Una concepción de la educación musical basada en - ABEM
Una concepción de la educación musical basada en - ABEM
Una concepción de la educación musical basada en - ABEM
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
evista da<br />
abem<br />
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
<strong>Una</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
<strong>musical</strong> <strong>basada</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
didáctica, <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong> y <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong> música<br />
Luis Alfonso Estrada<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />
luales@yahoo.com<br />
Resum<strong>en</strong>. El autor pon<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigar algunas disciplinas y experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />
<strong>en</strong>torno <strong>musical</strong>, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> teoría y <strong>la</strong> didáctica, para <strong>en</strong>riquecer los fundam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que<br />
se base una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>. Para su análisis estas disciplinas y experi<strong>en</strong>cias se<br />
agrupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te forma: <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> y aquel<strong>la</strong> específica <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes campos o asignaturas <strong>de</strong> el<strong>la</strong> <strong>en</strong> todos sus ámbitos, como <strong>la</strong> <strong>educación</strong> auditiva, <strong>la</strong><br />
armonía, el contrapunto, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> música y <strong>la</strong>s formas <strong>musical</strong>es; <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong> a nivel<br />
profesional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva tradicional y una contemporánea; <strong>la</strong> investigación experim<strong>en</strong>tal<br />
sobre <strong>la</strong> música. Se propone proce<strong>de</strong>r a través <strong>de</strong> revisiones bibliográficas que analic<strong>en</strong> y compar<strong>en</strong><br />
los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran dispersos <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra<br />
escrita <strong>de</strong> estas disciplinas. Para evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> esta propuesta el autor pres<strong>en</strong>ta<br />
algunos ejemplos específicos.<br />
Pa<strong>la</strong>bras-c<strong>la</strong>ve: <strong>concepción</strong>, <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
Resumo. O autor pon<strong>de</strong>ra a conv<strong>en</strong>iência <strong>de</strong> se investigar algumas disciplinas e experiências do<br />
<strong>en</strong>torno <strong>musical</strong>, aque<strong>la</strong>s da prática, da teoria e da didática, para <strong>en</strong>riquecer os fundam<strong>en</strong>tos em que<br />
se baseia uma concepção <strong>de</strong> educação <strong>musical</strong>. Para a sua análise, estas disciplinas e experiências<br />
se agrupam da seguinte forma: a didática da educação <strong>musical</strong> e aque<strong>la</strong> específica dos difer<strong>en</strong>tes<br />
campos ou assinaturas <strong>de</strong><strong>la</strong> em todos os seus âmbitos, como a educação auditiva, a harmonia, o<br />
contraponto, a história da música e as formas musicais; a prática <strong>musical</strong> em nível profissional a<br />
partir <strong>de</strong> uma perspectiva tradicional e <strong>de</strong> uma contemporânea; a investigação experim<strong>en</strong>tal sobre a<br />
música. A proposta é proce<strong>de</strong>r através <strong>de</strong> revisões bibliográficas que analisem e comparem os<br />
compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> uma concepção <strong>de</strong> educação <strong>musical</strong> que se <strong>en</strong>contram dispersos na obra escrita<br />
<strong>de</strong>ssas disciplinas. Para evi<strong>de</strong>nciar a importância <strong>de</strong>sta proposta, o autor apres<strong>en</strong>ta alguns exemplos<br />
específicos.<br />
Pa<strong>la</strong>vras-chave: concepção, educação <strong>musical</strong><br />
Esta participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesa redonda<br />
“Concepciones y funciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
<strong>en</strong> Latinoamérica” se referirá a los sigui<strong>en</strong>tes ámbitos<br />
<strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>:<br />
- El esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el ámbito <strong>de</strong> los<br />
sistemas educativos g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> un país;<br />
- El comunitario como aquel que <strong>de</strong> manera<br />
tradicional y espontánea se da <strong>en</strong> un círculo<br />
social <strong>de</strong>terminado, con apoyo institucional<br />
o sin él;<br />
- El profesional como el ámbito <strong>de</strong> preparación<br />
para el <strong>de</strong>sempeño profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> música<br />
como <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s municipales que se<br />
ESTRADA, Luis Alfonso. <strong>Una</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> <strong>basada</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia didáctica, <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong> y <strong>la</strong><br />
investigación <strong>de</strong> música. Revista da <strong>ABEM</strong>, Porto Alegre, V. 18, 45-51, out. 2007.<br />
45
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
revista da<br />
abem<br />
<strong>en</strong>cargan <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciación <strong>musical</strong>,<br />
conservatorios y escue<strong>la</strong>s superiores <strong>de</strong><br />
música.<br />
Es importante resaltar que algunas consi<strong>de</strong>raciones<br />
por su naturaleza pue<strong>de</strong>n abarcar simultáneam<strong>en</strong>te<br />
varios <strong>de</strong> los ámbitos m<strong>en</strong>cionados.<br />
Como el <strong>en</strong>torno cultural <strong>la</strong>tinoamericano se<br />
analiza ya <strong>en</strong> otra mesa no se hará un análisis<br />
<strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong>l mismo <strong>en</strong> esta participación, sin embargo<br />
se m<strong>en</strong>cionarán <strong>en</strong>seguida algunos rasgos <strong>de</strong><br />
este <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />
En primer lugar que el <strong>en</strong>torno sociocultural<br />
<strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos pres<strong>en</strong>ta distintos<br />
grados <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cias y similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre ellos. Esas<br />
difer<strong>en</strong>cias y similitu<strong>de</strong>s son variables incluso <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> cada país, <strong>de</strong> provincia a provincia o <strong>de</strong> un<br />
estado a otro.<br />
En los países <strong>la</strong>tinoamericanos se compart<strong>en</strong><br />
también <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida los problemas <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> nu<strong>la</strong> o<br />
escasa respuesta institucional para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> <strong>en</strong> todos sus ámbitos.<br />
Otro factor común <strong>en</strong>tre los países <strong>la</strong>tinoamericanos<br />
son <strong>la</strong>s transformaciones aceleradas que<br />
sufr<strong>en</strong> los círculos sociales <strong>en</strong> todos sus compon<strong>en</strong>tes<br />
por influ<strong>en</strong>cias que ejerc<strong>en</strong> por ejemplo los<br />
medios masivos <strong>de</strong> difusión.<br />
Todo lo anterior refleja un alto grado <strong>de</strong> complejidad<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno sociocultural <strong>la</strong>tinoamericano y exige<br />
explorar otras experi<strong>en</strong>cias y disciplinas <strong>de</strong>l medio<br />
<strong>musical</strong> para <strong>en</strong>contrar respuestas al cuestionami<strong>en</strong>to<br />
sobre <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
<strong>en</strong> Latinoamérica.<br />
Es por ello que como tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pon<strong>en</strong>cia se pon<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> investigar<br />
algunas disciplinas y experi<strong>en</strong>cias, tanto <strong>musical</strong>es<br />
como didácticas para <strong>en</strong>riquecer los fundam<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> que se base una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>.<br />
Se int<strong>en</strong>ta resaltar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> estas disciplinas<br />
a través <strong>de</strong> algunos ejemplos específicos <strong>de</strong><br />
sus posibles contribuciones.<br />
El grupo <strong>de</strong> disciplinas y experi<strong>en</strong>cias a que<br />
se refiere esta pon<strong>en</strong>cia son:<br />
- La didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> y<br />
aquel<strong>la</strong> específica <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes campos<br />
o asignaturas <strong>de</strong> el<strong>la</strong> <strong>en</strong> todos sus ámbitos,<br />
como <strong>la</strong> <strong>educación</strong> auditiva, <strong>la</strong> armonía, el<br />
contrapunto, <strong>la</strong>s formas <strong>musical</strong>es y <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> música, <strong>en</strong> sus aspectos teóricos y<br />
prácticos, tanto sus experi<strong>en</strong>cias como sus<br />
propuestas metodológicas y <strong>la</strong> posible<br />
interacción <strong>de</strong> estos campos;<br />
- La práctica <strong>musical</strong> a nivel profesional;<br />
- La investigación experim<strong>en</strong>tal sobre <strong>la</strong><br />
música.<br />
Al finalizar esta participación se pres<strong>en</strong>tarán<br />
otras consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> torno a una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong><br />
una <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> <strong>en</strong> Latinoamérica.<br />
La didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
La práctica didáctica <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> los campos<br />
específicos o asignaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
<strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus ámbitos recoge indudablem<strong>en</strong>te<br />
una vasta experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes. Ésta<br />
está p<strong>la</strong>smada por un <strong>la</strong>do <strong>en</strong> libros <strong>de</strong> texto y por<br />
otro <strong>la</strong>do <strong>en</strong> los currículos y programas institucionales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaturas. Es también posible conocer<strong>la</strong> a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación directa <strong>de</strong> cursos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas<br />
con profesores. La v<strong>en</strong>taja que ofrece <strong>la</strong><br />
revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra escrita es que ésta, si exist<strong>en</strong><br />
textos originales <strong>de</strong> diversas épocas, permite conocer<br />
tradiciones educativas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> periodos <strong>de</strong><br />
tiempo más <strong>la</strong>rgos, comparar su <strong>de</strong>sarrollo y<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones<br />
individuales mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> observación directa y<br />
<strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas se limitan a recoger <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> un<br />
tiempo <strong>de</strong>terminado que con frecu<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>ta una<br />
so<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia dominante.<br />
Un análisis sistemático <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
libros <strong>de</strong> texto pue<strong>de</strong> proporcionarnos una visión<br />
panorámica y también <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
temática tratada <strong>en</strong> el campo, compon<strong>en</strong>te importante<br />
<strong>en</strong> una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong>. Los<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los libros didácticos empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>educación</strong> <strong>musical</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n agruparse<br />
<strong>en</strong> ejercicios prácticos y aspectos teóricos. En<br />
algunos casos <strong>la</strong> parte correspondi<strong>en</strong>te a los<br />
ejercicios <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> texto también conti<strong>en</strong>e<br />
propuestas concretas <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />
cont<strong>en</strong>idos por grados <strong>de</strong> dificultad, que también<br />
