24.10.2014 Views

la cultura de seguridad y defensa. un proyecto en marcha - IEEE

la cultura de seguridad y defensa. un proyecto en marcha - IEEE

la cultura de seguridad y defensa. un proyecto en marcha - IEEE

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

155<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA. UN PROYECTO<br />

EN MARCHA<br />

INSTITUTO ESPAÑOL DE ESTUDIOS ESTRATÉGICOS


M I N I STE R I O D E D E FE N SA<br />

CUADERNOS<br />

<strong>de</strong><br />

ESTRATEGIA<br />

155<br />

INSTITUTO ESPAÑOL DE ESTUDIOS ESTRATÉGICOS<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y<br />

DEFENSA. UN PROYECTO<br />

EN MARCHA<br />

Noviembre 2011


CATÁLOGO GENERAL DE PUBLICACIONES OFICIALES<br />

http://www.publicacionesoficiales.boe.es<br />

NIPO: 075-11-260-5 (edición <strong>en</strong> papel)<br />

ISBN: 978-84-9781-702-8<br />

Depósito Legal: M-46831-2011<br />

Imprime: Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Tirada: 1.000 ejemp<strong>la</strong>res<br />

Fecha <strong>de</strong> edición: diciembre, 2011<br />

NIPO: 075-11-261-0 (edición <strong>en</strong> línea)<br />

En esta edición se ha utilizado papel libre <strong>de</strong> cloro obt<strong>en</strong>ido a partir <strong>de</strong><br />

bosques gestionados <strong>de</strong> forma sost<strong>en</strong>ible certificada.


MINISTERIO<br />

DE DEFENSA<br />

DIRECCIÓN GENERAL DE<br />

RELACIONES INSTITUCIONALES<br />

INSTITUTO ESPAÑOL DE<br />

ESTUDIOS ESTRATÉGICOS<br />

Grupo <strong>de</strong> Trabajo número 08/10<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA.<br />

UN PROYECTO EN MARCHA<br />

Laas i<strong>de</strong>as cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> este trabajo son <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> sus autores, sin<br />

que reflej<strong>en</strong>, necesariam<strong>en</strong>te, el pesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>IEEE</strong>, que patrocina su publicación


SUMARIO<br />

INTRODUCCIÓN<br />

Por Manuel López Blázquez<br />

Capítulo I<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN ESPAÑA. SUS<br />

ORÍGENES Y EVOLUCIÓN<br />

Por Pedro Bernal Gutiérrez<br />

Capítulo II<br />

PEDAGOGÍA DE LA CULTURA DE LA SEGURIDAD EN LA<br />

ENSEÑANZA NO UNIVERSITARIA<br />

Por José Antonio Marina Torres<br />

Capítulo III<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN EL ÁMBITO<br />

UNIVERSITARIO<br />

Por Fernando López Mora<br />

7<br />

Capítulo IV<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN LOS PAISES DE<br />

NUESTRO ENTORNO<br />

Por José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

Capítulo V<br />

LA INVESTIGACIÓN COMO MOTOR DE LA DIFUSIÓN DE LA<br />

CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

Por Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

Capítulo VI<br />

EL ASPECTO SOCIOLOGICO Y EL SISTEMA DE INDICADORES<br />

DE LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

Por Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

COMPOSICIÓN DEL GRUPO DE TRABAJO<br />

ÍNDICE


INTRODUCCIÓN<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA. UN PROYECTO<br />

EN MARCHA<br />

Manuel López Blázquez


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

■■<br />

UN EJERCICIO DE INTROSPECCIÓN<br />

La colección Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Estrategia se inició <strong>en</strong> 1988, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa fecha ha<br />

publicado 155 títulos. Des<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>, ha querido aportar <strong>un</strong>a reflexión sobre<br />

los aspectos más importantes re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. A lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos años, <strong>la</strong> colección ha servido <strong>de</strong> foro <strong>de</strong> <strong>de</strong>bate y exposición sobre<br />

los as<strong>un</strong>tos clásicos, por así <strong>de</strong>cir, re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominación bajo<br />

<strong>la</strong> que se acog<strong>en</strong> estos libros, <strong>la</strong> estrategia, a<strong>un</strong>que con el paso <strong>de</strong>l tiempo ha<br />

ido acogi<strong>en</strong>do otros as<strong>un</strong>tos nuevos, como el cambio climático, el terrorismo<br />

o el papel <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. Noveda<strong>de</strong>s que han ido reflejando<br />

<strong>la</strong> prof<strong>un</strong>da transformación que se ha verificado <strong>en</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

objeto <strong>de</strong> estos cua<strong>de</strong>rnos. No está <strong>de</strong> más seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> 1988, cuando<br />

apareció el primer cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> estrategia, el fin <strong>de</strong>l sistema bipo<strong>la</strong>r surgido<br />

tras <strong>la</strong> última confrontación m<strong>un</strong>dial parecía lejano. Nadie, o muy pocos, auguraron<br />

que el acta <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría com<strong>en</strong>zaría a escribirse <strong>en</strong><br />

noviembre <strong>de</strong>l año sigui<strong>en</strong>te.<br />

Transcurridos más <strong>de</strong> veinte años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Estrategia<br />

se pusiera <strong>en</strong> <strong>marcha</strong>, y diez años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que se creara <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales (DIGERINS), el Instituto Español <strong>de</strong><br />

Estudios Estratégicos (<strong>IEEE</strong>), <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> esta dirección g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>cidió<br />

hacer <strong>un</strong>a reflexión sobre su propia misión, y, <strong>de</strong> manera más amplia, sobre <strong>la</strong><br />

razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que se impulsa<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. Así pues, este cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong><br />

estrategia es <strong>un</strong>a suerte <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> introspección, <strong>un</strong>a mirada a <strong>la</strong> propia<br />

razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> sus compañeros <strong>de</strong> colección, <strong>de</strong>l <strong>IEEE</strong> y, por ext<strong>en</strong>sión, <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Una suerte <strong>de</strong> parada <strong>en</strong> el<br />

camino para rep<strong>la</strong>ntear alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> los conceptos que estuvieron <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

este empeño, y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el futuro con nuevos instrum<strong>en</strong>tos.<br />

11<br />

La iniciativa ha coincidido <strong>en</strong> el tiempo con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l nuevo P<strong>la</strong>n<br />

Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que muy probablem<strong>en</strong>te se aprobará a finales<br />

<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011, y vi<strong>en</strong>e a sustituir al <strong>de</strong> 2002. Aquél fue <strong>un</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

innovador y ambicioso que durante casi <strong>un</strong>a década ha servido <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

actuación <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> este ámbito, y que, como no podía ser<br />

<strong>de</strong> otra forma, tuvo su reflejo <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> estrategia,<br />

que se fueron adaptando a <strong>un</strong>a ori<strong>en</strong>tación más didáctica y se abrieron pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te<br />

a <strong>un</strong> espectro <strong>de</strong> lectores cada vez más amplio.<br />

Es evi<strong>de</strong>nte que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquel 2002 <strong>la</strong>s cosas han cambiado mucho <strong>en</strong> el panorama<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción que <strong>de</strong> el<strong>la</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos, a<strong>un</strong>que<br />

se manti<strong>en</strong>e vivo el principio que f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo que se conoce<br />

como política <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y todo el <strong>de</strong>spliegue institucional que lleva<br />

asociado.


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

En primer lugar, a finales <strong>de</strong> 2011 sigue si<strong>en</strong>do necesario que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias<br />

públicas se apoye <strong>la</strong> exhortación que hace el artículo 30 <strong>de</strong> nuestra<br />

Constitución: «Los españoles ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a España».<br />

Para ejercer ese <strong>de</strong>recho y cumplir ese <strong>de</strong>ber como ciudadanos consci<strong>en</strong>tes<br />

y responsables, hoy más que n<strong>un</strong>ca sigue si<strong>en</strong>do necesario que los<br />

españoles posean conocimi<strong>en</strong>tos sobre los conceptos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa;<br />

qué am<strong>en</strong>azas hay que consi<strong>de</strong>rar, con qué instrum<strong>en</strong>tos cu<strong>en</strong>ta el Estado<br />

para garantizar esa <strong>seguridad</strong>, cuál es el papel <strong>de</strong> cada ciudadano <strong>en</strong> esa<br />

<strong>la</strong>bor, etc.<br />

Si nos ceñimos a <strong>la</strong> visión más restringida <strong>de</strong> lo que se ha v<strong>en</strong>ido consi<strong>de</strong>rando<br />

objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, es <strong>de</strong>cir, el <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to y apoyo a los<br />

militares, podría <strong>de</strong>cirse que se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>un</strong> éxito. Hoy, <strong>en</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas aparec<strong>en</strong> repetidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s instituciones<br />

más valoradas por los españoles. Hace tiempo que quedaron atrás <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconfianza, incluso el rechazo, que g<strong>en</strong>eraba <strong>en</strong> <strong>un</strong>a parte importante <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos. Un recelo basado <strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>la</strong>rga historia <strong>de</strong> injer<strong>en</strong>cias militares <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vida civil españo<strong>la</strong>, pero que más <strong>de</strong> treinta años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, y <strong>de</strong>l papel ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los <strong>un</strong>iformados <strong>en</strong> este periodo, ha<br />

perdido toda justificación.<br />

12<br />

■■<br />

NO SÓLO DEFENSA: EL NUEVO CONCEPTO DE SEGURIDAD<br />

Como veremos, y se analiza con <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> este cua<strong>de</strong>rno, <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> ha hecho que también haya variado, ampliándose, el propio<br />

concepto <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Ya no se trata sólo <strong>de</strong> que los ciudadanos se<br />

si<strong>en</strong>tan i<strong>de</strong>ntificados con sus Fuerzas Armadas, sino <strong>de</strong> que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan y compartan<br />

que todas <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong>l Estado, no sólo militares, se v<strong>en</strong> implicadas<br />

<strong>en</strong> esa f<strong>un</strong>ción. Para contribuir a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> ese conocimi<strong>en</strong>to sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do<br />

necesarias, como <strong>en</strong> 2002, <strong>la</strong>s instituciones que se ocupan <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> los últimos diez años hemos asistido a cambios prof<strong>un</strong>dos,<br />

tanto <strong>en</strong> el propio concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s percepciones<br />

que <strong>de</strong> ello ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ciudadanos. Cambios que, inevitablem<strong>en</strong>te, han<br />

<strong>de</strong> traducirse <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias y <strong>en</strong> los métodos con los que se ti<strong>en</strong>e que abordar<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> difusión. Cambios tanto <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario internacional, como <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> nuestro país.<br />

A comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong> siglo, ya resultaba evi<strong>de</strong>nte que el final feliz <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia que<br />

allá por 1992 había augurado Francis Fukuyama, estaba muy lejos <strong>de</strong> producirse.<br />

La caída <strong>de</strong>l Muro <strong>de</strong> Berlín, el <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es com<strong>un</strong>istas, y <strong>la</strong><br />

nueva hegemonía <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l liberalismo <strong>de</strong>mocrático no habían acabado


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

con los conflictos i<strong>de</strong>ológicos. Coincidi<strong>en</strong>do casi con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l libro<br />

<strong>en</strong> el que Fukuyama proc<strong>la</strong>mó su previsión optimista, Sarajevo sufría el comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> asedio que duraría casi cuatro años. En julio <strong>de</strong> 1995, <strong>en</strong> Srebr<strong>en</strong>ica,<br />

8.000 personas fueron asesinadas <strong>en</strong> <strong>un</strong>os pocos días. A medio mil<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

kilómetros <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a, los europeos revivimos esc<strong>en</strong>as que parecían confinadas<br />

a los peores mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> última gran guerra.<br />

El año anterior, precisam<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>ocidio <strong>de</strong> Ruanda, se emplea por primera<br />

vez <strong>un</strong>a expresión que habría <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>un</strong> consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> lo<br />

sucesivo: el <strong>de</strong> «<strong>seguridad</strong> humana». Como recuerda el profesor Marina <strong>en</strong><br />

su trabajo, el término aparece <strong>en</strong> el Informe sobre Desarrollo que e<strong>la</strong>bora el<br />

Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas (PNUD). El docum<strong>en</strong>to proponía<br />

<strong>un</strong> cambio <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>a óptica exclusivam<strong>en</strong>te<br />

militar hacia lo que se <strong>de</strong>nomina «<strong>seguridad</strong> humana». Según dicho informe,<br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas viv<strong>en</strong> <strong>la</strong> in<strong>seguridad</strong> ante sucesos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana,<br />

y ese s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to no surge <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s acontecimi<strong>en</strong>tos m<strong>un</strong>diales <strong>de</strong><br />

carácter apocalíptico. A<strong>un</strong>que el concepto es excesivam<strong>en</strong>te amplio y adolece<br />

<strong>de</strong> falta <strong>de</strong> contornos <strong>de</strong>finidos, sí <strong>la</strong>nza el m<strong>en</strong>saje c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

<strong>de</strong>be trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> mera <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa militar <strong>de</strong>l territorio, y ha <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> los<br />

individuos, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Derivado <strong>de</strong> este concepto, aparece el <strong>de</strong> <strong>la</strong> «responsabilidad <strong>de</strong> proteger»,<br />

que es el título <strong>de</strong> <strong>un</strong> informe que hace público <strong>en</strong> 2001 <strong>la</strong> Comisión sobre<br />

Interv<strong>en</strong>ción y Soberanía <strong>de</strong> los Estados. La <strong>seguridad</strong> humana que es preciso<br />

salvaguardar <strong>en</strong>globa ya <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> física, el respeto por los <strong>de</strong>rechos y<br />

liberta<strong>de</strong>s f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales y el bi<strong>en</strong>estar económico y social. Por tanto, <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> se <strong>en</strong>contrarían <strong>la</strong>s que afectan a <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas, a su salud, a sus condiciones <strong>de</strong> vida y a <strong>la</strong> dignidad; agresiones<br />

que pue<strong>de</strong>n proce<strong>de</strong>r tanto <strong>de</strong> estados como <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes privados, y no conoc<strong>en</strong><br />

fronteras.<br />

13<br />

Lo importante es que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas se ha producido el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lo que <strong>en</strong> <strong>la</strong> terminología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales se <strong>de</strong>nominó <strong>la</strong><br />

Gran División: <strong>la</strong> separación nítida <strong>en</strong>tre los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política interior y<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales. Entre <strong>un</strong>a sociedad compuesta por individuos<br />

y sometida a <strong>un</strong>as leyes, y el esc<strong>en</strong>ario internacional, <strong>en</strong> el que cada Estado<br />

actúa sólo <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> sus propios intereses. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Gran División<br />

aún se manti<strong>en</strong>e, pero <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre lo que es <strong>un</strong> as<strong>un</strong>to <strong>de</strong> estricta<br />

política interna, y lo que afecta a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>un</strong> Estado con el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

com<strong>un</strong>idad internacional se han vuelto cada vez más difusas. A ello ha contribuido<br />

<strong>la</strong> globalización <strong>de</strong>l terrorismo, <strong>de</strong>l crim<strong>en</strong> organizado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas<br />

medioambi<strong>en</strong>tales, que no conoc<strong>en</strong> fronteras legales, así como <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>dida<br />

convicción <strong>de</strong> que el respeto a los <strong>de</strong>rechos humanos es <strong>un</strong> as<strong>un</strong>to que nos<br />

concierne a todos.


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

En efecto, el or<strong>de</strong>n bipo<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría, incluso con sus episodios dramáticos<br />

como el bloqueo <strong>de</strong> Berlín o <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> los misiles <strong>de</strong> Cuba, se había<br />

insta<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia colectiva <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> los países occi<strong>de</strong>ntales<br />

como algo estable, pre<strong>de</strong>cible. Salvo para individuos especialm<strong>en</strong>te prop<strong>en</strong>sos<br />

a <strong>la</strong> paranoia, <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Destrucción Mutua Asegurada, el<br />

evi<strong>de</strong>nte resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong>a guerra nuclear, era muy lejana. Con su alto coste <strong>en</strong><br />

presupuestos para armam<strong>en</strong>to, con <strong>la</strong> privación <strong>de</strong> libertad que pa<strong>de</strong>cían los<br />

súbditos <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es com<strong>un</strong>istas, incluso con el sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

pa<strong>de</strong>cían los conflictos <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> países <strong>de</strong>l que se com<strong>en</strong>zaba a<br />

l<strong>la</strong>mar Tercer M<strong>un</strong>do, incluso con todas sus miserias, el sistema <strong>de</strong> bloques<br />

acabó resultando confortablem<strong>en</strong>te previsible.<br />

Sin embargo, los últimos lustros <strong>de</strong>l pasado siglo y <strong>la</strong> primera década <strong>de</strong> éste<br />

trajeron lo que podría <strong>de</strong>finirse como <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>seguridad</strong>, o<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> los santuarios; no sólo físicos, también morales.<br />

14<br />

La catástrofe <strong>de</strong> Chernobyl, <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 1986, vino a recordarnos a los europeos<br />

que no hay a<strong>la</strong>mbrada ni frontera que impida el paso a <strong>la</strong> radiación. Que<br />

países escrupulosos <strong>en</strong> el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> nuclear<br />

podían verse afectados por <strong>la</strong> <strong>de</strong>sidia, <strong>la</strong> torpeza o <strong>la</strong> irresponsabilidad <strong>de</strong><br />

terceros.<br />

Igualm<strong>en</strong>te permeable se mostró <strong>la</strong> información <strong>de</strong> lo que sucedía <strong>en</strong> países<br />

más o m<strong>en</strong>os remotos. En Irak asistimos a <strong>la</strong> primera guerra transmitida <strong>en</strong><br />

directo por televisión; <strong>de</strong>spués, Internet se convirtió <strong>en</strong> <strong>un</strong> medio pot<strong>en</strong>tísimo<br />

para dif<strong>un</strong>dir imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>s barbaries que cometían tanto po<strong>de</strong>res estatales<br />

como ag<strong>en</strong>tes privados organizados. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Globalización<br />

fue, precisam<strong>en</strong>te, el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nueva conci<strong>en</strong>cia ante <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos, ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más a<br />

fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, fruto <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

que <strong>la</strong> red aportó.<br />

Pero, sin duda, el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que más incidiría <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva percepción <strong>de</strong><br />

in<strong>seguridad</strong> fueron los ataques que el terrorismo islámico perpetró <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> nuestras ciuda<strong>de</strong>s. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muerte y <strong>de</strong>strucción, los<br />

at<strong>en</strong>tados terroristas <strong>de</strong> Nueva York, primero, y Madrid y Londres <strong>de</strong>spués,<br />

trajeron <strong>un</strong> nuevo, y <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong>sconocido, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to: el <strong>de</strong> que el<br />

<strong>en</strong>emigo pue<strong>de</strong> estar muy cerca, que no conocemos sus int<strong>en</strong>ciones, y que<br />

sus pot<strong>en</strong>ciales objetivos somos todos. Un <strong>en</strong>emigo, por otra parte, al que<br />

no se le pue<strong>de</strong> situar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>un</strong>as fronteras, ni i<strong>de</strong>ntificar<br />

con <strong>un</strong> Estado.<br />

Como recuerda el profesor Marina, el final <strong>de</strong> siglo XX trajo lo que Ulrich<br />

Beck <strong>de</strong>finió como <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l riesgo global. Hay que <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> novedad


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

sólo consistió <strong>en</strong> que los países <strong>de</strong>l primer m<strong>un</strong>do industrializado y <strong>de</strong>mocrático<br />

com<strong>en</strong>zaron a compartir, a<strong>un</strong>que <strong>de</strong> <strong>un</strong>a manera parcial y esporádica, <strong>la</strong><br />

prof<strong>un</strong>da in<strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que siempre habían vivido el resto <strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta.<br />

■■<br />

LOS CAMBIOS EN ESPAÑA<br />

En España este cambio se experim<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> forma muy traumática a raíz <strong>de</strong> los<br />

at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004. La sociedad españo<strong>la</strong> se había habituado<br />

a convivir con el terrorismo <strong>de</strong> ETA, y, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> nuestro<br />

<strong>en</strong>torno, había integrado este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas a su <strong>seguridad</strong>. Una<br />

am<strong>en</strong>aza interna, a <strong>la</strong> que <strong>de</strong>bían dar respuesta <strong>la</strong>s Fuerzas y Cuerpos <strong>de</strong> Seguridad<br />

<strong>de</strong>l Estado. Tras <strong>la</strong> dolorosa experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias décadas, los españoles<br />

disponíamos <strong>de</strong> ciertas pautas para interpretar <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>ciones y los métodos <strong>de</strong><br />

los criminales etarras. No sucedía así como los terroristas islámicos, cuyas pret<strong>en</strong>siones<br />

y modos <strong>de</strong> actuación resultaban absolutam<strong>en</strong>te aj<strong>en</strong>os y, por tanto,<br />

g<strong>en</strong>eraban más incertidumbre.<br />

J<strong>un</strong>to a estos cambios <strong>de</strong> carácter global, <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> ha experim<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década otros más específicos, más ligados a su propia historia,<br />

que es necesario compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r para completar <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

que ha experim<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> nuestro país. Uno <strong>de</strong><br />

los más importantes ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> los militares,<br />

cuestión que es analizada <strong>en</strong> prof<strong>un</strong>didad <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong>l T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral<br />

Bernal.<br />

15<br />

Como se ha dicho, hace tiempo que los españoles miran a sus Fuerzas Armadas<br />

con afecto y respeto. Lo que no impi<strong>de</strong> que el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su trabajo, así como <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> sus misiones<br />

haya sido cada vez mayor. Quizá ésta sea <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores paradojas que<br />

se pres<strong>en</strong>tan al estudiar <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Una<br />

paradoja a <strong>la</strong> que no es aj<strong>en</strong>a <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición, <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 2001, <strong>de</strong>l servicio<br />

militar obligatorio.<br />

Adoptada <strong>de</strong> manera apresurada, como seña<strong>la</strong> el T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral Bernal, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> suprimir el servicio militar fue más <strong>la</strong> constatación <strong>de</strong> <strong>un</strong> fracaso<br />

que el éxito <strong>de</strong> los sectores que se oponían a él. En efecto, privado <strong>de</strong>l carácter<br />

socializador que <strong>en</strong> otras épocas tuvo, el servicio militar era visto por los<br />

jóv<strong>en</strong>es más como <strong>un</strong>a carga injusta que como <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>de</strong>recho y<br />

<strong>un</strong> <strong>de</strong>ber. Ello se <strong>de</strong>bía <strong>en</strong> gran parte al hecho <strong>de</strong> que muchos <strong>de</strong> estos jóv<strong>en</strong>es<br />

eran empleados <strong>en</strong> tareas, como <strong>la</strong> hostelería <strong>de</strong> los cuarteles, que poco o nada<br />

t<strong>en</strong>ían que ver con <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

La transformación <strong>de</strong> nuestros ejércitos <strong>en</strong> <strong>un</strong>as fuerzas armadas profesionales<br />

supuso que miles <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es que, con experi<strong>en</strong>cias más o m<strong>en</strong>os gratas, pasaban<br />

cada año por los cuarteles, <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> hacerlo. Y ahí surge <strong>la</strong> paradoja:<br />

hasta hace poco, el increm<strong>en</strong>to constante <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> nuestros militares<br />

ha ido <strong>en</strong> paralelo con su pérdida <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana <strong>de</strong> los españoles.<br />

Una «<strong>de</strong>saparición» a <strong>la</strong> que sin duda contribuyeron <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> que impuso <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza terrorista. Con el acceso a <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones<br />

militares reservado a los profesionales, y con <strong>la</strong>s limitaciones al uso <strong>de</strong> los<br />

<strong>un</strong>iformes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s calles, los militares pasaron a ser casi invisibles.<br />

No obstante, <strong>en</strong> los últimos años esa t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se ha invertido. Ello se ha<br />

<strong>de</strong>bido a varios factores. Por <strong>un</strong>a parte, a <strong>la</strong> mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los medios<br />

<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los militares españoles <strong>en</strong> misiones <strong>de</strong> paz<br />

<strong>en</strong> el exterior. Por otra, al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad Militar <strong>de</strong><br />

Emerg<strong>en</strong>cias (UME), cuya pres<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>era tranquilidad <strong>en</strong> ciudadanos que<br />

están sometidos a situaciones <strong>de</strong> gran angustia, y cuyas interv<strong>en</strong>ciones –tras<br />

<strong>un</strong> inc<strong>en</strong>dio, <strong>un</strong>a in<strong>un</strong>dación o <strong>un</strong> terremoto– se caracterizan por <strong>la</strong> cercanía<br />

y <strong>la</strong> inmediatez. Y, sin duda, <strong>en</strong> este aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> visibilidad ha t<strong>en</strong>ido mucho<br />

que ver <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los sucesivos gobiernos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

16<br />

■■<br />

EL MOMENTO ACTUAL<br />

En los meses <strong>en</strong> los que se ha gestado este libro, dos tipos <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

han c<strong>en</strong>trado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública. Dos sucesos <strong>de</strong> naturaleza<br />

y consecu<strong>en</strong>cias completam<strong>en</strong>te distintas, pero con alg<strong>un</strong>os rasgos com<strong>un</strong>es:<br />

los dos, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, han v<strong>en</strong>ido a alterar <strong>la</strong> percepción<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> ciudadanos, <strong>en</strong>tre los que nos <strong>en</strong>contramos los<br />

españoles. Ambos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os se han producido fuera <strong>de</strong> nuestras fronteras,<br />

pero han exigido <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas por parte <strong>de</strong> los gobiernos <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> países. Han sido situaciones que han exigido <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong><br />

<strong>marcha</strong> <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> cooperación internacional, que han <strong>de</strong>rivado <strong>en</strong><br />

acciones concretas. Y, los dos sucesos, pese a que <strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

lo posible, no habían sido previstos y han pil<strong>la</strong>do por sorpresa a los expertos.<br />

El terremoto que el 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2011 asoló <strong>la</strong> región japonesa <strong>de</strong> Fukushima<br />

es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, no era el primer seísmo <strong>de</strong> gran magnitud<br />

que sufría este país; <strong>de</strong> hecho, Japón posee <strong>un</strong>a rígida legis<strong>la</strong>ción y <strong>un</strong><br />

amplio sistema <strong>de</strong> protección civil para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> tipo <strong>de</strong> catástrofe<br />

natural muy frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. Pero esas previsiones se mostraron <strong>de</strong>l<br />

todo ineficaces ante los efectos simultáneos <strong>de</strong> <strong>un</strong> terremoto y el posterior<br />

ts<strong>un</strong>ami sobre <strong>un</strong>a gran c<strong>en</strong>tral nuclear. Las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los países<br />

social y tecnológicam<strong>en</strong>te más avanzados <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta ofrecieron <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

<strong>de</strong> no saber cómo proteger a su pob<strong>la</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> <strong>de</strong>sastre que, pese a <strong>la</strong><br />

coinci<strong>de</strong>ncia fatal <strong>de</strong> circ<strong>un</strong>stancias, no figuraba <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> lo<br />

imposible.<br />

Y el resto <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do volvió a vivir <strong>la</strong> incertidumbre que ya había conocido<br />

tras el acci<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>en</strong>tral nuclear <strong>de</strong> Chernobyl; suceso <strong>de</strong>l que, casualm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> esas fechas se cumplía el 25 aniversario. En España no fuimos aj<strong>en</strong>os<br />

a <strong>la</strong> angustia g<strong>en</strong>erada por <strong>un</strong> hecho que se produjo a 13.000 kilómetros<br />

<strong>de</strong> distancia. Por <strong>un</strong>a parte, el Gobierno hubo <strong>de</strong> poner medios para facilitar<br />

<strong>la</strong> salida <strong>de</strong> aquel país <strong>de</strong> ciudadanos españoles, esto es, para garantizar su<br />

<strong>seguridad</strong>. Y, sobre todo, resurgió el temor a <strong>la</strong> contaminación radiactiva; <strong>un</strong><br />

temor <strong>en</strong> gran medida irracional, pero que exigió <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>un</strong> gran<br />

esfuerzo <strong>de</strong> explicación, y <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> medidas especiales <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>.<br />

La catástrofe <strong>de</strong> Fukushima ha vuelto a reabrir el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> nuclear,<br />

y ha sido el <strong>de</strong>tonante <strong>de</strong> que países <strong>de</strong> <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> Alemania hayan<br />

cambiado <strong>de</strong> manera radical su política respecto a esta fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. España,<br />

con sólo ocho c<strong>en</strong>trales, no ha sido aj<strong>en</strong>a a este <strong>de</strong>bate, a<strong>un</strong>que <strong>un</strong>a vez más<br />

ha habido que recordar que se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong> problema <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión p<strong>la</strong>netaria.<br />

Sin duda es lícito que se discuta sobre el futuro <strong>de</strong> Garoña o Almaraz, pero sin<br />

per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que al otro <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>un</strong>a frontera inexist<strong>en</strong>te para los isótopos <strong>de</strong><br />

cesio-137 Francia ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to 58 <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas.<br />

17<br />

Justo <strong>un</strong> mes antes <strong>de</strong>l terremoto <strong>de</strong> Fukushima, el 11 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2011, el<br />

presi<strong>de</strong>nte egipcio Hosni Mubarak pres<strong>en</strong>taba su dimisión tras permanecer<br />

casi treinta años <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r. Su <strong>marcha</strong>, forzada por <strong>un</strong>a revuelta popu<strong>la</strong>r<br />

que muy pocos habían predicho, no era <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>un</strong> lí<strong>de</strong>r árabe <strong>en</strong> esas<br />

fechas. Ap<strong>en</strong>as <strong>un</strong>as semanas antes, el presi<strong>de</strong>nte t<strong>un</strong>ecino B<strong>en</strong> Alí abandonaba<br />

su país por <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> sus ciudadanos. Una movilización que,<br />

<strong>de</strong> nuevo, había escapado a <strong>la</strong>s previsiones <strong>de</strong> los analistas más avezados,<br />

y que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nó tras <strong>un</strong> episodio apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or: m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

mes antes, <strong>un</strong> jov<strong>en</strong> lic<strong>en</strong>ciado que v<strong>en</strong>día verdura <strong>en</strong> <strong>un</strong> puesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle se<br />

había pr<strong>en</strong>dido fuego fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> edificio oficial, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que <strong>un</strong> policía le<br />

abofetease y se le retirase el permiso para v<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

La mecha pr<strong>en</strong>dida por <strong>la</strong>s revueltas <strong>de</strong> Túnez y Egipto se ext<strong>en</strong>dió a otros<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> ribera sur <strong>de</strong>l Mediterráneo, pero con <strong>de</strong>sarrollos mucho m<strong>en</strong>os<br />

pacíficos. En el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escribir estas líneas, el presi<strong>de</strong>nte sirio Bachar<br />

el Asad sigue respondi<strong>en</strong>do con viol<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong><br />

su pueblo, <strong>en</strong> <strong>un</strong> conflicto que ya ha provocado miles <strong>de</strong> muertos, y que ti<strong>en</strong>e<br />

lugar <strong>en</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los p<strong>un</strong>tos más inestables <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do. Muy cerca <strong>de</strong> nuestro<br />

país, <strong>en</strong> Libia, aún se libra <strong>un</strong>a cru<strong>en</strong>ta guerra civil, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que intervi<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a<br />

coalición militar <strong>de</strong> 16 países, <strong>en</strong>tre ellos España, y que cu<strong>en</strong>ta con el respaldo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU.


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

Un acci<strong>de</strong>nte nuclear a muchos kilómetros <strong>de</strong> distancia, que nos recuerda <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a so<strong>la</strong> atmósfera, y que lleva <strong>la</strong> inquietud hasta nuestros supermercados.<br />

Una guerra que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> no muy lejos <strong>de</strong> nuestras costas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

participan militares españoles bajo <strong>un</strong> paraguas legal que ti<strong>en</strong>e mucho que ver<br />

con esa «responsabilidad <strong>de</strong> proteger», a <strong>la</strong> que ya nos hemos referido. Circ<strong>un</strong>stancias<br />

que afectan a nuestra percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, y que hace ap<strong>en</strong>as <strong>un</strong>os<br />

meses nadie había anticipado: éste es el nuevo esc<strong>en</strong>ario, inestable, azaroso, <strong>en</strong><br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> actuar <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Y, por supuesto, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l marco <strong>de</strong> <strong>un</strong>a crisis económica internacional <strong>de</strong><br />

proporciones <strong>de</strong>sconocidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace och<strong>en</strong>ta años, <strong>la</strong> primera <strong>de</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

globalización. Una crisis que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar, como <strong>de</strong> hecho ya está sucedi<strong>en</strong>do,<br />

inestabilidad social <strong>en</strong> los países que con más dureza <strong>la</strong> sufr<strong>en</strong>. Y que, por<br />

supuesto, hace que los ciudadanos revis<strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partidas públicas,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> sus impuestos, a fines como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

18<br />

Como todas <strong>la</strong>s políticas públicas, <strong>la</strong> <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha <strong>de</strong> verse seriam<strong>en</strong>te afectada por <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> grave crisis económica<br />

que atravesamos, a<strong>un</strong>que <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong>s repercusiones van <strong>en</strong> dos<br />

s<strong>en</strong>tidos opuestos. Por <strong>un</strong> <strong>la</strong>do, el inevitable recorte presupuestario impuesto<br />

por <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> austeridad ti<strong>en</strong>e que alcanzar a <strong>la</strong>s partidas <strong>de</strong>stinadas a este<br />

concepto. Sin embargo, es <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos cuando más necesaria se hace<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los ciudadanos hacia los gastos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y, especialm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que <strong>en</strong> situaciones m<strong>en</strong>os apuradas, es preciso reconocerlo,<br />

tampoco g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong>c<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tusiasmos. Curiosam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este ámbito, el<br />

conocido como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o «NIMBY» (Not In My Back Yard) se suele verificar<br />

al contrario: por lo g<strong>en</strong>eral, el antimilitarismo ce<strong>de</strong> automáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

aquellos lugares <strong>en</strong> que <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> ubicación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a insta<strong>la</strong>ción militar<br />

va a asociada a aflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos económicos, y a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> empleo.<br />

Cuando <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se trata, casi todos parec<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir: «por supuesto, v<strong>en</strong>gan a<br />

mi patio trasero».<br />

■■<br />

LOS RETOS<br />

Existe <strong>un</strong> razonable cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> nuestro país sobre <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

acciones para ampliar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

Un cons<strong>en</strong>so, y éste es <strong>un</strong> aspecto que hay que t<strong>en</strong>er muy pres<strong>en</strong>te, que <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

existir <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, tras <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el<br />

conflicto <strong>de</strong> Irak <strong>en</strong> 2003. Ello ha v<strong>en</strong>ido g<strong>en</strong>erando <strong>un</strong> m<strong>en</strong>saje, por así <strong>de</strong>cir,<br />

contradictorio hacia <strong>la</strong> opinión pública: Por <strong>un</strong> <strong>la</strong>do, todos los partidos parec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y apoyar a qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong><br />

garantizar nuestra <strong>seguridad</strong>; mi<strong>en</strong>tras que, por otro, el trabajo <strong>de</strong> estos profesionales,<br />

sus problemas y sus inquietu<strong>de</strong>s, no se <strong>de</strong>jan al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> confron-


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

tación política. Sin duda, el que los as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa regresaran<br />

al ámbito <strong>de</strong> los cons<strong>en</strong>sos básicos, ayudaría mucho al trabajo <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

como objetivo mejorar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> estas materias.<br />

La ampliación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido tradicional, <strong>la</strong> visión transversal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, con sus nuevos actores y sus nuevas <strong>de</strong>limitaciones<br />

espaciales, no <strong>de</strong>be hacer olvidar que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

institución que <strong>en</strong>carna <strong>de</strong> manera prioritaria esa misión. Es preciso superar los<br />

<strong>en</strong>foques tradicionales que i<strong>de</strong>ntificaban <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa con el proselitismo<br />

y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>un</strong>a adhesión acrítica.<br />

En cualquier país <strong>de</strong>mocrático, <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> ejércitos profesionales<br />

exige <strong>un</strong> gran esfuerzo por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>un</strong>a alta responsabilidad <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que se adoptan <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. El que <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> ciudadanos altam<strong>en</strong>te especializados y<br />

comprometidos con el servicio público se hagan cargo <strong>en</strong> exclusiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas<br />

<strong>de</strong> protección, y por tanto, <strong>de</strong> los peligros y los sacrificios que comportan,<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar lo que se conoce como «riesgo moral». Éste es el riesgo que<br />

aparece cuando qui<strong>en</strong>es toman <strong>de</strong>cisiones no sufr<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te sus consecu<strong>en</strong>cias.<br />

Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es también transmitir<br />

información sobre el alcance y <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones; <strong>de</strong>cisiones<br />

que adoptan los políticos <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad. Y para ello<br />

es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te huir <strong>de</strong> los eufemismos y <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones edulcoradas.<br />

19<br />

El esfuerzo <strong>de</strong> los militares españoles, el prestigio adquirido fuera y <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> nuestras fronteras, <strong>la</strong> bi<strong>en</strong> ganada fama <strong>de</strong> eficacia y profesionalidad, sus<br />

cualida<strong>de</strong>s humanas, han sido, j<strong>un</strong>to a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones<br />

Públicas, <strong>de</strong>terminantes para alcanzar <strong>la</strong> alta valoración que merec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>. Sin embargo, como se ha seña<strong>la</strong>do, aún queda mucho<br />

trecho que andar <strong>en</strong> lo que respecta al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ese trabajo. No es exagerado<br />

<strong>de</strong>cir que, <strong>en</strong> gran parte, <strong>la</strong>s campañas <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas se han basado <strong>en</strong> facetas muy concretas, como <strong>la</strong>s misiones<br />

<strong>en</strong> el exterior o actuaciones <strong>de</strong> carácter humanitario y <strong>de</strong> protección civil. Aspectos<br />

<strong>de</strong> gran importancia, sin duda, pero que no reflejan <strong>en</strong> toda su prof<strong>un</strong>didad<br />

el trabajo <strong>de</strong> nuestros militares. En suma, el reto es mant<strong>en</strong>er y reforzar<br />

esa alta valoración poni<strong>en</strong>do también el foco <strong>en</strong> otras activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, quizá m<strong>en</strong>os espectacu<strong>la</strong>res, pero igualm<strong>en</strong>te<br />

importantes.<br />

■■<br />

ESTE CUADERNO<br />

Como se <strong>de</strong>cía al principio, este cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> estrategia quiere ser <strong>un</strong>a reflexión<br />

sobre <strong>la</strong>s razones que han justificado <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> los 154 an-


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

teriores, y, <strong>en</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido amplio, <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con<br />

<strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Activida<strong>de</strong>s que ofrec<strong>en</strong><br />

múltiples aspectos y que se estudian <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong>l libro. En este empeño<br />

ha participado <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> reconocidos expertos, tanto militares como<br />

civiles. Por razones <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión, han quedado fuera facetas que ya han sido<br />

tratadas <strong>en</strong> anteriores cua<strong>de</strong>rnos, o que seguram<strong>en</strong>te serán abordadas <strong>en</strong> otros<br />

nuevos <strong>de</strong> manera monográfica. Tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> conservación y puesta<br />

<strong>en</strong> valor <strong>de</strong>l rico patrimonio histórico y artístico vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa; <strong>de</strong>l<br />

papel <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación, o <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos que<br />

ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas tecnologías para <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Sin duda llegarán, porque, como dice el título <strong>de</strong> este libro, se trata<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>en</strong> <strong>marcha</strong>.<br />

20<br />

En su ext<strong>en</strong>so y docum<strong>en</strong>tado capítulo, el Tte. G<strong>en</strong>eral Bernal analiza <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España, así como <strong>de</strong> los<br />

instrum<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio se han ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo para aum<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>.<br />

El Tte. G<strong>en</strong>eral Bernal comi<strong>en</strong>za fijando los conceptos c<strong>la</strong>ve re<strong>la</strong>cionados<br />

con el objeto <strong>de</strong> su análisis, para luego hacer <strong>un</strong> recorrido por los principales<br />

hitos que han ido incidi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ciudadanos con sus Fuerzas<br />

Armadas, como <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN, o <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada supresión<br />

<strong>de</strong>l servicio militar obligatorio. Con el bagaje y <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong><br />

fue máximo responsable <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones básicas <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa –el CESEDEN– el Tte. G<strong>en</strong>eral Bernal también<br />

<strong>de</strong>scribe el papel <strong>de</strong> los distintos actores que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones Públicas<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> esta misión.<br />

Pese a que el título <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>l profesor José Antonio Marina sólo se refiere<br />

a <strong>un</strong> aspecto concreto <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, el que<br />

ti<strong>en</strong>e como esc<strong>en</strong>ario <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria, su análisis va<br />

mucho más allá. En su condición <strong>de</strong> pedagogo, el profesor Marina se formu<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>s tres preg<strong>un</strong>tas básicas que hay que respon<strong>de</strong>r antes <strong>de</strong> diseñar cualquier<br />

estrategia pedagógica: Qué se <strong>de</strong>be <strong>en</strong>señar, cómo y cuándo hay que <strong>en</strong>señarlo,<br />

y cuál es <strong>la</strong> situación actual. El «qué», vi<strong>en</strong>e muy <strong>de</strong>terminado por el hecho <strong>de</strong><br />

que estamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> <strong>la</strong> etapa obligatoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> España. Es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> lo que se trata es <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

compet<strong>en</strong>cias y valores sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que es preciso transmitirle<br />

a <strong>un</strong> ciudadano <strong>en</strong> formación, para que llegue a serlo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a forma pl<strong>en</strong>a<br />

y responsable. Hay que <strong>de</strong>stacar que Marina no se limita al mero <strong>en</strong><strong>un</strong>ciado<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>os aspectos g<strong>en</strong>erales, sino que su celo <strong>de</strong> pedagogo le lleva a precisar<br />

los problemas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to para introducir <strong>en</strong> el currículo los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, e, incluso, formu<strong>la</strong> <strong>un</strong>a propuesta <strong>de</strong> esos<br />

cont<strong>en</strong>idos. Sin duda no se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong> reto fácil, a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s incompr<strong>en</strong>sibles<br />

retic<strong>en</strong>cias que ha suscitado <strong>un</strong>a asignatura como <strong>la</strong> <strong>de</strong> Educación para<br />

<strong>la</strong> Ciudadanía.


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

Pero, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> pedagogo el profesor Marina es filósofo, y con ese bagaje <strong>en</strong><br />

el mismo capítulo realiza <strong>un</strong>a prof<strong>un</strong>da reflexión sobre <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> justicia y <strong>la</strong><br />

perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l conflicto como premisa f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal para interpretar <strong>la</strong> historia.<br />

El capítulo se cierra con <strong>un</strong> acercami<strong>en</strong>to muy personal a <strong>un</strong> concepto c<strong>la</strong>ve<br />

<strong>en</strong> cualquier acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: El patriotismo.<br />

El profesor Fernando López Mora estudia <strong>un</strong>a materia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que es <strong>un</strong> gran<br />

experto: <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>un</strong>iversitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Su<br />

trabajo comi<strong>en</strong>za constatando <strong>un</strong>a evi<strong>de</strong>ncia: <strong>la</strong> falta <strong>en</strong> España <strong>de</strong> <strong>un</strong>a tradición<br />

<strong>de</strong> estudios sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario. A partir<br />

<strong>de</strong> esta constatación, realiza <strong>un</strong> análisis <strong>de</strong>l creci<strong>en</strong>te interés que este tipo<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>spierta <strong>en</strong>tre los <strong>un</strong>iversitarios españoles, que se concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

proliferación <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación, seminarios y cursos, tanto sobre<br />

historia militar, como sobre <strong>la</strong>s nuevas misiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. Un<br />

apartado especial merec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar,<br />

que estableció el sistema <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Universitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, adscritos a<br />

<strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s públicas.<br />

El carácter muy reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> preocupación por <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> España, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva falta <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este ámbito, hac<strong>en</strong> muy<br />

aconsejable volcar <strong>la</strong> mirada <strong>en</strong> el exterior, para conocer si otros países compart<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s mismas preocupaciones, y cuáles son los instrum<strong>en</strong>tos que han<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. El trabajo <strong>de</strong>l Coronel José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> este<br />

objetivo, y para ello compara cómo se materializan <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> conceptos<br />

(conci<strong>en</strong>cia nacional, conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa)<br />

<strong>en</strong> los mismos países (Israel, Italia, Chile, Arg<strong>en</strong>tina, Francia y Reino Unido).<br />

Quizá <strong>la</strong> conclusión que se extrae <strong>de</strong> esta interesante comparativa es que exist<strong>en</strong><br />

rasgos com<strong>un</strong>es <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

pero <strong>la</strong> historia y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> cada lugar complican mucho cualquier int<strong>en</strong>to<br />

por extrapo<strong>la</strong>r fórmu<strong>la</strong>s y recetas aj<strong>en</strong>as.<br />

21<br />

En <strong>un</strong> ejercicio paralelo al que inspira todo el libro, <strong>la</strong> profesora Inmacu<strong>la</strong>da<br />

Marrero realiza <strong>un</strong>a investigación sobre el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación como<br />

ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. El estudio,<br />

que posee <strong>un</strong>a doble dim<strong>en</strong>sión, cualitativa y cuantitativa, comi<strong>en</strong>za con <strong>la</strong><br />

misma constatación que hemos <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong>l profesor López<br />

Mora respecto al tardío interés <strong>de</strong> estos as<strong>un</strong>tos <strong>en</strong> el ámbito académico. Un<br />

retraso que se <strong>de</strong>be tanto al escaso atractivo que <strong>en</strong> el pasado t<strong>en</strong>ían <strong>un</strong>as Fuerzas<br />

Armadas sin proyección internacional, como a cuestiones <strong>de</strong> índole i<strong>de</strong>ológica,<br />

fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los ejércitos con el régim<strong>en</strong> anterior. De esta<br />

forma, hasta los años nov<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es muy minoritaria. En mi opinión, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los aspectos más interesantes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong> profesora Marrero es el c<strong>en</strong>so que realiza <strong>de</strong> los<br />

temas que más interés suscitan <strong>en</strong>tre los investigadores, y <strong>la</strong> evolución que este


Manuel López Blázquez<br />

Introducción<br />

interés ha sufrido con el paso <strong>de</strong>l tiempo: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> nuestro país <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

OTAN, hasta los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004. Como rasgo difer<strong>en</strong>ciador<br />

respecto a otros grupos <strong>de</strong> investigadores, <strong>la</strong> profesora Marrero constata <strong>la</strong> alta<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aquellos que se <strong>de</strong>dican a los as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> influir <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones políticas, su vol<strong>un</strong>tad <strong>de</strong> ejercer <strong>de</strong> prescriptores. En <strong>la</strong>s<br />

conclusiones <strong>de</strong> este trabajo se recog<strong>en</strong> los aspectos positivos y negativos que<br />

caracterizan a este campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Entre los positivos <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> alta<br />

cooperación <strong>en</strong>tre civiles y militares y <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudio, <strong>en</strong><br />

gran parte amparados por el apoyo público. Entre los aspectos negativos seña<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> escasa proyección exterior <strong>de</strong> nuestros investigadores y <strong>de</strong> sus trabajos, y <strong>la</strong><br />

poca trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia que, <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> sus autores, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>.<br />

22<br />

Conocer <strong>la</strong> percepción que los ciudadanos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> los as<strong>un</strong>tos que afectan a<br />

su <strong>seguridad</strong>, medir <strong>la</strong> valoración que le merec<strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es están <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

garantizar<strong>la</strong>, es f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> diseñar cualquier política <strong>de</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. El trabajo <strong>de</strong>l Capitán <strong>de</strong> Fragata Fernando Moreu se<br />

c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> estos aspectos, <strong>en</strong> concreto expone <strong>un</strong> instrum<strong>en</strong>to que se emplea<br />

para medir el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas:<br />

el Sistema <strong>de</strong> Indicadores <strong>de</strong> Conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (SICDEF). Sin duda,<br />

<strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología, que permit<strong>en</strong> conocer <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong><br />

eficacia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas han <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran utilidad. En todo caso, no<br />

hay que per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que <strong>la</strong>s respuestas siempre vi<strong>en</strong><strong>en</strong> condicionadas por<br />

<strong>la</strong>s preg<strong>un</strong>tas, y que el método <strong>de</strong> medida condiciona siempre el resultado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> medición.<br />

En <strong>un</strong>a sociedad <strong>de</strong>mocrática <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no pue<strong>de</strong> cifrarse únicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> adhesión que los ciudadanos muestran hacia sus Fuerzas<br />

Armadas, con ser éste <strong>de</strong> extraordinaria importancia. Tan necesario, o más, es<br />

que los militares se vean compr<strong>en</strong>didos y apoyados <strong>en</strong> su misión, como que<br />

aquellos a qui<strong>en</strong>es proteg<strong>en</strong> dispongan <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> juicio necesarios<br />

para apoyar o no <strong>un</strong>a <strong>de</strong>terminada política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Y, <strong>en</strong> mi opinión, esto es<br />

algo que n<strong>un</strong>ca <strong>de</strong>b<strong>en</strong> olvidar <strong>la</strong>s iniciativas dirigidas a mejorar el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.


CAPÍTULO PRIMERO<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA EN ESPAÑA. SUS<br />

ORÍGENES Y EVOLUCIÓN<br />

Pedro Bernal Gutiérrez<br />

RESUMEN:<br />

En el transcurso <strong>de</strong> los años <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> España, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones se ha s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con el conocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> aceptación y el compromiso <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

con <strong>la</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa y con <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, lo que se ha visto reflejado <strong>de</strong> forma<br />

progresiva <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disposiciones normativas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

En <strong>la</strong> práctica, esa vincu<strong>la</strong>ción ha sido reducida por diversas razones, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, el papel <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s FAS <strong>en</strong> épocas anteriores, <strong>la</strong> escasa percepción <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía<br />

o <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong>a acción institucional para reforzar<strong>la</strong>.<br />

Sin embargo, diversas circ<strong>un</strong>stancias han v<strong>en</strong>ido a modificar esa situación. La transformación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>la</strong>s nuevas misiones asignadas, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> alianzas<br />

internacionales, <strong>la</strong> proyección exterior <strong>de</strong> nuestra política <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> organismos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa son factores que<br />

favorec<strong>en</strong> <strong>un</strong>a evolución todavía insufici<strong>en</strong>te.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve:<br />

Ciudadano; Cultura; Conci<strong>en</strong>cia; Def<strong>en</strong>sa; Seguridad


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

ABSTRACT<br />

In the course of the years of <strong>de</strong>mocracy in Spain, from the institutions has be<strong>en</strong> felt the<br />

need that the citiz<strong>en</strong>s know, accept, and commit to the Security and Def<strong>en</strong>se and the Armed<br />

Forces, which has be<strong>en</strong> progressively reflected in the Regu<strong>la</strong>tory Provisions of Def<strong>en</strong>se.<br />

In practice, this re<strong>la</strong>tionship has be<strong>en</strong> reduced for various reasons, including the role of the<br />

Armed Forces in the past, the poor perception of threats by the citiz<strong>en</strong>ship or the <strong>la</strong>ck of<br />

institutional action to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> it.<br />

However, various circumstances have come to change that situation. The transformation<br />

of the Armed Forces, the commitm<strong>en</strong>t of new missions, the participation in international<br />

alliances, the increase of the international dim<strong>en</strong>sion of our policy of Security and Def<strong>en</strong>se<br />

and the creation of ag<strong>en</strong>cies responsible for promoting the culture of Def<strong>en</strong>se are factors<br />

favoring an evolution still ina<strong>de</strong>quate.<br />

Key words<br />

Citiz<strong>en</strong>, Culture, Consciousness, Def<strong>en</strong>se, Security


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

■■<br />

INTRODUCCIÓN<br />

En los últimos años ha adquirido carta <strong>de</strong> naturaleza el término <strong>de</strong> «<strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», <strong>un</strong>a vez que hizo su aparición formal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional 1/2000. Sin embargo, hay que hacer notar que a pesar <strong>de</strong> que es<br />

empleado <strong>de</strong> forma habitual, no cu<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a <strong>de</strong>finición precisa y que su<br />

significado ha variado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo. De ahí que para facilitar el estudio<br />

<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> y evolución parece oport<strong>un</strong>o tratar <strong>de</strong> establecer previam<strong>en</strong>te <strong>un</strong>as<br />

refer<strong>en</strong>cias conceptuales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>en</strong>cuadrar el concepto «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa»<br />

y su sucesor «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa».<br />

Lo que sí resulta c<strong>la</strong>ro es que con ese término, que se ha asociado al concepto<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, se trata <strong>de</strong> abordar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />

ciudadano con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, y que asistimos a <strong>un</strong> proceso cuyo objeto es que<br />

el ciudadano compr<strong>en</strong>da, apoye y se comprometa con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l Estado, y ello como ser racional, crítico, objeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho y éticam<strong>en</strong>te<br />

comprometido.<br />

Existe <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación, y así se manifiesta <strong>en</strong> diversos foros, <strong>de</strong> que esa re<strong>la</strong>ción<br />

dista aún mucho <strong>de</strong> lo que sería <strong>de</strong>seable y <strong>de</strong> que hay <strong>un</strong> cierto alejami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad respecto a <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Sin embargo, hay que reconocer que se ha recorrido <strong>un</strong> <strong>la</strong>rgo camino,<br />

que no ha estado precisam<strong>en</strong>te ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s.<br />

25<br />

Para empezar, hay que consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> ha seguido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas décadas <strong>un</strong> proceso continuo <strong>de</strong> adaptación y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> lo que significa<br />

vivir <strong>en</strong> Democracia, bajo el imperio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución.<br />

En alg<strong>un</strong>os aspectos ese proceso, sin estar ex<strong>en</strong>to <strong>de</strong> complicaciones,<br />

se ha llevado a cabo con re<strong>la</strong>tiva normalidad pero <strong>en</strong> otros, como ocurre con <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, ha sido y sigue si<strong>en</strong>do más complejo.<br />

El primer inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te es que hubo que realizar <strong>un</strong>a <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> Fuerzas Armadas para construir <strong>un</strong> nuevo paradigma,<br />

acor<strong>de</strong> con el Estado <strong>de</strong> Derecho y con <strong>la</strong> nueva situación social, política e<br />

institucional.<br />

Otra circ<strong>un</strong>stancia no m<strong>en</strong>os importante, es que el nuevo mo<strong>de</strong>lo ha t<strong>en</strong>ido que<br />

evolucionar para adaptarse a los gran<strong>de</strong>s cambios <strong>de</strong>l panorama internacional<br />

<strong>en</strong>tre los que sobresale el paso <strong>de</strong> <strong>un</strong> or<strong>de</strong>n bipo<strong>la</strong>r a lo que comi<strong>en</strong>za a conformarse<br />

como or<strong>de</strong>n multi-po<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevos riesgos y am<strong>en</strong>azas<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> incertidumbre, <strong>la</strong> proyección internacional <strong>de</strong> nuestra política<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa o los nuevos tipos <strong>de</strong> misiones <strong>en</strong> que participan nuestras Fuerzas<br />

Armadas, por citar alg<strong>un</strong>os.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

A lo anterior hay que añadir <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diversa naturaleza<br />

que repres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong>a visión <strong>en</strong> cuanto a medios y formas <strong>de</strong> alcanzar <strong>la</strong> paz,<br />

difer<strong>en</strong>te cuando no contrapuesta a <strong>la</strong> que refleja nuestra normativa re<strong>la</strong>cionada<br />

con Def<strong>en</strong>sa.<br />

Todo ello ha estado también influido por <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza que pue<strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er el ciudadano y que ha dificultado el conocimi<strong>en</strong>to y aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong>l porqué <strong>de</strong>l esfuerzo que hay que <strong>de</strong>dicarle.<br />

Sin embargo, el análisis <strong>de</strong> lo ocurrido <strong>en</strong> estos años indica que a pesar <strong>de</strong> todo<br />

algo se mueve pero que sigue si<strong>en</strong>do necesario <strong>un</strong> impulso <strong>de</strong>cisivo a <strong>la</strong> educación,<br />

<strong>la</strong> reflexión y el <strong>de</strong>bate sobre estos temas.<br />

■■<br />

EL CIUDADANO EN LA SOCIEDAD DEMOCRÁTICA<br />

26<br />

Los f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>mocrática se h<strong>un</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción participativa<br />

<strong>de</strong>l ciudadano a cambio <strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. Si nos remitimos a<br />

su orig<strong>en</strong> histórico, <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> Grecia está<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que el hombre es sólo tal, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad. Tal concepción<br />

vi<strong>en</strong>e resumida <strong>en</strong> <strong>la</strong> frase Aristotélica <strong>de</strong> que «el hombre es <strong>un</strong> animal<br />

político» (1) . Como tal, <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l individuo con <strong>la</strong> ciudad es vista no<br />

sólo como <strong>un</strong> <strong>la</strong>zo natural, sino como <strong>la</strong> única forma auténtica <strong>de</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona (2) .<br />

So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te varios siglos más tar<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> esta<br />

concepción que se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía anglosajona,<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad Contemporánea, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía ilustrada (3) .<br />

En el<strong>la</strong> el individuo pasa a cobrar prepon<strong>de</strong>rancia y se introduce <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l<br />

contrato social, que sería <strong>la</strong> base y razón <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas.<br />

(1)<br />

ROSSI Miguel Ángel (ed.), Ecos <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político clásico, Bu<strong>en</strong>os Aires ed. Prometeo,<br />

2007, pág. 113.<br />

(2)<br />

SÁNCHEZ-CEREZO DE LA FUENTE José, «Tema 2. Contexto socio<strong>cultura</strong>l, 2.1 Cambio<br />

político, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia», <strong>en</strong> SÁNCHEZ-CEREZO DE LA FUENTE J, Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> filosofía:<br />

si nos remitimos a factores históricos <strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s-estado<br />

griegas, po<strong>de</strong>mos resaltar que tuvo <strong>un</strong> papel primordial el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

nacionalista como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s victorias obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s guerras médicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

At<strong>en</strong>as y Esparta se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron al imperio persa. Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong> los persas <strong>la</strong> nobleza<br />

at<strong>en</strong>i<strong>en</strong>se tuvo que solicitar <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses popu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>s cuales, pasado el conflicto,<br />

exigieron a su vez <strong>un</strong>os <strong>de</strong>rechos y <strong>un</strong>a misma ley para todos los ciudadanos así como <strong>la</strong><br />

posibilidad, para todo aquel que dispusiese <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a cargos políticos.<br />

(3)<br />

Los autores que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron durante <strong>la</strong> Edad Mo<strong>de</strong>rna fueron filósofos vincu<strong>la</strong>dos al<br />

movimi<strong>en</strong>to empirista (como Hobbes, Locke y Hume) o filósofos ilustrados (como Rousseau),<br />

<strong>en</strong>tre los siglos XVII y XVIII.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Los individuos ce<strong>de</strong>n parte <strong>de</strong> su libertad a cambio <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r convivir con los<br />

<strong>de</strong>más individuos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>un</strong> Estado. En este posterior <strong>de</strong>sarrollo no se<br />

pier<strong>de</strong> el espíritu participativo <strong>de</strong>l individuo, sino que cobra prepon<strong>de</strong>rancia,<br />

<strong>en</strong> tanto el estado civil es creado a raíz <strong>de</strong>l acuerdo <strong>de</strong> sus constituy<strong>en</strong>tes que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> interés <strong>en</strong> formar parte <strong>de</strong> tal organización <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual se compart<strong>en</strong> intereses<br />

(4) .<br />

En el ulterior <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tales i<strong>de</strong>as, el Estado <strong>de</strong> Derecho nace precisam<strong>en</strong>te<br />

con el fin <strong>de</strong> crear <strong>un</strong>a sociedad más igualitaria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se compart<strong>en</strong> intereses<br />

com<strong>un</strong>es, don<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r no resi<strong>de</strong> sobre <strong>un</strong>a misma figura y el ciudadano<br />

está protegido <strong>de</strong> los abusos <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. En el<strong>la</strong>, el fin primordial <strong>de</strong>l Estado es<br />

<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los individuos, <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s.<br />

En nuestra Constitución, <strong>en</strong> su preámbulo, figura como finalidad establecer <strong>la</strong><br />

justicia, <strong>la</strong> libertad y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>. El artículo 30 establece que los españoles<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a España y que <strong>la</strong> ley fijará <strong>la</strong>s obligaciones<br />

militares <strong>de</strong> los españoles y regu<strong>la</strong>rá, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>bidas garantías, <strong>la</strong><br />

objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. En el artículo 8 se <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

<strong>la</strong> misión <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> soberanía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> España, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su<br />

integridad territorial y el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to constitucional.<br />

■■<br />

Cultura y sociedad<br />

27<br />

Exist<strong>en</strong> numerosas <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>cultura</strong>, por ejemplo, el Diccionario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como «el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

que permite a algui<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su juicio crítico».<br />

Sin embargo, para los fines <strong>de</strong> nuestro estudio resulta <strong>de</strong> aplicación lo que <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró<br />

<strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong> 1982 <strong>en</strong> Méjico: «... <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> da al hombre <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> reflexionar sobre sí mismo. Es el<strong>la</strong> <strong>la</strong> que hace <strong>de</strong> nosotros seres específicam<strong>en</strong>te<br />

humanos, racionales, críticos y éticam<strong>en</strong>te comprometidos. A través <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong> discernimos los valores y efectuamos opciones. A través <strong>de</strong> el<strong>la</strong> el hombre<br />

se expresa, toma conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sí mismo, se reconoce como <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong> inacabado,<br />

pone <strong>en</strong> cuestión sus propias realizaciones, busca incansablem<strong>en</strong>te<br />

nuevas significaciones, y crea obras que lo trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n».<br />

(4)<br />

RIVERO, A., I<strong>de</strong>ologías y movimi<strong>en</strong>tos políticos contemporáneos, Madrid, Tecnos,<br />

1998: «El liberalismo hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>un</strong>a cierta concepción <strong>de</strong>l hombre c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />

el individuo <strong>en</strong> tanto que dotado <strong>de</strong> <strong>un</strong>os <strong>de</strong>rechos y <strong>un</strong>a dignidad intrínsecos. Y a <strong>un</strong>a<br />

concepción subordinada <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el fin primordial <strong>de</strong> éste es <strong>la</strong> protección <strong>de</strong><br />

los individuos, <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos y liberta<strong>de</strong>s. Y <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l mismo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los gobernados. Esta c<strong>en</strong>tralidad <strong>de</strong> los individuos y su protección<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología liberal se traduce programáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y<br />

<strong>en</strong> el constitucionalismo...»


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Por otra parte, hay que seña<strong>la</strong>r que el concepto <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> es f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal para<br />

<strong>la</strong>s disciplinas que se <strong>en</strong>cargan <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y se le i<strong>de</strong>ntifica con<br />

el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas, los mo<strong>de</strong>los o los patrones, explícitos o implícitos, a<br />

través <strong>de</strong> los cuales <strong>un</strong>a sociedad regu<strong>la</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas que<br />

<strong>la</strong> conforman. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> constituye <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> que se<br />

asi<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> estructura social y es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad intelectual.<br />

■■<br />

SOBRE EL TÉRMINO CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

Antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar a analizar el orig<strong>en</strong> y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, término re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te mo<strong>de</strong>rno que resulta <strong>de</strong> adjetivar el concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>cultura</strong>, es inevitable <strong>de</strong>dicar algo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> evolución que ha sufrido<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1978 el término <strong>en</strong> sí hasta alcanzar el significado con el que se le emplea<br />

actualm<strong>en</strong>te.<br />

■■<br />

Sobre el concepto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

28<br />

En <strong>la</strong> Ley Orgánica 6/1980 (5) , por <strong>la</strong> que se regu<strong>la</strong>n los criterios básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa Nacional y <strong>la</strong> Organización Militar, <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa nacional es <strong>de</strong>finida<br />

como «<strong>la</strong> disposición, integración y acción coordinada <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ergías<br />

y fuerzas morales y materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación ante cualquier forma <strong>de</strong> agresión,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do los españoles participar <strong>en</strong> el logro <strong>de</strong> tal fin. Ti<strong>en</strong>e por finalidad garantizar<br />

<strong>de</strong> modo perman<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad, soberanía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> España,<br />

su integridad territorial y el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to constitucional».<br />

Cabe resaltar que <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> nacional supera el marco <strong>de</strong> lo<br />

exclusivam<strong>en</strong>te militar y se concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, mediante <strong>la</strong> cual<br />

el Gobierno establece los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional, así como <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong>s acciones necesarias para lograrlos.<br />

A<strong>un</strong>que esta ley fue <strong>de</strong>rogada por <strong>la</strong> actual Ley Orgánica 5/2005 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se establece <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> el<strong>la</strong> no<br />

se aporta ning<strong>un</strong>a nueva <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia que regu<strong>la</strong>.<br />

Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 2010, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (6) , se le<br />

da a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> público subordinado a los principios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa garantiza <strong>la</strong> soberanía<br />

nacional, <strong>la</strong> libertad, <strong>la</strong> vida y otros <strong>de</strong>rechos es<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los ciudadanos, su<br />

(5)<br />

Ley Orgánica 6/1980, <strong>de</strong> 1 <strong>de</strong> julio, art.4.1.<br />

(6)<br />

«Criterios básicos para el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política militar industrial», Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

política industrial <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, serie azul. f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos, cua<strong>de</strong>rno 1, introducción. www.politicaindustrial.is<strong>de</strong>fe.es


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

prestación emana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> leyes,<br />

directivas y normas.<br />

■■<br />

Sobre el actual concepto <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa<br />

En el concepto ampliado <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, el foco <strong>de</strong> interés se c<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong>l conflicto propiam<strong>en</strong>te dicho y <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> paz y<br />

estabilidad. Se incluy<strong>en</strong> nuevos y diversos campos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, que son inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y se <strong>en</strong>trecruzan con el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

A<strong>de</strong>más, el papel <strong>de</strong>l individuo adquiere <strong>un</strong> mayor relieve.<br />

De acuerdo con <strong>la</strong> Revisión Estratégica 2003( (7) ), el concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha evolucionado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>a i<strong>de</strong>ntificación con <strong>la</strong> integridad territorial<br />

y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> nuestras fronteras a <strong>un</strong>a concepción más amplia don<strong>de</strong><br />

también se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> consecución y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones<br />

económicas, sociales y políticas necesarias para el <strong>de</strong>sarrollo y progreso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> nación.<br />

En nuestros días, <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa colectiva y <strong>seguridad</strong> compartida, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> tres organizaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>: Unión Europea, OTAN y Naciones Unidas.<br />

En consonancia con nuestra Constitución y con el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

común <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (PCSD) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> es<br />

<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Derecho, j<strong>un</strong>to con <strong>la</strong> justicia y <strong>la</strong> libertad.<br />

Constituye <strong>un</strong> <strong>de</strong>recho básico y <strong>un</strong>a necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s<br />

e implica <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> valores sobre <strong>la</strong> sociedad.<br />

29<br />

La política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, como política <strong>de</strong> Estado, se apoya <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> acción y <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Lograr<br />

que sea efectiva requiere <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> su instrum<strong>en</strong>to<br />

principal, <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los medios necesarios para alcanzar<strong>la</strong>.<br />

■■<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones normativas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

En el prof<strong>un</strong>do proceso evolutivo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa llevado<br />

a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>en</strong> España, se pue<strong>de</strong> reconocer <strong>un</strong>a l<strong>en</strong>ta<br />

y progresiva aparición <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> que nos ocupa, hasta alcanzar<br />

su significado actual. En <strong>la</strong> última etapa ese proceso se ha completado con <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a estructura que le sirve <strong>de</strong> apoyo.<br />

(7)<br />

Revisión Estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>ero 2003. p.353.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Des<strong>de</strong> 1978, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l concepto que nos ocupa se pue<strong>de</strong> seguir a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas disposiciones normativas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas Directivas<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (DDN) emitidas <strong>en</strong> 1980, 1984, 1986, 1992, 1996,<br />

2000, 2004 y 2008, con <strong>la</strong>s que se han marcado los ciclos <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa. En el<strong>la</strong>s se recoge <strong>la</strong> situación estratégica, <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s líneas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, sus objetivos y directrices y los medios y recursos<br />

disponibles.<br />

Sin embargo, hay que subrayar que sólo se hac<strong>en</strong> públicas a partir <strong>de</strong> 1992<br />

a fin <strong>de</strong> garantizar <strong>un</strong>a mayor transpar<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> información a <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong>.<br />

30<br />

Unos años más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> el preámbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

1/1996 (8) , se recoge lo que podría servir como base o antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> lo que se<br />

ha v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>nominando <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: «el proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización y<br />

mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras nacionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas requiere, como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos más significativos, que <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>da, apoye y se si<strong>en</strong>ta comprometida con <strong>la</strong> consecución<br />

<strong>de</strong> los objetivos buscados. En este s<strong>en</strong>tido, será preciso afianzar <strong>la</strong> sintonía<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad y sus Ejércitos sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>un</strong> mejor conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad militar y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> España <strong>en</strong><br />

cuanto afecta a su <strong>seguridad</strong>».<br />

También se reconoce <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> perciba c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

que es precisa «<strong>un</strong>a a<strong>de</strong>cuada política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que permita hacer <strong>de</strong><br />

nuestras Fuerzas Armadas <strong>un</strong> instrum<strong>en</strong>to eficaz <strong>de</strong> disuasión, prev<strong>en</strong>ción y<br />

respuesta».<br />

A<strong>de</strong>más, se hace refer<strong>en</strong>cia a los recursos que <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stinar para<br />

conseguir <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas que España necesita y se califican <strong>de</strong> insufici<strong>en</strong>tes<br />

<strong>la</strong>s dotaciones presupuestarias <strong>de</strong> los últimos años.<br />

Esa necesidad se recoge como <strong>un</strong>o <strong>de</strong> sus objetivos y también se establece<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s directrices para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa el promoverlo a<br />

través <strong>de</strong>l sistema educativo g<strong>en</strong>eral.<br />

En <strong>la</strong> DDN 1/2000 se recoge <strong>de</strong> forma explícita <strong>en</strong> su objeto: «fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s líneas básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se expresa:<br />

«impulsar <strong>de</strong>cididam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> ma-<br />

(8)<br />

«Preámbulo»: apartado 2 «Objetivos» y apartado 3 «Directrices para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», DDN 1/1996.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

nera que perciba como propias <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con su <strong>seguridad</strong>, su<br />

libertad y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> sus intereses».<br />

Resulta <strong>de</strong> gran interés el Libro B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa 2000, que constituye <strong>un</strong><br />

valioso int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> informar sobre temas normalm<strong>en</strong>te poco conocidos por <strong>un</strong>a<br />

gran parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía. En su prólogo se prof<strong>un</strong>diza <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia para que <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa sea conocida por los ciudadanos y goce <strong>de</strong>l<br />

mayor apoyo social.<br />

Des<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> dirección institucional, es <strong>un</strong> hito importante el Real<br />

Decreto 64/2001 <strong>de</strong> 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, <strong>en</strong> el que se crea <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />

Institucionales <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Política<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>cultura</strong>l<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to y re<strong>la</strong>ciones institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. El Instituto<br />

Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos, exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1970, es i<strong>de</strong>ntificado como<br />

el responsable <strong>de</strong> impulsar y coordinar <strong>la</strong> política <strong>de</strong> promoción, difusión y fom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> coordinar, impulsar y dif<strong>un</strong>dir<br />

<strong>la</strong> acción <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to.<br />

También hay que m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 2002 <strong>de</strong>l importante instrum<strong>en</strong>to<br />

que constituye el P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, basado <strong>en</strong> el respeto<br />

a los principios básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>mocráticas <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

y expresión, dirigido a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los medios que ofrezcan a los ciudadanos<br />

responsables <strong>la</strong> oport<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> agregar a su <strong>cultura</strong> cívica <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como política <strong>de</strong> Estado. Hay que subrayar <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a j<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

31<br />

En el p<strong>la</strong>n (9) se da <strong>un</strong>a <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a <strong>la</strong> que hay que<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como «<strong>la</strong> disposición para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, sus intereses y sus valores, y se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión libre y responsable sobre los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

proporcionados a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa».<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, el novedoso docum<strong>en</strong>to Revisión Estratégica <strong>de</strong> 2003 (10) , al<br />

que se le da el mismo nivel normativo que a <strong>la</strong> DDN, establece que se ha <strong>de</strong><br />

abrir <strong>un</strong> amplio <strong>de</strong>bate político, técnico, y también social, sobre el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> los Ejércitos <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>nomina «<strong>cultura</strong> estratégica<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa». Se subraya que <strong>la</strong> sociedad ti<strong>en</strong>e que servir <strong>de</strong><br />

base inspiradora y elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma revisión estratégica.<br />

(9)<br />

«Directiva 5/2002» <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

(10)<br />

Revisión Estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>ero 2003. Ver <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a los prece<strong>de</strong>ntes<br />

conceptuales y el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> revisión estratégica.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

En <strong>la</strong> DDN 1/2004 (11) se introduce el concepto ampliado <strong>de</strong> «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», <strong>en</strong> consonancia con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política europea <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (PESD) y con nuestra participación <strong>en</strong> organizaciones internacionales<br />

<strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa. En esos mom<strong>en</strong>tos, el concepto <strong>de</strong> «<strong>seguridad</strong>»<br />

se vi<strong>en</strong>e empleando con <strong>un</strong> carácter más amplio que el <strong>de</strong> «<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa»<br />

e incorpora nuevos aspectos que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a sumarse a los as<strong>un</strong>tos consi<strong>de</strong>rados<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> interés.<br />

Este nuevo concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, aún con <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarrollo limitado <strong>de</strong> su significado,<br />

aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>s directrices para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

<strong>en</strong> lo que parece <strong>un</strong> nivel m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> importancia que <strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior directiva.<br />

Aquí es importante seña<strong>la</strong>r que: «el Gobierno, a propuesta <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa y <strong>en</strong> coordinación con otros organismos <strong>de</strong>l Estado, impulsará <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong>l papel y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, con el fin <strong>de</strong> favorecer <strong>un</strong>a<br />

mayor implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong> posibilitar el ejercicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y el<br />

<strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a España, que <strong>la</strong> Constitución otorga a los españoles».<br />

32<br />

Igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional 5/2005, <strong>en</strong> el artículo<br />

31, también se recoge el mandato <strong>de</strong> elevar el nivel <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> sobre <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> DDN 1/2008, se recoge <strong>en</strong> <strong>la</strong>s líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> actuación:<br />

«<strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l máximo respaldo social y par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario que haga <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>un</strong>a auténtica Política <strong>de</strong> Estado y que concite <strong>la</strong> completa<br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con sus Fuerzas Armadas».<br />

Y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s directrices, se incluye «fom<strong>en</strong>tar y promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad, propiciar <strong>un</strong> mayor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel que<br />

nuestra Constitución otorga a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y promover el más amplio<br />

apoyo <strong>de</strong> los ciudadanos a sus Ejércitos».<br />

Completando lo anterior, <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa 1/2009, establece<br />

<strong>en</strong>tre los objetivos a alcanzar, pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión social y <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Todavía se podría hacer <strong>un</strong>a última observación al seña<strong>la</strong>r el uso reci<strong>en</strong>te por<br />

organismos oficiales <strong>de</strong>l término «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>», que supone<br />

<strong>un</strong>a ligera modificación <strong>de</strong>l utilizado habitualm<strong>en</strong>te.<br />

(11)<br />

Apartado 6. «Directrices para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», sub-apartado b.<br />

DDN 1/2004.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

A modo <strong>de</strong> resum<strong>en</strong>, tras integrar los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas disposiciones<br />

normativas, se pue<strong>de</strong> establecer que <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ti<strong>en</strong>e<br />

como objetivo que el ciudadano se i<strong>de</strong>ntifique con sus Fuerzas Armadas pero,<br />

sobre todo, que conozca, acepte y se comprometa con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa para contribuir<br />

a conseguir <strong>seguridad</strong> y alcanzar <strong>la</strong> paz.<br />

Al estar <strong>de</strong>finida <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa como Política <strong>de</strong> Estado, exige el máximo<br />

respaldo social y par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario. La sociedad <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to ti<strong>en</strong>e que servir<br />

<strong>de</strong> base inspiradora <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa y ser elem<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> control.<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> carácter abierto y multidim<strong>en</strong>sional,<br />

que <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong> a prácticam<strong>en</strong>te todas <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Sus<br />

instrum<strong>en</strong>tos principales son <strong>la</strong> com<strong>un</strong>icación, <strong>la</strong> reflexión, el <strong>de</strong>bate, <strong>la</strong> investigación,<br />

<strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> cooperación.<br />

A nivel institucional, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos responsables<br />

<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar esa <strong>cultura</strong> y <strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>la</strong>n director para coordinar <strong>la</strong>s acciones<br />

necesarias.<br />

■■<br />

Elem<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Para analizar <strong>la</strong> evolución que ha sufrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, durante los últimos<br />

treinta años, <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> su concepto<br />

actual, se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>raciones:<br />

33<br />

– El nivel <strong>en</strong> que se alcanza el objetivo g<strong>en</strong>érico <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción ciudadana<br />

es el resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong> ciclo repetitivo cuyas fases son <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> los<br />

temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, el conocimi<strong>en</strong>to y compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> esos temas y su significado, <strong>la</strong> aceptación o acuerdo con <strong>la</strong>s<br />

premisas o principios <strong>en</strong> que se basan <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> acción adoptadas para<br />

abordarlos y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> llevar<strong>la</strong>s a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica y, finalm<strong>en</strong>te, el<br />

compromiso adquirido para apoyar<strong>la</strong>s. Si alg<strong>un</strong>a <strong>de</strong> esas fases no se culmina<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, se resi<strong>en</strong>te todo el ciclo.<br />

– El ciclo se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> torno a varios elem<strong>en</strong>tos o aspectos que pue<strong>de</strong>n ser<br />

consi<strong>de</strong>rados a modo <strong>de</strong> factores compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En este s<strong>en</strong>tido, existe <strong>un</strong> objeto principal <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, constituido<br />

por el mo<strong>de</strong>lo y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que se <strong>en</strong>marca <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el<br />

que <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> riesgos o am<strong>en</strong>azas, <strong>la</strong> situación económica y<br />

el nivel <strong>cultura</strong>l y educativo y, adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>un</strong>os instrum<strong>en</strong>tos que permit<strong>en</strong><br />

actuar sobre el ciclo, como son <strong>la</strong> información, el sistema <strong>de</strong> educación,<br />

<strong>la</strong> dirección y coordinación y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre organismos. Todos ellos<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

– Estos factores, a<strong>un</strong>que están fuertem<strong>en</strong>te interre<strong>la</strong>cionados, son susceptibles<br />

<strong>de</strong> ser analizados por separado fr<strong>en</strong>te a los acontecimi<strong>en</strong>tos y circ<strong>un</strong>stancias<br />

más relevantes que han t<strong>en</strong>ido lugar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mocrática.<br />

En cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> esas ocasiones, <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong>scrito anteriorm<strong>en</strong>te, han t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarrollo particu<strong>la</strong>r<br />

que ha condicionado el nivel alcanzado finalm<strong>en</strong>te.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, los aspectos compon<strong>en</strong>tes seleccionados son:<br />

34<br />

a) Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa. El mo<strong>de</strong>lo se <strong>de</strong>fine a partir, sobre todo,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directivas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, cuya promulgación, según <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

5/2005, compete al Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Gobierno. Respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> situación estratégica<br />

y compr<strong>en</strong><strong>de</strong> objetivos, gran<strong>de</strong>s líneas <strong>de</strong> acción, organización y<br />

medios. El mo<strong>de</strong>lo integra <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> todos los medios <strong>de</strong>l Estado<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad pero el núcleo principal lo constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas.<br />

Estas se suel<strong>en</strong> conf<strong>un</strong>dir erróneam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo,<br />

obviando otros aspectos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales<br />

La Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (DDN) es el instrum<strong>en</strong>to empleado por<br />

el Gobierno español, a propuesta <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, con el objeto<br />

<strong>de</strong> fijar los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional y exponer <strong>la</strong>s líneas g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong> actuación más apropiadas para su consecución. En resum<strong>en</strong>, <strong>la</strong> DDN<br />

p<strong>la</strong>sma <strong>la</strong>s directrices <strong>de</strong>l Gobierno re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y,<br />

por ello, sirve <strong>de</strong> base para <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa militar. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> DDN indica el contexto geopolítico <strong>en</strong><br />

el que ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse y los fines es<strong>en</strong>ciales para el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

estabilidad, <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> paz <strong>en</strong> España.<br />

El mo<strong>de</strong>lo constituye objeto <strong>de</strong> interés o at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y requiere <strong>un</strong> amplio cons<strong>en</strong>so. Para su percepción por el<br />

ciudadano necesita ser transpar<strong>en</strong>te para que sea conocido y es importante<br />

su c<strong>la</strong>ridad o complejidad y su estabilidad. Para su aceptación ha <strong>de</strong> ser coher<strong>en</strong>te<br />

con los principios, intereses y m<strong>en</strong>talidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y necesita<br />

credibilidad.<br />

b) Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Política <strong>de</strong> Estado. Según <strong>la</strong> anteriorm<strong>en</strong>te citada Ley<br />

Orgánica, <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa se reserva al Presi<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> Gobierno <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

se <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cortes y el Gobierno <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y<br />

asegura su ejecución. La ejecución y <strong>de</strong>sarrollo compet<strong>en</strong> al Ministro <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong>s Comisiones <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa contro<strong>la</strong>n a los responsables<br />

<strong>de</strong> esta política.<br />

Como política <strong>de</strong> Estado requiere <strong>un</strong>idad <strong>de</strong> acción e integración <strong>de</strong> esfuerzos<br />

<strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad y el máximo cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los partidos políticos. Las<br />

Comisiones <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> tanto que repres<strong>en</strong>tantes políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> impulsar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y ser instrum<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Está ligada al mo<strong>de</strong>lo, al que completa como objeto <strong>de</strong> interés o at<strong>en</strong>ción,<br />

y repres<strong>en</strong>ta su puesta <strong>en</strong> acción. Es más s<strong>en</strong>sible a los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación<br />

y a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> actuación a corto p<strong>la</strong>zo o <strong>en</strong> tiempo real. Su percepción<br />

y aceptación por <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas circ<strong>un</strong>stancias<br />

que el resto <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo pero también, <strong>de</strong> su eficacia y oport<strong>un</strong>idad.<br />

c) Información y com<strong>un</strong>icación. Constituy<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos, sobre todo a corto<br />

y medio p<strong>la</strong>zo. La percepción <strong>de</strong>l ciudadano, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

anteriorm<strong>en</strong>te citada, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong><br />

materia a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, compuesta por seres racionales capaces<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir y comprometerse. Para que sea eficaz es preciso t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a quién va dirigida, cuándo y cómo se dif<strong>un</strong><strong>de</strong> y, sobre todo,<br />

cuál es su cont<strong>en</strong>ido. Este último <strong>de</strong>be respon<strong>de</strong>r a exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> veracidad,<br />

así como <strong>de</strong> precisión y cantidad requeridas <strong>en</strong> cada caso.<br />

Dado el carácter transversal y multidim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que todos los difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

son receptores pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y que cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos<br />

p<strong>la</strong>ntea sus propias exig<strong>en</strong>cias.<br />

La transpar<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>de</strong> interés son f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales<br />

para que el ciudadano conozca los rasgos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l<br />

mo<strong>de</strong>lo y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, así como para que t<strong>en</strong>ga <strong>un</strong>a<br />

visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias más importantes que le afectan y pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

<strong>un</strong>a opinión f<strong>un</strong>dada, lo que constituye <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Es <strong>de</strong>cir, no se trata so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>a imag<strong>en</strong> y <strong>un</strong>a aceptación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas por <strong>la</strong> sociedad sino <strong>de</strong> adquirir <strong>un</strong> compromiso<br />

con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> Seguridad a través <strong>de</strong> <strong>un</strong> proceso racional.<br />

En <strong>la</strong> era global y <strong>de</strong> <strong>la</strong> información, el nivel <strong>de</strong> reserva requerido, <strong>de</strong> especial<br />

importancia <strong>en</strong> el campo operativo, suele jugar <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa. Por otra parte, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

ti<strong>en</strong>e lugar <strong>un</strong>a confrontación <strong>en</strong>tre diversos actores, cuyos objetivos<br />

son <strong>de</strong> naturaleza psicológica, lo que también condiciona esa percepción.<br />

d) Percepción <strong>de</strong> riesgos y am<strong>en</strong>azas. El nivel <strong>de</strong> riesgo o <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza está re<strong>la</strong>cionado<br />

con el <strong>en</strong>torno y se <strong>de</strong>duce <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación estratégica. La am<strong>en</strong>aza<br />

está ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> incertidumbres que afectan f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a su orig<strong>en</strong>,<br />

a <strong>la</strong> forma, lugar y mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se pue<strong>de</strong> materializar, qué peligrosidad<br />

pue<strong>de</strong> alcanzar y con qué probabilidad pue<strong>de</strong> esperarse que eso ocurra.<br />

La dificultad <strong>de</strong> establecer estimaciones precisas <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s posibles<br />

opciones hace que el p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to para hacerles fr<strong>en</strong>te se realice <strong>en</strong> base a<br />

<strong>la</strong> consi<strong>de</strong>rada más probable, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> se prepara respecto<br />

a <strong>la</strong> más peligrosa.<br />

Sin embargo lo que juega <strong>un</strong> papel importante es <strong>la</strong> percepción que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> los ciudadanos, lo que les hace s<strong>en</strong>sibles a riesgos y am<strong>en</strong>azas,<br />

sean estos reales o imaginarios, <strong>de</strong> naturaleza militar o no.<br />

Esa percepción afecta sobre todo al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o riesgo, a su<br />

inmediatez o a su proximidad. Está condicionada por <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> si-<br />

35


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

36<br />

tuaciones anteriores y por el shock producido por situaciones imprevistas<br />

<strong>de</strong> carácter traumático, rompi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y estabilidad<br />

percibida hasta el mom<strong>en</strong>to.<br />

Por tanto, al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que existe <strong>un</strong>a<br />

situación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y riesgos <strong>de</strong> naturaleza objetiva, que sirve <strong>de</strong> base al<br />

p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa pero que, parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, existe <strong>un</strong>a percepción<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, que pue<strong>de</strong> verse influ<strong>en</strong>ciada con más fuerza por<br />

situaciones coy<strong>un</strong>turales que por visiones a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Es esa percepción <strong>la</strong> que hace s<strong>en</strong>tir a <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or grado<br />

<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida y condiciona su interés por <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, lo<br />

que influye <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

e) Situación económica. El contexto económico, como parte <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, es muy<br />

probablem<strong>en</strong>te <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los factores c<strong>la</strong>ve que, j<strong>un</strong>to a <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> riesgos<br />

y am<strong>en</strong>azas, condiciona <strong>la</strong> posición que pueda adoptar <strong>un</strong>a parte importante<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar los recursos públicos<br />

necesarios para garantizar <strong>un</strong>os niveles óptimos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>.<br />

Es éste <strong>un</strong> gasto <strong>de</strong>l que se suele consi<strong>de</strong>rar so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el carácter no productivo<br />

y se <strong>de</strong>scuidan otros aspectos que supon<strong>en</strong> importantes aportaciones<br />

a áreas productivas.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no suele ser tratada como área<br />

<strong>de</strong> interés <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do económico propiam<strong>en</strong>te dicho, a<strong>un</strong>que dado su<br />

peso <strong>en</strong> cuanto a <strong>de</strong>sarrollos tecnológicos y su progresiva interacción con<br />

otras áreas económicas, cabe p<strong>en</strong>sar que aum<strong>en</strong>tará su re<strong>la</strong>ción con el<strong>la</strong>s.<br />

Una a<strong>de</strong>cuada <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa permitiría hacer compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>la</strong> sociedad<br />

su verda<strong>de</strong>ra importancia y su inci<strong>de</strong>ncia real como factor coadyuvante para<br />

g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s condiciones necesarias <strong>de</strong> estabilidad social e institucional y <strong>de</strong><br />

impulso a <strong>la</strong>s políticas industriales y tecnológicas, elem<strong>en</strong>tos imprescindibles<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo y el crecimi<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. Sobre todo si se<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el gasto <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> elevado compon<strong>en</strong>te productivo<br />

y <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong>l tejido tecnológico e innovador <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to.<br />

Des<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista económico, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es <strong>un</strong> bi<strong>en</strong> meta-económico<br />

que se consume perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l cual el ciudadano difícilm<strong>en</strong>te percibe<br />

su verda<strong>de</strong>ra utilidad cuando se suministra <strong>de</strong> manera efici<strong>en</strong>te y produce<br />

<strong>la</strong>rgos periodos <strong>de</strong> paz y estabilidad. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, no se aprecian<br />

como especialm<strong>en</strong>te necesarios los gastos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los que, a<strong>de</strong>más<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a gran inci<strong>de</strong>ncia coy<strong>un</strong>tural los elevados costes <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>rnos<br />

sistemas <strong>de</strong> armas a<strong>un</strong>que, por otra parte, los compromisos internacionales<br />

disminuy<strong>en</strong> este efecto.<br />

Todo ello condiciona <strong>la</strong> aceptación por parte <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>en</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, sobre todo, <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong> crisis económica <strong>en</strong> que es más difícil asignar<br />

<strong>de</strong> forma efici<strong>en</strong>te los recursos escasos y se p<strong>la</strong>ntea el problema <strong>de</strong> competir<br />

con el resto <strong>de</strong> servicios públicos que el Estado suministra a los ciudadanos.<br />

La disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a invertir <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>terminada por su<br />

coste <strong>de</strong> oport<strong>un</strong>idad, que repres<strong>en</strong>ta todo aquello a lo que se ti<strong>en</strong>e que re-


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

n<strong>un</strong>ciar <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> otros bi<strong>en</strong>es y servicios suministrados por el Estado.<br />

En <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> los presupuestos podría consi<strong>de</strong>rarse como<br />

<strong>un</strong> indicador indirecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

f) Nivel <strong>cultura</strong>l y Educación. El nivel <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y el <strong>de</strong> Educación<br />

forman parte <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, condicionan <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to y constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad intelectual<br />

y <strong>de</strong> su fortaleza.<br />

La educación está indisolublem<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y es necesaria<br />

para transformar al hombre <strong>en</strong> ciudadano. El sistema <strong>de</strong> educación, por<br />

tanto, proporciona <strong>un</strong> importantísimo instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran alcance, no tan<br />

sólo por su aportación a corto o medio p<strong>la</strong>zo al <strong>de</strong>sarrollo y estabilidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad, sino porque refuerza y proyecta hacia el futuro <strong>la</strong> formación<br />

intelectual y <strong>en</strong> valores <strong>de</strong>l ciudadano y con ello el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía.<br />

g) Dirección, Coordinación y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre organismos. Proporcionan instrum<strong>en</strong>tos<br />

a corto y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Dada <strong>la</strong> naturaleza transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sobre todas <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> actividad y todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> dirigir y coordinar <strong>un</strong>a amplia variedad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre organismos.<br />

Estas re<strong>la</strong>ciones contribuy<strong>en</strong> a modificar el <strong>en</strong>torno y facilitan el conocimi<strong>en</strong>to<br />

mutuo y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración e intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as. Constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong> dinamizador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad intelectual.<br />

37<br />

■■<br />

Elem<strong>en</strong>tos restrictivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Con carácter g<strong>en</strong>eral, hay que seña<strong>la</strong>r que, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> paz es percibida por<br />

el ciudadano como <strong>un</strong> bi<strong>en</strong> superior, existe <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to natural contrario a<br />

<strong>la</strong> guerra y a <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> los conflictos mediante el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza,<br />

que influye <strong>de</strong> forma restrictiva <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a a<strong>de</strong>cuada <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, es interesante conocer <strong>la</strong>s reflexiones que introduce el T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

G<strong>en</strong>eral Díez Alegría <strong>en</strong> su libro Ejército y Sociedad (12) <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

huel<strong>la</strong> negativa que <strong>la</strong> convulsa historia <strong>de</strong> Europa había <strong>de</strong>jado <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

pública respecto a <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas.<br />

(12)<br />

DÍEZ ALEGRÍA Manuel, Ejército y Sociedad, Madrid, Alianza Editorial, 1973, p.11: «<strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hace <strong>un</strong> siglo –dice Ortega y Gasset <strong>en</strong> su España invertebrada–, pa<strong>de</strong>ce Europa <strong>un</strong>a<br />

perniciosa propaganda <strong>en</strong> <strong>de</strong>sprestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza. Sus raíces, hondas y sutiles, provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> mo<strong>de</strong>rna que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> valor más circ<strong>un</strong>stancial, limitado y<br />

digno <strong>de</strong> superación. Ello es que se ha conseguido imponer a <strong>la</strong> opinión pública europea <strong>un</strong>a<br />

i<strong>de</strong>a falsa <strong>de</strong> lo que es <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas. Se <strong>la</strong> ha pres<strong>en</strong>tado como cosa infrahumana y<br />

torpe residuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> animalidad persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hombre. Se ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza lo contrapuesto<br />

al espíritu o, cuando más, <strong>un</strong>a manifestación espiritual <strong>de</strong> carácter inferior».


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

A<strong>de</strong>más, contrapuesta a <strong>la</strong> anterior, existe lo que se podría l<strong>la</strong>mar contra<strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>globar movimi<strong>en</strong>tos e i<strong>de</strong>ologías con<br />

visiones muy difer<strong>en</strong>tes o contrapuestas <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> forma y los medios <strong>de</strong><br />

preservar <strong>la</strong> paz y resolver los conflictos o al empleo que da el Estado a <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas .<br />

Des<strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> esos grupos se <strong>de</strong>scalifica <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral el aparato militar<br />

<strong>de</strong>l Estado al i<strong>de</strong>ntificarlo con el militarismo (13) y se trata <strong>de</strong> atribuir a <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas <strong>un</strong>os fines y <strong>un</strong>os intereses propios, <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los intereses<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Con este espíritu se impulsa <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas ocasiones<br />

<strong>la</strong> creación y organización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>taformas y movimi<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te a <strong>proyecto</strong>s dirigidos<br />

a adquirir capacida<strong>de</strong>s juzgadas <strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, se atribuye<br />

el carácter g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to a cualquier material o sistema <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y<br />

se obvian incluso <strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong> carácter civil que muchas veces se llevan<br />

a cabo con ese material <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito militar.<br />

38<br />

(13)<br />

HERNÁNDEZ HOLGADO Fernando, Miseria <strong>de</strong>l militarismo: <strong>un</strong>a crítica <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra, Madrid, Virus Editorial, 2003. El término militarismo, acuñado a mediados <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX, ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> carácter g<strong>en</strong>érico y no cu<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a <strong>de</strong>finición precisa. Su significado ha<br />

evolucionado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo y ha respondido a diversos p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> vista.<br />

Entre los primeros <strong>en</strong> utilizarlo están el socialista Louis B<strong>la</strong>nc y el anarquista Pierre Joseph<br />

Proudhon. Ambos i<strong>de</strong>ntificaban con esa pa<strong>la</strong>bra <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> los gobiernos autoritarios<br />

que recurrían al ejército tanto para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>un</strong> <strong>en</strong>emigo exterior como para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse<br />

y reprimir al »<strong>en</strong>emigo interior», repres<strong>en</strong>tado por el <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> conflictividad<br />

social.<br />

Para Liebknecht, el término se popu<strong>la</strong>riza <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da mitad <strong>de</strong>l siglo XIX<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>smesurado aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología militar, así como <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión masiva <strong>de</strong>l servicio militar obligatorio. Esa<br />

carrera <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos se ve impulsada por <strong>la</strong>s rivalida<strong>de</strong>s internacionales y <strong>la</strong> pugna por <strong>la</strong><br />

expansión colonial. Finalm<strong>en</strong>te conducirá al elevado grado <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>strucción alcanzado<br />

durante <strong>la</strong> Gran Guerra.<br />

Los teóricos anglosajones <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> liberal, <strong>en</strong> cambio, consi<strong>de</strong>raban so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te militaristas<br />

a aquellos países <strong>en</strong> que se daban <strong>de</strong>terminadas condiciones, <strong>de</strong> manera que <strong>un</strong> Estado<br />

don<strong>de</strong> el po<strong>de</strong>r militar estuviera pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te subordinado al civil, a<strong>un</strong> cuando se llevara a<br />

cabo <strong>un</strong>a política internacional agresiva, o <strong>de</strong> rearme, no era militarista. Y sí lo era cuando el<br />

brazo militar se imponía sobre el po<strong>de</strong>r civil y lograba influir <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>cisiones.<br />

Des<strong>de</strong> esta óptica, a<strong>de</strong>más, el militarismo era consi<strong>de</strong>rado como <strong>un</strong>a <strong>de</strong>sviación que afectaba<br />

a aquellos países que habían t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te proceso evolutivo hasta convertirse <strong>en</strong><br />

socieda<strong>de</strong>s industriales, mo<strong>de</strong>rnas, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das. Esta circ<strong>un</strong>stancia se traducía <strong>en</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias<br />

autoritarias y militaristas <strong>de</strong> países como Alemania y Japón.<br />

Durante <strong>la</strong> guerra fría el gasto militar <strong>en</strong> Estados Unidos experim<strong>en</strong>tó <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to gigantesco<br />

que hizo temer <strong>un</strong> asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l complejo bélico- industrial, lo que se consi<strong>de</strong>raba<br />

<strong>un</strong> pot<strong>en</strong>cial para el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> abuso <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r. Ese complejo es i<strong>de</strong>ntificado<br />

como «Un sistema compuesto estructurado <strong>de</strong> fuerzas sociales, instituciones e i<strong>de</strong>ologías<br />

que montan complejos individuales <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to cuya cohesión convierte el complejo <strong>de</strong>l<br />

armam<strong>en</strong>to norteamericano <strong>en</strong> <strong>un</strong> hecho social autónomo». Posteriorm<strong>en</strong>te, el concepto se<br />

ha <strong>en</strong>riquecido y ampliado y es aplicable tanto a países sub<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos como a <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>cias occi<strong>de</strong>ntales o a los países <strong>de</strong>l l<strong>la</strong>mado socialismo real.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Con carácter g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> forma discontinua, el campo <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> estas<br />

iniciativas va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia civil a <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> recursos humanos<br />

o materiales, <strong>la</strong> objeción al gasto militar, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> armas,<br />

el <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz,<br />

<strong>la</strong> objeción ci<strong>en</strong>tífica y <strong>la</strong>boral a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong><br />

uso <strong>de</strong> espacios físicos o geográficos o <strong>la</strong> recuperación con fines medioambi<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> los exist<strong>en</strong>tes, el abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alianzas militares y, finalm<strong>en</strong>te, a <strong>la</strong><br />

abolición <strong>de</strong> los ejércitos (14) .<br />

■■<br />

EVOLUCIÓN DE LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA A<br />

TRAVÉS DE LOS ELEMENTOS QUE LA CONFIGURAN<br />

La evolución seguida por <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa vista a través <strong>de</strong><br />

sus compon<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>ta trayectorias difer<strong>en</strong>ciadas para cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos al<br />

analizarlos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los acontecimi<strong>en</strong>tos y circ<strong>un</strong>stancias más relevantes y<br />

<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que éstos han ejercido sobre alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> aquéllos.<br />

Se han seleccionado como acontecimi<strong>en</strong>tos más significativos los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

<strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mocrática, el ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN, <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l muro <strong>de</strong> Berlín,<br />

el final <strong>de</strong>l servicio militar obligatorio, <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, el<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l terrorismo internacional, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política Europea<br />

<strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>la</strong> proyección internacional <strong>de</strong><br />

nuestra política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

39<br />

■■<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa<br />

La transición, con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> <strong>un</strong> Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, dotado <strong>de</strong><br />

instituciones <strong>de</strong>mocráticas, trajo consigo <strong>un</strong> cambio drástico <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

sociedad<br />

(14)<br />

OLIVER OLMO, Pedro, «¿Ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido el antimilitarismo hoy?», Revista Libre P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />

Número 52, 23 Oct. 2006: …<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>a acción antimilitarista ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />

nac<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> actuación, más o m<strong>en</strong>os materializables, y con <strong>un</strong>a mayor o<br />

m<strong>en</strong>or continuidad <strong>en</strong> el tiempo: no-co<strong>la</strong>boración con el ejército, sea <strong>de</strong> leva o «vol<strong>un</strong>tario»;<br />

<strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia civil al reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recursos, hombres o mujeres para el ejército; objeción<br />

fiscal al gasto militar; lucha por <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong>l comercio <strong>de</strong> armas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong><br />

ars<strong>en</strong>ales militares, «impidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria militar y acometi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> conversión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>te»; y promover <strong>la</strong> objeción ci<strong>en</strong>tífica y <strong>la</strong>boral al militarismo, el <strong>de</strong>sarme<br />

y <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> cuerpos y fuerzas armadas, <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cárceles y los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> suelo m<strong>un</strong>icipal, c<strong>en</strong>tros y espacios públicos (terrestres<br />

y aéreos) para fines militares, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración oficial <strong>de</strong> m<strong>un</strong>icipios <strong>de</strong>smilitarizados, <strong>la</strong> prohibición<br />

<strong>de</strong>l almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o tránsito <strong>de</strong> armas conv<strong>en</strong>cionales, nucleares, químicas y biológicas,<br />

el <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> polígonos <strong>de</strong> tiro y <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> maniobras y<br />

otros territorios militarizados así como <strong>la</strong> recuperación y protección medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los<br />

mismos; por último, para conseguir <strong>la</strong> abolición <strong>de</strong> los ejércitos y el abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alianzas<br />

militares, se investigará <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> <strong>marcha</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> «Def<strong>en</strong>sa Popu<strong>la</strong>r No viol<strong>en</strong>ta».


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él, <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, cuya principal característica fue <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

subrayar <strong>la</strong> subordinación <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r militar al po<strong>de</strong>r político y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

reducir el protagonismo que <strong>en</strong> épocas anteriores habían t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida política y que hacía que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> amplios sectores se<br />

<strong>la</strong>s calificase <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r fáctico.<br />

Des<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista organizativo, el cambio más importante fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> los tres ministerios militares y su integración <strong>en</strong> <strong>un</strong> único ministerio<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. Progresivam<strong>en</strong>te, se traspasaron a otros ministerios alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter civil que aquellos habían t<strong>en</strong>ido asignadas hasta<br />

<strong>en</strong>tonces, incluidas <strong>la</strong>s que guardaban re<strong>la</strong>ción con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n<br />

público. Al mismo tiempo, se rompían barreras que hacían <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

<strong>un</strong>a organización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Se abría así <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que se produjera <strong>un</strong> acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía<br />

a <strong>un</strong>a Def<strong>en</strong>sa y <strong>un</strong>as Fuerzas Armadas que estaban basadas <strong>en</strong> valores<br />

<strong>de</strong>mocráticos y que estaban ori<strong>en</strong>tadas a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r el territorio y los intereses<br />

<strong>de</strong> España fr<strong>en</strong>te a agresiones exteriores.<br />

40<br />

Estas circ<strong>un</strong>stancias dotaban al mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a mayor capacidad <strong>de</strong> aceptación<br />

por <strong>la</strong> sociedad y con ello, <strong>de</strong>berían haber impulsado <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Sin embargo, no fueron sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te conocidas y valoradas a excepción <strong>de</strong><br />

sectores reducidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

A<strong>de</strong>más, seguía pesando <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> controvertida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

por su papel <strong>en</strong> épocas pasadas, que so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te había empezado a difuminarse<br />

l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te cuando se produjeron los graves acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l 23 <strong>de</strong> febrero<br />

<strong>de</strong> 1981 y volvieron a aparecer los viejos recelos.<br />

A pesar <strong>de</strong> lo anterior, el proceso <strong>de</strong> transformación y mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y su apertura hacia el exterior, j<strong>un</strong>to a <strong>un</strong> gran esfuerzo para<br />

darse a conocer y mostrar su historia a través <strong>de</strong> museos y activida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les,<br />

así como por mejorar sus re<strong>la</strong>ciones con el <strong>en</strong>torno mediante diversas<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración, facilitaban su aceptación <strong>en</strong> el ámbito civil. .<br />

En lo refer<strong>en</strong>te al mo<strong>de</strong>lo, el tema que c<strong>en</strong>tró el interés durante <strong>la</strong> primera mitad<br />

<strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta fue el <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN. Dos hitos importantes<br />

fueron <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 30 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 1982 y el referéndum<br />

<strong>en</strong> que se aprobó esa perman<strong>en</strong>cia el 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1986.<br />

En dicho referéndum se establecían como condiciones <strong>la</strong> no incorporación a<br />

<strong>la</strong> estructura militar integrada, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> armas nucleares <strong>en</strong> territorio español<br />

y <strong>la</strong> reducción progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia militar <strong>de</strong> los Estados Unidos<br />

<strong>en</strong> España.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

En lo que concierne a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, se produjeron dos efectos contrapuestos.<br />

Por <strong>un</strong> <strong>la</strong>do, se <strong>de</strong>sarrolló <strong>un</strong> gran interés por el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong>s organizaciones internacionales <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, lo que dio<br />

lugar a int<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>bates sobre el tema.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so político <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> <strong>un</strong>a excesiva división <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> opinión pública que dificultaba <strong>la</strong> adhesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía a <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong><br />

común, a <strong>la</strong> vez que se alim<strong>en</strong>taba el rechazo a todo lo que estuviera re<strong>la</strong>cionado<br />

con lo militar.<br />

Más tar<strong>de</strong>, tras el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra fría, se <strong>de</strong>sarrolló a nivel internacional <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que com<strong>en</strong>zaba <strong>un</strong>a era <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> paz iba a t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>un</strong><br />

papel predominante y que <strong>la</strong>s guerras <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que habían t<strong>en</strong>ido lugar<br />

<strong>en</strong> el pasado se convertían <strong>en</strong> <strong>un</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia. Ante esa situación,<br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa exist<strong>en</strong>te durante más <strong>de</strong> medio siglo perdía s<strong>en</strong>tido y se<br />

<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> <strong>un</strong>a fase <strong>de</strong> <strong>de</strong>sconcierto, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN como a nivel nacional.<br />

En amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad creció <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

ya no eran necesarias o <strong>de</strong> que <strong>de</strong>bían ser reducidas drásticam<strong>en</strong>te. En todo<br />

caso, se imponía <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> cambio <strong>en</strong> prof<strong>un</strong>didad.<br />

Muy pronto, esta visión conciliadora se vio confrontada por el estallido <strong>de</strong><br />

numerosos conflictos <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90. Al principio, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong>l Golfo, eran percibidos como algo distante pero con el conflicto<br />

<strong>de</strong> los Balcanes y el resurgir <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos religiosos y étnicos, volvieron<br />

a resurgir los viejos problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Humanidad.<br />

41<br />

Aparecieron progresivam<strong>en</strong>te nuevos riesgos y am<strong>en</strong>azas y nuevos tipos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos y con ellos <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> adaptarse a <strong>un</strong>a nueva situación<br />

ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> incertidumbres.<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> España iniciaba así <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> transformación,<br />

<strong>en</strong> consonancia con nuestros compromisos con <strong>la</strong> OTAN y con <strong>la</strong><br />

UE. Por <strong>un</strong>a parte, se evolucionaba <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa territorial al <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> común, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa colectiva con los aliados y a <strong>un</strong> mayor protagonismo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU, por otro se pasaba <strong>de</strong> misiones exclusivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> combate a <strong>un</strong><br />

amplio abanico <strong>de</strong> misiones <strong>de</strong> todo tipo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>stacaban <strong>la</strong>s misiones<br />

<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> paz.<br />

Durante estos años se produjo <strong>un</strong> distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> amplios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>as administraciones locales respecto al papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas y a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>un</strong> a<strong>de</strong>cuado nivel <strong>de</strong> operatividad y <strong>de</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> combate, como se <strong>de</strong>muestra, <strong>en</strong>tre otros, con el fracaso <strong>de</strong> los<br />

sucesivos <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> campos <strong>de</strong> tiro <strong>en</strong> Anchuras y Cabañeros y <strong>la</strong>s campañas<br />

llevadas a cabo <strong>en</strong> su contra.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Más significativo aún resultó el int<strong>en</strong>to fallido <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> cobertura aérea<br />

radar <strong>de</strong> los cielos españoles, mediante nuevas y necesarias insta<strong>la</strong>ciones radar<br />

<strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa aérea <strong>en</strong> p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía españo<strong>la</strong> que ofrec<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s condiciones óptimas para obt<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a importante información radar. Información<br />

que es compartida tanto por el sistema <strong>de</strong> alerta y control <strong>de</strong>l espacio<br />

aéreo, <strong>de</strong> responsabilidad militar, que ve<strong>la</strong> a tiempo completo por <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

<strong>de</strong> los cielos españoles, como por los servicios <strong>de</strong> control <strong>de</strong> tráfico aéreo civil.<br />

Este fue el caso <strong>de</strong> los <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> estacionami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el Mulhacén (Granada),<br />

<strong>en</strong> Riaza (<strong>en</strong> el límite <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos Castil<strong>la</strong>s) o <strong>en</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Hierro<br />

(Canarias), todos ellos cance<strong>la</strong>dos o paralizados hasta el día <strong>de</strong> hoy como consecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> actuaciones administrativas <strong>de</strong> carácter local y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s campañas<br />

<strong>en</strong> su contra.<br />

42<br />

El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Fuerzas Armadas todavía habría <strong>de</strong> pasar <strong>un</strong>a prueba <strong>de</strong> fuego a<br />

finales <strong>de</strong> los 90. El servicio militar obligatorio <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> crisis al mant<strong>en</strong>erse<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que no se a<strong>de</strong>cuaba a <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to y a <strong>la</strong> percepción g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> que tras el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría,<br />

los ejércitos habían perdido gran parte <strong>de</strong> su razón <strong>de</strong> ser. A<strong>de</strong>más, el importante<br />

<strong>de</strong>sarrollo socioeconómico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas y <strong>la</strong> escasa <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa hacían cada vez más difícil exigir a <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>un</strong> esfuerzo que ésta<br />

no estaba dispuesta a hacer.<br />

Incluido el tema <strong>en</strong> los programas electorales <strong>de</strong> los partidos políticos, el an<strong>un</strong>cio<br />

<strong>de</strong>l acelerado final <strong>de</strong>l servicio militar tuvo efectos <strong>de</strong>sastrosos. Se produjo<br />

<strong>un</strong> fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> contra<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, <strong>la</strong> objeción<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia alcanzó <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 170.000, a lo que hay que añadir más <strong>de</strong><br />

15.000 insumisos al servicio militar y su prestación sustitutoria. Las Fuerzas<br />

Armadas fueron objeto <strong>de</strong> duras críticas y, <strong>en</strong> cierta forma, el propio concepto<br />

<strong>de</strong> ciudadanía se vio puesto ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> te<strong>la</strong> <strong>de</strong> juicio (15) .<br />

(15)<br />

En 1989, tras cinco años <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración, <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> vigor <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia,<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> ofrecer <strong>un</strong>a alternativa al creci<strong>en</strong>te rechazo al servicio militar obligatorio.<br />

La respuesta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos antimilitaristas fue <strong>un</strong>a campaña <strong>de</strong> insumisión tanto al<br />

servicio militar como a <strong>la</strong> prestación social sustitutoria que establecía <strong>la</strong> nueva Ley. A finales<br />

<strong>de</strong> ese año <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> objetores llegó casi a 21.500. La campaña <strong>en</strong>contró amplio respaldo<br />

<strong>en</strong> los más diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s, partidos políticos, medio <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación,<br />

etc., provocando <strong>un</strong> progresivo <strong>de</strong>sprestigio <strong>de</strong>l servicio militar obligatorio que<br />

pronto se proyectó sobre <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas.<br />

En 1991, se acortó <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l servicio militar y se estableció <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sor <strong>de</strong>l<br />

soldado, al mismo tiempo se llevó a cabo <strong>un</strong> esfuerzo <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> <strong>en</strong> base a <strong>la</strong><br />

participación <strong>en</strong> misiones humanitarias. No obstante, <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación hizo<br />

que <strong>en</strong> 1994 el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa calificara <strong>la</strong> objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia como problema<br />

<strong>de</strong> Estado. La <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l servicio militar obligatorio y su sustitución por <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

profesionalización se p<strong>la</strong>nteó como algo inap<strong>la</strong>zable, que <strong>de</strong>bía llevarse a cabo mucho más<br />

rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo previsto.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Con el final <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, <strong>de</strong>saparecía <strong>un</strong> importante medio <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud masculina y se favorecía su ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Por<br />

otra parte, el paso al mo<strong>de</strong>lo profesional tropezó con gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s ( (16) ).<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> profesionalización com<strong>en</strong>zó a<br />

ofrecer <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> mayor capacidad <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que el alto nivel<br />

tecnológico <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong>s misiones <strong>en</strong> el exterior p<strong>la</strong>nteaban<br />

nuevas exig<strong>en</strong>cias al personal, que habrían sido difíciles <strong>de</strong> cubrir con el<br />

sistema anterior.<br />

Este efecto positivo se vio aum<strong>en</strong>tado con <strong>la</strong> culminación <strong>de</strong>l proceso com<strong>en</strong>zado<br />

<strong>en</strong> 1988 para <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, con el<br />

valor añadido <strong>de</strong> que no sólo se trataba <strong>de</strong> reconocer <strong>un</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>un</strong> colectivo<br />

con el que ap<strong>en</strong>as había re<strong>la</strong>ción y que repres<strong>en</strong>taba a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

sino que abría más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to.<br />

Tras los sucesos <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2001 y los <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004, el<br />

nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, sobre todo <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión internacional,<br />

com<strong>en</strong>zó a ser objeto <strong>de</strong> <strong>un</strong> mayor interés por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que <strong>en</strong><br />

épocas anteriores y su aceptación empezó a crecer, a<strong>un</strong>que muy influ<strong>en</strong>ciada<br />

por los posicionami<strong>en</strong>tos adoptados por los partidos políticos.<br />

En <strong>la</strong>s dos últimas décadas, los cambios realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>en</strong><br />

cuanto a doctrina, estructuras, material, formación y adiestrami<strong>en</strong>to, contribuyeron<br />

a consolidar <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y capacidad que era especialm<strong>en</strong>te<br />

reconocida por nuestros aliados.<br />

43<br />

Con ellos se recortaban responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter territorial o civil, se pot<strong>en</strong>ciaba<br />

<strong>la</strong> acción conj<strong>un</strong>ta, se reforzaban los organismos <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia, se<br />

c<strong>en</strong>tralizaba <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> operaciones, se mo<strong>de</strong>rnizaba el material y se int<strong>en</strong>sificaba<br />

<strong>la</strong> participación <strong>en</strong> organismos internacionales. Al mismo tiempo, se<br />

reforzaba <strong>la</strong> proyección exterior, <strong>de</strong> manera que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas sirvieran<br />

como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior.<br />

En ese marco, a los <strong>de</strong>sbordados movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> insumisión militar se le agregaron otros <strong>de</strong><br />

naturaleza diversa, que incluían ecologismo social, nacionalismo radical y movimi<strong>en</strong>tos libertarios,<br />

los cuales aportaban sus propios fines y fom<strong>en</strong>taban <strong>la</strong> <strong>de</strong>sobedi<strong>en</strong>cia civil.<br />

(16)<br />

Las Fuerzas Armadas fueron objeto <strong>de</strong> duras críticas y el paso al mo<strong>de</strong>lo profesional<br />

p<strong>en</strong>sado inicialm<strong>en</strong>te para 200.000 efectivos <strong>de</strong> tropa tropezó con gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s. El<br />

reclutami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> nueva tropa profesional no cubría <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, pues a <strong>la</strong> pérdida<br />

<strong>de</strong> imag<strong>en</strong> se <strong>un</strong>ía <strong>un</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> incorporarse a fi<strong>la</strong>s, con lo que<br />

<strong>en</strong> 2003 sólo se contaba con <strong>un</strong>os 86.000 efectivos, cuando para el nuevo mo<strong>de</strong>lo se barajaban<br />

<strong>un</strong>os mínimos <strong>de</strong> 102.000 y <strong>la</strong> Revisión Estratégica <strong>de</strong> 2003 asignaba <strong>en</strong>tre 150.000<br />

y 168.000.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

La nueva concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas como instrum<strong>en</strong>to al servicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz internacional y <strong>la</strong>s nuevas responsabilida<strong>de</strong>s asignadas para<br />

casos <strong>de</strong> catástrofes naturales y humanitarias han contribuido a configurar <strong>un</strong>a<br />

nueva imag<strong>en</strong>, pero han introducido <strong>un</strong> factor distorsionante al tratar <strong>de</strong> conf<strong>un</strong>dir<br />

al combati<strong>en</strong>te con <strong>un</strong> miembro <strong>de</strong> ONG.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política común <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

europea, que ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Tratado <strong>de</strong> Lisboa, recoge aspectos que han<br />

v<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>contrando bu<strong>en</strong>a aceptación por <strong>la</strong> ciudadanía, como son <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> paz y estabilidad, el apoyo a <strong>la</strong> justicia, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, el <strong>de</strong>sarrollo y los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conflictos y el empleo <strong>de</strong> medios <strong>de</strong> todo<br />

tipo para resolverlos.<br />

Su proyección sobre <strong>la</strong> nueva estrategia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> españo<strong>la</strong> hace p<strong>en</strong>sar<br />

que contará con <strong>un</strong>a <strong>un</strong>animidad <strong>en</strong> cuanto a los ejes estratégicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

nacional que no ha existido <strong>en</strong> los últimos 30 años, lo que t<strong>en</strong>drá <strong>un</strong> efecto<br />

favorable sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

■■<br />

Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Política <strong>de</strong> Estado<br />

44<br />

Durante casi <strong>un</strong>a década, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, basada <strong>en</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo ori<strong>en</strong>tado<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l territorio no tuvo <strong>un</strong> gran protagonismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública<br />

ni estuvo especialm<strong>en</strong>te interre<strong>la</strong>cionada con otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos, a pesar<br />

<strong>de</strong> que oficialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s disposiciones normativas reconocían que <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

nos implicaba a todos.<br />

Es a partir <strong>de</strong> los 90 cuando, acor<strong>de</strong> con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> política Exterior<br />

y <strong>de</strong> Seguridad, adquiere progresivam<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión internacional y se<br />

p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ir ligada con <strong>la</strong> política Exterior, con lo que <strong>la</strong> política<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa precisa, al igual que aquel<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad <strong>de</strong> acción y se subraya<br />

con más niti<strong>de</strong>z su carácter <strong>de</strong> política <strong>de</strong> Estado.<br />

La activa participación <strong>en</strong> operaciones internacionales y <strong>la</strong>s importantes y<br />

complejas <strong>de</strong>cisiones que han <strong>de</strong> ser tomadas <strong>en</strong> muchas ocasiones han traído<br />

consigo <strong>un</strong> mayor interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública y <strong>un</strong>a mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Una característica frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> última<br />

década, ha sido <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so y <strong>la</strong> politización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dis<strong>en</strong>siones <strong>en</strong><br />

cuanto a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> gestión, que saltaban <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> Comisión<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong> opinión pública. Sirvan como ejemplo <strong>la</strong>s controvertidas <strong>de</strong>cisiones<br />

re<strong>la</strong>cionadas con los conflictos <strong>de</strong> Irak o Afganistán, o con <strong>la</strong>s actuaciones<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> secuestros.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

El sometimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestra participación <strong>en</strong> operaciones internacionales a <strong>la</strong><br />

aprobación por el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> mandato <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU son<br />

elem<strong>en</strong>tos que han v<strong>en</strong>ido a reducir alg<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los efectos negativos citados.<br />

■■<br />

Información y com<strong>un</strong>icación<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia e información que precisa <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, durante mucho tiempo se c<strong>en</strong>tró <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong><br />

imag<strong>en</strong> y no <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> fondo.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s primeras directivas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional tuvieron carácter<br />

reservado hasta que se eliminó este carácter <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1992 y sucesivas, con lo<br />

que se ofreció a los ciudadanos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso a este docum<strong>en</strong>to<br />

y así g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a opinión f<strong>un</strong>dada sobre temas <strong>de</strong> gran trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> información ha revestido normalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> reacción<br />

ante situaciones coy<strong>un</strong>turales y ha adolecido <strong>de</strong> anticipación o <strong>de</strong> visión a <strong>la</strong>rgo<br />

p<strong>la</strong>zo.<br />

A ello hay que añadir los casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> acuerdo o <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so político<br />

hacía llegar a <strong>la</strong> sociedad informaciones contradictorias que g<strong>en</strong>eraban<br />

división y dificultaban po<strong>de</strong>r ofrecer <strong>proyecto</strong>s concretos que pudieran ser apoyados<br />

por amplias mayorías.<br />

45<br />

Este es el caso <strong>de</strong>l ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so inicial<br />

provocó int<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>bates, que por <strong>un</strong>a parte <strong>de</strong>spertaron <strong>un</strong>a mayor at<strong>en</strong>ción a<br />

los temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> exterior y <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia internacional, lo que<br />

propició <strong>un</strong> mayor conocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> estas cuestiones pero, al mismo<br />

tiempo, <strong>en</strong>torpeció el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> apoyo y compromiso<br />

respecto a <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong> <strong>en</strong> exceso controvertido.<br />

Las movilizaciones <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN, ya v<strong>en</strong>ían<br />

produciéndose <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta y contaban con el apoyo <strong>de</strong> otras<br />

movilizaciones <strong>en</strong> Europa. A el<strong>la</strong>s se sumaron colectivos diversos (17) y tuvieron<br />

su reflejo a nivel regional, con <strong>un</strong>a mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> zonas como el País<br />

Vasco (18) . En muchos casos, al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN se le agregaron otras reivindicaciones<br />

<strong>de</strong> carácter antimilitarista.<br />

(17)<br />

En los años 80, tuvieron <strong>un</strong> gran eco <strong>en</strong> nuestro país <strong>la</strong>s movilizaciones <strong>de</strong>l pacifismo<br />

europeo <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN, consi<strong>de</strong>rada parte f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estructura <strong>en</strong> que se basaba el <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to Este-Oeste.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, a los temas como el <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, los gastos militares<br />

o <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz se les han vincu<strong>la</strong>do alg<strong>un</strong>os otros <strong>de</strong> naturaleza diversa.<br />

(18)<br />

Un ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña anti-OTAN por parte <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos antimilitaristas es<br />

el caso <strong>de</strong>l País Vasco y Navarra, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se dinamizó <strong>la</strong> respuesta social <strong>de</strong>l «no» <strong>de</strong>s<strong>de</strong>


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Un acercami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los posicionami<strong>en</strong>tos iniciales y, sobre todo, el esfuerzo<br />

<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación institucional <strong>en</strong> el que participó directam<strong>en</strong>te el lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l<br />

partido socialista, explicando <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que suponía para España <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Alianza, consiguió mover a <strong>la</strong> opinión pública a <strong>un</strong>a posición favorable al sí<br />

<strong>en</strong> el referéndum (19) .<br />

También se ha percibido hasta tiempos reci<strong>en</strong>tes <strong>un</strong> déficit <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación,<br />

que se ha c<strong>en</strong>trado frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dar a conocer <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y ha obviado otros aspectos importantes como son el impacto<br />

socioeconómico y el medioambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>proyecto</strong>s o <strong>la</strong><br />

repercusión internacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas medidas, muy s<strong>en</strong>sibles todas el<strong>la</strong>s<br />

para <strong>la</strong> ciudadanía. Con ello se <strong>de</strong>jaba que <strong>la</strong> opinión pública recibiese visiones<br />

parciales e incompletas, cuando no <strong>de</strong>sinformadas, que ap<strong>en</strong>as sí podían ser<br />

contrastadas con estudios o informes <strong>de</strong> carácter objetivo.<br />

En este caso se pue<strong>de</strong>n incluir los <strong>proyecto</strong>s citados anteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> campos<br />

<strong>de</strong> tiro <strong>en</strong> Cabañeros y Anchuras o <strong>de</strong> radares <strong>en</strong> Mulhacén, Hierro y Riaño,<br />

46<br />

p<strong>la</strong>taformas como La Movida anti-OTAN y el Colectivo por <strong>la</strong> Paz y el Desarme, ligándose <strong>la</strong>s<br />

movilizaciones y pron<strong>un</strong>ciami<strong>en</strong>tos con los celebrados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los set<strong>en</strong>ta para<br />

el cierre <strong>de</strong>l polígono <strong>de</strong> tiro <strong>de</strong> Bár<strong>de</strong>nas.<br />

Numerosos comités <strong>de</strong> empresa, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los sindicatos, asociaciones <strong>de</strong> todo tipo,<br />

profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Médicos para <strong>la</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Nuclear,<br />

así como repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> pueblos minorizados <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do, apoyaron <strong>la</strong> campaña<br />

vasca por el «no» a <strong>la</strong> OTAN. También hubo pron<strong>un</strong>ciami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sectores diversos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones teatrales a conciertos (no hubo ni <strong>un</strong> solo festival a favor<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN).<br />

Medio c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> ay<strong>un</strong>tami<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>cantaron por <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN y a favor <strong>de</strong> votar<br />

«no» <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta. Una gran parte <strong>de</strong> ellos se posicionó igualm<strong>en</strong>te por el <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l polígono <strong>de</strong> tiro <strong>de</strong> Bár<strong>de</strong>nas.<br />

Una consulta popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> Enseñanza Media, alg<strong>un</strong>os actos con cariz antimilitarista, <strong>un</strong> apagón<br />

<strong>de</strong> luz masivo y sincronizado durante diez minutos dos días antes <strong>de</strong>l referéndum, acompañado<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a cacero<strong>la</strong>da, y <strong>un</strong> acto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Feria <strong>de</strong> Muestras <strong>de</strong> Bilbao fueron <strong>la</strong> traca final<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña a favor <strong>de</strong>l «no».<br />

(19) Des<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate a finales <strong>de</strong> los años 70, <strong>en</strong> que se percibía <strong>un</strong> alto nivel<br />

<strong>de</strong> rechazo a <strong>la</strong> OTAN, hasta <strong>la</strong> victoria <strong>de</strong>l sí <strong>en</strong> <strong>la</strong> votación, el 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1986, <strong>la</strong> opinión<br />

pública reflejó <strong>un</strong> cambio notable.<br />

Al principio existía escaso interés <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> exterior y no se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día el<br />

porqué <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Alianza para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza soviética, participando así <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría. A<strong>de</strong>más, predominaba <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> que el Gobierno <strong>de</strong>bía dar prioridad a<br />

<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con América Latina y los países árabes.<br />

El resultado final a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> adhesión pudo estar influ<strong>en</strong>ciado por varios factores. Por <strong>un</strong><br />

<strong>la</strong>do, el posicionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Alianza Popu<strong>la</strong>r para votar <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco no conv<strong>en</strong>ció a gran parte<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha, que votó a favor. Los sectores más fieles <strong>de</strong>l PSOE aceptaron los argum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Felipe González para no <strong>de</strong>bilitar al partido <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes elecciones g<strong>en</strong>erales. A<strong>de</strong>más,<br />

el lí<strong>de</strong>r socialista apostó fuertem<strong>en</strong>te por el cambio: reconoció los errores <strong>de</strong> su actitud<br />

anterior y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> cada interv<strong>en</strong>ción pública <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas que suponía para España <strong>en</strong>trar<br />

<strong>en</strong> el club atlántico. Por último, el índice <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> el refer<strong>en</strong>do, cercano al 60%, fue<br />

más elevado <strong>de</strong> lo esperado y favoreció el voto afirmativo.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

que tuvieron su mayor actualidad <strong>en</strong> los nov<strong>en</strong>ta y que sigu<strong>en</strong> sin resolver. En<br />

todos ellos habría sido necesario tras<strong>la</strong>dar a <strong>la</strong> opinión pública <strong>un</strong> m<strong>en</strong>saje c<strong>la</strong>ro,<br />

f<strong>un</strong>dado <strong>en</strong> razones objetivas, capaz <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>cer y <strong>de</strong> a<strong>un</strong>ar vol<strong>un</strong>ta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

torno a <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> importancia para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa (20) .<br />

Durante el precipitado proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> Servicio Militar Obligatorio,<br />

se registró <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong> información <strong>de</strong> todo tipo,<br />

pero no existió <strong>un</strong>a campaña <strong>de</strong> información consist<strong>en</strong>te que ayudara a contrarrestar<br />

los efectos perniciosos que tuvo sobre <strong>la</strong> sociedad y, principalm<strong>en</strong>te sobre<br />

<strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respeto a <strong>la</strong> Ley que se produjo <strong>en</strong> numerosos casos.<br />

En cambio, durante el proceso <strong>de</strong> profesionalización se llevó a cabo <strong>un</strong>a a<strong>de</strong>cuada<br />

campaña <strong>de</strong> información, lo que ayudó a mejorar <strong>la</strong> dañada imag<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, pero que no fue sufici<strong>en</strong>te para evitar los problemas<br />

iniciales <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to. El consi<strong>de</strong>rable esfuerzo <strong>en</strong> cuanto a información<br />

durante el proceso <strong>de</strong> incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer obtuvo mejores resultados y<br />

consiguió transmitir <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> comúnm<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> aceptada por <strong>la</strong> sociedad.<br />

Especial interés tuvo <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong>l libro B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> 2000, que<br />

supuso <strong>un</strong> instrum<strong>en</strong>to importante <strong>en</strong> cuanto a transpar<strong>en</strong>cia y proporcionó <strong>un</strong><br />

docum<strong>en</strong>to que permitía conocer los aspectos más <strong>de</strong>stacados <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo. Los<br />

gran<strong>de</strong>s cambios acaecidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> nuevo<br />

docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> naturaleza equival<strong>en</strong>te.<br />

47<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> paz concitó<br />

<strong>un</strong> mayor interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> y <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación.<br />

Las misiones <strong>en</strong> el exterior supusieron <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l prestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista humano y operativo. Sin embargo, <strong>la</strong> excesiva<br />

insist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el aspecto humanitario, <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l aspecto operativo<br />

(20)<br />

El 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1983 se hizo pública <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>r<br />

<strong>un</strong> polígono <strong>de</strong> tiro para el Ejército <strong>de</strong>l Aire <strong>en</strong> Cabañeros, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a finca <strong>de</strong> 27.000 hectáreas.<br />

Inmediatam<strong>en</strong>te se creó <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> acción para ocupar <strong>la</strong> finca, a imitación <strong>de</strong> lo que había<br />

hecho cuatro años antes el movimi<strong>en</strong>to ecologista alemán para impedir <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> residuos nucleares <strong>en</strong> Gorleb<strong>en</strong> y se organizaron «comités <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

Cabañeros» <strong>en</strong> los que participaron colectivos ecologistas y pacifistas, los cuales se fueron<br />

agrupando <strong>en</strong> <strong>un</strong> solo comité que incluía vecinos y grupos políticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> región.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, tras <strong>la</strong>s movilizaciones y gestiones realizadas durante cinco años, ese espacio<br />

fue <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado primero parque natural y, más tar<strong>de</strong>, parque nacional, por sus <strong>en</strong>ormes valores<br />

ecológicos repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong>l bosque mediterráneo. Para esa calificación tuvieron <strong>un</strong><br />

gran valor dos informes técnicos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares y <strong>de</strong> <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong><br />

biólogos.<br />

En Anchuras (Ciudad Real), <strong>la</strong>s movilizaciones no viol<strong>en</strong>tas realizadas por su pob<strong>la</strong>ción tuvieron<br />

lugar <strong>en</strong>tre el 20 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 1988 (Decreto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> tiro) y 1996,<br />

año <strong>en</strong> que salió el Decreto que cerraba <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> tiro para el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aviación militar.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> probada capacidad <strong>en</strong> misiones <strong>de</strong> combate, ayudó a crear <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong><br />

distorsionada <strong>de</strong> <strong>la</strong> auténtica naturaleza <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s.<br />

En el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con el ámbito civil y, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

actuaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UME, <strong>la</strong> información dif<strong>un</strong>dida ha ayudado a pot<strong>en</strong>ciar <strong>un</strong>a<br />

imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> servicio y <strong>de</strong> cohesión que se proyecta sobre el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

En tiempos reci<strong>en</strong>tes se ha experim<strong>en</strong>tado <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong>s misiones <strong>en</strong> el exterior, esta circ<strong>un</strong>stancia ha<br />

favorecido <strong>un</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interés por <strong>la</strong> política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Sin embargo, <strong>en</strong> ocasiones, el exceso <strong>de</strong> información ha estado <strong>en</strong><br />

contradicción con el nivel <strong>de</strong> reserva exigido por el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones,<br />

<strong>de</strong> manera que limitaba <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>l gobierno y dificultaba <strong>la</strong><br />

gestión <strong>de</strong> crisis fr<strong>en</strong>te a adversarios que gracias a <strong>la</strong> disponibilidad <strong>de</strong> información<br />

importante, contaban con <strong>un</strong>a baza a su favor. Un ejemplo <strong>de</strong> ello lo<br />

proporcionó el secuestro <strong>de</strong>l barco at<strong>un</strong>ero A<strong>la</strong>krana.<br />

48<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es preciso citar el valor que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

que aparec<strong>en</strong> cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con Def<strong>en</strong>sa y sobre todo con <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas. En cierta forma y a<strong>un</strong>que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> carácter incompleto, se pue<strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar que dichas <strong>en</strong>cuestas constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong> indicador indirecto <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. En realidad, repres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong> indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y ofrec<strong>en</strong> <strong>un</strong>a evolución positiva, <strong>de</strong> forma que se ha pasado<br />

<strong>de</strong> posiciones intermedias <strong>en</strong> tiempos pasados a ocupar puestos <strong>de</strong> cabeza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas más reci<strong>en</strong>tes. No obstante, suel<strong>en</strong> aparec<strong>en</strong> valores más reducidos<br />

cuando se realizan <strong>en</strong> Com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s con mayor pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partidos<br />

nacionalistas.<br />

Es ese <strong>un</strong> aspecto parcial que <strong>de</strong>bería ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a <strong>un</strong>a visión más amplia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

percepción que ti<strong>en</strong>e el ciudadano <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo y política <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa<br />

y <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos a su disposición.<br />

■■<br />

Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

Durante los últimos años <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría, <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> no se sintió<br />

especialm<strong>en</strong>te am<strong>en</strong>azada por lo que se <strong>de</strong>nominó «<strong>de</strong>strucción mutua asegurada»,<br />

que se cernía sobre los dos bloques <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados. Al no estar integrados<br />

<strong>en</strong> ning<strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos se hacía abstracción <strong>de</strong> los efectos que podía t<strong>en</strong>er<br />

para nuestro país el estallido <strong>de</strong> <strong>un</strong>a guerra que se consi<strong>de</strong>raba poco probable<br />

y que no se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ría <strong>en</strong> nuestro territorio o, al m<strong>en</strong>os, eso creían muchos.<br />

Por otra parte, tampoco se consi<strong>de</strong>raba que nuestras Fuerzas Armadas<br />

pudieran <strong>de</strong>sempeñar <strong>un</strong> papel relevante <strong>en</strong> <strong>un</strong> hipotético conflicto <strong>de</strong> esa<br />

naturaleza.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Des<strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista nacional, tampoco se s<strong>en</strong>tía <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza hacia nuestro<br />

territorio prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los países vecinos. En todo caso, existían opiniones<br />

que, basadas <strong>en</strong> nuestro pasado reci<strong>en</strong>te, creían ver <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza difusa a<strong>un</strong>que<br />

limitada proce<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> nuestros vecinos <strong>de</strong>l sur. Normalm<strong>en</strong>te se estimaba que<br />

<strong>de</strong> existir alg<strong>un</strong>a confrontación <strong>de</strong> intereses, ésta no t<strong>en</strong>dría naturaleza militar.<br />

El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to estratégico <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> época, a<strong>un</strong>que <strong>de</strong><br />

carácter reservado, tampoco daba pie a g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a opinión difer<strong>en</strong>te. De hecho,<br />

<strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional 01/1984 establecía <strong>un</strong> «eje estratégico»<br />

Canarias-Gibraltar-Baleares, que estaba dirigido a contro<strong>la</strong>r el Estrecho y sus<br />

accesos. Eje que <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n Estratégico Conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> 1985 pasó a <strong>de</strong>nominarse<br />

Canarias-P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong>-Baleares, introduci<strong>en</strong>do el concepto <strong>de</strong> «am<strong>en</strong>aza no compartida»<br />

con el que se trataba <strong>de</strong> dar cobertura a <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l territorio español<br />

no incluida <strong>en</strong> el Tratado <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN, a cuyo sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nos habíamos<br />

incorporado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te.<br />

En <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional <strong>de</strong> 1992 no se hace ya refer<strong>en</strong>cia a Gibraltar<br />

y se introduce <strong>un</strong> cambio importante: «Nuestra <strong>seguridad</strong> no se circ<strong>un</strong>scribe<br />

a <strong>un</strong> espacio territorial propio e inmediato, ya que los intereses <strong>de</strong> nuestra nación<br />

también requier<strong>en</strong> ser protegidos fuera <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> ese espacio». Más<br />

tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> el Concepto Estratégico <strong>de</strong> 1993, se abandona <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación hacia el<br />

sur y <strong>la</strong> P<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> pasa a ser el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

49<br />

La incorporación a <strong>la</strong> OTAN y los <strong>de</strong>bates que se suscitaron <strong>en</strong> torno a ello,<br />

introdujeron <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>un</strong>a percepción g<strong>en</strong>érica <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong><br />

nuestra pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia al nuevo esc<strong>en</strong>ario. Percepción que fue disminuy<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

acuerdo con el proceso <strong>de</strong> finalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría que culminó con <strong>la</strong><br />

caída <strong>de</strong>l muro <strong>de</strong> Berlín.<br />

Tras <strong>un</strong>os años <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas se produjo <strong>la</strong> progresiva<br />

configuración <strong>de</strong> <strong>un</strong> nuevo esc<strong>en</strong>ario <strong>en</strong> el que, j<strong>un</strong>to a los riesgos y am<strong>en</strong>azas<br />

tradicionales para <strong>la</strong> paz emergieron otros nuevos, como el <strong>de</strong>l terrorismo <strong>de</strong><br />

carácter transnacional y alcance global, con gran capacidad <strong>de</strong> infligir daño<br />

indiscriminadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción masiva, los Estados<br />

fallidos o <strong>de</strong>gradados, los conflictos étnicos y religiosos, el narcotráfico,<br />

<strong>la</strong>s mafias internacionales, <strong>la</strong>s migraciones masivas incontro<strong>la</strong>das o <strong>la</strong>s pan<strong>de</strong>mias.<br />

En <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ciudadano, estos riesgos asumidos a nivel internacional no<br />

eran percibidos al principio como algo próximo, que les afectase <strong>de</strong> forma<br />

inmediata, pero fueron adquiri<strong>en</strong>do l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>un</strong> creci<strong>en</strong>te grado <strong>de</strong> credibilidad,<br />

hasta que los sucesos <strong>de</strong>l 11S y, posteriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 11M, vinieron a<br />

trastocar dramáticam<strong>en</strong>te esta percepción, haci<strong>en</strong>do que surgiese <strong>un</strong>a nueva<br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> peligro.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

A nivel nacional los inci<strong>de</strong>ntes re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Perejil, <strong>en</strong> julio <strong>de</strong><br />

2002, provocaron <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to temporal <strong>de</strong> interés por los temas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

pero no llevaron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>un</strong>a s<strong>en</strong>sación g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza.<br />

En <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> riesgos y am<strong>en</strong>azas ap<strong>en</strong>as está re<strong>la</strong>cionada<br />

con posibles agresiones al territorio, <strong>en</strong> cambio, ha adquirido <strong>un</strong> carácter diversificado<br />

y se proyecta sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> España o <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos <strong>en</strong> cualquier lugar <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do. A<strong>de</strong>más, se ha ext<strong>en</strong>dido a diversos<br />

ámbitos f<strong>un</strong>cionales, como es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía, los recursos naturales, el medioambi<strong>en</strong>te<br />

o <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> marítima y aérea. A ello hay que añadir lo que ya se<br />

conoce como <strong>seguridad</strong> humana.<br />

En g<strong>en</strong>eral, existe <strong>un</strong>a baja percepción <strong>de</strong> riesgo, que se ve salpicada con frecu<strong>en</strong>cia<br />

por inci<strong>de</strong>ntes p<strong>un</strong>tuales, los cuales g<strong>en</strong>eran temporalm<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a mo<strong>de</strong>rada<br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> in<strong>seguridad</strong>, todo ello alim<strong>en</strong>tado por el constante flujo<br />

<strong>de</strong> información sobre cualquier acontecimi<strong>en</strong>to. Al mismo tiempo, esa gran<br />

disponibilidad <strong>de</strong> información, <strong>la</strong> proyección exterior y el propio f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> globalidad han favorecido <strong>un</strong>a mayor preocupación por <strong>la</strong> situación internacional.<br />

50<br />

■■<br />

Situación económica<br />

Des<strong>de</strong> <strong>un</strong> principio, se ha querido ligar excesivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

con el apoyo <strong>de</strong> los ciudadanos a los presupuestos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y así se llegó<br />

a expresar esta circ<strong>un</strong>stancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> anteriorm<strong>en</strong>te citada Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional 1/1996.<br />

Sin embargo, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sucesivas legis<strong>la</strong>turas <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l presupuesto<br />

ha estado más influida por <strong>la</strong> situación económica que por otra circ<strong>un</strong>stancia,<br />

como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te análisis( (21) ).<br />

Al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> I legis<strong>la</strong>tura (1978 a 1982), cuando se integran los tres ministerios<br />

militares <strong>en</strong> <strong>un</strong> único <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, España llega inmersa<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong>a grave crisis económica tras <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l petróleo <strong>de</strong> 1973, con <strong>un</strong>a inf<strong>la</strong>ción<br />

superior al 40%, <strong>la</strong> actividad productiva estancada y el paro <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to.<br />

A pesar <strong>de</strong> ello, el presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se increm<strong>en</strong>ta el 20,3% <strong>en</strong> términos<br />

reales y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB pasa <strong>de</strong>l 1,60% <strong>en</strong> 1978<br />

al 2,0% <strong>en</strong> 1982.<br />

(21)<br />

MARTÍNEZ GONZÁLEZ, Antonio, Profesor <strong>de</strong> Economía Aplicada <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Rey<br />

Juan Carlos <strong>de</strong> Madrid, Estudio realizado con su co<strong>la</strong>boración.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

En <strong>la</strong> II legis<strong>la</strong>tura (1982 a 1986), <strong>la</strong> política económica está marcada por el<br />

control <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>ración sa<strong>la</strong>rial. España ingresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN <strong>en</strong><br />

1982 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad Económica Europea <strong>en</strong> 1986.<br />

En este periodo, el presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa permanece prácticam<strong>en</strong>te sin variaciones<br />

<strong>en</strong> términos reales y se ori<strong>en</strong>ta, al igual que <strong>en</strong> el anterior, a <strong>la</strong> integración<br />

<strong>en</strong> el nuevo <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los antiguos ministerios militares y al<br />

proceso <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> importantes sistemas <strong>de</strong> armas. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB <strong>en</strong> 1986 se reduce al 1.89%.<br />

En <strong>la</strong> III legis<strong>la</strong>tura (1986 a 1989), el ingreso <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> CEE acelera el<br />

impulso económico y el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su PIB, con reducción <strong>de</strong>l déficit público,<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempleo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción. El presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

4,25% <strong>en</strong> términos reales pero <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB<br />

<strong>en</strong> 1989 se reduce nuevam<strong>en</strong>te al 1,75%.<br />

En <strong>la</strong> IV legis<strong>la</strong>tura (1989 a 1993) hay que <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> el contexto internacional<br />

<strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l muro <strong>de</strong> Berlín, tras lo que se fom<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que los<br />

«divi<strong>de</strong>ndos <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz» permitirían reducir gastos militares <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong><br />

otras necesida<strong>de</strong>s públicas. A<strong>un</strong>que pronto surgieron nuevos conflictos como<br />

<strong>la</strong> guerra <strong>de</strong>l Golfo y <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> los Balcanes, que dieron al traste con esta<br />

visión utópica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales.<br />

51<br />

En España, el proceso <strong>de</strong> ajuste iniciado <strong>en</strong> 1989, se ac<strong>en</strong>túa <strong>en</strong> 1992. Los problemas<br />

estructurales que marcan a <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> durante <strong>la</strong> fase expansiva<br />

<strong>de</strong>l ciclo económico, como son el déficit público, <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z a <strong>la</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

inf<strong>la</strong>ción, el abultado <strong>de</strong>sequilibrio exterior y <strong>la</strong>s elevadas tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo,<br />

ac<strong>en</strong>túan aún más su evolución negativa durante este año <strong>en</strong> que <strong>la</strong> economía<br />

españo<strong>la</strong> <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> franca recesión.<br />

La política económica está marcada por el Tratado <strong>de</strong> Maastricht y <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación<br />

<strong>de</strong>l euro. Los criterios <strong>de</strong> converg<strong>en</strong>cia impon<strong>en</strong> <strong>un</strong> rígido control <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción,<br />

<strong>de</strong>l déficit público y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda. En este periodo, el presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

se reduce <strong>en</strong> términos reales <strong>en</strong> <strong>un</strong> 29,37% y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB sufre <strong>un</strong> importante <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so, cay<strong>en</strong>do al 1,19% <strong>en</strong> 1993.<br />

En <strong>la</strong> V legis<strong>la</strong>tura (1993 a 1996), <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> comi<strong>en</strong>za a recuperarse<br />

a partir <strong>de</strong> 1995, con <strong>un</strong> ligero aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l consumo y <strong>un</strong>a cierta mejora <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sempleo. El presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (1994-1996) permanece prácticam<strong>en</strong>te<br />

sin variación <strong>en</strong> términos reales (0,83%) y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB se reduce ligeram<strong>en</strong>te al 1,10% <strong>en</strong> 1996.<br />

En el VI legis<strong>la</strong>tura (1996 a 2000), empieza el proceso <strong>de</strong> profesionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s FF.AA. y se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to los gran<strong>de</strong>s programas <strong>de</strong> ad-


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

quisición <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to y material. El presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> términos<br />

reales no varía a pesar <strong>de</strong>l importante crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> y<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 0,92% <strong>en</strong> 2000.<br />

Durante <strong>la</strong> VII legis<strong>la</strong>tura (2000 a 2004), continúa <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a situación económica<br />

<strong>de</strong> España y <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción el Euro al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> 2002. En este<br />

periodo ti<strong>en</strong>e lugar el brutal at<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s torres geme<strong>la</strong>s y comi<strong>en</strong>zan los<br />

conflictos <strong>de</strong> Afganistán e Iraq. El presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa sufre <strong>un</strong>a pequeña<br />

reducción (0,72%). No obstante, el Ministerio <strong>de</strong> Industria sigue realizando<br />

cuantiosas aportaciones a los programas especiales <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to y material.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB sigue <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al 0,80%<br />

<strong>en</strong> 2004.<br />

En <strong>la</strong> VIII legis<strong>la</strong>tura (2005 a 2008), continúa el crecimi<strong>en</strong>to económico hasta<br />

que a finales <strong>de</strong> 2007 empiezan <strong>la</strong>s primeras turbul<strong>en</strong>cias financieras a nivel<br />

m<strong>un</strong>dial. En España a<strong>de</strong>más se suman problemas estructurales que complicarán<br />

<strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis: burbuja inmobiliaria, baja productividad, falta <strong>de</strong><br />

competitividad y <strong>un</strong> excesivo <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía. El presupuesto<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> términos reales <strong>en</strong> <strong>un</strong> 8,2% pero <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> ligeram<strong>en</strong>te al 0,77% <strong>en</strong> 2008.<br />

52<br />

Al comi<strong>en</strong>zo <strong>en</strong> 2008 <strong>de</strong> <strong>la</strong> IX legis<strong>la</strong>tura, se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>na <strong>la</strong> crisis financiera<br />

m<strong>un</strong>dial. A<strong>un</strong>que el sector financiero español resiste, el recorte <strong>de</strong>l crédito<br />

golpea duram<strong>en</strong>te al conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l sector productivo, se produce <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción, se dispara el <strong>de</strong>sempleo y crece expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda pública.<br />

El presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se reduce <strong>en</strong> <strong>un</strong> 3,9% <strong>en</strong> términos nominales<br />

<strong>en</strong> 2009, <strong>un</strong> 6,8% <strong>en</strong> 2010 y <strong>un</strong> 7% <strong>en</strong> 2011. La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre presupuesto <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y PIB es <strong>de</strong>l 0,75% <strong>en</strong> 2009.<br />

En conj<strong>un</strong>to, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres últimas décadas, el presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España<br />

se ha increm<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> forma muy mo<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> términos nominales y se ha<br />

mant<strong>en</strong>ido prácticam<strong>en</strong>te constante <strong>en</strong> valor real, lo que se ha traducido <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a pérdida <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r adquisitivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. Si se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

el importante crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> durante ese tiempo, el resultado<br />

es que el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> esos presupuestos sobre el PIB ha pasado <strong>de</strong>l<br />

1,89% al 0,7 actual.<br />

En <strong>la</strong> actualidad el gasto <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España sigue si<strong>en</strong>do el más bajo <strong>en</strong>tre<br />

los aliados europeos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza Atlántica, si exceptuamos el caso <strong>de</strong> Luxemburgo.<br />

Así, el presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa español es <strong>un</strong>a quinta parte <strong>de</strong>l británico<br />

o el francés, <strong>un</strong>a cuarta parte <strong>de</strong>l alemán y <strong>un</strong> tercio <strong>de</strong>l italiano.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, no respon<strong>de</strong> a <strong>un</strong>a visión a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo ni es s<strong>en</strong>sible a<br />

criterios <strong>de</strong> comparación con nuestros aliados o <strong>de</strong> importancia <strong>de</strong> nuestra


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

participación a nivel internacional, como se ha v<strong>en</strong>ido rec<strong>la</strong>mando <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

reducidos sectores re<strong>la</strong>cionados con Def<strong>en</strong>sa, al proponer <strong>un</strong> objetivo <strong>de</strong>l<br />

2% <strong>de</strong>l PIB. Todo ello ap<strong>en</strong>as ha g<strong>en</strong>erado <strong>un</strong> <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> limitado eco <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

opinión pública.<br />

El presupuesto, <strong>en</strong> cambio, resulta sumam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sible a <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> crisis<br />

económica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se le atribuye m<strong>en</strong>or prioridad que al resto <strong>de</strong> sectores<br />

públicos. Por otra parte, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to su evolución va por<br />

<strong>de</strong>trás <strong>de</strong> éstos.<br />

En ambos casos el comportami<strong>en</strong>to respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> gasto no<br />

productivo y no se percibe <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> apoyo o compromiso coher<strong>en</strong>te<br />

con <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa basada <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates o estudios.<br />

También cabe seña<strong>la</strong>r que durante todo ese tiempo el compon<strong>en</strong>te económico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, excesivam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los presupuestos, no ha sido tratado<br />

abiertam<strong>en</strong>te, no ha t<strong>en</strong>ido el <strong>de</strong>sarrollo conceptual que le correspon<strong>de</strong> por su<br />

importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong> y ha cedido protagonismo a otros factores<br />

que integran <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, consi<strong>de</strong>rados más fácilm<strong>en</strong>te<br />

asumibles por <strong>la</strong> opinión pública.<br />

Sin embargo, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Estado se está llevando<br />

a cabo <strong>un</strong> importante esfuerzo <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido. Así, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa como bi<strong>en</strong> público, se <strong>la</strong> <strong>de</strong>fine como <strong>un</strong> bi<strong>en</strong> económico. Se subraya<br />

<strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que contribuy<strong>en</strong> al<br />

<strong>de</strong>sarrollo económico e industrial <strong>de</strong> España y a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong><br />

uso dual, <strong>de</strong> riqueza y <strong>de</strong> trabajo cualificado y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

bi<strong>en</strong>estar para toda <strong>la</strong> nación.<br />

53<br />

En efecto, <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> medios y sistemas avanzados para <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas exige, <strong>en</strong> muchas ocasiones, el <strong>de</strong>sarrollo o <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

totalidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema o al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el extranjero,<br />

ya que lograr <strong>un</strong> <strong>de</strong>sarrollo absolutam<strong>en</strong>te nacional es algo imp<strong>en</strong>sable<br />

dada <strong>la</strong> complejidad y el coste <strong>de</strong> estos <strong>proyecto</strong>s para <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sa<br />

mayoría <strong>de</strong> los países. Para r<strong>en</strong>tabilizar estas inversiones <strong>en</strong> el exterior,<br />

el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa aplica, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1983, <strong>un</strong>a política <strong>de</strong> cooperación<br />

industrial, <strong>en</strong>caminada a impulsar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a base industrial y<br />

tecnológica <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el territorio nacional, eficaz y competitiva <strong>en</strong> el<br />

mercado internacional, que tras<strong>la</strong>da sus positivos efectos a los mercados<br />

civiles <strong>de</strong> alta tecnología.<br />

La percepción por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios exige introducir<br />

nuevos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong>bate, que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s décadas pasadas no han<br />

t<strong>en</strong>ido el peso sufici<strong>en</strong>te pero que <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

■■<br />

Nivel <strong>cultura</strong>l y Educación<br />

Durante los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se podrían <strong>en</strong>cuadrar<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mamos <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se c<strong>en</strong>traban prácticam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l ciudadano con sus Fuerzas Armadas y <strong>en</strong> ofrecer<br />

a <strong>la</strong> sociedad <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> respetuosa y rigurosa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

Normalm<strong>en</strong>te, el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> impulsar<strong>la</strong>s era el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios<br />

Estratégicos (22) , hasta que <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional 1/1996 estableció<br />

<strong>en</strong>tre sus objetivos el tratar estos temas a través <strong>de</strong>l sistema educativo g<strong>en</strong>eral.<br />

El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> introducir temas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el sistema educativo provocó reacciones<br />

contrarias, mediante campañas y p<strong>la</strong>taformas opuestas a <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza con ese objetivo.<br />

54<br />

Ese fue el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> campaña «escue<strong>la</strong>s objetoras», <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong> 1998 con<br />

el fin <strong>de</strong> que institutos y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza sec<strong>un</strong>daria se comprometieran<br />

a hacer objeción <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, negándose a co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong><br />

cualquier acto <strong>de</strong> los previstos por el Ministerio, como confer<strong>en</strong>cias, visitas a<br />

insta<strong>la</strong>ciones militares, exposiciones, etc. Según los organizadores, suscribieron<br />

el compromiso más <strong>de</strong> <strong>un</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros, lo que <strong>en</strong> todo caso supone<br />

que tuvo <strong>un</strong> impacto reducido.<br />

(22)<br />

El Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos (<strong>IEEE</strong>) fue creado <strong>en</strong> 1970 <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>tro Superior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (CESEDEN), con los sigui<strong>en</strong>tes objetivos: «realizar<br />

estudios <strong>de</strong> carácter estratégico, sociológicos <strong>de</strong> aplicación militar y <strong>de</strong> polemología. Mant<strong>en</strong>er<br />

re<strong>la</strong>ciones doctrinales con c<strong>en</strong>tros y organismos superiores y redactar trabajos que<br />

contribuyan al fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa». En 1996 pasó a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (DIGENPOL), para facilitar su acercami<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> sociedad e impulsar su actividad <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En el año 2001, al crearse <strong>la</strong> Secretaría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (SEGENPOL) por<br />

RD 64/2001, este nuevo organismo asumió <strong>la</strong> difusión y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

con el objeto <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar y mejorar <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones informativas,<br />

sociales y <strong>cultura</strong>les <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y conseguir <strong>la</strong> necesaria <strong>un</strong>idad <strong>de</strong> acción. De esta<br />

Secretaría pasaron a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> ya exist<strong>en</strong>te DIGENPOL y <strong>la</strong> nueva Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa (DIGERINS) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se integró el <strong>IEEE</strong> con <strong>la</strong>s<br />

f<strong>un</strong>ciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> impulsar y coordinar <strong>la</strong> política <strong>de</strong> promoción, difusión y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional y <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar a tal fin <strong>la</strong>s actuaciones conj<strong>un</strong>tas con el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación, Cultura y Deporte, <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s e instituciones educativas. En<br />

esta DIGERINS se integraron también <strong>la</strong> Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Patrimonio Histórico-<br />

Artístico y <strong>la</strong> Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Sociales y Com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

En 2004, por RD 1551/2004, se crea <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

bajo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia directa <strong>de</strong>l Ministro, <strong>la</strong> cual asume <strong>la</strong>s compet<strong>en</strong>cias sobre re<strong>la</strong>ciones<br />

sociales y com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa. Finalm<strong>en</strong>te, por RD 1126/2008, <strong>la</strong> DIGERINS pasó<br />

también a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ministro, como responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, asumi<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más compet<strong>en</strong>cias<br />

sobre <strong>la</strong>s publicaciones. Como órgano <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te siguió mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do al <strong>IEEE</strong>.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Otra campaña digna <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada «Por <strong>la</strong> paz, ¡no a <strong>la</strong> investigación<br />

militar!», con el objetivo <strong>de</strong> comprometer a <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s, c<strong>en</strong>tros<br />

asociados e investigadores ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong> <strong>un</strong>a «Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> objeción<br />

ci<strong>en</strong>tífica» para impedir <strong>la</strong> investigación militar y lograr <strong>la</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />

acuerdos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración con instituciones militares. Según los organizadores,<br />

hasta 20 <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s aprobaron mociones <strong>de</strong> apoyo o lo contemp<strong>la</strong>ron <strong>en</strong> sus<br />

estatutos, sin embargo, no parece que haya t<strong>en</strong>ido efectos apreciables <strong>en</strong> los<br />

conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración efectuados posteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Años más tar<strong>de</strong>, <strong>la</strong> Proposición no <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 marcó <strong>un</strong><br />

hito importante <strong>en</strong> cuanto a participación <strong>de</strong>l legis<strong>la</strong>tivo y apoyo <strong>de</strong> los principales<br />

grupos par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios para impulsar y llevar a cabo acciones necesarias<br />

para interesar a los ciudadanos <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>bate y reflexión sobre <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa Nacional.<br />

Aprobada <strong>en</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Congreso con sólo <strong>un</strong> voto <strong>en</strong> contra y<br />

<strong>un</strong>a abst<strong>en</strong>ción, instaba al gobierno a impulsar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />

a promover iniciativas propias <strong>en</strong> este ámbito, apoyando <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s e instituciones educativas.<br />

También hacía refer<strong>en</strong>cia a <strong>un</strong>a concepción actualizada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> <strong>un</strong><br />

marco más amplio <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> compartida con nuestros socios y aliados y trataba<br />

<strong>de</strong> prof<strong>un</strong>dizar <strong>en</strong> el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, para <strong>la</strong> que pedía<br />

que se basara <strong>en</strong> los valores com<strong>un</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia, los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

y el estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho. A fin <strong>de</strong> hacer seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l as<strong>un</strong>to pedía informe <strong>de</strong><br />

medidas y resultados al cabo <strong>de</strong> <strong>un</strong> año.<br />

55<br />

En el marco <strong>de</strong> los 29 conv<strong>en</strong>ios que se establecieron progresivam<strong>en</strong>te con<br />

diversas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los tres años sigui<strong>en</strong>tes, se programaron y realizaron<br />

cursos <strong>de</strong> título propio, asignaturas <strong>de</strong> libre elección. másters, programas <strong>de</strong><br />

doctorado, así como seminarios, jornadas <strong>de</strong> estudio, ciclos <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias,<br />

diversos tipos <strong>de</strong> investigación y otras activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cooperación con c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, principalm<strong>en</strong>te, el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos.<br />

Con ello se consiguió <strong>un</strong> salto importante <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, que ha v<strong>en</strong>ido ampliándose hasta nuestros<br />

días, <strong>en</strong> que aquel número sigue creci<strong>en</strong>do cada año.<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a educación primaria, sec<strong>un</strong>daria y bachillerato, <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

10/2002 <strong>de</strong> Calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, se podría interpretar que abría<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> proporcionar conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>en</strong> el<br />

área <strong>de</strong> «sociedad, <strong>cultura</strong> y religión». Tampoco hacía refer<strong>en</strong>cia expresa a <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>la</strong> Ley Orgánica 2/06 <strong>de</strong> Educación, que <strong>de</strong>rogaba <strong>la</strong> anterior,<br />

como tampoco lo hacía el Real Decreto 1630/06 sobre <strong>en</strong>señanzas mínimas <strong>de</strong>l


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

2º ciclo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación infantil. En <strong>la</strong> práctica, no han supuesto activida<strong>de</strong>s<br />

dignas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción.<br />

Cabe hacer aquí <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> que es necesario prestar particu<strong>la</strong>r at<strong>en</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> Enseñanza Sec<strong>un</strong>daria Obligatoria pues es <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases más tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

juv<strong>en</strong>tud don<strong>de</strong> empiezan a conformarse los valores y los hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s futuras<br />

g<strong>en</strong>eraciones, por lo que es preciso que <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> valores comi<strong>en</strong>ce <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

los primeros niveles educativos.<br />

También hay que seña<strong>la</strong>r que es importantísima <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa con el Ministerio <strong>de</strong> Educación y con <strong>la</strong>s Consejerías <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s diversas Com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s Autónomas, que <strong>de</strong>berían asumir <strong>un</strong> papel más activo.<br />

56<br />

En lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s el panorama comi<strong>en</strong>za<br />

a ser al<strong>en</strong>tador. La re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s se materializa f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

a través <strong>de</strong>l Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos (<strong>IEEE</strong>), <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

Superior <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (CESEDEN), sobre todo a través <strong>de</strong><br />

su Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Altos Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa (EALEDE) y <strong>de</strong>l Instituto Universitario<br />

«G<strong>en</strong>eral Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do» (IUGM) integrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional<br />

<strong>de</strong> Educación a Distancia (UNED). A ello hay que añadir diversos conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa a través <strong>de</strong> otros <strong>de</strong> sus organismos.<br />

Por último, <strong>la</strong> reci<strong>en</strong>te Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar, que lleva consigo <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza militar <strong>en</strong> el sistema educativo g<strong>en</strong>eral, abre <strong>la</strong>s puertas a<br />

<strong>un</strong>a co<strong>la</strong>boración más estrecha y a <strong>un</strong> mayor conocimi<strong>en</strong>to mutuo a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

formación profesional y <strong>de</strong> los estudios <strong>un</strong>iversitarios, tanto <strong>de</strong> grado como <strong>de</strong><br />

postgrado.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>un</strong>a perspectiva g<strong>en</strong>eral, el <strong>en</strong>torno <strong>cultura</strong>l durante estos últimos años<br />

ha sido el <strong>de</strong> <strong>un</strong>a progresiva mejora, como es comúnm<strong>en</strong>te aceptado y se pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ducir a través <strong>de</strong> los indicadores que habitualm<strong>en</strong>te se usan <strong>en</strong> sociología. Se<br />

podría citar el número <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> artículos ci<strong>en</strong>tíficos y <strong>cultura</strong>les publicados,<br />

<strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>cultura</strong>les llevados a cabo o <strong>de</strong>l peso internacional <strong>de</strong> España<br />

<strong>en</strong> este campo.<br />

Es importante reseñar <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad intelectual españo<strong>la</strong>,<br />

cada vez más activa y participativa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones que atañ<strong>en</strong> a nuestra<br />

sociedad, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong> forma que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil<br />

surg<strong>en</strong> cada vez más foros (23) que sirv<strong>en</strong> <strong>de</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as.<br />

(23)<br />

Entre los numerosos foros que se han creado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo hay alg<strong>un</strong>os que <strong>en</strong><br />

su comi<strong>en</strong>zo se c<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> temas internacionales y que actualm<strong>en</strong>te incluy<strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En or<strong>de</strong>n cronológico se pue<strong>de</strong>n citar:


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

■■<br />

Dirección, coordinación y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre organismos<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> su evolución, se ha mostrado s<strong>en</strong>sible a<br />

<strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia y a <strong>la</strong>s acciones informativas y <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> carácter<br />

g<strong>en</strong>eral pero, haci<strong>en</strong>do omisión <strong>de</strong>l esfuerzo <strong>de</strong>l Instituto Español <strong>de</strong> Estudios<br />

Estratégicos o el <strong>de</strong> los organismos <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones públicas y com<strong>un</strong>icación<br />

<strong>de</strong>l propio Ministerio o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, no ha contado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio<br />

con el necesario impulso <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, a través <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> organismo con capacidad <strong>de</strong> dirección c<strong>en</strong>tralizada, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> p<strong>la</strong>near,<br />

coordinar y apoyar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s ejecutadas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizada por<br />

otros organismos.<br />

De ahí <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 2001 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />

Institucionales (DIGERINS) <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Secretaría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, y <strong>la</strong> creación <strong>en</strong> 2002 <strong>de</strong>l importante instrum<strong>en</strong>to que<br />

constituye el P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

En esta acción institucional se integraron <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>stacada c<strong>en</strong>tros oficiales<br />

como el C<strong>en</strong>tro Superior <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional y su Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

– C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Información y Docum<strong>en</strong>tación Internacional <strong>de</strong> Barcelona CIDOB es <strong>un</strong>a asociación<br />

creada <strong>en</strong> 1973 que mediante el estudio, <strong>la</strong> investigación y <strong>la</strong> información, vincu<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong> realidad cata<strong>la</strong>na con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do y con <strong>la</strong> política internacional. Su finalidad<br />

es crear opinión, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Cataluña sobre cuestiones internacionales. Es consi<strong>de</strong>rada <strong>un</strong>o<br />

<strong>de</strong> los «think tank» más influy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> España.<br />

– Asociación Atlántica que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1982, <strong>en</strong>tre sus fines <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> OTAN incluye mejora<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y el <strong>de</strong>bate público sobre aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad<br />

y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

– INCIPE, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1991 lleva a cabo <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

política exterior españo<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales contemporáneas, aborda temas<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y aboga por <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los intereses nacionales <strong>de</strong> España <strong>en</strong><br />

el m<strong>un</strong>do.<br />

– Real Instituto Elcano, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2001, mediante métodos y aproximaciones ci<strong>en</strong>tíficas multidisciplinares<br />

trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a perspectiva estratégica y global, con vocación prospectiva,<br />

con el fin <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar propuestas políticas y sociales que puedan ser aplicadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<br />

– Asociación <strong>de</strong> Diplomados <strong>en</strong> Altos Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional, ADALEDE, creada<br />

<strong>en</strong> 2002 con el fin <strong>de</strong> promover <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los alumnos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Altos<br />

Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa y co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. Entre sus activida<strong>de</strong>s figura <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong>l libro titu<strong>la</strong>do<br />

«Educación para <strong>la</strong> Ciudadanía: La Def<strong>en</strong>sa, compromiso cívico y solidario al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

paz» o <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> jornadas <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> diversos p<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía españo<strong>la</strong>.<br />

– Foro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Civil, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008, se manifiesta participativo y corresponsable <strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida pública y colectiva. Incluye temas <strong>de</strong> política exterior, <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

– Instituto <strong>de</strong> Estudios Estratégicos e Internacionales (IEEI), creado <strong>en</strong> 2010, <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />

con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> estudiar, analizar y divulgar cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> Estrategia y<br />

<strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones Internacionales y ser p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s académica<br />

y profesional.<br />

57


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Altos Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos y el<br />

Instituto Universitario Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do.<br />

Al analizar <strong>la</strong>s actuaciones y <strong>la</strong> cooperación realizadas <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas<br />

<strong>de</strong> responsabilidad por organismos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre el ámbito<br />

civil y el militar, se observa que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral esas áreas pres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong>a int<strong>en</strong>sidad<br />

difer<strong>en</strong>te y que <strong>en</strong> muchos casos no se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

el pot<strong>en</strong>cial que ofrec<strong>en</strong>.<br />

A este respecto y <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>érica, se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>umerar:<br />

58<br />

– El <strong>en</strong>torno militar y <strong>de</strong> operaciones <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>te internacional, <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te<br />

complejidad y cada vez más ligado al <strong>de</strong> política exterior. En él participan<br />

a<strong>de</strong>más organismos no institucionales <strong>de</strong> diversa naturaleza.<br />

– El <strong>en</strong>torno militar <strong>en</strong> territorio nacional y <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración y el apoyo a <strong>la</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes administraciones y organismos, principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia y que no se limita a <strong>la</strong> muy importante <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong> UME.<br />

– El ámbito educativo y <strong>cultura</strong>l, <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza militar y el sistema g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> educación, sobre todo, tras <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 39/2007 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar.<br />

– El ámbito económico e industrial, estrecham<strong>en</strong>te ligado a <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

internacional y especialm<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sible respecto a <strong>la</strong> situación económica.<br />

– A caballo <strong>de</strong> los anteriores, el <strong>de</strong> investigación, <strong>de</strong> carácter interdisciplinario<br />

y <strong>de</strong> importancia vital <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> hoy.<br />

Y eso sin m<strong>en</strong>cionar ámbitos más concretos como es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad o aquellos<br />

<strong>en</strong> que organismos o <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s militares compart<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s con organismos<br />

civiles.<br />

En consonancia con su carácter abierto y multidim<strong>en</strong>sional, existe <strong>un</strong>a compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> esos ámbitos, que precisa<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a actuación sectorial que fom<strong>en</strong>te <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción, com<strong>un</strong>icación y cooperación<br />

con los sectores correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>en</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as e información y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> utilidad común.<br />

La coordinación e integración <strong>de</strong> todos esos esfuerzos p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> nuevo P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa que dé respuesta<br />

a los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva situación.<br />

■■<br />

CONCLUSIONES<br />

La conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a<strong>un</strong>que existe <strong>en</strong> forma pot<strong>en</strong>cial, no<br />

brota espontáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, im-


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

pregnada <strong>de</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to contrario al empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución<br />

<strong>de</strong> conflictos e influ<strong>en</strong>ciada por nuestra historia reci<strong>en</strong>te, por el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas <strong>en</strong> épocas pasadas y, <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral, por <strong>un</strong>a escasa percepción<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza que le sirva <strong>de</strong> motivación. Es preciso contar con <strong>un</strong>a<br />

continua actividad institucional impulsora que sólo ha sido apreciable <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

última década.<br />

En g<strong>en</strong>eral, ha existido <strong>un</strong> nivel bajo <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> y conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estos años, lo que se ha manifestado con ocasión <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

importantes, fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> <strong>marcha</strong> <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>en</strong> los que han primado<br />

consi<strong>de</strong>raciones aj<strong>en</strong>as a su necesidad real o por el escaso apoyo a los presupuestos<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. (En el gráfico adj<strong>un</strong>to se ha tratado <strong>de</strong> resumir esquemáticam<strong>en</strong>te<br />

esa evolución).<br />

Entre <strong>la</strong>s razones que han influido <strong>en</strong> ese déficit cabe seña<strong>la</strong>r el inicial carácter<br />

reservado <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> ocasional falta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so político, <strong>un</strong>a<br />

acción informativa ina<strong>de</strong>cuada para cada situación y <strong>un</strong>a tardía e insufici<strong>en</strong>te<br />

acción sobre el sistema educativo.<br />

Sin embargo, se ha podido constatar <strong>un</strong>a gran s<strong>en</strong>sibilidad fr<strong>en</strong>te a acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

importantes, que han <strong>de</strong>spertado inquietu<strong>de</strong>s y s<strong>en</strong>saciones que parecían<br />

dormidas. En muchos casos, se han producido fuertes reacciones <strong>de</strong><br />

carácter contradictorio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que pequeñas minorías han conseguido anu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración con perjuicio <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, sin que se haya<br />

ofrecido <strong>un</strong>a respuesta a<strong>de</strong>cuada.<br />

59<br />

La acción institucional se ha mostrado como <strong>un</strong> factor movilizador necesario y<br />

también, como catalizador imprescindible <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos e información f<strong>un</strong>dada<br />

y objetiva que sirva <strong>de</strong> base a <strong>un</strong> <strong>de</strong>bate serio y <strong>en</strong> prof<strong>un</strong>didad.<br />

Todo ello ha p<strong>la</strong>nteado <strong>un</strong>as exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> concepto <strong>de</strong> actuación, organizativas<br />

y <strong>de</strong> gestión por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inicialm<strong>en</strong>te previstas, lo que no ha permitido<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong> cada situación ni<br />

anticiparse a el<strong>la</strong>s.<br />

Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te significativo ha sido el esfuerzo realizado a partir <strong>de</strong>l año<br />

2000, lo que ha incidido favorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a<strong>un</strong>que <strong>de</strong><br />

forma incompleta. Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se aprecia <strong>un</strong> creci<strong>en</strong>te apoyo sectorial<br />

a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> organismos que tradicionalm<strong>en</strong>te no estaban ligados<br />

directam<strong>en</strong>te con el<strong>la</strong> pero que, sin embargo, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a gran capacidad<br />

<strong>de</strong> interacción con sectores homólogos <strong>de</strong>l ámbito civil, como es el caso <strong>de</strong>l<br />

m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación o el empresarial.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

En los <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración, <strong>en</strong> los que se da <strong>un</strong> prof<strong>un</strong>do conocimi<strong>en</strong>to<br />

mutuo, existe <strong>un</strong> gran pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> impulso a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

aprovechado hasta ahora.<br />

El concepto ampliado <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha supuesto prof<strong>un</strong>dizar <strong>en</strong> el carácter<br />

transversal que ya t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y ha abierto nuevos campos <strong>de</strong> actuación<br />

por su carácter multidisciplinario, a<strong>de</strong>más, ha incorporado <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración internacional <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y resolución <strong>de</strong> conflictos y <strong>de</strong><br />

apoyo a <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> estabilidad y el <strong>de</strong>sarrollo, susceptibles <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>un</strong>a mayor<br />

aceptación y apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

60


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

Cuadro 1<br />

NIVEL DE CULTURA DE DEFENSA RESPECTO A CADA<br />

ELEMENTO Y ANTE CADA ACONTECIMIENTO<br />

(SECUENCIA TEMPORAL APROXIMADA)<br />

Trans.<br />

Ingreso<br />

OTAN<br />

Caída<br />

muro<br />

Berlín<br />

Fin<br />

servic.<br />

militar<br />

<strong>de</strong>mocrática.<br />

Profe-<br />

Incorp.<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mujer<br />

PESD<br />

PCSD<br />

UE<br />

Proyec.<br />

siona-<br />

lización<br />

Terrorismo<br />

Internacional<br />

Mo<strong>de</strong>lo<br />

Segur. y<br />

Def<strong>en</strong>sa<br />

Bajo Medio Medio Bajo Medio Medio Medio Medio Medio<br />

Política<br />

Def<strong>en</strong>sa<br />

Bajo Bajo Medio Bajo Medio Medio Medio Medio Medio<br />

Información<br />

Bajo Bajo Bajo Bajo Medio Alto Alto Medio Medio<br />

61<br />

Percep.<br />

am<strong>en</strong>aza<br />

Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Alto Medio Medio<br />

Situación<br />

economía<br />

Medio Bajo Bajo Bajo Medio Medio Medio Bajo Bajo<br />

Cultura y<br />

Educac.<br />

Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Medio Medio Medio<br />

Dirección Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Bajo Medio Medio Medio


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

■■<br />

BIBLIOGRAFÍA<br />

BAQUER Miguel Alonso, GB, «Conci<strong>en</strong>cia y Cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España<br />

y <strong>en</strong> Europa», Cua<strong>de</strong>rnos CIDAF, número extra. 2006.<br />

BARRIOS RAMOS Raquel, D., Instituto Universitario «G<strong>en</strong>eral Gutiérrez<br />

Mel<strong>la</strong>do», «La reforma militar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong>mocrático español (1975-<br />

1989)», Las Fuerzas Armadas hoy, Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Secretaría G<strong>en</strong>eral<br />

Técnica., 1994, p.46.<br />

FERNÁNDEZ VARGAS Val<strong>en</strong>tina, (CSIC), Ignacio Cosidó Gutiérrez, TG<br />

(GES), «Cara y cruz <strong>de</strong>l servicio militar <strong>en</strong> España. Argum<strong>en</strong>tos a favor y <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong>l servicio militar obligatorio». Ensayos INCIPE nº 14. 1996.<br />

FERNÁNDEZ VARGAS Val<strong>en</strong>tina, (CSIC), Jaime Rodríguez-Toubes Núñez<br />

(<strong>IEEE</strong>), coordinadores, «Diez reflexiones sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España».<br />

Arbor, revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y Cultura. Nº 2008-2.<br />

62<br />

FONFRIA MESA Antonio, profesor UCM, «Sobre <strong>la</strong> naturaleza y alcance <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa», Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Opinión 15/2011, Instituto Español<br />

<strong>de</strong> Estudios Estratégicos, febrero 2011<br />

FORERO GARCÍA Lor<strong>en</strong>zo, Capitán <strong>de</strong> Navío <strong>de</strong>l Instituto Español <strong>de</strong> Estudios<br />

Estratégicos. Confer<strong>en</strong>cia sobre «conci<strong>en</strong>cia y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />

España y <strong>en</strong> Europa», impartida <strong>en</strong> Sevil<strong>la</strong> el 17 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2004.<br />

GABARI LEBRÓN Carlos, G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> División, DEM. «Reflexiones sobre <strong>la</strong><br />

Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa». Revista Ejército • n. 797 septiembre • 2007.<br />

GARCÍA CANEIRO José, Cor., D., VIDARTE Francisco Javier, D., Instituto<br />

Universitario «G<strong>en</strong>eral Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do», Guerra y Filosofía. Concepciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra <strong>en</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong>l P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Val<strong>en</strong>cia, Edit. Tirant lo B<strong>la</strong>nch,<br />

2002.<br />

GARCÍA GONZÁLEZ José A., G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Ejército. «Las Fuerzas Armadas,<br />

<strong>la</strong> institución mejor valorada», Diario <strong>la</strong> Razón, 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010.<br />

HERNÁNDEZ HOLGADO Fernando, Miseria <strong>de</strong>l militarismo: <strong>un</strong>a crítica<br />

<strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Madrid, Virus Editorial, 2003.<br />

LAGUNA SANQUIRICO Francisco, GB, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Política <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa. «Hacia <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa». Boletín Información CESEDEN, nº<br />

247. 1996.


Pedro Bernal Gutiérrez<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España. Sus oríg<strong>en</strong>es y evolución<br />

MARRERO ROCHA Inmacu<strong>la</strong>da, «Hacia <strong>un</strong>a nueva <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />

España», OPEX, Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Trabajo 11/2007.<br />

OLIVER OLMO Pedro, «¿Ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido el antimilitarismo hoy?», Revista Libre<br />

P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Número 52.<br />

RAMOS Fernando, D. Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información. Facultad<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Universidad <strong>de</strong> Vigo, «Razones históricas <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>l ejército ante <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Cuba a nuestros<br />

días)», Ámbitos. Nº 7-8. 2º Semestre 2001 - 1er Semestre 2002 (pp. 197-214).<br />

REVISTA ESPAÑOLA DE DEFENSA, suplem<strong>en</strong>to sobre «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa»,<br />

número 169, Marzo 2002.<br />

63


CAPITULO SEGUNDO<br />

PEDAGOGÍA DE LA CULTURA<br />

DE LA SEGURIDAD<br />

EN LA ENSEÑANZA<br />

NO UNIVERSITARIA<br />

José Antonio Marina<br />

RESUMEN:<br />

Des<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer <strong>un</strong>a propuesta educativa,<br />

respondi<strong>en</strong>do previam<strong>en</strong>te a varias preg<strong>un</strong>tas. Tras evaluar lo que ya se ha hecho <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> se propon<strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as actuaciones. La noción <strong>de</strong> conflicto,<br />

su gestión y su resolución <strong>de</strong>ntro los programas esco<strong>la</strong>res, permitiría <strong>en</strong>señar a los alumnos<br />

a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con ellos, <strong>en</strong> su propio nivel, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros niveles.<br />

Conocer <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> nuestros problemas es útil <strong>en</strong> el dominio ci<strong>en</strong>tífico e humanista,<br />

teórico y práctico, intelectual y emocional. Una visión dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong>, permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te. Tras analizar los diversos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> solución <strong>en</strong> el<br />

mo<strong>de</strong>lo educativo español se p<strong>la</strong>ntea <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>ealógico. En este marco ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido<br />

integrar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

Pedagogía, <strong>cultura</strong>, conci<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>seguridad</strong>, <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria.


José Antonio Marina<br />

ABSTRACT:<br />

It is provi<strong>de</strong>d an educational proposal from a pedagogical point of view, having previously<br />

answered several questions. After assessing what has be<strong>en</strong> done in this area of culture of<br />

security, some actions are proposed. The notion, managem<strong>en</strong>t and resolution of conflicts<br />

within the school curricu<strong>la</strong> would teach stu<strong>de</strong>nts to <strong>de</strong>al with conflicts at their own level,<br />

and <strong>un</strong><strong>de</strong>rstand those that arise at other levels. Knowing the g<strong>en</strong>ealogy of our problems is<br />

useful in the sci<strong>en</strong>tific and humanistic, the theoretical and practical, and the intellectual and<br />

emotional domains. A dynamic view of the subjects - the culture of security - allows us to<br />

<strong>un</strong><strong>de</strong>rstand the pres<strong>en</strong>t. After analyzing various attempts to settle the Spanish educational<br />

mo<strong>de</strong>l, a g<strong>en</strong>ealogical mo<strong>de</strong>l is introduced. The integration of the education of the culture of<br />

security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se makes s<strong>en</strong>se in this context.<br />

Key words<br />

Pedagogy, culture, consciousness, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se, security, non-<strong>un</strong>iversity education.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

■■<br />

INTRODUCCIÓN A LA PEDAGOGÍA<br />

Este capítulo trata <strong>de</strong> pedagogía y está escrito por <strong>un</strong> pedagogo. Eso quiere<br />

<strong>de</strong>cir que no voy a hab<strong>la</strong>r tanto <strong>de</strong> lo que se ha hecho como <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>bería<br />

hacerse. La pedagogía es <strong>un</strong> saber práctico basado <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Guarda con otras disciplinas <strong>la</strong> misma re<strong>la</strong>ción que guarda <strong>la</strong> clínica<br />

respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fisiología. Voy a ocuparme <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación no <strong>un</strong>iversitaria. Engloba, pues,<br />

toda <strong>la</strong> educación obligatoria (<strong>de</strong> 0 a 16 años), aspecto importante para nuestro<br />

tema porque esta educación es <strong>la</strong> <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> transmitir los conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

compet<strong>en</strong>cias y valores que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong>terminado. Es <strong>un</strong> servicio público, y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

los currículos <strong>de</strong>be hacerse, por lo tanto, estudiando cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

personales y sociales <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l futuro <strong>en</strong> todos los aspectos.<br />

Por eso <strong>la</strong> financiamos con fondos públicos. La educación obligatoria ha sido<br />

el gran vehículo para <strong>la</strong> homog<strong>en</strong>eización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, y para <strong>la</strong> transmisión<br />

<strong>cultura</strong>l. Sin embargo, es evi<strong>de</strong>nte que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación formal, hay otras po<strong>de</strong>rosas vías educativas – familia, medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación,<br />

modas, costumbres, etc. - que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación informal,<br />

y que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, sobre todo gracias a <strong>la</strong>s nuevas tecnologías, ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a<br />

colosal importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación y transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>. Así pues, para<br />

conseguir que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad conozca y asimile <strong>de</strong>terminados cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to o pautas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse <strong>la</strong>s dos gran<strong>de</strong>s<br />

vías educativas: <strong>la</strong> formal y <strong>la</strong> informal. De el<strong>la</strong>s va a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> gran parte<br />

el «capital social» <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nación. Con esta expresión se <strong>de</strong>signa el conj<strong>un</strong>to<br />

<strong>de</strong> valores compartidos, cre<strong>en</strong>cias básicas, formas <strong>de</strong> resolver conflictos, participación<br />

<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s públicas e índice <strong>de</strong> confianza que pres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a sociedad<br />

(1) . Aum<strong>en</strong>ta o disminuye sus recursos vitales, su capacidad <strong>de</strong> resolver<br />

problemas, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a pa<strong>la</strong>bra, sus posibilida<strong>de</strong>s.<br />

67<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio pret<strong>en</strong><strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r a tres preg<strong>un</strong>tas es<strong>en</strong>ciales para <strong>un</strong>a<br />

propuesta educativa: (1) Qué i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a sociedad acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>,<br />

<strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra. (2) Cómo y cuándo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> transmitirse esas i<strong>de</strong>as para que <strong>la</strong><br />

ciudadanía <strong>la</strong>s asimile y, <strong>en</strong> especial, cómo pue<strong>de</strong> hacerse a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

no <strong>un</strong>iversitaria. (3) Qué se está haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Contestar a <strong>la</strong><br />

primera nos impone seleccionar <strong>un</strong> corpus teórico. Contestar a <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da, <strong>un</strong>a<br />

e<strong>la</strong>boración didáctica. Sólo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> conocer ambas cosas po<strong>de</strong>mos evaluar<br />

lo que se ha hecho y proponer alg<strong>un</strong>as actuaciones, tras haber estudiado lo que<br />

se ha hecho ya.<br />

(1)<br />

Putnam, Bourdieu, Coeman, Fukuyama, son los autores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Cf. BEVORT, A. y<br />

LALLEMENT, M.: Le capital social, La Decouverte, París, 2006. En España ha estudiado el<br />

tema Victor Pérez Díaz.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

■■<br />

¿QUÉ DEBE SABER LA CIUDADANÍA SOBRE LA CULTURA<br />

DE LA DEFENSA?<br />

En <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional DDN 1/2000 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

se indica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> «fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa». La pa<strong>la</strong>bra «conci<strong>en</strong>cia»<br />

ti<strong>en</strong>e dos significados. El primero, darse cu<strong>en</strong>ta, percatarse <strong>de</strong> algo. En nuestro<br />

caso, <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia, dificulta<strong>de</strong>s, complejida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>un</strong>a nación. El seg<strong>un</strong>do significado equivale a «conci<strong>en</strong>cia moral»,<br />

y hace refer<strong>en</strong>cia a los <strong>de</strong>beres, responsabilida<strong>de</strong>s y al modo <strong>de</strong> cumplirlos.<br />

Una persona dormida, anestesiada o <strong>en</strong> coma no ti<strong>en</strong>e conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el primer<br />

s<strong>en</strong>tido. Un criminal, <strong>un</strong> psicópata, no ti<strong>en</strong>e conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el seg<strong>un</strong>do. Hago<br />

esta reflexión lingüística porque <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> «conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa» hay<br />

que utilizar ambos significados. Se trata <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> importancia, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s,<br />

los problemas que p<strong>la</strong>ntea, y, también, <strong>la</strong> responsabilidad personal,<br />

ciudadana, ética y política.<br />

68<br />

Al tratar este tema reconozco mi <strong>de</strong>uda con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Victor Davis Hanson<br />

The Father of Us All. War and History (2) . Me l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción que <strong>un</strong> reputado<br />

especialista <strong>en</strong> historia antigua escribiera <strong>un</strong> <strong>en</strong>sayo para mostrar <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> historia militar. Hanson se extraña <strong>de</strong> «<strong>la</strong> aversión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s<br />

por el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra», sobre todo porque al público le interesa<br />

mucho. «La <strong>cultura</strong> popu<strong>la</strong>r –escribe- muestra <strong>un</strong> extraordinario <strong>en</strong>tusiasmo<br />

por lo militar. Ahora, hay <strong>un</strong> canal <strong>de</strong> televisión <strong>de</strong>dicado exclusivam<strong>en</strong>te a<br />

historia militar y <strong>en</strong> Hollywood tri<strong>un</strong>fan pelícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> guerra». Y <strong>en</strong> muchos<br />

países, incluido España, se publican muchas monografías sobre batal<strong>la</strong>s, con<br />

gran aceptación <strong>de</strong>l público ( (3) ).<br />

Este es <strong>un</strong>o más <strong>de</strong> los obstáculos que dificultan el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Están re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> guerra y suscitan al mismo<br />

tiempo atracción y repulsa. Margaret Atwood ha escrito <strong>un</strong> poema titu<strong>la</strong>do «La<br />

soledad <strong>de</strong>l historiador militar», que <strong>de</strong>scribe bi<strong>en</strong> esta situación:<br />

Confiésalo: es mi profesión<br />

lo que te asusta.<br />

Por eso casi nadie me invita a c<strong>en</strong>ar a su casa,<br />

a<strong>un</strong>que Dios sabe que hago lo posible por no atemorizarlos.<br />

(2)<br />

HANSON, V.D. The Father of the Us All. War and History, Bloomsbury Press, 2010. Hay<br />

traducción españo<strong>la</strong>. Guerra, Turner, Madrid, 2011.<br />

No soy <strong>un</strong> experto <strong>en</strong> estos temas y por eso <strong>de</strong>bo remitir a mis fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información. Me<br />

han sido <strong>de</strong> utilidad los libros DIAMON, J. Armas, gérm<strong>en</strong>es y acero, Debate, Madrid, 1997<br />

y Dyer, G. Guerra, Be<strong>la</strong>cqua, Barcelona, 2007.<br />

(3)<br />

Por ejemplo, Trafalgar, <strong>de</strong> José Cayue<strong>la</strong> Fernan<strong>de</strong>z y Angel Pozuelo Reina, Ariel, Barcelona,<br />

2004 o Waterloo, Peter Hofschroër, Ariel, Barcelona, 2005.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong>s fuerzas armadas y estas con <strong>la</strong> guerra,<br />

temas difíciles <strong>de</strong> tratar <strong>en</strong> educación, salvo para consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong>s <strong>un</strong>a aberración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, y fom<strong>en</strong>tar <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. En <strong>la</strong> infancia, el<br />

tema se <strong>en</strong>rarece aún más, porque aparece educativam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con<br />

el gusto por los juguetes bélicos y por los juegos <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nador agresivos tan<br />

ext<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to. Hab<strong>la</strong>r sobre pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

exige, pues, <strong>un</strong>a <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong> estereotipos, como ha seña<strong>la</strong>do el T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />

G<strong>en</strong>eral Bernal <strong>en</strong> el primer capítulo <strong>de</strong> este libro, y <strong>un</strong>a cuidadosa y justificada<br />

exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s razones que <strong>la</strong> muev<strong>en</strong>.<br />

Lo que me interesó más <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> Hanson fueron dos afirmaciones suyas.<br />

«La historia militar ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> propósito moral: <strong>en</strong>señarnos los sacrificios pasados<br />

que han hecho posible nuestra libertad y nuestra <strong>seguridad</strong> actuales» (4) y<br />

«La guerra es <strong>un</strong> reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>. El armam<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s tácticas, <strong>la</strong>s nociones<br />

<strong>de</strong> disciplina, el mando, <strong>la</strong> logística son elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> que resultan no<br />

sólo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones impuestas por el terr<strong>en</strong>o, el clima y <strong>la</strong> geografía, sino<br />

también <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> política, el carácter y estructura <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad» (5) .<br />

Hanson hacía <strong>un</strong>a afirmación que me parece muy pertin<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

60 trajo <strong>un</strong> pacifismo bi<strong>en</strong> int<strong>en</strong>cionado, que p<strong>en</strong>saba que el gobierno, el ejército,<br />

<strong>la</strong> empresa, <strong>la</strong> religión y <strong>la</strong> familia habían conspirado, al <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> los nuevos<br />

roussea<strong>un</strong>ianos, para pervertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia natural <strong>de</strong>l individuo, a «hacer<br />

el amor y no <strong>la</strong> guerra» y a «dar <strong>un</strong>a oport<strong>un</strong>idad a <strong>la</strong> paz». Estaba movido<br />

por <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que podíamos crear <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do nuevo sin guerra y que los<br />

presupuestos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa podían <strong>de</strong>stinarse a programas sociales <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>te<br />

imp<strong>la</strong>ntación que hasta <strong>en</strong>tonces habían estado gravem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scuidados. En<br />

el ambi<strong>en</strong>te estaban no sólo los horrores <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong> Vietnam, sino <strong>la</strong>s<br />

pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Eis<strong>en</strong>hower <strong>en</strong> su discurso <strong>de</strong> <strong>de</strong>spedida alertando a <strong>la</strong><br />

ciudadanía sobre los peligros <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> «coalición industrial – militar».<br />

La guerra <strong>de</strong> Irak volvió a <strong>de</strong>spertar <strong>la</strong>s mismas sospechas sobre <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza militar para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r oscuros intereses económicos.<br />

69<br />

Este es el modo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong>l profesorado español, por lo que<br />

es importante <strong>de</strong>smontar <strong>un</strong> prejuicio elem<strong>en</strong>tal y persist<strong>en</strong>te, según el cual <strong>la</strong><br />

guerra existe porque existe el ejército y si los ejércitos <strong>de</strong>saparecieran <strong>de</strong>saparecería<br />

<strong>la</strong> guerra. Esta afirmación forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> todos los movimi<strong>en</strong>tos<br />

pacifistas, bi<strong>en</strong>int<strong>en</strong>cionados, sin duda, incluso necesarios, pero que<br />

adolec<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong>a visión simplificada <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Hanson, completam<strong>en</strong>te<br />

pesimista acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s guerras, com<strong>en</strong>ta: Sin duda, <strong>la</strong> guerra<br />

es <strong>un</strong>a aberración humana, <strong>un</strong> fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia, pero no po<strong>de</strong>mos olvi-<br />

(4)<br />

HANSON, V.D. Op. Cit. p. 47.<br />

(5)<br />

Ibíd., p. 187.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

dar que «<strong>la</strong> historia militar nos recuerda también que aquellos que murieron <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>mocrática para <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s matanzas <strong>de</strong>l totalitarismo<br />

eran <strong>de</strong> <strong>un</strong>a c<strong>la</strong>se difer<strong>en</strong>te a los totalitaristas que murieron luchando contra<br />

ellos … para po<strong>de</strong>r seguir matando». El sacrificio <strong>de</strong> los primeros significó<br />

que <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones por v<strong>en</strong>ir iban a t<strong>en</strong>er más posibilida<strong>de</strong>s, oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>seguridad</strong> y libertad; los seg<strong>un</strong>dos, <strong>en</strong> cambio, combatieron por <strong>un</strong>a causa que<br />

habría agravado el sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>eraciones sigui<strong>en</strong>tes.<br />

■■<br />

SITUACIÓN DE LA CULTURA DE DEFENSA EN UN MODELO<br />

DE CULTURA GENERAL<br />

La educación obligatoria ti<strong>en</strong>e que transmitir los conocimi<strong>en</strong>tos y valores necesarios<br />

para (1) asegurar el <strong>de</strong>sarrollo intelectual, afectivo y ético <strong>de</strong> todos<br />

los ciudadanos (2) permitirles seguir estudios <strong>de</strong> mayor nivel y adquirir <strong>un</strong>a<br />

capacitación profesional (3) conocer el m<strong>un</strong>do político, social y económico<br />

<strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> <strong>de</strong> tal manera que puedan tomar <strong>de</strong>cisiones personales y sociales<br />

a<strong>de</strong>cuadas (4) t<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a formación ética y política que le permita y le anime a<br />

participar como ciudadanos responsables <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social.<br />

70<br />

Para conocer el m<strong>un</strong>do <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que conocer, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>la</strong><br />

organización política y jurídica <strong>de</strong> su nación, sus instituciones f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales,<br />

su re<strong>la</strong>ción con el resto <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do. De esto se <strong>en</strong>cargan <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s<br />

asignaturas <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales, Educación para <strong>la</strong> ciudadanía, y Filosofía. En<br />

este marco g<strong>en</strong>eral, ¿dón<strong>de</strong> se <strong>de</strong>be incluir <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa? A mi juicio,<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong> «cluster» <strong>de</strong> temas que m<strong>en</strong>ciono <strong>de</strong> mayor a m<strong>en</strong>or g<strong>en</strong>eralidad:<br />

1.-Los conflictos y <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos<br />

2.-La búsqueda <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> como f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política. El Derecho<br />

y <strong>la</strong> fuerza <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> hacer que se cump<strong>la</strong>.<br />

3.-La construcción ciudadana <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> interior, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> exterior.<br />

Des<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista educativo no es posible separar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primeras<br />

etapas <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas (6) .<br />

4.- Las fuerzas armadas. Su necesidad y <strong>la</strong> implicación ciudadana.<br />

5.- La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. Su necesidad y sus dificulta<strong>de</strong>s.<br />

En todas mis propuestas pedagógicas (7) he insistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> introducir<br />

<strong>la</strong> noción <strong>de</strong> «conflicto» <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los programas esco<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar<br />

(6)<br />

Hay cursos sobre <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s (Sa<strong>la</strong>manca, UNED, Cátedra<br />

<strong>de</strong> AENA, Máster <strong>en</strong> Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>ares), pero el tema no ti<strong>en</strong>e gran relevancia académica.<br />

Cf. Cruz Torrero, L.C. Seguridad, sociedad y <strong>de</strong>rechos humanos, Tril<strong>la</strong>s, México, 1995.<br />

(7)<br />

Marina, J.A: Educación para <strong>la</strong> ciudadanía, Educación ético-cívica, editados por <strong>la</strong> editorial<br />

SM. También, MARINA, J.A. Ética para náufragos, Anagrama, Barcelona, 1994, y El apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sabiduría, Ariel, Barcelona, 2009.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

a los alumnos a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con ellos, <strong>en</strong> su propio nivel, y <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los<br />

que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros niveles. No po<strong>de</strong>mos mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>un</strong> limbo<br />

irreal. Por eso, he estudiado <strong>la</strong> agresividad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s y el papel <strong>de</strong> los grupos<br />

<strong>de</strong> «mediación <strong>en</strong> conflictos» (8) , y he recom<strong>en</strong>dado que se <strong>de</strong>bía introducir <strong>en</strong><br />

todas <strong>la</strong>s asignaturas <strong>un</strong> «método g<strong>en</strong>ealógico» (9) que nos permita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

cómo el dinamismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción humana ha conducido<br />

hasta el pres<strong>en</strong>te. Eso permite estudiar <strong>la</strong> historia como <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> conflictos<br />

y <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos, como <strong>un</strong>a <strong>marcha</strong> hacia modos más civilizados<br />

<strong>de</strong> acometerlos (10) , y como <strong>un</strong>a búsqueda <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> vida basados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

dignidad (11) . También <strong>en</strong> el campo matemático o ci<strong>en</strong>tífico este método es eficaz<br />

porque permite mostrar a los alumnos que lo que estudian no son cosas que<br />

sólo interesan a los profesores, sino teorías que se han e<strong>la</strong>borado para resolver<br />

problemas reales (médicos, técnicos, económicos, vitales). Introducir, pues,<br />

esta metodología por problemas es útil tanto <strong>en</strong> el dominio ci<strong>en</strong>tífico como <strong>en</strong><br />

el humanista, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista teórico como práctico, tanto <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista intelectual como emocional.<br />

Esta visión dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaturas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong>, es indisp<strong>en</strong>sable para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el pres<strong>en</strong>te. No po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el concepto <strong>de</strong> nación, ni los<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos bélicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, ni el auge <strong>de</strong> los nacionalismos, ni los<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales, ni <strong>la</strong>s normas jurídicas y éticas, si no conocemos su<br />

g<strong>en</strong>ealogía. Al conocer<strong>la</strong> <strong>la</strong> realidad rebe<strong>la</strong> toda su complejidad, sin angelismos<br />

ni catastrofismo. No hay nada más nefasto que p<strong>en</strong>sar que los problemas<br />

complejos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> soluciones simples. Pero <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong> realidad<br />

es po<strong>de</strong>r prev<strong>en</strong>ir y proyectar el futuro. Nos guía <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong> ético hacia el que<br />

<strong>de</strong>bemos acercarnos, pero que ti<strong>en</strong>e que irse abri<strong>en</strong>do paso <strong>en</strong>tre gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s.<br />

Suelo contar a mis alumnos <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>uidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> político que <strong>de</strong>cía:<br />

«El <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre judíos y palestinos es muy fácil <strong>de</strong> resolver. Basta<br />

con que todos se comport<strong>en</strong> como bu<strong>en</strong>os cristianos». No me cabe duda <strong>de</strong><br />

que sería <strong>un</strong>a solución, pero <strong>de</strong> difícil realización. Vivimos <strong>en</strong> <strong>un</strong>a situación <strong>de</strong><br />

tránsito, sometidos a gran<strong>de</strong>s vaiv<strong>en</strong>es históricos, <strong>en</strong> situación muy precaria,<br />

y <strong>de</strong>bemos hacer a nuestros alumnos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su responsabilidad para<br />

mant<strong>en</strong>er vig<strong>en</strong>te el gran <strong>proyecto</strong> ético, que está siempre <strong>en</strong> precario. Martha<br />

Nussbaum –<strong>un</strong>a hel<strong>en</strong>ista como Hanson que también trata problemas éticos<br />

y jurídicos- pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> educación actual olvida el terrible <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> intereses y pasiones que configura <strong>la</strong> historia humana, y acusaba al m<strong>un</strong>do<br />

académico <strong>de</strong> tratar sólo <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borados conceptos teóricos, válidos para aca-<br />

71<br />

(8)<br />

«La viol<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r» <strong>en</strong> www.movilizacioneducativa.net.<br />

(9)<br />

FOUCAULT, M. Nietzsche, La g<strong>en</strong>ealogía, <strong>la</strong> historia, Pretextos, Val<strong>en</strong>cia, 1992. Morey, M.<br />

Lectura <strong>de</strong> Foucault, Taurus, Madrid, 1983.<br />

(10)<br />

Elías, N., El proceso <strong>de</strong> civilización, FCE, México, 1998.<br />

(11)<br />

He tratado el tema <strong>en</strong> MARINA, J.A. y DE LA VALGOMA, M. La lucha por <strong>la</strong> dignidad,<br />

Anagrama, Barcelona, 2000, y MARINA, J.A. Pequeño tratado <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s vicios, Anagrama,<br />

Barcelona, 2011.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

démicos. Por eso, ha insistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> nuestros problemas y <strong>en</strong> los<br />

dramáticos int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> solucionar<strong>la</strong>s (12) . En <strong>un</strong>a sociedad <strong>de</strong>mocrática, es <strong>de</strong>cir,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía participa <strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r, supervisa <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, y<br />

pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r a los políticos, es muy importante que cada ciudadano t<strong>en</strong>ga<br />

i<strong>de</strong>as c<strong>la</strong>ras acerca <strong>de</strong> temas <strong>de</strong> gran relevancia para <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia. Una <strong>de</strong>mocracia<br />

ignorante es <strong>un</strong>a <strong>de</strong>mocracia frágil.<br />

■■<br />

ACTUALIDAD DEL TEMA<br />

72<br />

Los temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>seguridad</strong>, guerra, paz, han sido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre temas<br />

<strong>de</strong> meditación humana. Des<strong>de</strong> el «Laques» <strong>de</strong> P<strong>la</strong>tón –<strong>en</strong> el que <strong>un</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

discute con Sócrates acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l valor- hasta que <strong>en</strong> el siglo XX<br />

Max Scheler escribe su <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, y Ortega <strong>la</strong> com<strong>en</strong>ta, el tema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>seguridad</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra han preocupado a los<br />

filósofos y a los sociólogos. Maquiavelo, Hobbes, Kant, Hegel, Beck, y muchos<br />

otros lo han tratado. Ti<strong>en</strong>e, por lo tanto <strong>un</strong> pedigree intelectual (13) . En el<br />

primer tercio <strong>de</strong>l siglo pasado, muchos intelectuales españoles simpatizaban<br />

<strong>en</strong> cierto modo con <strong>un</strong>a visión belicista <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>en</strong> parte por influjo <strong>de</strong><br />

Nietzsche (14) . Ortega, por ejemplo, escribió: «Se ha conseguido imponer a <strong>la</strong><br />

opinión pública europea <strong>un</strong>a i<strong>de</strong>a falsa <strong>de</strong> lo que es <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s armas.<br />

Se ha pres<strong>en</strong>tado como cosa infrahumana y torpe residuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> animalidad<br />

persist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hombre. Se ha hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza lo contrapuesto al espíritu»<br />

Pero <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, por razones que <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as,<br />

los intelectuales si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> muchas retic<strong>en</strong>cias para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> temas militares» (15) .<br />

En <strong>la</strong> actualidad, los temas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sigu<strong>en</strong> p<strong>la</strong>nteando <strong>en</strong> todo<br />

el m<strong>un</strong>do problemas <strong>de</strong> filosofía política y ética <strong>de</strong> gran <strong>en</strong>vergadura, que empiezan<br />

a t<strong>en</strong>er eco <strong>en</strong> España, a<strong>un</strong>que reducido. Javier So<strong>la</strong>na y Daniel Innerarity<br />

han dirigido el libro La Humanidad am<strong>en</strong>azada (16) <strong>en</strong> el que a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> Ulrich Beck sobre «sociedad <strong>de</strong>l riesgo global», hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> <strong>un</strong>a «gobernanza prev<strong>en</strong>tiva» y <strong>de</strong> «reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a temer». Me parec<strong>en</strong><br />

importantes <strong>la</strong>s nuevas teorías sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>cionan, por<br />

<strong>un</strong>a parte con los <strong>de</strong>rechos humanos y el posible «<strong>de</strong>recho <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

humanitaria», y por otra con el <strong>de</strong>sarrollo. Está cuajando <strong>un</strong>a nueva i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

(12)<br />

Nussbaum M. La fragilidad <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong>. Visor. Madrid. 1998.<br />

(13)<br />

ORTEGA Y GASSET, J.: «El g<strong>en</strong>io <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong> guerra alemana», <strong>en</strong> El Espectador,<br />

Obras Completas, Alianza, Madrid. 1983, T.II, pp.192.<br />

(13)<br />

García Caneiro, J.; La racionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Borrador para <strong>un</strong>a crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón<br />

bélica, Biblioteca Nueva, Madrid, 2000. García Cambeiro, J, y Vidarte, F.J.: Guerra y filosofía.<br />

Concepciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong> historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, Tirant lo B<strong>la</strong>nc, Val<strong>en</strong>cia, 2002<br />

(14)<br />

SOBEJANO, G. Nietzsche <strong>en</strong> España, Gredos, Madrid, 1980.<br />

(15)<br />

Ortega y Gasset. J. España invertebrada, O.C. Alianza, Madrid, 1983.<br />

(16)<br />

Innerarity, D.; So<strong>la</strong>na J. La humanidad am<strong>en</strong>azada: gobernar los riesgos globales. Paidós,<br />

Barcelona 2011.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

<strong>seguridad</strong>, que va parale<strong>la</strong> a <strong>un</strong>a nueva i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia. Johan Galt<strong>un</strong>g ha<br />

<strong>de</strong>finido <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia como «aquello que impi<strong>de</strong> que <strong>un</strong> ser humano <strong>de</strong>sarrolle<br />

todas sus capacida<strong>de</strong>s» (17) . Y el premio Nobel <strong>de</strong> Economía Amartya S<strong>en</strong> ha<br />

propuesto <strong>un</strong>os criterios <strong>de</strong> evaluación económica que incluy<strong>en</strong> índices <strong>de</strong> libertad,<br />

<strong>seguridad</strong>, y justicia (18) , que han sido aceptados por el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Naciones<br />

Unidas para el Desarrollo. Esta re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>sarrollo nos pone<br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Mary Kaldor, <strong>un</strong>a gran experta <strong>en</strong> estos temas. En<br />

2004 y <strong>en</strong> 2007 dirigió <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> dos informes sobre política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

europea: A Human Security Doctrine for Europe, y A European way of<br />

Security. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> «<strong>seguridad</strong> humana» fue divulgada por primera vez <strong>en</strong> el<br />

Informe sobre Desarrollo humano <strong>de</strong> 1994, <strong>de</strong>l Programa <strong>de</strong> Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Naciones Unidas (PNUD). El informe sosti<strong>en</strong>e que el concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

«ha sido interpretado durante mucho tiempo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a manera <strong>de</strong>masiado estrecha:<br />

como <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong> territorio respecto a <strong>un</strong>a agresión externa, como<br />

<strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los intereses nacionales <strong>en</strong> al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior o<br />

como <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> global ante <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> holocausto nuclear. Se lo ha<br />

re<strong>la</strong>cionado más bi<strong>en</strong> con los estados-nación que con <strong>la</strong>s personas» (19) . El informe<br />

pres<strong>en</strong>ta siete elem<strong>en</strong>tos c<strong>la</strong>ve, cuya articu<strong>la</strong>ción conj<strong>un</strong>ta dio orig<strong>en</strong> al<br />

concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> humana: <strong>seguridad</strong> económica, <strong>seguridad</strong> alim<strong>en</strong>taria,<br />

<strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud, <strong>seguridad</strong> ambi<strong>en</strong>tal, <strong>seguridad</strong> personal, <strong>seguridad</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad, y <strong>seguridad</strong> política. Para ello resulta necesario –dice<br />

Kaldor- «nuevas fuerzas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> humana integradas por militares, civiles<br />

y policías. En el informe <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> Seguridad<br />

<strong>de</strong> Europa se pres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> propuestas específicas para <strong>un</strong>a fuerza<br />

<strong>de</strong> respuesta para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> humana para <strong>la</strong> <strong>un</strong>ión europea» (20) .<br />

73<br />

En el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra contra Irak se <strong>de</strong>sató <strong>un</strong>a polémica acerca <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fuerza. La obra <strong>de</strong> Robert Kagan Po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong>bilidad (21) <strong>de</strong>spertó <strong>un</strong>a fuerte<br />

polémica <strong>en</strong> España cuando se publicó. El autor, miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación<br />

Carnegie <strong>de</strong> Estudios para <strong>la</strong> paz, opone el modo como <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n el po<strong>de</strong>r <strong>la</strong>s<br />

naciones fuertes y <strong>la</strong>s naciones débiles. La ape<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> moral, dice, es fruto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad. «Las naciones más po<strong>de</strong>rosas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a visión disímil <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias más débiles (…) Un británico bastante crítico respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> prop<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> Estados Unidos a <strong>la</strong> acción militar recuerda <strong>un</strong> dicho antiguo; «En<br />

cuanto se ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> martillo, todos los problemas empiezan a parecer c<strong>la</strong>vos».<br />

(17)<br />

GALTUNG, J.; Investigaciones teóricas, Tecnos, Madrid, 1995, p.314.<br />

(18)<br />

S<strong>en</strong> Amartya, Capacida<strong>de</strong>s y libertad, FCE, México 2000.<br />

(19)<br />

PNUD.- Informe sobre <strong>de</strong>sarrollo humano, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica, México, 1994.<br />

(20)<br />

Kaldor, M. El po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> fuerza. La <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción civil <strong>en</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do global,<br />

Tusquet, Barcelona, 2010.<br />

(21)<br />

KAGAN, R.: Po<strong>de</strong>r y <strong>de</strong>bilidad, Taurus, Madrid, 2003. En EEUU, todo hay que <strong>de</strong>cirlo,<br />

hay <strong>un</strong>a concepción directa <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r militar, <strong>en</strong>cabezada por Joseph S. Nye Jr., <strong>de</strong>cano <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> K<strong>en</strong>nedy School of Governm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Harvard, que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l «Soft power», <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia ejercida a través <strong>de</strong> medios económicos, <strong>cultura</strong>les y no militares (NYE, J.S.: The<br />

paradox of American Power, Oxford University Press, Oxford, 2002.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

Esto es cierto, pero <strong>la</strong>s naciones con escaso po<strong>de</strong>río militar corr<strong>en</strong> también el<br />

riesgo inverso: si no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> martillo, no querrán ver nada que se parezca a<br />

<strong>un</strong> c<strong>la</strong>vo» (22) . El libro <strong>de</strong> Ignatieff, director <strong>de</strong>l Carrr C<strong>en</strong>ter for Human Rights<br />

Policy, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Harvard University, The Lesser Evil, (23) causó cierto escándalo<br />

porque ponía <strong>de</strong> relieve <strong>la</strong> imposibilidad, <strong>en</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do conflictivo, <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> acción política por <strong>un</strong> respeto absoluto a los <strong>de</strong>rechos humanos. No<br />

hizo más que repetir lo que hace siglos había afirmado Maquiavelo: «El príncipe<br />

podría actuar siempre pacíficam<strong>en</strong>te si todos los <strong>de</strong>más fueran pacíficos».<br />

«El mejor <strong>de</strong> los regím<strong>en</strong>es, sin protección militar, correría <strong>la</strong> misma suerte que<br />

aguardaría a <strong>la</strong>s estancias <strong>de</strong> <strong>un</strong> soberbio y real pa<strong>la</strong>cio que, aún resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> oro y pedrería, careciera <strong>de</strong> techo y no tuviera nada que <strong>la</strong>s resguardase<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lluvia» (El arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, Proemio).<br />

74<br />

La paz, <strong>la</strong> justicia, <strong>la</strong> resolución no cru<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los conflictos, es <strong>un</strong> objetivo<br />

irr<strong>en</strong><strong>un</strong>ciable, al que <strong>de</strong>bemos ir acercándonos, pero vivimos <strong>en</strong> el trayecto<br />

y esto p<strong>la</strong>ntea problemas trágicos pero inevitables, porque con frecu<strong>en</strong>cia se<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan valores f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales pero contradictorios. Aún sigue vig<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

dura afirmación <strong>de</strong> Stuart Mill: «La guerra es <strong>un</strong> as<strong>un</strong>to terrible. Pero no es el<br />

más terrible <strong>de</strong> todos, el <strong>de</strong>terioro y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to moral y patriótico<br />

que consi<strong>de</strong>ra que nada merece <strong>un</strong>a guerra es mucho peor». Margaret<br />

Atwood escribe:<br />

Las guerras ocurr<strong>en</strong><br />

porque qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong>s empiezan<br />

cre<strong>en</strong> que pue<strong>de</strong>n ganar<strong>la</strong>s.<br />

El mejor antídoto, pues, es conseguir que esta cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>saparezca. Y esa es<br />

<strong>un</strong>a bel<strong>la</strong> tarea educativa y política.<br />

■■<br />

LA CULTURA DE LA SEGURIDAD Y DEFENSA EN EL<br />

SISTEMA EDUCATIVO. LOS INTENTOS DE SOLUCIÓN.<br />

Aún convi<strong>en</strong>e hacer <strong>un</strong>a precisión más. En <strong>la</strong> educación formal hay asignaturas<br />

específicas (impartidas <strong>en</strong> <strong>un</strong> horario concreto, por <strong>un</strong> profesor especializado,<br />

con <strong>un</strong> programa establecido), asignaturas transversales (que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

impartirse a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más asignaturas, por todos los profesores, pero que<br />

sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> principios g<strong>en</strong>erales sin precisión curricu<strong>la</strong>r). Por último, hay que<br />

(22)<br />

Kagan R. Op. Cit. Pg 85.<br />

(23)<br />

La figura <strong>de</strong> Michel Ignatieff es especialm<strong>en</strong>te interesante para nuestro tema por <strong>la</strong> bril<strong>la</strong>ntez<br />

con que ha tratado los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

Cf. The Lesser Evil: Political Ethics in the Age of Terror, Princeton University Press, Nueva<br />

York, 2004 y Warrior’s Honour. Ethic War and the Mo<strong>de</strong>rn Consci<strong>en</strong>ce y True Patriotic Love,<br />

P<strong>en</strong>guin Group, 2009.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l currículum oculto, que son aquellos valores, cont<strong>en</strong>idos o mo<strong>de</strong>los<br />

implícitos que se transmit<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> temas, <strong>la</strong> organización,<br />

<strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l profesorado, los sistemas <strong>de</strong> evaluación, etc.<br />

Como ha estudiado el T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral Bernal <strong>en</strong> el primer capítulo <strong>de</strong> este<br />

libro, ya durante los primeros años <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición se int<strong>en</strong>tó introducir los temas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el sistema educativo, con escaso éxito. La situación política<br />

no estaba aún madura para tratar estos as<strong>un</strong>tos con ecuanimidad. Hay que reconocer<br />

el t<strong>en</strong>az trabajo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa para ir cambiando muchos<br />

prejuicios exist<strong>en</strong>tes. La proposición no <strong>de</strong> Ley <strong>de</strong> 2 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2001 para<br />

impulsar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, los conv<strong>en</strong>ios con diversas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s fueron<br />

hitos significativos. Pero <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> estaba más s<strong>en</strong>sibilizada para<br />

los temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz, por ello, <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2005 se promulgó <strong>la</strong> Ley 27/2005<br />

<strong>de</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. Sus objetivos eran:<br />

1. Promover que <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong>l sistema educativo <strong>la</strong>s asignaturas se<br />

impartan <strong>de</strong> acuerdo con los valores propios <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> paz, y <strong>la</strong> creación<br />

<strong>de</strong> asignaturas especializadas <strong>en</strong> cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> educación<br />

para <strong>la</strong> paz y los valores <strong>de</strong>mocráticos.<br />

2. Impulsar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> óptica <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> no<br />

viol<strong>en</strong>cia, tolerancia, <strong>de</strong>mocracia, solidaridad y justicia <strong>en</strong> los cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> los libros <strong>de</strong> texto, materiales didácticos y educativos, y los programas<br />

audiovisuales <strong>de</strong>stinados al alumnado.<br />

3. Promover <strong>la</strong> inclusión como cont<strong>en</strong>ido curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> educación<br />

iniciativas <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> paz a esca<strong>la</strong> local y nacional.<br />

4. Combinar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sistema educativo con <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz para todos y durante toda <strong>la</strong> vida, mediante <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> adultos <strong>en</strong> los valores m<strong>en</strong>cionados.<br />

5. Co<strong>la</strong>borar con <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> Naciones Unidas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong><br />

Institutos Universitarios Especializados.<br />

6. Promover <strong>un</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to público y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l<br />

Derecho Internacional Humanitario y <strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción sobre Derechos Humanos.<br />

7. Promover <strong>la</strong> formación especializada <strong>de</strong> hombres y mujeres <strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong><br />

resolución <strong>de</strong> conflictos, negociación y mediación.<br />

8. Promover <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> conflicto con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> personal especializado.<br />

9. El Gobierno creará los mecanismos <strong>de</strong> consulta periódica con <strong>la</strong> sociedad<br />

civil y <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>da y asociada con los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz para el a<strong>de</strong>cuado<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disposiciones cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Ley.<br />

75<br />

La ocasión más c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> introducir estos cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los currículos esco<strong>la</strong>res,<br />

y también los <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, se dio con <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Educación, <strong>en</strong> el año 2006, porque <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se incluía <strong>un</strong>a


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

nueva asignatura, <strong>de</strong>nominada Educación para <strong>la</strong> ciudadanía. En <strong>la</strong> Cumbre<br />

<strong>de</strong> Lisboa <strong>de</strong>l año 2002, los gobiernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE <strong>de</strong>cidieron <strong>un</strong> cambio <strong>en</strong> el<br />

sistema educativo, introduci<strong>en</strong>do <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas que todo<br />

ciudadano europeo <strong>de</strong>bía poseer si queríamos que Europa prosperase <strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

sociedad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, sin per<strong>de</strong>r ning<strong>un</strong>o <strong>de</strong> sus logros sociales. Una <strong>de</strong><br />

esas compet<strong>en</strong>cias era <strong>la</strong> «compet<strong>en</strong>cia ciudadana». Respondía a <strong>un</strong>a preocupación<br />

s<strong>en</strong>tida por gran parte <strong>de</strong> los países miembros. En este mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />

muchas naciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das se ha <strong>de</strong>tectado <strong>un</strong> <strong>de</strong>sdén por <strong>la</strong> participación<br />

política, <strong>un</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, y <strong>un</strong>a <strong>de</strong>sconfianza hacia los<br />

políticos, que fragiliza nuestros sistemas <strong>de</strong>mocráticos. Por eso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintas<br />

instancias se ha rec<strong>la</strong>mado <strong>un</strong> mayor énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación cívica y política.<br />

En los últimos años, el «Informe Crick» <strong>en</strong> el Reino Unido, el informe<br />

«The Civic Mission of Schools», <strong>en</strong> EEUU, informes y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Europea (24) coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> es <strong>la</strong> institución don<strong>de</strong> mejor<br />

se pue<strong>de</strong>n transmitir esos conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong>señar hábitos <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

cívico. Esto se concretó <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Europea con <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

«Educación para <strong>la</strong> ciudadanía» (25) .<br />

76<br />

En España, <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> esta asignatura estuvo acompañada <strong>de</strong> <strong>un</strong>a gran<br />

polémica. El Ministerio <strong>de</strong> Educación consultó con muchas instituciones y organizaciones<br />

para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l currículo básico, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que vio <strong>la</strong> ocasión para po<strong>de</strong>r introducir temas sobre Cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Seguridad y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 2005, <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Diplomados <strong>en</strong> Altos Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa Nacional (ADALEDE) organizó <strong>un</strong>a Jornada <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong>bate sobre<br />

<strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> Paz y el Sistema Educativo (26) . En sus conclusiones, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> recoger los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación seña<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> educación,<br />

seña<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> incluir los temas <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> Constitución. M<strong>en</strong>cionaban el «Patriotismo<br />

constitucional que resalta valores sociales colectivos inspirados <strong>en</strong> <strong>la</strong> solidaridad<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa común <strong>de</strong> los principios <strong>en</strong> los que se asi<strong>en</strong>ta el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>mocrático <strong>de</strong>l que nos hemos dotado los españoles, respetando los valores<br />

difer<strong>en</strong>tes siempre que no <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> contradicción con los com<strong>un</strong>es».<br />

