06.05.2014 Views

Cuatro niveles de altura tonal en la frontera de frase ... - Onomázein

Cuatro niveles de altura tonal en la frontera de frase ... - Onomázein

Cuatro niveles de altura tonal en la frontera de frase ... - Onomázein

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

11<br />

ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

Four levels of <strong>tonal</strong> scaling at the boundaries of P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

Spanish s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces<br />

Eva Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación a Distancia (UNED)<br />

España<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El principal objetivo <strong>de</strong> esta investigación es proporcionar evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es contrastivos <strong>en</strong> posición final <strong>de</strong><br />

<strong>frase</strong> (tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>) <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r. Estudios reci<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>tonación <strong>de</strong>l español sigui<strong>en</strong>do los parámetros <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> notación<br />

prosódica Sp_ToBI han visto <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>r dos tonos adicionales<br />

(un tono medio, M%, y un tono extra alto, HH%) a los que inicialm<strong>en</strong>te<br />

proponían los primeros trabajos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo métrico-autosegm<strong>en</strong>tal,<br />

precursor <strong>de</strong> los sistemas ToBI (un tono bajo, L%, y un tono alto, H%). En<br />

este artículo se pres<strong>en</strong>tan los resultados <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> producción <strong>en</strong><br />

los que se corrobora <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dichos <strong>niveles</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

mediante el análisis acústico <strong>de</strong> cuatro <strong>en</strong>unciados idénticos <strong>en</strong> cuanto<br />

a estructura segm<strong>en</strong>tal y ac<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> nuclear pero contrastivos <strong>de</strong>bido<br />

exclusivam<strong>en</strong>te a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el nivel <strong>tonal</strong> <strong>de</strong>l tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>. En total<br />

se analizaron 240 <strong>frase</strong>s <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral. Los resultados<br />

<strong>de</strong>muestran <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es a un significado<br />

distinto <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados: L% (<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativo), M% (<strong>en</strong>umeración inacabada),<br />

H% (contorno <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada) y HH% (interrogativo reiterativo).<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve: tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>, mo<strong>de</strong>lo métrico-autosegm<strong>en</strong>tal, español<br />

p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r.<br />

Afiliación: Eva Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na. Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Filologías Extranjeras y sus Lingüísticas, Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Educación a Distancia (UNED), España.<br />

Correo electrónico: eestebas@flog.uned.es<br />

Dirección postal: Paseo S<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Rey, 7. 28040 Madrid, España.<br />

Fecha <strong>de</strong> recepción: julio <strong>de</strong> 2009<br />

Fecha <strong>de</strong> aceptación: septiembre <strong>de</strong> 2009


12 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

Abstract<br />

The main aim of this study is to provi<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nce of the exist<strong>en</strong>ce of four<br />

contrastive <strong>tonal</strong> levels in s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce final position (boundary tones) in P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

Spanish. Rec<strong>en</strong>t studies on Spanish intonation within the Sp_ToBI annotation<br />

system have incorporated two additional tones (a mid tone, M% and an extra<br />

high tone, HH%) to the original boundary tone inv<strong>en</strong>tory proposed in former<br />

investigations within the auto segm<strong>en</strong>tal-metrical framework (a low tone, L%<br />

and a high tone, H%). This study pres<strong>en</strong>ts the results of a production test<br />

which confirms the exist<strong>en</strong>ce of the aforem<strong>en</strong>tioned four <strong>tonal</strong> categories by<br />

means of an acoustic analysis of four kinds of s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces which are i<strong>de</strong>ntical<br />

as far as segm<strong>en</strong>tal structure and nuclear pitch acc<strong>en</strong>t are concerned but<br />

which contrast due to the differ<strong>en</strong>t scaling of the boundary tones. Overall,<br />

240 s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces were analyzed for C<strong>en</strong>tral P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r Spanish. The results<br />

show the association of each tone level to a differ<strong>en</strong>t meaning of the s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce:<br />

L% (<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rative), M% (unfinished <strong>en</strong>umeration), H% (calling contour) and<br />

HH% (reiterative question).<br />

Keywords: boundary tones, autosegm<strong>en</strong>tal-metrical framework, P<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

Spanish.<br />

1. INTRODUCCIÓN<br />

Uno <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong>tonativo que más<br />

impacto ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas es el mo<strong>de</strong>lo<br />

métrico-autosegm<strong>en</strong>tal (MA). Des<strong>de</strong> sus inicios con <strong>la</strong> tesis<br />

<strong>de</strong> Janet Pierrehumbert <strong>en</strong> 1980 c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción<br />

<strong>de</strong>l inglés americano, numerosos han sido los trabajos<br />

y <strong>la</strong>s l<strong>en</strong>guas que han usado el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> fonología<br />

métrica-autosegm<strong>en</strong>tal como base <strong>de</strong> análisis e interpretación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s curvas melódicas (japonés: Pierrehumbert y<br />

Beckman, 1988; b<strong>en</strong>galí: Hayes y Lahiri, 1991; italiano:<br />

Grice, 1995; coreano: Jun, 1996; alemán: Grabe, 1998;<br />

español: Sosa, 1999; francés: Post, 2000; o catalán: Prieto<br />

y otros, 2008; <strong>en</strong>tre muchas otras). Las últimas versiones<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo han culminado <strong>en</strong> los sistemas ToBI <strong>de</strong> notación<br />

prosódica (Tone and Break Indices) que proporcionan una<br />

serie <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ciones tanto <strong>tonal</strong>es (inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> tonos)<br />

como <strong>de</strong>marcativas (<strong>niveles</strong> <strong>de</strong> estructura prosódica) para<br />

transcribir <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonación <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada l<strong>en</strong>gua.<br />

Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo MA y <strong>de</strong> los<br />

sistemas ToBI es <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r <strong>la</strong> disparidad<br />

<strong>de</strong> curvas melódicas mediante solo dos tonos, H (alto) y L<br />

(bajo). Dichos tonos pue<strong>de</strong>n ir asociados a dos puntos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na segm<strong>en</strong>tal: 1) <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas con ac<strong>en</strong>to léxico y 2)<br />

<strong>la</strong>s <strong>frontera</strong>s <strong>de</strong> los grupos <strong>en</strong>tonativos. Los tonos asociados<br />

a <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas con ac<strong>en</strong>to léxico se marcan mediante<br />

un asterisco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada tono, H* y L*. Los tonos <strong>de</strong><br />