reflejan una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong>, y vastas<br />
colecciones <strong>de</strong> ejemplos <strong>musical</strong>es que los autores<br />
consi<strong>de</strong>ran apropiados para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>musical</strong>es específicas <strong>en</strong> cuestión. En los<br />
cont<strong>en</strong>idos teóricos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explicaciones<br />
que muchos autores introduc<strong>en</strong> para el uso <strong>de</strong> sus<br />
materiales didácticos, aspectos que por otra parte<br />
se circunscrib<strong>en</strong> al libro <strong>de</strong> que se trate, pue<strong>de</strong> uno<br />
<strong>en</strong>contrar algunos otros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus<br />
concepciones teóricas como son los objetivos<br />
g<strong>en</strong>erales, los perfiles educativos y <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />
didácticas básicas. Sin embargo rara vez se<br />
46
evista da<br />
abem<br />
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran argum<strong>en</strong>taciones consist<strong>en</strong>tes o<br />
explicaciones <strong>de</strong> cuáles son los fundam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que<br />
se basan <strong>la</strong>s concepciones pedagógicas.<br />
La revisión bibliográfica <strong>de</strong> textos didácticos<br />
<strong>de</strong> cualquier especialidad <strong>musical</strong> reve<strong>la</strong> asimismo<br />
una gran diversidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong> sus autores.<br />
De <strong>la</strong> misma manera no es fácil <strong>en</strong>contrar cons<strong>en</strong>sos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> especialistas <strong>de</strong><br />
cualquier temática <strong>musical</strong>, ni <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones ni a nivel nacional, ni mucho m<strong>en</strong>os a<br />
nivel internacional. Por ello <strong>la</strong> revisión bibliográfica<br />
que aquí se propone brinda una oportunidad para <strong>la</strong><br />
comparación <strong>de</strong> diversos puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> cada<br />
autor <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate virtual.<br />
Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te al observar los resultados <strong>de</strong> estas<br />
revisiones <strong>de</strong>staca una t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los<br />
autores a ser original <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
consi<strong>de</strong>ración y discusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s concepciones <strong>de</strong><br />
los antecesores <strong>en</strong> el campo, lo que individualiza los<br />
compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> una disciplina e impi<strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo<br />
pau<strong>la</strong>tino que recogiera experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />
antecesores. Sin embargo <strong>en</strong> un análisis sistemático<br />
y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los textos también se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
muchos más aspectos comunes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s propuestas<br />
<strong>de</strong> lo que los doc<strong>en</strong>tes supon<strong>en</strong> y es por eso que<br />
esos ejercicios <strong>de</strong> análisis evitarían también <strong>de</strong>masiadas<br />
discusiones al aire que no han conducido a<br />
cons<strong>en</strong>sos.<br />
Lam<strong>en</strong>table este tipo <strong>de</strong> revisiones bibliográficas<br />
que ofrec<strong>en</strong> un análisis comparativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra<br />
didáctica <strong>de</strong> varios autores <strong>en</strong> una disciplina <strong>musical</strong><br />
no son abundantes. Un ejemplo afortunado es el<br />
trabajo <strong>de</strong> Ana Lucía Frega (Frega, 1997) que no por<br />
no referirse a <strong>la</strong>s metodologías <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>la</strong>tinoamericano pier<strong>de</strong> interés su consi<strong>de</strong>ración <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> una <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> <strong>en</strong><br />
Latinoamérica.<br />
Si bi<strong>en</strong> estudios dirigidos al análisis puntual<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes propuestas son necesarios y a través<br />
<strong>de</strong> ellos se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar algunos aspectos<br />
importantes, no sería conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tar<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica didáctica una <strong>concepción</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> contemporánea, mucho m<strong>en</strong>os<br />
<strong>en</strong> una corri<strong>en</strong>te o autor específicos pues por<br />
otro <strong>la</strong>do estas prácticas didácticas, con todos los<br />
aciertos que posean, se han mant<strong>en</strong>ido tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
poco vincu<strong>la</strong>das al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otros campos<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y prácticas <strong>musical</strong>es como por<br />
ejemplo, otras asignaturas <strong>musical</strong>es, <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong><br />
a nivel profesional y <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> música.<br />
La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el currículo educativo<br />
específico y <strong>la</strong>s disciplinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />
<strong>musical</strong> como <strong>la</strong> armonía, el contrapunto, <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> música y <strong>la</strong>s formas <strong>musical</strong>es.<br />
En <strong>la</strong> <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> algunos textos<br />
empleados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>en</strong>contrarse interre<strong>la</strong>ciones con otras disciplinas o<br />
bi<strong>en</strong> una car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te<br />
el caso <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción con otras disciplinas<br />
es el más frecu<strong>en</strong>te. Hay p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />
educativos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>musical</strong> que se<br />
conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea melódica, como <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong>l solfeo o <strong>educación</strong> auditiva, mi<strong>en</strong>tras que el<br />
alumno apr<strong>en</strong><strong>de</strong> por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones armónicas<br />
y frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te falta el más básico ejercicio que<br />
una estos conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s como podría<br />
ser apoyar con un acompañami<strong>en</strong>to armónico una<br />
melodía. Son numerosos los ejemplos <strong>en</strong> que <strong>en</strong> una<br />
asignatura se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n habilida<strong>de</strong>s auditivas específicas<br />
y <strong>en</strong> otra se apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n conocimi<strong>en</strong>tos teóricos.<br />
En estos casos se transfiere al alumno <strong>la</strong><br />
responsabilidad total <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y dominio <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s distintas disciplinas, lo que difícilm<strong>en</strong>te se da<br />
exitosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> casos. Por lo<br />
anterior, el ejercicio <strong>de</strong> revisar <strong>la</strong>s concepciones <strong>en</strong><br />
torno a <strong>la</strong>s asignaturas <strong>de</strong> un ámbito específico <strong>de</strong><br />
<strong>educación</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su integración, es<br />
indisp<strong>en</strong>sable para el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nueva<br />
<strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong>. Asimismo, no hay que<br />
per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> perspectiva <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>, <strong>de</strong>scritos al<br />
principio <strong>de</strong> este trabajo, pues <strong>en</strong>tre sus cont<strong>en</strong>idos<br />
es necesario también establecer interre<strong>la</strong>ciones que<br />
coadyuv<strong>en</strong> al alumno a aprovechar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias<br />
adquiridas <strong>en</strong> un ámbito cuando éste se integra a un<br />
ámbito difer<strong>en</strong>te.<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong><br />
La práctica <strong>musical</strong> <strong>de</strong>biera ser para todos los<br />
ámbitos educativos una refer<strong>en</strong>cia obligada. El<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es <strong>de</strong>be capacitar<br />
al alumno para <strong>la</strong> producción <strong>musical</strong> aún cuando<br />
su participación <strong>en</strong> el quehacer <strong>musical</strong> sea con<br />
obras <strong>de</strong> poca complejidad. Es c<strong>la</strong>ro que el ámbito<br />
esco<strong>la</strong>r no pue<strong>de</strong> aspirar a convertir a todos los<br />
alumnos <strong>en</strong> virtuosos, pero es factible y por lo tanto<br />
<strong>de</strong>seable que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los alumnos t<strong>en</strong>ga<br />
experi<strong>en</strong>cias <strong>musical</strong>es completas, como el tocar<br />
un instrum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un conjunto, ser parte <strong>de</strong> un coro<br />
o componer.<br />
La experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>musical</strong>, es<br />
posible contemp<strong>la</strong>r<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos perspectivas: una<br />
tradicional y una mo<strong>de</strong>rna. La tradicional se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> los escritos <strong>de</strong> compositores, intérpretes y<br />
directores reconocidos. La mo<strong>de</strong>rna se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación experim<strong>en</strong>tal sobre<br />
ejecución <strong>musical</strong> (Estrada, 2007, p. 146).<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva tradicional, <strong>en</strong> los<br />
47
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
revista da<br />
abem<br />
escritos <strong>de</strong> los compositores o <strong>de</strong> los intérpretes<br />
reconocidos, pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
aquellos aspectos que son consi<strong>de</strong>rados por ellos<br />
como los más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>.<br />
Estos aspectos pue<strong>de</strong>n ser habilida<strong>de</strong>s específicas<br />
que son necesarias para el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong><br />
activida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es, como por ejemplo Schumann<br />
que consi<strong>de</strong>raba el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l oído <strong>musical</strong> como<br />
lo más importante para el músico (Schumann, 1964,<br />
p. 5). También pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
ejercicios previos que los músicos utilizan para<br />
trabajar una partitura como los recom<strong>en</strong>dados por<br />
Kirkpatrick, por ejemplo caminar el ritmo <strong>de</strong> un trozo<br />
<strong>musical</strong> o tocar una voz y cantar otra, lo que implica<br />
un proceso <strong>de</strong> interiorización <strong>de</strong> los factores<br />
<strong>musical</strong>es <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> una partitura (Kirkpatrick,<br />
1984, p. 73) o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> los procesos<br />
creativos <strong>de</strong> compositores e intérpretes como<br />
Scherch<strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>raba que el músico <strong>de</strong>be po<strong>de</strong>r<br />
crear una imag<strong>en</strong> sonora al leer una partitura y<br />
posteriorm<strong>en</strong>te hacer<strong>la</strong> sonar <strong>en</strong> el instrum<strong>en</strong>to<br />
(Scherch<strong>en</strong>, 1929, p. 3).<br />
En estos ejemplos basados <strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> trabajo <strong>musical</strong> se reflejan <strong>de</strong> alguna manera <strong>la</strong>s<br />
concepciones i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> cómo hacer música y por<br />
ello pue<strong>de</strong>n servir como refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />
<strong>de</strong> una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>.<br />
La investigación experim<strong>en</strong>tal<br />
En los últimos treinta años, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> música se ha<br />
increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te. El <strong>de</strong>sarrollo compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
los campos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas funciones cognitivas <strong>en</strong><br />
re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> música como <strong>la</strong> percepción, memoria,<br />
at<strong>en</strong>ción e incluso <strong>la</strong> misma práctica <strong>musical</strong> (Estrada,<br />
2007, p. 153).<br />
<strong>Una</strong> pregunta fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />
una <strong>concepción</strong> contemporánea <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
es si, <strong>de</strong>bido a razones culturales o <strong>de</strong> cualquier<br />
otro tipo, pue<strong>de</strong> abstraerse <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre<br />
temas como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es.<br />
Ciertam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se<br />
realiza principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Europa y <strong>en</strong> los Estados<br />
Unidos y que algunos <strong>de</strong> sus hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong>bieran<br />
también comprobarse <strong>en</strong> individuos <strong>la</strong>tinoamericanos.<br />
Sin embargo se pue<strong>de</strong>n citar algunos ejemplos <strong>de</strong><br />
estos hal<strong>la</strong>zgos que, mi<strong>en</strong>tras no se <strong>de</strong>muestre lo<br />
contrario, pue<strong>de</strong>n ser aplicables <strong>en</strong> una <strong>educación</strong><br />
<strong>musical</strong> <strong>la</strong>tinoamericana.<br />
Estos hal<strong>la</strong>zgos también sirv<strong>en</strong> para sustituir<br />
algunas cre<strong>en</strong>cias muy difundidas <strong>en</strong>tre los<br />
profesores <strong>de</strong> música, que <strong>de</strong>safortunadam<strong>en</strong>te no<br />
están correctam<strong>en</strong>te fundadas. Un ejemplo <strong>de</strong> ello<br />
es <strong>la</strong> p<strong>la</strong>sticidad cerebral, es <strong>de</strong>cir <strong>la</strong>s transformaciones<br />
<strong>de</strong>l cerebro humano para llevar a cabo algunas<br />
tareas <strong>musical</strong>es específicas, como suce<strong>de</strong> cuando<br />
un niño apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a tocar el violín a una edad temprana<br />
y esa actividad incluso ti<strong>en</strong>e una repercusión <strong>en</strong> el<br />
cerebro a nivel morfológico. O bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> transformación<br />
no es a nivel morfológico sino funcional, cuando el<br />
individuo inicia los estudios <strong>de</strong> violín cuando ya no<br />
es niño (Alt<strong>en</strong>müller; Gruhn, 2002, p. 63-81). De aquí<br />
podríamos concluir que, si bi<strong>en</strong> es cierto que el i<strong>de</strong>al<br />
<strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> contemp<strong>la</strong>ría <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
<strong>musical</strong> a temprana edad, también es igualm<strong>en</strong>te<br />
posible que los individuos que inician sus estudios<br />
más tar<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r ampliam<strong>en</strong>te sus habilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>musical</strong>es, por lo que <strong>de</strong>bieran darse igualm<strong>en</strong>te<br />
oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo a individuos <strong>de</strong><br />
mayor edad.<br />
Otro ejemplo <strong>en</strong> el que se hace pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
bonda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar los hal<strong>la</strong>zgos puntuales <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> investigación experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> música para <strong>la</strong><br />
<strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>, pue<strong>de</strong> ser el<br />
caso <strong>de</strong>l oído absoluto, tema que muchas veces está<br />
ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias no comprobadas. La re<strong>la</strong>ción<br />
<strong>en</strong>tre el oído absoluto y un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>musical</strong>es extraordinario, <strong>en</strong> realidad no se <strong>de</strong>be a<br />
que el individuo t<strong>en</strong>ga oído absoluto y por eso se<br />
<strong>de</strong>sarrolle <strong>de</strong> manera excepcional, sino que, es el<br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>musical</strong> a eda<strong>de</strong>s muy tempranas lo<br />
que propicia esta facultad. La misma habilidad<br />
conocida como oído absoluto <strong>en</strong> realidad es más<br />
re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> lo que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong><br />
música supon<strong>en</strong>, pues no todos los poseedores <strong>de</strong><br />
oído absoluto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo grado <strong>de</strong> certeza y no<br />
todos reconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> altura absoluta <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes instrum<strong>en</strong>tos<br />
(Takeuchi; Hulse, 1993, p. 345-361). Los<br />
poseedores <strong>de</strong> oídos absolutos no necesariam<strong>en</strong>te<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s como el reconocimi<strong>en</strong>to y dominio<br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los sonidos (Klute, 2005, p. 158-<br />
159). Asimismo se ha <strong>en</strong>contrado que los poseedores<br />
<strong>de</strong> oído re<strong>la</strong>tivo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un cierto grado <strong>de</strong> memoria <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> los sonidos absolutos (Levitin, 1994,<br />
p. 414-423). Todos estos hal<strong>la</strong>zgos indican que una<br />
simple c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> alumnos <strong>en</strong> poseedores <strong>de</strong><br />
oído absoluto y no poseedores, que <strong>en</strong> realidad es<br />
una <strong>concepción</strong> dualista <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, es hoy día<br />
insost<strong>en</strong>ible y contrario a una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>educación</strong> <strong>basada</strong> <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es<br />
también es un campo que cu<strong>en</strong>ta con nuevos<br />
hal<strong>la</strong>zgos sobre todo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas<br />
habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s más tempranas. Sus<br />
conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>bieran ser analizados pues<br />
también, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l oído absoluto aquí citado,<br />
podrían originar algunos cambios alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> iniciación <strong>musical</strong>.<br />
48
evista da<br />
abem<br />
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
Hay tres niveles <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno social que ejerc<strong>en</strong><br />
alguna influ<strong>en</strong>cia sobre el <strong>de</strong>sarrollo individual <strong>de</strong><br />
habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es según Gembris and Davidson<br />
(Gembris; Davidson, 2002, p. 17-30) estos son sistemas<br />
socioculturales como <strong>la</strong> cultura <strong>musical</strong> y<br />
tecnológica, instituciones como <strong>la</strong> casa y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />
y grupos como <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses sociales. Estos ámbitos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> común una influ<strong>en</strong>cia cada día más fuerte<br />
<strong>de</strong> los medios masivos <strong>de</strong> comunicación con una<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a homog<strong>en</strong>eizarlos y minimizar <strong>la</strong>s características<br />
distintivas <strong>de</strong> esos ámbitos sociales,<br />
sin embargo, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ellos influ<strong>en</strong>cias como <strong>la</strong>s<br />
escue<strong>la</strong>s y profesores pue<strong>de</strong>n ser muy difer<strong>en</strong>tes.<br />
Otras consi<strong>de</strong>raciones<br />
En los párrafos anteriores se han vertido<br />
observaciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s revisiones <strong>de</strong><br />
bibliografía que he realizado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> mi<br />
disertación doctoral a<strong>de</strong>más se han citado algunos<br />
ejemplos concretos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas<br />
para evi<strong>de</strong>nciar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
torno a una <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>.<br />
El último ejemplo es alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
auditiva. Se refiere a lo observado <strong>en</strong> <strong>la</strong> comparación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones <strong>de</strong> <strong>educación</strong> auditiva <strong>en</strong> Alemania,<br />
Reino Unido, los Estados Unidos y los países <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>guas <strong>la</strong>tinas. Con difer<strong>en</strong>tes nombres<br />
Gehörbildung, Ear Training, Aural Training y Solfeo<br />
respectivam<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron tradiciones<br />
educativas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un antece<strong>de</strong>nte común prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX: el dictado. Así <strong>en</strong> un periodo<br />
<strong>de</strong> tiempo aproximado <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> años se establecieron<br />
estas asignaturas <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s profesionales<br />
<strong>de</strong> música y conservatorios, e incluso <strong>la</strong> práctica<br />
<strong>de</strong>l dictado llegó al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
esco<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> todos los casos como <strong>la</strong> columna vertebral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> auditiva.<br />
Esa <strong>en</strong>orme influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l dictado como parte<br />
importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> auditiva e incluso como<br />
parte <strong>de</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> admisión a escue<strong>la</strong>s<br />
profesionales, se originó con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> interpretación<br />
<strong>de</strong> una anécdota. Fue Hugo Riemann qui<strong>en</strong> popu<strong>la</strong>rizó<br />
<strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que el jov<strong>en</strong> Mozart había podido<br />
transcribir <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capil<strong>la</strong> Sixtina el Miserere <strong>de</strong> Allegri,<br />
gracias a un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to que muy probablem<strong>en</strong>te<br />
su padre Leopold Mozart había llevado con él <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
muy temprana edad (Riemann, 1889, p. 1). Curiosam<strong>en</strong>te,<br />
a pesar <strong>de</strong>l nulo contacto durante décadas<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tradiciones educativas alemanas, inglesas,<br />
estadouni<strong>de</strong>nses y <strong>la</strong>tinas, el dictado junto con <strong>la</strong><br />
lectura a primera vista se constituyeron como <strong>la</strong>s<br />
más importantes y muchas veces únicas prácticas<br />
válidas para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el oído. Sin embargo nunca<br />
se ha podido comprobar su pret<strong>en</strong>dida eficacia.<br />
Fue hasta finales <strong>de</strong>l siglo pasado que algunos<br />
profesores com<strong>en</strong>zaron a dudar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bonda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
dictado y han puesto <strong>en</strong> práctica concepciones<br />
educativas que no lo consi<strong>de</strong>ran como parte importante<br />
<strong>de</strong> sus prácticas básicas. Es <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizarse,<br />
que a pesar <strong>de</strong>l nulo contacto <strong>en</strong>tre los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
los difer<strong>en</strong>tes países, <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
auditiva se comparte pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. Las reacciones <strong>en</strong><br />
contra <strong>de</strong>l dictado se han dado últimam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s. Su supremacía <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
auditiva a nivel internacional está <strong>de</strong>sapareci<strong>en</strong>do.<br />
Algunos autores incluso acusan al dictado <strong>de</strong> haber<br />
provocado más frustración <strong>en</strong> alumnos que b<strong>en</strong>eficios.<br />