M<strong>en</strong>ciona <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz (regu<strong>la</strong>da por<br />

<strong>la</strong> Ley 27/2005), pero aña<strong>de</strong>: «Impulsar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> no<br />

viol<strong>en</strong>cia, tolerancia, solidaridad y justicia como actitud vital fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, el ap<strong>la</strong>stami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l débil, <strong>de</strong> <strong>la</strong> primacía <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

razón, es <strong>un</strong> principio que asumimos pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te y que ha <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar su a<strong>de</strong>-<br />

(24)<br />

Pue<strong>de</strong> verse <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos publicados por <strong>la</strong> Unión europea <strong>en</strong> NAVAL, C. y<br />

LASPALAS, j. (ED.). La educación cívica hoy, EUNSA, Pamplona, 2000.<br />

(25)<br />

MARINA, J.A. y BERNABEU, R.: Compet<strong>en</strong>cia social y ciudadanía, Alianza, Madrid, 2007.<br />

(26)<br />

ADALEDE: La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, compromiso activo al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, Madrid, 2006.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

cuado tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el sistema educativo. Pero al analizar el m<strong>un</strong>do que nos<br />

ro<strong>de</strong>a, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>de</strong>sgraciadam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>masiadas<br />

ocasiones y es necesario actuar para proteger al débil y garantizar los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>mocráticos, <strong>de</strong>bemos evitar que el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz se conf<strong>un</strong>da con<br />

<strong>un</strong> principio que asfixie <strong>la</strong>s legítimas aspiraciones <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría».<br />

Por ello, concluye el docum<strong>en</strong>to, «<strong>la</strong> mera educación y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz sería<br />

insufici<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>un</strong>a manera activa el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz».<br />

Las recom<strong>en</strong>daciones que hacía el Docum<strong>en</strong>to para incorporar a <strong>la</strong> nueva área<br />

<strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> ciudadanía incluían los sigui<strong>en</strong>tes cont<strong>en</strong>idos:<br />

«El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz como legítima aspiración <strong>de</strong> los pueblos, que requeriría<br />

abordar temas como:<br />

– El conflicto armado y sus consecu<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los países.<br />

– Las situaciones <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ocidio por motivos étnicos o religiosos, <strong>en</strong>tre otros, y<br />

<strong>la</strong>s guerras no <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas.<br />

La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>en</strong> el contexto internacional, que <strong>de</strong>bería ser<br />

tratado bajo <strong>la</strong> óptica sigui<strong>en</strong>te:<br />

– Las misiones militares internacionales <strong>de</strong> paz bajo mandato <strong>de</strong> los organismos<br />

internacionales.<br />

– La consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción humanitaria:<br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre Fuerzas Armadas y ONGs.<br />

– El esfuerzo <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para po<strong>de</strong>r actuar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> paz».<br />

77<br />

En el libro m<strong>en</strong>cionado se incluía también <strong>un</strong>a propuesta didáctica y metodológica<br />

para 5º y 6º <strong>de</strong> educación primaria, 1º,2º,3º <strong>de</strong> ESO, 4º <strong>de</strong> ESO y<br />

Bachillerato, que se concretó <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> <strong>un</strong> libro dirigido a los profesionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza (27) .<br />

Una parte <strong>de</strong> estas propuestas quedaron reflejadas <strong>en</strong> los currículos básicos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura. Según el Real <strong>de</strong>creto 1513/2006 por el que se establece <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>señanzas mínimas correspondi<strong>en</strong>tes a Educación Primaria, <strong>en</strong> el bloque 3 se<br />

incluye como cont<strong>en</strong>ido: «La <strong>seguridad</strong> integral <strong>de</strong>l ciudadano. Valoración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa como <strong>un</strong> compromiso cívico y solidario al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz».<br />

(27)<br />

CASAS ALVAREZ, F.J. y DE LA ESPERANZA, J.M.: La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, compromiso cívico y<br />

solidario al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Madrid, 2007.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

En el real Decreto 1631/2006 por el que se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas mínimas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Sec<strong>un</strong>daria Obligatoria, se seña<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el bloque 5, como<br />

objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura «Educación para <strong>la</strong> Ciudadanía y los Derechos humanos»<br />

(2º o 3º <strong>de</strong> <strong>la</strong> ESO): «Conocer <strong>la</strong>s causas que provocan <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, así como <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

los conflictos armados y el sub<strong>de</strong>sarrollo, valorar <strong>la</strong>s acciones <strong>en</strong>caminadas a<br />

<strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> participación activa como medio para<br />

lograr <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do más justo». Y <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>idos se incluía: «Los conflictos<br />

<strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do actual: el papel <strong>de</strong> los organismos internacionales y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

armadas <strong>en</strong> misiones internacionales <strong>de</strong> paz. Derecho internacional humanitario.<br />

Acciones individuales y colectivas a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz». Entre los criterios<br />

<strong>de</strong> evaluación figuraba el sigui<strong>en</strong>te: «Reconocer <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conflictos y el<br />

papel que <strong>de</strong>sempeñan <strong>en</strong> los mismos <strong>la</strong>s organizaciones internacionales y <strong>la</strong>s<br />

fuerzas <strong>de</strong> pacificación. Valorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s leyes y <strong>la</strong> participación<br />

humanitaria para paliar <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los conflictos».<br />

78<br />

En <strong>la</strong> asignatura «Educación Ético-cívica» (impartida <strong>en</strong> 4º <strong>de</strong> <strong>la</strong> ESO) se seña<strong>la</strong>ban<br />

los mismos objetivos que <strong>en</strong> «Educación para <strong>la</strong> ciudadanía», y <strong>en</strong>tre<br />

los cont<strong>en</strong>idos: «Los conflictos armados y <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad internacional<br />

<strong>en</strong> su resolución. Operaciones para establecer, mant<strong>en</strong>er o consolidar<br />

<strong>la</strong> paz. La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz».<br />

Por último, <strong>en</strong> el Real Decreto 1467/2007 sobre los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l bachillerato, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> asignatura «Filosofía y Ciudadanía» se trataba «<strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l<br />

Estado para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los valores <strong>de</strong>mocráticos, los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong> paz».<br />

El programa era ambicioso, pero excesivam<strong>en</strong>te amplio y caótico, y n<strong>un</strong>ca se<br />

llevó realm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> práctica. Después <strong>de</strong> <strong>un</strong>a int<strong>en</strong>sa polémica, <strong>la</strong> asignatura<br />

nació muy <strong>de</strong>valuada, reducida su carga horaria a <strong>un</strong>a hora semanal, y con poca<br />

eficacia educativa. El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> ciudadanía<br />

o Educación ético-cívica es incierto, porque <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as ocasiones el Partido<br />

Popu<strong>la</strong>r ha m<strong>en</strong>cionado su <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> eliminar<strong>la</strong> si llegaba al gobierno. Pero<br />

<strong>en</strong> ese caso, habría que sustituir<strong>la</strong> por otra. La falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, interés e<br />

implicación <strong>de</strong> nuestros jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> política es <strong>un</strong> serio problema, pero también<br />

lo es que lo hagan sin t<strong>en</strong>er los conocimi<strong>en</strong>tos necesarios para participar<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>bates serios y responsables, como se está <strong>de</strong>mostrando <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

asambleas <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to 15 <strong>de</strong> mayo. En lo que resta <strong>de</strong>l artículo int<strong>en</strong>taré<br />

hacer alg<strong>un</strong>as propuestas para el futuro.<br />

■■<br />

UN NUEVO MODELO PEDAGÓGICO<br />

Como señalé al principio, <strong>un</strong>os cont<strong>en</strong>idos pue<strong>de</strong>n introducirse <strong>en</strong> el sistema<br />

educativo a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a asignatura específica, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a asignatura transversal


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

o <strong>de</strong>l «currículo oculto». El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> introducir <strong>la</strong> «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa» <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a asignatura específica – Educación para <strong>la</strong> ciudadanía- no ha sido efectivo<br />

porque t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong> programa sobrecargado y <strong>la</strong> m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

ha sido meram<strong>en</strong>te testimonial. Hacerlo a través <strong>de</strong> <strong>un</strong>a asignatura transversal<br />

también es problemático, porque no han t<strong>en</strong>ido éxito, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> sec<strong>un</strong>daria.<br />

Así ha ocurrido con <strong>la</strong> «educación para <strong>la</strong> paz». Introducir el mo<strong>de</strong>lo g<strong>en</strong>ealógico<br />

podría servir como «currículo oculto» porque iría cambiando <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />

hacia estos problemas.<br />

Hay soluciones a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que por ahora resultan utópicos pero que son<br />

razonables y conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Todos los sistemas educativos se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a <strong>un</strong>a<br />

escasez <strong>de</strong> tiempo, lo que a mi juicio hace inevitable <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> currículos<br />

integrados. Serían <strong>la</strong> cuadratura <strong>de</strong>l círculo, porque permitirían tratar los<br />

temas transversales a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaturas específicas. Uno <strong>de</strong> estos temas<br />

<strong>de</strong>bería ser el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura ética, jurídica y política <strong>de</strong> los sistemas<br />

<strong>de</strong>mocráticos. Es <strong>en</strong> este marco don<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

ti<strong>en</strong>e su s<strong>en</strong>tido y su mejor acomodo.<br />

La propuesta que he explicado antes (tomar <strong>la</strong> conflictividad humana –y su<br />

afán <strong>de</strong> solucionar los conflictos- como p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> partida para el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación) ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>as <strong>en</strong>ormes v<strong>en</strong>tajas: <strong>en</strong><strong>la</strong>za con motivaciones y emociones<br />

muy cercanas a <strong>la</strong> vida real y, por lo tanto, interesantes para los alumnos;<br />

permite hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> conflictos a todos los niveles: internacional,<br />

nacional, privado o íntimo; sirve para evaluar críticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s soluciones y, por<br />

último, transmite <strong>un</strong>a i<strong>de</strong>a activa <strong>de</strong>l ser humano, capaz <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con los<br />

problemas y los conflictos.<br />

79<br />

Convi<strong>en</strong>e que nuestros alumnos conozcan cómo se han construido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia <strong>la</strong>s instituciones políticas y sociales que ahora t<strong>en</strong>emos, porque es<br />

<strong>la</strong> única manera <strong>de</strong> que compr<strong>en</strong>dan el m<strong>un</strong>do <strong>en</strong> que viv<strong>en</strong>, sin <strong>de</strong>jarse llevar<br />

por i<strong>de</strong>as precipitadas y elem<strong>en</strong>tales. Convi<strong>en</strong>e que sepan que <strong>la</strong> Humanidad<br />

ha progresado éticam<strong>en</strong>te, pero a través <strong>de</strong> terribles períodos, y que ese progreso<br />

es precario y <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido. Me parece interesante, por ejemplo, que<br />

conozcan cómo han evolucionado los sistemas para garantizar <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong>l<br />

ciudadano y <strong>de</strong> sus naciones (28) .<br />

En este p<strong>un</strong>to es fácil introducir (1) los temas <strong>de</strong> nuestra arquitectura constitucional<br />

y <strong>de</strong>l papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas (2) los temas referidos a los principales<br />

conflictos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad (3) <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

para el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad (4) <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos como<br />

exig<strong>en</strong>cia para <strong>un</strong>a vida digna (5) <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para<br />

(28)<br />

He tratado el tema <strong>en</strong> MARINA, J.A. y DE LA VALGOMA, M. La lucha por <strong>la</strong> dignidad,<br />

Anagrama, Barcelona, 2000, y MARINA, J.A. Pequeño tratado <strong>de</strong> los granes vicios, Anagrama,<br />

Barcelona, 2011.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

conseguir <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz. Estos cont<strong>en</strong>idos pue<strong>de</strong>n distribuirse <strong>en</strong> los<br />

currículos <strong>de</strong> historia, ci<strong>en</strong>cias sociales, filosofía, historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía, ética<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas configuraciones que adopte <strong>la</strong> educación cívica.<br />

Para fom<strong>en</strong>tar el interés por <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa había que hacer <strong>un</strong>a propuesta<br />

integral, dramática y optimista a <strong>la</strong> vez, que conv<strong>en</strong>ciera a los profesores<br />

<strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s<br />

compet<strong>en</strong>cias personales y ciudadanas <strong>de</strong> los alumnos. No olvi<strong>de</strong>mos que,<br />

como señaló hace muchos años Maurice Duverger (29) , existe <strong>un</strong>a perman<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sconfianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil hacia el po<strong>de</strong>r militar (30) , que <strong>en</strong> España es<br />

muy fuerte, y que motivó el especial tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas <strong>en</strong><br />

nuestro texto constitucional (31) .<br />

■■<br />

UN TEMA A DEBATIR: EL PATRIOTISMO<br />

80<br />

El s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to patriótico ha sido el gran motivador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conductas <strong>de</strong> lealtad<br />

a <strong>la</strong> nación. Es relevante para nuestro as<strong>un</strong>to porque <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

va re<strong>la</strong>cionada, <strong>en</strong> primer lugar, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación. El hecho <strong>de</strong> que,<br />

como <strong>de</strong>cía Giner, se hayan cometido horrores <strong>en</strong> su nombre lo ha vuelto sospechoso<br />

(32) . Ya hemos visto que se ha pret<strong>en</strong>dido sustituir por <strong>un</strong> «patriotismo<br />

constitucional» fuerte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista ético y débil <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong><br />

vista emocional. ¿Debe ape<strong>la</strong>rse a <strong>la</strong> emoción patriótica para conseguir que los<br />

ciudadanos se impliqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> los as<strong>un</strong>tos públicos y cump<strong>la</strong>n sus <strong>de</strong>beres cívicos?<br />

España es <strong>un</strong> caso <strong>de</strong> estudio muy interesante. ¿Qué patriotismo habría<br />

que fom<strong>en</strong>tar? El patriotismo lo asimi<strong>la</strong>n los niños a muy corta edad, y está<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> orgullo y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

a los <strong>de</strong>más. Su mecanismo es muy parecido –a<strong>un</strong>que por supuesto <strong>en</strong> otro<br />

nivel- al que <strong>de</strong>spierta <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>un</strong> equipo <strong>de</strong> fútbol. Los nacionalismos<br />

cuidan mucho el aspecto emocional (33) . El tema <strong>de</strong>l patriotismo está originan-<br />

(29)<br />

DUVERGER, M. Instituciones políticas y Derecho Constitucional, Ariel, Barcelona, 1970,<br />

p.364).<br />

(30)<br />

PUMAROLA, L.: Democracia y Ejército (Vulgarización sobre los fines y medios <strong>de</strong>l Ejército<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual), Editorial Católica Toledana 1928, p.27).<br />

(31)<br />

COTINO, L.: El mo<strong>de</strong>lo constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas (Instituto Nacional <strong>de</strong><br />

Administración Pública, 2002).<br />

(32)<br />

SAVATER, F.: Contra <strong>la</strong>s patrias, nueva edición <strong>en</strong> Tusquet, Barcelona, 1996 <strong>de</strong>l libro<br />

originalm<strong>en</strong>te publicado <strong>en</strong> 1984.<br />

(33)<br />

La expresión fue propuesta <strong>en</strong> 1979 por el politólogo Dolf Sternberg («<strong>la</strong> patria es <strong>la</strong> república<br />

que nos construimos), pero fue popu<strong>la</strong>rizada por Jurg<strong>en</strong> Habermas: «Para nosotros,<br />

ciudadanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Fe<strong>de</strong>ral, el patriotismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución significa, <strong>en</strong>tre otras<br />

cosas, el orgullo <strong>de</strong> haber superado el fascismo y establecer <strong>un</strong> Estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho» (HA-<br />

BERMAS, J.: I<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s nacionales y postnacionales, Tecnos, Madrid, 1989). El sociólogo<br />

Salvador Giner ha criticado esta noción: «Todos estamos <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que el patriotismo<br />

es <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to noble y sabemos también que <strong>en</strong> su nombre se han cometido crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong>leznables,<br />

Quizás haya que restaurar su prestigio proponi<strong>en</strong>do <strong>un</strong> patriotismo constitucional,


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no <strong>un</strong>iversitaria<br />

do <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do globalizado, que si<strong>en</strong>te temor ante el <strong>de</strong>sarraigo, y<br />

experim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> fortalecer <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad local. Se p<strong>la</strong>ntean interesantes<br />

problemas, como el que trata Harry Brighouse <strong>en</strong> su estudio «Should We Teach<br />

Patriotic History? (34) Se preg<strong>un</strong>ta (1) si es lícito <strong>en</strong>señar el patriotismo a los<br />

niños <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>; y (2) si <strong>la</strong> historia es el método apropiado para hacerlo.<br />

Martha Nussbaum, <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales figuras <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofía política actual<br />

a <strong>la</strong> que ya he m<strong>en</strong>cionado, ha editado <strong>un</strong> volum<strong>en</strong> titu<strong>la</strong>do Los límites <strong>de</strong>l<br />

patriotismo, <strong>en</strong> el que diversos autores <strong>de</strong>bat<strong>en</strong> sobre dos mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad política: el cosmopolitismo (<strong>la</strong> ciudadanía <strong>un</strong>iversal) o el<br />

patriotismo (<strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>un</strong>a nación) (35) . Me parece <strong>un</strong> tema <strong>de</strong> gran importancia,<br />

que <strong>de</strong>bería p<strong>la</strong>ntearse <strong>en</strong> España, porque no hemos t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> habilidad<br />

para hacer compatible, como han hecho <strong>en</strong> EEUU, <strong>un</strong> doble vínculo, con el<br />

Estado al que el ciudadano pert<strong>en</strong>ece y con América como <strong>proyecto</strong> total. Un<br />

tejano se si<strong>en</strong>te orgulloso <strong>de</strong> serlo, pero eso no le impi<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse orgulloso <strong>de</strong><br />

ser americano.<br />

81<br />

El i<strong>de</strong>al es que el patriotismo <strong>de</strong>jara <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a pasión política y se convirtiera<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong>a emoción ética. Un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> responsabilidad cordial hacia lo que<br />

consi<strong>de</strong>ro «mío». Pero <strong>de</strong>beríamos saber incluirlo <strong>en</strong> círculos cada vez más<br />

amplios <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> responsabilidad. Yo pert<strong>en</strong>ezco a mi ciudad, a mi<br />

com<strong>un</strong>idad, a mi Estado, a <strong>la</strong> Unión Europea, a <strong>la</strong> Humanidad. Ciertam<strong>en</strong>te<br />

hay difer<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s emocionales, y también distintos grados <strong>de</strong> responsabilidad,<br />

pero <strong>de</strong>beríamos conseguir <strong>un</strong>as lealta<strong>de</strong>s expansivas, como lo es <strong>la</strong><br />

ética, que amplía el campo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres a todos los seres<br />

humanos. Michel Lacroix acaba <strong>de</strong> publicar Éloge du patriotisme (36) . «Según<br />

ciertos especialistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política y social –escribe, el patriotismo estaría<br />

pasado <strong>de</strong> moda. La patria, explican, sufre <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> el corazón <strong>de</strong> los<br />

individuos, <strong>de</strong> nuevos apegos y nuevos fervores. Está sup<strong>la</strong>ntada, <strong>en</strong> el nivel<br />

infranacional, por los particu<strong>la</strong>rismos regionales, los com<strong>un</strong>itarismos, <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red. Está <strong>de</strong>sbordada, a nivel supranacional, por el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

europeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> «conci<strong>en</strong>cia p<strong>la</strong>netaria». En <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, el <strong>la</strong>zo<br />

nacional aparece como <strong>un</strong> es<strong>la</strong>bón muy débil, como <strong>un</strong>a forma arcaica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilidad». Aña<strong>de</strong>, con razón, que como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o psicológico el patriotispero<br />

al estudioso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho constitucional le incomoda cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> transustanciar<br />

el objeto <strong>de</strong> sus reflexiones. La Constitución no es <strong>un</strong> texto sagrado. Tampoco terapéutico y<br />

es excesivo pedirle que cargue con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> curar los traumas que el nacionalismo <strong>en</strong> su<br />

versión criminal haya podido <strong>de</strong>jar <strong>en</strong> <strong>un</strong>a sociedad» (GINER, S.; La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia,<br />

Ariel, Barcelona).<br />

(34)<br />

Brighouse, H.: «Should We Teach Patriotic History? <strong>en</strong> MCDONOUGH, K. y FEINBERG,<br />

w.: Citiz<strong>en</strong>ship and Education in Liberal-Democratic Societies, Oxford University Press,<br />

Oxford, 2003.<br />

(35)<br />

NUSSBAUM, M.: Los límites <strong>de</strong>l patriotismo, Paidós, Barcelona 1996. MKim, R. y McMahan,<br />

J. The Morality of Nationalism, Oxford University Press, Oxford, 1997.<br />

(36) Lacroix, M.: Èloge du patriotisme, Robert Laffont, París, 2011.


José Antonio Marina Torres<br />

Pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

mo es muy poco conocido. Sus <strong>de</strong>tractores, que lo conf<strong>un</strong><strong>de</strong>n con el nacionalismo,<br />

lo han marginado por políticam<strong>en</strong>te incorrecto. Los investigadores <strong>en</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias humanas evitan pru<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te este tema arriesgado.<br />

Los sociólogos, que no se cansan <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r sobre el «s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to social», extrañam<strong>en</strong>te<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muy poco que <strong>de</strong>cir sobre el «s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional». En<br />

cuanto a los psicólogos, han explorado toda <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, pero<br />

<strong>en</strong>tre los innumerables libros <strong>de</strong> psicología que se amontonan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s librerías,<br />

no veo ning<strong>un</strong>o que trate sobre «el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to patriótico». No me cabe duda<br />

<strong>de</strong> que fom<strong>en</strong>tar estos estudios formaría parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a prof<strong>un</strong>da educación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Ya advertí al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> este capítulo que me iba a ocupar más <strong>de</strong> exponer lo<br />

que se ha hecho, <strong>de</strong> indicar lo que a mi juicio se <strong>de</strong>bería hacer, y a justificarlo,<br />

porque para producir cualquier cambio educativo es imprescindible <strong>un</strong> paci<strong>en</strong>te<br />

trabajo <strong>de</strong> persuasión.<br />

82<br />

Hay <strong>un</strong> tema importante, que no puedo tratar <strong>en</strong> este trabajo, y que se refiere a<br />

<strong>la</strong> relevancia educativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s militares, que trató el T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral<br />

Muñoz Gran<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su discurso <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias<br />

Morales y Políticas. En este mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se vuelve a dar importancia a<br />

<strong>la</strong> «educación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s cívicas», este tema merece <strong>un</strong> estudio amplio y<br />

prof<strong>un</strong>do, que podría servir como otro <strong>en</strong>foque distinto, y creo que novedoso,<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar el ejército con <strong>la</strong> educación (37) .<br />

(37)<br />

Muñoz-Gran<strong>de</strong>s Galilea, A. Sociedad y milicia, Discurso <strong>de</strong> ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Morales y Políticas, 2010. BÉJAR; H.: El corazón <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, Avatares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> virtud política, Paidós, Barcelona, 2000.


CAPÍTULO TERCERO<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA EN EL ÁMBITO<br />

UNIVERSITARIO<br />

Fernando López Mora<br />

RESUMEN<br />

En este trabajo se estudia <strong>la</strong> repercusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática sobre <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

<strong>seguridad</strong> españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el contexto <strong>un</strong>iversitario. En especial, se barajan <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> su<br />

conceptualización, <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s epistemológicas e historiográficas <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

ejemplificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas experi<strong>en</strong>cias doc<strong>en</strong>tes y formativas, así como <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong><br />

iniciativas institucionales ofrecidas por el propio Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a promover e<br />

inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> el sistema <strong>un</strong>iversitario.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

Cultura <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>. Universidad. España.


Fernando López Mora<br />

ABSTRACT<br />

In this work we studied the repercussion of the thematic about Spanish <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ce culture and<br />

security in <strong>un</strong>iversity context. Especially, we shuffle the keys to his conceptualization, novelties<br />

epistemological and historiography treatm<strong>en</strong>t, mo<strong>de</strong>ling of teaching and training experi<strong>en</strong>ces,<br />

and the typology of institutional initiatives offered by the same Ministry of Def<strong>en</strong>se with the<br />

objective of promoting and <strong>en</strong>couraging <strong>de</strong>f<strong>en</strong>ce culture and security in the same <strong>un</strong>iversity<br />

system.<br />

Key Words<br />

Security and Def<strong>en</strong>ce Culture. University. Spain.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

El tema <strong>de</strong> esta exposición posee <strong>un</strong> alcance g<strong>en</strong>érico acerca <strong>de</strong> los esfuerzos<br />

<strong>de</strong> contribución, por lo común reci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> dinamización <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España y su imbricación <strong>un</strong>iversitaria. Nexo éste último<br />

-conv<strong>en</strong>dremos - inexcusable, a<strong>un</strong>que todavía tal vez no sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do,<br />

a pesar <strong>de</strong> los amplios cauces reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te practicados.<br />

Sobre este papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa trataré <strong>de</strong> reflexionar <strong>en</strong> primer lugar<br />

acerca <strong>de</strong> su conceptualización y sobre todo acerca <strong>de</strong> su responsabilidad<br />

social compartida, dado que se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a noción que ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> contexto <strong>de</strong>mocrático,<br />

exig<strong>en</strong>cias participativas. Constreñiremos su alcance igualm<strong>en</strong>te,<br />

ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista más académico, al territorio temático <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia,<br />

abordando a continuación <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s epistemológicas e historiográficas<br />

<strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to. El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias doc<strong>en</strong>tes y formativas<br />

realizadas <strong>en</strong> contexto <strong>un</strong>iversitario constituirá núcleo argum<strong>en</strong>tal asimismo<br />

<strong>de</strong> este trabajo. Que ultima su propósito con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> tipología <strong>de</strong><br />

iniciativas institucionales <strong>de</strong>l propio Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a promover<br />

e inc<strong>en</strong>tivar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> el sistema <strong>un</strong>iversitario.<br />

■■<br />

LA EVOLUCIÓN DE LAS NOCIONES SOBRE CULTURA DE<br />

DEFENSA Y SEGURIDAD<br />

De manera ordinaria podríamos recordar que los conceptos remit<strong>en</strong> al asegurami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones con objeto <strong>de</strong> que se b<strong>en</strong>efici<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong>a tranquilidad<br />

<strong>de</strong>seada. Más particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se re<strong>la</strong>ciona con el<br />

compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s y ciudadanos contemporáneos por los as<strong>un</strong>tos<br />

re<strong>la</strong>cionados con su <strong>seguridad</strong> nacional, o incluso acerca <strong>de</strong> su interés por <strong>la</strong>s<br />

problemáticas internacionales <strong>en</strong> dichas materias. El término también suele re<strong>la</strong>cionarse,<br />

<strong>en</strong> fin, con <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa; esto es,<br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> actores e intereses para compartir <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

nacional por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instancias <strong>de</strong>l Estado y <strong>la</strong> propia sociedad civil.<br />

85<br />

Recuér<strong>de</strong>se que el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a verda<strong>de</strong>ra <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa fue durante<br />

mucho tiempo inédito <strong>en</strong> nuestro contexto <strong>un</strong>iversitario, dados los fr<strong>en</strong>os<br />

exist<strong>en</strong>tes a nivel histórico –nuestra introspección <strong>cultura</strong>l- y sobre todo al<br />

peso <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te militar <strong>de</strong> este campo <strong>de</strong> trabajo conocida<br />

durante <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> dictadura franquista.<br />

De manera que España ha adolecido g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tradición <strong>en</strong> estudios<br />

sobre <strong>seguridad</strong> internacional, <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y, muy especialm<strong>en</strong>te, sobre<br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, también a causa <strong>de</strong> esos reduccionismos ante referidos.<br />

Como es obvio, ambos factores marcaron el difer<strong>en</strong>te ritmo y cierta difer<strong>en</strong>ciación<br />

con respecto a <strong>la</strong> situación conocida <strong>en</strong> países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno <strong>cultura</strong>l<br />

más próximo.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong> verda<strong>de</strong>ro empeño e interés es aún naci<strong>en</strong>te y por tanto<br />

<strong>en</strong> construcción, siempre fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias estructurales <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> nuestra sociedad, don<strong>de</strong> se han mo<strong>de</strong>rnizado y reacomodado<br />

los compromisos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias fuerzas armadas y han aflorado,<br />

constitucional y políticam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s propias responsabilida<strong>de</strong>s y compromisos<br />

ciudadanos (1) . Como se afirmaba <strong>en</strong> <strong>un</strong>a reci<strong>en</strong>te publicación sobre esta cuestión,<br />

<strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> o<br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no es solo <strong>de</strong>seable, sino verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te imprescindible.<br />

Precisam<strong>en</strong>te porque con el análisis y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz,<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> también buceamos <strong>en</strong> el propio corazón <strong>de</strong> los valores<br />

<strong>de</strong>mocráticos (2) .<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa interesa y compete sobremanera al ciudadano y no resulta,<br />

por tanto, <strong>de</strong> <strong>un</strong>a preocupación exclusivam<strong>en</strong>te formada <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve militar.<br />

Y <strong>en</strong> ese territorio <strong>de</strong> reflexión y compromiso <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>do <strong>de</strong>bería imponerse el<br />

rigor, <strong>la</strong> luci<strong>de</strong>z y sobre todo <strong>la</strong> ser<strong>en</strong>idad, que constituy<strong>en</strong> asimismo valores<br />

compartidos por <strong>la</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>un</strong>iversitaria (3) .<br />

86<br />

Esas indicaciones ap<strong>en</strong>as ap<strong>un</strong>tadas constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong> bu<strong>en</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> partida y<br />

<strong>un</strong>a indicación sobre el alcance y <strong>la</strong>s limitaciones que han jalonado <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> nuestro país hasta el pres<strong>en</strong>te. Y <strong>en</strong> cualquier<br />

caso, <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> esfuerzos y su dinamización re<strong>la</strong>tiva habrían <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>rse,<br />

<strong>en</strong> suma, con el esfuerzo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to por<br />

dotarse <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> participación y compromiso (4) .<br />

Ya a nivel exterior, también han pesado <strong>la</strong>s nuevas realida<strong>de</strong>s surgidas a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ción protagonizada por España <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> sus específicos<br />

(1)<br />

DÍEZ NICOLÁS, J.: «La transición política y <strong>la</strong> opinión pública españo<strong>la</strong> ante los problemas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y hacia <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas», Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas,<br />

36, (1986) octubre-diciembre: 13-24.<br />

(2)<br />

Cfr. LÓPEZ MORA, F. y BALLESTEROS MARTÍN, M.A. (eds.): Ensayos sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> paz <strong>en</strong> <strong>la</strong> España actual. Córdoba, 2010, 19.<br />

(3)<br />

Cfr. FARCY-MAGDENEL, E. «P<strong>en</strong>ser <strong>la</strong> guerre, éduquer à <strong>la</strong> paix: quelle <strong>cultura</strong> pour construir<br />

l´esprit <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se à l´école?», Tréma 29 (2008), 63-76, <strong>en</strong> 76.<br />

(4)<br />

En esa progresión <strong>de</strong>stacan los esfuerzos <strong>de</strong>splegados asimismo por el propio Ministerio<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, tal como justam<strong>en</strong>te se refiere <strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>de</strong> sus publicaciones especializada. «…<br />

es necesario expresar que el esfuerzo <strong>de</strong>dicado a mejorar el concepto que <strong>la</strong> Sociedad<br />

españo<strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa», ha sido muy elevado, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que <strong>la</strong> satisfacción<br />

<strong>de</strong> este objetivo sólo se conseguirá a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y como conj<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

acciones. Es oport<strong>un</strong>o, <strong>en</strong> este p<strong>un</strong>to, poner <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estudios<br />

sociológicos y <strong>de</strong> investigación dirigida a conocer <strong>la</strong>s razones y motivos que influy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el grado <strong>de</strong> interés mostrado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad hacia <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. Por tanto, hay<br />

que reconocer ante todo <strong>la</strong> gran actividad <strong>de</strong>splegada, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, para<br />

iniciar <strong>en</strong> <strong>un</strong>os casos, y <strong>en</strong> otros, increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>boraciones con medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación,<br />

<strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros doc<strong>en</strong>tes.» Def<strong>en</strong>sa y Sociedad Civil. CESEDEN. Ministerio<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. Madrid, 2004, 92.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

compromisos internacionales, al asumirse <strong>en</strong>tre nosotros <strong>un</strong>as coor<strong>de</strong>nadas<br />

más <strong>en</strong>troncadas con <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s europeas occi<strong>de</strong>ntales e incluso at<strong>la</strong>ntistas.<br />

La <strong>un</strong>iversidad, como espacio prefer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo ci<strong>en</strong>tífico y <strong>de</strong> discusión<br />

crítica, pero asimismo como vehículo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza y formación, vi<strong>en</strong>e<br />

trabajando <strong>en</strong> esa mayor visibilidad y compromiso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s temáticas reseñadas.<br />

Primero a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y el trabajo <strong>de</strong> profesionales que construy<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> forma autónoma y útil su conocimi<strong>en</strong>to investigador <strong>en</strong> <strong>la</strong>s materias directa<br />

o indirectam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas. Y, asimismo, merced al propósito g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> formar ciudadanos responsables, libres, críticos y comprometidos con su<br />

tiempo. Pero, <strong>de</strong>be notarse: <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, s<strong>en</strong>su stricto,<br />

<strong>en</strong> el medio <strong>un</strong>iversitario es aún insufici<strong>en</strong>te y muy fragm<strong>en</strong>taria; a<strong>un</strong>que es<br />

constatable cierta transformación tangible experim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> los últimos años.<br />

Precisemos, pues, <strong>en</strong> primer lugar el campo <strong>de</strong> trabajo sobre el que se discute.<br />

Se admite que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> constituye <strong>un</strong>a construcción<br />

intelectual que <strong>de</strong>be ser abordada a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s prácticas políticas, exigi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> todo caso <strong>un</strong>a aproximación multidisciplinar.<br />

Por ello mismo, el dominio ci<strong>en</strong>tífico y <strong>cultura</strong>l referido a los estudios<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa aborda <strong>un</strong> territorio ext<strong>en</strong>so que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> manera<br />

acompasada el análisis ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia política y los conflictos, los<br />

estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacionales e internacionales, así como <strong>la</strong>s<br />

investigaciones y <strong>en</strong>señanzas re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong>s instituciones, industrias y tecnologías<br />

militares.<br />

87<br />

Una efectiva especialización sobre <strong>la</strong>s teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa exigiría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera tratar el campo <strong>de</strong> los estudios estratégicos, recorrer<br />

<strong>la</strong> propia g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos, así como <strong>la</strong> lucha<br />

contra <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción masiva o el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

programas y doctrinas emanadas por <strong>la</strong>s organizaciones internacionales especializadas.<br />

Aplicado más concretam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y a <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s, los<br />

nuevos estudios sobre <strong>seguridad</strong> remit<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales,<br />

a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do contemporáneo y actual y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, a los esfuerzos<br />

académicos <strong>en</strong>sanchados por abordar <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>tivas<br />

a <strong>la</strong>s nuevas problemáticas globales, y muy especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz.<br />

La propia formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha conocido, por lo <strong>de</strong>más,<br />

no pocas r<strong>en</strong>ovaciones epistemológicas, si<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más acreditadas el<br />

asc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva <strong>cultura</strong> <strong>de</strong>l riesgo, tan contemporáneo <strong>en</strong> nuestras so-


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

cieda<strong>de</strong>s europeas. Así, y característicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ese contexto, constatamos <strong>la</strong><br />

afirmación <strong>de</strong> Ulrich Beck, el sociólogo alemán, qui<strong>en</strong> dibujaba « <strong>un</strong> futuro<br />

<strong>de</strong> in<strong>seguridad</strong> perman<strong>en</strong>te » <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte como rasgo privativo <strong>de</strong> nuestra<br />

repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do actual.<br />

El esc<strong>en</strong>ario g<strong>en</strong>eral es, por tanto, siempre <strong>de</strong> acuerdo a esa lectura referida,<br />

el <strong>de</strong> <strong>un</strong>as socieda<strong>de</strong>s tal vez hiperestesiadas fr<strong>en</strong>te al riesgo, si marcamos <strong>un</strong>a<br />

óptica comparativa con respecto a fechas ya v<strong>en</strong>cidas. Los nuevos conflictos<br />

y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos internacionales, los trances terroristas, pero también <strong>la</strong>s catástrofes<br />

medioambi<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s dudas re<strong>la</strong>cionadas con el m<strong>un</strong>do <strong>de</strong>l trabajo<br />

y su precariedad, <strong>la</strong> angustia ext<strong>en</strong>dida ante los peligros <strong>de</strong> los transportes <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral y sus acci<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sajustes emocionales y psíquicos<br />

propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida mo<strong>de</strong>rna, <strong>la</strong>s patologías <strong>de</strong>l consumo –por ejemplo <strong>la</strong>s manifestaciones<br />

<strong>de</strong> anorexia y bulimia…-, asimismo <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rmas sociales <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s insegurida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo sanitario-alim<strong>en</strong>tario –polución, infecciones,<br />

adulteraciones <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, problemática <strong>de</strong> los transgénicos, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y<br />

pan<strong>de</strong>mias animales…- marcan, típicam<strong>en</strong>te, <strong>un</strong> semb<strong>la</strong>nte distintivo <strong>de</strong> nuestras<br />

socieda<strong>de</strong>s capitalistas y m<strong>un</strong>dializadas, según el autor <strong>de</strong> « La sociedad<br />

<strong>de</strong>l riesgo global» (5) .<br />

88<br />

La noción <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> –<strong>la</strong> confianza <strong>de</strong> estar al abrigo, bi<strong>en</strong> o mal f<strong>un</strong>dada,<br />

fr<strong>en</strong>te a todo peligro (Di<strong>de</strong>rot)- se localiza <strong>de</strong> hecho cada vez más <strong>en</strong> el epic<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> nuestras s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s como habitantes <strong>de</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do intercom<strong>un</strong>icado<br />

a esca<strong>la</strong> integral e informativa, también <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a todo tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

naturales. Calificada históricam<strong>en</strong>te como estado psicológico que resulta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> temor (San Agustín), o bi<strong>en</strong> como estado <strong>de</strong> alejami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

males más graves (Leibniz), <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> parece intrínseca a <strong>la</strong><br />

condición humana, pero so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los últimos tiempos su aparecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el discurso y <strong>la</strong>s prácticas sociales y <strong>cultura</strong>les occi<strong>de</strong>ntales ha adquirido<br />

tamaño relieve. Y esta particu<strong>la</strong>ridad acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> obsesión por <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong><br />

Occi<strong>de</strong>nte se advierte muy nítidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los problemas g<strong>en</strong>erados<br />

por <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paz.<br />

Por lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> como problemática histórica<br />

no es estática, sino que obe<strong>de</strong>ció a <strong>la</strong> percepción y a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

diacrónica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> in<strong>seguridad</strong>; <strong>la</strong>s cuales evolucionaron <strong>de</strong> acuerdo<br />

(5)<br />

BECK, U. La sociedad <strong>de</strong>l riesgo global, 2006, Siglo XXI <strong>de</strong> España Editores. Una aplicación<br />

al caso <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong>l terrorismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea <strong>en</strong> LÓPEZ MORA,<br />

F, «Les practiques terroristes et <strong>la</strong> régu<strong>la</strong>tion <strong>de</strong> <strong>la</strong> sûreté dans l’Espagne contemporaine», <strong>en</strong><br />

BENYEKHLEF, K. y VERMEYS, N.: Le droit à <strong>la</strong> sécurité. La sécurité par le droit. Montreal,<br />

2011, 121-134. La publicación antes referida se originó a partir <strong>de</strong> <strong>un</strong> seminario organizado<br />

por el C<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> Recherche <strong>en</strong> Droit Public (CRDP), <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Montreal, acerca<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones contemporáneas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho durante febrero <strong>de</strong>l año 2008. Su pres<strong>en</strong>tación<br />

y características <strong>en</strong> : http://hdl.handle.net/1866/2168


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

asimismo a <strong>un</strong>a periodicidad cronológica. Por ejemplo, <strong>de</strong>bemos esperar al<br />

siglo XVIII <strong>en</strong> Europa para que se re<strong>la</strong>cione concretam<strong>en</strong>te el nexo <strong>en</strong>tre <strong>seguridad</strong><br />

y crim<strong>en</strong>. De <strong>la</strong> misma manera durante el siglo XIX, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> expansión <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los revolucionarios, se introdujo el factor <strong>de</strong> <strong>la</strong> inestabilidad<br />

política. Y durante el siglo XX f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a<strong>la</strong>rmó el riesgo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra nuclear <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> el período <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría, perfi<strong>la</strong>ndo <strong>un</strong>a<br />

conceptualización <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> miradas más estratégicas.<br />

A pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> bloques y <strong>de</strong>l tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disuasión<br />

nuclear bipo<strong>la</strong>r, el número <strong>de</strong> operaciones exteriores no ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría y a<strong>un</strong>que <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> porte<br />

militar se hayan limitado re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a <strong>seguridad</strong> ext<strong>en</strong>dida a esos nuevos dominios <strong>de</strong> aplicación ante citados<br />

condiciona <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación –tal vez paradójica- <strong>de</strong> más peligros y temores.<br />

Acaso por lo últimam<strong>en</strong>te argüido sea más evi<strong>de</strong>nte <strong>en</strong> nuestros días <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar íntimam<strong>en</strong>te <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Pero obsérvese que esa imbricación es pertin<strong>en</strong>te so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cuando <strong>la</strong> última<br />

se reconoce valedora cardinal <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong>mocráticos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l hombre; como el referido a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> –<strong>de</strong>be<br />

recordarse-, el primero inscrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong>l hombre y <strong>de</strong>l<br />

ciudadano <strong>de</strong> 1789.<br />

89<br />

Conforme argum<strong>en</strong>tábamos al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> estas mismas páginas, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a sociedad<br />

<strong>de</strong>mocrática el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se construye sobre <strong>un</strong> basam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>finido por el principio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, sobre legitimizaciones y códigos <strong>de</strong>ontológicos.<br />

Igualm<strong>en</strong>te su acción se peralta fortaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones y tratados<br />

internacionales, garantizando y protegi<strong>en</strong>do a los refugiados y <strong>la</strong>s minorías,<br />

con<strong>de</strong>nando y <strong>de</strong>n<strong>un</strong>ciando los crím<strong>en</strong>es <strong>de</strong> guerra y contra <strong>la</strong> Humanidad<br />

y apostando, <strong>en</strong> fin, por <strong>la</strong> resolución pacífica <strong>de</strong> los conflictos.<br />

■■<br />

NUEVOS MARCOS DE REFLEXIÓN Y REPRESENTACIÓN<br />

Ciertam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría asistimos a <strong>un</strong>a r<strong>en</strong>ovación reflexiva<br />

sobre estas materias (6) . Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> guerra, los conflictos y por tanto<br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> han sido abordadas por <strong>la</strong> historiografía y <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral. Pero sólo más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha v<strong>en</strong>ido abandonando <strong>un</strong>a visión<br />

asimismo reduccionista, estrictam<strong>en</strong>te referida al campo <strong>de</strong> los conflictos e<br />

(6)<br />

Una excel<strong>en</strong>te visión g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> DAVID, Ch.-Ph.: La guerre et <strong>la</strong> paix. Approches contemporaines<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sécurité et <strong>de</strong> <strong>la</strong> stratégie, Paris, 2000.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

incluso al campo castr<strong>en</strong>se <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, para tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dim<strong>en</strong>siones<br />

más diversificadas e integrales (7) .<br />

Las nuevas maneras <strong>de</strong> abordar <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ratificadas por <strong>la</strong> transformación misma <strong>de</strong> los estudios estratégicos<br />

<strong>de</strong> manera consecu<strong>en</strong>te, que han abandonado <strong>un</strong>a visión reg<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te<br />

muy acotada -basada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>- tomando <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta progresivam<strong>en</strong>te cada vez más cuestiones difer<strong>en</strong>ciadas. Dicho <strong>de</strong> otra<br />

manera: también los estudios estratégicos han v<strong>en</strong>ido convirtiéndose verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> estudios sobre <strong>seguridad</strong>.<br />

No es éste el espacio prefer<strong>en</strong>te para pergeñar, in ext<strong>en</strong>so, los nuevos cuadros<br />

<strong>de</strong> reflexión y los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>un</strong>iversitarias españo<strong>la</strong>s<br />

sobre <strong>la</strong> materia. Más concretam<strong>en</strong>te, el lector at<strong>en</strong>to podrá advertir <strong>en</strong> este<br />

mismo monográfico el mejor estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión a partir <strong>de</strong>l trabajo protagonizado<br />

por su analista españo<strong>la</strong> tal vez más p<strong>en</strong>etrante (8) . Si quisiéramos, no<br />

obstante, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>r cuanto <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l propio concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> global<br />

vi<strong>en</strong>e afectando a los intereses ciudadanos, que siempre son protagonistas <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> marco <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>ra <strong>cultura</strong> y espíritu <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

90<br />

(7)<br />

Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> España se <strong>de</strong>bió esperar al aparecimi<strong>en</strong>to y consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Transición<br />

<strong>de</strong>mocrática para conocer, incluso, <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución militar y su imbricación<br />

histórica contemporaneísta. De aquel<strong>la</strong>s primeras hornadas <strong>de</strong> esfuerzos historiográficos<br />

sobresalieron, sin ánimo <strong>de</strong> exhaustividad, los sigui<strong>en</strong>tes: PAYNE, S.G.: Los militares y <strong>la</strong><br />

política <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea, Madrid. 1986; Pérez Garzón, S.: Milicia Nacional y<br />

Revolución burguesa, Madrid, 1981; Suero Roca, M.T.: Militares y republicanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra<br />

<strong>de</strong> España. Barcelona, 1981; Alpert, M.: La reforma militar <strong>de</strong> Azaña (1931-1933). Madrid,<br />

1982; 82); Casado Burbano, P.: Las fuerzas armadas <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong>l constitucionalismo<br />

español. Madrid, 1982); Cepeda Gómez, J. Teoría <strong>de</strong>l pron<strong>un</strong>ciami<strong>en</strong>to. El interv<strong>en</strong>cionismo<br />

militar <strong>en</strong> el reinado <strong>de</strong> Isabel II y el acceso <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>erales al po<strong>de</strong>r político. Madrid, 1982;<br />

Baquer, A.: El mo<strong>de</strong>lo español <strong>de</strong> pron<strong>un</strong>ciami<strong>en</strong>to. Madrid, 1983; Ballbé, M.: Or<strong>de</strong>n público<br />

y militarismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> España constitucional (1812-1983). Madrid, 1983); Cardona, G.: El<br />

po<strong>de</strong>r militar <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea hasta <strong>la</strong> guerra civil. Madrid, 1983; Zaragoza, C.:<br />

Ejército Popu<strong>la</strong>r y militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> República (1936-1939). Barcelona, 1983; Seco Serrano,<br />

C.: Militarismo y civilismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> España contemporánea. Madrid, 1984; Bañón, R. y Olmeda,<br />

J.A.: La institución militar <strong>en</strong> el Estado contemporáneo. Madrid, 1985); Fernán<strong>de</strong>z, C.: T<strong>en</strong>siones<br />

militares durante el franquismo. Barcelona, 1985; Agui<strong>la</strong>r Oliv<strong>en</strong>cia, M.: El Ejército<br />

español durante <strong>la</strong> II República (C<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> su actuación posterior). Madrid, 1986; Alvira, F.<br />

et al.: La <strong>en</strong>señanza militar <strong>en</strong> España. Madrid, 1986; Lleixá, J.: Ci<strong>en</strong> años <strong>de</strong> militarismo <strong>en</strong><br />

España. F<strong>un</strong>ciones estatales confiadas al Ejército <strong>en</strong> <strong>la</strong> Restauración y el franquismo. Barcelona,<br />

1986; Bañón, R. y Barker, T. M.: Armed Forces and Society in Spain. Past and Pres<strong>en</strong>t.<br />

Nueva York, 1988; B<strong>la</strong>nco Valdés, R.L.: Rey, Cortes y fuerza armada <strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

España liberal 1808-1823. Madrid, 1988; Olmeda Gómez, J.A.: Las Fuerzas Armadas <strong>en</strong><br />

el Estado Franquista. Participación política, influ<strong>en</strong>cia presupuestaria y profesionalización,<br />

1939-1975. Madrid, 1988; B<strong>la</strong>nco Esco<strong>la</strong>, C.: La Aca<strong>de</strong>mia G<strong>en</strong>eral Militar <strong>de</strong> Zaragoza<br />

(1928-1931). Barcelona, 1989. Pérez H<strong>en</strong>ares, A., Malo <strong>de</strong> Molina, C.A., y. Curiel, E.: Luces<br />

y sombras <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r militar <strong>en</strong> España. Madrid, 1989.<br />

(8)<br />

MARRERO ROCHA, I: «La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa». Capítulo quinto.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

De hecho, <strong>en</strong> el cuadro conceptual pretérito, el <strong>de</strong>stinatario final <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

<strong>en</strong> puridad eran los Estados, dado que se consi<strong>de</strong>raba el interés g<strong>en</strong>eral<br />

como <strong>un</strong>a suerte <strong>de</strong> sumatorio <strong>de</strong> los intereses personales. La salvaguardia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad superior <strong>de</strong>finía, asimismo, <strong>la</strong> mejor garantía –se afirmaba- para los<br />

individuos. Más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> global –y <strong>de</strong> su<br />

coro<strong>la</strong>rio <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> humana- afecta a <strong>la</strong> no consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l Estado como<br />

<strong>de</strong>stinatario final exclusivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y a que es el hombre,<br />

el ciudadano, el consi<strong>de</strong>rado actor principal (9) .<br />

Por tanto y a partir <strong>de</strong> estas nuevas ópticas más diversificadas, han v<strong>en</strong>ido<br />

apareci<strong>en</strong>do r<strong>en</strong>ovadas temáticas abordadas por los especialistas. Agavil<strong>la</strong>dos<br />

<strong>en</strong> el núcleo temático <strong>de</strong>nominado «<strong>seguridad</strong> humana», han dado lugar a estudios<br />

incisivos y reve<strong>la</strong>dores especialm<strong>en</strong>te sobre los as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> los g<strong>en</strong>ocidios<br />

históricos, el concepto <strong>de</strong> limpieza étnica, el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas antipersonales,<br />

<strong>la</strong> muti<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> vio<strong>la</strong>ción como instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> terror <strong>en</strong> los<br />

conflictos o el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los niños-soldado, por referir sólo alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> los<br />

más impactantes resultados historiográficos (10) .<br />

Pero es que el propio campo <strong>de</strong> estudio sobre <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s internacionales ha v<strong>en</strong>ido<br />

mudándose y tomando <strong>un</strong> tono cada vez m<strong>en</strong>os estatal.<br />

En especial, sobresal<strong>en</strong> los estudios referidos a re<strong>de</strong>s intermedias y autónomas<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ONG, empresas multinacionales o re<strong>de</strong>s académicas y profesionales.<br />

La particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> estos actores globales se refiere a su ubicación dual,<br />

a caballo <strong>en</strong>tre dos m<strong>un</strong>dos. Participan, por tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a política pública,<br />

pero <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a intereses privados. Sin constituirse<br />

<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> negociación estatal, han llegado a convertirse <strong>en</strong> actores muy<br />

influy<strong>en</strong>tes y hasta <strong>de</strong>cisivos <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do actual <strong>de</strong>l espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, marcando esa zona tan trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre los<br />

estados y <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s. Así, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transnacionales, es <strong>de</strong>cir, «<strong>la</strong>s interacciones<br />

regu<strong>la</strong>res que se dan a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que<br />

cuando m<strong>en</strong>os <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los actores no es <strong>un</strong> ag<strong>en</strong>te estatal o no actúa <strong>en</strong> nombre<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> gobierno nacional u organismo intergubernam<strong>en</strong>tal», conforman <strong>un</strong><br />

campo <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovados esfuerzos <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia (11) .<br />

91<br />

(9)<br />

ROCHE, J.J.: «P<strong>en</strong>ser les guerres <strong>de</strong> <strong>de</strong>main. Épistémologie <strong>de</strong> <strong>la</strong> prospective sécuritaire»,<br />

Les Cahiers <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revue Déf<strong>en</strong>se National. La p<strong>en</strong>sé stratégique: <strong>un</strong>e vocation pour l´École<br />

militaire. Hors-série IRSEM-RDN&SC, julio (2009), 166-185, 182.<br />

(10)<br />

Vi<strong>de</strong> HAMPSON, F.O. et al., Madness in the Multitu<strong>de</strong>: Human Security and World Disor<strong>de</strong>r.<br />

Oxford, 2001.<br />

(11)<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>en</strong> RISSE, T., «Avances <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transnacionales y<br />

<strong>la</strong> política m<strong>un</strong>dial;» <strong>en</strong> Foro Internacional (octubre-diciembre 1999), pp. 365-403, <strong>en</strong> 365.<br />

Más refer<strong>en</strong>cias epistemológicas y conceptuales <strong>en</strong> KAISER, K., «Transnationale Politik», <strong>en</strong><br />

CZEM-PIEL, E.-O., (comp.), Die anachronistische Souveränität, Köln-Op<strong>la</strong><strong>de</strong>n, 1969, pp.<br />

80-109; Keohane, R. O. y Nye, J. S., «Introduction», <strong>en</strong> Keohane y Nye (comps.), Transnatio-


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

La probada relevancia <strong>de</strong> estas interacciones pue<strong>de</strong> ejemplificase <strong>en</strong> sucesos<br />

reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>l peso adquirido por los movimi<strong>en</strong>tos transnacionales disi<strong>de</strong>ntes<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> antigua Europa Ori<strong>en</strong>tal durante los procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rrocami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los regím<strong>en</strong>es com<strong>un</strong>istas <strong>en</strong> 1989; <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos sociales<br />

occi<strong>de</strong>ntales <strong>en</strong> as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz o medioambi<strong>en</strong>tal durante <strong>la</strong> década<br />

<strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, o el impacto mayor <strong>de</strong> organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> Amnistía Internacional (12) .<br />

Según parece, el propio proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización ha favorecido <strong>la</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s «<strong>de</strong>sterritorializadas». Int<strong>en</strong>sificadas por su parte a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas problemáticas m<strong>un</strong>diales globales <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>l SIDA<br />

o <strong>la</strong>s nuevas s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s ecológicas, <strong>la</strong>s nuevas organizaciones cosmopolitas<br />

hac<strong>en</strong>, <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, compet<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s propias <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales y diplomáticas.<br />

Y llegan <strong>en</strong> ocasiones a solicitar <strong>un</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones internacionales, como lo <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s antiglobalización<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cumbres <strong>de</strong> Seattle, Quebec o Génova.<br />

92<br />

La globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> información por su parte y <strong>la</strong> difusión instantánea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

noticias catapultan a los telespectadores –a <strong>la</strong> ciudadanía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral- al foco<br />

mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones y los conflictos, lo que ha contribuido a cierta emerg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión pública como factor <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia política internacional.<br />

Esta opinión pública y su impacto creci<strong>en</strong>te vi<strong>en</strong>e influy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> aplicación<br />

<strong>de</strong> ciertas medidas fr<strong>en</strong>te a alg<strong>un</strong>as insufici<strong>en</strong>cias a esca<strong>la</strong> diplomática m<strong>un</strong>dial<br />

–recuér<strong>de</strong>nse los casos <strong>de</strong> Ruanda y Bosnia por ejemplo-. De hecho los<br />

nuevos actores no estatales pue<strong>de</strong>n profesar <strong>un</strong>a influ<strong>en</strong>cia explícita <strong>en</strong> muchos<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política global.<br />

Nótese pues, <strong>en</strong> este p<strong>un</strong>to, el alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones conocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas décadas: <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tesis anteriores <strong>la</strong> discusión giraba <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> oposición<br />

aparecida <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>a visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales «c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />

el Estado» y otra «dominada por <strong>la</strong> sociedad». Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad<br />

resulta más útil reconocer <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que el m<strong>un</strong>do interestatal interactúa con<br />

el «m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad» también <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transnacionales (13) .<br />

nal Re<strong>la</strong>tions and World Politics, Cambridge, 1971, pp. XII-XVI; KECK, M. y SIKKINK, K.,<br />

Activistas Sin Fronteras, México, 2000.<br />

(12)<br />

Véase, por ejemplo, Haas, P. M. (comp.): «Knowledge, Power, and Policy Coordinación»,<br />

número especial <strong>de</strong> International Organization, vol. 46, núm. 1, invierno <strong>de</strong> 1992.<br />

(13)<br />

«El concepto original <strong>de</strong> «re<strong>la</strong>ciones transnacionales» estaba muy mal <strong>de</strong>finido, ya que<br />

abarcaba todo lo re<strong>la</strong>tivo a <strong>la</strong> política m<strong>un</strong>dial, salvo <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> Estado a Estado.<br />

Pero los flujos transnacionales <strong>de</strong> capitales, el comercio internacional, <strong>la</strong>s transmisiones<br />

televisivas <strong>de</strong> los medios extranjeros, <strong>la</strong> difusión transnacional <strong>de</strong> valores, <strong>la</strong>s coaliciones<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos pacifistas, <strong>la</strong>s alianzas transgubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> burócratas estatales, <strong>la</strong>s<br />

ONG y <strong>la</strong>s empresas transnacionales son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os muy distintos <strong>en</strong>tre sí, por lo que el<br />

estudio <strong>de</strong>l impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transnacionales sobre <strong>la</strong>s políticas resulta prácticam<strong>en</strong>te<br />

imposible si el concepto se usa <strong>en</strong> <strong>un</strong> s<strong>en</strong>tido tan amplio.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

La transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas constituye, ciertam<strong>en</strong>te, otro nuevo aspecto<br />

mayor a consi<strong>de</strong>rar y esto último ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong>orme marca <strong>en</strong> los nuevos cuadros<br />

<strong>de</strong> interpretación <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los conflictos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

misma, siempre <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> reflexión teórica <strong>un</strong>iversitaria a esca<strong>la</strong> nacional<br />

e internacional.<br />

En <strong>la</strong> Guerra Fría se opusieron, según se sabe, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te dos gran<strong>de</strong>s pot<strong>en</strong>cias,<br />

sino sobre todo imaginarios i<strong>de</strong>ológicos prof<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>te diverg<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> su es<strong>en</strong>cia política. Igualm<strong>en</strong>te como <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

«pax atómica», <strong>la</strong>s oposiciones se p<strong>la</strong>smaron paritariam<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> el campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> «confrontación <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as» cuanto <strong>en</strong> conflictos anc<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> espacios<br />

periféricos. Así, <strong>la</strong> Guerra Fría mantuvo <strong>un</strong> estado semiperman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión<br />

internacional; pero <strong>la</strong> confrontación «Este-Oeste» no fue directa por lo común,<br />

sino que se produjo a través <strong>de</strong> terceros países <strong>en</strong> zonas próximas o incluso<br />

distantes <strong>de</strong> los límites c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> ambos bloques. Se instauró <strong>un</strong>a práctica<br />

<strong>de</strong> riesgos calcu<strong>la</strong>dos –pre<strong>de</strong>cibles por tanto- <strong>de</strong>stinada <strong>en</strong> <strong>un</strong> primer mom<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los avances <strong>de</strong>l adversario y luego a disuadirle <strong>de</strong> cualquier<br />

acto hostil superior, ambicionando estratégicam<strong>en</strong>te evitar <strong>un</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> carácter m<strong>un</strong>dial (14) .<br />

El h<strong>un</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l bloque comandado por <strong>la</strong> Unión Soviética marcó <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> bipo<strong>la</strong>ridad internacional así como<br />

<strong>la</strong>s rivalida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el Pacto <strong>de</strong> Varsovia <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te europeo,<br />

aquí <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista militar. Necesariam<strong>en</strong>te todo se tradujo <strong>en</strong> <strong>la</strong> disi-<br />

93<br />

Por tanto, <strong>la</strong>s investigaciones reci<strong>en</strong>tes sobre el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transnacionales se<br />

ha <strong>en</strong>focado <strong>en</strong> actores o grupos <strong>de</strong> actores transnacionales c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificables, que<br />

vincul<strong>en</strong> por lo m<strong>en</strong>os a dos socieda<strong>de</strong>s o sub<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los gobiernos nacionales (<strong>en</strong> el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones transgubernam<strong>en</strong>tales). Estos actores y coaliciones transnacionales<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> «propósito», <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que tratan <strong>de</strong> lograr metas políticas específicas que<br />

atañ<strong>en</strong> al «Estado elegido» para sus activida<strong>de</strong>s. Este subconj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones transnacionales<br />

todavía <strong>de</strong>ja fuera a <strong>un</strong> amplio espectro <strong>de</strong> actores diversos. Por lo que se refiere a los<br />

propósitos, <strong>la</strong> investigación disponible se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> actores: los que se ori<strong>en</strong>tan<br />

principalm<strong>en</strong>te a obt<strong>en</strong>er ganancias instrum<strong>en</strong>tales, <strong>en</strong> especial económicas, y los que promuev<strong>en</strong><br />

principios y conocimi<strong>en</strong>tos. Entre los primeros se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>la</strong>s empresas transnacionales,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los seg<strong>un</strong>dos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong>s ONG y coaliciones transnacionales<br />

<strong>de</strong> cabil<strong>de</strong>o e influ<strong>en</strong>cia, como son los grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos humanos, los movimi<strong>en</strong>tos por<br />

<strong>la</strong> paz, los expertos <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos, los gobernadores <strong>de</strong> bancos c<strong>en</strong>trales y<br />

hasta <strong>la</strong>s re<strong>de</strong>s transgubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionarios estatales». Loc. cit. RISSE, T., 377-8.<br />

(14)<br />

«La Guerra Fría pres<strong>en</strong>ta tres rasgos principales: <strong>un</strong>a incompatibilidad total <strong>en</strong>tre dos<br />

sistemas agrupados alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dos ciuda<strong>de</strong><strong>la</strong>s, Estados Unidos, escudo <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do occi<strong>de</strong>ntal,<br />

y <strong>la</strong> URSS, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s socialistas; <strong>un</strong>a imposibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

hasta el fin <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong>l conflicto, a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que los dos sistemas c<strong>en</strong>trales<br />

están equipados con armas nucleares; <strong>un</strong>a prop<strong>en</strong>sión a utilizar estrategias indirectas para<br />

<strong>de</strong>sestabilizar al otro. La Guerra Fría no <strong>de</strong>semboca, como los conflictos anteriores, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

eliminación <strong>de</strong>l adversario (…)» <strong>en</strong> GONZÁLES. J, Historia <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do contemporáneo,<br />

Barcelona 2001, p. 235.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

pación <strong>de</strong> <strong>un</strong> tipo <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> corte masivo, pero asimismo por <strong>la</strong> eclosión<br />

<strong>de</strong> peligros difusos, finalm<strong>en</strong>te más imprevisibles.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces y como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los nuevos peligros pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong><br />

materias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> han ido apareci<strong>en</strong>do nuevos cuadros conceptuales<br />

<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor toda <strong>la</strong> nueva fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong><br />

peligros reales y pot<strong>en</strong>ciales –terrorismo internacional, consecu<strong>en</strong>cias disf<strong>un</strong>cionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, ac<strong>en</strong>tuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s crisis i<strong>de</strong>ntitarias, rehabilitación<br />

<strong>de</strong>l principio <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción humanitaria, etc.- amplificando <strong>en</strong> ocasiones,<br />

asimismo <strong>de</strong> manera paradójica, el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> in<strong>seguridad</strong>. Y todo lo<br />

anterior <strong>en</strong> <strong>un</strong> proceso <strong>de</strong> «capi<strong>la</strong>rización» y difuminación <strong>de</strong> los peligros,<br />

utilizando <strong>la</strong> temprana y conocida expresión <strong>de</strong> Didier Bigo, ante <strong>la</strong> irrupción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> insegurida<strong>de</strong>s más contemporáneas, así como <strong>de</strong> sus<br />

nuevas repres<strong>en</strong>taciones (15) .<br />

94<br />

Muy particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, los acontecimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con el 11 <strong>de</strong> septiembre<br />

<strong>de</strong>l año 2001 y sus <strong>de</strong>rivas han marcado <strong>la</strong> imbricación <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> nacional<br />

y <strong>la</strong> internacional <strong>de</strong> manera más es<strong>en</strong>cial, rompi<strong>en</strong>do <strong>un</strong> separami<strong>en</strong>to<br />

clásico que había caracterizado este campo <strong>de</strong> estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> historiografía. La propia dinámica más co<strong>la</strong>borativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

construcción europea <strong>en</strong> as<strong>un</strong>tos concerni<strong>en</strong>tes al l<strong>la</strong>mado espacio europeo <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa marca, por lo <strong>de</strong>más, asimismo esa visión más abarcadora<br />

e interre<strong>la</strong>cionada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> externa y <strong>la</strong> interna <strong>en</strong>tre europeos (16) .<br />

Convi<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> fin, recordar los efectos <strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización a esca<strong>la</strong><br />

geopolítica, dado que vi<strong>en</strong>e si<strong>en</strong>do acompañado por <strong>un</strong>a permeabilidad<br />

consecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras políticas y espaciales tradicionales. Y, así, el clásico<br />

reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía estatal es cuestionado por dos procesos<br />

paralelos: <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>tivización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lealta<strong>de</strong>s ciudadanas y <strong>la</strong> propia<br />

porosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras. Todo lo anterior favoreció <strong>en</strong> ciertos contextos <strong>la</strong><br />

dinamización <strong>de</strong> mayores flujos inmigratorios y el cuestionami<strong>en</strong>to conflictivo<br />

<strong>de</strong> territorios con aspiración secesionista.<br />

La nueva ag<strong>en</strong>da internacional discute, <strong>en</strong> fin, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema<br />

también difer<strong>en</strong>ciado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista económico y político, con el surgimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> nuevos actores y más Estados que buscan su lugar <strong>en</strong> el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias internacionales, con todas <strong>la</strong>s implicaciones que esto último<br />

conlleva. Afloran con cierto caudal, <strong>en</strong>tonces, los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas<br />

pot<strong>en</strong>cias. Alg<strong>un</strong>as como China, <strong>la</strong> nueva Rusia, India, Brasil, Irán o Turquía,<br />

adquiri<strong>en</strong>do incluso protagonismos.<br />

(15)<br />

DIDIER, B.: «Conflicts, Guerres et Territoire», Cultures et Conflits, (1996), 21-22.<br />

(16)<br />

ANDERSON, M. y Joanna APA, J.: «Changing Conceptions of Security and their Implications<br />

for EU Justice and Home Affairs Cooperation», CEPS Policy Brief, núm. 26, C<strong>en</strong>tre for<br />

European Policy Studies, octubre (2002). En línea http://www.ceps.be.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

En todo caso, <strong>la</strong>s cuestiones que se p<strong>la</strong>ntean como más originales <strong>de</strong> nuestro<br />

tiempo afectan asimismo a los f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l siglo XXI. Y aquí <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>seables que se ofrec<strong>en</strong> son casi siempre<br />

<strong>de</strong> naturaleza colectiva: alianzas, <strong>un</strong>iones, part<strong>en</strong>ariados. Sólo <strong>un</strong> colectivo <strong>de</strong><br />

intereses globales parece, <strong>en</strong> correspon<strong>de</strong>ncia, po<strong>de</strong>r regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s insegurida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do actual.<br />

■■<br />

EL CAMPO DE LAS ENSEÑANZAS Y SU IMBRICACIÓN<br />

UNIVERSITARIA<br />

Sea cual fuere el perfil conceptual específico que se distinga, los estudios sobre<br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa conforman <strong>un</strong> dominio <strong>un</strong>iversitario arraigado <strong>de</strong> alcance<br />

internacional y, muy especialm<strong>en</strong>te, su pres<strong>en</strong>cia sobresale <strong>en</strong> los contextos<br />

académicos europeos occi<strong>de</strong>ntales y norteamericanos. Todo lo anterior se manifiesta<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace al m<strong>en</strong>os media c<strong>en</strong>turia <strong>de</strong> trabajos consist<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong>dicación<br />

experta.<br />

España no ha sido aj<strong>en</strong>a a esta promoción internacional y <strong>la</strong>s iniciativas institucionalizadas<br />

<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a construir <strong>un</strong> auténtico tejido investigador y formativo<br />

no han <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tarse a partir, cierto es, <strong>de</strong> <strong>un</strong> <strong>la</strong>nzami<strong>en</strong>to más<br />

tardío por <strong>la</strong>s causas antem<strong>en</strong>cionadas líneas arriba. Pero, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> estudio, másteres especializados y estructuras perman<strong>en</strong>tes<br />

-<strong>de</strong> recursos <strong>un</strong>iversitarios <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral- han progresado, sobre todo<br />

si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a <strong>la</strong> comparación <strong>de</strong> lo conocido hace ap<strong>en</strong>as <strong>un</strong>os <strong>de</strong>c<strong>en</strong>ios.<br />

Cátedras y au<strong>la</strong>s especializadas, programas académicos formativos y cursos <strong>de</strong><br />

doctorado pertin<strong>en</strong>tes, dinamización <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> investigación consolidadas,<br />

mayor número <strong>de</strong> publicaciones <strong>en</strong> estas materias…; todo, <strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to, alumbra<br />

<strong>un</strong>a etapa <strong>de</strong> arraigo <strong>un</strong>iversitario.<br />

95<br />

De <strong>la</strong> situación repres<strong>en</strong>tada a partir <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas refer<strong>en</strong>cias ante<br />

expuestas, se pue<strong>de</strong>n trazar <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> conclusiones que hac<strong>en</strong> aproximarse<br />

hacia los estudios sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa también a <strong>la</strong> formación<br />

<strong>un</strong>iversitaria superior. Resumidam<strong>en</strong>te, nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>un</strong> ámbito temático<br />

cada vez más homogéneo que antaño, más autónomo epistemológicam<strong>en</strong>te<br />

y con <strong>un</strong> mayor grado <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to oficial a nivel <strong>de</strong> estudios y formación<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s educativas, académicas e investigadoras <strong>de</strong><br />

nuestro país.<br />

Ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista temático, <strong>la</strong>s iniciativas afectan a <strong>la</strong> mayor parte<br />

<strong>de</strong> los aspectos tradicionalm<strong>en</strong>te implícitos <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Pero muy especialm<strong>en</strong>te su panoplia se ha hecho más ext<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los<br />

últimos años, más abarcadora, conforme el propio concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha ido diversificándose y abordando asimismo cuestiones


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

<strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong>ergética, <strong>la</strong> medioambi<strong>en</strong>tal, el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s catástrofes<br />

naturales, los <strong>de</strong>rechos humanos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones internacionales<br />

y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> humana <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

A nivel <strong>de</strong> acciones doc<strong>en</strong>tes y formativas, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s y el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa marcan, característicam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>un</strong> protagonismo particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los estudios y<br />

activida<strong>de</strong>s académicas <strong>en</strong> nuestro país.<br />

Destacan, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>splegadas, primero, por el C<strong>en</strong>tro<br />

Superior <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (CESEDEN), a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vertebración <strong>de</strong> diversas activida<strong>de</strong>s académicas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>un</strong>iversitaria<br />

y luego, asimismo, protagonista <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinamización <strong>de</strong> cátedras y estudios<br />

especializados <strong>de</strong> postgrado. De este t<strong>en</strong>or, ac<strong>en</strong>tuaremos el dinamismo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do,<br />

<strong>en</strong>tre otras, por <strong>la</strong>s cátedras «Almirante Don Juan <strong>de</strong> Borbón» <strong>de</strong><br />

Estudios <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa Nacional, <strong>en</strong> cooperación con <strong>la</strong> Universidad<br />

Complut<strong>en</strong>se; Ing<strong>en</strong>iero «G<strong>en</strong>eral Don Antonio Remón y Zarco <strong>de</strong>l Valle», con<br />

<strong>la</strong> Politécnica <strong>de</strong> Madrid; «Almirante Martín Granizo», con <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Sa<strong>la</strong>manca, y «Francisco Vil<strong>la</strong>martín», sita <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Rey Juan Carlos.<br />

96<br />

Particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>dicación vi<strong>en</strong>e concretándose asimismo <strong>en</strong> el Instituto Universitario<br />

G<strong>en</strong>eral Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Estudios sobre <strong>la</strong> Paz, <strong>la</strong> Seguridad y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa,<br />

que fue creado por el Consejo <strong>de</strong> Ministros (Real Decreto 1643/1997), <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación a Distancia. Los objetivos g<strong>en</strong>erales que<br />

se pret<strong>en</strong>dieron lograr con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> este Instituto Universitario se agrupan<br />

<strong>en</strong> torno a cuatro aspectos principales re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> paz, el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong>, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y los as<strong>un</strong>tos militares <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Conj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te, allí se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> porte <strong>un</strong>iversitario <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>un</strong>a perspectiva<br />

interdisciplinar y a<strong>de</strong>más se fom<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> postgrado (17) .<br />

La organización <strong>de</strong> seminarios, cursos y estudios <strong>de</strong> postgrado ha sido <strong>un</strong> objetivo<br />

compartido por <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Granada y el Mando <strong>de</strong> Adiestrami<strong>en</strong>to<br />

y Doctrina (MADOC), localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad andaluza. El MADOC fue<br />

creado por Real Decreto 287/1997, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces ha ido<br />

consolidándose como el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y motor <strong>de</strong> innovaciones <strong>en</strong><br />

el Ejército <strong>de</strong> Tierra. En los últimos años, <strong>la</strong> actuación conj<strong>un</strong>ta con <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Granada se ha dirigido hacia <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>la</strong>n estratégico<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración –lo que da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> imbricación alcanzada-. La<br />

creación <strong>de</strong> <strong>un</strong> c<strong>en</strong>tro mixto, capaz <strong>de</strong> integrar y conjugar con mayor eficacia<br />

personas, recursos y activida<strong>de</strong>s es <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manifestaciones más repres<strong>en</strong>tativas<br />

<strong>de</strong> esta re<strong>la</strong>ción institucional original. Nótese que <strong>la</strong> organización y f<strong>un</strong>-<br />

(17)<br />

SEPULVEDA, I: «Universidad y Def<strong>en</strong>sa: <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Instituto Universitario G<strong>en</strong>eral<br />

Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do». ARBOR CLXXXIV Anejo 2 (2008), 101-108.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este c<strong>en</strong>tro mixto están inspirados <strong>en</strong> <strong>un</strong> criterio <strong>de</strong> dualidad<br />

compartido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Granada y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, tanto <strong>en</strong><br />

su composición cuanto <strong>en</strong> sus procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> trabajo y toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.<br />

Por lo <strong>de</strong>más, los estudios <strong>de</strong> postgrado y los másteres <strong>en</strong> materias <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa han v<strong>en</strong>ido ext<strong>en</strong>diéndose progresivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diversos campus<br />

<strong>un</strong>iversitarios. De nuevo a título so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te aleccionador, reseñaremos los instituidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Zaragoza, don<strong>de</strong> se imparte <strong>un</strong> máster <strong>de</strong> Seguridad<br />

Global y <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad «San Estanis<strong>la</strong>o <strong>de</strong> Kostka» <strong>de</strong><br />

Segovia, sobre Com<strong>un</strong>icación, Seguridad y Def<strong>en</strong>sa; <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Rey<br />

Juan Carlos, don<strong>de</strong> se ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> importante número –Administración para<br />

los sistemas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Logística <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Gestión <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, crisis y emerg<strong>en</strong>cias. Análisis y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

terrorismo. Analista <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia-, o el Máster Inter<strong>un</strong>iversitario <strong>en</strong> Cultura<br />

<strong>de</strong> Paz, Conflictos, Educación y Derechos Humanos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s andaluzas<br />

<strong>de</strong> Córdoba, Granada, Cádiz y Má<strong>la</strong>ga.<br />

Del análisis cualitativo ante citado se infiere que ya <strong>en</strong> numerosas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s<br />

españo<strong>la</strong>s se observa <strong>de</strong> forma progresiva el acomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> estudio oficiales e incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> sus postgrados; si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> notarse <strong>la</strong>s excepciones <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s<br />

<strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s cim<strong>en</strong>tadas sobre disciplinas más técnicas o <strong>la</strong>s que cu<strong>en</strong>tan con<br />

<strong>un</strong>a oferta educativa muy limitada.<br />

97<br />

La prof<strong>un</strong>da transformación que vi<strong>en</strong>e conoci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad españo<strong>la</strong> <strong>en</strong><br />

or<strong>de</strong>n a su adaptación al Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior también ha<br />

contribuido, qué duda cabe, a reflejar cierta emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los estudios académicos<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En especial, este proceso<br />

y su dinamización se advierte a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas <strong>en</strong>señanzas<br />

y a <strong>la</strong> r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong>l propio formato <strong>de</strong> estas últimas <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a lo<br />

establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 4/2007 <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril -que establecía <strong>un</strong>a nueva<br />

estructura <strong>de</strong> los títulos <strong>un</strong>iversitarios españoles-, y muy especialm<strong>en</strong>te al Real<br />

Decreto 1393/2007 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> octubre, que señaló el marco normativo para <strong>la</strong><br />

or<strong>de</strong>nación y verificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas <strong>un</strong>iversitarias oficiales.<br />

Según se sabe, ya <strong>en</strong> 1999 los Ministros <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> cada país miembro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Europea refr<strong>en</strong>daron <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> reformas estructurales con <strong>la</strong><br />

firma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Bolonia (1999), marcando los sigui<strong>en</strong>tes objetivos<br />

estratégicos:<br />

1. Adopción <strong>de</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones basado <strong>en</strong> dos ciclos principales:<br />

<strong>un</strong> primer ciclo <strong>de</strong> grado, con <strong>un</strong>a ori<strong>en</strong>tación profesional que facilite <strong>la</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral; y <strong>un</strong> ciclo <strong>de</strong> postgrado, con <strong>un</strong>a ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> especialización,<br />

investigadora o ci<strong>en</strong>tífica (Máster y Doctorado).