<strong>frontera</strong> se indican a través <strong>de</strong>l símbolo % <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

13<br />

categoría <strong>tonal</strong>, H% y L%. Al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría, los tonos<br />

<strong>de</strong> <strong>frontera</strong> sólo podían ser mono<strong>tonal</strong>es (L%, H%) mi<strong>en</strong>tras<br />

que los ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es podían ser tanto mono<strong>tonal</strong>es<br />

(H*, L*) como bi<strong>tonal</strong>es (L*+H, L+H*, H*+L, H+L*). En el<br />

caso <strong>de</strong> ac<strong>en</strong>tos bi<strong>tonal</strong>es, el tono estrel<strong>la</strong>do va asociado<br />

a <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba con ac<strong>en</strong>to léxico y el tono anterior o posterior<br />

<strong>de</strong>scribe el movimi<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba pretónica o postónica<br />

respectivam<strong>en</strong>te. La Figura 1 incluye un ejemplo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>tonal</strong> <strong>de</strong> un contorno interrogativo <strong>en</strong><br />

español (¿L<strong>la</strong>man los niños?) mediante el sistema MA. A lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l trabajo <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas ac<strong>en</strong>tuadas están subrayadas.<br />

En esta figura y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s cajas sombreadas<br />

indican los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas ac<strong>en</strong>tuadas. Las cajas<br />

b<strong>la</strong>ncas indican los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inac<strong>en</strong>tuadas.<br />

FIGURA 1<br />

Esquematización y mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong>l contorno <strong>de</strong> F0<br />

<strong>de</strong> una interrogativa absoluta <strong>en</strong> español<br />

mediante el mo<strong>de</strong>lo MA<br />

A primera vista el mo<strong>de</strong>lo MA parece muy c<strong>la</strong>ro e intuitivo<br />

<strong>de</strong> usar. La realidad, <strong>de</strong> todas formas, es mucho<br />

más compleja ya que <strong>en</strong> muchas ocasiones dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> gran variedad <strong>de</strong> curvas melódicas <strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua con<br />

solo H y L no es fácil. En este estudio nos c<strong>en</strong>traremos <strong>en</strong><br />

dos <strong>de</strong> los aspectos que más <strong>de</strong>bate han suscitado <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría: 1) <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong> los tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>


14 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

y 2) el número <strong>de</strong> <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es. Uno <strong>de</strong> los primeros<br />

problemas que surgieron ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

es <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong> los contornos <strong>tonal</strong>es al final <strong>de</strong><br />

una unidad prosódica. En muchas l<strong>en</strong>guas, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el<br />

inglés, los contornos finales muestran movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> F0<br />

complejos. En un análisis configuracional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonación,<br />

como el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> británica (Crystal, 1969;<br />

O’Connor y Arnold, 1973; Couper-Kuhl<strong>en</strong>, 1986; <strong>en</strong>tre<br />

otros), se proponía una distinción <strong>en</strong>tre tonos nucleares<br />

simples (como el high-fall “tono <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte alto” o el lowrise<br />

“tono asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte bajo”) y tonos nucleares complejos<br />

(como el rise-fall “tono asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte-<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte” o el fallrise<br />

“tono <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte-asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte”) <strong>en</strong> los que se veían<br />

dos targets u objetivos c<strong>la</strong>ros <strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> F0 al<br />

final <strong>de</strong> un <strong>en</strong>unciado. Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los contornos<br />

finales complejos, Pierrehumbert (1980) recurrió a <strong>la</strong><br />

incorporación <strong>de</strong> otra categoría <strong>tonal</strong>, el ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>frase</strong>,<br />

que consistía <strong>en</strong> un tono flotante, es <strong>de</strong>cir, un tono sin<br />

asociación concreta a ningún punto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na segm<strong>en</strong>tal,<br />

que <strong>de</strong>scribía el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> F0 <strong>en</strong>tre el último ac<strong>en</strong>to<br />

<strong>tonal</strong> <strong>de</strong> un <strong>en</strong>unciado y el tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>. La conv<strong>en</strong>ción<br />

para marcar un ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>frase</strong> era un guión <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l<br />

tono (H-, L-). Un ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>tonal</strong> mediante<br />

el mo<strong>de</strong>lo MA <strong>de</strong>l típico fall-rise <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonación inglesa<br />

se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 2.<br />

En estudios posteriores (Beckman y Pierrehumbert,<br />

1986), el ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>frase</strong> pasó a <strong>de</strong>marcar el final <strong>de</strong> un<br />

dominio prosódico m<strong>en</strong>or, <strong>la</strong> <strong>frase</strong> intermedia, compuesta<br />

por al m<strong>en</strong>os un ac<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> seguido <strong>de</strong> un ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>frase</strong>. De todas maneras, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> incorporar un<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>frase</strong> intermedia para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción prosódica <strong>de</strong><br />

una l<strong>en</strong>gua y su consigui<strong>en</strong>te ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong>marcativo (ac<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>frase</strong>) no es compartida por muchos fonólogos. Uno <strong>de</strong><br />

los primeros y más exhaustivos trabajos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

MA para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l español (Sosa, 1999) consi<strong>de</strong>ra<br />

innecesaria <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> un ac<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> el<br />

inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> tonos <strong>de</strong>l español. Según Sosa, los movimi<strong>en</strong>tos<br />

finales complejos se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>scribir mediante<br />

un ac<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> bi<strong>tonal</strong> con una estructura T*+T y un tono<br />

<strong>de</strong> <strong>frontera</strong>. Así, un tono <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte-asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte final<br />

como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> Figura 2 se <strong>de</strong>scribiría como H*+L H%. El<br />

problema que pue<strong>de</strong> surgir <strong>de</strong> esta propuesta es cuando el<br />

tono nuclear ti<strong>en</strong>e una estructura T+T* <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no hay


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

15<br />

FIGURA 2<br />

Esquematización y mo<strong>de</strong>lización <strong>de</strong> un contorno<br />

<strong>de</strong> F0 <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte-asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

Me<strong>la</strong>nie mediante el mo<strong>de</strong>lo MA<br />

un tono post-estrel<strong>la</strong>do para <strong>de</strong>scribir el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> F0<br />

<strong>en</strong>tre T* y T%. En <strong>la</strong> última versión <strong>de</strong> Sp_ToBI (Estebas<br />

Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto, 2008) se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> incorporar tonos <strong>de</strong><br />

<strong>frontera</strong> bi<strong>tonal</strong>es para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>tonal</strong>es complejos al final <strong>de</strong> una unidad prosódica (LH%,<br />

HL% y HH%). La inclusión <strong>de</strong> tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> bi<strong>tonal</strong>es<br />

<strong>en</strong> el sistema fonológico <strong>de</strong>l español permite combinar un<br />

ac<strong>en</strong>to nuclear <strong>de</strong> estructura T+T* con un movimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>tonal</strong> complejo final.<br />

Otro <strong>de</strong> los temas más <strong>de</strong>batidos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

MA es cómo <strong>de</strong>scribir todos los movimi<strong>en</strong>tos melódicos<br />

<strong>de</strong> una l<strong>en</strong>gua con sólo dos tonos, H y L. Según esta<br />

teoría esto es posible ya que se asume que H y L no<br />

correspon<strong>de</strong>n a unos valores <strong>de</strong> F0 fijos, sino que son<br />

abstracciones fonológicas que pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er distintas<br />

realizaciones. Por ejemplo, los ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es H* que<br />

se ilustran <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 3 para un <strong>en</strong>unciado <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativo<br />

<strong>en</strong> inglés (Me<strong>la</strong>nie’s reading a maganize “Me<strong>la</strong>nie está<br />

ley<strong>en</strong>do una revista”) pres<strong>en</strong>tan distintos <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> F0<br />

pero se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> mediante <strong>la</strong> misma repres<strong>en</strong>tación


16 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

fonológica. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> teoría MA interpreta<br />

<strong>la</strong> bajada progresiva <strong>de</strong> F0 durante <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>unciado como un mecanismo local contro<strong>la</strong>do a nivel<br />

fonológico <strong>de</strong>nominado downstep o escalonami<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte (Pierrehumbert y Beckman, 1988).<br />

FIGURA 3<br />

Esquematización <strong>de</strong>l contorno <strong>de</strong> F0 <strong>de</strong> una<br />

<strong>frase</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa neutra <strong>en</strong> inglés producida con<br />

escalonami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

La caracterización fonológica <strong>de</strong>l downstep varía <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

literatura. Pierrehumbert (1980) asume que el downstep<br />

es <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un tono L <strong>en</strong>tre dos Hs. Por<br />

ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia H*+L H* el segundo tono H* está<br />

escalonado más bajo que el tono H* anterior <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> L. En este caso L no ti<strong>en</strong>e una manifestación<br />

<strong>de</strong> F0 baja <strong>en</strong> el contorno, sino que sólo causa <strong>la</strong> bajada <strong>de</strong>l<br />

sigui<strong>en</strong>te tono H*. Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, Beckman y Pierrehumbert<br />

(1986) asum<strong>en</strong> que el elem<strong>en</strong>to que causa downstep no<br />

es un tono L sino <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier ac<strong>en</strong>to bi<strong>tonal</strong><br />

precedi<strong>en</strong>do el tono afectado. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia L*+H<br />

H*, H* pres<strong>en</strong>ta una F0 más baja <strong>de</strong>bido al ac<strong>en</strong>to bi<strong>tonal</strong><br />

anterior. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre downstep y ac<strong>en</strong>tos bi<strong>tonal</strong>es<br />

fue criticada por Ladd (1983, 1996) qui<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>ta que<br />

el downstep es una opción <strong>tonal</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que no<br />

<strong>de</strong>be estar vincu<strong>la</strong>da a ninguna secu<strong>en</strong>cia <strong>tonal</strong> y por tanto<br />

existe un rasgo [+downstep] asociado al tono que sufre<br />

el escalonami<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, <strong>la</strong><br />

secu<strong>en</strong>cia H*+L H* se retranscribió como H* !H*, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

17<br />

el símbolo ! indica [+downstep]. A partir <strong>de</strong> esta propuesta,<br />

<strong>la</strong> L <strong>de</strong> un ac<strong>en</strong>to bi<strong>tonal</strong> como H*+L se reinterpreta como<br />

un punto bajo <strong>de</strong> F0. La notación !H* ha sido adoptada<br />

por muchos sistemas ToBI, como es el caso <strong>de</strong>l inglés<br />

(Beckman y Hirschberg, 1994) y <strong>de</strong>l español (Beckman y<br />

otros, 2002). Sigui<strong>en</strong>do estas líneas <strong>de</strong>scriptivas, un tono<br />

H más alto que un tono H anterior (por ejemplo el ac<strong>en</strong>to<br />

nuclear <strong>de</strong> una <strong>frase</strong> con foco contrastivo) se analiza como<br />

un caso <strong>de</strong> upstep (aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> un tono<br />

H) y se transcribe como ¡H*.<br />

Aunque el sistema ToBI interpreta los casos <strong>de</strong><br />

downstep y upstep como variantes opcionales <strong>de</strong> los<br />

ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es (así, por ejemplo, el ac<strong>en</strong>to bi<strong>tonal</strong> L+H*<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> opción <strong>de</strong> realizarse como L+!H* y L+¡H*), a nivel<br />

fonológico se trasluce cierta necesidad <strong>de</strong> incorporar más<br />

<strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es <strong>en</strong> el análisis <strong>en</strong>tonativo. En cierto modo,<br />

si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los ac<strong>en</strong>tos con downstep y upstep<br />

nos <strong>en</strong>contramos ante cuatro <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> análisis <strong>tonal</strong> por<br />

lo que refiere a los ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es: L*, !H*, H* y ¡H* 1 .<br />

Una situación parecida se observa con los tonos <strong>de</strong><br />

<strong>frontera</strong>. El sistema Sp_ToBI también ha experim<strong>en</strong>tado<br />

<strong>la</strong> necesidad, incluso <strong>de</strong> manera más explícita, <strong>de</strong> añadir<br />

dos categorías fonológicas más a nivel <strong>de</strong> tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong><br />

a los dos tonos originales (L% y H%). Concretam<strong>en</strong>te se<br />

han incorporado un tono medio M% (Beckman y otros<br />

2002) y un tono extra alto, repres<strong>en</strong>tado mediante un<br />

tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> bi<strong>tonal</strong> HH% (Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto,<br />

2008).<br />

Des<strong>de</strong> los primeros estudios <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonación españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque configuracional (Navarro Tomás,<br />