Ciertam<strong>en</strong>te no será fácil para <strong>la</strong> investigación<br />
empírica <strong>de</strong>mostrar si el dictado es el medio i<strong>de</strong>al<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l oído, lo que sí es factible es<br />
<strong>de</strong>mostrar que el dictado no es parte importante <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas <strong>de</strong> muchos músicos y que<br />
exist<strong>en</strong> muchos músicos que nunca han podido<br />
hacer un dictado.<br />
De manera m<strong>en</strong>os radical, ese es mi personal<br />
punto <strong>de</strong> vista, puedo <strong>de</strong>cir que consi<strong>de</strong>ro al dictado<br />
una <strong>de</strong> múltiples formas <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />
<strong>educación</strong> auditiva y que exist<strong>en</strong> otras formas <strong>de</strong><br />
acción más idóneas al grado que podría uno prescindir<br />
<strong>de</strong>l dictado tradicional por <strong>la</strong>rgo tiempo.<br />
He citado el ejemplo <strong>de</strong>l dictado primero porque<br />
su importancia tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> una cre<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> una anécdota <strong>de</strong> un músico famoso,<br />
y porque su supremacía que duró alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> 100 años lo hizo parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
auditiva sin ninguna evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficios. Lo<br />
que hace cuestionable el espíritu crítico <strong>de</strong> los<br />
profesores <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s. Pero también he<br />
citado este ejemplo porque a pesar <strong>de</strong> que no es<br />
posible <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> Gehörbildung, Ear<br />
Training, Aural Training y Solfeo evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong><br />
contacto <strong>en</strong>tre los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes países,<br />
sí es posible <strong>de</strong>tectar que han compartido una<br />
problemática común y que <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong>l idioma<br />
no han significado que los problemas <strong>de</strong> los alumnos<br />
<strong>en</strong> Alemania, el Reino Unido, Estados Unidos o<br />
Latinoamérica sean difer<strong>en</strong>tes.<br />
Ésta última refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong><br />
<strong>educación</strong> auditiva y su experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te también<br />
es una observación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> mi disertación.<br />
Contemp<strong>la</strong>das estas experi<strong>en</strong>cias y disciplinas<br />
<strong>de</strong> manera integral podrían forman un fundam<strong>en</strong>to<br />
sólido para una nueva <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong><br />
<strong>musical</strong> <strong>en</strong> Latinoamérica. Sin embargo continuará<br />
si<strong>en</strong>do necesaria una reflexión adicional <strong>de</strong><br />
profesores, alumnos e instituciones acerca <strong>de</strong> cuál<br />
49
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
revista da<br />
abem<br />
es el i<strong>de</strong>al que se <strong>de</strong>sea alcanzar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>educación</strong>.<br />
Otra pregunta que habría que respon<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el<br />
tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> mesa es si <strong>en</strong> un caso i<strong>de</strong>al habría una<br />
única <strong>concepción</strong> <strong>de</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> <strong>en</strong> Latinoamérica<br />
o bi<strong>en</strong>, si es <strong>de</strong>seable que coexistan diversas<br />
concepciones simultáneam<strong>en</strong>te, incluso <strong>en</strong> un mismo<br />
lugar, como frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se observa cuando<br />
instituciones y profesores <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong>n sus concepciones<br />
particu<strong>la</strong>res como uno <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />
La diversidad se da cuando <strong>la</strong>s concepciones<br />
obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a paradigmas educativos difer<strong>en</strong>tes, que<br />
<strong>de</strong>terminan a su vez todos los compon<strong>en</strong>tes<br />
educativos. Por ejemplo una <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> esco<strong>la</strong>r<br />
que t<strong>en</strong>ga por objeto que el educando sea capaz<br />
<strong>de</strong> escuchar música y conocer aspectos históricos<br />
referidos a compositores y obras, pue<strong>de</strong><br />
contraponerse a otro perfil que suponga que los<br />
educandos a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo anterior también particip<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> producción <strong>musical</strong> mediante el<br />
canto, <strong>la</strong> ejecución instrum<strong>en</strong>tal e incluso <strong>la</strong><br />
composición.<br />
Ambos perfiles <strong>de</strong> egreso <strong>de</strong> los educandos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> cuanto al tipo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>musical</strong>es a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te también<br />
<strong>en</strong> cuanto a los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje pertin<strong>en</strong>tes.<br />
Sin embargo, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
instituciones <strong>de</strong> proponer sus propias concepciones<br />
es necesario preguntarse más allá ¿Qué cre<strong>en</strong>cias<br />
soportan estas concepciones?<br />
El primer perfil se basa <strong>en</strong> una <strong>concepción</strong><br />
dualista <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción: por un <strong>la</strong>do exist<strong>en</strong> músicos<br />
profesionales y los otros individuos son so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />
público. Esta <strong>concepción</strong> dualista pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er su<br />
orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia muy arraigada <strong>de</strong> que unos<br />
cuantos individuos “nac<strong>en</strong>” con capacida<strong>de</strong>s<br />
excepcionales para <strong>la</strong> música y los <strong>de</strong>más carec<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s a tal grado que muchos individuos dic<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