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

2. Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>nominado Sistema Europeo <strong>de</strong> Transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Créditos (ECTS), es <strong>de</strong>cir, <strong>un</strong>a <strong>un</strong>idad <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad académica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se integran armónicam<strong>en</strong>te tanto <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas teóricas y<br />

prácticas, así como otras activida<strong>de</strong>s académicas dirigidas que contemple<br />

el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo que el estudiante <strong>de</strong>be realizar para superar cada <strong>un</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s asignaturas (c<strong>la</strong>ses pres<strong>en</strong>ciales, trabajos prácticos, trabajo <strong>en</strong> bibliotecas,<br />

etc.).<br />

3. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ciones fácilm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong>sible y comparable<br />

a esca<strong>la</strong> europea mediante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l suplem<strong>en</strong>to europeo<br />

al título.<br />

4. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad para estudiantes, profesores, investigadores y el<br />

personal técnico-administrativo <strong>en</strong> Europa.<br />

5. Esfuerzo por <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones a través <strong>de</strong> su análisis<br />

con procedimi<strong>en</strong>tos contrastados <strong>de</strong> evaluación y acreditación nacional<br />

y supranacional.<br />

6. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y formación continua a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida profesional.<br />

98<br />

Las repercusiones <strong>de</strong> estas iniciativas son múltiples y también <strong>en</strong> los estudios<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa han v<strong>en</strong>ido afectando<br />

no sólo a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>ciones, sino que han supuesto re<strong>de</strong>finir los<br />

cont<strong>en</strong>idos y el perfil profesional <strong>de</strong> cada titu<strong>la</strong>ción o estudio; establecer objetivos<br />

curricu<strong>la</strong>res básicos; expresar <strong>la</strong> duración <strong>en</strong> número <strong>de</strong> créditos europeos;<br />

acercar <strong>la</strong> duración real <strong>de</strong> los estudios al número <strong>de</strong> años que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s titu<strong>la</strong>ciones, o introducir nuevos estudios basados <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos y perfiles<br />

profesionales <strong>de</strong> más actualidad y utilidad social.<br />

A<strong>un</strong>que no compete directam<strong>en</strong>te al propósito <strong>de</strong> esta co<strong>la</strong>boración, <strong>de</strong>be recordarse<br />

que los nuevos retos educativos y formativos han condicionado asimismo<br />

<strong>la</strong> propia Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar, que consagra su título IV precisam<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, estructurándo<strong>la</strong> <strong>en</strong> tres niveles: formación, perfeccionami<strong>en</strong>to y<br />

altos estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional.<br />

Así, también <strong>la</strong> situación actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas es el<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong>a prof<strong>un</strong>da reforma que se inicia con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong><br />

vigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley 17/1989, regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong>l Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Personal Militar Profesional,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>fine <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza militar integrado <strong>en</strong> el<br />

sistema educativo g<strong>en</strong>eral y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>un</strong>iversitario (18) .<br />

(18)<br />

El proceso <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza militar iniciado <strong>en</strong> 1989 pue<strong>de</strong> ser apreciado <strong>en</strong><br />

TOLEDO Y UBIETO, E. O. <strong>de</strong>: «La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza militar», <strong>en</strong> SEPULVEDA MU-<br />

ÑOZ, I. y ALDA MEJÍAS, S. (eds.): Congreso <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Fuerzas Armadas y<br />

políticas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa: transición y mo<strong>de</strong>rnización. Madrid, 2007, 349-362.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

Recuér<strong>de</strong>se <strong>en</strong> especial que <strong>en</strong> el artículo 51 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar se<br />

precisa que el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>bía promover <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong> sistema<br />

<strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Universitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa que se adscribirían a <strong>un</strong>a o varias<br />

Universida<strong>de</strong>s Públicas, conforme a lo previsto por su parte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

6/2001, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (19) . La adscripción es <strong>un</strong>a figura<br />

que se recoge <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s y se utiliza para impartir<br />

formación <strong>de</strong> alcance <strong>un</strong>iversitario al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad <strong>de</strong> adscripción<br />

y obt<strong>en</strong>er títulos con el mismo valor que los obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros propios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad. En <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este precepto, se dictó el Real Decreto<br />

1723/2008, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> octubre, mediante el cual se crea el sistema <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y cuyo precepto más significativo es el artículo 2,<br />

mediante el cual se seña<strong>la</strong> que forman el sistema <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa los c<strong>en</strong>tros ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia Militar <strong>de</strong> Zaragoza, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Naval Militar <strong>de</strong> Marín y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Aire <strong>de</strong> San Javier que se<br />

adscribirían a <strong>un</strong>a o varias Universida<strong>de</strong>s Públicas conforme a lo previsto <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Ley Orgánica 6/2001, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s (20) .<br />

En re<strong>la</strong>ción con los títulos <strong>de</strong> postgrado se indica por su parte que pue<strong>de</strong>n<br />

impartir <strong>en</strong>señanzas conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los mismos, el sistema <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros <strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Altos Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional –CESEDEN y ESFAS-, y los C<strong>en</strong>tros Doc<strong>en</strong>tes Militares <strong>de</strong><br />

Perfeccionami<strong>en</strong>to. Esta reforma ha abierto nuevas vías <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración con el<br />

sistema <strong>un</strong>iversitario <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> títulos <strong>de</strong> postgrado.<br />

99<br />

■■<br />

LA PROMOCIÓN DE UNA CULTURA DE DEFENSA<br />

Y SEGURIDAD A PARTIR DE LOS CONVENIOS Y<br />

SUBVENCIONES REALIZADAS ENTRE EL MINISTERIO<br />

DE DEFENSA Y EL SISTEMA UNIVERSITARIO<br />

Pero este repaso <strong>de</strong> iniciativas quedaría muy incompleto si no hiciésemos refer<strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>un</strong> amplio cuerpo <strong>de</strong> acciones, también <strong>en</strong><br />

contexto <strong>un</strong>iversitario, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Ins-<br />

(19)<br />

Sobre el acomodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma cfr. GARCÍA FERNÁNDEZ, J.: «El nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza militar <strong>en</strong> España». Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Derecho Militar. Núm. 94, julio-diciembre<br />

/2009) 15-33.<br />

(20)<br />

«Tras <strong>la</strong> creación tanto <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa como <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros singu<strong>la</strong>res ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tres Aca<strong>de</strong>mias g<strong>en</strong>erales era necesario dar el paso<br />

sigui<strong>en</strong>te que consistía <strong>en</strong> adscribir estos c<strong>en</strong>tros a <strong>de</strong>terminadas Universida<strong>de</strong>s como requier<strong>en</strong><br />

el artículo 51.2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carrera Militar y articulo 11 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica<br />

6/2001, <strong>de</strong> 21 <strong>de</strong> diciembre, <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s. Así se hizo cuando <strong>la</strong> Ministra <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

suscribió, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l año 2009, los conv<strong>en</strong>ios <strong>de</strong> adscripción con <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Zaragoza (para el c<strong>en</strong>tro ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia G<strong>en</strong>eral Militar <strong>de</strong> Zaragoza) <strong>de</strong> Vigo<br />

(para el c<strong>en</strong>tro ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Naval Militar <strong>de</strong> Marín) y Politécnica <strong>de</strong> Cartag<strong>en</strong>a<br />

(para el c<strong>en</strong>tro ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Aire <strong>de</strong> San Javier)» Ibíd., 30


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

titucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa (DIGERINS), que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> numerosas activida<strong>de</strong>s<br />

dirigidas a fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>bate y análisis sobre los nuevos esc<strong>en</strong>arios que<br />

afectan a nuestra <strong>seguridad</strong>, así como sobre <strong>la</strong>s doctrinas y estrategias para<br />

garantizar<strong>la</strong> (21) .<br />

Esta <strong>la</strong>bor testimonia <strong>la</strong> vol<strong>un</strong>tad política <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa por seña<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>un</strong>a toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia colectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

y sus valores ciudadanos <strong>en</strong> contexto <strong>un</strong>iversitario, siempre <strong>en</strong> com<strong>un</strong>ión<br />

con <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional 1/2008, que se refiere a <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> «fom<strong>en</strong>tar y promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

propiciar <strong>un</strong> mayor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l papel que nuestra Constitución otorga<br />

a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y promover el más amplio apoyo <strong>de</strong> los ciudadanos a<br />

sus Ejércitos».<br />

100<br />

Al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2006 <strong>de</strong> manera sistemática y con carácter anual, <strong>la</strong><br />

Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong>l<br />

Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos, vi<strong>en</strong>e concedi<strong>en</strong>do subv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong>stinadas a financiar propósitos que contribuyan justam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> promoción<br />

y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>. Los recursos tradicionalm<strong>en</strong>te más utilizados por <strong>la</strong>s<br />

<strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s –públicas y privadas- se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong><br />

cursos, seminarios o foros y a <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación. Pero<br />

también estas ayudas han facilitado <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas<br />

con el conocimi<strong>en</strong>to y estudio <strong>de</strong>l patrimonio histórico y <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas y el m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

Más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te expuestas, <strong>la</strong>s iniciativas re<strong>la</strong>tivas al año 2011, y <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />

aplicación <strong>un</strong>iversitaria, fueron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes, según lo aparecido <strong>en</strong> el<br />

B.O.E. <strong>de</strong> 25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2010:<br />

– Cursos, seminarios, foros, y otras activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> divulgación que refuerc<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ciudadanía <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s,<br />

<strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong> nuestras fronteras.<br />

– Proyectos <strong>de</strong> investigación, estudios, seminarios, foros <strong>de</strong> estudio y activida<strong>de</strong>s<br />

afines re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

(21)<br />

Sobre el campo <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa –DIGERINS-, refiere el Real Decreto 1287/2010, <strong>de</strong> 15 <strong>de</strong> octubre por<br />

su parte que será responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, asumi<strong>en</strong>do compet<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong>s publicaciones. De esta<br />

institución <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n los sigui<strong>en</strong>tes órganos directivos:<br />

a) El Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos, con nivel orgánico <strong>de</strong> Subdirección G<strong>en</strong>eral<br />

y que posee cierta prestancia precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones conj<strong>un</strong>tas<br />

con los Ministerios <strong>de</strong> Educación y <strong>de</strong> Cultura, <strong>la</strong>s Universida<strong>de</strong>s e instituciones educativas.<br />

b) La Subdirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Publicaciones.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

– Estudios y análisis, así como seminarios, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análoga<br />

naturaleza que se c<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>foque integral para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />

conflictos y gestión <strong>de</strong> crisis, y <strong>la</strong>s nuevas perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s Fuerzas Armadas, <strong>la</strong>s organizaciones internacionales, <strong>la</strong>s organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>más <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas o privadas con respecto a <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> misiones internacionales <strong>de</strong> paz y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia humanitaria.<br />

– Proyectos <strong>de</strong> investigación, seminarios, cursos, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y otras activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> divulgación <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> estudios a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, y<br />

<strong>en</strong> especial, sobre el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas como instrum<strong>en</strong>to para<br />

garantizar <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> España, contribuir a <strong>la</strong> paz m<strong>un</strong>dial y<br />

co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> tareas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> los ciudadanos.<br />

– Trabajos <strong>de</strong> investigación, seminarios, jornadas y exposiciones especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>riquecedores <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia militar.<br />

– Estudios, trabajos <strong>de</strong> investigación, seminarios, jornadas y exposiciones que<br />

vers<strong>en</strong> sobre el patrimonio histórico y <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas.<br />

– Estudios, programas <strong>de</strong> divulgación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

activida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias que t<strong>en</strong>gan como <strong>de</strong>stinatarios a los estudiantes<br />

<strong>un</strong>iversitarios.<br />

– Activida<strong>de</strong>s para impulsar y promover acciones <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, no<br />

<strong>un</strong>iversitario (educación primaria y sec<strong>un</strong>daria), <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación<br />

y promoción <strong>de</strong> los temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, el patrimonio histórico y <strong>la</strong> historia militar, así como<br />

mejorar su conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas y sus<br />

misiones, tanto <strong>de</strong>ntro como fuera <strong>de</strong> nuestras fronteras.<br />

– Realización <strong>de</strong> estudios sociológicos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa con especial énfasis <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar el grado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad hacia sus Fuerzas Armadas.<br />

101<br />

■■<br />

A MODO DE CONCLUSIÓN<br />

El estudio y <strong>la</strong> formación sobre temáticas <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong><br />

conforman <strong>en</strong> España <strong>un</strong> campo <strong>de</strong> trabajo que, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas, vi<strong>en</strong>e alcanzando cierto protagonismo y visibilidad <strong>un</strong>iversitaria.<br />

Una consolidada pres<strong>en</strong>cia investigadora, más adaptada a <strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s conceptuales<br />

y a <strong>la</strong>s transformaciones reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia, así como <strong>la</strong>s originales<br />

reformas estructurales <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza superior no hac<strong>en</strong> sino<br />

peraltar re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> el compromiso <strong>un</strong>iversitario investigador, cuanto<br />

<strong>en</strong> el formativo y doc<strong>en</strong>te.<br />

En ambos casos, <strong>la</strong>s iniciativas favorecidas por el propio Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>o <strong>un</strong>iversitario han<br />

constituido y constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong> refuerzo f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal.


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

Por todo lo ante referido, el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> espacios <strong>un</strong>iversitarios -<strong>en</strong> investigación<br />

y doc<strong>en</strong>cia-, que han conocido los estudios sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa suscita <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> observaciones e interrogaciones.<br />

Una primera cuestión se impone sobre el <strong>en</strong>sanchami<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> estos intereses<br />

<strong>un</strong>iversitarios: ¿cómo explicar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva transformación <strong>de</strong>l panorama<br />

español <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o? Varias respuestas pue<strong>de</strong>n proponerse al respecto.<br />

La primera t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría a hacer hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l contexto internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas. Nos referimos notoriam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

<strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario internacional y al aparecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevos actores<br />

relevantes que han reforzado <strong>la</strong> reflexión intelectual sobre el impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa también <strong>en</strong> el contexto <strong>un</strong>iversitario español.<br />

102<br />

En ese or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>la</strong> implosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Soviética, el <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l Pacto <strong>de</strong> Varsovia y el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> bipo<strong>la</strong>ridad pusieron <strong>en</strong> cuestión <strong>la</strong>s teorías<br />

clásicas sobre el equilibrio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> disociación nuclear. Pero todo<br />

lo anterior no conllevó <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> conciliación internacional,<br />

como <strong>de</strong>mostraron prontam<strong>en</strong>te el estallido <strong>de</strong> nuevas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> in<strong>seguridad</strong><br />

<strong>en</strong> conflictos ahora motivados por causas más heterogéneas que antaño<br />

–resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los nacionalismos excluy<strong>en</strong>tes, rec<strong>la</strong>maciones secesionistas,<br />

pres<strong>en</strong>cia política <strong>de</strong> los f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talismos religiosos- y <strong>la</strong> propia originalidad<br />

<strong>de</strong>l f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o terrorista global, por citar dos <strong>de</strong> los aspectos más relevantes<br />

puestos <strong>en</strong> valor líneas arriba.<br />

Por otra parte, <strong>la</strong> visibilidad y el mayor peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas ilícitas y disf<strong>un</strong>cionales<br />

<strong>en</strong> contexto <strong>de</strong> m<strong>un</strong>dialización –tráficos <strong>de</strong> armas, drogas o b<strong>la</strong>nqueo<br />

<strong>de</strong> capitales -, <strong>la</strong>s problemáticas internacionales <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong>l cambio climático,<br />

el <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> alim<strong>en</strong>taria o <strong>la</strong> «per<strong>en</strong>nidad» <strong>de</strong>l problema<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza y <strong>la</strong> exclusión sociales, <strong>en</strong>tre otros aspectos, han alzaprimado <strong>la</strong><br />

notabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática sobre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong>tre nosotros.<br />

Los extraordinarios acontecimi<strong>en</strong>tos que se sucedieron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales <strong>de</strong> los<br />

años och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo XX a esca<strong>la</strong> p<strong>la</strong>netaria y, <strong>en</strong>tre ellos, <strong>la</strong>s sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes<br />

<strong>de</strong>sapariciones soviética y yugos<strong>la</strong>va, el g<strong>en</strong>ocidio ruandés, los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l<br />

World Tra<strong>de</strong> C<strong>en</strong>ter durante 2001, <strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> Afganistán, el <strong>de</strong>rrocami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Sadam Husein <strong>en</strong> Irak, los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2004, … e tutti<br />

quanti, no <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> imantar a <strong>un</strong> cuerpo <strong>un</strong>iversitario español que estudiaba<br />

e investigaba asimismo estando cada vez más preocupado por <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s cuestiones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, el respeto <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

guerra y <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia política <strong>en</strong> el horizonte contemporáneo.<br />

En ese m<strong>un</strong>do <strong>en</strong> constante transformación, preñado por <strong>la</strong>s incertidumbres<br />

y <strong>en</strong> ocasiones incluso por los cambios más inesperados –<strong>la</strong>s muy reci<strong>en</strong>tes


Fernando López Mora<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario<br />

revueltas <strong>de</strong>l contexto político árabe, dixit- han configurado <strong>un</strong> esc<strong>en</strong>ario internacional<br />

complejo y hasta cierto p<strong>un</strong>to incierto, don<strong>de</strong> el ciudadano común se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad o <strong>de</strong>sconfianza. Y también esto último<br />

int<strong>en</strong>sifica el interés por <strong>la</strong> temática.<br />

La seg<strong>un</strong>da respuesta al mejor acomodo <strong>de</strong> los estudios sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa proce<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>de</strong>manda interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución <strong>un</strong>iversitaria<br />

españo<strong>la</strong>. Como podría dar testimonio cualquier profesor <strong>de</strong> historia<br />

contemporánea, re<strong>la</strong>ciones internacionales o <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia política, <strong>la</strong> seducción<br />

<strong>de</strong> los estudiantes por los as<strong>un</strong>tos internacionales y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> no hizo más<br />

que aum<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra fría. El mismo t<strong>en</strong>or llevó a nuevos<br />

investigadores a ori<strong>en</strong>tar su carrera profesional hacia el estudio <strong>de</strong> los conflictos,<br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz o <strong>la</strong> Historia <strong>de</strong>l M<strong>un</strong>do Actual –por citar sólo alg<strong>un</strong>os<br />

casos pertin<strong>en</strong>tes-, dando así nacimi<strong>en</strong>to a r<strong>en</strong>ovadas vocaciones <strong>en</strong> este emerg<strong>en</strong>te<br />

ámbito <strong>de</strong> trabajo.<br />

Debe recordarse, igualm<strong>en</strong>te, el hecho <strong>de</strong> que el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inestabilida<strong>de</strong>s<br />

y nuevos conflictos interesó también a <strong>la</strong>s instituciones gubernam<strong>en</strong>tales<br />

y políticas españo<strong>la</strong>s que <strong>de</strong>bieron acomodar asiduam<strong>en</strong>te sus estrategias y su<br />

discurso ante <strong>un</strong> contexto internacional tan móvil y complejo. El impulso <strong>de</strong>l<br />

estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> e incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fijada <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

<strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, también respondió a <strong>un</strong>a necesidad política práctica, lo que se<br />

tradujo <strong>en</strong> <strong>un</strong>a corri<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s y el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> no<br />

pocos «<strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as» o «think tank», siempre con mucha pres<strong>en</strong>cia<br />

académica y <strong>un</strong>iversitaria <strong>en</strong>tre sus principales dinamizadores.<br />

103


CAPÍTULO CUARTO<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA EN LOS PAISES DE<br />

NUESTRO ENTORNO<br />

José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

RESUMEN:<br />

En este capítulo se «audita» el grado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

naciones, que han sido seleccionadas <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> ciertas peculiarida<strong>de</strong>s que cada <strong>un</strong>a<br />

pres<strong>en</strong>ta y que contribuy<strong>en</strong> a hacer<strong>la</strong> realm<strong>en</strong>te interesante para el objetivo que se persigue.<br />

En su redacción el autor invita <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te al lector a que él mismo, a cada paso,<br />

extraiga conclusiones con respecto al caso español. En el estudio se repasan aspectos<br />

com<strong>un</strong>es, pero también otros concretos para alg<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones y, alg<strong>un</strong>o, anecdótico o<br />

coy<strong>un</strong>tural. Su lectura nos permitirá valorar hasta dón<strong>de</strong> llega y <strong>en</strong> qué se basa su conci<strong>en</strong>cia<br />

nacional, su grado <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y, <strong>en</strong> último caso, su Cultura <strong>de</strong> Seguridad y<br />

Def<strong>en</strong>sa.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

Conci<strong>en</strong>cia, <strong>cultura</strong>, historia, territorio, orgullo, educación, am<strong>en</strong>aza, <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

SUMMARY:<br />

This chapter analyzes the security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se culture of differ<strong>en</strong>t nations, that have be<strong>en</strong><br />

selected in virtue of certain peculiarities that each one pres<strong>en</strong>ts, and contribute make it really<br />

interesting for the objective it pursues.<br />

The wording of the author invites, in a perman<strong>en</strong>t way, the rea<strong>de</strong>r himself for every step,<br />

to draw conclusions with respect to the Spanish case. In the study, common aspects are<br />

reviewed, but also other specific ones, for some of the nations and anecdotic or curr<strong>en</strong>t<br />

aspects. The reading will permit us to appreciate the level and what is the basis of its national<br />

spirit, its <strong>de</strong>gree of <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se awar<strong>en</strong>ess and <strong>la</strong>stly, its <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se and security culture.<br />

Keywords<br />

Awar<strong>en</strong>ess, culture, history, territory, pri<strong>de</strong>, education, threats, security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

■■<br />

INTRODUCCIÓN<br />

En el primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre los pon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este trabajo para trazar sus<br />

líneas maestras, se intercambiaron <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as sobre <strong>en</strong> qué niveles<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>díamos se <strong>en</strong>contraba <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España,<br />

para concluir, con <strong>un</strong>as u otras matizaciones, que era bajo, muy bajo o<br />

inexist<strong>en</strong>te.<br />

Entre cuáles podían ser los motivos que nos habían conducido a esta situación,<br />

se citaron varios: <strong>la</strong> escasa conci<strong>en</strong>cia nacional, <strong>la</strong> propia historia <strong>de</strong><br />

España y el impacto que <strong>en</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir político ha t<strong>en</strong>ido el estam<strong>en</strong>to militar,<br />

<strong>la</strong>s guerras civiles, <strong>la</strong> percepción g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, y<br />

con ello <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, el impacto <strong>de</strong> los nacionalismos,<br />

el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que se divulga nuestro pasado y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia o poca visibilidad<br />

<strong>de</strong> lo militar <strong>en</strong> nuestra sociedad, com<strong>en</strong>zando por algo tan palpable<br />

como <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> ver <strong>un</strong> militar <strong>un</strong>iformado por nuestras ciuda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre<br />

otros. El proceso me pareció tan simple y fructífero, que propongo utilizar<br />

los mismos parámetros para analizar <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> países <strong>en</strong><br />

los que nos iremos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do, y volver periódicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> vista a <strong>la</strong> realidad<br />

españo<strong>la</strong> para extraer conclusiones.<br />

En este viaje haremos esca<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>stinos que nos resultan distantes y otros<br />

que s<strong>en</strong>timos próximos, <strong>en</strong> <strong>un</strong>as que son naciones <strong>de</strong> tradición ancestral y <strong>en</strong><br />

otras <strong>de</strong> pujante juv<strong>en</strong>tud, nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> países con historia p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong><br />

victorias, <strong>en</strong> otros secu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te invadidos y divididos.<br />

107<br />

Espero que, como <strong>de</strong> toda travesía, regresemos con experi<strong>en</strong>cias que nos sirvan<br />

para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos mejor a nosotros mismos y, sobre todo, valorar mejor lo que<br />

somos.<br />

■■<br />

CONCIENCIA NACIONAL<br />

Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por conci<strong>en</strong>cia nacional el amor al propio país y, <strong>en</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong><br />

Mario Vargas Llosa (1) <strong>en</strong> su discurso <strong>en</strong> Estocolmo a raíz <strong>de</strong> serle concedido<br />

el premio Nobel <strong>de</strong> Literatura: «el amor al país <strong>en</strong> que <strong>un</strong>o nació no pue<strong>de</strong> ser<br />

obligatorio, sino, al igual que cualquier amor, <strong>un</strong> movimi<strong>en</strong>to espontáneo <strong>de</strong>l<br />

corazón». ¿Acaso <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> España y su aportación a <strong>la</strong> historia <strong>un</strong>iversal<br />

no pue<strong>de</strong>n por sí mismas <strong>de</strong>spertar ese s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to?<br />

(1)<br />

VARGAS LLOSA Mario: Elogio <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y <strong>la</strong> ficción. Discurso Nobel. 7 diciembre <strong>de</strong><br />

2010 disponible <strong>en</strong> http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/<strong>la</strong>ureates/2010/vargas_llosa-lecture_sp.pdf<br />

fecha <strong>de</strong> consulta 20.12.2010.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Para otro escritor <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana, <strong>en</strong> este caso Octavio Paz (2) «<strong>un</strong>a sociedad<br />

se <strong>de</strong>fine no sólo por su actitud ante el futuro sino fr<strong>en</strong>te al pasado, sus<br />

recuerdos no son m<strong>en</strong>os reve<strong>la</strong>dores que sus <strong>proyecto</strong>s» y <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a su<br />

país, México, aña<strong>de</strong>: «estamos preocupados (mejor dicho: obsesionados) por<br />

nuestro pasado, no t<strong>en</strong>emos <strong>un</strong>a i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> lo que hemos sido y lo que es más<br />

grave: no queremos t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>»<br />

■■<br />

Israel<br />

A pesar <strong>de</strong> que su creación como estado es reci<strong>en</strong>te, 1948, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

Israel se estudia sólo <strong>un</strong>a historia, y ésta arranca <strong>en</strong> el primer libro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biblia<br />

«La historia <strong>de</strong> Israel comi<strong>en</strong>za con el pacto <strong>de</strong> Dios con Abraham, aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el 2.000 a.C.: «Y haré <strong>de</strong> ti <strong>un</strong>a nación gran<strong>de</strong>» (Génesis 12:2).»<br />

Esta visión trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>un</strong>ida a razones <strong>de</strong> etnia y religión, sin olvidar los<br />

avatares vividos por este pueblo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los tiempos, hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> éste <strong>un</strong><br />

caso singu<strong>la</strong>r, toda vez que se pue<strong>de</strong> ser israelita, apoyar su causa e incluso<br />

servir como vol<strong>un</strong>tario <strong>en</strong> su Ejército, sin haber nacido <strong>en</strong> su territorio. En<br />

este s<strong>en</strong>tido es recom<strong>en</strong>dable visitar <strong>la</strong> página web <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas <strong>de</strong><br />

Israel (3) (IDF) y el abanico <strong>de</strong> ofertas <strong>de</strong> alistami<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se pres<strong>en</strong>tan a<br />

ciudadanos <strong>de</strong> todo el m<strong>un</strong>do.<br />

108<br />

¿Qué excita <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional? Sin duda que <strong>un</strong> sin fin <strong>de</strong> motivos,<br />

pero <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre ellos no han <strong>de</strong> faltar: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to antropológico<br />

<strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>un</strong>a etnia, grupo o religión a <strong>la</strong> simple afinidad, adhesión a <strong>un</strong>a<br />

causa y, tal vez por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> todos ellos, <strong>la</strong> propia superviv<strong>en</strong>cia.<br />

La conci<strong>en</strong>cia nacional vemos que no se circ<strong>un</strong>scribe a los límites territoriales<br />

y <strong>en</strong> el caso que nos ocupa, exist<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s judías <strong>en</strong> muchos<br />

países <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do, personas que pose<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudadanía <strong>de</strong>l país <strong>en</strong> el que han<br />

nacido o viv<strong>en</strong>, pero que, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que lo solicit<strong>en</strong>, serán reconocidos<br />

como israelitas <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>recho.<br />

■■<br />

Italia<br />

Metternich <strong>de</strong>finió Italia como <strong>un</strong> «concepto geográfico», poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> relieve<br />

<strong>la</strong>s importantes difer<strong>en</strong>cias, económicas, históricas y <strong>cultura</strong>les que existían<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva Italia. Hoy no faltan los que aspiran a <strong>un</strong>a partición<br />

<strong>en</strong>tre norte y sur, no obstante existe <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia nacional basada, <strong>en</strong><br />

parte, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>un</strong>itaria visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia común.<br />

(2)<br />

PAZ Octavio «El Reino <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva España», <strong>en</strong> PAZ O. Sor Juan Inés <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cruz o Las<br />

Trampas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fe. Barcelona, Seix Barral, 1989, 23-41.<br />

(3)<br />

IDF Vol<strong>un</strong>teer Programs. Disponible <strong>en</strong> http://dover.idf.il/IDF/English/information/<strong>de</strong>fault.<br />

htm. Fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta diciembre 2010.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

La re<strong>un</strong>ificación italiana se produjo <strong>en</strong> el siglo XIX, históricam<strong>en</strong>te el proceso<br />

se <strong>de</strong>nominó «El Resurgimi<strong>en</strong>to» (Il Risorgim<strong>en</strong>to) dando a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong><br />

nueva nación, h<strong>un</strong><strong>de</strong> sus raíces directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Roma y su Imperio, con alg<strong>un</strong>a<br />

transición <strong>de</strong> por medio.<br />

Otro factor <strong>de</strong> cohesión es <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua común, que no fue tal hasta <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> radio, razón por <strong>la</strong> que popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te se dice que Marconi, y no Dante, es<br />

el padre <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua italiana. L<strong>en</strong>gua común a<strong>un</strong>que coexistan otras, constitucionalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>nominadas dialectos, como véneto, sardo o piamontés, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>l alemán hab<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> región alpina <strong>de</strong>l sud-tirol. Idioma común <strong>de</strong> escasa<br />

imp<strong>la</strong>ntación a nivel global, lo que supone <strong>un</strong>a barrera importante <strong>de</strong> cara al<br />

comercio exterior y que lleva a <strong>en</strong>vidiar al español, por su condición <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

<strong>un</strong>iversal <strong>en</strong> expansión.<br />

Conci<strong>en</strong>cia nacional a <strong>la</strong> que contribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> gran medida los tri<strong>un</strong>fos <strong>de</strong>portivos,<br />

<strong>la</strong> pasión por el arte, <strong>la</strong> moda o, a<strong>un</strong>que resulte prosaico, <strong>la</strong> pasta. Sin <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>orme colonia italiana <strong>en</strong> el extranjero. Sólo <strong>en</strong> los Estados Unidos<br />

<strong>de</strong> Norteamérica se calcu<strong>la</strong> que viv<strong>en</strong> tantos nietos y bisnietos <strong>de</strong> italianos,<br />

como habitantes ti<strong>en</strong>e Italia a día <strong>de</strong> hoy. Millones <strong>de</strong> «italianos» orgullosos <strong>de</strong><br />

serlo, que a m<strong>en</strong>udo merec<strong>en</strong> <strong>un</strong> hueco <strong>en</strong> el cine y que han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>un</strong>a<br />

particu<strong>la</strong>r forma <strong>de</strong> vida, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> gastronomía y costumbres heredadas <strong>de</strong> sus<br />

abuelos se manti<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

109<br />

■■<br />

Chile<br />

Los más <strong>de</strong> cuatro mil kilómetros <strong>de</strong> norte a sur <strong>de</strong> su territorio contin<strong>en</strong>tal y<br />

sus seis mil seisci<strong>en</strong>tos kilómetros <strong>de</strong> frontera no son <strong>un</strong> obstáculo para que<br />

Chile esté configurado como <strong>un</strong> estado c<strong>en</strong>tralizado, con <strong>un</strong>a historia e idioma<br />

común y catorce regiones, al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales emerge <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Int<strong>en</strong><strong>de</strong>nte,<br />

que es nombrado directam<strong>en</strong>te por el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional que po<strong>de</strong>mos acuñar harán, antes<br />

o <strong>de</strong>spués, refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> historia común, a <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los pueblos y otros<br />

valores trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntales, pero <strong>de</strong>t<strong>en</strong>gámonos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes afirmaciones: «<strong>la</strong><br />

tragedia <strong>de</strong> los 33 mineros atrapados <strong>en</strong> mina San José ha <strong>de</strong>spertado el orgullo<br />

nacional <strong>de</strong> los chil<strong>en</strong>os», «Chile es ahora más respetado, más valorado, no es<br />

el mismo país que t<strong>en</strong>íamos 69 días atrás, se ha catapultado nuestro prestigio».<br />

Son pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> los primeros mandatarios chil<strong>en</strong>os que pudimos leer <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pr<strong>en</strong>sa (4) (El País edición digital). Esto quiere <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> poco más <strong>de</strong> dos<br />

meses Chile, <strong>un</strong>a nación que con anterioridad era ubicada con dificultad <strong>en</strong> el<br />

mapa por millones <strong>de</strong> personas, que afrontaba <strong>la</strong> crisis con <strong>un</strong> gobierno recién<br />

(4)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.elpais.com/articulo/internacional/Chile/conmueve/m<strong>un</strong>do/rescate/33/mineros/elpepuint/20101012elpepuint_9/Tes.<br />

Fecha <strong>de</strong> consulta noviembre 2010.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

elegido, que acababa <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer <strong>un</strong> terrible terremoto y <strong>un</strong> posterior y <strong>de</strong>vastador<br />

ts<strong>un</strong>ami, asombró al m<strong>un</strong>do y disparó su propia autoestima <strong>en</strong> <strong>un</strong> tiempo<br />

record. No es <strong>de</strong> extrañar que los protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong> gesta fueran consi<strong>de</strong>rados<br />

<strong>de</strong> forma <strong>un</strong>ánime como héroes nacionales.<br />

En efecto, los publicistas aún no se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo sobre los millones <strong>de</strong><br />

dó<strong>la</strong>res que habría costado <strong>un</strong>a campaña <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> que hubiera alcanzado <strong>la</strong><br />

mitad <strong>de</strong> réditos. La l<strong>en</strong>ta salida <strong>de</strong> los mineros <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trañas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tierra fue sintonizada, <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to, por miles <strong>de</strong> millones <strong>de</strong> espectadores,<br />

que lo vieron y se emocionaron. En concreto <strong>la</strong> <strong>de</strong>l primero <strong>de</strong> ellos fue<br />

seguida por TV por mil millones, audi<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> que sólo se acerca <strong>la</strong> final <strong>de</strong>l<br />

campeonato <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> fútbol con ochoci<strong>en</strong>tos millones <strong>de</strong> espectadores.<br />

110<br />

Un mes antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia a <strong>la</strong> que acabamos <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> selección<br />

españo<strong>la</strong> se proc<strong>la</strong>mó campeona <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> fútbol y disfrutó <strong>de</strong> esa audi<strong>en</strong>cia<br />

multimillonaria que a<strong>la</strong>bó, hasta el paroxismo, el juego y el temple <strong>de</strong> los<br />

nuestros <strong>en</strong> <strong>un</strong> partido <strong>en</strong> el que sólo hubo <strong>un</strong> equipo sobre el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> juego.<br />

Es cierto que semejante éxito espoleó <strong>de</strong> puertas a<strong>de</strong>ntro el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional<br />

y que los jugadores fueron recibidos como héroes <strong>en</strong> muchas ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> España. Pero no es m<strong>en</strong>os cierto que no <strong>en</strong> todas, así hubo lugares don<strong>de</strong><br />

se pusieron trabas a <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong> pantal<strong>la</strong>s gigantes para ver el que fue el<br />

ev<strong>en</strong>to más seguido <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia reci<strong>en</strong>te y a sus protagonistas se les negó<br />

cualquier reconocimi<strong>en</strong>to.<br />

■■<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Pese a <strong>la</strong>s interminables distancias, <strong>la</strong> inm<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> increíble<br />

variedad <strong>de</strong> climas, orografía, folklore, paisajes o caracteres, Arg<strong>en</strong>tina<br />

es <strong>un</strong>a y el arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> cualquier parte no tarda <strong>en</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> su orgullo <strong>de</strong><br />

serlo, sin que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias seña<strong>la</strong>das, ni los avatares históricos más o m<strong>en</strong>os<br />

reci<strong>en</strong>tes supongan el m<strong>en</strong>or impedim<strong>en</strong>to.<br />

La in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se produjo <strong>en</strong> 1816 y hasta 1924 el himno arg<strong>en</strong>tino rezaba<br />

estrofas como <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te (5) :<br />

«En los fieros tiranos <strong>la</strong> <strong>en</strong>vidia<br />

Escupió su pestífera hiel<br />

Su estandarte sangri<strong>en</strong>to levantan<br />

Provocando <strong>la</strong> lid más cruel»<br />

(5)<br />

Canción Patriótica. Disponible <strong>en</strong> http://www.palermonline.com.ar/noticias_2007/nota177<br />

t_25<strong>de</strong>mayo.htm, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Sin embargo, dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s efeméri<strong>de</strong>s que más <strong>de</strong>spiertan hoy <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional<br />

arg<strong>en</strong>tina son, con permiso <strong>de</strong> Malvinas, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas Reconquista<br />

y Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, que conmemoran el rechazo a los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> invasión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l Virreinato <strong>de</strong>l Río <strong>de</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta, <strong>en</strong> 1806 y 1807, por <strong>la</strong> escuadra<br />

británica, dueña <strong>de</strong> los mares tras <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> Trafalgar. Dos episodios<br />

más <strong>en</strong> <strong>la</strong> oleada <strong>de</strong> hostigami<strong>en</strong>tos a p<strong>la</strong>zas españo<strong>la</strong>s, que también sufrieron<br />

Cádiz y T<strong>en</strong>erife.<br />

En <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa tomaron parte <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gallegos, montañeses, andaluces, cata<strong>la</strong>nes,<br />

agrupados <strong>en</strong> Tercios, que j<strong>un</strong>to al <strong>de</strong> Patricios rechazaron al invasor.<br />

Hoy <strong>en</strong> día el Regimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Infantería nº 1 Patricios marca los antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia oficial <strong>de</strong>l Ejército Arg<strong>en</strong>tino, luce orgulloso su lema «Nacido con<br />

<strong>la</strong> Patria <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1810», está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todos los actos nacionales, <strong>de</strong>sfi<strong>la</strong><br />

tras su ban<strong>de</strong>ra histórica con los colores <strong>de</strong> Borgoña y lo hace a los sones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Marcha Real, antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l himno nacional español.<br />

Esta, cuando m<strong>en</strong>os curiosa, interpretación <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia es común <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> los países iberoamericanos, es el caso <strong>de</strong> México que nos recordaba Octavio<br />

Paz. Con re<strong>la</strong>ción al gran país norteamericano <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> hispana, traemos<br />

a co<strong>la</strong>ción estas frases <strong>de</strong> N. Wheeler (6) extraídas <strong>de</strong>l libro Historia <strong>de</strong> España,<br />

<strong>de</strong> Atapuerca al Estatut, <strong>de</strong> Fernando García <strong>de</strong> Cortázar: «A<strong>un</strong>que el indig<strong>en</strong>ismo<br />

americano le niega estatuas, Hernán Cortés fue, con su conquista <strong>de</strong><br />

México, el protagonista <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hazañas más asombrosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que co<strong>la</strong>boraron <strong>la</strong>s tribus oprimidas por los aztecas que lo consi<strong>de</strong>raron<br />

<strong>un</strong> mesías. Tras su este<strong>la</strong> los capitanes hispanos llevan <strong>la</strong> gramática, f<strong>un</strong>dan<br />

ciuda<strong>de</strong>s construy<strong>en</strong> iglesias y levantan p<strong>la</strong>zas y <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s».<br />

111<br />

El culto a <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra es <strong>un</strong>a constante <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> todo el contin<strong>en</strong>te americano<br />

y Arg<strong>en</strong>tina no es <strong>un</strong>a excepción. La albiceleste es omnipres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> norte<br />

a sur y el cariño, tanto al himno como a <strong>la</strong> <strong>en</strong>seña, se inculca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia.<br />

Por ello no es extraño ver a los esco<strong>la</strong>res cantar el himno <strong>en</strong> marcial posición,<br />

justo antes <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses.<br />

■■<br />

Francia<br />

En gran medida Francia y España como naciones no se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong><br />

<strong>un</strong>a sin <strong>la</strong> otra y, sin ir más allá, Borgoña es <strong>un</strong>a región, hoy francesa, que dio<br />

nombre a <strong>la</strong> casa reinante <strong>en</strong> España <strong>en</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> máximo espl<strong>en</strong>dor y<br />

cuyo b<strong>la</strong>són, <strong>la</strong> Cruz <strong>de</strong> Borgoña sobre fondo b<strong>la</strong>nco, fue durante siglos nuestra<br />

Ban<strong>de</strong>ra. Por otra parte Borbón es dinastía francesa que reina <strong>en</strong> España <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

hace tres siglos.<br />

(6)<br />

GARCÍA DE CORTÁZAR Fernando, «Los iconos <strong>de</strong> España« <strong>en</strong> GARCÍA DE CORTÁ-<br />

ZAR F. Historia <strong>de</strong> España, <strong>de</strong> Atapuerca al Estatut, Barcelona, P<strong>la</strong>neta, 2006, 165.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Su rica y azarosa historia no está ex<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> revoluciones, invasiones, guerras<br />

<strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia o <strong>de</strong>lirios imperialistas, <strong>en</strong> los que se asi<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a sólida conci<strong>en</strong>cia<br />

nacional que hace <strong>de</strong> Paris, exaltación <strong>de</strong> su c<strong>en</strong>tralismo, su mascarón<br />

<strong>de</strong> proa.<br />

El programa <strong>de</strong> historia, como <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas, es responsabilidad<br />

estatal y por tanto único, a<strong>un</strong>que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> ciertos territorios se incluy<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cias autóctonas dada su especificidad geográfica. Las compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s regiones <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación van poco más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

horarios y normas <strong>de</strong> transporte esco<strong>la</strong>r.<br />

La l<strong>en</strong>gua común es el francés, única oficial y que actúa como elem<strong>en</strong>to integrador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Francia <strong>de</strong> ultramar con <strong>la</strong> metrópoli. Los <strong>de</strong>más idiomas, corso,<br />

vasco, catalán y bretón <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Francia europea, son consi<strong>de</strong>rados<br />

tesoros <strong>cultura</strong>les y <strong>en</strong> este ámbito se asegura su superviv<strong>en</strong>cia.<br />

A nivel m<strong>un</strong>dial el francés se resiste a ce<strong>de</strong>r terr<strong>en</strong>o fr<strong>en</strong>te al inglés y, pese a<br />

estar <strong>en</strong> retirada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción total hab<strong>la</strong>nte, Francia manti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a<br />

tupida red <strong>de</strong> liceos, institución creada por Napoleón, <strong>de</strong> los que hay aproximadam<strong>en</strong>te<br />

2.500 <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do (7) (sólo <strong>en</strong> España exist<strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 20).<br />

112<br />

El orgullo francés nos <strong>de</strong>vuelve a lo escrito por Cortázar cuando nos recordaba<br />

lo injusta que ha sido <strong>la</strong> diosa Clío con Hernán Cortés y ya que hemos citado<br />

al estadista corso, ¿qué lugar ocuparía Napoleón <strong>en</strong> <strong>la</strong> Historia <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong><br />

haber nacido <strong>en</strong> España? Sin duda <strong>un</strong> Napoleón español no habría pasado <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>ocida, <strong>en</strong>fermo y megalómano, si nos fijamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> contrahecho<br />

y sifilítico <strong>de</strong> Cortés <strong>en</strong> los impresionantes murales <strong>de</strong> Diego Rivera <strong>en</strong> el Pa<strong>la</strong>cio<br />

Nacional (8) <strong>de</strong> México, el país que levantó.<br />

■■<br />

Reino Unido<br />

Su insu<strong>la</strong>ridad y su situación re<strong>la</strong>tiva respecto al contin<strong>en</strong>te, son factores que<br />

han contribuido a forjar <strong>un</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional único. Permeable, <strong>en</strong> ocasiones,<br />

a <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes imperantes, pero siempre según esa idiosincrasia propia<br />

que se percibe <strong>en</strong> todos los ámbitos, y <strong>la</strong> política es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos. A través <strong>de</strong> los<br />

siglos el Reino Unido ha establecido y rechazado alianzas, siempre, <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los propios intereses <strong>de</strong> estado y dando a su política <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión m<strong>un</strong>dial.<br />

Ésa que le conce<strong>de</strong>n sus territorios <strong>de</strong> ultramar, <strong>la</strong>s colonias, Gibraltar <strong>en</strong>tre<br />

otras, su condición <strong>de</strong> cabecera <strong>de</strong> Commonwealth y <strong>la</strong> especial re<strong>la</strong>ción que<br />

conserva con <strong>la</strong>s que fueron sus colonias y hoy son países in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

(7)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.aefe.fr/tous-publics/le-reseau-sco<strong>la</strong>ire-mondial/rechercher-<strong>un</strong>etablissem<strong>en</strong>t,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta febrero 2011.<br />

(8)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.gantec.org/galerias/v/America/Mexico/MexicoDF/41.jpg.html,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

hab<strong>la</strong> inglesa o no. Esta visión propia aún hoy condiciona su política <strong>en</strong> todos<br />

los ór<strong>de</strong>nes, basta citar su no pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> zona Euro, si<strong>en</strong>do socio <strong>de</strong>stacado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, <strong>la</strong> fortaleza <strong>en</strong> su caso <strong>de</strong>l vínculo transatlántico,<br />

más allá <strong>de</strong> los dictados <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común <strong>de</strong>ntro <strong>la</strong><br />

propia UE, su propio sistema métrico y… los vo<strong>la</strong>ntes a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha.<br />

Cohesión nacional: exist<strong>en</strong> c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>arias tradiciones, difer<strong>en</strong>cias lingüísticas y<br />

hasta s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos nacionales <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong>tre los reinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Gran Bretaña,<br />

pero sobre todo aflora el orgullo Británico, el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, <strong>de</strong><br />

saberse singu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el panorama m<strong>un</strong>dial. Singu<strong>la</strong>res, pero <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

materias primas, <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> primera necesidad, <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, <strong>de</strong>l té y<br />

<strong>de</strong>l lúpulo.<br />

Ese orgullo traspasa fronteras, se contagia y crea simpatías. Hoy <strong>la</strong> marca UK<br />

por sí so<strong>la</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do, <strong>la</strong>rga sería <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> <strong>de</strong>portes nacidos <strong>en</strong> este<br />

país, <strong>de</strong> marcas exclusivas que llevan el sello británico y <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s competiciones<br />

que h<strong>un</strong><strong>de</strong>n sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>de</strong>safíos o apuestas <strong>de</strong> ciudadanos o socieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> esas is<strong>la</strong>s.<br />

■■<br />

CONCIENCIA DE DEFENSA<br />

Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do por conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa el valor que nos merece aquello que<br />

t<strong>en</strong>emos, llámese p<strong>la</strong>neta, nación o, sin ánimo <strong>de</strong> trivializar, club <strong>de</strong>portivo.<br />

113<br />

Así <strong>de</strong>finida no es <strong>de</strong> extrañar que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cumbre m<strong>un</strong>dial contra el cambio<br />

climático celebrada <strong>en</strong> Cancún a finales <strong>de</strong> 2010, se tratara <strong>de</strong> <strong>de</strong>spertar «conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta» contra el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y <strong>en</strong> el símil <strong>de</strong>portivo,<br />

el término se sustituya por «<strong>de</strong>jarse <strong>la</strong> piel» lo que se da por supuesto<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> jugadores formados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s respectivas canteras, porque «si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

los colores» ¿sinónimo <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional? y que tantas veces se echa <strong>en</strong><br />

cara a fichajes foráneos <strong>de</strong> alto coste y dudosa r<strong>en</strong>tabilidad.<br />

Sigui<strong>en</strong>do este razonami<strong>en</strong>to, <strong>un</strong>a vez valoramos lo que poseemos, analizamos<br />

<strong>la</strong>s posibles am<strong>en</strong>azas o riesgos que le acechan o pue<strong>de</strong>n acechar. En <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas (CIS) se incluye <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

¿consi<strong>de</strong>ra que algún país am<strong>en</strong>ace militarm<strong>en</strong>te a España? Y si hasta el<br />

año 2000 no llegaba a <strong>un</strong> 10% los que veían alg<strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 11-S <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia cambió llegando al 40% actual.<br />

En cualquier caso <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> nuestros días no se <strong>de</strong>be circ<strong>un</strong>scribir<br />

al ámbito territorial, <strong>en</strong> nuestro caso al artículo 8 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución:<br />

«Las Fuerzas Armadas, constituidas por el Ejército <strong>de</strong> Tierra, <strong>la</strong> Armada y el<br />

Ejército <strong>de</strong>l Aire, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como misión garantizar <strong>la</strong> soberanía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

<strong>de</strong> España, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su integridad territorial y el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to constitucional».<br />

Hoy, para asegurar nuestra propia <strong>seguridad</strong> t<strong>en</strong>emos que ampliar el alcance<br />

<strong>de</strong> nuestras herrami<strong>en</strong>tas, diplomacia, cooperación al <strong>de</strong>sarrollo o Fuerzas<br />

Armadas (FAS), hasta don<strong>de</strong> exista <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza capaz <strong>de</strong> comprometer<strong>la</strong><br />

o hasta allá don<strong>de</strong> alcanzan los intereses nacionales, y, como nación libre y<br />

comprometida con <strong>la</strong> justicia, reaccionar cuando <strong>la</strong> legalidad internacional lo<br />

<strong>de</strong>man<strong>de</strong>, para imponer el s<strong>en</strong>tido común <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>litos masivos <strong>de</strong> lesa<br />

humanidad.<br />

114<br />

En este marco se inscrib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> Estado t<strong>en</strong><strong>de</strong>ntes a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

estabilidad <strong>en</strong> países cercanos, que <strong>de</strong> otra forma pudieran g<strong>en</strong>erar ava<strong>la</strong>nchas<br />

<strong>de</strong> inmigrantes ilegales, <strong>la</strong> ayuda <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> graves <strong>de</strong>sastres naturales (Indonesia,<br />

Pakistán, Mozambique, Haití, C<strong>en</strong>troamérica…) <strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> estabilización<br />

<strong>en</strong> estados fallidos que, <strong>de</strong>jados a su <strong>de</strong>sgobierno, corr<strong>en</strong> el riesgo <strong>de</strong><br />

constituirse <strong>en</strong> paraísos para el narcotráfico o santuarios <strong>de</strong> grupos radicales<br />

capaces <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> cualquier p<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l globo terráqueo (operación <strong>en</strong> Afganistán),<br />

interv<strong>en</strong>ciones para poner fin a acciones <strong>de</strong> limpieza étnica y el tráfico<br />

<strong>de</strong> seres humanos (Kosovo, Eritrea, Congo…), <strong>la</strong>s operaciones que tratan <strong>de</strong><br />

asegurar <strong>la</strong>s rutas marítimas, que garantizan el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mercancías y<br />

recursos <strong>en</strong>ergéticos, o los gran<strong>de</strong>s ca<strong>la</strong><strong>de</strong>ros, no olvi<strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> pesca es<br />

<strong>un</strong>a <strong>de</strong> nuestras primeras industrias (Operación Ata<strong>la</strong>nta) y, llegado el caso<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te vivido, suplir o complem<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> inacción <strong>de</strong> <strong>un</strong> colectivo cuya<br />

f<strong>un</strong>ción se consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> necesidad estratégica para el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

(<strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> estado <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma ante el caos aeroportuario <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2010 que tanto dañó nuestra imag<strong>en</strong> o, <strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva terminología, a <strong>la</strong> «marca<br />

España»)<br />

Difícilm<strong>en</strong>te pudieron los padres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución imaginar el tipo y alcance<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s misiones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que, a <strong>la</strong> vuelta <strong>de</strong> <strong>un</strong>a década, se iban a ver <strong>en</strong>vueltas<br />

<strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. Y no por <strong>la</strong>s repetidas circ<strong>un</strong>stancias <strong>de</strong>l ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

nuestro país o el papel <strong>de</strong>l Ejército <strong>en</strong> nuestra historia más o m<strong>en</strong>os reci<strong>en</strong>te,<br />

sino por los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación m<strong>un</strong>dial. Cambios que han obligado a<br />

todas <strong>la</strong>s naciones a re<strong>de</strong>finir sus alianzas, el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>,<br />

a redim<strong>en</strong>sionar y reequipar sus Fuerzas Armadas y sus estructuras <strong>de</strong> mando<br />

y control. En nuestros días Alemania se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inmersa <strong>en</strong> <strong>un</strong>a transformación<br />

que permita a sus FAS actuar fuera <strong>de</strong> sus fronteras y abandonar el marco<br />

actual, que <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>ta exclusivam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l territorio (9) . Proceso <strong>en</strong><br />

el que también está <strong>en</strong> discusión si se opta por <strong>un</strong> Ejército profesional, algo<br />

consolidado <strong>en</strong> España, y que <strong>en</strong> el caso alemán pondría fin al servicio militar<br />

<strong>de</strong> reemp<strong>la</strong>zo, vol<strong>un</strong>tario u obligatorio.<br />

(9)<br />

Tcol Farré Rebull «La transformación <strong>en</strong> el ejército <strong>de</strong> tierra alemán», revista Ejército año<br />

LXXI nº 835 noviembre 2010,74-82.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Al estudiar los países seleccionados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, necesitábamos <strong>de</strong>finir aspectos concretos que, analizados <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o<br />

<strong>de</strong> ellos, nos sirvieran como indicadores. Los p<strong>un</strong>tos <strong>en</strong> los que nos fijaremos<br />

van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cómo son sus re<strong>la</strong>ciones con países cercanos y si alg<strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos<br />

es visto como <strong>un</strong> <strong>en</strong>emigo pot<strong>en</strong>cial, a si <strong>en</strong> su pasado reci<strong>en</strong>te ha sufrido el<br />

ataque <strong>de</strong> organizaciones terroristas <strong>en</strong> su territorio nacional, sin <strong>de</strong>scuidar el<br />

papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate político, el grado <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong> los gastos<br />

<strong>de</strong>dicados a el<strong>la</strong> (Presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa), si hay sintonía <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s fuerzas<br />

políticas <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s líneas maestras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa o si exist<strong>en</strong><br />

intereses estratégicos nacionales más allá <strong>de</strong> los límites territoriales y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> misión.<br />

■■<br />

Israel<br />

Esta <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> corte occi<strong>de</strong>ntal vive con <strong>la</strong> mirada puesta, <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> su Seguridad y Def<strong>en</strong>sa, y no es <strong>de</strong> extrañar que <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong><br />

su pob<strong>la</strong>ción perciba como pot<strong>en</strong>ciales am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong><br />

su <strong>en</strong>torno y sean consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus limitaciones para hacerles fr<strong>en</strong>te. Visto<br />

lo anterior no extraña leer <strong>en</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> sus Fuerzas Armadas que «Israel no<br />

podrá n<strong>un</strong>ca albergar <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> equiparar a sus <strong>en</strong>emigos pot<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> recursos humanos. No es miembro <strong>de</strong> ning<strong>un</strong>a alianza militar; por<br />

otra parte, no ha pedido, ni pedirá n<strong>un</strong>ca, que fuerzas extranjeras v<strong>en</strong>gan a su<br />

rescate. Para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia numérica con sus <strong>en</strong>emigos pot<strong>en</strong>ciales,<br />

<strong>la</strong>s Fuerzas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Israel (IDF) emplean todos los recursos humanos<br />

exist<strong>en</strong>tes: <strong>la</strong> conscripción <strong>un</strong>iversal y obligatoria <strong>de</strong> ambos sexos por<br />

períodos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>rgos; <strong>la</strong>s reservas; <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja cualitativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong><br />

obra israelí; <strong>la</strong> superioridad <strong>de</strong> los equipos y, finalm<strong>en</strong>te pero no m<strong>en</strong>os importante,<br />

el factor sorpresa, tanto <strong>en</strong> doctrina como <strong>en</strong> táctica y material bélico».<br />

115<br />

La adhesión estricta al lema «no permitiremos que jóv<strong>en</strong>es norteamericanos<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong>dan a Israel» se mantuvo hasta <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong>l Golfo, cuando aceptó <strong>la</strong><br />

ayuda <strong>de</strong> los Estados Unidos, materializada <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vío <strong>de</strong> <strong>un</strong>a dotación j<strong>un</strong>to<br />

con los <strong>la</strong>nzadores <strong>de</strong> misiles Patriot, para interceptar los Scud que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Irak<br />

alcanzaban territorio israelita.<br />

El Knésset (10) (par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to israelí), es el lugar don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>bate <strong>la</strong> política <strong>de</strong><br />

Seguridad y Def<strong>en</strong>sa. En <strong>la</strong> cámara están repres<strong>en</strong>tadas <strong>la</strong>s formaciones que<br />

recib<strong>en</strong> más <strong>de</strong>l 2% <strong>de</strong> los votos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad catorce partidos, y se divi<strong>de</strong>n<br />

g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> izquierdas, conservadores y religiosos. En materia <strong>de</strong> Seguridad<br />

y Def<strong>en</strong>sa exist<strong>en</strong> pocas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>os y otros, pero <strong>en</strong> cualquier<br />

caso éstas se v<strong>en</strong> aún más limadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>en</strong> que, para formar gobierno,<br />

(10)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.knesset.gov.il/<strong>de</strong>scription/<strong>en</strong>g/<strong>en</strong>g_mimshal_beh.htm fecha <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> consulta abril 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

se hace imprescindible lograr pactos y establecer coaliciones. Lo mismo ocurre<br />

con el presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> partida más importante <strong>de</strong>l gasto público<br />

y, <strong>en</strong> cierto s<strong>en</strong>tido, motor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo económico.<br />

En pl<strong>en</strong>a crisis el producto interior bruto <strong>de</strong> Israel crece al 7,8% y <strong>de</strong>trás <strong>de</strong><br />

este hecho están, <strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Israel cu<strong>en</strong>ta con <strong>un</strong>a<br />

pot<strong>en</strong>te industria militar, capaz <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r productos <strong>de</strong> primera línea, con<br />

soluciones tecnológicam<strong>en</strong>te vanguardistas, que con el paso <strong>de</strong> los años se ha<br />

situado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s más importantes <strong>de</strong>l sector a nivel m<strong>un</strong>dial y a exportar a los<br />

principales países <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do. Esta <strong>de</strong>terminación a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar su propia<br />

<strong>seguridad</strong>, hace que el estado <strong>de</strong> Israel sea <strong>de</strong>finido por sus vecinos como<br />

«<strong>un</strong> Ejército con <strong>un</strong> Estado».<br />

116<br />

Dim<strong>en</strong>sión global <strong>de</strong>l concepto <strong>seguridad</strong> para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Israel. Sin remontarnos<br />

a <strong>la</strong> masacre que tuvo lugar durante los Juegos Olímpicos <strong>de</strong> M<strong>un</strong>ich<br />

<strong>en</strong> 1972, acontecimi<strong>en</strong>tos como los vividos <strong>en</strong> 1985 o <strong>en</strong> 1994, contribuy<strong>en</strong> a<br />

dar <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión internacional a <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los israelitas. En<br />

octubre <strong>de</strong> 1985 <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> terroristas <strong>de</strong>l Fr<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> Liberación <strong>de</strong> Palestina<br />

secuestró el crucero Achille Lauro <strong>en</strong> aguas <strong>de</strong>l Mediterráneo, exigían<br />

<strong>la</strong> liberación <strong>de</strong> cincu<strong>en</strong>ta activistas <strong>de</strong> esta organización presos <strong>en</strong> cárceles <strong>de</strong><br />

Israel. El inci<strong>de</strong>nte se saldó con el asesinato <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong>l medio mil<strong>la</strong>r <strong>de</strong> tripu<strong>la</strong>ntes,<br />

<strong>un</strong> ciudadano estado<strong>un</strong>i<strong>de</strong>nse, minusválido y judío. En julio <strong>de</strong> 1995<br />

<strong>un</strong>a explosión <strong>de</strong>rrumbó <strong>la</strong> se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> mutua judía AMIA <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Bu<strong>en</strong>os Aires. Murieron 85 personas y más <strong>de</strong> 200 resultaron heridas.<br />

■■<br />

Italia<br />

El particu<strong>la</strong>r s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional italiano se correspon<strong>de</strong> también con <strong>un</strong>a<br />

particu<strong>la</strong>r conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Italia es <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s naciones f<strong>un</strong>dadoras <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Organización <strong>de</strong>l Tratado <strong>de</strong>l Atlántico Norte (OTAN 1949). Durante los<br />

años <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra fría Italia, por su ubicación geográfica <strong>en</strong> el extremo ori<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> por aquel tiempo <strong>de</strong>nominada Europa libre, estaba <strong>de</strong>stinada a jugar<br />

<strong>un</strong> importante papel <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> confrontación Este – Oeste. En efecto, <strong>de</strong><br />

haberse producido alg<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s of<strong>en</strong>sivas con <strong>la</strong>s que tanto se especuló <strong>en</strong><br />

aquel<strong>la</strong> época, Italia parecía <strong>de</strong>stinada a ser <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong>l choque<br />

<strong>de</strong> bloques, lo que explica <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> OTAN a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su territorio y <strong>la</strong> importante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tropas <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos <strong>de</strong> América. Situación no sólo admitida, sino respaldada por el<br />

po<strong>de</strong>roso Partido Com<strong>un</strong>ista Italiano <strong>de</strong> <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da mitad <strong>de</strong>l siglo XX, lo que<br />

nos da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so al respecto.<br />

Italia ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a c<strong>la</strong>ra vocación internacional, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> parte <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

gran<strong>de</strong>s colonias <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> italianos <strong>en</strong> muchos países <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do,<br />

<strong>de</strong> forma especial <strong>en</strong> Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica, Arg<strong>en</strong>tina, Canadá y


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Australia, y, sin duda, <strong>en</strong> sus <strong>de</strong>nsas re<strong>la</strong>ciones comerciales con <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s naciones <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>neta, porque si por algo se caracteriza este pueblo, es por<br />

su afán empr<strong>en</strong><strong>de</strong>dor que le hace no reconocer fronteras y le lleva a introducir<br />

sus productos <strong>en</strong> los mercados más remotos o difíciles.<br />

Italia es <strong>un</strong>a pot<strong>en</strong>cia económica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchas décadas. Valga como<br />

ejemplo «nuestra» SEAT, fruto <strong>de</strong> <strong>un</strong> acuerdo <strong>en</strong>tre el <strong>en</strong>tonces INI (Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Industria) y <strong>la</strong> italianísima FIAT, que <strong>de</strong> esta forma se estableció<br />

<strong>en</strong> nuestro país <strong>en</strong> 1950, y si ya era así <strong>en</strong>tonces no nos ha <strong>de</strong> extrañar <strong>la</strong> situación<br />

<strong>de</strong> privilegio <strong>de</strong> <strong>la</strong> que goza Italia <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do globalizado, miembro <strong>de</strong>l<br />

G-8 y <strong>de</strong>l G-20.<br />

Por su nivel <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, su situación geográfica y su pasado colonial <strong>en</strong> el<br />

norte <strong>de</strong> África, Italia ha sido <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los principales <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración<br />

ilegal, su omnipres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los mercados <strong>de</strong> los cinco contin<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> resumimos<br />

<strong>en</strong> <strong>un</strong>a cifra: el 31% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gafas que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do son <strong>de</strong><br />

fabricación italiana (datos <strong>de</strong>l cua<strong>de</strong>rno 2 <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía local <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong><br />

Bell<strong>un</strong>o) y <strong>un</strong>a <strong>de</strong> sus principales fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ingresos es por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong>l turismo.<br />

Italia no percibe am<strong>en</strong>azas directas próximas y el caso <strong>de</strong>l ataque <strong>de</strong> Libia<br />

a <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Lampedusa se consi<strong>de</strong>ra hoy <strong>un</strong>a anécdota. No obstante su nivel<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, su proximidad a <strong>la</strong>s regiones m<strong>en</strong>os estables y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>de</strong>l<br />

contin<strong>en</strong>te europeo y el papel que <strong>en</strong> estas zonas ejerc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s mafias <strong>de</strong>dicadas<br />

al tráfico <strong>de</strong> seres humanos, han hecho <strong>de</strong> este país <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los principales<br />

<strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> inmigración ilegal. Esta situación nos da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lo mucho que<br />

pue<strong>de</strong> llegar a interesar <strong>la</strong> estabilidad m<strong>un</strong>dial a esta nación que, por otra parte,<br />

ha recibido <strong>en</strong> su territorio serias e innumerables am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong>l integrismo<br />

islámico. Movimi<strong>en</strong>to que <strong>en</strong> países <strong>en</strong> los que operan fuerzas o empresas<br />

transalpinas, han secuestrado y asesinado a nacionales italianos por su so<strong>la</strong><br />

condición <strong>de</strong> tales.<br />

117<br />

El grado <strong>de</strong> compromiso <strong>de</strong> Italia con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> m<strong>un</strong>dial hoy <strong>en</strong> día, queda<br />

<strong>de</strong>mostrado por <strong>la</strong> importante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus FAS <strong>en</strong> misiones ONU, OTAN<br />

o UE y que, según datos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, asci<strong>en</strong><strong>de</strong>n a 30 misiones<br />

<strong>en</strong> 22 países, más 2 áreas marítimas y <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 7.811 militares <strong>de</strong>stacados<br />

(datos <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2011).<br />

A lo hasta aquí ap<strong>un</strong>tado hemos <strong>de</strong> añadir <strong>un</strong> presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los estándares <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 1,2 <strong>de</strong>l PIB, 1,279% para el<br />

2011 (11) (20.556,8 millones <strong>de</strong> euros), con <strong>un</strong> ligero <strong>de</strong>crem<strong>en</strong>to respecto al<br />

(11)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.difesa.it/approfondim<strong>en</strong>ti/bi<strong>la</strong>ncino2010/, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta<br />

abril 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

2010 que fue <strong>de</strong> <strong>un</strong> 1,310% y el gran peso que <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía italiana ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s importantes y tecnológicam<strong>en</strong>te p<strong>un</strong>teras industrias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

La industria nacional (12) llega a cubrir el 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

armadas italianas y, con el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s estatales, está llevando a<br />

cabo alianzas con otras empresas <strong>en</strong> el ámbito europeo a fin <strong>de</strong> posicionarse<br />

<strong>de</strong> forma v<strong>en</strong>tajosa <strong>de</strong> cara a <strong>la</strong> futura industria europea <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En ese<br />

contexto se <strong>en</strong>marcan los reci<strong>en</strong>tes acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s italianas Finmeccanica,<br />

Al<strong>en</strong>ia, Agusta o Marconi con EADS, Bae Systems o GKN <strong>en</strong> sectores como<br />

<strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> misiles, aeronáutica, electrónica o aeroespacial.<br />

En este esc<strong>en</strong>ario no es <strong>de</strong> extrañar el interés que a todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

italiana se si<strong>en</strong>te por el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

■■<br />

Chile<br />

118<br />

En el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas, son <strong>de</strong> todos conocidas <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias que durante<br />

décadas chil<strong>en</strong>os y arg<strong>en</strong>tinos mantuvieron a cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

límites fronterizos. A raíz <strong>de</strong>l tratado <strong>de</strong> Paz y Amistad <strong>de</strong> 1984 <strong>la</strong>s iniciativas<br />

<strong>en</strong> pro <strong>de</strong>l mutuo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to se sucedieron, llegando <strong>en</strong> 2005 a <strong>la</strong> firma <strong>de</strong>l<br />

acuerdo bi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong>tre ministros <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que dio orig<strong>en</strong> al <strong>proyecto</strong> FPC,<br />

Fuerza <strong>de</strong> Paz Combinada, «Cruz <strong>de</strong>l Sur», formada por <strong>un</strong> estado mayor y<br />

<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los tres ejércitos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos naciones (13) . Frecu<strong>en</strong>tes han sido<br />

también <strong>la</strong>s rec<strong>la</strong>maciones por parte <strong>de</strong> Bolivia para obt<strong>en</strong>er <strong>un</strong>a salida al mar,<br />

as<strong>un</strong>to <strong>en</strong> el que ambos países parec<strong>en</strong> haber <strong>en</strong>contrado <strong>un</strong>a vía <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to.<br />

No obstante, a día <strong>de</strong> hoy persiste <strong>en</strong> <strong>un</strong> amplio sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción el temor<br />

a ciertas am<strong>en</strong>azas y, muy <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, por <strong>la</strong>s reivindicaciones fronterizas <strong>de</strong><br />

Perú, recurridas ante <strong>la</strong> Corte Internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Haya <strong>en</strong> 2008.<br />

La Def<strong>en</strong>sa Nacional es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>ción estatal básica y sobre<br />

los as<strong>un</strong>tos con el<strong>la</strong> re<strong>la</strong>cionados existe <strong>un</strong> alto grado <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

fuerzas políticas, al igual que ocurre a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir el papel <strong>de</strong> Chile <strong>en</strong> el<br />

concierto internacional. Al respecto es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar <strong>la</strong> tercera edición <strong>de</strong>l Libro<br />

B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> 2010, que conti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> prof<strong>un</strong>do análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS chil<strong>en</strong>as con capítulos <strong>de</strong>dicados, <strong>en</strong>tre otros, a doctrina <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

política militar, organización, <strong>de</strong>spliegue y cantidad <strong>de</strong> fuerzas o presupuestos.<br />

En materia presupuestaria <strong>la</strong>s FAS <strong>de</strong> Chile manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a doble financiación.<br />

La primera, vía presupuestos y <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada<br />

(12)<br />

Disponible <strong>en</strong>: www.aid.difesa.it, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta abril 2011.<br />