1944; Quilis y Fernán<strong>de</strong>z, 1985; <strong>en</strong>tre otros) se m<strong>en</strong>ciona<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un tono medio al final <strong>de</strong> ciertos grupos<br />

<strong>en</strong>tonativos <strong>en</strong> español. Según Navarro Tomás, el español<br />

consta <strong>de</strong> cinco tonemas finales: 1) ca<strong>de</strong>ncia (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so a<br />

un tono bajo), 2) semica<strong>de</strong>ncia (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so a un tono medio),<br />

3) susp<strong>en</strong>sión (mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tono), 4) antica<strong>de</strong>ncia<br />

(asc<strong>en</strong>so a un tono alto) y 5) semiantica<strong>de</strong>ncia (asc<strong>en</strong>so a<br />

1 En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los trabajos anteriores al mo<strong>de</strong>lo MA <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

americana <strong>de</strong> análisis prosódico (Pike, 1945; Wells, 1945; Trager y Smith,<br />

1951; <strong>en</strong>tre otros) se analizaban los contornos melódicos con un mínimo<br />

<strong>de</strong> cuatro tonos. Posteriorm<strong>en</strong>te se reduce el análisis a tres <strong>niveles</strong>, H, L y<br />

M (Liberman, 1975).


18 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

un tono medio). La terminación <strong>en</strong> tono medio se pres<strong>en</strong>ta<br />

tanto a nivel <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte (semica<strong>de</strong>ncia) como asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

(semiantica<strong>de</strong>ncia).<br />

En el primer estudio sobre <strong>en</strong>tonación españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo MA (Sosa, 1999) se analizan los contornos finales<br />

<strong>de</strong> distintas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l español mediante sólo dos<br />

tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> L% y H%. Difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el nivel <strong>tonal</strong><br />

final se especifican a través <strong>de</strong>l ac<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> anterior. Por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> configuración L*H% indica un tono asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

final m<strong>en</strong>os alto que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> configuración L*+H H%. De<br />

todas formas, Sosa atribuye dicha variación a difer<strong>en</strong>cias<br />

expresivas y no tonemáticas. En este estudio no se m<strong>en</strong>cionan<br />

los tonos medios finales pero sí el tono <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión<br />

que se repres<strong>en</strong>ta como H*+H L%. En esta secu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>tonal</strong> <strong>la</strong> H y <strong>la</strong> L se cance<strong>la</strong>n mutuam<strong>en</strong>te e indican que<br />

<strong>la</strong> F0 se manti<strong>en</strong>e nive<strong>la</strong>da. Otra opción para indicar <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el nivel <strong>tonal</strong> <strong>de</strong> los tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> es<br />

utilizar los mismos diacríticos <strong>de</strong> downstep y upstep típicos<br />

<strong>de</strong> los ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es. De esta forma Nibert (2000) anota<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre un tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> alto (H%) y otro<br />

tono más elevado mediante el diacrítico ¡ (¡H%).<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> anotación que<br />

se utilice, lo importante es <strong>de</strong>mostrar si los distintos<br />

<strong>niveles</strong> que postu<strong>la</strong> el mo<strong>de</strong>lo Sp_ToBI son realm<strong>en</strong>te<br />

contrastivos. En este estudio partiremos <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong><br />

Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto (2008) <strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong><br />

cuatro <strong>niveles</strong> finales <strong>tonal</strong>es con una única target (L%,<br />

M%, H% y HH%). Aunque un tono bi<strong>tonal</strong> siempre indica<br />

dos targets, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> HH% consi<strong>de</strong>raremos que hay<br />

sólo una target, que consiste <strong>en</strong> un nivel <strong>de</strong> F0 superior<br />

a H%. El uso <strong>de</strong> dos tonos (HH%) para indicar un único<br />

objetivo <strong>tonal</strong> respon<strong>de</strong> a una <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> no querer incorporar<br />

otra unidad <strong>de</strong>scriptiva (como M%) a un mo<strong>de</strong>lo que<br />

<strong>en</strong> principio sólo permite usar dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>tonal</strong>es. Un<br />

ejemplo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> <strong>en</strong> español<br />

p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral (Madrid) se incluye <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 4. En<br />

4 (a) se pres<strong>en</strong>ta un tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> L% para el final <strong>de</strong><br />

una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa neutra (L* L%). La Figura 4 (b) ilustra un<br />

tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> M% al final <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa dubitativa<br />

(L+H* M%). La Figura 4 (c) incluye un ejemplo <strong>de</strong> H% al<br />

final <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera unidad prosódica <strong>de</strong> una <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa.<br />

Finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 4 (d) se ejemplifica un tono HH% al final <strong>de</strong><br />

una interrogativa absoluta <strong>de</strong> tipo neutro (L* HH%).


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

19<br />

FIGURA 4<br />

Ejemplo <strong>de</strong> cuatro contornos melódicos <strong>de</strong>l español<br />

con distintos tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>


20 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

21<br />

El principal objetivo <strong>de</strong> este trabajo es pres<strong>en</strong>tar evi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> que los tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> L%, M%, H% y HH%<br />

propuestos <strong>en</strong> Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto (2008) son contrastivos,<br />

es <strong>de</strong>cir, que no son meras <strong>de</strong>scripciones fonéticas<br />

sino que se refier<strong>en</strong> a <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s fonológicas capaces <strong>de</strong><br />

aportar difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> significado relevantes. Para ello<br />

hemos llevado a cabo un estudio <strong>de</strong> producción para el<br />

español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral que incluye <strong>en</strong>unciados con<br />

<strong>la</strong> misma estructura segm<strong>en</strong>tal y el mismo ac<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong><br />

nuclear pero con variaciones <strong>en</strong> el tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>.<br />

2. METODOLOGÍA<br />

2.1. Materiales<br />

Para po<strong>de</strong>r investigar si los cuatro <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> tonos <strong>de</strong><br />

<strong>frontera</strong> finales <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r son contrastivos<br />

buscamos un contexto <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s variables estructura<br />

segm<strong>en</strong>tal y ac<strong>en</strong>to nuclear pudies<strong>en</strong> ser contro<strong>la</strong>das.<br />