sí mismos “yo no sirvo para <strong>la</strong> música”, “yo no t<strong>en</strong>go<br />
oído <strong>musical</strong>” o “yo no sé cantar”. Hoy día sabemos<br />
que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los seres humanos pue<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un cierto grado <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es<br />
a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong>. También se pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tar<br />
que si bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s condiciones óptimas <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>musical</strong> incluirían <strong>la</strong> iniciación temprana a<br />
<strong>la</strong> música, es posible que <strong>la</strong> <strong>educación</strong>, el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>musical</strong>es específicas a<br />
eda<strong>de</strong>s más avanzadas también <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
cerebro funciones simi<strong>la</strong>res a los individuos que<br />
inician sus <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos más temprano. Así que<br />
los límites <strong>de</strong> edad que impon<strong>en</strong> algunas instituciones<br />
para iniciar estudios <strong>musical</strong>es también obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a<br />
una cre<strong>en</strong>cia equivocada.<br />
<strong>Una</strong> última consi<strong>de</strong>ración<br />
Exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> música, <strong>la</strong><br />
práctica <strong>musical</strong> y <strong>la</strong> investigación sobre <strong>la</strong> música<br />
sufici<strong>en</strong>tes elem<strong>en</strong>tos que nos llevan a suponer que,<br />
queramos o no, <strong>en</strong> lo que a música se refiere, los<br />
seres humanos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s y culturas,<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muchos rasgos <strong>en</strong> común. Nuestros cerebros<br />
funcionan <strong>de</strong> manera muy simi<strong>la</strong>r, son simi<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
plásticos, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas posibilida<strong>de</strong>s al inicio<br />
<strong>de</strong> una <strong>educación</strong>. Son nuestros <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos<br />
específicos, si practicamos el violín o el piano, lo<br />
que hace a nuestros cerebros difer<strong>en</strong>tes. Somos<br />
<strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> naturaleza simi<strong>la</strong>r y son nuestras<br />
costumbres, nuestras tradiciones, nuestras especialida<strong>de</strong>s<br />
incluso, <strong>la</strong>s que nos hac<strong>en</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
difer<strong>en</strong>tes.<br />
La estimación <strong>de</strong> lo que es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
nosotros, no <strong>de</strong>be convertirse <strong>en</strong> una sobreestimación,<br />
<strong>en</strong> una actitud chauvinista que<br />
<strong>de</strong>scalifique todo lo que es simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre nosotros.<br />
Es posible concebir una <strong>educación</strong> <strong>musical</strong><br />
que estime y estimule lo propio y que a <strong>la</strong> vez consi<strong>de</strong>re<br />
aquello que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> otras culturas como valioso<br />
para <strong>en</strong>riquecer <strong>la</strong> propia cultura.<br />
<strong>Una</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong> contemporánea <strong>de</strong>be<br />
valorar, sí, nuestros bi<strong>en</strong>es culturales pero también<br />
<strong>de</strong>be distinguir y aprovechar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias y<br />
conocimi<strong>en</strong>tos que se han g<strong>en</strong>erado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
música universal a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />
50
evista da<br />
abem<br />
número 18<br />
outubro <strong>de</strong> 2007<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
ALTENMÜLLER, Eckart; GRUHN, Wilfried. Brain Mechanisms. In: PARNCUTT, Richard; MCPHERSON, Gary (Ed.). The sci<strong>en</strong>ce and<br />
psychology of music performance. Oxford: Oxford Univ. Press, 2002. p. 63-81.<br />
ESTRADA, Luis Alfonso. Didaktik und Curriculum<strong>en</strong>twicklung in <strong>de</strong>r Gehörbildung, Eine vergleich<strong>en</strong><strong>de</strong> Untersuchung an<br />
<strong>de</strong>utschsprachig<strong>en</strong> Lehrbüchern zur Gehörbildung aus <strong>de</strong>r Zeit 1889 bis 1985. Ein Beitrag zur Weiter<strong>en</strong>twicklung <strong>de</strong>r Didaktik<br />
<strong>de</strong>r Gehörbildung. Hannover: Hochschule für Musik und Theater Hannover. Dissertation, 2007.<br />
FREGA, Ana Lucía. Metodología comparada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>educación</strong> <strong>musical</strong>. Bu<strong>en</strong>os Aires: Collegium Musicum <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1997.<br />
GEMBRIS, Heiner; DAVIDSON, Jane W. Environm<strong>en</strong>tal Influ<strong>en</strong>ces. In: PARNCUTT, Richard; MCPHERSON, Gary (Ed.). The sci<strong>en</strong>ce and<br />
psychology of music performance. Oxford: Oxford Univ. Press, 2002. p. 17-30.<br />
KIRKPATRICK, Ralph. Interpreting Bach’s Well-Tempered C<strong>la</strong>vier. A performer’s discourse of method. New Hav<strong>en</strong>: Yale University<br />
Press, 1984.<br />
KLUTE, Stefan. Son<strong>de</strong>rleistung <strong>de</strong>s Hör<strong>en</strong>s: Absolutes Gehör und Synästhesie. In: Helga <strong>de</strong> <strong>la</strong> Motte - Haber und Günther Rötter (Ed.).<br />
Musikpsychologie. Laaber: Laaber Ver<strong>la</strong>g, 2005. p. 158-159.<br />
LEVITIN, Daniel J. Absolute memory for <strong>musical</strong> pitch: Evi<strong>de</strong>nce from the production of learned melodies. Perception & Psychophysics,<br />
Bd. v.56, n.4, p. 414-423, 1994.<br />
RIEMANN, Hugo. Handbuch <strong>de</strong>s Musikdiktats (Systematische Gehörbildung). Leipzig: Hesse, 1889.<br />
SCHERCHEN, Hermann. Lehrbuch <strong>de</strong>s Dirigier<strong>en</strong>s. Mainz: Edition Schott, 1929.<br />
SCHUMANN, Robert. Musikaliche Haus- und Leb<strong>en</strong>sregeln. Kassel: Bär<strong>en</strong>reiter, 1964.<br />
TAKEUCHI, Annie H.; HULSE, Stewart H. Absolute Pitch. Psychological Bulletin, v.113. n.2. p. 345-361, 1993.<br />
Recebido em 15/08/2007<br />
Aprovado em 20/09/2007<br />
51