(13)<br />

ESPINOSA ZANELLI Patricio y PÉREZ ZOILO Gustavo, «Una Sociedad Para La Paz»<br />

<strong>en</strong> Memorial <strong>de</strong>l Ejército <strong>de</strong> Chile nº 484 Instituto Geográfico Militar, agosto 2010. 113-146.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Ley Reservada <strong>de</strong>l Cobre <strong>de</strong> 1958, que grava <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tas al exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Corporación<br />

Nacional <strong>de</strong>l Cobre (Co<strong>de</strong>lco) con <strong>un</strong> 10%, partida que se <strong>de</strong>dica a<br />

financiar a <strong>la</strong>s FAS. Después <strong>de</strong> 53 años parece que se ha logrado el cons<strong>en</strong>so<br />

necesario para <strong>de</strong>rogar esta ley, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS<br />

<strong>de</strong>be ser <strong>un</strong>a política <strong>de</strong> Estado. En el acuerdo alcanzado <strong>la</strong>s fuerzas políticas<br />

se compromet<strong>en</strong> a diseñar <strong>un</strong> presupuesto plurianual basado <strong>en</strong> objetivos a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que permita estabilidad y viabilidad. Asimismo se activará <strong>un</strong><br />

fondo adicional <strong>de</strong> Conting<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa para el caso <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias<br />

lo exijan.<br />

En el Chile <strong>de</strong> hoy <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong>a fuerza integradora <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong>a nación <strong>de</strong> tan vasta y <strong>de</strong> tan singu<strong>la</strong>r geografía, cuya pob<strong>la</strong>ción se conc<strong>en</strong>tra,<br />

mayoritariam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>jando gran<strong>de</strong>s áreas<br />

con <strong>un</strong>a exigua <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> habitantes.<br />

Chile no ti<strong>en</strong>e especiales intereses estratégicos <strong>en</strong> ning<strong>un</strong>a región <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do,<br />

pero <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1935 participa <strong>en</strong> misiones <strong>de</strong> paz. En <strong>la</strong> actualidad lo hace <strong>en</strong> cinco<br />

esc<strong>en</strong>arios, <strong>en</strong>tre ellos: operación EUFOR <strong>en</strong> Bosnia i Herzegovina, bajo<br />

ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, y con Naciones Unidas <strong>en</strong> Haití, <strong>un</strong> batallón,<br />

<strong>en</strong> India – Pakistán, Ori<strong>en</strong>te Medio y <strong>en</strong> Chipre, con <strong>un</strong>a fuerza formada por<br />

efectivos <strong>de</strong> Paraguay y Arg<strong>en</strong>tina, éstos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada Fuerza <strong>de</strong> Paz<br />

Combinada «Cruz <strong>de</strong>l Sur».<br />

119<br />

■■<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

Entre <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> los arg<strong>en</strong>tinos no están <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas directas<br />

contra su integridad territorial, ni tampoco <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza is<strong>la</strong>mista registra<br />

cifras dignas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ción. En todo caso, siempre figurará <strong>la</strong> rec<strong>la</strong>mación<br />

sobre el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas y <strong>la</strong>s reivindicaciones sobre el contin<strong>en</strong>te<br />

antártico.<br />

En <strong>la</strong> actual coy<strong>un</strong>tura no existe <strong>de</strong>bate <strong>en</strong>tre t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias políticas sobre <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

ni tan siquiera sobre los presupuestos. Por otra parte, existe <strong>un</strong> gran<br />

cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> militares arg<strong>en</strong>tinos <strong>en</strong> operaciones <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, lo que vi<strong>en</strong>e haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1958, principalm<strong>en</strong>te bajo<br />

ban<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas. En <strong>la</strong> actualidad está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> siete esc<strong>en</strong>arios,<br />

<strong>de</strong>stacando Haití, con 500 efectivos, y Chipre, integrando <strong>un</strong> conting<strong>en</strong>te<br />

conj<strong>un</strong>to con participación <strong>de</strong> Chile y Paraguay.<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas gozan <strong>de</strong> <strong>un</strong>a gran reputación. Pero <strong>en</strong> <strong>un</strong> país<br />

<strong>de</strong> semejantes dim<strong>en</strong>siones, 2.791.810 km², con <strong>un</strong>a gran conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> capital (casi el 40%) es <strong>en</strong> el interior, <strong>de</strong>spob<strong>la</strong>do y con<br />

<strong>en</strong>ormes distancias, don<strong>de</strong>, como <strong>en</strong> el caso chil<strong>en</strong>o, <strong>la</strong>s FAS constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong>a<br />

refer<strong>en</strong>cia y <strong>un</strong> factor <strong>de</strong> cohesión nacional.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Arg<strong>en</strong>tina posee <strong>un</strong>a importante base industrial especializada <strong>en</strong> medios y sistemas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad parece querer reactivar, y <strong>en</strong> esa dirección<br />

ap<strong>un</strong>tan los acuerdos <strong>de</strong> industria militar común reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te firmados<br />

con Brasil, que buscan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dizar a <strong>la</strong>s FAS <strong>de</strong> ambos países <strong>de</strong> terceros<br />

suministradores y contemp<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el campo terrestre, <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> <strong>un</strong> vehículo<br />

militar ligero y <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cooperación aeronáutica, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

programa Embraer KC 390, <strong>un</strong> avión <strong>de</strong> transporte <strong>de</strong> tipo medio.<br />

■■<br />

Francia<br />

Las am<strong>en</strong>azas interiores que percib<strong>en</strong> los franceses no difier<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que, pi<strong>en</strong>san,<br />

les pue<strong>de</strong>n afectar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> más allá <strong>de</strong> sus límites fronterizos: el terrorismo<br />

internacional.<br />

120<br />

Es cierto que <strong>en</strong> suelo francés se han registrado y aún se registran inci<strong>de</strong>ntes<br />

re<strong>la</strong>cionados con los separatismos corso y vasco, pero <strong>la</strong> estrategia nacional<br />

al respecto, hace que sean valorados más como <strong>de</strong>lincu<strong>en</strong>cia que como terrorismo.<br />

Las verda<strong>de</strong>ras am<strong>en</strong>azas, según el Libro B<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> su<br />

edición <strong>de</strong> 2008, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l terrorismo islámico principalm<strong>en</strong>te, pero sin<br />

olvidar otras como: el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo alcance por pot<strong>en</strong>cias<br />

emerg<strong>en</strong>tes, los ataques informáticos, <strong>la</strong>s crisis sanitarias y los <strong>de</strong>sastres ecológicos,<br />

incluida <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong> biosfera.<br />

En este s<strong>en</strong>tido existe <strong>un</strong> amplio cons<strong>en</strong>so por parte <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s fuerzas políticas,<br />

que apoyan sin reservas <strong>la</strong>s inversiones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

no sólo a través <strong>de</strong>l presupuesto (el 2% <strong>de</strong>l PIB fr<strong>en</strong>te al 0,7% español) también<br />

fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong>s industrias nacionales <strong>de</strong>l sector, cuyos <strong>de</strong>sarrollos produc<strong>en</strong><br />

importantes ingresos a <strong>la</strong> economía nacional. La Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong><br />

es consi<strong>de</strong>rada <strong>un</strong>a cuestión <strong>de</strong> estado y existe <strong>un</strong> alto grado <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so<br />

<strong>en</strong> este p<strong>un</strong>to <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong>l arco par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tario a excepción, llegado<br />

el caso, <strong>de</strong>l partido <strong>de</strong> los ver<strong>de</strong>s que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> 2007 obtuvo<br />

el 1,57% <strong>de</strong> los sufragios.<br />

La dim<strong>en</strong>sión global <strong>de</strong> Francia es por todos conocida y se f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

razones <strong>de</strong> soberanía, que le obligan a asegurar rutas y garantizar <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

<strong>en</strong> territorios remotos, <strong>en</strong> motivos <strong>de</strong> carácter económico y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> numerosos países <strong>en</strong> distintas zonas <strong>de</strong>l globo con los que Francia,<br />

tradicionalm<strong>en</strong>te, ha mant<strong>en</strong>ido <strong>un</strong>a re<strong>la</strong>ción especial e incluso <strong>un</strong>a pres<strong>en</strong>cia<br />

perman<strong>en</strong>te: Canadá, Chad, S<strong>en</strong>egal, Líbano, Serbia, Irak, norte <strong>de</strong> África, o<br />

Camboya (antigua Indochina) por citar alg<strong>un</strong>os.<br />

Un expon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Francia se materializa <strong>en</strong> los<br />

propios libros b<strong>la</strong>ncos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>, el primero fue editado <strong>en</strong><br />

1972 y <strong>la</strong> última edición data <strong>de</strong> 2008 y pres<strong>en</strong>ta notables difer<strong>en</strong>cias res-


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

pecto a <strong>la</strong>s anteriores (14) . La primera es que, como reza el título, no se circ<strong>un</strong>scribe<br />

al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sino que se abre para incluir el gran campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>. Otra novedad es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>un</strong> grupo <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

compuesto por repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l gobierno, el par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to y los ministerios<br />

implicados, que dará cu<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s más altas instancias <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> los progresos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia,<br />

En <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> <strong>la</strong> edición <strong>de</strong> 2008 se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s aportaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> total <strong>de</strong> 52 personalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 14 nacionalida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> todos los<br />

contin<strong>en</strong>tes. En esa selección figuraban militares <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes ejércitos,<br />

repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> todos los partidos políticos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil (periodistas,<br />

autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas confesiones y profesores <strong>un</strong>iversitarios, <strong>en</strong>tre otros)<br />

responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones europeas, <strong>en</strong>cabezados por Javier So<strong>la</strong>na, antiguos<br />

jefes <strong>de</strong> estado mayor, diplomáticos, profesores <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudios<br />

estratégicos y <strong>un</strong> <strong>la</strong>rgo etcétera.<br />

El compromiso <strong>de</strong> Francia con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> m<strong>un</strong>dial es incuestionable, parti<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> su condición <strong>de</strong> miembro perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Consejo <strong>de</strong> Seguridad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ONU, con <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> veto <strong>en</strong> tan alta instancia. En todo caso Francia ti<strong>en</strong>e<br />

sus propios objetivos <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que hace valer <strong>en</strong><br />

cualquier foro. Su peso <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN ha variado y <strong>en</strong> nuestros días, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

43 años sin hacerlo, participa a todos los niveles, incluida <strong>la</strong> estructura militar<br />

<strong>de</strong> mando.<br />

121<br />

Capítulo aparte merece <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En el apartado gastos figura<br />

el presupuesto anual, que ronda el dos por ci<strong>en</strong>to (1,8) <strong>de</strong>l PIB, pero <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te<br />

nos <strong>en</strong>contramos con <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>te industria <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y aeroespacial francesa,<br />

<strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da <strong>en</strong> el contin<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Gran Bretaña. Un sector con gran impacto<br />

<strong>en</strong> el PIB, que permite a Francia estar <strong>en</strong> cabeza <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> tecnologías <strong>de</strong> vanguardia y le coloca <strong>en</strong> <strong>un</strong> lugar <strong>de</strong> privilegio<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> aspirar a convertirse <strong>en</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> futura industria <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europea. Al respecto leemos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s páginas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Europea:<br />

«<strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europea contribuye <strong>en</strong> gran medida a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

<strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> los ciudadanos <strong>de</strong> Europa y el objetivo principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> política<br />

industrial <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión, es <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>un</strong>a base industrial y<br />

tecnológica, básica para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Política Europea <strong>de</strong> Seguridad y<br />

Def<strong>en</strong>sa (PESD) eficaz y capaz <strong>de</strong> gestionar y adoptar <strong>de</strong>cisiones propias <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s crisis internacionales». En este esc<strong>en</strong>ario no es <strong>de</strong> extrañar el interés que a<br />

todos los niveles <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad francesa se si<strong>en</strong>te por los as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados<br />

con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

(14)<br />

Disponible <strong>en</strong>: www.<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se.gouv.fr/cont<strong>en</strong>t/.../file/le_livre_b<strong>la</strong>nc_<strong>en</strong>_bref.pdf, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

consulta marzo 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

■■<br />

Reino Unido<br />

La conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad británica es <strong>un</strong>a realidad y se pone <strong>de</strong><br />

manifiesto <strong>en</strong> infinidad <strong>de</strong> episodios <strong>de</strong> su historia. Es por todos conocido que<br />

para los británicos los conceptos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> no se circ<strong>un</strong>scrib<strong>en</strong> a<br />

su territorio nacional, sino que afecta a todos los <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> soberanía, a <strong>la</strong>s<br />

rutas por <strong>la</strong>s que circu<strong>la</strong>n los intercambios comerciales, a <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> interés o<br />

a cualquier p<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l globo don<strong>de</strong> se ubique <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza que, <strong>de</strong> forma directa<br />

o indirecta, pueda at<strong>en</strong>tar contra su soberanía o compromisos económicos,<br />

<strong>cultura</strong>les, históricos o alianzas. Basta recordar el papel jugado por este país<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Guerras M<strong>un</strong>diales, <strong>la</strong> reacción a <strong>la</strong> ocupación arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas<br />

o el grado <strong>de</strong> implicación <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios como el Golfo, Irak o Afganistán por<br />

citar alg<strong>un</strong>os.<br />

122<br />

El Reino Unido ha sufrido <strong>en</strong> carne propia el azote <strong>de</strong>l is<strong>la</strong>mismo radical. Fue<br />

el 7 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2005, <strong>un</strong> día <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que Londres fuese elegida se<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

los Juegos Olímpicos <strong>de</strong> 2012, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea y al<br />

tiempo que se celebraba <strong>un</strong>a cumbre <strong>de</strong>l G-8 <strong>en</strong> Escocia y el modus operandi<br />

consistió <strong>en</strong> <strong>un</strong>a ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> at<strong>en</strong>tados, tres <strong>en</strong> el metro y <strong>un</strong>o <strong>en</strong> <strong>un</strong> autobús,<br />

causando cerca <strong>de</strong> 40 muertos y 700 heridos. De ese golpe <strong>la</strong> sociedad británica<br />

aún no se ha recuperado.<br />

Las FAS son parte <strong>de</strong>l acerbo <strong>cultura</strong>l <strong>de</strong>l Reino Unido, muchas <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s sólo<br />

reclutan tropa <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados distritos (15) . Por poner alg<strong>un</strong>os ejemplos; el<br />

MERCIAN REGIMENT; <strong>en</strong> Worcestershire, Cheshire, Derbyshire, Merseysi<strong>de</strong>,<br />

Nottinghamshire, West Mid<strong>la</strong>nds y Staffordshire, el ROYAL WELSH<br />

REGIMENT <strong>en</strong> Gales y el ROYAL IRISH REGIMENT <strong>en</strong> Ir<strong>la</strong>nda <strong>de</strong>l Norte<br />

y Londres, lo que vi<strong>en</strong>e a certificar <strong>la</strong> <strong>un</strong>ión <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerzas Armadas con <strong>la</strong><br />

sociedad civil.<br />

Es interminable <strong>la</strong> lista <strong>de</strong> asociaciones, <strong>de</strong> clubes <strong>de</strong> restauradores <strong>de</strong> vehículos<br />

militares (incluidos aviones), <strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> amigos <strong>de</strong> <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, muchas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>dican a recrear hazañas <strong>de</strong> su regimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cualquier<br />

confín <strong>de</strong>l orbe. Al respecto <strong>de</strong>jamos reseña <strong>de</strong> <strong>un</strong>a noticia aparecida <strong>en</strong> el I<strong>de</strong>al<br />

Gallego el 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011 dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que «<strong>la</strong> asociación histórico<br />

<strong>cultura</strong>l The Royal Gre<strong>en</strong> Jackets prepara los actos <strong>de</strong>l 202 aniversario <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

batal<strong>la</strong> <strong>de</strong> La Coruña durante <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia»<br />

Capítulo especial merece <strong>la</strong> gran red <strong>de</strong> museos militares, su personal discurso<br />

museístico y <strong>la</strong> efervesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> su interior, siempre p<strong>la</strong>gado <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong><br />

esco<strong>la</strong>res que, boquiabiertos, sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> reproducción sobre cajón <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

(15)<br />

Disponible <strong>en</strong>: UK ARMY http://www.army.mod.uk/join/20181.aspx become army off. Fecha<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta 25.01.2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

esta o aquel<strong>la</strong> batal<strong>la</strong>, o el transitar <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación para<br />

trabajos <strong>en</strong> Universida<strong>de</strong>s.<br />

Pero no nos quedamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, <strong>en</strong> octubre <strong>de</strong>l pasado 2010, el recién elegido<br />

primer Ministro David Cameron (16) , an<strong>un</strong>ciaba <strong>un</strong> recorte <strong>de</strong>l 8% <strong>en</strong> cuatro<br />

años <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l Reino Unido, (asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 2,8 <strong>de</strong>l PIB)<br />

lo que supondrá el cierre <strong>de</strong> bases militares, reducción <strong>de</strong> tropas, <strong>la</strong> anu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> contratos para aviones, <strong>la</strong> jubi<strong>la</strong>ción inmediata <strong>de</strong> su buque insignia, el Ark<br />

Royal. Semejante medida afirmaba, se <strong>de</strong>be a <strong>un</strong>a revisión estratégica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

pero <strong>la</strong> campaña <strong>en</strong> Afganistán no se verá afectada. (Fu<strong>en</strong>te: bbc.co.uk).<br />

En líneas g<strong>en</strong>erales <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> existe <strong>un</strong>a gran sintonía<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los partidos políticos <strong>en</strong> Gran Bretaña. Esto incluye <strong>la</strong>s<br />

políticas <strong>de</strong> adquisiciones, <strong>de</strong> personal, <strong>la</strong>s líneas estratégicas y, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

todas, <strong>la</strong> política presupuestaria e industrial. La industria militar británica es <strong>la</strong><br />

más pot<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Europa.<br />

Al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> cualquier país anglosajón, no po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar el cine, el cine bélico y el que sin serlo, se ambi<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> campañas, cine <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, histórico y hasta <strong>de</strong> animación,<br />

ya que todos los géneros contribuy<strong>en</strong> a elevar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional y <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ración y el prestigio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS. En <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to a todos nos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> cabeza títulos y títulos ambi<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> los <strong>de</strong>siertos <strong>de</strong> Arabia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s selvas<br />

<strong>de</strong> Asia, <strong>en</strong> el norte o sur <strong>de</strong> África, <strong>en</strong> España, Europa C<strong>en</strong>tral o <strong>en</strong> cualquiera<br />

<strong>de</strong> los mares y océanos <strong>en</strong> cualquier época.<br />

123<br />

■■<br />

CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

Como po<strong>de</strong>mos comprobar a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio, los temas que <strong>en</strong> él<br />

se tratan van <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nados, <strong>de</strong> forma tal que todos están re<strong>la</strong>cionados y se f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> el más básico <strong>de</strong> todos, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional. De esta manera,<br />

se hace difícil <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sin poseer <strong>un</strong>a as<strong>en</strong>tada<br />

conci<strong>en</strong>cia nacional ya que, <strong>de</strong> otra forma, nos será arduo i<strong>de</strong>ntificar nuestras<br />

fortalezas, que siempre <strong>la</strong>s habrá, y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma medida, nuestras <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s,<br />

paso previo para <strong>la</strong> correcta <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros, áreas <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia,<br />

intereses estratégicos, posibles riesgos y am<strong>en</strong>azas y <strong>de</strong>más nociones que habrán<br />

<strong>de</strong> justificar <strong>la</strong> necesidad misma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa. Finalm<strong>en</strong>te, disponer <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> cierto grado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nos permitirá t<strong>en</strong>er nuestra<br />

propia opinión sobre si son o no a<strong>de</strong>cuadas <strong>la</strong>s políticas, <strong>la</strong>s estrategias, los<br />

medios y los recursos <strong>de</strong> todo tipo, que <strong>la</strong> nación <strong>de</strong>dica a su propia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. A<br />

(16)<br />

Disponible <strong>en</strong>: bbc.co.uk 19 octubre 2010, disponible <strong>en</strong> http://www.bbc.co.uk/news/<br />

uk-politics-11570593 Fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta 10.12.2010.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

continuación veremos <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s que cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los países seleccionados,<br />

emplea para divulgar este conocimi<strong>en</strong>to.<br />

En el caso español, mi<strong>en</strong>tras se mantuvo el servicio militar obligatorio, se logró<br />

<strong>un</strong>a cierta <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias<br />

FAS. Simultáneam<strong>en</strong>te se mantuvieron <strong>en</strong> niveles bajos tanto <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

nacional como <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Con <strong>la</strong> profesionalización <strong>de</strong> los ejércitos<br />

el panorama no ha variado mucho, <strong>en</strong> todo caso, perdido el contacto vía<br />

reclutami<strong>en</strong>to obligatorio, ha disminuido el conocimi<strong>en</strong>to mutuo y este distanciami<strong>en</strong>to<br />

se ha producido <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que más han cambiado <strong>la</strong>s<br />

am<strong>en</strong>azas, <strong>la</strong>s alianzas, nuestras misiones y forma <strong>de</strong> operar.<br />

■■<br />

Israel<br />

124<br />

En anteriores apartados hemos dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong>l caso israelita,<br />

su prof<strong>un</strong>da conci<strong>en</strong>cia nacional y su arraigada conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, lo<br />

que hace que el estam<strong>en</strong>to militar sea <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los más valorados por <strong>la</strong> sociedad.<br />

Más allá, <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversalidad y duración <strong>de</strong>l servicio militar, <strong>la</strong>s perman<strong>en</strong>tes alusiones<br />

a los sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación y el estado <strong>de</strong><br />

perman<strong>en</strong>te vigilia <strong>en</strong> previsión <strong>de</strong> posibles ataques, hace que el conocimi<strong>en</strong>to<br />

medio <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sea extraordinariam<strong>en</strong>te elevado.<br />

En <strong>un</strong>a situación como <strong>la</strong> <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> el p<strong>un</strong>to anterior, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> militares <strong>en</strong> los medios sea constante, <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates o a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones <strong>de</strong> los portavoces. En cualquier caso sus opiniones son merecedoras<br />

<strong>de</strong> toda consi<strong>de</strong>ración. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> antiguos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s IDF<br />

(FAS <strong>de</strong> Israel) <strong>en</strong> puestos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión es normal y lógica. Una vez cesan <strong>en</strong> su<br />

actividad son muchos los que alcanzan, gracias a su prestigio, altos <strong>de</strong>stinos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> diplomacia, <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do empresarial, académico o <strong>de</strong> <strong>la</strong> política.<br />

La historia militar, los excombati<strong>en</strong>tes, el hom<strong>en</strong>aje a los caídos y muti<strong>la</strong>dos<br />

son parte <strong>de</strong>l día a día <strong>en</strong> Israel. En este s<strong>en</strong>tido existe <strong>un</strong>a importantísima asociación<br />

<strong>de</strong> excombati<strong>en</strong>tes que agrupa a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> ellos y cuyas activida<strong>de</strong>s,<br />

financiadas con <strong>la</strong>s cuotas <strong>de</strong> los afiliados y donaciones <strong>de</strong> patrocinadores,<br />

abarcan infinidad <strong>de</strong> campos.<br />

La integración social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS se completa con jornadas <strong>de</strong> puertas abiertas,<br />

<strong>de</strong>sfiles, exhibiciones, visitas a los museos y hom<strong>en</strong>ajes <strong>en</strong> los monum<strong>en</strong>tos a<br />

los caídos que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> cualquier pob<strong>la</strong>ción.<br />

■■<br />

Italia<br />

Tal vez los italianos no t<strong>en</strong>gan <strong>un</strong> alto grado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> términos<br />

militares, pero sin duda ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, y muy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da, <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

comercio, <strong>de</strong> su imag<strong>en</strong>, <strong>de</strong> su turismo, <strong>de</strong> su moda, <strong>de</strong> su gastronomía, <strong>de</strong> su <strong>de</strong>porte,<br />

<strong>de</strong> su tecnología, <strong>de</strong> su diseño… <strong>de</strong> <strong>la</strong> marca Italia. Esta situación, que <strong>un</strong><br />

purista <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa pudiera advertir como negativa, <strong>en</strong> el caso<br />

que nos ocupa <strong>la</strong> interpretamos como todo lo contrario, y, a<strong>de</strong>más, produce <strong>un</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que contradice <strong>la</strong> teoría g<strong>en</strong>eral que <strong>en</strong><strong>un</strong>ciábamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción<br />

<strong>de</strong> este apartado <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Decíamos <strong>en</strong>tonces que <strong>la</strong> base<br />

es <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional y sobre el<strong>la</strong> se asi<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> forma indivisible conci<strong>en</strong>cia<br />

y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En el caso italiano es <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa «<strong>de</strong> lo propio»<br />

lo que <strong>de</strong>spierta el interés por <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo y, a <strong>la</strong> postre, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional.<br />

Con este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el prestigio <strong>de</strong>l que gozan <strong>la</strong>s FAS <strong>en</strong> Italia,<br />

prestigio a todos los niveles, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el empresarial, ya que son los<br />

empresarios los primeros que sigu<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s tropas <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> nuevos mercados,<br />

Bosnia i Herzegovina o Kosovo, o cuidando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias inversiones, <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong>l armam<strong>en</strong>to y sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa son fabricados por <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>te<br />

industria militar italiana.<br />

Otro indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que es el arraigo <strong>de</strong> asociaciones<br />

<strong>de</strong> veteranos. En este s<strong>en</strong>tido Italia también <strong>de</strong>staca, y <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre todas <strong>la</strong>s<br />

asociaciones <strong>de</strong>sp<strong>un</strong>ta <strong>un</strong>a, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los Alpini (tropas <strong>de</strong> montaña) que <strong>un</strong> fin <strong>de</strong><br />

semana al año convoca <strong>un</strong>a re<strong>un</strong>ión <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>a ciudad. Si volvemos al buscador<br />

y tecleamos: giornata alpini 2010 (jornada alpinos) aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />

125<br />

Aproximadam<strong>en</strong>te 581.000 resultados (0,16 seg<strong>un</strong>dos)<br />

El pasado año se celebró <strong>en</strong> mayo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bérgamo y acudieron a <strong>la</strong><br />

cita más <strong>de</strong> 520.000 afiliados <strong>de</strong>safiando <strong>la</strong> lluvia y el vi<strong>en</strong>to.<br />

Esta asociación cu<strong>en</strong>ta con el respaldo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> éste y otros ev<strong>en</strong>tos, pero su primera fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación son <strong>la</strong>s cuotas <strong>de</strong><br />

los afiliados. Como veremos <strong>en</strong> otros países, los Alpini llevan a cabo infinidad<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre otras: exposiciones,<br />

char<strong>la</strong>s divulgativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s misiones actuales, <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia, activida<strong>de</strong>s al aire<br />

libre, todo tipo <strong>de</strong> iniciativas b<strong>en</strong>éficas <strong>en</strong> apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>splegadas<br />

o <strong>de</strong> minorías marginadas y, siempre, están disponibles para cooperar con Protección<br />

Civil como vol<strong>un</strong>tarios <strong>en</strong> cualquier situación extraordinaria y, ni que<br />

<strong>de</strong>cir ti<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia por cualquier tipo <strong>de</strong> catástrofe.<br />

Otras asociaciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como finalidad <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminado patrimonio,<br />

<strong>la</strong> restauración <strong>de</strong> vehículos militares o <strong>la</strong>s recreaciones históricas <strong>de</strong><br />

gran arraigo <strong>en</strong> muchos lugares <strong>de</strong> Italia.<br />

Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los militares <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida pública. La meteorología <strong>en</strong> España es<br />

responsabilidad <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to y, concretam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Estatal <strong>de</strong> Meteorología. En Italia lo es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aeronautica Militare (Ejército <strong>de</strong>l<br />

Aire) y esto que <strong>en</strong> sí no <strong>en</strong>cierra mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica se salda<br />

con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>un</strong> militar <strong>de</strong> <strong>un</strong>iforme dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l tiempo <strong>en</strong> todos<br />

los noticiarios. Pero el hecho no queda aquí, es normal que <strong>en</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bate y <strong>en</strong> los informativos, participe, cuando el as<strong>un</strong>to lo requiere, <strong>un</strong> militar<br />

luci<strong>en</strong>do su <strong>un</strong>iforme, lo que sin duda acerca <strong>la</strong> profesión al gran público,<br />

haciéndole partícipe <strong>de</strong> su actividad. Como ejemplo traemos dos <strong>en</strong><strong>la</strong>ces al<br />

programa Porta a Porta que, tras quince años <strong>en</strong> ant<strong>en</strong>a, continúa como el <strong>de</strong><br />

mayor audi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los magazines <strong>de</strong> actualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> TV italiana. Son dos<br />

cortes <strong>de</strong> dos programas <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, que <strong>en</strong> su<br />

mom<strong>en</strong>to re<strong>un</strong>ieron a más <strong>de</strong>l 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia.<br />

En (17) se analiza <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> Bagdad <strong>de</strong> los americanos. Entre los com<strong>en</strong>taristas<br />

distinguimos a <strong>un</strong> g<strong>en</strong>eral que reproduce <strong>la</strong> acción <strong>en</strong> <strong>un</strong>a maqueta<br />

tridim<strong>en</strong>sional (cajón <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a <strong>en</strong> léxico militar).<br />

En (18) se reproduce <strong>un</strong> fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l programa hom<strong>en</strong>aje a los 19 italianos<br />

muertos <strong>en</strong> Nassirya (Irak) el 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2003.<br />

126<br />

En Italia gran cantidad <strong>de</strong> militares <strong>de</strong> toda graduación se integran <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida<br />

empresarial o académica <strong>un</strong>a vez abandona el servicio activo. De <strong>en</strong>tre ellos<br />

los más conocidos mediáticam<strong>en</strong>te son los <strong>de</strong> alta graduación, que dirig<strong>en</strong> alg<strong>un</strong>o<br />

<strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s consorcios <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s como <strong>la</strong> Cruz Roja, <strong>de</strong><br />

gran imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong> Italia, ocupan puestos <strong>de</strong> alto nivel <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong> OTAN o <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> estudios<br />

estratégicos.<br />

En el ámbito educativo, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa participa <strong>en</strong> infinidad <strong>de</strong> iniciativas,<br />

<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, y <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Nacional <strong>de</strong> Pr<strong>en</strong>sa<br />

italiana, los cursos informativos para periodistas, <strong>de</strong>stinado al conocimi<strong>en</strong>to y<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> crisis, el Máster <strong>en</strong> periodismo internacional<br />

organizado por el Institute for Global Studies/School of Governm<strong>en</strong>t y<br />

el Curso <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> periodismo para <strong>en</strong>viados <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> crisis.<br />

Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s se trabaja <strong>en</strong> programas como «militares por tres<br />

semanas» (19) . Durante este tiempo 2500 jóv<strong>en</strong>es experim<strong>en</strong>tarán todo lo que<br />

(17)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.rai.tv/dl/RaiTV/programmi/media/Cont<strong>en</strong>tItem-415a7e79-<br />

11e2-4cfd-b19d-8427b5fbe524-porta.html, fecha <strong>de</strong> consulta marzo 2011.<br />

(18)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.rai.tv/dl/RaiTV/programmi/media/Cont<strong>en</strong>tItem-d5c78ff1-<br />

<strong>de</strong>08-4c12-a9ff-a1f878f0d0fe-porta.html#p=0, fecha <strong>de</strong> consulta marzo 2011.<br />

(19)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.difesa.it/Primo_Piano/Pagine/VivileForzeArmateMilitarepertresettimane0711.aspx,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta abril 2011. Más <strong>de</strong> 17000 chicos (el 60%) y chicas,<br />

rell<strong>en</strong>aron el boletín <strong>de</strong> inscripción. La incorporación se realiza <strong>en</strong> los meses <strong>de</strong> verano.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> vida militar <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>o <strong>de</strong> los 29 establecimi<strong>en</strong>tos seleccionados<br />

<strong>de</strong> los tres ejércitos y Carabinieri.<br />

A nivel esco<strong>la</strong>r, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pasado 2010, <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> Lombardía se está <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>la</strong> cuarta edición <strong>de</strong>l <strong>proyecto</strong> <strong>de</strong>nominado «all<strong>en</strong>ati per <strong>la</strong> vita» (20)<br />

(«fórmate para <strong>la</strong> vida»). La iniciativa va dirigida a estudiantes <strong>de</strong>l equival<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza sec<strong>un</strong>daria <strong>en</strong> España, está patrocinada por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

regionales y el Ejército <strong>de</strong> Tierra, y cu<strong>en</strong>ta con el apoyo <strong>de</strong> los ministerios <strong>de</strong><br />

Educación y <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa. Se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> sesiones teóricas y prácticas, participan<br />

profesores civiles y militares, éstos <strong>en</strong> <strong>la</strong> reserva, con el objetivo <strong>de</strong> acercar a<br />

los jóv<strong>en</strong>es al m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS y <strong>de</strong> otros cuerpos<br />

<strong>de</strong>l Estado, como Cruz Roja, Protección Civil y vol<strong>un</strong>tarios. Las sesiones<br />

teóricas incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong>recho internacional, conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución, primeros auxilios, y lecciones prácticas que incluy<strong>en</strong> primeros<br />

auxilios, y <strong>de</strong>portes re<strong>la</strong>cionados <strong>de</strong> algún modo con <strong>la</strong> actividad militar,<br />

natación, esca<strong>la</strong>da, ori<strong>en</strong>tación, tiro al arco, <strong>en</strong>tre otros. Más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, al tratar<br />

el caso francés, veremos cómo han logrado articu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> forma troncal y estructurada<br />

esta disciplina.<br />

Otra iniciativa, ésta <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y cooperación y <strong>en</strong>focada a <strong>la</strong> misión<br />

<strong>en</strong> Líbano, es «<strong>la</strong> pace si fa a scuo<strong>la</strong>» (<strong>la</strong> paz se hace <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>) (21) .<br />

A nivel ministerial se dispone <strong>de</strong> <strong>un</strong>a herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> primer nivel para <strong>la</strong> coordinación<br />

<strong>de</strong> todo lo hasta aquí ap<strong>un</strong>tado. Se trata <strong>de</strong>l Programma di Com<strong>un</strong>icazione<br />

(Programa <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación) <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to, que afecta al<br />

conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas. En el programa <strong>de</strong>l año 2011 se especifica<br />

como factor c<strong>la</strong>ve: «<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> insistir <strong>en</strong>tre los ciudadanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a fin <strong>de</strong> crear <strong>un</strong> cons<strong>en</strong>so dura<strong>de</strong>ro, consci<strong>en</strong>te<br />

y g<strong>en</strong>eralizado, <strong>en</strong> torno a los <strong>de</strong>safíos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

situados <strong>en</strong> <strong>un</strong> cuadro multidim<strong>en</strong>sional, nacional e internacional <strong>de</strong> respuesta<br />

127<br />

(20)<br />

Disponible <strong>en</strong> http://www.forzearmate.org/si<strong>de</strong>web/2010/approfondim<strong>en</strong>ti/All<strong>en</strong>ati_per<strong>la</strong>-vita-09.pdf,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero 2011.<br />

(21)<br />

Disponible <strong>en</strong> http://iostudio.pubblica.istruzione.it/alfresco/d/d/workspace/SpacesStore/<br />

9a60e7e2-531a-11dd-9530-b15730765a61/all_prot4751.pdf fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero<br />

2011. La pace si fa a scuo<strong>la</strong> es <strong>un</strong> <strong>proyecto</strong> que nace <strong>en</strong> 2006 <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre<br />

los ministerios <strong>de</strong> instrucción pública y Def<strong>en</strong>sa y los <strong>en</strong>tes y asociaciones que trabajan <strong>en</strong><br />

iniciativas <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> paz y cooperación para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> todo<br />

el territorio nacional y europeo.<br />

El objetivo prioritario <strong>de</strong>l <strong>proyecto</strong> es dif<strong>un</strong>dir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>eraciones <strong>la</strong><br />

educación para <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> cooperación, el respeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras <strong>cultura</strong>s…<br />

Se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> acciones como:<br />

•<br />

Promover el intercambio <strong>de</strong> estudiantes <strong>en</strong>tre escue<strong>la</strong>s italianas y libanesas<br />

•<br />

Hermanami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> escue<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Italia y Líbano<br />

•<br />

Abrir <strong>un</strong> foro <strong>de</strong> discusión que sea para <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s <strong>un</strong> espacio <strong>de</strong> discusión sobre temas<br />

<strong>de</strong> paz y cooperación y ponga a los estudiantes <strong>en</strong> contacto con nuestros soldados <strong>en</strong><br />

misiones


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

a situaciones <strong>de</strong> crisis». A partir <strong>de</strong> este p<strong>un</strong>to, <strong>de</strong>fine <strong>la</strong>s que se consi<strong>de</strong>ran<br />

«i<strong>de</strong>as fuerza», los «objetivos» y <strong>la</strong> «metodología» para alcanzarlos. A pie <strong>de</strong><br />

página (22) se ofrece <strong>un</strong> extracto <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos.<br />

■■<br />

Chile<br />

Como los programas <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> otros países, exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas<br />

«char<strong>la</strong>s patrióticas», <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que militares visitan <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s y siembran <strong>la</strong><br />

semil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia nacional y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias Fuerzas Armadas.<br />

A<strong>de</strong>más exist<strong>en</strong> iniciativas a nivel nacional, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada «El<br />

Ejército <strong>de</strong> los chil<strong>en</strong>os» (23) <strong>de</strong> gran popu<strong>la</strong>ridad y amplio eco mediático.<br />

Como com<strong>en</strong>tamos al tratar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional y <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> este país,<br />

existe <strong>en</strong> él <strong>un</strong> gran reconocimi<strong>en</strong>to popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS, que se fom<strong>en</strong>ta<br />

mediante <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> civiles y militares y se materializa mediante<br />

jornadas <strong>de</strong> puertas abiertas, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> militares <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong><br />

128<br />

(22)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.difesa.it/Programma_di_Com<strong>un</strong>icazione/Docum<strong>en</strong>ts/16333_<br />

Docum<strong>en</strong>to%20completo%20(File%20pdf%20211%20Kb)pdf.pdf fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta<br />

<strong>en</strong>ero 2011.<br />

«I<strong>de</strong>as Fuerza»<br />

Las FAS son <strong>un</strong> elem<strong>en</strong>to f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Estado, comprometidas <strong>en</strong> proporcionar <strong>la</strong> contribución<br />

<strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> nuestro país a <strong>la</strong> paz y estabilidad internacional.<br />

El m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no se reduce a términos <strong>de</strong> salvaguardia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, dispone<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> gran capital humano y es <strong>un</strong>a reserva inm<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> recursos técnicos y ci<strong>en</strong>tíficos al<br />

servicio <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

«Objetivos»<br />

Animar a los ciudadanos a compartir <strong>la</strong> «<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa», <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> participación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> tute<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>en</strong> nuestra dim<strong>en</strong>sión internacional<br />

y multidisciplinar, a fin <strong>de</strong> crear <strong>un</strong> cons<strong>en</strong>so dura<strong>de</strong>ro, consci<strong>en</strong>te y g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> torno a<br />

los <strong>de</strong>safíos f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

«Metodología»<br />

Todos cuantos sirv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> actuar,<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s directivas recibidas y según sus propias posibilida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción y revalorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to.<br />

Todos los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización son com<strong>un</strong>icadores, ya que a través <strong>de</strong> su comportami<strong>en</strong>to<br />

cotidiano y su forma <strong>de</strong> actuar, transmit<strong>en</strong> <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

a <strong>la</strong> opinión pública.<br />

Es responsabilidad <strong>de</strong>l jefe perseverar <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> sus subordinados <strong>en</strong> este<br />

aspecto, al que <strong>de</strong>dicará los recursos necesarios.<br />

Reforzar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> crisis.<br />

Prof<strong>un</strong>dizar <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad.<br />

Facilitar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los medios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s misiones internacionales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

adiestrami<strong>en</strong>to, ceremonias y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros o re<strong>un</strong>iones <strong>de</strong> carácter nacional o internacional.<br />

Participar <strong>en</strong> exposiciones, ferias, congresos con especial cuidado <strong>en</strong> reforzar el carácter<br />

conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> nuestras FAS.<br />

Apoyar <strong>proyecto</strong>s cinematográficos que repres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong> valor añadido tangible para <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS.<br />

(23)<br />

Disponible <strong>en</strong>: www.elejercito<strong>de</strong>loschil<strong>en</strong>os.cl. Fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta febrero 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

com<strong>un</strong>icación, <strong>en</strong> programas especializados, <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates, como com<strong>en</strong>taristas<br />

<strong>de</strong> retransmisiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa o <strong>en</strong> series <strong>de</strong> televisión que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el ámbito castr<strong>en</strong>se, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que alg<strong>un</strong>a ha alcanzado <strong>un</strong> notable<br />

éxito. A lo anterior se <strong>un</strong>e <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> antiguos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

vida pública, como alcal<strong>de</strong>s, s<strong>en</strong>adores y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, el mismo subsecretario<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

La pres<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong> los militares se completa con <strong>la</strong>s apariciones <strong>de</strong> los<br />

portavoces <strong>de</strong> los ejércitos, dando cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> tal o cual noticia. Esta figura, ya<br />

consolidada, ti<strong>en</strong>e arraigo y acerca <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS.<br />

Finalm<strong>en</strong>te nos referiremos a <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> veteranos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que existe<br />

<strong>un</strong> importante número. Estos grupos llevan a cabo <strong>un</strong>a importante actividad<br />

al actuar como nexo <strong>de</strong> <strong>un</strong>ión con <strong>la</strong> sociedad civil, se subv<strong>en</strong>cionan con sus<br />

cuotas, no obstante recib<strong>en</strong> el apoyo <strong>de</strong> patrocinadores y el calor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias<br />

<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s. Los asociados, como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los veteranos <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong>l<br />

Pacífico, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su tarjeta <strong>de</strong> crédito <strong>de</strong> <strong>la</strong> asociación, <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos especiales<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes negocios y ag<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> viajes, recib<strong>en</strong> boletines y participan, a<br />

su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se programan, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

carácter <strong>cultura</strong>l o b<strong>en</strong>éfico.<br />

■■<br />

Arg<strong>en</strong>tina<br />

129<br />

Aún están reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria el recuerdo <strong>de</strong> los gobiernos militares, no<br />

obstante, <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to explícito <strong>de</strong>l conj<strong>un</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad arg<strong>en</strong>tina, gracias a <strong>un</strong>a re<strong>la</strong>ción mutua que arranca <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

escue<strong>la</strong>s. Los esco<strong>la</strong>res arg<strong>en</strong>tinos a diario izan <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra, cantan el himno, el<br />

aban<strong>de</strong>rado es <strong>un</strong> alumno <strong>de</strong>stacado y los colegios están hermanados con <strong>la</strong>s<br />

<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona, con <strong>la</strong>s que participan <strong>en</strong> infinidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que contribuy<strong>en</strong><br />

a fom<strong>en</strong>tar los valores militares y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

El capítulo <strong>de</strong> reservistas, veteranos y excombati<strong>en</strong>tes no está tan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do<br />

como <strong>en</strong> otras naciones, a excepción <strong>de</strong>l colectivo que luchó <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Malvinas, pero sí lo está el concepto <strong>de</strong> amigos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s y existe <strong>un</strong><br />

grupo <strong>de</strong> asociados para cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. En cualquier caso, se percibe <strong>un</strong><br />

auge tanto <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> iniciativas como <strong>de</strong> otras que persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> recreación<br />

<strong>de</strong> episodios históricos.<br />

Existe <strong>un</strong> gran dinamismo y mutuo interés <strong>en</strong> no sólo mant<strong>en</strong>er, sino fom<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción FAS sociedad civil que <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do militar <strong>la</strong> protagonizan, como hemos<br />

seña<strong>la</strong>do con anterioridad, <strong>la</strong>s propias <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s sobre <strong>la</strong>s que recae el peso<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boraciones, jornadas <strong>de</strong> puertas abiertas, <strong>de</strong>sfiles, actuaciones<br />

<strong>de</strong> bandas <strong>de</strong> música y visitas a sus sa<strong>la</strong>s históricas, que supl<strong>en</strong> <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

museos militares tal y como los <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>en</strong> Europa.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Hasta aquí hemos dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción a nivel esco<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> aficionados y<br />

popu<strong>la</strong>r, pero exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>zos mucho más prof<strong>un</strong>dos. Es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones<br />

militares periódicas <strong>de</strong> gran difusión, <strong>un</strong>as editadas por los ejércitos y<br />

otras por grupos editoriales, tanto arg<strong>en</strong>tinos como <strong>de</strong> países afines. Es muy<br />

importante <strong>la</strong> contribución a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros doc<strong>en</strong>tes militares,<br />

ya que <strong>en</strong> todos ellos existe <strong>un</strong> c<strong>en</strong>tro adscrito homologado por el sistema<br />

educativo civil, <strong>en</strong> el que se impart<strong>en</strong> estudios <strong>de</strong> postgrado <strong>en</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> gran prestigio y muy cotizados <strong>en</strong>tre lic<strong>en</strong>ciados <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do civil<br />

<strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y otros países. Otro importante foco <strong>de</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es <strong>la</strong> editorial Círculo Militar Bu<strong>en</strong>os Aires, que publica interesantísimos<br />

trabajos <strong>de</strong> historia, estrategia, polemología y geopolítica <strong>en</strong>tre otros (24) .<br />

En este esc<strong>en</strong>ario no es <strong>de</strong> extrañar que el militar vea socialm<strong>en</strong>te reconocida<br />

su trayectoria, con puestos <strong>de</strong> relevancia como embajadores <strong>en</strong> distintos países,<br />

y su preparación. Des<strong>de</strong> hace alg<strong>un</strong>os años <strong>la</strong>s empresas más importantes <strong>de</strong>l<br />

país recurr<strong>en</strong> a militares <strong>en</strong> activo <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te graduación, prioritariam<strong>en</strong>te<br />

capitanes, para cubrir puestos <strong>de</strong> responsabilidad.<br />

■■<br />

Francia<br />

130<br />

El militar francés es <strong>un</strong> servidor público más, <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido todos guardamos<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS reforzando temporalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s fuerzas y<br />

cuerpos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> aeropuertos, fronteras o <strong>en</strong> el mismo c<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> París, ante sospechas <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza terrorista o <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> crisis que<br />

puedan afectar a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> nacional. En España este refuerzo a gran esca<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> crisis también se produce, pero <strong>la</strong>s FAS son empleadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> líneas férreas o insta<strong>la</strong>ciones remotas, como c<strong>en</strong>trales eléctricas<br />

o pantanos.<br />

Como <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más países que hemos «visitado» el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios<br />

públicos y emerg<strong>en</strong>cias incluye a <strong>la</strong>s FAS, lo que cim<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia<br />

<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> militar, <strong>un</strong> servidor público más. Esta percepción social<br />

no queda aquí, se consolida con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> militares <strong>en</strong> competiciones<br />

<strong>de</strong>portivas (patrocinados por los ejércitos), <strong>la</strong>s visitas periódicas <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res<br />

a cem<strong>en</strong>terios y museos militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> red estatal, 17 <strong>en</strong> total a los que se han<br />

<strong>de</strong> añadir <strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> armas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s y otros m<strong>en</strong>ores, lugares <strong>en</strong> los<br />

que se da a conocer <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> Francia a través <strong>de</strong> sus hechos <strong>de</strong> armas y sus<br />

ejércitos y, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, gracias a <strong>la</strong> incansable <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones<br />

<strong>de</strong> excombati<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>dicadas a recreaciones históricas, <strong>de</strong> los amigos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> los restauradores <strong>de</strong> vehículos militares y <strong>un</strong> interminable<br />

el<strong>en</strong>co <strong>de</strong> grupos asociados por <strong>un</strong> vínculo re<strong>la</strong>cionado con lo militar.<br />

(24)<br />

Disponible <strong>en</strong> : http://www.circulomilitar.org/historia.htm, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta abril 2011


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

At<strong>en</strong>ción especial merec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> excombati<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> hecho el<br />

titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> cartera <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa es <strong>en</strong> realidad Ministro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> los antiguos<br />

combati<strong>en</strong>tes, lo que da i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l peso <strong>de</strong> <strong>un</strong> colectivo que está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cualquier acto cívico que se programe por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todo<br />

m<strong>un</strong>icipio <strong>de</strong> Francia, sea metropolitana o <strong>de</strong> ultramar. Estas asociaciones recib<strong>en</strong><br />

ayudas vía presupuesto, pero <strong>la</strong> principal vía <strong>de</strong> financiación son <strong>la</strong>s propias<br />

cuotas <strong>de</strong> los asociados y <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> mec<strong>en</strong>as o patrocinadores.<br />

Tras años <strong>en</strong> los que sus compon<strong>en</strong>tes eran <strong>en</strong> su mayoría excombati<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s guerras m<strong>un</strong>diales y Argelia, reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se ha producido <strong>un</strong> cambio<br />

g<strong>en</strong>eracional y <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s se han integrado veteranos <strong>de</strong> guerras y misiones internacionales<br />

reci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>l Golfo a Afganistán. El relevo es sólo<br />

g<strong>en</strong>eracional ya que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> intactos los principios <strong>de</strong> estas asociaciones,<br />

apoyo a <strong>la</strong>s FAS <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad civil, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tariado <strong>de</strong> todo<br />

tipo <strong>en</strong> pro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> y conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Protocolo <strong>de</strong> educación y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En 2007 los ministerios <strong>de</strong> Educación Nacional<br />

y Def<strong>en</strong>sa firmaron <strong>un</strong> protocolo Educación-Def<strong>en</strong>sa (25) que dio orig<strong>en</strong><br />

a <strong>la</strong> asignatura: Recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, que <strong>en</strong> parte guarda ciertas similitu<strong>de</strong>s<br />

con nuestra educación para <strong>la</strong> ciudadanía. En (26) incluimos <strong>un</strong> extracto<br />

<strong>de</strong>l programa.<br />

131<br />

(25)<br />

El objetivo <strong>de</strong>l protocolo: que los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan <strong>la</strong>s causas y consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

conflictos <strong>de</strong> nuestro tiempo, que compr<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> actualidad y actú<strong>en</strong> como ciudadanos responsables.<br />

(26)<br />

Disponible <strong>en</strong> http://www.education.gouv.fr/cid4507/education-a-<strong>la</strong>-<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se.html, fecha<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero 2011. La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> nacional, forma parte <strong>de</strong>l<br />

tronco común <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y compet<strong>en</strong>cias que los alumnos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir durante el<br />

ciclo esco<strong>la</strong>r. El programa se ha e<strong>la</strong>borado conj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te por los ministerios <strong>de</strong> Educación<br />

Nacional y Def<strong>en</strong>sa.<br />

Los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> nacional se articu<strong>la</strong>n alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> varias cuestiones<br />

transversales:<br />

• <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa militar<br />

• <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa global<br />

• los nuevos riesgos y am<strong>en</strong>azas<br />

• <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europea<br />

• <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> nacional<br />

No se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>e disciplina <strong>en</strong> sí misma, sino que se aborda e lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong><br />

varias asignaturas como: educación cívica, historia, geografía, etc.<br />

En primaria se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que los alumnos:<br />

Se ubiqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestra época y <strong>en</strong> nuestro país.<br />

Apr<strong>en</strong>dan a reconocer y respetar los símbolos y emblemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> República.<br />

Conozcan los tratados constitutivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación francesa, el territorio francés <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea, los franceses <strong>en</strong> el contexto europeo y Francia <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do.<br />

En los cursos <strong>de</strong> sec<strong>un</strong>daria sucesivam<strong>en</strong>te:<br />

Se estudian <strong>la</strong>s diversas civilizaciones, griega, romana, egipcia… <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> suscitar <strong>en</strong> el<br />

alumno <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> público.<br />

A través <strong>de</strong> educación cívica y geografía, se introduce <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> solidaridad.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Como todos los programas educativos, el <strong>de</strong> Recorrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudadanía respon<strong>de</strong><br />

a <strong>un</strong> diseño estatal y es <strong>de</strong> aplicación por todo el sistema educativo.<br />

De <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al liceo los alumnos recib<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanzas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> nacional y a los 16 años participan <strong>en</strong> <strong>un</strong>a jornada <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

ciudadanía.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa es el responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> esta jornada,<br />

que <strong>en</strong> sí misma, es <strong>un</strong> ev<strong>en</strong>to social. Es obligatoria para todos los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

16 años con nacionalidad francesa y hoy reemp<strong>la</strong>za al servicio militar obligatorio,<br />

posibilita acabar con el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y les <strong>de</strong>scubre el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

Superada esta jornada (27) , se remite <strong>un</strong> certificado a cada participante. Certificado<br />

que es necesario pres<strong>en</strong>tar para concursar a oposiciones <strong>de</strong>l Estado, si se<br />

es m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 25 años.<br />

Para completar este repaso a <strong>la</strong> disciplina creemos conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>r que ha<br />

<strong>de</strong> ser impartida por <strong>un</strong> militar o excombati<strong>en</strong>te. En el caso <strong>de</strong> los liceos <strong>en</strong> el<br />

extranjero, es normal asignar este cometido a los agregados militares, ya que es<br />

obligatoria para todos los alumnos <strong>de</strong> nacionalidad francesa.<br />

132<br />

En historia se <strong>de</strong>spierta el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional <strong>en</strong> Europa, <strong>en</strong> geografía se reflexiona sobre <strong>la</strong><br />

geoestratégica marítima y los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa económica <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa global.<br />

En educación cívica se aborda explícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>. Los alumnos estudian<br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> colectiva, <strong>la</strong> cooperación internacional y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

y <strong>la</strong> acción internacional <strong>de</strong> Francia.<br />

En el programa <strong>de</strong> historia se <strong>de</strong>scubr<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to geopolítico y estratégico,<br />

así como los <strong>de</strong>safíos políticos, materiales y morales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

En geografía se tratan Francia y Europa <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do <strong>de</strong> hoy. Se sitúan Francia y sus territorios<br />

<strong>de</strong> ultramar <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do y se introduce <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cia. La Unión Europea se<br />

pres<strong>en</strong>ta como <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mayores economías, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia financiera <strong>de</strong>l Euro,<br />

pero con <strong>un</strong> papel diplomático y miliar aún limitado.<br />

En bachillerato:<br />

Los alumnos cursan <strong>en</strong>señanza cívica, jurídica y social. Estudian <strong>la</strong> ciudadanía y los <strong>de</strong>beres<br />

<strong>de</strong>l ciudadano, <strong>en</strong>tre ellos el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>la</strong> ciudadanía a prueba <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones<br />

<strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do contemporáneo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía hoy;<br />

<strong>seguridad</strong> internacional, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz.<br />

En geografía se v<strong>en</strong> los riesgos naturales y tecnológicos.<br />

En educación cívica se reflexiona sobre el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y el papel <strong>de</strong> Francia como<br />

pot<strong>en</strong>cia económica, geopolítica y <strong>cultura</strong>l.<br />

(27)<br />

Disponible <strong>en</strong> http://www.<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se.gouv.fr/jdc, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta febrero 2011.<br />

La jornada sigue el sigui<strong>en</strong>te programa:<br />

• test <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> los f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua francesa<br />

• <strong>un</strong>a pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

• <strong>un</strong>a pres<strong>en</strong>tación sobre <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fórmu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tariado: para <strong>la</strong> inserción, servicio<br />

cívico, vol<strong>un</strong>tariado <strong>en</strong> los ejércitos, reserva operacional, reserva ciudadana y órganos civiles<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Prestigio social. El militar francés goza <strong>de</strong> gran prestigio pero escaso peso<br />

social, a<strong>un</strong>que exist<strong>en</strong> casos como el <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>eral Morillon, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> misión <strong>de</strong><br />

NNUU <strong>en</strong> Bosnia i Herzegovina UNPROFOR, <strong>en</strong> 1991. El g<strong>en</strong>eral al pasar a <strong>la</strong><br />

reserva se <strong>de</strong>dicó a <strong>la</strong> política <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> UDF y obtuvo carta <strong>de</strong> diputado<br />

<strong>en</strong> el Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Europeo <strong>en</strong> dos legis<strong>la</strong>turas. Fue miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comisión <strong>de</strong><br />

as<strong>un</strong>tos exteriores, <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>seguridad</strong> común y política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

y otros cargos <strong>de</strong> responsabilidad. En agosto <strong>de</strong> 2009, fue jefe <strong>de</strong> los observadores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>en</strong> <strong>la</strong>s elecciones presi<strong>de</strong>nciales <strong>de</strong> Afganistán.<br />

No obstante, para inc<strong>en</strong>tivar el mutuo conocimi<strong>en</strong>to se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do iniciativas<br />

como pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l portavoz a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> as<strong>un</strong>tos<br />

re<strong>la</strong>cionados con los ejércitos, <strong>la</strong> compatibilidad <strong>de</strong> másteres y doctorados civiles<br />

con cursos militares <strong>de</strong> perfeccionami<strong>en</strong>to, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>sayos <strong>de</strong> autores militares y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> especialistas <strong>en</strong> <strong>de</strong>bates sobre<br />

as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación social; <strong>la</strong><br />

movilidad externa, que reserva puestos <strong>de</strong> responsabilidad <strong>en</strong> ministerios como<br />

as<strong>un</strong>tos exteriores, economía o interior a militares, que ocupan por <strong>un</strong> periodo<br />

<strong>de</strong> tres años con <strong>un</strong>a gran valoración a efectos <strong>de</strong> carrera y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

creación <strong>de</strong> <strong>un</strong> observatorio <strong>un</strong>iversitario interdisciplinar <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong><br />

ci<strong>en</strong>cias sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>.<br />

El observatorio permite tratar <strong>en</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con lo<br />

militar, <strong>la</strong> guerra y <strong>la</strong>s nuevas formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do contemporáneo<br />

y actúa como <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>dación <strong>de</strong> investigación y cooperación ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> apoyo<br />

a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> doctores europea <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> investigación sobre cuestiones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

133<br />

■■<br />

Reino Unido<br />

Lo expuesto sobre el Reino Unido <strong>en</strong> anteriores epígrafes, pue<strong>de</strong> que nos lleve<br />

a p<strong>en</strong>sar que <strong>en</strong> semejante esc<strong>en</strong>ario no son precisas mayores actuaciones.<br />

Nada más lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad como veremos a continuación.<br />

En Gran Bretaña se suce<strong>de</strong>n iniciativas, como <strong>la</strong> patrocinada <strong>en</strong> 2008 por el <strong>en</strong>tonces<br />

Primer Ministro Gordon Brown con el título: Recognition of our Armed<br />

Forces (Reconocimi<strong>en</strong>to a nuestras Fuerzas Armadas) (28) .<br />

(28)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.mod.uk/NR/rdonlyres/69519F89-9630-4D5F-92CF-B834<br />

FAB0FBD2/0/recognition_of_our_armed_forces.pdf , fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta <strong>en</strong>ero 2011.<br />

El gobierno es pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>uda contraída con nuestras Fuerzas Armadas<br />

y nuestra gratitud por el trabajo que hac<strong>en</strong> al servicio <strong>de</strong> nuestro país, se refleja <strong>en</strong> iniciativas<br />

reci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>rios, ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> impuestos <strong>en</strong> sus dietas, <strong>en</strong> facilitar el acceso<br />

a <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y mejor servicio médico…….<br />

Pero más allá <strong>de</strong> estas iniciativas individuales, y por importantes que sean, es vital para nuestros<br />

soldados, especialm<strong>en</strong>te para aquellos involucrados <strong>en</strong> difíciles y peligrosas campañas<br />

<strong>en</strong> ultramar, saber que toda Gran Bretaña <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> y aprecia el trabajo que hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestro


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

134<br />

En Gran Bretaña <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos se cultivan valores como el esfuernombre.<br />

Creo que los británicos están <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> los hombres y mujeres <strong>de</strong> sus Fuerzas Armadas,<br />

y quiere hacer más para r<strong>en</strong>dirles tributo. Por esto es por lo que he establecido esta<br />

<strong>en</strong>cuesta: para abrir tan importante as<strong>un</strong>to a <strong>un</strong> mayor <strong>de</strong>bate público. La <strong>en</strong>cuesta ha dado<br />

<strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones positivas para increm<strong>en</strong>tar el reconocimi<strong>en</strong>to que brindamos<br />

a nuestras Fuerzas Armadas- <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se incluy<strong>en</strong>: vestir el <strong>un</strong>iforme <strong>en</strong> público, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> día nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS, más apoyo a <strong>la</strong>s ceremonias <strong>de</strong> regreso <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>tes y<br />

ampliar <strong>la</strong> Fuerza <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>tes, que sabemos b<strong>en</strong>eficia por igual a <strong>la</strong>s FAS y a los jóv<strong>en</strong>es….<br />

Por supuesto, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuar<strong>en</strong>ta iniciativas sugeridas aquí van más allá <strong>de</strong> lo que el Gobierno<br />

o <strong>la</strong>s FAS pue<strong>de</strong>n lograr por sí mismos, involucran a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s locales, a cuerpos<br />

<strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tarios, al sector privado y sobre todo, a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que, <strong>de</strong> norte a sur <strong>de</strong>l país, <strong>de</strong>dica<br />

su tiempo a <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>tes………<br />

INCREMENTAR LA VISIBILIDAD<br />

Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l <strong>un</strong>iforme: p<strong>en</strong>samos que se <strong>de</strong>be animar, no or<strong>de</strong>nar, a los militares<br />

a vestir sus <strong>un</strong>iformes.<br />

Sistematizar el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ceremonias <strong>de</strong> regreso: <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser p<strong>la</strong>nificadas y no <strong>de</strong>jadas<br />

a <strong>la</strong> improvisación.<br />

Tras<strong>la</strong>dar <strong>la</strong>s Ceremonias y <strong>de</strong>sfiles a espacios públicos: muchas ceremonias, con el<br />

acuerdo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles, se pue<strong>de</strong>n tras<strong>la</strong>dar a p<strong>la</strong>zas públicas.<br />

Difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s civiles: este tipo <strong>de</strong> acciones son<br />

inm<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te apreciadas y <strong>de</strong> alta visibilidad…<br />

MEJORAR EL CONTACTO CON LA SOCIEDAD<br />

Racionalizar estructuras: cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los ejércitos ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do sus propias estrategias<br />

y estructuras <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación pública, pero no siempre se coordinan <strong>en</strong>tre sí…<br />

Programas anuales <strong>de</strong> difusión: los jefes <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> preparar <strong>un</strong> programa<br />

anual <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones públicas…<br />

Facilitar el contacto <strong>de</strong> los medios locales con los jefes <strong>de</strong> <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s: los medios locales<br />

son gran<strong>de</strong>s vehículos <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes coroneles (y equival<strong>en</strong>tes) y oficiales <strong>de</strong><br />

empleos superiores, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar facultados para hacer <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raciones a estos medios, sobre<br />

as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>tivos a sus responsabilida<strong>de</strong>s, sin previo cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to…<br />

Abrir a los medios el acceso a los oficiales g<strong>en</strong>erales: hasta ahora, todos los contactos<br />

con los medios requier<strong>en</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to previo. Se <strong>de</strong>be animar a los oficiales g<strong>en</strong>erales<br />

con mando, a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con los medios…<br />

Nuevas normas para facilitar el empleo <strong>de</strong> medios militares: <strong>la</strong>s normas para el uso <strong>de</strong><br />

estos medios por terceros, son excesivam<strong>en</strong>te costosas y complicadas y a m<strong>en</strong>udo supon<strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> impedim<strong>en</strong>to para <strong>proyecto</strong>s con gran<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> difusión pública…<br />

Introducir el principio 3+2+1: cada oficial g<strong>en</strong>eral con mando <strong>de</strong>be, cada tres meses, mant<strong>en</strong>er<br />

3 <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con organizaciones civiles, 2 con pr<strong>en</strong>sa nacional, local o especializada y<br />

realizar 1 pres<strong>en</strong>tación a sus subordinados…<br />

Nuevas normas para el trato con los par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios locales: <strong>un</strong> contacto más cercano<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s militares y los par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios locales t<strong>en</strong>dría consi<strong>de</strong>rables v<strong>en</strong>tajas. Las<br />

pres<strong>en</strong>tes normas, por <strong>la</strong>s que se requiere <strong>un</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to previo <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

para mant<strong>en</strong>er este tipo <strong>de</strong> contactos, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abolidas. Los jefes <strong>de</strong> <strong>un</strong>idad <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r re<strong>la</strong>ciones constructivas con los par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios locales, que probablem<strong>en</strong>te serán<br />

provechosas …<br />

FOMENTAR EL ENTENDIMIENTO<br />

Visitas <strong>de</strong> par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios a zonas <strong>de</strong> combate: cuando <strong>un</strong>a <strong>un</strong>idad está <strong>de</strong>splegada, el<br />

Ministerio <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> invitar a los par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios que repres<strong>en</strong>tan a<br />

<strong>la</strong> provincia don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>idad ti<strong>en</strong>e su base…<br />

Incorporar el programa <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>tes al conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l sistema educativo: este programa<br />

fom<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los chicos el espíritu <strong>de</strong> equipo y el afán <strong>de</strong> superación fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>safíos físicos,<br />

más allá <strong>de</strong>l simple <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to militar. Por ello creemos conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te alcanzar <strong>un</strong> cons<strong>en</strong>so


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

zo, <strong>la</strong> competitividad o <strong>la</strong> autoestima, que refuerzan <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>portiva,<br />

con disciplinas como el rugby o el futbol por citar <strong>la</strong>s más dif<strong>un</strong>didas.<br />

En esa dirección actúa el programa Fuerza <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>tes (29) . Se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong>a especie<br />

<strong>de</strong> Boy Scouts constituidos, organizados y apoyados por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa. Establecido <strong>en</strong> 1850 y sucesivam<strong>en</strong>te reformado, actúa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

propias <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> escue<strong>la</strong>s y gracias a <strong>un</strong>a tupida red <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tarios.<br />

A lo anterior <strong>de</strong>bemos añadir <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, siempre próxima, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

territoriales, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que se fom<strong>en</strong>ta el intercambio cívico militar. Existe<br />

<strong>un</strong>a tupida red <strong>de</strong> <strong>de</strong>legaciones <strong>de</strong> estas <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, que po<strong>de</strong>mos consultar <strong>en</strong> (30) ,<br />

<strong>en</strong> este sitio, por medio <strong>de</strong>l programa google maps, alcanzamos a ver <strong>la</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />

al UK Army hasta <strong>en</strong> el rincón más recóndito.<br />

No <strong>de</strong>bemos abandonar el Reino Unido sin hacer refer<strong>en</strong>cia al Gre<strong>en</strong> Book (31)<br />

(Libro Ver<strong>de</strong>). Se trata <strong>de</strong> <strong>un</strong> docum<strong>en</strong>to e<strong>la</strong>borado conj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te por el Mia<br />

nivel Gobierno, para facilitar el que el máximo número <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res se b<strong>en</strong>efici<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta<br />

oport<strong>un</strong>idad. Hay 6400 escue<strong>la</strong>s sec<strong>un</strong>darias y el programa sólo alcanza a 260…<br />

Programa «regreso al colegio»: no hay nada como el contacto y el dialogo. Recom<strong>en</strong>damos<br />

que se institucionalice el que los militares vuelvan a sus antiguos colegios con el propósito<br />

<strong>de</strong> re<strong>en</strong>contrarse con sus profesores y dialogar con los actuales alumnos…<br />

Museos militares: se estudian medidas para increm<strong>en</strong>tar el número <strong>de</strong> visitantes, <strong>en</strong> especial<br />

esco<strong>la</strong>res…<br />

Nueva aproximación a los medios: <strong>la</strong> actual se consi<strong>de</strong>ra excesivam<strong>en</strong>te cauta y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva.<br />

Se recomi<strong>en</strong>da <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con los medios al más alto nivel con ocasión <strong>de</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> gran alcance…<br />

(29)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.mod.uk/Def<strong>en</strong>ceInternet/AboutDef<strong>en</strong>ce/WhatWeDo/ReserveForcesandCa<strong>de</strong>ts/Ca<strong>de</strong>ts/abouttheca<strong>de</strong>tforces.htm,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta febrero 2011.<br />

La Fuerza <strong>de</strong> Ca<strong>de</strong>tes está formada por:<br />

• La fuerza <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>tes combinada<br />

• El cuerpo <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>tes <strong>de</strong>l mar<br />

• La fuerza <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>tes <strong>de</strong>l ejército<br />

• El cuerpo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l aire<br />

Está patrocinada por el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y es <strong>un</strong>a organización <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es vol<strong>un</strong>tarios,<br />

que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Reino Unido o <strong>en</strong> ciertas localida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el extranjero, cuyo objetivo es llevar a<br />

cabo activida<strong>de</strong>s divertidas y <strong>de</strong>safiantes para prepararles mejor para <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> com<strong>un</strong>idad.<br />

Los ca<strong>de</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> oport<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r nuevas habilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> av<strong>en</strong>tura<br />

(esca<strong>la</strong>da, canoa, vuelo, ori<strong>en</strong>tación…) <strong>en</strong> <strong>un</strong>a organización disciplinada y bi<strong>en</strong> estructurada.<br />

Existe <strong>un</strong> amplio grado <strong>de</strong> cualificaciones <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> los logros alcanzados. E s t a<br />

fuerza existe gracias al apoyo <strong>de</strong> adultos vol<strong>un</strong>tarios (más <strong>de</strong> 25.000) y actualm<strong>en</strong>te están<br />

inscritos más <strong>de</strong> 130.000 jóv<strong>en</strong>es. A este programa, inicialm<strong>en</strong>te sólo accesible a través <strong>de</strong><br />

organismos militares, están adheridas 260 escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sec<strong>un</strong>daria. Se busca <strong>un</strong> acuerdo a<br />

nivel gubernam<strong>en</strong>tal para que se haga ext<strong>en</strong>sivo a <strong>la</strong>s 6.400 escue<strong>la</strong>s que hoy exist<strong>en</strong>.<br />

(30)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.tanearyou.org.uk/, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta febrero 2011.<br />

(31)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.mod.uk/NR/rdonlyres/BAFF11F2-EF45-4A99-B8BA-A1B-<br />

DA6AFE8A4/0/gre<strong>en</strong>_book_v7_011010.pdf, fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta marzo 2011.<br />

Del índice <strong>de</strong>l Gre<strong>en</strong> Book traemos esta selección <strong>de</strong> p<strong>un</strong>tos:<br />

• Re<strong>un</strong>ión inicial con editores y organizaciones <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa<br />

• Tipo <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones e insta<strong>la</strong>ciones para los medios<br />

135


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

nisterio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, los editores y <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa y <strong>de</strong> radiodifusión.<br />

En él se marcan los procedimi<strong>en</strong>tos que, <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eral, adopta el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (MOD) <strong>en</strong> el trabajo con los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación,<br />

sea <strong>en</strong> operaciones <strong>en</strong> cualquier parte <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do, o <strong>en</strong> el Reino Unido.<br />

Incluye los acuerdos para permitir que los corresponsales inform<strong>en</strong> <strong>en</strong> operaciones<br />

y los criterios <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa sobre el número <strong>de</strong> corresponsales<br />

que han <strong>de</strong> acompañar a <strong>la</strong>s fuerzas británicas. También se establec<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

política y principios por los que se fijan <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s y límites al ejercicio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> los periodistas durante <strong>la</strong>s operaciones.<br />

En el docum<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> lo que el MOD pue<strong>de</strong> facilitar a los editores <strong>en</strong> cada<br />

caso y lo que el MOD espera <strong>de</strong> los medios. Es el resultado <strong>de</strong> <strong>un</strong> diálogo continuo<br />

<strong>en</strong>tre el Ministerio, <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa y los repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> los<br />

medios, que com<strong>en</strong>zó a raíz <strong>de</strong>l conflicto <strong>en</strong> Malvinas y <strong>en</strong> el que se han t<strong>en</strong>ido<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas apr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> los conflictos posteriores.<br />

136<br />

Entre <strong>la</strong>s organizaciones que han participado <strong>en</strong> <strong>la</strong> confección y revisión <strong>de</strong>l<br />

libro ver<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: La asociación <strong>de</strong> editores <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa, La <strong>un</strong>ión nacional<br />

<strong>de</strong> periodistas, La BBC, In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nt TV news, Sky News o Press Association.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> MOD, <strong>en</strong> <strong>la</strong> dirección (32) se informa <strong>de</strong> todos y<br />

cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los caídos <strong>en</strong> acto <strong>de</strong> servicio, con refer<strong>en</strong>cias explícitas a <strong>la</strong>s<br />

circ<strong>un</strong>stancias que concurrieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción, a su carrera, su <strong>un</strong>idad y <strong>en</strong>torno<br />

familiar.<br />

Todos los factores tratados hac<strong>en</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

propia historia, el orgullo nacional, <strong>la</strong> red <strong>de</strong> museos, el sistema <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza,<br />

su espíritu competitivo, <strong>la</strong> alta estima hacia héroes y excombati<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

militar <strong>en</strong> monum<strong>en</strong>tos (torre <strong>de</strong> Londres, Pa<strong>la</strong>cio Real) y todo tipo <strong>de</strong><br />

ceremonia y <strong>la</strong> aparición regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> militares <strong>en</strong> los medios. En este s<strong>en</strong>tido<br />

recor<strong>de</strong>mos el papel protagonista a nivel m<strong>un</strong>dial <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>eral Michael «Mike»<br />

• Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación pública<br />

• Acreditaciones, salud (reconocimi<strong>en</strong>tos, vac<strong>un</strong>as) y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>:<br />

• Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> información:<br />

o Límites a <strong>la</strong> información<br />

o Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión<br />

o Información sobre bajas<br />

o Prisioneros <strong>de</strong> guerra<br />

• Asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> viaje y apoyos <strong>en</strong> zona <strong>de</strong> operaciones<br />

• Equipo especial proporcionado por el MOD a los corresponsales acreditados<br />

(32)<br />

Disponible <strong>en</strong>: http://www.mod.uk/Def<strong>en</strong>ceInternet/Def<strong>en</strong>ceNews/MilitaryOperations/<br />