Para ello <strong>de</strong>cidimos c<strong>en</strong>trarnos sólo <strong>en</strong> una pa<strong>la</strong>bra,<br />

concretam<strong>en</strong>te, Manolo. Dicha pa<strong>la</strong>bra está formada<br />

exclusivam<strong>en</strong>te por segm<strong>en</strong>tos sonoros con lo que se<br />

espera obt<strong>en</strong>er curvas <strong>de</strong> F0 sin interrupciones y por<br />

tanto mejores para analizar los contornos melódicos.<br />

A<strong>de</strong>más, al tratarse <strong>de</strong> un vocablo paroxítono po<strong>de</strong>mos<br />

ver el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> F0 no únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba<br />

tónica sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong> pretónica y <strong>en</strong> <strong>la</strong> postónica.<br />

Es importante que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra no sea oxítona para po<strong>de</strong>r<br />

analizar bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> F0 final.<br />

Para obt<strong>en</strong>er unas curvas <strong>de</strong> F0 que sólo varias<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> final <strong>de</strong>cidimos analizar los sigui<strong>en</strong>tes<br />

tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonación <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes contextos. En todos<br />

ellos el ac<strong>en</strong>to nuclear que esperamos es L+H*.<br />

1. Dec<strong>la</strong>rativa neutra<br />

Pregunta:<br />

¿Quién v<strong>en</strong>drá a <strong>la</strong> fiesta?<br />

Respuesta: Manolo.<br />

L+H* L%


22 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

2. Enumeración inacabada<br />

Pregunta:<br />

Creo que va a v<strong>en</strong>ir mucha más g<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> fiesta ¿sabes quién?<br />

Respuesta: Manolo…, (María…, Juanito…)<br />

L+H* M%<br />

3. Contorno <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada<br />

Pregunta:<br />

Mira, ahí vi<strong>en</strong>e Manolo, llámalo.<br />

Respuesta: Manolo.<br />

L+H* H%<br />

4. Interrogativa reiterativa (matiz <strong>de</strong> incredulidad y<br />

sorpresa)<br />

Pregunta:<br />

A que no sabes quién va a v<strong>en</strong>ir a <strong>la</strong> fiesta.<br />

¡Manolo!<br />

Respuesta: ¡¿Manolo?!<br />

L+H* HH%<br />

2.2. Grabaciones <strong>de</strong> los datos<br />

Tres hab<strong>la</strong>ntes fem<strong>en</strong>inas <strong>de</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral,<br />

concretam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Madrid, grabaron los datos. Las<br />

informantes t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong>tre 39 y 45 años <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> grabación. A partir <strong>de</strong> ahora se <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificará como AG,<br />

ES y DV. Cada contorno se grabó 20 veces, con lo que obtuvimos<br />

un total <strong>de</strong> 240 <strong>en</strong>unciados (80 por hab<strong>la</strong>nte).<br />

Para obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong>unciados con <strong>la</strong> <strong>en</strong>tonación esperada el<br />

investigador hacía <strong>la</strong> pregunta antes <strong>de</strong> cada respuesta para<br />

contextualizar <strong>la</strong> conversación. Se indicó a los hab<strong>la</strong>ntes<br />

que <strong>en</strong> todos los casos t<strong>en</strong>ían que respon<strong>de</strong>r con <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra<br />

Manolo y que sólo <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>umeración inacabada<br />

podían añadir más nombres que no se tuvieron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong>l análisis. Para conseguir <strong>la</strong>s veinte <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong><br />

cada contorno <strong>en</strong>tonativo repetimos <strong>la</strong>s preguntas veinte<br />

veces a cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s informantes con el mismo or<strong>de</strong>n: 1)<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa neutra, 2) <strong>en</strong>umeración inacabada, 3) contorno<br />

<strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada y 4) interrogativa reiterativa.


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

23<br />

2.3. Análisis <strong>de</strong> los datos<br />

Los datos se analizaron a través <strong>de</strong>l programa Praat<br />

(Boersma y We<strong>en</strong>ink, 1992-2001) que permite un análisis<br />

alineado <strong>de</strong>l oscilograma y <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> F0. Para cada<br />

<strong>en</strong>unciado se marcaron los sigui<strong>en</strong>tes valores <strong>de</strong> F0.<br />

1. F0 al principio <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado. (F1)<br />

2. F0 al principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba ac<strong>en</strong>tuada. (F2)<br />

3. Pico más alto <strong>de</strong> F0. (F3)<br />

4. F0 al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba ac<strong>en</strong>tuada. (F4)<br />

5. F0 al final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado. (F5)<br />

La Figura 5 pres<strong>en</strong>ta un ejemplo <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> datos<br />

para el <strong>en</strong>unciado Manolo producido con una <strong>en</strong>tonación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>umeración inacabada. Los cuatro paneles <strong>de</strong>l<br />

gráfico pres<strong>en</strong>tan: 1) el oscilograma, 2) el espectrograma<br />

con <strong>la</strong> curva <strong>de</strong> F0 so<strong>la</strong>pada, 3) <strong>la</strong>s <strong>frontera</strong>s silábicas<br />

marcadas al final <strong>de</strong> cada sí<strong>la</strong>ba y 4) <strong>la</strong>s marcas para<br />

los valores <strong>de</strong> F0.<br />

3. RESULTADOS<br />

Un ejemplo <strong>de</strong> los cuatro patrones <strong>en</strong>tonativos producidos<br />

por <strong>la</strong> informante AG se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 6.<br />

Cada <strong>en</strong>unciado estaba grabado por separado pero hemos<br />

unido los cuatro oscilogramas y curvas <strong>de</strong> F0 <strong>en</strong> un solo<br />

gráfico para facilitar <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> los contornos<br />

melódicos. Se han incluido <strong>la</strong> separación silábica <strong>de</strong> cada<br />

pa<strong>la</strong>bra y el análisis <strong>tonal</strong> para ilustrar <strong>la</strong> alineación <strong>de</strong><br />

los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> F0 con <strong>la</strong> estructura segm<strong>en</strong>tal.<br />

Como se aprecia <strong>en</strong> el gráfico, <strong>la</strong> informante produce<br />

c<strong>la</strong>ras difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> F0 al final <strong>de</strong> cada curva<br />