MajorMatthewJamesCollinsAndLanceSergeantMarkTer<strong>en</strong>ceBurganKilledInAfghanistan.htm,<br />

fecha <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta marzo 2011.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Jackson, jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN que ocuparon Kosovo, y <strong>de</strong> tantos<br />

mandos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te graduación, cuyo paso por <strong>la</strong>s FAS constituye <strong>un</strong>o <strong>de</strong> sus<br />

méritos prefer<strong>en</strong>tes, y hoy son personajes relevantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida social británica.<br />

El caso más sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte que traemos es el <strong>de</strong>l cantante James Bl<strong>un</strong>t, qui<strong>en</strong><br />

según WIKIPEDIA «Antes <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su carrera musical sirvió <strong>en</strong> el Ejército<br />

Británico como oficial <strong>de</strong>l regimi<strong>en</strong>to Life Guards y <strong>en</strong> 1999 actuó con <strong>la</strong><br />

fuerza <strong>de</strong> paz <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN <strong>en</strong> el conflicto <strong>de</strong> Kosovo».<br />

■■<br />

CONCLUSIONES<br />

A <strong>la</strong> vuelta <strong>de</strong> cualquier viaje, tar<strong>de</strong> o temprano algui<strong>en</strong> nos asaltará con preg<strong>un</strong>tas<br />

como: ¿qué es lo que más te ha gustado?, ¿qué has echado <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os?<br />

o, <strong>de</strong> haber podido, ¿qué te hubieras traído? Pues bi<strong>en</strong>, fieles a <strong>la</strong> introducción<br />

<strong>de</strong>l capítulo con ese mismo esquema abordamos el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong>s conclusiones.<br />

Al tratar <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia nacional hemos echado <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os ese <strong>en</strong>foque nacional<br />

y <strong>un</strong>itario <strong>de</strong> nuestra historia, que exalte sus muchos valores, sin que ello<br />

suponga t<strong>en</strong>er que ocultar los errores, y que <strong>de</strong>spierte el verda<strong>de</strong>ro orgullo<br />

nacional.<br />

En el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> España no es tan pat<strong>en</strong>te el cons<strong>en</strong>so<br />

que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se da, <strong>de</strong> forma casi <strong>un</strong>ánime, <strong>en</strong><br />

todos los países y que se refleja <strong>en</strong> <strong>un</strong>os presupuestos homogéneos, <strong>en</strong> torno al<br />

2% <strong>de</strong>l PIB, <strong>en</strong> <strong>un</strong>a pot<strong>en</strong>te y competitiva industria <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> intereses nacionales estratégicos.<br />

137<br />

En el apartado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa me «traigo» el conocimi<strong>en</strong>to mutuo sociedad<br />

civil – FAS. La sociedad es consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> sus militares,<br />

<strong>de</strong> sus experi<strong>en</strong>cias, sus conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> áreas como <strong>la</strong> logística, <strong>la</strong>s telecom<strong>un</strong>icaciones,<br />

<strong>la</strong> geopolítica o <strong>la</strong>s nuevas tecnologías y rec<strong>la</strong>man su pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación social, <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s empresas y,<br />

como <strong>en</strong> el caso francés, <strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración, lo que permite <strong>la</strong><br />

divulgación <strong>de</strong> nuestra i<strong>de</strong>ntidad y nuestras activida<strong>de</strong>s, el intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

y el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to recíproco. Para articu<strong>la</strong>r esta re<strong>la</strong>ción, exist<strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza como hemos tratado <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> Francia o Arg<strong>en</strong>tina,<br />

docum<strong>en</strong>tos varios, como el titu<strong>la</strong>do «Recognition of our Armed Forces» o los<br />

libros b<strong>la</strong>ncos, nos <strong>de</strong>tuvimos <strong>en</strong> el chil<strong>en</strong>o y el francés y complem<strong>en</strong>tando<br />

a todos ellos, programas <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación como el <strong>de</strong> Italia y el Gre<strong>en</strong> Book<br />

<strong>de</strong> Gran Bretaña. Cualquiera <strong>de</strong> estos docum<strong>en</strong>tos, pero muy especialm<strong>en</strong>te<br />

los dos últimos, serían <strong>de</strong> indudable utilidad para acabar, si no con todos, con<br />

muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación arrastran <strong>la</strong>s FAS<br />

españo<strong>la</strong>s y que <strong>de</strong> forma tan quirúrgica y c<strong>la</strong>rivi<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong>sgrana <strong>la</strong> ex Directo-


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

ra G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Dña. Georgina Higueras y Rumbao<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Estrategia num. 148 (33) .<br />

En este esc<strong>en</strong>ario no es <strong>de</strong> extrañar <strong>la</strong> proliferación <strong>de</strong> másteres y estudios <strong>de</strong><br />

postgrado <strong>en</strong> áreas cívico-militares, que contribuy<strong>en</strong> a fom<strong>en</strong>tar el interés por<br />

los as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados directa o indirectam<strong>en</strong>te con el ámbito militar. Tal<br />

vez esta razón sea <strong>un</strong>a c<strong>la</strong>ve que nos explique <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tantos técnicos<br />

civiles, <strong>de</strong> tan variada nacionalidad y <strong>en</strong> puestos bi<strong>en</strong> rem<strong>un</strong>erados, <strong>en</strong> organizaciones<br />

internacionales re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y <strong>la</strong> práctica<br />

aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nacionales <strong>de</strong> nuestro país, que ni sab<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tal<br />

salida profesional.<br />

Si así ocurre <strong>en</strong> el ámbito oficial, algo parecido suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales don<strong>de</strong> persiste <strong>un</strong> «recíproco recelo, coro<strong>la</strong>rio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación por parte <strong>de</strong> sus respectivas opiniones <strong>de</strong> manidos estereotipos<br />

que se han impuesto al análisis y al argum<strong>en</strong>to razonable (34) »<br />

138<br />

La pujanza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s industrias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (no <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to, por su implicación<br />

belicista) es <strong>un</strong> objetivo estratégico para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> nuestro<br />

<strong>en</strong>torno. Reduce <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l exterior, repercute <strong>en</strong> los presupuestos,<br />

g<strong>en</strong>era riqueza y, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> todo lo anterior, abre a <strong>la</strong>s empresas el acceso a<br />

<strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración y, a m<strong>en</strong>udo, <strong>de</strong> doble uso, lo que les permite<br />

diversificar su actividad hacia otras ramas <strong>de</strong> negocio, <strong>en</strong> concreto a aquel<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> industria civil <strong>de</strong> alta tecnología.<br />

En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das, hemos sido testigos <strong>de</strong> cómo<br />

los empresarios sigu<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s tropas, cómo éstas les introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

don<strong>de</strong> operan y cómo se establec<strong>en</strong> y trabajan bajo el paraguas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

que les proporcionas sus fuerzas allí <strong>de</strong>splegadas, contribuy<strong>en</strong>do a estrechar,<br />

cada vez más, los vínculos empresa civil – <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s militares.<br />

Conocimi<strong>en</strong>to, interacción, intereses com<strong>un</strong>es e intercambio <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

se traduc<strong>en</strong>, a nivel político, <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

<strong>de</strong>l que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos hemos dado cu<strong>en</strong>ta, y que coloca, por lo<br />

g<strong>en</strong>eral, a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> controversia política.<br />

(33)<br />

HIGUERAS Georgina, «Introducción» HIGUERAS Georgina (coord.) Conflictos, opinión<br />

pública y medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. Análisis <strong>de</strong> <strong>un</strong>a compleja interacción. Madrid, Cua<strong>de</strong>rnos<br />

<strong>de</strong> Estrategia núm. 148, Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos, C<strong>en</strong>tro Mixto<br />

Universidad <strong>de</strong> Granada – Mando <strong>de</strong> Adiestrami<strong>en</strong>to y Doctrina <strong>de</strong>l Ejército <strong>de</strong> Tierra Madrid,<br />

agosto 2010 págs. 11,31.<br />

(34)<br />

BATISTA Juan «Fuerzas Armadas – Organizaciones Humanitarias <strong>un</strong>a re<strong>la</strong>ción compleja<br />

1.- <strong>la</strong> confrontación <strong>de</strong> estereotipos» <strong>en</strong> BATISTA J. Si Vis Pacem, Delea Viol<strong>en</strong>tia Análisis <strong>de</strong><br />

conflictos armados: previsión y prev<strong>en</strong>ciones. Má<strong>la</strong>ga, SEPHA, 2011 167-178.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Como personal aportación <strong>en</strong> este capítulo, me permito incluir <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> temas <strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s están especializadas<br />

y dispuestas al <strong>de</strong>bate, por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que muchas empresas o<br />

instituciones <strong>en</strong> el ámbito civil, atesoran sus propias experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> estos<br />

campos y <strong>la</strong> mutua transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, red<strong>un</strong>daría <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio<br />

<strong>de</strong> todos.<br />

Asimismo se pon<strong>en</strong> a disposición <strong>de</strong> cualquier c<strong>en</strong>tro doc<strong>en</strong>te, sea cual sea su<br />

nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza porque, como se ha percibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países<br />

estudiados, <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción sociedad civil Fuerzas Armadas se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>un</strong><br />

mejor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> España y <strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do, <strong>en</strong> aspectos que a<br />

día <strong>de</strong> hoy son con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sconocidos para el gran público. Vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

memoria <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias leídas <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> Italia y, <strong>en</strong> mayor medida y <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a forma más as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> Francia, iniciativas <strong>de</strong>l Gobierno, con cont<strong>en</strong>idos<br />

curricu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes tramos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza sec<strong>un</strong>daria, y que acercan<br />

a los estudiantes a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> sus Fuerzas Armadas y, a través <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, a <strong>la</strong><br />

realidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que vivimos a día <strong>de</strong> hoy.<br />

Son temas que como se verá, están re<strong>la</strong>cionados <strong>de</strong> forma directa o indirecta<br />

con <strong>la</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa pero que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n ir mucho más allá <strong>de</strong>l estereotipo,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad que se le presupone a <strong>un</strong>a <strong>un</strong>idad militar por el hecho <strong>de</strong><br />

serlo y sea cual sea el ejército al que pert<strong>en</strong>ece.<br />

139<br />

El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales es <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los <strong>de</strong> mayor pujanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> actual<br />

coy<strong>un</strong>tura internacional y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> él se abr<strong>en</strong> parce<strong>la</strong>s como:<br />

• Geopolítica, análisis <strong>de</strong> zonas <strong>de</strong>l globo terrestre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

• Polemología o estudio <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los conflictos<br />

• Historia <strong>de</strong> España a través <strong>de</strong> los ejércitos, como razón <strong>de</strong> nuestro propio<br />

ser y como forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el papel <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do<br />

• Protocolo y ceremonial, aspectos tradicionales <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do militar<br />

• Gestión <strong>de</strong> personal, apartado <strong>en</strong> el que po<strong>de</strong>mos incluir temas como li<strong>de</strong>razgo,<br />

fi<strong>de</strong>lización, selección o formación continuada por citar alg<strong>un</strong>os.<br />

Una disciplina que por su actualidad y orig<strong>en</strong> militar merece su propio lugar es<br />

<strong>la</strong> logística, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se incluy<strong>en</strong>:<br />

• P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>spliegue y recuperación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> material,<br />

a esc<strong>en</strong>arios lejanos y complejos<br />

• Sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones<br />

• Procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión logística<br />

• La Asist<strong>en</strong>cia Sanitaria <strong>en</strong> zonas remotas, telemedicina, hospital <strong>de</strong> campaña<br />

• Externalización <strong>de</strong> servicios.


José Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Arjona<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno<br />

A nadie le es extraño que los mo<strong>de</strong>rnos sistemas <strong>de</strong> armas operan gracias a <strong>de</strong>sarrollos<br />

tecnológicos <strong>de</strong> última g<strong>en</strong>eración, por ello <strong>en</strong> el apartado <strong>de</strong> nuevas<br />

tecnologías se propon<strong>en</strong>:<br />

• Mando y control<br />

• Telecom<strong>un</strong>icaciones<br />

• Posicionami<strong>en</strong>to global GPS<br />

• Visión nocturna<br />

• Aviones no tripu<strong>la</strong>dos<br />

Es <strong>un</strong> campo <strong>en</strong> el que se ha adquirido <strong>un</strong>a gran experi<strong>en</strong>cia a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones<br />

<strong>en</strong> el exterior, <strong>la</strong> infraestructura, que incluye <strong>en</strong>tre otros:<br />

• Construcciones temporales<br />

• Gestión medioambi<strong>en</strong>tal<br />

• Captación, potabilización y <strong>de</strong>puración <strong>de</strong> aguas<br />

140<br />

Un aspecto c<strong>la</strong>ve, <strong>de</strong> acuerdo con lo apr<strong>en</strong>dido, es <strong>la</strong> multinacionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

estructuras. La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> crisis nos lleva a<br />

trabajar con personal <strong>de</strong> muy variada proce<strong>de</strong>ncia y formación. Lógicam<strong>en</strong>te<br />

no nos referimos al <strong>de</strong> otros ejércitos <strong>de</strong> otras naciones, sino a los repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cias, administraciones, ONGs o <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

social. Personal que se <strong>en</strong>cuadra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras y con el que hay que contar<br />

a efectos logísticos y <strong>de</strong> mando y control.<br />

En materia legal los temas jurídicos son cruciales <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>en</strong> los que <strong>la</strong>s FAS <strong>de</strong>sempeñan sus cometidos. Sirvan como ejemplo:<br />

• Contratación con varias legis<strong>la</strong>ciones (<strong>de</strong> <strong>la</strong> organización multinacional <strong>de</strong>l<br />

país <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación anfitriona).<br />

• Jurispru<strong>de</strong>ncia aplicada <strong>en</strong> misiones internacionales. Status <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fuerza.


CAPÍTULO QUINTO<br />

LA INVESTIGACIÓN COMO<br />

MOTOR DE LA DIFUSIÓN DE<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD<br />

Y DEFENSA<br />

Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

RESUMEN:<br />

En los últimos 15 años se ha producido <strong>un</strong> increm<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> los<br />

investigadores españoles por los temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Este<br />

trabajo estudia <strong>la</strong>s causas que explican ese interés, <strong>la</strong>s principales características <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación españo<strong>la</strong> sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, especialm<strong>en</strong>te por lo que se refiere a los<br />

temas que trata, <strong>la</strong>s principales áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to implicadas, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación<br />

y el impacto <strong>de</strong> sus publicaciones. Igualm<strong>en</strong>te, se aborda <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los investigadores<br />

españoles para dif<strong>un</strong>dir el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Y, por último, se<br />

analizan <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong> cooperación <strong>en</strong>tre investigadores civiles y militares, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los<br />

resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ve<br />

Cultura, <strong>seguridad</strong>, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, investigación


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

ABSTRACT:<br />

In the <strong>la</strong>st fifte<strong>en</strong> years, there has be<strong>en</strong> a significant increase in the interest of Spanish<br />

researchers in issues re<strong>la</strong>ting to security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se. This paper examines the causes<br />

behind this interest, the main characteristics of Spanish research in security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se,<br />

especially with regard to the topics covered, the main sci<strong>en</strong>tific areas involved, f<strong>un</strong>ding<br />

sources, and the impact of publications. Also addresses the ability of Spanish researchers<br />

to disseminate knowledge and culture of security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se. And, finally, analyzes the<br />

re<strong>la</strong>tionships betwe<strong>en</strong> civil-military researchers and outcomes.<br />

Key Words<br />

Culture, security, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se, research


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

CUESTIONES PREVIAS: OBJETIVOS Y METODOLOGÍA<br />

En el año 2002, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa aprobó el P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (1) . Este P<strong>la</strong>n cont<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a estrategia <strong>de</strong> actuación amplia que, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te,<br />

perseguía dar a conocer a <strong>la</strong> sociedad los esfuerzos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />

y adaptación que habían realizado nuestras fuerzas armadas, <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones que <strong>de</strong>sempeñan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> nuestras fronteras y <strong>la</strong><br />

relevancia que, progresivam<strong>en</strong>te, han adquirido <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción exterior <strong>de</strong> España,<br />

especialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong> operaciones <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz bajo el mandato <strong>de</strong> distintas organizaciones internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

que España forma parte cada vez más activa. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n<br />

Director, se establece el «Promover activida<strong>de</strong>s con Universida<strong>de</strong>s con el fin <strong>de</strong><br />

pot<strong>en</strong>ciar el interés por el estudio, análisis y <strong>de</strong>bate <strong>de</strong> cuestiones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> Paz, <strong>la</strong> Seguridad y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa», y <strong>de</strong> manera más específica «Desarrol<strong>la</strong>r<br />

trabajos <strong>de</strong> investigación y apoyar seminarios y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> investigación especializados <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa con el fin <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to estratégico con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> expertos <strong>en</strong> los<br />

ámbitos par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarios, institucional y social». Queda bastante c<strong>la</strong>ro que el<br />

P<strong>la</strong>n pret<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros objetivos, fom<strong>en</strong>tar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>a élite social y política, <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se incluye <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversitaria y, a<strong>de</strong>más, fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación<br />

sobre estos temas para propiciar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>un</strong> gran número <strong>de</strong> expertos<br />

dispuestos a abordar su tratami<strong>en</strong>to.<br />

143<br />

El P<strong>la</strong>n Director también <strong>de</strong>terminó seis ámbitos <strong>de</strong> actuación que or<strong>de</strong>naban<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, que, a su vez, se materializaron <strong>en</strong> seis p<strong>la</strong>nes.<br />

En concreto, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> ellos, el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Investigación, cuya responsabilidad principal<br />

recae <strong>en</strong> el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos (<strong>IEEE</strong>), prevé el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>boración con <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios,<br />

nacionales y extranjeros, que abor<strong>de</strong>n el estudio <strong>de</strong> los temas re<strong>la</strong>cionados con<br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En los último ocho años, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales (DIGERINS), el<br />

<strong>IEEE</strong> y el C<strong>en</strong>tro Superior <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional (CESEDEN)<br />

han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>un</strong> amplio programa <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>stinadas<br />

a promover el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor que <strong>de</strong>sempeñan nuestras fuerzas armadas,<br />

<strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> sus f<strong>un</strong>ciones <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz y su importancia como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior <strong>de</strong><br />

(1)<br />

El Ministro <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa aprobó el P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa mediante <strong>la</strong> Directiva<br />

5/2002, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero. Mediante <strong>la</strong> Directiva Nº 138 <strong>de</strong> 2003 se aprobó los p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, dirigidos a los seis ámbitos <strong>de</strong> actuación<br />

prioritarias: P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación Social; P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Co<strong>la</strong>boración con el Sistema Educativo;<br />

P<strong>la</strong>n Sociedad-Fuerzas Armadas; P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones Públicas;<br />

P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Acción Cultural y P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Investigación.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

España. Estas actuaciones se han realizado, principalm<strong>en</strong>te, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones<br />

concedidas para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción, difusión<br />

y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> difusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas que, anualm<strong>en</strong>te, convoca el Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los Premios <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que se conce<strong>de</strong>n a trabajos <strong>de</strong> investigación<br />

originales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos realizados por <strong>un</strong>iversitarios<br />

y también <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> asociaciones, f<strong>un</strong>daciones o institutos, <strong>en</strong>tre otros (2) .<br />

De <strong>la</strong> misma manera, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los Estados Mayores <strong>de</strong> los<br />

tres Ejércitos, a través <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación o <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res,<br />

también han querido promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

participando <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s con <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s e investigadores proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong><br />

éstas que, <strong>en</strong> muchas ocasiones, conllevaban <strong>un</strong> trabajo <strong>de</strong> investigación.<br />

144<br />

Este trabajo quiere analizar <strong>en</strong> qué medida <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

ha ca<strong>la</strong>do hondo <strong>en</strong>tre los investigadores españoles que, principalm<strong>en</strong>te, están<br />

vincu<strong>la</strong>dos al m<strong>un</strong>do <strong>un</strong>iversitario y, a<strong>de</strong>más, a c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no<br />

<strong>un</strong>iversitarios, como f<strong>un</strong>daciones e institutos <strong>de</strong> investigación. Para tal fin, primero,<br />

se evaluará <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l interés por estudiar y analizar <strong>la</strong>s cuestiones<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, i<strong>de</strong>ntificando los principales temas<br />

que analizan nuestros investigadores <strong>en</strong> este ámbito. Seg<strong>un</strong>do, se analizará <strong>de</strong><br />

qué manera esos temas han mejorado el conocimi<strong>en</strong>to e interés <strong>de</strong> los investigadores<br />

españoles por <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones que realizan nuestras fuerzas armadas,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión que les merec<strong>en</strong>. En tercer lugar, se establecerán <strong>la</strong>s<br />

características principales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones, especialm<strong>en</strong>te por lo que se<br />

refiere al impacto que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro y fuera <strong>de</strong>l territorio español, cómo se<br />

financian y quiénes son sus principales impulsores, <strong>en</strong>tre otras cuestiones. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

se prestará especial at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre los investigadores<br />

españoles y <strong>la</strong>s instituciones e investigadores militares, con los que co<strong>la</strong>boran<br />

o <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> manera conj<strong>un</strong>ta.<br />

Los datos para realizar <strong>la</strong> investigación propuesta anteriorm<strong>en</strong>te han podido<br />

obt<strong>en</strong>erse a través <strong>de</strong> <strong>un</strong> análisis <strong>de</strong> carácter cuantitativo sobre los trabajos<br />

publicados por investigadores españoles vincu<strong>la</strong>dos a <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s u otros<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación, o a ambos, sobre los temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Para ello se han consultado <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> bases <strong>de</strong> datos<br />

don<strong>de</strong> vi<strong>en</strong><strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idas y reflejadas <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> estos investigadores<br />

<strong>en</strong> revistas <strong>de</strong> impacto nacional e internacional (3) . Igualm<strong>en</strong>te, se ha acudido<br />

(2)<br />

Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este estudio también se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y<br />

los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios que han solicitado estas subv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

2003 hasta 2010 y se les han sido concedidas, especialm<strong>en</strong>te cuando se trataba <strong>de</strong><br />

financiar <strong>un</strong>a investigación o bi<strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro académico susceptible <strong>de</strong> finalizar con <strong>un</strong>a<br />

publicación <strong>de</strong> carácter ci<strong>en</strong>tífico.<br />

(3)<br />

Para obt<strong>en</strong>er datos sobre <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> investigadores españoles <strong>en</strong> español, <strong>la</strong><br />

principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> búsqueda ha sido DIALNET, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> acudir directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s revistas


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

a <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s publicaciones <strong>de</strong> monografías sobre el<br />

tema, y por último, también se han t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta publicaciones <strong>en</strong> formato<br />

electrónico que cu<strong>en</strong>tan con <strong>un</strong> número <strong>de</strong> consultas muy significativo.<br />

También se han obt<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> datos mediante el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> análisis cualitativo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a investigadores<br />

españoles <strong>de</strong> relevancia <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Las <strong>en</strong>trevistas se han llevado a cabo utilizando <strong>un</strong> cuestionario<br />

compuesto por catorce preg<strong>un</strong>tas, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se solicitaban <strong>la</strong>s valoraciones<br />

personales <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados sobre el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, los factores que han impulsado su <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones cívico-militares <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> opiniones sobre <strong>la</strong>s fuerzas armadas y sus f<strong>un</strong>ciones.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, el cuestionario cont<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> preg<strong>un</strong>tas <strong>de</strong> carácter más objetivo<br />

sobre <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, principales temas<br />

<strong>de</strong> interés, financiación obt<strong>en</strong>ida para sus investigaciones, <strong>proyecto</strong>s <strong>en</strong> los que<br />

han estado inmersos y, por último, número <strong>de</strong> publicaciones sobre <strong>la</strong> materia.<br />

La muestra elegida para <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista ha sido <strong>de</strong> 30 investigadores, obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong><br />

manera aleatoria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> que forman parte 11 mujeres y 19 hombres. De los<br />

<strong>en</strong>trevistados, 15 pert<strong>en</strong>ecían al cuerpo <strong>de</strong> catedráticos <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversidad, 13 al<br />

<strong>de</strong> profesores titu<strong>la</strong>res y 2 a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> profesores contratados doctores.<br />

En <strong>la</strong> muestra hay investigadores prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 13 <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s distintas,<br />

y alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> ellos fuertem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos a 4 c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como principal línea <strong>de</strong> investigación, o como <strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

principales, los estudios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. La pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se ha obt<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> muestra cu<strong>en</strong>ta con, al m<strong>en</strong>os, 10<br />

años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia investigadora sobre estas cuestiones y 15 publicaciones<br />

<strong>de</strong> relevancia sobre <strong>la</strong> materia. Esta muestra es bastante repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong> investigación muy consolidada y <strong>un</strong> número<br />

<strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong> reconocido prestigio y que podríamos cifrar<strong>la</strong> <strong>en</strong> no más<br />

<strong>de</strong> 50, aproximadam<strong>en</strong>te. Es cierto que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong><br />

muchos otros investigadores <strong>de</strong> prestigio <strong>en</strong>contramos trabajos que podrían<br />

<strong>en</strong>cuadrarse <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, pero que no son<br />

parte <strong>de</strong> <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong> investigación consolidada o no han t<strong>en</strong>ido continuidad<br />

<strong>en</strong> el tiempo, y por esta razón esos investigadores no se han incluido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

145<br />

auspiciadas por <strong>la</strong>s principales asociaciones <strong>de</strong> estudiosos <strong>de</strong>l Derecho Internacional y Re<strong>la</strong>ciones<br />

Internacionales, Ci<strong>en</strong>cia Política y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración e Historia Contemporánea.<br />

Para consultar <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los investigadores<br />

españoles <strong>en</strong> revistas editadas fuera <strong>de</strong> España y su impacto, hemos consultado JSTOR<br />

y SCOPUS, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l Journal of Citation Report (Social Sci<strong>en</strong>ce Edition), Social Sci<strong>en</strong>ce<br />

Citation In<strong>de</strong>x y el Arts and Humanities Citation In<strong>de</strong>x. Por último, hemos consultado <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> datos <strong>de</strong> publicaciones <strong>en</strong> formato electrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Granada, que es<br />

<strong>un</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más completas y avanzadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción para extraer <strong>la</strong> muestra aleatoria. Los investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra<br />

pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s tres áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to que suel<strong>en</strong> producir el mayor<br />

número <strong>de</strong> publicaciones <strong>en</strong> esta materia, y que son Derecho Internacional<br />

Público y Re<strong>la</strong>ciones Internacionales, Ci<strong>en</strong>cia Política y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración<br />

e Historia Contemporánea. Las <strong>en</strong>trevistas se han realizado personalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los casos, ya que sólo <strong>un</strong> 10% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados <strong>de</strong>cidió<br />

cumplim<strong>en</strong>tar el cuestionario por escrito. Por último, cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

30 <strong>en</strong>trevistas solicitadas, sólo tres investigadores <strong>de</strong>clinaron <strong>la</strong> invitación expresam<strong>en</strong>te<br />

o no dieron contestación a <strong>la</strong> misma.<br />

■■<br />

EVOLUCIÓN DE LA INVESTIGACIÓN ESPAÑOLA EN EL<br />

ÁMBITO DE LA SEGURIDAD Y LA DEFENSA<br />

146<br />

Los inicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

son mucho más tardíos <strong>en</strong> comparación con otros países <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno.<br />

De hecho, no <strong>en</strong>contramos <strong>un</strong> número <strong>de</strong> publicaciones consi<strong>de</strong>rable sobre estos<br />

temas hasta mediados <strong>de</strong> los años och<strong>en</strong>ta, cuando se p<strong>la</strong>nteó <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />

España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN. Anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> doctrina españo<strong>la</strong> sólo había analizado,<br />

por parte <strong>de</strong> los ius internacionalistas, aspectos re<strong>la</strong>cionados con el sistema<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> colectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, mi<strong>en</strong>tras que los<br />

historiadores se habían c<strong>en</strong>trado más <strong>en</strong> estudiar el <strong>de</strong>clive colonial español <strong>en</strong><br />

América Latina y <strong>en</strong> el Norte <strong>de</strong> África y los acuerdos económicos-militares<br />

<strong>de</strong> España con EE.UU. Para los politólogos y los especialistas <strong>en</strong> Re<strong>la</strong>ciones<br />

Internacionales el interés por estas cuestiones fue todavía más tardío, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que estos estudios no vieron <strong>la</strong> luz hasta finales <strong>de</strong> los años cuar<strong>en</strong>ta,<br />

cuando se creó <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Políticas y Empresariales <strong>en</strong> 1944, y<br />

por aquel<strong>la</strong>s fechas hasta <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mocrática, <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

no eran temas prioritarios <strong>en</strong> sus ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> investigación (4) .<br />

Este retraso <strong>en</strong> el interés <strong>de</strong> los investigadores españoles por <strong>la</strong>s cuestiones<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra fácil explicación <strong>en</strong> el<br />

contexto político y social <strong>de</strong> <strong>la</strong> época y <strong>en</strong> <strong>la</strong> situación internacional <strong>de</strong> España.<br />

Durante toda <strong>la</strong> dictadura franquista, <strong>la</strong> participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

(4)<br />

Entre los trabajos que abordaban <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas durante <strong>la</strong> época<br />

franquista AGUILAR OLIVENCIA, Mariano: El ejército español durante el Franquismo. Un juicio<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>ntro, Akal, Madrid, 1999, pp. 389-397; LLUSIA, Manuel: «Las fuerzas armadas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> transición hasta nuestros días. Conversaciones con Luis Otero», Página Abierta,<br />

Nº 116, j<strong>un</strong>io <strong>de</strong> 2001, pp. 16-21; ZARATIEGUI, José: «Interest Groups and Governm<strong>en</strong>t<br />

Growth in Spain during Franco‘s Dictatorship (1939-1975), International Journal of Social<br />

Economics, Vol. 31, Nº11/12, 2004, pp. 996-1004; LLEIXÁ, José: Ci<strong>en</strong> años <strong>de</strong> militarismo<br />

<strong>en</strong> España, Anagrama, Barcelona, 1986, pp. 23-30 y FERNÁNDEZ VARGAS, Val<strong>en</strong>tina:<br />

«El ejército español <strong>en</strong>tre 1939 y 1975», Revista Internacional <strong>de</strong> Sociología, Vol. 47, Nº 3,<br />

1989, pp. 403-426.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

internacional y <strong>en</strong> sus instituciones era bastante insignificante (5) . Excluida <strong>de</strong>l<br />

proceso <strong>de</strong> integración europea hasta que no acometiese reformas <strong>de</strong>mocráticas<br />

c<strong>la</strong>ras, vetada su <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN por el resto <strong>de</strong> los países europeos <strong>de</strong>mocráticos<br />

miembros <strong>de</strong> esta organización, y asumida su situación <strong>de</strong> aliada <strong>de</strong><br />

seg<strong>un</strong>da o tercera categoría <strong>de</strong> EE.UU., el protagonismo español <strong>en</strong> los as<strong>un</strong>tos<br />

internacionales era tan escaso como su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa occi<strong>de</strong>ntal, a pesar <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse parte <strong>de</strong> este bloque (6) . De <strong>la</strong><br />

misma manera, <strong>la</strong>s fuerzas armadas españo<strong>la</strong>s carecían <strong>de</strong> <strong>un</strong>a dim<strong>en</strong>sión internacional,<br />

no <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ban activida<strong>de</strong>s fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras españo<strong>la</strong>s, como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> no participación <strong>de</strong> España <strong>en</strong> organizaciones internacionales<br />

<strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia o cooperación militar con<br />

los países que habían sido administrados por España <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa colonial (7) .<br />

A<strong>de</strong>más, hasta 1989, nuestras fuerzas armadas no participaron <strong>en</strong> operaciones<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> paz, diseñadas y ejecutadas por <strong>la</strong>s Organización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Naciones Unidas (8) . Estas circ<strong>un</strong>stancias, <strong>en</strong>tre otras, explican por qué <strong>la</strong><br />

investigación no se vio estimu<strong>la</strong>da ni por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to,<br />

ni por los propios grupos <strong>de</strong> investigación que se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s. A esto habría que añadir que <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n público <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas por el régim<strong>en</strong> franquista a<br />

<strong>la</strong>s fuerzas armadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l territorio español tampoco eran objeto <strong>de</strong> <strong>un</strong>a<br />

(5)<br />

Sobre esta cuestión se recomi<strong>en</strong>da GARCÍA PÉREZ, Rafael: «España y <strong>la</strong> Seg<strong>un</strong>da Guerra<br />

M<strong>un</strong>dial», <strong>en</strong> Javier Tusell y Juan Avilés (dirs.) La política exterior <strong>de</strong> España <strong>en</strong> el siglo<br />

XX, Taurus, Madrid, 1998, pp. 301-322. y MARTÍNEZ LILLO, Pedro: «La política exterior <strong>de</strong><br />

España <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría: <strong>de</strong>l ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to limitado a <strong>la</strong> integración parcial <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad internacional», <strong>en</strong> Javier Tusell y Juan Avilés (dirs.) La política exterior, op. cit., pp.<br />

323-340.<br />

(6)<br />

Respecto a <strong>la</strong> situación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l bloque occi<strong>de</strong>ntal, se recomi<strong>en</strong>da a<br />

VIÑAS, Ángel: En <strong>la</strong>s garras <strong>de</strong>l Águi<strong>la</strong>. Los Pactos con EE.UU. De Francisco Franco a Felipe<br />

González (1945-1995), Crítica, Barcelona, 2003, pp. 269-306 y ALONSO ZALDÍVAR,<br />

Carlos: «España y Estados Unidos», Anuario Internacional CIDOB, 1989, pp. 31-51.<br />

(7)<br />

En cuanto a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones militares con el Protectorado español, véase LA PORTE, Pablo:<br />

«Civil-Military Re<strong>la</strong>tions in the Spanish Protectorate in Morocco: The Road to the Spanish Civil<br />

War, 1912-1936», Armed Forces and Society, Vol. 30, Nº 2, 2004, pp. 203-226; PÉREZ<br />

HERRERO, Pedro: «Las re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> España con América Latina durante los siglos XIX y<br />

XX: Discursos gubernam<strong>en</strong>tales y realida<strong>de</strong>s», <strong>en</strong> Juan Carlos Pereira (coord.), La política<br />

exterior…, op. cit., pp. 319-340 y MARQUINA BARRIO, Antonio: «Las re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> España<br />

con los Estados <strong>de</strong>l Magreb 1975-1986», <strong>en</strong> Ibid., pp. 511-546. Por lo que se refiere<br />

a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l imperio americano y sus repercusiones <strong>en</strong> el sector militar, se recomi<strong>en</strong>da<br />

FIGUERO, José: La guerra <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sastre: 1898 <strong>un</strong> año crucial <strong>en</strong> nuestra historia, P<strong>la</strong>za y<br />

Janés, Barcelona, 1997.<br />

(8)<br />

La primera participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> misiones internacionales tuvo como esc<strong>en</strong>ario el<br />

contin<strong>en</strong>te africano. El 3 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1989 partieron los primeros seis observadores militares<br />

españoles a Ango<strong>la</strong> como miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Misión <strong>de</strong> Verificación <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong> (UNAVEN I),<br />

para supervisar <strong>la</strong> retirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas cubanas <strong>de</strong>l territorio. Una vez concluida <strong>la</strong> misión,<br />

<strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1991, se firmaron los Acuerdos <strong>de</strong> Paz <strong>de</strong> Estoril <strong>en</strong>tre el gobierno angoleño y<br />

<strong>la</strong> guerril<strong>la</strong> <strong>de</strong> UNITA, y se <strong>de</strong>splegó <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da Misión <strong>de</strong> Verificación <strong>en</strong> Ango<strong>la</strong>, (UNAVEN<br />

II), <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> supervisar el alto el fuego y <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> policía angoleña durante el<br />

período <strong>de</strong> transición.<br />

147


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

investigación objetiva e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> liberta<strong>de</strong>s que sufría<br />

toda <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, incluidos los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación <strong>un</strong>iversitarios.<br />

■■<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong> España hasta su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN<br />

148<br />

El <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada y perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN durante toda<br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta fue el primer estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre aspectos<br />

f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te jurídicos y políticos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a dicha<br />

organización, los compromisos <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos que asumía España, y <strong>la</strong> exclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s hoy ciuda<strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong> Ceuta y Melil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l territorio OTAN. Estas<br />

primeras investigaciones se dividieron f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dos perspectivas<br />

distintas. Una primera, más mayoritaria y <strong>de</strong> carácter político-jurídico, que<br />

analizaba los pros y contras <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España a <strong>la</strong> OTAN (9) y otra, <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los Estudios <strong>de</strong> Paz, contrarios al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los gastos militares a nivel m<strong>un</strong>dial, <strong>la</strong> división <strong>en</strong>tre bloques y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fuerza para <strong>la</strong> solución <strong>de</strong> conflictos (10) . Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> repercusión <strong>de</strong> estas<br />

primeras investigaciones fue f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te nacional, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

que para <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> estos trabajos <strong>la</strong>s revistas eran muy escasas, <strong>de</strong> bajo<br />

impacto y <strong>la</strong>s editoriales t<strong>en</strong>ían poca distribución fuera <strong>de</strong>l territorio español.<br />

A<strong>de</strong>más, los investigadores españoles <strong>de</strong> <strong>la</strong> época no habían adquirido <strong>un</strong>a gran<br />

experi<strong>en</strong>cia investigadora fuera <strong>de</strong> España, contaban con pocas conexiones con<br />

otros grupos o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el extranjero, y <strong>la</strong>s publicaciones <strong>en</strong><br />

español no t<strong>en</strong>ían acceso a <strong>la</strong>s revistas <strong>de</strong> mayor impacto internacional. Ahora<br />

bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN fue, sin duda, el primer ámbito <strong>de</strong><br />

interés <strong>en</strong> el que se iniciaron los estudios <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y <strong>la</strong> primera<br />

ocasión <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se rep<strong>la</strong>ntearon cuáles serían <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong> nuestras fuerzas<br />

armadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN y su marco re<strong>la</strong>cional con<br />

<strong>la</strong>s fuerzas armadas <strong>de</strong> otros Estados.<br />

A todo esto habría que añadir que, durante <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, <strong>un</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong>cidió analizar cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> Guerra<br />

(9)<br />

Alg<strong>un</strong>os ejemplos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

España a <strong>la</strong> OTAN son MARQUINA BARRIO Antonio: «Los problemas <strong>de</strong>l mediterráneo<br />

ori<strong>en</strong>tal y <strong>la</strong> contribución españo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN», Cu<strong>en</strong>ta y razón, Nº 38, 1988,<br />

pp. 81-88 y «España y <strong>la</strong> OTAN: La vía <strong>de</strong> inserción norteamericana», Proserpina: Revista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación a Distancia, C<strong>en</strong>tro Regional <strong>de</strong> Extremadura-<br />

Mérida, Nº 8, 1989, pp. 83-94. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europea y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> España<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> UEO fue objeto <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> numerosas publicaciones como <strong>la</strong> <strong>de</strong> PORTERO<br />

Flor<strong>en</strong>tino y BARDAJÍ Rafael: «La UEO, España y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> occi<strong>de</strong>ntal», Cu<strong>en</strong>ta y razón,<br />

Nº 38, 1988, pp. 89-96.<br />

(10)<br />

Alg<strong>un</strong>os ejemplos sobre esta perspectiva pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> los trabajo <strong>de</strong> GRASA<br />

HERNÁNDEZ Rafael: «La política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> España», Anuario Internacional<br />

CIDOB, Nº 1, 1990, pp. 41-56 y «Resolución <strong>de</strong> conflictos», <strong>en</strong> Martínez Martín M. y Puig<br />

Rovira, J. M. (coord.). La educación moral: Perspectivas <strong>de</strong> futuro y técnicas <strong>de</strong> trabajo,<br />

1991, pp. 105-112.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Fría (11) y, especialm<strong>en</strong>te, con el proceso <strong>de</strong> disuasión y <strong>de</strong>sarme nuclear (12) , y<br />

a<strong>un</strong>que se trataba <strong>de</strong> <strong>un</strong> número <strong>de</strong> trabajos inferior a los que versaban sobre<br />

los temas OTAN, al m<strong>en</strong>os ponían <strong>de</strong> manifiesto el interés sobre los as<strong>un</strong>tos<br />

<strong>de</strong> carácter internacional, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> escasa participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad internacional.<br />

■■<br />

La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España a <strong>la</strong>s Com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s Europeas y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Política Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común<br />

La <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s Europeas, <strong>en</strong> 1986, marcó <strong>un</strong>a nueva<br />

etapa <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Muchos investigadores interesados<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construcción europea <strong>de</strong>cidieron <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el análisis<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> nuevo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o como <strong>la</strong> Cooperación Política Europea, posteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>rivada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Política Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común, que abría <strong>la</strong> puerta a<br />

<strong>un</strong>a cooperación intergubernam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre los Estados miembros <strong>en</strong> los aspectos<br />

políticos y económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y, posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el ámbito militar<br />

(13) . La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> PESC supuso el inicio <strong>de</strong> <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong> investigación<br />

continuada hasta <strong>la</strong> fecha, especialm<strong>en</strong>te por los interesantes progresos que ha<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do este ámbito <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Política Común <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> misiones <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> crisis <strong>de</strong> carácter civil y/o militar (14) . La política <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión, <strong>en</strong> sus dim<strong>en</strong>siones jurídica y política, ha acaparado numerosas<br />

horas <strong>de</strong> investigación, que se han visto <strong>en</strong>riquecidas con los análisis sobre <strong>la</strong><br />

149<br />

(11)<br />

MARQUINA BARRIO A.: «La II guerra m<strong>un</strong>dial, cincu<strong>en</strong>ta aniversario: La diplomacia<br />

franco-británica ante <strong>la</strong> guerra», Historia Vol. 16, Nº 162, 1989, pp. 46-51 y «La Seg<strong>un</strong>da<br />

Guerra M<strong>un</strong>dial y <strong>la</strong> Guerra Fría <strong>en</strong> los archivos americanos y europeos», <strong>en</strong> Los archivos para<br />

<strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l siglo XX, pp. 43-66, Ministerio <strong>de</strong> Cultura, Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Bel<strong>la</strong>s Artes,<br />

Archivos y Bibliotecas, 1980.<br />

(12)<br />

REMIRO BROTONS Antonio: «Zonas libres <strong>de</strong> armas nucleares y territorios no nuclearizados:<br />

El caso español», Cursos <strong>de</strong> Derecho Internacional <strong>de</strong> Vitoria-Gasteiz 1986, pp. 217-<br />

256, Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, 1987 y «España y el tratado <strong>de</strong> no proliferación nuclear»,<br />

Sistema: Revista <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales, Nº 66, 1985, pp. 43-64.<br />

(13)<br />

Véase el artículo 30 <strong>de</strong>l Acta Única Europea <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1987.<br />

(14)<br />

LIÑÁN NOGUERAS Diego Javier: «La política exterior y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión<br />

Europea», Revista <strong>de</strong> Instituciones Europeas, Vol. 19 Nº 3, 1992, pp. 797-826; «Política<br />

Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, Europa J<strong>un</strong>ta, Nº 11, 1992, pp. 21 y<br />

ss. y «Jurisdicción y política exterior y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común», <strong>en</strong> Colneric N. (. ), Puissochet<br />

J. (. ), Ruiz-Jarabo y Colomer, D. (Coord.), Edwards D. V. Une comm<strong>un</strong>auté <strong>de</strong> droit: Festschrift<br />

für Gil Carlos Rodríguez Iglesias, pp. 591-600, BWV Berliner Wiss<strong>en</strong>schafts, 2003;<br />

BARBÉ IZUEL Esther: «Política Exterior y <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: Análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s fracturas <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> construcción europea», Revista Internacional <strong>de</strong> Filosofía Política, Nº 5, 1995,<br />

pp. 53-68 y «Política exterior y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común: De Luxemburgo a Amsterdam», Política<br />

y sociedad, Nº 28, 1998, pp. 29-40 y COSIDÓ GUTIÉRREZ Ignacio: «La Política Exterior y<br />

<strong>de</strong> Seguridad Común (PESC): La cuestión nuclear», Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Estrategia, N. 85, 1996,<br />

pp. 15-33.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

aportación militar españo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> fuerza militar a disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión y el<br />

protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tropas españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> crisis (15) .<br />

La ampliación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y los riesgos y am<strong>en</strong>azas para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

internacional y europea, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l final <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Fría,<br />

también han nutrido sustancialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> este ámbito,<br />

sobre todo <strong>de</strong>bido a tres factores f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tales: el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong><br />

análisis, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> investigadores que empezaban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r o<br />

consolidaban <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y, por<br />

último, <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación y nuevas líneas <strong>de</strong> financiación.<br />

Respecto a <strong>la</strong> primera cuestión, el primer lustro <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta<br />

supuso <strong>un</strong>a diversificación importante <strong>en</strong> los temas <strong>de</strong> investigación tratados por<br />

nuestros investigadores. En primer lugar, <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones<br />

jurídicas, políticas y técnico-militares <strong>de</strong> <strong>la</strong> partición <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN<br />

<strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> ser <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> mayor relevancia, incluso <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l an<strong>un</strong>cio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> Estructura Militar Integrada <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN <strong>en</strong> 1997,<br />

para c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> el Concepto Estratégico <strong>de</strong> esta Organización, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Guerra Fría, <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> sus f<strong>un</strong>ciones y <strong>de</strong> su radio geográfico <strong>de</strong> acción, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong> los EE.UU. con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> europea (16) . Y a<strong>un</strong>que los<br />

150<br />

(15)<br />

ARTEAGA MARTÍN, Félix: «La i<strong>de</strong>ntidad europea <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (IESD)», <strong>en</strong><br />

Cueto Nogueras, C. Jordán, J. (coord.), Introducción a los estudios <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

Comares, 2001, pp.193-214 y «La Unión Europea como actor global, esc<strong>en</strong>arios y posibles<br />

áreas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> los battlegroups», Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa, Nº 9, 2007;<br />

ALVAREZ VERDUGO Mi<strong>la</strong>gros: «La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> consulta y cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Unión Europea<br />

y <strong>la</strong> OTAN», Revista <strong>de</strong> Derecho Com<strong>un</strong>itario Europeo, Vol. 6, Nº 12, 2002, pp. 471-<br />

487; POZO SERRANO, Pi<strong>la</strong>r: «La operatividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> crisis:<br />

Evolución y futuro <strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ción», Boletín Europeo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Rioja, Nº 11, 2003, pp. 27-35; FERNÁNDEZ SOLA, Natividad: «La política europea <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate sobre el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea», Boletín Europeo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Rioja, Nº 11, 2003, pp. 10-26; CEBADA ROMERO, Alicia: «La peculiaridad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea», <strong>en</strong> Remiro Brotóns A. y Blázquez Navarro<br />

I, El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 2006, pp. 73-100;<br />

RAMÓN CHORNET, Consuelo: «Los nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política común <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>»,<br />

<strong>en</strong> Al<strong>de</strong>coa Luzárraga F., González Alonso L. N. y Guzmán Zapater M., La Presi<strong>de</strong>ncia<br />

Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea <strong>en</strong> 2010: Propuestas para <strong>un</strong>a ag<strong>en</strong>da ambiciosa: Nov<strong>en</strong>as<br />

Jornadas Extraordinarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Diplomática - Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Profesores<br />

<strong>de</strong> Derecho Internacional y Re<strong>la</strong>ciones Internacionales, Madrid, 2 y 3 <strong>de</strong> j<strong>un</strong>io <strong>de</strong> 2009,<br />

Marcial Pons, pp. 173-183.<br />

(16)<br />

ARTEAGA MARTÍN Félix: «El nuevo concepto estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN: Lógica y estructura»,<br />

Análisis <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano (ARI), Nº 2, 2010 y «La cumbre <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN <strong>en</strong> Estrasburgo-Kehl:<br />

¿Revisar sus f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos tras 60 años?», Análisis <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano<br />

(ARI), Nº 56, 2009; ECHEVERRÍA JESÚS, Carlos.: «La iniciativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN y su inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión euro-mediterránea <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>», <strong>en</strong> Stavridis S. y Fernán<strong>de</strong>z So<strong>la</strong>, N. (.).<br />

Factores políticos y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> el área euro-mediterránea, Pr<strong>en</strong>sas Universitarias <strong>de</strong><br />

Zaragoza, 2009, pp. 171-186; ALVAREZ VERDUGO, Mi<strong>la</strong>gros: «La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> consulta y<br />

cooperación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Unión Europea y <strong>la</strong> OTAN», Revista <strong>de</strong> Derecho Com<strong>un</strong>itario Europeo,<br />

V. 6, Nº 12, 2002, pp. 471-487; CUETO NOGUERAS, Carlos <strong>de</strong>: «La política <strong>de</strong> exterior y<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Rusa y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN: La era presi<strong>de</strong>ncial <strong>de</strong> Boris


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

temas europeos continuaron t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a importancia crucial <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los investigadores, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el ritmo <strong>de</strong> análisis sobre <strong>la</strong> cooperación europea<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, por primera vez, los temas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> internacional<br />

empezaron a t<strong>en</strong>er <strong>un</strong> protagonismo importante.<br />

Si los ius internacionalistas siempre se habían mostrado interesados por <strong>la</strong>s<br />

cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza y <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> paz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta,<br />

el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los conflictos internos que finalm<strong>en</strong>te suscitaban <strong>un</strong>a<br />

interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas, porque eran objeto <strong>de</strong> resoluciones <strong>de</strong>l<br />

Consejo <strong>de</strong> Seguridad <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> Capítulo VII <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carta y <strong>de</strong> operaciones<br />

<strong>de</strong> paz con f<strong>un</strong>ciones y características novedosas también acapararon <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los politólogos y especialistas <strong>en</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales (17) .<br />

A<strong>un</strong>que éstos n<strong>un</strong>ca abandonaron los análisis más teóricos y <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong><br />

mapas conceptuales sobre el reparto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa post-bipo<strong>la</strong>r (18) , <strong>la</strong>s<br />

nuevas tipologías <strong>de</strong> conflictos, incluidos espacios geográficos que no habían<br />

sido tratados anteriorm<strong>en</strong>te, como el espacio post-soviético o el sur y el este <strong>de</strong><br />

Asia y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> nuevos riesgos y am<strong>en</strong>azas; cuestiones estas últimas<br />

que siempre están sujetas a <strong>un</strong>a continua revisión, a medida que trascurr<strong>en</strong> los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos internacionales ( (19) ).<br />

Yeltsin», <strong>en</strong> Cueto Nogueras, Carlos <strong>de</strong> y Jordán Javier (coord.) Introducción a los estudios<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, Comares, 2001, pp. 231-266; RAMÓN CHORNET, Consuelo: «La<br />

OTAN, vicaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONU: Reflexiones sobre el sistema <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> colectiva, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong>l<br />

«nuevo concepto estratégico» acordado <strong>en</strong> Washington», Anuario <strong>de</strong> Derecho Internacional,<br />

Nº 15, 1999, pp. 363-384; ECHEVERRÍA JESÚS, Carlos: «Las re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> OTAN<br />

y <strong>la</strong> UEO», Tiempo <strong>de</strong> Paz, Nº 46, 1997, pp. 39-45 y BARBÉ IZUEL Esther: La <strong>seguridad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva Europa: Una aproximación institucional: Unión Europea, OTAN y UEO, Cyan<br />

Proyectos y Producciones Editoriales, 1995.<br />

(17)<br />

Véase, <strong>en</strong>tre otros, GUTIÉRREZ ESPADA C.: «Los conceptos <strong>de</strong> «guerra prev<strong>en</strong>tiva» y <strong>de</strong><br />

«legítima <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa prev<strong>en</strong>tiva» a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurispru<strong>de</strong>ncia internacional contemporánea», <strong>en</strong><br />

Martínez <strong>de</strong> Pisón Cavero, José María (coord.) Seguridad internacional y guerra prev<strong>en</strong>tiva:<br />

Análisis <strong>de</strong> los nuevos discursos sobre <strong>la</strong> guerra, Universidad <strong>de</strong> La Rioja, 2008, pp. 249-<br />

282; CARDONA LLORÉNS; Jorge: «La Resolución 1386 <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> Seguridad autorizando<br />

<strong>la</strong> fuerza internacional <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> Afganistán «Un paso más<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas», Revista Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Derecho Internacional,<br />

Vol. 53, Nº 1, 2001, pp. 227-245 y «Las operaciones <strong>de</strong> paz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas: <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

operaciones <strong>de</strong> interposición a <strong>la</strong>s operaciones multif<strong>un</strong>cionales», Cursos Euromediterráneo<br />

Bancaja <strong>de</strong> Derecho Internacional, 2002 y BERMEJO GARCÍA, Romualdo «El <strong>de</strong>bate sobre<br />

<strong>la</strong> legalidad internacional tras <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> Iraq y <strong>la</strong>s Naciones Unidas», Anuario <strong>de</strong> Derecho<br />

Internacional, Nº 19, 2003, pp. 47-70<br />

(18)<br />

BARBÉ IZUEL, Esther: «Multipo<strong>la</strong>ridad, multi<strong>la</strong>teralismo y vecindad», <strong>en</strong> Barbé Izuel, Esther<br />

(coord.). La Unión Europea más allá <strong>de</strong> sus fronteras: ¿hacia <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l<br />

Mediterráneo y Europa Ori<strong>en</strong>tal?, Madrid, Tecnos, 2010, pp. 9-20.<br />

(19)<br />

ARTEAGA MARTÍN Félix: «La <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong>ergética <strong>en</strong> Asia C<strong>en</strong>tral: Infraestructuras y<br />

riesgos», Análisis <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano (ARI), Nº 1, 2010 y «Cruce <strong>de</strong> conflictos <strong>en</strong> el<br />

Kurdistán iraquí», Política Exterior, Vol. 22 Nº 121, 2008, pp. 108-120; ECHEVERRÍA JE-<br />

SÚS, Carlos: «La compleja evolución <strong>de</strong>l Líbano», Ejército: De tierra español, Nº 834, 2010,<br />

pp. 113-114; «Viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>démica <strong>en</strong> el este <strong>de</strong> <strong>la</strong> República Democrática <strong>de</strong>l Congo», Ejér-<br />

151


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

En seg<strong>un</strong>do lugar, <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta supuso <strong>la</strong> mayor incorporación<br />

<strong>de</strong> investigadores al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>un</strong>a mayor diversidad <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to interesadas por<br />

estos temas. De hecho, el 85% <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong>trevistados seña<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta y, especialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da mitad <strong>de</strong> ésta, como el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que com<strong>en</strong>zaron sus líneas <strong>de</strong> investigación sobre estos temas.<br />

Esto explica el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> investigación y <strong>de</strong> los <strong>proyecto</strong>s<br />

<strong>de</strong> investigación especializados <strong>en</strong> estas cuestiones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

número <strong>de</strong> tesis doctorales y publicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s revistas ci<strong>en</strong>tíficas españo<strong>la</strong>s<br />

a partir <strong>de</strong> esa fecha. A<strong>de</strong>más, estos primeros investigadores a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dirección <strong>de</strong> tesis y <strong>proyecto</strong>s han formado a otros, que también <strong>de</strong>cidieron<br />

continuar sus líneas <strong>de</strong> investigación, garantizando <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica.<br />

152<br />

En tercer y último lugar, esta etapa, se caracteriza por <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> investigación, también conocidos como think-tanks españoles y el impulso<br />

que experim<strong>en</strong>tan otros c<strong>en</strong>tros ya exist<strong>en</strong>tes, que v<strong>en</strong>ían a terminar con el monopolio<br />

<strong>un</strong>iversitario <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación socio-política, a<strong>un</strong>que estas f<strong>un</strong>daciones,<br />

institutos o c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación, vincu<strong>la</strong>dos a instituciones públicas o<br />

privadas, se nutr<strong>en</strong> <strong>de</strong> investigadores proce<strong>de</strong>ntes o perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>dos<br />

a <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s (20) . No obstante, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los investigadores <strong>un</strong>iversitarios, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> metodología y procedimi<strong>en</strong>to,<br />

indudablem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s, los temas y los <strong>en</strong>foques se v<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

por estos think-tanks españoles.<br />

■■<br />

La investigación españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los at<strong>en</strong>tados<br />

<strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> Septiembre<br />

La última etapa que podría i<strong>de</strong>ntificarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es, sin lugar a dudas, <strong>la</strong> marcada por los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong><br />

cito <strong>de</strong> Tierra Español, Nº 814, 2009, pp. 117-119 y «La interv<strong>en</strong>ción rusa <strong>en</strong> Georgia»,<br />

Ejército <strong>de</strong> Tierra Español, Nº 810, 2008, pp. 96-98; GARCÍA I SEGURA, Caterina: «Cuestiones<br />

geopolíticas y geoeconómicas <strong>en</strong> el conflicto <strong>de</strong>l mar <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> China: Alcances y<br />

límites <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo cooperativo regional <strong>de</strong> Asia Ori<strong>en</strong>tal», <strong>en</strong> Sobrino Heredia, José Manuel<br />

(coord.) Mares y océanos <strong>en</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do <strong>en</strong> cambio: T<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias jurídicas, actores y factores,<br />

Val<strong>en</strong>cia, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 2007, pp. 773-808; PRIEGO MORENO, Alberto: «The Emerg<strong>en</strong>ce<br />

of Southern Caucasus as the Cornerstone in the Greater Middle East», Revista Electrónica<br />

<strong>de</strong> Estudios Internacionales, Nº 13, 2007.<br />

(20)<br />

Entre los c<strong>en</strong>tros que aparec<strong>en</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>stacan <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación para <strong>la</strong>s<br />

Re<strong>la</strong>ciones Internacionales y el Diálogo Exterior (FRIDE), <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Alternativas, <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación<br />

Carolina, el Instituto Universitario Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do (IUGM), el Real Instituto Elcano,<br />

el Instituto Catalán Internacional para <strong>la</strong> Paz (ICIP), el C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Toledo para <strong>la</strong><br />

Paz (CITpax) o <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación para el Análisis y Estudios Sociales (FAES). Y <strong>en</strong>tre los c<strong>en</strong>tros<br />

no <strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong> investigación que ya existían y que experim<strong>en</strong>tan <strong>un</strong> <strong>en</strong>orme impulso <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a partir <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>stacan el<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Docum<strong>en</strong>tación Internacional <strong>de</strong> Barcelona (CIDOB) o el Instituto <strong>de</strong><br />

Cuestiones Internacionales y Política Exterior (INCIPE).


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Septiembre. A partir <strong>de</strong> los mismos se aña<strong>de</strong>n nuevos temas a <strong>la</strong> investigación<br />

españo<strong>la</strong>, sobre todo los re<strong>la</strong>cionados con el terrorismo internacional, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2004 <strong>en</strong> Madrid, que suscitó<br />

<strong>la</strong> investigación sobre el terrorismo yihadista y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> España (21) .<br />

También habría que seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, indirectam<strong>en</strong>te,<br />

ha increm<strong>en</strong>tado el número <strong>de</strong> investigaciones re<strong>la</strong>cionadas con<br />

cuestiones humanitarias, <strong>de</strong>rechos humanos, <strong>en</strong>ergía, medioambi<strong>en</strong>te, etc., que<br />

ahora empiezan a consi<strong>de</strong>rarse aspectos <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y a pot<strong>en</strong>ciarse,<br />

y que ya están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>un</strong>a acogida importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad<br />

ci<strong>en</strong>tífica (22) . Tampoco hay que olvidar que, a partir <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida internacional, su mayor contribución a <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> organizaciones internacionales <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y el increm<strong>en</strong>to sustancial <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas<br />

españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> misiones internacionales han sido objeto <strong>de</strong> estudio, especialm<strong>en</strong>te<br />

pot<strong>en</strong>ciado por el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que es el más interesado <strong>en</strong><br />

contar con <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los expertos civiles <strong>en</strong> estos ámbitos y contrastar<strong>la</strong><br />

con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y los conocimi<strong>en</strong>tos militares (23) .<br />

(21)<br />

Entre los investigadores españoles que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong> investigación muy consolidada<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> terrorismo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran ALONSO, Rogelio y REINARES NESTARES Fernando:<br />

«L’Espagne face aux terrorismes», Pouvoirs: Revue française d’étu<strong>de</strong>s constitutionnelles<br />

et politiques, Nº 124, 2008, pp. 107-121 ; REINARES NESTARES F. ARROYO O.,<br />

FONTECHA R.: «Un estudio cuantitativo sobre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s terroristas re<strong>la</strong>cionadas con<br />

Al-Qaeda <strong>en</strong> Irak», Análisis <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano (ARI), Nº 79, 2007, REINARES NES-<br />

TARES Fernando: «¿El terrorismo global es amorfo o polimorfo?», Circ<strong>un</strong>stancia: Revista <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong>l Instituto Universitario <strong>de</strong> Investigación Ortega y Gasset, (18), 2009;<br />

BARDAJÍ Rafael: «11 <strong>de</strong> septiembre: Un año <strong>de</strong>spués», Revista <strong>de</strong> Libros, (69), 2002, pp.<br />

3-5 y «Del 11-M y <strong>la</strong> guerra contra el terror», La ilustración liberal: Revista españo<strong>la</strong> y americana,<br />

Nº 19, 2004, pp. 11-20. ECHEVERRÍA JESÚS, Carlos: «El yihadismo sa<strong>la</strong>fista <strong>en</strong><br />

Asia C<strong>en</strong>tral: Estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión», Análisis <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano (ARI), Nº 6, 2009 y<br />

«El compon<strong>en</strong>te yihadista <strong>en</strong> los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11-M: Lecciones apr<strong>en</strong>didas ante el inicio <strong>de</strong>l<br />

proceso judicial <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2007», Anuario <strong>de</strong> Derecho Internacional, Nº 22, 2006, pp.<br />

505-526; JORDÁN, Javier: Los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l terror: Indagando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>l terrorismo,<br />

Biblioteca Nueva, 2004; «El terrorismo y <strong>la</strong> trasformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra. Consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lucha global <strong>de</strong> Al-Qaiada.», Anuario <strong>de</strong> Derecho Internacional, Nº 20, 2004, pp. 409-424;<br />

«Respuestas al terrorismo yihadista <strong>en</strong> España: Ap<strong>un</strong>tes para <strong>un</strong>a posible reforma legal»,<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Político FAES, Vol. 23, 2009, pp. 33-53 y «Terrorismo yihadista<br />

<strong>en</strong> España: Orig<strong>en</strong>, objetivos y estructura», Circ<strong>un</strong>stancia: Revista <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong>l<br />

Instituto Universitario <strong>de</strong> Investigación Ortega y Gasset, Nº 18, 2009.<br />

(22)<br />

GARCÍA I SEGURA, Caterina: «Seguridad humana y política exterior japonesa: Contexto,<br />

concepto y aplicación», Revista CIDOB d’Afers Internacionals, Nº 76, 2007; GRASA<br />

HERNÁNDEZ, Rafael.: «Los vínculos <strong>en</strong>tre <strong>seguridad</strong>, paz y <strong>de</strong>sarrollo: La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> humana», Revista CIDOB d’Afers Internacionals, Nº 76, 2007; RAMÓN CHOR-<br />

NET, Consuelo: «Nuevos conflictos, nuevos riesgos para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> humana», El <strong>de</strong>recho<br />

internacional humanitario ante los nuevos conflictos armados, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 2002, pp.<br />

355-370.<br />

(23)<br />

Véase, <strong>en</strong>tre otros, LIÑÁN NOGUERAS, Diego Javier y ROLDÁN BARBERO, Javier (coord.)<br />

El estatuto jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> Misiones <strong>de</strong> paz, P<strong>la</strong>za y<br />

153


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

CARACTERÍSTICAS DE LA INVESTIGACIÓN EN EL ÁMBITO<br />

DE LA SEGURIDAD Y LA DEFENSA<br />

154<br />

Las principales características <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa pue<strong>de</strong>n extraerse <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica<br />

<strong>de</strong> los investigadores españoles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas obt<strong>en</strong>idas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas mant<strong>en</strong>idas con <strong>la</strong><br />

muestra <strong>de</strong> los investigadores <strong>de</strong>scrita <strong>en</strong> <strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong> este trabajo. La<br />

conj<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos objetivos, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> datos sobre<br />

publicaciones <strong>de</strong> investigadores españoles, don<strong>de</strong> están expuestos los temas<br />

que se han tratado y que finalm<strong>en</strong>te han sido publicados y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s valoraciones<br />

<strong>de</strong> los propios autores nos permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er conclusiones relevantes sobre tres<br />

cuestiones concretas. La primera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> investigación<br />

mayoritarias y a <strong>la</strong> posición que ocupan estos estudios con respecto a<br />

otras cuestiones que son <strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política, el Derecho Internacional, <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones Internacionales<br />

y <strong>la</strong> Historia Contemporánea. Igualm<strong>en</strong>te, podremos establecer <strong>un</strong> or<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los temas para concluir si existe <strong>un</strong> esquema global o <strong>un</strong>a<br />

coordinación <strong>en</strong>tre los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación. La seg<strong>un</strong>da cuestión a tratar<br />

será <strong>la</strong> re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong>s instituciones que inc<strong>en</strong>tivan, patrocinan o financian este<br />

tipo <strong>de</strong> investigaciones, y que por tanto ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho que ver <strong>en</strong> los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos. Por último, se aportarán <strong>un</strong>a serie <strong>de</strong> reflexiones que arroj<strong>en</strong> luz a<br />

<strong>la</strong>s razones que explican el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l interés español sobre los estudios <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sobre el futuro <strong>de</strong> los mismos.<br />

■■<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Los temas re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa han adquirido, <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década,<br />

<strong>un</strong> protagonismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y jurídicas<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s. Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong>trevistados<br />

y <strong>de</strong> sus opiniones, posteriorm<strong>en</strong>te contrastadas mediante <strong>la</strong> consulta a <strong>la</strong>s bases<br />

<strong>de</strong> datos sobre publicaciones <strong>de</strong> impacto, el 55% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados ponía <strong>de</strong><br />

manifiesto que <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa había sido siempre su línea prioritaria <strong>de</strong><br />

investigación, el 31% <strong>de</strong>cía que se había convertido <strong>en</strong> su principal línea <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, mi<strong>en</strong>tras que el 14% restante admitía que <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> esta línea era compartida con otras líneas que, <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>a manera, guardaban<br />

Valdés, Madrid, 2008; RAMÓN CHORNET, Consuelo: «Régim<strong>en</strong> constitucional <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> España <strong>en</strong> conflictos armados», <strong>en</strong> Pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> constitución españo<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> 1978, Tirant lo B<strong>la</strong>nch, 2005, pp. 683-708; MARRERO ROCHA, Inmacu<strong>la</strong>da: La<br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas Españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> misiones <strong>de</strong> paz, P<strong>la</strong>za y Valdés, Madrid,<br />

2007 y BARBÉ IZUEL E., MORATA TIERRA F., MATEO G.: «España <strong>en</strong> <strong>la</strong> política exterior<br />

y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común (PESC)», <strong>en</strong> España <strong>en</strong> Europa, Europa <strong>en</strong> España (1986-2006),<br />

F<strong>un</strong>dación CIDOB, 2007, pp. 373-398.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

cierta re<strong>la</strong>ción con los estudios <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a<strong>un</strong>que no pudieran consi<strong>de</strong>rarse<br />

incluidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los mismos. A<strong>de</strong>más, <strong>un</strong> 49% argum<strong>en</strong>taban que el<br />

tema principal <strong>de</strong> su investigación eran <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europeas, y que a partir <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s empezó a analizar otras cuestiones como <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa atlántica, <strong>la</strong>s nuevas misiones OTAN y, muy especialm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> contribución españo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa europea. Por otra parte, <strong>un</strong><br />

27% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados consi<strong>de</strong>raba que su principal tema <strong>de</strong> interés <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa lo constituy<strong>en</strong> los conflictos internacionales y <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> dichos conflictos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> paz diseñadas por Naciones<br />

Unidas y ejecutadas por organismos regionales. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, para los juristas,<br />

los aspectos más importantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> crisis son los re<strong>la</strong>tivos al uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza, especialm<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción jurídica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ber<br />

<strong>de</strong> proteger y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s Naciones Unidas y organismos regionales<br />

que participan o que se responsabilizan <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y ejecución <strong>de</strong> <strong>un</strong>a misión<br />

<strong>de</strong> paz. Para los politólogos y los especialistas <strong>en</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales, <strong>la</strong><br />

principal preocupación ha sido diseñar mo<strong>de</strong>los explicativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong>l<br />

Consejo <strong>de</strong> Seguridad ante los conflictos internacionales, <strong>la</strong>s causas y características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva tipología <strong>de</strong> conflictos, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s implicaciones <strong>de</strong> nuevos<br />

actores <strong>en</strong> los conflictos armados, como son los grupos terroristas internacionales<br />

o el crim<strong>en</strong> internacional organizado. El estudio <strong>de</strong> los conflictos actuales <strong>en</strong><br />

perspectiva histórica, para dilucidar <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> estos conflictos y <strong>la</strong>s propuestas<br />

para su tratami<strong>en</strong>to, y son parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los especialistas <strong>en</strong> historia<br />

contemporánea. Por último, sólo el 24% restante admite estar interesado <strong>en</strong> analizar<br />

cuestiones mucho más concretas, como pue<strong>de</strong>n ser el terrorismo internacional<br />

o el terrorismo yihadista, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> España, <strong>la</strong><br />

conceptualización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> humana, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> los principales Estados <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta o <strong>la</strong> proliferación y el <strong>de</strong>sarme <strong>de</strong> armas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>strucción masiva, <strong>en</strong>tre otros.<br />

155<br />

En <strong>de</strong>finitiva, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva jurídica, histórica o politológica<br />

con <strong>la</strong> que se afrontan los temas, lo cierto es que actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

investigación españo<strong>la</strong> es capaz <strong>de</strong> abordar <strong>un</strong>a gran variedad <strong>de</strong> aspectos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, a pesar <strong>de</strong> que prevalece el interés <strong>de</strong> <strong>un</strong>a mayoría<br />

por los temas <strong>de</strong> carácter europeo. No obstante, pue<strong>de</strong> notarse, <strong>en</strong> los últimos<br />

años, <strong>un</strong>a t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> especialización <strong>en</strong> temas muy concretos, por parte<br />

<strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os investigadores, por tratarse <strong>de</strong> cuestiones <strong>de</strong> gran trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y<br />

actualidad. Y, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera, otros investigadores que habían t<strong>en</strong>ido varias<br />

líneas <strong>de</strong> investigación abiertas durante años han ido abandonándo<strong>la</strong>s para<br />

conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> investigación sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

■■<br />

Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación y <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

La práctica totalidad <strong>de</strong> los investigadores españoles especializados <strong>en</strong> el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a vincu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida-


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

156<br />

<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s públicas. El 98% <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>trevistados son parte <strong>de</strong>l personal doc<strong>en</strong>te e investigador <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversidad y<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran prestando servicio <strong>en</strong> éstas, por lo que su principal c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

investigación sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad. Sólo <strong>un</strong>a minoría está <strong>en</strong> comisión<br />

<strong>de</strong> servicios especiales <strong>en</strong> instituciones públicas y privadas, a<strong>un</strong>que provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>l m<strong>un</strong>do <strong>un</strong>iversitario e, incluso, prevén su vuelta al mismo. Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

<strong>un</strong> 67% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados reconoce que su investigación recibió <strong>un</strong> mayor<br />

impulso <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación que les habían<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> manera ocasional <strong>un</strong>a investigación <strong>en</strong> este ámbito o que, incluso,<br />

formaban parte <strong>de</strong> forma más continuada <strong>en</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

o eran también investigadores que participaban <strong>de</strong> manera más perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros. Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios<br />

más m<strong>en</strong>cionados por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados por haber co<strong>la</strong>borado<br />

con ellos son, <strong>en</strong> primer lugar, el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos,<br />

<strong>en</strong> seg<strong>un</strong>do lugar, el Instituto Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do y, por último, el Real Instituto<br />

Elcano. Sin embargo, también se seña<strong>la</strong> por parte <strong>de</strong> los investigadores otros<br />

c<strong>en</strong>tros como <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Alternativas, el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios y Docum<strong>en</strong>tación<br />

Internacional <strong>de</strong> Barcelona (CIDOB), <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación para <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones<br />

Internacionales y el Diálogo Exterior (FRIDE), el Instituto <strong>de</strong> Cuestiones<br />

Internacionales y Política Exterior (INCIPE), <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación para el Análisis<br />

y Estudios Sociales (FAES) o El C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Toledo para <strong>la</strong> Paz<br />

(CITpax), <strong>en</strong>tre otros. A<strong>de</strong>más, bu<strong>en</strong>a parte coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> seña<strong>la</strong>r cómo sus<br />

investigaciones han sido más valoradas e impulsadas por estos c<strong>en</strong>tros que <strong>en</strong><br />

su propia <strong>un</strong>iversidad, a<strong>un</strong>que <strong>un</strong> 7% pone <strong>de</strong> manifiesto su interés <strong>en</strong> no mant<strong>en</strong>er<br />

<strong>un</strong>a re<strong>la</strong>ción más continuada con ellos con el fin <strong>de</strong> salvaguardar <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

y objetividad <strong>en</strong> sus opiniones y <strong>en</strong> su modo <strong>de</strong> abordar los temas,<br />

lo que únicam<strong>en</strong>te se consigue <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do <strong>un</strong>iversitario. Por esto, quizás, <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados prefiere que su institución <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia siga<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad para <strong>la</strong> que trabajan y <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n otras facetas<br />

<strong>de</strong>l trabajo doc<strong>en</strong>te e investigador.<br />

El impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación por parte <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no<br />

<strong>un</strong>iversitarios se ha instrum<strong>en</strong>talizado financiando a investigadores <strong>de</strong> manera<br />

individualizada o a grupos <strong>de</strong> investigación <strong>un</strong>iversitarios mediante contratos.<br />