<strong>en</strong>tonativa. En el primer <strong>en</strong>unciado (<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa neutra) se<br />

observa un asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> F0 durante <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba tónica seguido<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> F0 a un nivel bajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> postónica. El<br />

segundo contorno (<strong>en</strong>umeración inacabada) sigue una<br />

trayectoria asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte parecida al anterior pero <strong>la</strong> F0 final<br />

no <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> hasta un punto bajo sino que se queda a un<br />

nivel un poco superior. El tercer <strong>en</strong>unciado (contorno <strong>de</strong><br />

l<strong>la</strong>mada) pres<strong>en</strong>ta una subida bastante pronunciada <strong>de</strong><br />

F0 <strong>en</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba nuclear y se manti<strong>en</strong>e durante <strong>la</strong> postónica


24 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

FIGURA 5<br />

Oscilograma, espectrograma y curva <strong>de</strong> F0, <strong>frontera</strong>s silábicas y valores <strong>de</strong> F0 para el <strong>en</strong>unciado<br />

Manolo producido como <strong>en</strong>umeración inacabada por <strong>la</strong> informante AG


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

25<br />

<strong>en</strong> el mismo nivel alto. Finalm<strong>en</strong>te, el último <strong>en</strong>unciado<br />

(interrogativa reiterativa) ilustra un movimi<strong>en</strong>to asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tónica que sigue subi<strong>en</strong>do a una F0 muy alta, casi<br />

al límite <strong>de</strong>l rango <strong>tonal</strong> <strong>de</strong>l hab<strong>la</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>la</strong> postónica.<br />

Las cuatro trayectorias <strong>tonal</strong>es ejemplificadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Figura 6 se han observado para <strong>la</strong>s tres informantes <strong>de</strong><br />

este estudio. La Figura 7 pres<strong>en</strong>ta una esquematización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro curvas <strong>de</strong> F0 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres hab<strong>la</strong>ntes a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias obt<strong>en</strong>idas con los resultados <strong>de</strong>l análisis<br />

acústico <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong>l contorno: 1) inicio<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado, 2) inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba tónica, 3) punto más<br />

alto <strong>de</strong> F0 y final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba tónica (estas dos medidas<br />

se han unido, ya que normalm<strong>en</strong>te el pico <strong>de</strong> F0 coinci<strong>de</strong><br />

con el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba ac<strong>en</strong>tuada o está muy cerca) y<br />

4) final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado. Para cada punto <strong>de</strong> F0 obt<strong>en</strong>ido<br />

hemos realizado un análisis <strong>de</strong> varianza (ANOVA) para ver<br />

si <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias son significativas o no. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te<br />

esperamos <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> F0 <strong>de</strong>l<br />

final <strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado. Los resultados <strong>de</strong>l análisis estadístico<br />

se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 para <strong>la</strong>s tres informantes.<br />

Como se <strong>de</strong>muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1, los resultados <strong>de</strong>l<br />

análisis estadístico no <strong>de</strong>muestran difer<strong>en</strong>cias significativas<br />

(p > 0,01) para ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hab<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong>la</strong> F0 <strong>de</strong>l inicio<br />

<strong>de</strong>l <strong>en</strong>unciado y <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba tónica indicando una<br />

trayectoria <strong>tonal</strong> simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los cuatro tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciado<br />

para <strong>la</strong>s tres informantes. Por el contrario, <strong>en</strong> el valor pico<br />

<strong>de</strong> F0/final <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba tónica los resultados muestran<br />

difer<strong>en</strong>cias significativas para <strong>la</strong>s tres hab<strong>la</strong>ntes (p < 0,01).<br />

Como se pue<strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Figura 7, <strong>la</strong>s informantes<br />

(especialm<strong>en</strong>te ES y DV) produc<strong>en</strong> el pico <strong>de</strong> F0 <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>unciados que finalizan con H% (contorno <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada) y<br />

HH% (interrogativa reiterativa) <strong>en</strong> un nivel más alto que el<br />

<strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados con tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> M% (<strong>en</strong>umeración<br />

inacabada) y L% (<strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa neutra). Posiblem<strong>en</strong>te esto<br />

es <strong>de</strong>bido a que el tono final H% o HH% influye <strong>en</strong> el nivel<br />

<strong>de</strong>l pico ya <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> sí<strong>la</strong>ba ac<strong>en</strong>tuada arrastrándolo<br />

hacia una F0 más alta. Esta difer<strong>en</strong>cia también pue<strong>de</strong><br />

ser <strong>de</strong>bida al grado <strong>de</strong> énfasis con el que se produc<strong>en</strong> los<br />

<strong>en</strong>unciados. Un contorno <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada y una interrogativa<br />

reiterativa con matiz <strong>de</strong> sorpresa e incredulidad pue<strong>de</strong>n<br />

suponer un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> F0 mayor que el que se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> <strong>frase</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativas neutras o <strong>en</strong>umeraciones<br />

don<strong>de</strong> el hab<strong>la</strong>nte está m<strong>en</strong>os involucrado <strong>en</strong>


26 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

FIGURA 6<br />

Ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuatro curvas melódicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra Manolo producidas por <strong>la</strong> informante AG


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

27<br />

FIGURA 7<br />

Esquematización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s curvas <strong>de</strong> F0 <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres informantes<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medias obt<strong>en</strong>idas <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> F0


28 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

TABLA 1<br />

Resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> varianza para los cuatro puntos<br />

<strong>de</strong> F0 <strong>en</strong> los cuatro <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> cada una<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s informantes<br />

Hab<strong>la</strong>ntes<br />

F0<br />

inicio<br />

<strong>en</strong>unciado<br />

F0 inicio<br />

sí<strong>la</strong>ba<br />

tónica<br />

Pico <strong>de</strong> F0 y<br />

final sí<strong>la</strong>ba<br />

tónica<br />

F0<br />

final<br />

<strong>en</strong>unciado<br />

AG p = 0,061 p = 0,054 p < 0,01 p < 0,01<br />

ES p = 0,029 p = 0,023 p < 0,01 p < 0,01<br />

DV p = 0,032 p = 0,021 p < 0,01 p < 0,01<br />

<strong>la</strong> emisión ya que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter m<strong>en</strong>os marcado. A<br />

pesar <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong>l pico <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sí<strong>la</strong>ba ac<strong>en</strong>tuada, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>en</strong> los cuatro casos<br />

el ac<strong>en</strong>to nuclear es L+H*.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, los resultados estadísticos <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> F0<br />

al final <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados corroboran, como se esperaba,<br />

<strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ras difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> F0 para los cuatro tipos <strong>de</strong> <strong>frase</strong><br />

y para <strong>la</strong>s tres hab<strong>la</strong>ntes (p < 0,01). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 2 pres<strong>en</strong>tamos<br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> hercios <strong>en</strong>tre cada tono final y<br />

el sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>tonal</strong> para <strong>la</strong>s tres informantes.<br />

Como se pue<strong>de</strong> apreciar, todas <strong>la</strong>s hab<strong>la</strong>ntes pres<strong>en</strong>tan<br />

un mayor <strong>de</strong>snivel <strong>tonal</strong> <strong>en</strong>tre tonos altos (por ejemplo,<br />

HH%-H%) que <strong>en</strong>tre tonos más bajos (M%-L%). Como acabamos<br />

<strong>de</strong> indicar, esto pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido al carácter más<br />

expresivo o <strong>en</strong>fático <strong>de</strong> un contorno <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada (con H%<br />

final) o una interrogativa reiterativa (con HH% final) que<br />

pue<strong>de</strong>n provocar un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to mayor <strong>de</strong> F0.<br />

TABLA 2<br />

Difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> hercios <strong>en</strong>tre un tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> y<br />

el sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>tonal</strong><br />

AG ES DV<br />

M%-L% 85 50 55<br />

H%-M% 70 108 114<br />

HH%-H% 119 182 166


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

29<br />

4. DISCUSIÓN<br />

En este estudio hemos pres<strong>en</strong>tado evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que<br />

los cuatro <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> propuestos por<br />

Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto (2008) para <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>en</strong>tonativa<br />

<strong>de</strong>l español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r (L%, M%, H% y HH%) son<br />

contrastivos. Esto se ha <strong>de</strong>mostrado a partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciados<br />

iguales a nivel segm<strong>en</strong>tal, producidos con el mismo tono<br />

nuclear, pero difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>bido a variaciones <strong>en</strong> el nivel<br />

<strong>de</strong> F0 final. La confirmación <strong>de</strong> los cuatro <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> este estudio abre una vez más el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong><br />

cómo mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r cuatro <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es mediante el mo<strong>de</strong>lo<br />

MA que sólo propone dos tonos.<br />

La propuesta <strong>de</strong> Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na y Prieto sigue<br />

con <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> Beckman y otros (2002) <strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong><br />

nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura M% para el tono medio final. Esta notación<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que es muy transpar<strong>en</strong>te y c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pero ti<strong>en</strong>e el problema <strong>de</strong> que aña<strong>de</strong> un tono<br />

M a un mo<strong>de</strong>lo que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir todas <strong>la</strong>s curvas<br />

melódicas con sólo dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, L y H. La utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura HH% para el tono extraalto manti<strong>en</strong>e<br />

el espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría pero no es <strong>de</strong>seable proponer un<br />

ac<strong>en</strong>to bi<strong>tonal</strong> con dos targets iguales, ya que <strong>en</strong> realidad<br />

expresa un solo objetivo <strong>tonal</strong>. Una opción propuesta por<br />

Nibert (2000) y recuperada por Cabrera y Vizcaíno (<strong>en</strong><br />

pr<strong>en</strong>sa) es marcar los distintos <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es al final <strong>de</strong><br />

<strong>frase</strong> mediante <strong>la</strong> notación ! y ¡ utilizadas para indicar<br />

downstep y upstep <strong>en</strong> los ac<strong>en</strong>tos <strong>tonal</strong>es. De esta forma<br />

<strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia H* M% se reescribiría como H* !H% y <strong>la</strong><br />

secu<strong>en</strong>cia H* HH% equivaldría a H* ¡H%. Este análisis,<br />

<strong>de</strong> todas formas, es complejo ya que <strong>en</strong> cierta manera<br />

<strong>de</strong>svincu<strong>la</strong> <strong>la</strong> notación ! y ¡ <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> escalonami<strong>en</strong>to<br />

asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte. Por ejemplo, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> un<br />

asc<strong>en</strong>so a un tono medio (semiantica<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> Navarro Tomás, 1944) <strong>la</strong> notación esperada sería L*<br />

!H%. Esta secu<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> tonos es ilógica, ya que se<br />

usa el diacrítico ! para indicar un tono más alto que el<br />

anterior cuando <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> downstep indica justo<br />

lo contrario.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> notación, todas<br />

el<strong>la</strong>s con sus v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, lo importante <strong>de</strong><br />

los resultados <strong>de</strong> este estudio es <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra distinción <strong>en</strong>tre


30 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

cuatro <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es contrastivos al final <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciado <strong>en</strong><br />

español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral. En investigaciones posteriores<br />

se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> confirmar los resultados <strong>de</strong> este estudio <strong>de</strong><br />

producción mediante un estudio <strong>de</strong> percepción <strong>en</strong> el que<br />

se utilizarán estímulos con <strong>la</strong> F0 final manipu<strong>la</strong>da para<br />

averiguar si los auditores i<strong>de</strong>ntifican los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong><br />

manera categórica. Posiblem<strong>en</strong>te también se t<strong>en</strong>drán que<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas<br />

tónica y postónica ya que, aparte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> F0<br />

pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> este estudio, se percib<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias relevantes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sí<strong>la</strong>bas nuclear y posnuclear<br />

<strong>de</strong> los cuatro <strong>en</strong>unciados.<br />

5. CONCLUSIÓN<br />

Los resultados <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> el<br />

que participaron tres informantes <strong>de</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

c<strong>en</strong>tral han confirmado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro <strong>niveles</strong><br />

<strong>tonal</strong>es <strong>en</strong> posición final <strong>de</strong> <strong>frase</strong> (tonos <strong>de</strong> <strong>frontera</strong>) <strong>en</strong><br />

esta l<strong>en</strong>gua. Se han analizado 240 <strong>en</strong>unciados iguales a<br />

nivel segm<strong>en</strong>tal y con el mismo tono nuclear (L+H*) pero<br />

distintos <strong>en</strong> cuanto al movimi<strong>en</strong>to <strong>tonal</strong> final. Las tres<br />

hab<strong>la</strong>ntes han producido sistemáticam<strong>en</strong>te cada <strong>en</strong>unciado<br />

con un tono <strong>de</strong> <strong>frontera</strong> distinto: 1) <strong>frase</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rativa<br />

neutra (L%), 2) <strong>en</strong>umeración inacabada (M%), 3) contorno<br />

<strong>de</strong> l<strong>la</strong>mada (H%) y 4) interrogativa con matiz reiterativo<br />

(HH%). Estos resultados han reabierto el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> cómo<br />

mo<strong>de</strong>lizar cuatro <strong>niveles</strong> <strong>tonal</strong>es mediante <strong>la</strong> teoría MA<br />

o el sistema ToBI. En futuras investigaciones se espera<br />

corroborar los resultados <strong>de</strong> este artículo mediante un<br />

estudio <strong>de</strong> percepción categorial.<br />

6. BIBLIOGRAFÍA CITADA<br />

CABRERA, Merce<strong>de</strong>s y Francisco VIZCAÍNO, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa: “Canarian Spanish”.<br />

En Pi<strong>la</strong>r Prieto (ed.) Transcription of Intonation of the Spanish<br />

<strong>la</strong>nguage, Münch<strong>en</strong>: Lincom Europa.<br />

COUPER-KUHLEN, Elisabeth, 1986: An introduction to English prosody,<br />

London: Edward Arnold.<br />

CRYSTAL, David, 1969: Prosodic systems and intonation in English,<br />

Cambridge: Cambridge University Press.


ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

31<br />

BECKMAN, Mary, Manuel DÍAZ-CAMPOS, Julia Tevis MCCORY y Terrell MORGAN,<br />

2002: “Intonation across Spanish, in the Tones and Break Indices<br />

framework”, Probus 14, 9-36.<br />

BECKMAN, Mary y Julia HIRSCHBERG, 1994: “The ToBI annotation conv<strong>en</strong>tions.<br />

Ms. and accompanying speech materials”. Ohio State<br />

University. [Disponible <strong>en</strong> http://www.ling.ohio-state.edu].<br />

BECKMAN, Mary y Janet PIERREHUMBERT, 1986: “Intonational structure in<br />

Japanese and English”, Phonology Yearbook 3, 255-310.<br />

BOERSMA, Paul y David WEENINK, 1992-2001: Praat: a system for doing<br />

phonetics by computer. [Disponible <strong>en</strong> http://www.praat.org].<br />

ESTEBAS-VILAPLANA, Eva y Pi<strong>la</strong>r PRIETO, 2008: “La notación prosódica<br />

<strong>de</strong>l español: una revisión <strong>de</strong>l Sp_ToBI”, Estudios <strong>de</strong> Fonética<br />

Experim<strong>en</strong>tal 17, 265-283.<br />

GRABE, Esther, 1998: Comparative Intonational Phonology: English and<br />

German, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: Pons<strong>en</strong> and Looij<strong>en</strong>.<br />

GRICE, Martine, 1995: The Intonation of Interrogation in Palermo Italian:<br />

implications for Intonation Theory, Tübing<strong>en</strong>: Niemeyer.<br />

HAYES, Bruce y Aditi LAHIRI, 1991: “B<strong>en</strong>gali Intonational Phonology”,<br />

Natural Language and Linguistic Theory 9, 47-96.<br />

JUN, Sun-Ah, 1996: The Phonetics and Phonology of Korean Prosody,<br />

New York: Gar<strong>la</strong>nd Publishing.<br />

LADD, Robert, 1983: “Phonological features of intonational peaks”,<br />

Language 59, 721-759.<br />

—, 1996: Intonational Phonology, Cambridge: Cambridge UP.<br />

LIBERMAN, Mark, 1975: The intonational system of English. Tesis doctoral,<br />

Massachusetts Institute of Technology.<br />

NIBERT, Holly, 2000: Phonetic and phonological evi<strong>de</strong>nce for intermediate<br />

phrasing in Spanish intonation. Tesis doctoral, Universidad <strong>de</strong><br />

Illinois <strong>en</strong> Urbana-Champaign.<br />

NAVARRO TOMÁS, Tomás, 1944: Manual <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonación españo<strong>la</strong>, Nueva<br />

York: Hispanic Institute of the Unites States.<br />

O’CONNOR, Joseph D. y Gordon F. ARNOLD, 1973: Intonation of colloquial<br />

English, London: Longman.<br />

PIERREHUMBER T, Janet, 1980: The Phonetics and Phonology of<br />

English Intonation. Tesis Doctoral, Massachusetts Institute of<br />

Technology.<br />

PIERREHUMBERT, Janet y Mary, BECKMAN, 1988: Japanese Tone Structure,<br />

Cambridge, Massachusetts: MIT Press.<br />

PIKE, K<strong>en</strong>neth L. 1945: The intonation of American English, Ann Arbor:<br />

University of Michigan Press.<br />

PRIETO, Pi<strong>la</strong>r, Lour<strong>de</strong>s AGUILAR, Ignasi MASCARÓ, Francesc TORRES-TAMARIT<br />

y Maria <strong>de</strong>l Mar VANRELL, 2008: “L’etiquetatge prosòdic Cat_ToBI”,<br />

Estudios <strong>de</strong> Fonética Experim<strong>en</strong>tal 18, 287-309.<br />

POST, Brechje, 2000: Tonal and Phrasal Structures in Fr<strong>en</strong>ch Intonation,<br />

The Hague: Hol<strong>la</strong>nd Aca<strong>de</strong>mic Graphics.<br />

QUILIS, Antonio y Joseph A. FERNÁNDEZ, 1985: Curso <strong>de</strong> fonética y fonología<br />

españo<strong>la</strong>s, Madrid: CSIC.


32 ONOMÁZEIN 20 (2009/2): 11-32<br />

Ana Estebas Vi<strong>la</strong>p<strong>la</strong>na:<br />

<strong>Cuatro</strong> <strong>niveles</strong> <strong>de</strong> <strong>altura</strong> <strong>tonal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>frontera</strong> <strong>de</strong> <strong>frase</strong> <strong>en</strong> español p<strong>en</strong>insu<strong>la</strong>r<br />

SOSA, Juan Manuel, 1999: La <strong>en</strong>tonación <strong>de</strong>l español, Madrid:<br />

Cátedra.<br />

TRAGER, George L. y H<strong>en</strong>ry L. SMITH, 1951: An outline of English structure,<br />

Norman, OK: Batt<strong>en</strong>burg Press.<br />

WELLS, Rulon S., 1945: “The pitch phonemes of English”, Language<br />

21, 27-39.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!