Estos fondos ofrecían, por primera vez, <strong>un</strong>a fu<strong>en</strong>te económica alternativa a <strong>la</strong><br />

principal fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación que ha t<strong>en</strong>ido y que sigue t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> investigación<br />

españo<strong>la</strong>: <strong>la</strong> financiación pública a <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación por el<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia (MEC), antes, y ahora por el Ministerio <strong>de</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cia e Innovación (MICIN). Ahora bi<strong>en</strong>, el 69 % <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados ponía<br />

<strong>de</strong> manifiesto que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> sus investigaciones sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

empezaron a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s sobre temáticas más g<strong>en</strong>erales<br />

financiados por el MEC o el MICIN, y <strong>en</strong> muy pocas ocasiones versaban<br />

sobre cuestiones más concretas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa e, incluso, <strong>un</strong> 20%<br />

admitía que su investigación no se había <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> estos


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>proyecto</strong>s y que los grupos <strong>de</strong> investigación a los que pert<strong>en</strong>ecían aglutinaban<br />

a estudiosos <strong>de</strong> otros ámbitos. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>un</strong> porc<strong>en</strong>taje muy alto, el 86%<br />

<strong>de</strong>c<strong>la</strong>raba que, actualm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mayor fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> financiación pública <strong>en</strong> estos<br />

ámbitos provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

Parece c<strong>la</strong>ro que el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa ha realizado <strong>un</strong>a gran apuesta por <strong>la</strong><br />

promoción y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad<br />

ci<strong>en</strong>tífica, dándole a <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> algo <strong>de</strong> lo que siempre ha<br />

carecido y ha reivindicado: <strong>un</strong>a mayor financiación, y para ello ha utilizado<br />

f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te tres vías. En primer lugar, mediante <strong>la</strong> convocatoria anual<br />

<strong>de</strong> los Premios <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, muchos <strong>de</strong> los cuales han recaído <strong>en</strong> investigadores<br />

vincu<strong>la</strong>dos al m<strong>un</strong>do <strong>un</strong>iversitario. En seg<strong>un</strong>do lugar, auspiciando <strong>la</strong>s investigaciones<br />

por el <strong>IEEE</strong> cuyos resultados se publican <strong>en</strong> medios digitales <strong>de</strong>l<br />

Instituto y, <strong>en</strong> otros casos, <strong>en</strong> los conocidos Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Estrategia y Panoramas<br />

Estratégicos. Y, por último, <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa,<br />

convocadas, anualm<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>n a conocer<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, m<strong>en</strong>cionadas anteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> opinión <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> 77% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, son <strong>un</strong>a vía óptima para financiar <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />

académicos, como cursos, jornadas o seminarios, que <strong>en</strong> muchas ocasiones<br />

son seguidos por <strong>un</strong>a publicación. Es más, muchos admitían que el interés por<br />

organizar activida<strong>de</strong>s académicas financiadas <strong>en</strong> sus c<strong>en</strong>tros <strong>un</strong>iversitarios les<br />

había llevado a interesarse por los temas re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y a publicar sobre ellos.<br />

157<br />

En <strong>de</strong>finitiva, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong>l que proceda <strong>la</strong> financiación,<br />

lo cierto es que <strong>en</strong> su mayoría sigue si<strong>en</strong>do pública porque, incluso, los<br />

c<strong>en</strong>tros no <strong>un</strong>iversitarios que promuev<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se nutr<strong>en</strong> total o parcialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fondos públicos. En<br />

alg<strong>un</strong>os casos porque están vincu<strong>la</strong>dos a <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s, ministerios o gobiernos<br />

autonómicos y, <strong>en</strong> otros, porque acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s convocatorias públicas <strong>de</strong><br />

subv<strong>en</strong>ciones o ayudas para financiar sus activida<strong>de</strong>s (24) . A<strong>de</strong>más, el porc<strong>en</strong>taje<br />

(24)<br />

Por ejemplo, el propio <strong>IEEE</strong> se integra <strong>en</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> 1996, período don<strong>de</strong><br />

recibe <strong>un</strong> impulso especial. También el Instituto Universitario Gutiérrez Mel<strong>la</strong>do se nutre<br />

<strong>de</strong> financiación pública gracias a que fue creado por iniciativa <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y<br />

está vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación a Distancia. En el caso <strong>de</strong>l CIDOB, su<br />

Patronato lo forman el Ministerio <strong>de</strong> As<strong>un</strong>tos Exteriores y <strong>de</strong> Cooperación, <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong><br />

Catal<strong>un</strong>ya y diversas instituciones y <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s públicas cata<strong>la</strong>nas. Lo mismo ocurre con<br />

el Instituto Catalán Internacional por <strong>la</strong> Paz, creado a instancias <strong>de</strong>l Par<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Catalán. En el<br />

caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Carolina, prácticam<strong>en</strong>te todos los Ministros son parte <strong>de</strong> su Patronato<br />

y <strong>en</strong> el C<strong>en</strong>tro Internacional <strong>de</strong> Toledo para <strong>la</strong> Paz, su Patronato lo compon<strong>en</strong> el Ministerio<br />

<strong>de</strong> As<strong>un</strong>tos Exteriores y <strong>de</strong> Cooperación y el gobierno <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong>-La Mancha. Otros C<strong>en</strong>tros<br />

como <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Alternativas, Real Instituto Elcano o FAES ti<strong>en</strong><strong>en</strong> vincu<strong>la</strong>ción con personas<br />

o partidos políticos y recib<strong>en</strong> subv<strong>en</strong>ciones públicas cuando concurr<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s convocatorias<br />

abiertas y para así financiar parte <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s, a<strong>un</strong>que obti<strong>en</strong><strong>en</strong> financiación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tes privados, como empresas u otras f<strong>un</strong>daciones.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> investigadores que alg<strong>un</strong>a vez ha contado con <strong>proyecto</strong>s financiados por<br />

instituciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea o por <strong>la</strong> OTAN no llegaba al 23% <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>trevistados, a<strong>un</strong>que es cierto que se trata <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ayudas más sustanciosas.<br />

Por tanto, <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa sigue si<strong>en</strong>do f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te pública, a veces <strong>de</strong> manera directa y,<br />

<strong>en</strong> otras ocasiones, <strong>de</strong> manera indirecta. A<strong>de</strong>más, a estos f<strong>un</strong>dos públicos hay<br />

que añadir los fondos públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias Com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s Autónomas, que<br />

también financian grupos y <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación, teóricam<strong>en</strong>te con criterios<br />

muy parecidos a los <strong>de</strong>l MEC y <strong>de</strong>l MICIN, es <strong>de</strong>cir, sin pre<strong>de</strong>terminar<br />

políticam<strong>en</strong>te los temas sino el interés ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> los mismos. Incluso <strong>un</strong><br />

26% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados seña<strong>la</strong>ba que habían obt<strong>en</strong>ido ayudas <strong>de</strong> sus com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

autónomas <strong>de</strong> cuantía simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s que conce<strong>de</strong>n otros órganos públicos.<br />

■■<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l interés español <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

158<br />

En apartados anteriores hemos puesto <strong>de</strong> manifiesto alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, especialm<strong>en</strong>te por lo que se refiere al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los investigadores<br />

interesados <strong>en</strong> esta área, al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este ámbito y, por último, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo anterior, se pue<strong>de</strong><br />

observar <strong>un</strong> asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad ci<strong>en</strong>tífica traducida <strong>en</strong> diversos tipos<br />

<strong>de</strong> publicaciones. Ahora bi<strong>en</strong>, resulta interesante i<strong>de</strong>ntificar cuáles son los factores<br />

que han provocado este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y lo explican. Para i<strong>de</strong>ntificarlos se ha<br />

interpe<strong>la</strong>do directam<strong>en</strong>te a los investigadores <strong>en</strong>trevistados, produciéndose <strong>un</strong>a<br />

importante coinci<strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> reconocerlos y <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificarlos por or<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o. Podríamos dividir esos<br />

factores <strong>en</strong> dos categorías. En primer lugar, factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os, propios <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad investigadora, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el medio <strong>un</strong>iversitario<br />

y, <strong>en</strong> seg<strong>un</strong>do lugar, factores exóg<strong>en</strong>os, que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> instancias aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad y a sus procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> investigación,<br />

que han condicionado <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias y el ritmo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

españo<strong>la</strong>.<br />

Respecto a <strong>la</strong> primera categoría <strong>de</strong> factores, <strong>de</strong>bemos seña<strong>la</strong>r que <strong>un</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

que alcanzaba casi el 70% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados reconocía que su investigación<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa era producto <strong>de</strong> <strong>un</strong> interés personal<br />

por estos temas, que muchas veces se había producido por el impulso<br />

que había recibido <strong>de</strong> sus directores <strong>de</strong> tesis o, simplem<strong>en</strong>te, tras haber cursado<br />

<strong>un</strong> master o <strong>un</strong> curso <strong>de</strong> especialización. Un 56% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados i<strong>de</strong>ntificaba<br />

el ejercicio <strong>de</strong>l magisterio <strong>un</strong>iversitario como el seg<strong>un</strong>do factor más<br />

importante que explica el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l interés por estos temas. Los primeros<br />

investigadores <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r líneas sólidas sobre estas cuestiones, durante <strong>la</strong>


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

década <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta y principios <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta, han contado con <strong>un</strong> período<br />

<strong>de</strong> tiempo más que consi<strong>de</strong>rable para crear <strong>un</strong>a escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>un</strong><br />

grupo <strong>de</strong> estudiosos que comparte <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> estudio y <strong>un</strong><br />

acercami<strong>en</strong>to metodológico simi<strong>la</strong>r para progresar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico.<br />

En efecto, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dirigir tesis doctorales <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y li<strong>de</strong>rar <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación, <strong>en</strong> alg<strong>un</strong>as ocasiones <strong>en</strong>tre<br />

estudiosos <strong>de</strong> distintas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s han conseguido increm<strong>en</strong>tar el número<br />

<strong>de</strong> investigadores, <strong>la</strong>s especializaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos temas, el número <strong>de</strong><br />

publicaciones o su pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus respectivas áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Por último, <strong>un</strong> 42% i<strong>de</strong>ntificó como el tercer factor más importante a los cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción <strong>un</strong>iversitaria, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s y su posterior reforma (25) . El nuevo procedimi<strong>en</strong>to para promocionarse<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario, tanto <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s categorías <strong>de</strong> profesores<br />

e investigadores pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al personal <strong>la</strong>boral o a los cuerpos <strong>de</strong> f<strong>un</strong>cionario<br />

<strong>de</strong> carrera, implica <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción previa <strong>de</strong> <strong>un</strong>a evaluación por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Ag<strong>en</strong>cia Nacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ag<strong>en</strong>cias Autonómicas<br />

homólogas. Los requisitos que impon<strong>en</strong> estas ag<strong>en</strong>cias respecto al número <strong>de</strong><br />

publicaciones y a su impacto han supuesto <strong>un</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia<br />

para <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l profesorado <strong>un</strong>iversitario. La necesidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> producción ci<strong>en</strong>tífica para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s distintas acreditaciones a los<br />

cuerpos <strong>de</strong> profesores <strong>un</strong>iversitarios son, para alg<strong>un</strong>os, <strong>un</strong> factor importante,<br />

que <strong>un</strong>ido a <strong>la</strong>s líneas <strong>de</strong> financiación para investigar sobre estos temas y el<br />

interés que <strong>de</strong>spiertan <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa justifican esta situación.<br />

159<br />

Respecto al grupo <strong>de</strong> factores exóg<strong>en</strong>os, g<strong>en</strong>erados al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l marco <strong>un</strong>iversitario<br />

po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te tres. El primero <strong>de</strong> ellos es<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a participación <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Re<strong>la</strong>ciones Internacionales,<br />

su implicación <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong>cisorios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que ya han obt<strong>en</strong>ido nuestras fuerzas<br />

armadas <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones internacionales<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> misiones <strong>de</strong> paz. El increm<strong>en</strong>to cuantitativo y<br />

cualitativo <strong>de</strong> los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción exterior españo<strong>la</strong> ha suscitado <strong>un</strong> interés<br />

ci<strong>en</strong>tífico difícil <strong>de</strong> imaginar <strong>en</strong> períodos anteriores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política <strong>de</strong> este<br />

país. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los espacios <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> españo<strong>la</strong>, los<br />

riesgos y am<strong>en</strong>azas a los que hacer fr<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> su participación <strong>en</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong> los que participa y su contribución a <strong>la</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> crisis son susceptibles <strong>de</strong> <strong>un</strong> análisis académico que, a<strong>de</strong>más, t<strong>en</strong>dría <strong>un</strong>a<br />

dim<strong>en</strong>sión práctica para nada <strong>de</strong>spreciable. El seg<strong>un</strong>do factor que explica <strong>la</strong>s<br />

circ<strong>un</strong>stancias anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionadas es el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

<strong>de</strong> numerosos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación, f<strong>un</strong>daciones e institutos consagrados<br />

(25)<br />

La Ley Orgánica 4/2007, <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> abril, que modifica a <strong>la</strong> Ley Orgánica 6/2001, <strong>de</strong> 21<br />

<strong>de</strong> diciembre establece <strong>un</strong> nuevo procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> acceso al cuerpo <strong>de</strong> Profesores Titu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> Universidad que requiere <strong>la</strong> previa obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a acreditación.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

160<br />

a los estudios sociales y políticos y que han aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

nov<strong>en</strong>ta. La <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa internacionales y, <strong>en</strong> concreto, <strong>la</strong> <strong>de</strong> España<br />

se han consolidado como líneas <strong>de</strong> investigación que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r y que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>un</strong>a importante acogida <strong>en</strong> diversos sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>. Estos<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong>a vincu<strong>la</strong>ción sólida<br />

con diversas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s, con <strong>la</strong>s que a veces compart<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias investigadoras,<br />

y, especialm<strong>en</strong>te, con investigadores individuales o grupos <strong>de</strong><br />

investigación a los que les confían <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> estudios mediante <strong>la</strong> celebración<br />

<strong>de</strong> contratos <strong>de</strong> investigación rem<strong>un</strong>erados y ofreci<strong>en</strong>do <strong>un</strong> medio <strong>de</strong><br />

publicación <strong>en</strong> papel o formato digital ágil para transmitir los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación (26) . Y, a<strong>un</strong>que estos c<strong>en</strong>tros cu<strong>en</strong>tan con <strong>un</strong>a p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> investigadores<br />

perman<strong>en</strong>tes que li<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s distintas áreas <strong>de</strong> trabajo, muchos <strong>de</strong> ellos<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s y manti<strong>en</strong><strong>en</strong> vínculos con colegas <strong>un</strong>iversitarios<br />

interesados <strong>en</strong> estas líneas <strong>de</strong> investigación. Por tanto, los c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios han supuesto <strong>un</strong> inc<strong>en</strong>tivo importante para<br />

pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, li<strong>de</strong>rando trabajos, formalizando<br />

<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y financiando su <strong>de</strong>sarrollo. El<br />

tercer y ultimo factor exóg<strong>en</strong>o es sin duda <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa por el propio Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación o re<strong>la</strong>ciones institucionales,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Ejército <strong>de</strong> Tierra. Podría incluso afirmarse que<br />

<strong>en</strong> este ámbito <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> financiación por parte <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa ha sustituido, <strong>en</strong> parte, <strong>la</strong> principal línea <strong>de</strong> financiación <strong>de</strong>l MICIN.<br />

Y, <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, a través <strong>de</strong>l <strong>IEEE</strong>,<br />

ha <strong>de</strong>limitado los temas a tratar y ha <strong>de</strong>spertado el interés <strong>de</strong> investigadores<br />

que no estaban, <strong>en</strong> <strong>un</strong> principio, interesados <strong>en</strong> estos temas y que a través <strong>de</strong><br />

su participación <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro académico han <strong>de</strong>cidido abrir <strong>un</strong>a línea <strong>de</strong><br />

investigación <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

■■<br />

LA TRADUCCIÓN DE LOS RESULTADOS DE LA<br />

INVESTIGACIÓN EN LA PROMOCIÓN DE LA CULTURA<br />

DE SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los investigadores interesados por los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>la</strong> diversificación <strong>de</strong> los temas tratados <strong>en</strong> este ámbito,<br />

que han dado lugar a que el número <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones ci<strong>en</strong>tíficas sea cada<br />

vez más significativo, indica que <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica es más conocedora<br />

(26)<br />

Alg<strong>un</strong>os ejemplos <strong>de</strong> estas publicaciones son, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación CIDOB, el<br />

Anuario Internacional CIDOB, <strong>la</strong> Revista CIDOB d’Affers Internacionals. También pue<strong>de</strong>n<br />

m<strong>en</strong>cionarse los Informes Estratégicos <strong>de</strong> FAES; los Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Trabajo o los Memorándums<br />

OPEX <strong>de</strong> <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Alternativas; los libros publicados por FRIDE; o los Cua<strong>de</strong>rnos<br />

<strong>de</strong> Estrategia, Panoramas Estratégicos, los Docum<strong>en</strong>tos Informativos, los Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

Análisis y Opinión <strong>de</strong>l <strong>IEEE</strong>.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia y repercusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

cooperación internacional, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s organizaciones<br />

internacionales <strong>en</strong> este ámbito, gracias a <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> los Estados.<br />

En muchos <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> investigación publicados por españoles se ape<strong>la</strong><br />

a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos institucionalizados para resolver conflictos<br />

internacionales y hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s distintas am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>. A<strong>de</strong>más,<br />

estos trabajos, <strong>en</strong> muchas ocasiones, <strong>de</strong>n<strong>un</strong>cian <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> vol<strong>un</strong>tad política y<br />

<strong>de</strong> compromiso para contribuir con medios económicos y humanos a poner<br />

<strong>en</strong> <strong>marcha</strong> <strong>la</strong>s resoluciones adoptadas por <strong>la</strong>s organizaciones internacionales<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> materia. Por tanto, no sólo po<strong>de</strong>mos afirmar que existe, por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica españo<strong>la</strong>, <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa por el<br />

amplio conocimi<strong>en</strong>to que han <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> estos temas sino, también, <strong>un</strong>a<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa cuando coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

evaluar <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas, promover <strong>la</strong> cooperación internacional y dotar<strong>la</strong> <strong>de</strong> los<br />

recursos necesarios, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> contribución estatal. Haber logrado promover<br />

<strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los investigadores especializados<br />

<strong>en</strong> estos temas es <strong>un</strong> logro evi<strong>de</strong>nte, sobre todo a medida que se multiplica el<br />

número <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> esa com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica. Sin embargo, sigue si<strong>en</strong>do<br />

<strong>un</strong>a élite bastante restringida y circ<strong>un</strong>scrita a <strong>un</strong> número pequeño <strong>de</strong> áreas <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ámbito <strong>un</strong>iversitario y <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros no <strong>un</strong>iversitarios <strong>de</strong> investigación.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> repercusión que ha podido t<strong>en</strong>er esta pequeña com<strong>un</strong>idad<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />

ámbitos cercanos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> su conj<strong>un</strong>to merece <strong>un</strong> análisis<br />

específico que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rá <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes epígrafes.<br />

161<br />

■■<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los ámbitos<br />

más cercanos a los investigadores<br />

Resultaba sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>la</strong> importancia que le daban los investigadores <strong>en</strong>trevistados<br />

a los análisis <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. Y a<strong>un</strong>que no es<br />

<strong>de</strong> extrañar que cualquier investigador otorgue a sus principales ámbitos <strong>de</strong> estudio<br />

<strong>un</strong>a importancia crucial, lo cierto es que <strong>un</strong>a amplia parte <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados<br />

transmitía <strong>un</strong> conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> sus investigaciones<br />

para <strong>la</strong> sociedad internacional y, especialm<strong>en</strong>te, para <strong>la</strong> política exterior y <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> España. Y es poco frecu<strong>en</strong>te que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política,<br />

el Derecho Internacional, Re<strong>la</strong>ciones Internacionales e Historia Contemporánea<br />

exista tanta conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus conocimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos<br />

a <strong>la</strong> vida política interna e internacional <strong>de</strong> España, pero <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa parece que esa transfer<strong>en</strong>cia se produce <strong>de</strong> manera más<br />

rápida y se i<strong>de</strong>ntifica mejor, especialm<strong>en</strong>te cuando los investigadores seña<strong>la</strong>ban<br />

<strong>la</strong>s instituciones públicas con <strong>la</strong>s que co<strong>la</strong>boraban y cómo sus aportaciones<br />

habían servido para diseñar gran<strong>de</strong>s estrategias o tomar <strong>de</strong>cisiones. Estas<br />

circ<strong>un</strong>stancias han provocado que exista <strong>un</strong> mayor reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre sus<br />

colegas <strong>de</strong> área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones que


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

realizan y mayor interés por conocer<strong>la</strong>s. Por otra parte, el hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s<br />

revistas nacionales <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas áreas estudiadas cada vez admitan <strong>un</strong> mayor<br />

número <strong>de</strong> publicaciones sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa también es indicativo <strong>de</strong>l<br />

peso que están adquiri<strong>en</strong>do estos estudios <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

este grupo <strong>de</strong> investigadores y su peso <strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> el ámbito<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias jurídicas, sociales y <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s es crucial para mejorar <strong>la</strong><br />

<strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>un</strong> amplio grupo <strong>de</strong> investigadores y,<br />

también, para influ<strong>en</strong>ciarles <strong>en</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nuevas f<strong>un</strong>ciones que han<br />

asumido <strong>la</strong>s fuerzas armadas, <strong>en</strong> concreto <strong>la</strong>s españo<strong>la</strong>s, y su contribución a <strong>la</strong><br />

acción exterior <strong>de</strong>l país. A<strong>de</strong>más, los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos-académicos, como<br />

congresos, jornadas, seminarios o cursos, son <strong>un</strong> foro f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal para exponer<br />

a <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica más amplia los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y<br />

atraer a otros investigadores, no sólo por el interés que <strong>de</strong>spiertan estos temas,<br />

sino por <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s que hoy <strong>en</strong> día exist<strong>en</strong> para financiar <strong>la</strong> actividad<br />

ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> este ámbito y obt<strong>en</strong>er <strong>un</strong> medio <strong>de</strong> publicación rápido. Prueba<br />

<strong>de</strong> ello es que <strong>un</strong> número importante <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistados seña<strong>la</strong>ba que tuvieron<br />

noticias, a través <strong>de</strong> otros colegas <strong>de</strong> su misma <strong>un</strong>iversidad o <strong>de</strong> otras, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos temas o habían asistido previam<strong>en</strong>te a alg<strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tífico-académicos.<br />

162<br />

Otro <strong>de</strong> los colectivos cercanos a los investigadores que pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>stinatarios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es el colectivo<br />

<strong>de</strong> estudiantes <strong>un</strong>iversitarios, que repres<strong>en</strong>tan <strong>un</strong>a proporción significativa <strong>de</strong><br />

los asist<strong>en</strong>tes a los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos-académicos que se celebran f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> se<strong>de</strong> <strong>un</strong>iversitaria y, a<strong>de</strong>más, son los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas<br />

que regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te recib<strong>en</strong> <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong> este ámbito, que<br />

<strong>en</strong> amplia mayoría están vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad, cuando cursan materias<br />

más g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> carácter obligatorio, específico o <strong>de</strong> libre elección y recib<strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos sobre estos temas y opiniones. Y, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> el<br />

73% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados existía <strong>un</strong>a opinión muy favorable sobre <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n nuestras fuerzas armadas, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

mayores medios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> resaltar su bu<strong>en</strong> hacer e i<strong>de</strong>ntificar<strong>la</strong>s como <strong>un</strong>o<br />

<strong>de</strong> los mejores activos <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior <strong>de</strong> España, es muy probable que <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong> que transmitan, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s, sobre nuestras fuerzas armadas sea muy<br />

positiva. En consecu<strong>en</strong>cia, también podríamos consi<strong>de</strong>rar que exist<strong>en</strong> amplias<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transmitir <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>un</strong> grupo<br />

amplio <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s españo<strong>la</strong>s que cursan estudios <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias sociales y jurídicas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s humanida<strong>de</strong>s.<br />

El último ámbito cercano <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s investigaciones españo<strong>la</strong>s son<br />

<strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> otros Estados. Esa transfer<strong>en</strong>cia se hace posible<br />

mediante <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> revistas <strong>de</strong><br />

impacto internacional sobre <strong>la</strong> materia, <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación<br />

a nivel internacional y <strong>la</strong> participación <strong>en</strong> congresos internacionales


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong> los que expon<strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Sin embargo, <strong>un</strong>a vez<br />

consultadas bases <strong>de</strong> datos como SCOPUS, Journal of Citation In<strong>de</strong>x, Social<br />

Sci<strong>en</strong>ce Citation In<strong>de</strong>x o Arts and Humanities Citation In<strong>de</strong>x, incluyo haci<strong>en</strong>do<br />

búsquedas <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> revistas <strong>en</strong> este ámbito, JSTOR, sólo<br />

7 <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong>trevistados aparec<strong>en</strong> con publicaciones <strong>en</strong> revistas<br />

internacionales in<strong>de</strong>xadas. Esto pone <strong>de</strong> manifiesto que el impacto internacional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones españo<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no<br />

es muy alto. A<strong>de</strong>más, esta conclusión se confirma si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos al número <strong>de</strong><br />

investigadores <strong>en</strong>trevistados que participa <strong>en</strong> <strong>proyecto</strong>s internacionales. Sólo 7<br />

<strong>de</strong> ellos son parte <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación auspiciados por instituciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea o <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN, y 2 <strong>de</strong> ellos, incluso, han formado parte<br />

<strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s promovidos por empresas multinacionales con <strong>la</strong> se<strong>de</strong> social f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> EE.UU. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones directas <strong>en</strong>tre com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> distintos países sin <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a institución internacional<br />

son casi inexist<strong>en</strong>tes, lo que no ocurre <strong>en</strong> otros ámbitos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

como <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias experim<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s ing<strong>en</strong>ierías,<br />

don<strong>de</strong> los <strong>proyecto</strong>s conj<strong>un</strong>tos <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s extranjeras son muy frecu<strong>en</strong>tes.<br />

Esta falta <strong>de</strong> conexiones internacionales <strong>en</strong>tre c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> carácter <strong>un</strong>iversitario también se reflejan <strong>en</strong> los ev<strong>en</strong>tos<br />

académicos organizados (27) . La mayor parte <strong>de</strong> los congresos que se celebran<br />

<strong>en</strong> España <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>un</strong> carácter nacional y<br />

<strong>en</strong> muchas ocasiones se les otorga <strong>un</strong> calificativo <strong>de</strong> internacional por contar<br />

con pon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras nacionalida<strong>de</strong>s y estar abierto a todos los interesados,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su nacionalidad. Sin embargo, el carácter internacional<br />

se adquiere realm<strong>en</strong>te cuando hay <strong>un</strong>a asociación internacional <strong>de</strong> estudiosos<br />

sobre el tema que respalda <strong>la</strong> iniciativa y exist<strong>en</strong> <strong>un</strong>as re<strong>la</strong>ciones previas <strong>en</strong>tre<br />

todos los participantes <strong>de</strong> varias nacionalida<strong>de</strong>s que han realizado investigaciones<br />

<strong>de</strong> manera conj<strong>un</strong>ta y expon<strong>en</strong> sus resultados. Sin embargo, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

estas características, especializados <strong>en</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, raram<strong>en</strong>te se dan.<br />

163<br />

■■<br />

La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

El cuestionado <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas incluía <strong>un</strong> apartado muy específico <strong>en</strong> el que se<br />

preg<strong>un</strong>taba a los investigadores si creían que su investigación t<strong>en</strong>ía <strong>un</strong>a transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

social sufici<strong>en</strong>te para promocionar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

y para transmitir <strong>un</strong>a imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas. En <strong>un</strong> porc<strong>en</strong>taje<br />

curiosam<strong>en</strong>te alto, el 54%, se <strong>la</strong>m<strong>en</strong>taba <strong>de</strong> que nuestros medios <strong>de</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos no eran los más a<strong>de</strong>cuados para llegar a <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, ya que <strong>la</strong>s características y el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> sus publicaciones no<br />

(27)<br />

Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios han com<strong>en</strong>zado a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>un</strong>a amplia<br />

red <strong>de</strong> contactos y co<strong>la</strong>boraciones con c<strong>en</strong>tros simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> otros países, especialm<strong>en</strong>te<br />

europeos y norteamericanos como se pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s webs <strong>de</strong> FAES, INCIPE, el<br />

Real Instituto Elcano o <strong>la</strong> F<strong>un</strong>dación Alternativas, <strong>en</strong>tre otros.


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

son asequibles fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica. No obstante, <strong>un</strong> 24% estaba<br />

seguro que al ser parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y, a veces, g<strong>en</strong>eran estados<br />

<strong>de</strong> opinión <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s, cuyos <strong>de</strong>stinatarios pue<strong>de</strong>n hacer lo mismo,<br />

no había que subestimar el alcance que podían t<strong>en</strong>er los conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong>s<br />

opiniones <strong>de</strong> los investigadores sobre estas cuestiones. Sin embargo, el resto<br />

<strong>de</strong> los investigadores opinaba que <strong>la</strong> manera que t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica<br />

<strong>de</strong> transmitir su <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa era a través <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

com<strong>un</strong>icación y que ello se producía mediante dos vías principales. La primera<br />

es <strong>la</strong> información a periodistas especializados <strong>en</strong> cuestiones internacionales y<br />

<strong>en</strong> política exterior, que acu<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s publicaciones ci<strong>en</strong>tíficas para formar su<br />

opinión <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, y <strong>la</strong> seg<strong>un</strong>da es <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los investigadores<br />

<strong>en</strong> tertulias e informativos <strong>de</strong> radio o televisión para poner <strong>de</strong> manifiesto sus<br />

opiniones <strong>en</strong> programas que llegan a <strong>un</strong> gran número <strong>de</strong> personas.<br />

Por tanto, a<strong>un</strong>que <strong>la</strong> repercusión sea inferior, existe <strong>un</strong>a cierta capacidad <strong>de</strong><br />

transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> manera más indirecta que cuando se trata <strong>de</strong> ámbitos muy<br />

cercanos a <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica.<br />

■■<br />

La simbiosis <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia y el ámbito político-militar<br />

164<br />

En los casi diez años <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa se<br />

han obt<strong>en</strong>ido importantes resultados <strong>en</strong> el m<strong>un</strong>do <strong>un</strong>iversitario y, <strong>en</strong> concreto,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación que mayoritariam<strong>en</strong>te se produce <strong>en</strong> su se<strong>de</strong>. El P<strong>la</strong>n fue<br />

intelig<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad como sector prioritario para<br />

realizar activida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos factores. En primer lugar, que <strong>la</strong><br />

autonomía <strong>un</strong>iversitaria facilita el marco re<strong>la</strong>cional para po<strong>de</strong>r promover activida<strong>de</strong>s<br />

y, a<strong>de</strong>más, simplifica los procedimi<strong>en</strong>tos administrativos y políticos,<br />

por lo que <strong>la</strong>s inversiones <strong>de</strong> capital humano y el coste económico suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

<strong>un</strong> r<strong>en</strong>tabilidad muy alta. Y, <strong>en</strong> seg<strong>un</strong>do lugar, <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los sectores más retic<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> valorar y reconocer <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas y<br />

su <strong>de</strong>cisión a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r f<strong>un</strong>ciones propias <strong>en</strong> <strong>un</strong> Estado <strong>de</strong>mocrático era, sin<br />

duda, <strong>la</strong> élite <strong>un</strong>iversitaria, por lo que hacerles ver que <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias, <strong>la</strong><br />

actitud y <strong>la</strong>s f<strong>un</strong>ciones <strong>de</strong>l ejército se habían transformado sustancialm<strong>en</strong>te era<br />

crucial. Especialm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> élite intelectual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>iversidad y <strong>en</strong> institutos <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios,<br />

por lo que lograr que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa e,<br />

incluso, t<strong>en</strong>gan interés <strong>en</strong> transmitir<strong>la</strong> garantizaba el éxito <strong>en</strong> otros sectores<br />

quizás m<strong>en</strong>os reacios.<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los investigadores<br />

españoles se ha producido gracias a <strong>la</strong> perseverancia <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

y <strong>de</strong> los tres ejércitos, que han marcado los ritmos y han hecho <strong>la</strong>s propuestas<br />

<strong>de</strong> investigación. Si se analizan los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s subv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l Ministerio


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> concedi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2003, se pue<strong>de</strong> apreciar como<br />

quedan pocas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s que no se les haya subv<strong>en</strong>cionado alg<strong>un</strong>a<br />

actividad <strong>en</strong> este ámbito, a<strong>un</strong>que no todas el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s han solicitado con <strong>la</strong> misma<br />

frecu<strong>en</strong>cia, notándose <strong>un</strong> m<strong>en</strong>or interés por <strong>la</strong>s <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

investigación cata<strong>la</strong>nes y m<strong>en</strong>os, todavía, por los vascos. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> Dirección<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa no ha dudado a <strong>la</strong> hora<br />

<strong>de</strong> subv<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s investigadoras <strong>de</strong> f<strong>un</strong>daciones, c<strong>en</strong>tros e institutos<br />

sin discriminar por razones i<strong>de</strong>ológicas siempre que cumplies<strong>en</strong> con<br />

<strong>un</strong>os criterios <strong>de</strong> calidad. Esta política ha ca<strong>la</strong>do hondo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opiniones <strong>de</strong> los<br />

responsables <strong>un</strong>iversitarios y <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios<br />

que no han t<strong>en</strong>ido más remedio que <strong>de</strong>sechar sus prejuicios sobre <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

políticas <strong>de</strong>l ejército y su falta <strong>de</strong> preparación para reconocer <strong>la</strong> calidad y<br />

apreciar el método ci<strong>en</strong>tífico.<br />

Otros <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos más importantes para promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ha sido sin duda <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> cooperación <strong>en</strong>tre miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas e investigadores civiles<br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> publicaciones conj<strong>un</strong>tas o <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos. Estas circ<strong>un</strong>stancias<br />

han provocado <strong>un</strong> contacto directo <strong>en</strong>tre civiles y militares interesados<br />

<strong>en</strong> trabajar los mismos temas y <strong>un</strong> conocimi<strong>en</strong>to más directo sobre los métodos<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> ambos sectores. Por ello, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista cont<strong>en</strong>ía dos cuestiones <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que se les preg<strong>un</strong>tada a los investigadores, por <strong>un</strong>a parte, si habían trabajado<br />

alg<strong>un</strong>as vez con los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas y, <strong>en</strong> caso afirmativo,<br />

qué opinión les merecía esa co<strong>la</strong>boración y el modo <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> estos investigadores<br />

militares. Resultó curioso que <strong>en</strong> el 96% <strong>de</strong> los casos habían participado<br />

al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> <strong>un</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro ci<strong>en</strong>tífico-académico, comparti<strong>en</strong>do mesa con<br />

pon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>un</strong>a gran mayoría había participado<br />

<strong>en</strong> publicaciones conj<strong>un</strong>tas auspiciadas por el <strong>IEEE</strong> e, incluso, habían<br />

cooperado <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos. La valoración sobre<br />

el trato personal era muy positiva. Se habían <strong>en</strong>contrado muy cómodos trabajando<br />

conj<strong>un</strong>tam<strong>en</strong>te con ellos, y los consi<strong>de</strong>raban profesionales muy serios y<br />

muy cumplidores a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> afrontar <strong>un</strong> estudio. Cuando se les preg<strong>un</strong>taba<br />

sobre <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> los trabajos <strong>de</strong> investigación que realizaban miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, <strong>un</strong> 68% los calificaban <strong>de</strong> rigurosos, serios y <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong> gran interés. Incluso <strong>un</strong> 71% <strong>de</strong>cía que aportaban <strong>un</strong> conocimi<strong>en</strong>to práctico<br />

<strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia sobre el terr<strong>en</strong>o que los investigadores civiles no<br />

poseíamos y que <strong>en</strong>riquecía y complem<strong>en</strong>taba sus trabajos. Sólo <strong>un</strong> 28% seña<strong>la</strong>ba<br />

que, a pesar <strong>de</strong> esa dim<strong>en</strong>sión práctica que ofrecían, sus trabajos carecían<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> marco teórico y pres<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias metodológicas.<br />

165<br />

Alg<strong>un</strong>os <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados, saliéndose <strong>de</strong>l guión <strong>de</strong>l cuestionario, com<strong>en</strong>taban<br />

lo sorpr<strong>en</strong>didos que estaban por los cambios que habían experim<strong>en</strong>tado<br />

<strong>la</strong>s fuerzas armadas, y <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los investigadores más veteranos admitían<br />

que dos décadas antes no hubies<strong>en</strong> imaginado los niveles <strong>de</strong> cooperación que


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

se han alcanzado con el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas<br />

armadas. Incluso t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta su trayectoria histórica, reconocían que<br />

era <strong>la</strong> institución <strong>de</strong>l Estado que mayores esfuerzos <strong>de</strong> transformación ha realizado<br />

y seña<strong>la</strong>ban el bu<strong>en</strong> hacer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas, su capacidad <strong>de</strong> sacrificio<br />

y los escasos medios con los que cu<strong>en</strong>tan para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus misiones.<br />

A<strong>de</strong>más, el 24% <strong>de</strong> los investigadores <strong>en</strong>trevistados consi<strong>de</strong>raban que t<strong>en</strong>ían<br />

mejor opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> nuestras fuerzas armadas que <strong>de</strong> otras instituciones,<br />

como el cuerpo diplomático o el propio Ministerio <strong>de</strong> As<strong>un</strong>tos Exteriores<br />

y <strong>de</strong> Cooperación, que también participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>de</strong><br />

los intereses <strong>de</strong> España.<br />

166<br />

En <strong>de</strong>finitiva, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, mediante <strong>la</strong> DIGERINS y el <strong>IEEE</strong>,<br />

principalm<strong>en</strong>te, han impulsado, guiado y condicionado <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los<br />

investigadores españoles <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, Pero, quizás,<br />

esa dirección <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los investigadores españoles no haya <strong>de</strong>jado articu<strong>la</strong>r,<br />

<strong>de</strong> manera espontánea, <strong>un</strong>a investigación más coordinada y estructurada a<br />

nivel nacional, que perdure in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los impulsos económicos y<br />

políticos <strong>de</strong> organismos públicos y privados, que <strong>en</strong> <strong>un</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado<br />

pudieran disminuir su interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa para conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> otros ámbitos o que, simplem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s circ<strong>un</strong>stancias<br />

económicas g<strong>en</strong>erales y particu<strong>la</strong>res les impidieran, <strong>en</strong> <strong>un</strong> futuro,<br />

mant<strong>en</strong>er esos niveles <strong>de</strong> promoción. En este s<strong>en</strong>tido, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>bería promover <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación conj<strong>un</strong>ta <strong>en</strong>tre <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s y<br />

grupos <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversitarios, al pert<strong>en</strong>ecer a <strong>un</strong>a institución <strong>de</strong> mayor perman<strong>en</strong>cia<br />

que otros c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios, para que se produzcan<br />

sinergias, intereses y <strong>proyecto</strong>s com<strong>un</strong>es que perdur<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera autónoma<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación y su proce<strong>de</strong>ncia. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bería<br />

primarse <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> los trabajos <strong>en</strong> otros idiomas y <strong>en</strong> revistas <strong>de</strong> impacto<br />

internacional, <strong>en</strong> primer lugar, para que trasci<strong>en</strong>da fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />

estatales <strong>la</strong> transformación que han experim<strong>en</strong>tado nuestras fuerzas armadas y,<br />

<strong>en</strong> seg<strong>un</strong>do lugar, para que aum<strong>en</strong>te el reconocimi<strong>en</strong>to y el prestigio <strong>de</strong> nuestros<br />

investigadores especializados <strong>en</strong> cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y así se garantice <strong>un</strong> interés por <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> estas líneas <strong>de</strong><br />

investigación, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> financiación.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, los empeños <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa por promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

y <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los investigadores españoles ha<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> éxito rot<strong>un</strong>do que era <strong>de</strong> esperar t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director se han conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> este ámbito.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, es necesario seguir mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do los impulsos para que esta <strong>cultura</strong><br />

se consoli<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los investigadores y el interés por seguir trabajando <strong>en</strong> estos<br />

temas perdure. Para ello resulta f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tal fom<strong>en</strong>tar <strong>un</strong>a mayor cooperación<br />

inter<strong>un</strong>iversitaria, con <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> investigación más fuertes con


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

investigadores <strong>de</strong> diversas <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s. De esta manera será más fácil obt<strong>en</strong>er<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiación y lograr <strong>la</strong> internacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

ci<strong>en</strong>tífica españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o.<br />

■■<br />

CONCLUSIONES<br />

1. La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los estudiosos españoles<br />

ha t<strong>en</strong>ido <strong>un</strong> fuerte éxito, logrando multiplicar el número <strong>de</strong> investigadores<br />

interesados <strong>en</strong> abordar estas cuestiones y diversificando los temas<br />

<strong>de</strong> investigación analizados. Esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se explica, <strong>en</strong> primer lugar, por<br />

<strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, que ha provocado<br />

que <strong>un</strong> mayor número <strong>de</strong> temas <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa. En seg<strong>un</strong>do lugar, porque se han increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>s instituciones<br />

públicas o privadas <strong>de</strong>dicadas a <strong>la</strong> investigación que inc<strong>en</strong>tivan y<br />

motivan este tipo <strong>de</strong> estudios a través su financiación. En tercer lugar, por el<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cooperación civil-militar <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

académicos y <strong>de</strong> <strong>proyecto</strong>s <strong>de</strong> investigación. Por último, porque el interés<br />

por <strong>la</strong>s cuestiones <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> <strong>un</strong>a mayor participación<br />

<strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida internacional y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones internacionales<br />

implicadas <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa internacionales.<br />

2. La investigación españo<strong>la</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra poco estructurada a nivel nacional.<br />

Sin embargo, los temas más tratados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l periodo histórico <strong>en</strong> el<br />

que nos <strong>en</strong>contremos, pero lo cierto es que existe <strong>un</strong>a cierta prefer<strong>en</strong>cia por<br />

los temas europeos. Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> los últimos años se ha producido <strong>un</strong>a<br />

t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong> especialización por parte <strong>de</strong> alg<strong>un</strong>os investigadores <strong>en</strong> temas<br />

extremadam<strong>en</strong>te concretos.<br />

3. La aparición <strong>de</strong> <strong>un</strong> número importante <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación no <strong>un</strong>iversitarios<br />

interesados <strong>en</strong> abordar el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ha reforzado el interés que ya existía por<br />

estos temas <strong>en</strong>tre los investigadores <strong>un</strong>iversitarios. Estos c<strong>en</strong>tros se nutr<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> personal <strong>un</strong>iversitario, supon<strong>en</strong> <strong>un</strong>a línea adicional <strong>de</strong> financiación para<br />

<strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> y, a<strong>de</strong>más, proporcionan a los investigadores <strong>un</strong>as<br />

vías <strong>de</strong> publicación más rápidas, <strong>en</strong> formato escrito o digital, que cada vez<br />

acaparan mayor número <strong>de</strong> consultas.<br />

4. La cooperación <strong>en</strong>tre civiles y militares es cada vez mayor. Ello ha contribuido<br />

a <strong>de</strong>sterrar los prejuicios y el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas para abordar <strong>un</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> investigación. Esta cooperación ha servido para promover <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

y <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong>tre los investigadores civiles, que cada<br />

vez aprecian más <strong>la</strong> perspectiva práctica que los investigadores militares<br />

aportan <strong>en</strong> sus análisis. Al mismo tiempo, los investigadores españoles han<br />

cambiado <strong>de</strong> manera muy positiva su opinión sobre <strong>la</strong>s fuerzas armadas, sus<br />

f<strong>un</strong>ciones y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mejorar los medios y recursos a su disposición.<br />

167


Inmacu<strong>la</strong>da Marrero Rocha<br />

La investigación como motor <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

168<br />

5. La investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa necesita internacionalizarse<br />

y conseguir <strong>un</strong> mayor impacto ci<strong>en</strong>tífico a nivel internacional.<br />

Para ello sería necesario mejorar los medios <strong>de</strong> publicación y crear<br />

conexiones con otros grupos <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>un</strong>iversida<strong>de</strong>s extranjeras.<br />

De esta manera, les resultaría más fácil tras<strong>la</strong>dar sus resultados <strong>de</strong> investigación<br />

a <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad ci<strong>en</strong>tífica más amplia. Para ello, el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

y el <strong>IEEE</strong> podrían promover, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, actuaciones con mayor transc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

internacional para mejorar el prestigio <strong>de</strong> los investigadores españoles y<br />

darle mayor difusión a sus conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

6. La capacidad <strong>de</strong> transformar los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa es escasa. Los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los investigadores españoles se tras<strong>la</strong>dan normalm<strong>en</strong>te<br />

al <strong>en</strong>torno más cercano, especialm<strong>en</strong>te a otros miembros <strong>de</strong> sus áreas <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s au<strong>la</strong>s cuando <strong>de</strong>sempeñan sus <strong>la</strong>bores doc<strong>en</strong>tes o <strong>en</strong><br />

com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficas <strong>de</strong> otros países, cuando publican <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> impacto<br />

internacional. Sin embargo, cuando se trata <strong>de</strong> llegar a otros ámbitos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, los propios investigadores admit<strong>en</strong> que sus medios no son<br />

los a<strong>de</strong>cuados, porque no manti<strong>en</strong><strong>en</strong> contactos con muchos sectores sociales<br />

y porque el l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s publicaciones ci<strong>en</strong>tíficas es poco asequible<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad académica. So<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te admit<strong>en</strong> que <strong>la</strong> transmisión<br />

<strong>de</strong> sus análisis a periodistas o <strong>en</strong> medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación pue<strong>de</strong> ser <strong>un</strong>a<br />

vía indirecta para hacer llegar sus conocimi<strong>en</strong>tos y opiniones a <strong>un</strong> espectro<br />

social más amplio.


CAPÍTULO SEXTO<br />

EL ASPECTO SOCIOLÓGICO Y<br />

EL SISTEMA DE INDICADORES<br />

DE LA CULTURA DE<br />

SEGURIDAD Y DEFENSA<br />

Fernando Moreu M<strong>un</strong>aiz<br />

RESUMEN:<br />

A principios <strong>de</strong>l siglo XXI, el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, percibe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con <strong>un</strong> indicador que midiese lo que <strong>en</strong>tonces se<br />

l<strong>la</strong>mó conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y hoy se <strong>de</strong>nomina, <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

A mediados <strong>de</strong> 2004 nace el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (SICDEF).<br />

En el año 2010, con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l SICDEF, surge <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> revisar dicho mo<strong>de</strong>lo.<br />

Este artículo <strong>de</strong>scribe el mo<strong>de</strong>lo original, pionero <strong>en</strong>tre los Departam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, y<br />

pres<strong>en</strong>ta el nuevo sistema <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que respeta <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s SICDEF<br />

<strong>de</strong> su pre<strong>de</strong>cesor a<strong>un</strong>que está compuesto <strong>de</strong> dos índices.<br />

Finalm<strong>en</strong>te se expone el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos índices <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999,<br />

<strong>de</strong>sagregándolo por sexo, i<strong>de</strong>ología política y com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s autónomas.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves<br />

Indicador, DDN, <strong>IEEE</strong>, SICDEF, CIS, conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, papel constitucional, interacción FAS-sociedad, apoyo ciudadano, riesgos y<br />

am<strong>en</strong>azas, compromiso con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacional, valoración FAS, compromiso<br />

internacional, medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación, capacidad <strong>de</strong> seducción.


Fernando Moreu M<strong>un</strong>aiz<br />

ABSTRACT:<br />

In the beginning of the tw<strong>en</strong>tieth c<strong>en</strong>tury, the Spanish Institute for Strategic Studies (<strong>IEEE</strong>),<br />

belonging to the Spanish DoD, required a tool capable of providing an indicator of, what was<br />

called, Def<strong>en</strong>se awar<strong>en</strong>ess and is named nowadays security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se culture.<br />

In the middle of 2004, the System of Def<strong>en</strong>se awar<strong>en</strong>ess Indicators (SICDEF) was created.<br />

In 2010, with the backgro<strong>un</strong>d achieved after six years working with our SICDEF tool, came<br />

the need to improve it.<br />

This article <strong>de</strong>scribes the original system, which was <strong>un</strong>doubtedly a precursor betwe<strong>en</strong> the<br />

differ<strong>en</strong>t DoDs, and pres<strong>en</strong>ts the new mo<strong>de</strong>l of security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se culture indicators which<br />

keeps the same acronym SICDEF than its pre<strong>de</strong>cessor although it is composed by two<br />

complem<strong>en</strong>tary in<strong>de</strong>xes.<br />

Finally, it shows the behaviour of one in<strong>de</strong>x since 1999 disaggregated into three taxonomical<br />

variables: g<strong>en</strong><strong>de</strong>rs, political beliefs and autonomous region.<br />

Key words<br />

Indicator, DDN, <strong>IEEE</strong>, SICDEF, CIS, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se awar<strong>en</strong>ess, security and <strong>de</strong>f<strong>en</strong>se culture,<br />

constitution role, Armed Forces-society interaction, citiz<strong>en</strong> support, risks and threats,<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>se commitm<strong>en</strong>t, home<strong>la</strong>nd feeling, Armed Forces assessm<strong>en</strong>t, International<br />

commitm<strong>en</strong>t, mass media, seductive power.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

INTRODUCCION<br />

El <strong>proyecto</strong> para imp<strong>la</strong>ntar <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa – inicialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>nominado sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, (SICDEF) – com<strong>en</strong>zó el 21 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2003, dirigido por el Instituto<br />

Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos (<strong>IEEE</strong>), para dar respuesta a <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

directriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa incluida <strong>en</strong> <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

(DDN) 1/2004:<br />

Elevar el nivel <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> sobre <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong>. Para ello el Gobierno, a propuesta <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

y <strong>en</strong> coordinación con otros organismos <strong>de</strong>l Estado, impulsará<br />

<strong>la</strong> difusión <strong>de</strong>l papel y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, con el fin <strong>de</strong><br />

favorecer <strong>un</strong>a mayor implicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad y <strong>de</strong> posibilitar el<br />

ejercicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a España, que <strong>la</strong> Constitución<br />

otorga a los españoles.<br />

El SICDEF nacía, así, con los sigui<strong>en</strong>tes objetivos que, hoy, sigu<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>tes:<br />

• Integrar <strong>la</strong> información re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España<br />

que ofrezca <strong>un</strong>a visión completa y coher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.<br />

• Establecer indicadores m<strong>en</strong>surables que permitan evaluar el grado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, así como su evolución <strong>en</strong> el<br />

tiempo y <strong>la</strong> comparación con otras socieda<strong>de</strong>s.<br />

• Permitir <strong>la</strong> verificación <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos establecidos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas Directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional.<br />

171<br />

Para el estudio <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, indudablem<strong>en</strong>te social, adaptamos los pasos<br />

que propone Díez Nicolás (1) :<br />

1. Disponer <strong>de</strong> conceptos a<strong>de</strong>cuados a<strong>un</strong>que no puedan medirse directam<strong>en</strong>te.<br />

2. Descomponer esos conceptos at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a diversas perspectivas que abarqu<strong>en</strong><br />

su totalidad.<br />

3. Buscar indicadores (2) para cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los aspectos anteriores.<br />

4. Asignar valores a dichos indicadores mediante variables m<strong>en</strong>surables y fácilm<strong>en</strong>te<br />

disponibles.<br />

(1)<br />

DIEZ NICOLAS, J; DE MIGUEL, A. y MEDINA, A.; Tres estudios para <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong><br />

indicadores sociales. Madrid, Euroamérica, 1967.<br />

(2)<br />

Un indicador es <strong>un</strong>a medida resum<strong>en</strong>, <strong>de</strong> prefer<strong>en</strong>cia estadística, refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cantidad o<br />

magnitud <strong>de</strong> <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> parámetros o atributos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a sociedad. En g<strong>en</strong>eral, son parte<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> concepto que no po<strong>de</strong>mos medir – a priori- directam<strong>en</strong>te.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

5. Combinar los distintos indicadores <strong>en</strong> <strong>un</strong> único índice (3) que permita cuantificar<br />

el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social estudiado.<br />

El primer paso para estudiar el nivel <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong> era, precisam<strong>en</strong>te, establecer qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Des<strong>de</strong> 1996, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes directivas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional han esbozado esta<br />

inquietud. Así, <strong>la</strong> Ley Orgánica 5/2005, <strong>de</strong> 17 <strong>de</strong> noviembre, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional, <strong>en</strong> su artículo 31, Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, disponía que<br />

«el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa promoverá el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> conozca, valore<br />

y se i<strong>de</strong>ntifique con <strong>la</strong> historia y con el esfuerzo solidario y efectivo<br />

mediante el que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas salvaguardan los intereses<br />

nacionales».<br />

172<br />

A<strong>de</strong>más seña<strong>la</strong>ba que el resto <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>res públicos contribuirán al logro <strong>de</strong><br />

este fin. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación no es <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor sólo <strong>de</strong> militares,<br />

sino <strong>un</strong>a <strong>la</strong>bor conj<strong>un</strong>ta <strong>de</strong> todos los ciudadanos <strong>de</strong> <strong>un</strong>a Nación. Y esto<br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>za con otro concepto, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, que, como seña<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

Directiva 5/2002 <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n Director <strong>de</strong> Cultura <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero, es<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad,<br />

sus intereses y sus valores. La conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reflexión libre y responsable sobre los conocimi<strong>en</strong>tos que proporciona <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y se manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad al sost<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura y mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos acor<strong>de</strong>s con los compromisos e intereses<br />

estratégicos <strong>de</strong> España.<br />

Precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa se fom<strong>en</strong>taría a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cultura<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

El 30 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2008 se firma <strong>la</strong> Directiva <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional 01/2008,<br />

que establece <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, promovi<strong>en</strong>do el más amplio apoyo <strong>de</strong> los ciudadanos a sus ejércitos<br />

que concite <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con sus Fuerzas Armadas.<br />

Este reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad con sus Fuerzas Armadas significa conseguir<br />

que los as<strong>un</strong>tos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, con<br />

los ejércitos y los militares, no sean aj<strong>en</strong>os a los ciudadanos.<br />

(3)<br />

El término empleado, índice, manti<strong>en</strong>e el s<strong>en</strong>tido que DIEZ NICOLAS le asigna: «es <strong>un</strong><br />

número estadístico que int<strong>en</strong>ta resumir <strong>la</strong> información proporcionada por <strong>un</strong>o o más indicadores<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong> concepto».


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Diez años hace ya, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se g<strong>en</strong>eró <strong>la</strong> inquietud para fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>. Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1997, el Instituto Español <strong>de</strong> Estudios<br />

Estratégicos (<strong>IEEE</strong>) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, a través <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas (CIS), lleva<br />

a cabo, <strong>de</strong> forma periódica, <strong>un</strong>a <strong>en</strong>cuesta, <strong>de</strong>nominada «La Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas», a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas personales <strong>en</strong> domicilios, a españoles<br />

a partir <strong>de</strong> 16 años <strong>de</strong> toda España excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s autónomas<br />

<strong>de</strong> Ceuta y Melil<strong>la</strong>.<br />

El cuestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta, muy amplio, recoge <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los españoles<br />

<strong>en</strong> as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y compromiso <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse español,<br />

<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> <strong>un</strong> m<strong>un</strong>do inseguro o cuál es <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong> hacia sus Fuerzas Armadas, <strong>en</strong>tre otras cuestiones.<br />

Parecía evi<strong>de</strong>nte que <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta era <strong>un</strong>a herrami<strong>en</strong>ta interesante que podría<br />

permitir valorar el grado <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>.<br />

La manera <strong>de</strong> hacerlo era cuantificarlo <strong>en</strong> <strong>un</strong>a medida que resumiese <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to<br />

<strong>de</strong> parámetros o atributos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Nacía así, <strong>un</strong> sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong>nominado<br />

SICDEF, que permitía estudiar su evolución <strong>en</strong> el tiempo y <strong>la</strong> comparación con<br />

otras socieda<strong>de</strong>s.<br />

173<br />

En el año 2010, con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />

indicadores <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa, surge <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> revisar dicho<br />

mo<strong>de</strong>lo.<br />

Este artículo <strong>de</strong>scribe el sistema, pionero, <strong>de</strong>nominado SICDEF, <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa que fue <strong>en</strong>tregado <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2004.<br />

A continuación, se pres<strong>en</strong>ta el nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntidad Sociedad-Fuerzas<br />

Armadas, que manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s anteriores: SICDEF, y que<br />

a<strong>un</strong>que, está naturalm<strong>en</strong>te basado <strong>en</strong> el anterior, se reestructura <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>ndo el<br />

índice original <strong>en</strong> dos índices complem<strong>en</strong>tarios: el primero, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos españoles y <strong>de</strong>nominado índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa;<br />

el seg<strong>un</strong>do, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra todavía <strong>en</strong> estudio, y que l<strong>la</strong>maremos –a<strong>un</strong>que no<br />

es <strong>de</strong>finitivo– índice <strong>de</strong> participación ciudadana, persigue medir <strong>la</strong> respuesta<br />

real <strong>de</strong> los ciudadanos a participar <strong>de</strong> sus Fuerzas Armadas.<br />

El análisis conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> cómo evolucionan ambas perspectivas <strong>en</strong> el tiempo permitirá<br />

conocer el impacto que <strong>la</strong>s distintas políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional están<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

españo<strong>la</strong> y servirán <strong>de</strong> guía para ori<strong>en</strong>tar los futuros p<strong>la</strong>nes y programas <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong>l p<strong>la</strong>n director <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Para finalizar, se analiza el f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l primero <strong>de</strong> estos índices, el<br />

índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y se hace con carácter retroactivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1999,<br />

utilizando <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> datos que posee el <strong>IEEE</strong> y <strong>de</strong>sagregando por tres variables<br />

taxonómicas: sexo, i<strong>de</strong>ología política y com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s autónomas.<br />

■■<br />

EL SISTEMA ORIGINAL DE INDICADORES DE CONCIENCIA<br />

DE DEFENSA (SICDEF)<br />

Para el diseño <strong>de</strong> <strong>un</strong> conj<strong>un</strong>to coher<strong>en</strong>te y completo <strong>de</strong> indicadores que permitan<br />

medir <strong>un</strong> concepto tan poliédrico como es <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

– o, como inicialm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>nominó, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa – se emplearon<br />

dos caminos complem<strong>en</strong>tarios:<br />

174<br />

• <strong>un</strong>o <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, <strong>en</strong> el que se analiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> qué perspectivas difer<strong>en</strong>tes se<br />

va a estudiar el concepto y <strong>de</strong>scomponi<strong>en</strong>do, a su vez, cada perspectiva <strong>en</strong><br />

distintos <strong>en</strong>foques.<br />

• otro asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, que recopi<strong>la</strong> aquel<strong>la</strong>s variables que ya exist<strong>en</strong> y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción con alg<strong>un</strong>o <strong>de</strong> esos <strong>en</strong>foques.<br />

At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al marco conceptual que subyace tras <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, y sucintam<strong>en</strong>te recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes Directivas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional,<br />

se establecieron tres gran<strong>de</strong>s perspectivas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes:<br />

• Compromiso social con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: ¿cómo percibe el ciudadano su responsabilidad<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los valores e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s que le son propios?<br />

• Interacción FAS-sociedad: ¿le interesa al ciudadano los as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados<br />

con sus Fuerzas Armadas?<br />

• Recursos personales y económicos: ¿consi<strong>de</strong>ra sufici<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong><br />

los recursos que el Estado dispone para sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas?<br />

Cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> estas perspectivas constituye <strong>un</strong> indicador <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> indicadores<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Mediante técnicas multicriterio <strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><br />

expertos civiles y militares <strong>en</strong> distintas materias re<strong>la</strong>cionadas con el concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, se asignaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes pon<strong>de</strong>raciones a<br />

dichos indicadores: 55%, 27% y 18% respectivam<strong>en</strong>te.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos «indicadores-perspectivas» se <strong>de</strong>scompone, a su vez, <strong>en</strong><br />

otros «indicadores-<strong>en</strong>foque» más concretos a los que se les asignan pesos distintos<br />

que reflejan su importancia <strong>en</strong> conformar el concepto objetivo. Este proceso<br />

se resume a continuación.<br />

■■<br />

Del compromiso social con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Enfoques<br />

Riesgos y Am<strong>en</strong>azas: valora <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong> a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>un</strong> conflicto militar por <strong>la</strong> situación<br />

internacional.<br />

Implicación con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa: valora el compromiso social<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su país.<br />

I<strong>de</strong>ntidad Nacional: valora el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse español.<br />

Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS: valora <strong>la</strong> opinión personal sobre <strong>la</strong>s<br />

FAS.<br />

Implicación internacional: valora <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> proyección<br />

exterior <strong>de</strong> nuestras FAS.<br />

Peso<br />

asignado<br />

30%<br />

25%<br />

17,5%<br />

17,5%<br />

10%<br />

175<br />

■■<br />

De <strong>la</strong> interacción FAS-sociedad<br />

Enfoques<br />

Medios <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación: evalúa <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> noticias y<br />

ev<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>s FAS.<br />

Investigación y Publicaciones: valora <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

españoles por temas militares <strong>en</strong> el ámbito <strong>un</strong>iversitario.<br />

Activida<strong>de</strong>s: valora <strong>la</strong>s inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los españoles por<br />

temas militares <strong>en</strong> el ámbito <strong>cultura</strong>l.<br />

Peso<br />

asignado<br />

40%<br />

30%<br />

30%<br />

■■<br />

De los recursos<br />

Enfoques<br />

Peso<br />

asignado<br />

Personal: evalúa <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda social a ingresar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s FAS. 60%<br />

Materiales: valora los recursos económicos para Def<strong>en</strong>sa. 40%


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Definida <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, queda precisam<strong>en</strong>te<br />

asignar a dichos indicadores, <strong>un</strong>as variables medibles y fácilm<strong>en</strong>te disponibles.<br />

Para ello, se seleccionaron, <strong>de</strong> distintas fu<strong>en</strong>tes, variables m<strong>en</strong>surables que<br />

reve<strong>la</strong>n, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida, singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos <strong>en</strong>foques.<br />

Esta graduación se materializa <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes pesos pre<strong>de</strong>terminados que<br />

reflejan <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables que construy<strong>en</strong> cada <strong>en</strong>foque.<br />

A continuación se resume este proceso: <strong>de</strong> cada indicador <strong>en</strong> el nivel superior,<br />

a través <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>foques, hasta <strong>la</strong>s variables <strong>en</strong> el nivel inferior, y que, <strong>en</strong> su<br />

conj<strong>un</strong>to, conforma <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l SICDEF original <strong>de</strong> 2007.<br />

■■<br />

INDICADOR: Del compromiso social con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

• Riesgos y Am<strong>en</strong>azas<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

176<br />

1.1.1<br />

Seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> conflictos<br />

De los sigui<strong>en</strong>tes<br />

focos posibles <strong>de</strong><br />

conflicto internacional,<br />

¿cuál o cuáles<br />

podrían afectar a <strong>la</strong><br />

<strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> España?<br />

CIS 0,3<br />

1.1.2<br />

Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />

países<br />

¿Cree que actualm<strong>en</strong>te<br />

existe algún<br />

país que repres<strong>en</strong>te<br />

<strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza militar<br />

para España?<br />

CIS 0,3<br />

1.1.3<br />

Valoración<br />

<strong>de</strong> situación<br />

internacional<br />

¿Cómo valoraría <strong>la</strong><br />

situación internacional<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad?<br />

BRIE 0,2<br />

1.1.4<br />

Interés por<br />

as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa<br />

Cuando los medios<br />

<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> as<strong>un</strong>tos<br />

refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s FAS,<br />

¿con qué interés<br />

sigue Ud. este tipo<br />

<strong>de</strong> informaciones?<br />

CIS 0,2


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Implicación con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

1.2.1<br />

Disposición a<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l<br />

país<br />

En el supuesto <strong>de</strong> que<br />

España fuera atacada<br />

militarm<strong>en</strong>te, ¿estaría<br />

dispuesto a participar<br />

vol<strong>un</strong>tariam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l país?<br />

CIS 0,4<br />

1.2.2<br />

Justificación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l territorio<br />

Para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l territorio<br />

¿está justificado<br />

el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS?<br />

IPSOS 0,3<br />

1.2.3<br />

Opinión<br />

sobre presupuesto<br />

<strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa<br />

En su opinión, ¿el presupuesto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar, mant<strong>en</strong>erse<br />

o disminuir?<br />

IPSOS 0,15<br />

1.2.4<br />

Criterio<br />

paterno alistami<strong>en</strong>to<br />

Si <strong>un</strong> hijo suyo le<br />

dijera que quiere<br />

hacerse soldado<br />

profesional, ¿le animaría<br />

a hacerlo o lo<br />

<strong>de</strong>saconsejaría?<br />

CIS 0,15<br />

177<br />

• I<strong>de</strong>ntidad Nacional<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

1.3.1<br />

Orgullo <strong>de</strong><br />

ser español<br />

¿Hasta qué p<strong>un</strong>to se<br />

si<strong>en</strong>te orgulloso <strong>de</strong> ser<br />

español?<br />

CIS 0,5<br />

1.3.2<br />

Emoción ante<br />

<strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra<br />

¿Cuánta emoción<br />

si<strong>en</strong>te ante <strong>la</strong> Ban<strong>de</strong>ra<br />

españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> acto o<br />

ceremonia?<br />

CIS 0,2<br />

1.3.3<br />

Emoción ante<br />

el himno<br />

¿Cuánta emoción<br />

si<strong>en</strong>te cuando escucha<br />

el himno nacional <strong>en</strong><br />

<strong>un</strong> acto o ceremonia?<br />

CIS 0,2<br />

1.3.4<br />

Emoción <strong>en</strong><br />

actos militares<br />

¿Cuánta emoción<br />

si<strong>en</strong>te cuando asiste<br />

a <strong>un</strong>a ceremonia<br />

militar?<br />

CIS 0,1


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

1.4.1<br />

Confianza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s FAS<br />

Confianza <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l país <strong>en</strong> sus FAS<br />

Eurobarómetro<br />

0,3<br />

1.4.2<br />

Opinión sobre<br />

<strong>la</strong>s FAS<br />

En g<strong>en</strong>eral, ¿cómo es <strong>la</strong><br />

opinión que ti<strong>en</strong>e sobre<br />

<strong>la</strong>s FAS españo<strong>la</strong>s?<br />

CIS 0,25<br />

1.4.3<br />

Opinión<br />

capacitación<br />

<strong>de</strong> los militares<br />

En g<strong>en</strong>eral, ¿cómo<br />

diría que, actualm<strong>en</strong>te,<br />

los militares españoles<br />

están capacitados para<br />

cumplir su <strong>la</strong>bor?<br />

CIS 0,25<br />

178<br />

1.4.4<br />

Contribución<br />

FAS al<br />

prestigio <strong>de</strong>l<br />

país<br />

En el caso concreto <strong>de</strong><br />

España, ¿cómo diría<br />

que <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

FAS ha contribuido a<br />

mejorar el prestigio <strong>de</strong><br />

nuestro país?<br />

CIS 0,2<br />

• Implicación internacional<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

1.5.1<br />

Opinión<br />

participación<br />

misiones <strong>de</strong><br />

paz<br />

¿Está <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que<br />

nuestro país participe<br />

<strong>en</strong> misiones <strong>de</strong> paz?<br />

CIS 0,3<br />

1.5.2<br />

Aprobación<br />

perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN<br />

¿Aprueba <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

OTAN?<br />

INCIPE 0,25<br />

1.5.3<br />

Opinión<br />

sobre PESD<br />

¿Está a favor o <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong> <strong>un</strong>a Política <strong>de</strong> Seguridad<br />

y Def<strong>en</strong>sa común<br />

<strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> UE?<br />

Eurobarómetro<br />

0,25<br />

1.5.4<br />

Justificación<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa país<br />

aliado<br />

¿Cree que <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS estaría<br />

justificada <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

ataque a <strong>un</strong> país <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UE o <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN?<br />

IPSOS 0,2


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

INDICADOR: De <strong>la</strong> interacción FAS-sociedad<br />

• Medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

2.1.1 Notoriedad<br />

P<strong>un</strong>tos <strong>de</strong> notoriedad<br />

acumu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el año<br />

según <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong><br />

notoriedad <strong>de</strong> marcas<br />

Top of Mind<br />

IMOP 0,15<br />

2.1.2<br />

Noticias <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>cia<br />

Teletipos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia<br />

EFE que cont<strong>en</strong>gan<br />

<strong>la</strong> expresión «Fuerzas<br />

Armadas» o «Ejército»<br />

o «FAS» o «FFAA».<br />

EFE 0,1<br />

2.1.3 Entrevistas<br />

2.1.4 Reportajes<br />

Nº <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas <strong>de</strong><br />

personal militar aprobadas<br />

por los organismos<br />

<strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

DIR-<br />

COM-<br />

DEF<br />

Nº <strong>de</strong> reportajes sobre<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional españo<strong>la</strong><br />

contabilizados por los<br />

organismos <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

DIR-<br />

COM-<br />

DEF<br />

0,1<br />

0,15<br />

179<br />

2.1.5<br />

Artículos <strong>de</strong><br />

opinión<br />

Nº <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong><br />

opinión (incluidos editoriales)<br />

sobre aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

DIR-<br />

COM-<br />

DEF<br />

0,15<br />

2.1.6<br />

Audi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sfile<br />

Audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sfile 12<br />

octubre<br />

Sofres<br />

A.M.<br />

0,1<br />

2.1.7<br />

Otras informaciones<br />

<strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa escrita sobre<br />

aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Otras informaciones<br />

DIR-<br />

COM-<br />

DEF<br />

0,1<br />

2.1.8 Visitas web<br />

Nº <strong>de</strong> visitas a páginas<br />

Web oficiales re<strong>la</strong>cionadas<br />

con Def<strong>en</strong>sa<br />

durante el año<br />

Ministerio<br />

Def<strong>en</strong>sa<br />

0,15


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Investigación y publicaciones<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

2.2.1<br />

Conv<strong>en</strong>ios<br />

Universida<strong>de</strong>s<br />

Universida<strong>de</strong>s que<br />

han firmado conv<strong>en</strong>ios<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

con organismos<br />

militares<br />

DIGE-<br />

RINS<br />

0,3<br />

2.2.2<br />

Visitantes<br />

archivos<br />

Visitantes a archivos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros, insta<strong>la</strong>ciones<br />

y activida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les<br />

y <strong>de</strong>portivas<br />

PLA-<br />

NESTA-<br />

DEF<br />

0,2<br />

2.2.3<br />

Títulos<br />

temática<br />

militar<br />

Títulos publicados<br />

con ISBN <strong>en</strong> España<br />

con materia «arte<br />

militar <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral»<br />

ISBN 0,3<br />

180<br />

2.2.4<br />

Tesis doctorales<br />

Tesis doctorales<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> España<br />

<strong>de</strong> temática militar<br />

TESEO 0,2<br />

• Activida<strong>de</strong>s<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

2.3.1<br />

Jornadas y<br />

Seminarios<br />

Nº <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

realizadas<br />

DIGE-<br />

RINS<br />

0,4<br />

2.3.2<br />

Desfiles y<br />

paradas<br />

Desfiles y paradas<br />

para público g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estadística <strong>de</strong><br />

c<strong>en</strong>tros, insta<strong>la</strong>ciones<br />

y activida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les<br />

y <strong>de</strong>portivas<br />

PLANES-<br />

TADEF<br />

0,25<br />

2.3.3 Conciertos<br />

Conciertos para<br />

público g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estadística <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros,<br />

insta<strong>la</strong>ciones y<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les<br />

y <strong>de</strong>portivas<br />

PLANES-<br />

TADEF<br />

0,25


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

2.3.4<br />

Visitas a<br />

museos<br />

Estadística <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros,<br />

insta<strong>la</strong>ciones y<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>cultura</strong>les<br />

y <strong>de</strong>portivas<br />

PLANES-<br />

TADEF<br />

0,1<br />

■■<br />

INDICADOR: De los recursos<br />

• Personal<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

3.1.1<br />

Demanda <strong>la</strong>boral<br />

militar<br />

Nº <strong>de</strong> aspirantes<br />

civiles pres<strong>en</strong>tados<br />

a convocatoria <strong>de</strong><br />

ingreso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s FAS<br />

<strong>en</strong> el año<br />

DIGE-<br />

REM<br />

0,5<br />

3.1.2<br />

3.1.3<br />

Def<strong>en</strong>sa/<br />

pob<strong>la</strong>ción<br />

activa<br />

Predisposición<br />

soldado<br />

profesional<br />

Nº <strong>de</strong> militares y<br />

civiles respecto a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción activa<br />

¿Cuánto <strong>de</strong> probable<br />

consi<strong>de</strong>ra el hacerse<br />

soldado profesional?<br />

OTAN 0,3<br />

CIS 0,2<br />

181<br />

• Materiales<br />

VARIABLE Definición Fu<strong>en</strong>te pon<strong>de</strong>ración<br />

3.2.1<br />

Presupuesto<br />

per cápita<br />

Presupuesto <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

por habitante<br />

OTAN 0,35<br />

3.2.2<br />

Presupuesto/<br />

PIB<br />

% <strong>de</strong>l PIB <strong>de</strong>stinado<br />

a Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el año<br />

OTAN 0,25<br />

3.2.3<br />

Presupuesto<br />

Def<strong>en</strong>sa / <strong>de</strong>l<br />

Estado<br />

% <strong>de</strong>l presupuesto<br />

<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong>stinado<br />

a Def<strong>en</strong>sa<br />

Presupuestos<br />

G<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong>l Estado<br />

0,25<br />

3.2.4<br />

I+D+i per<br />

cápita<br />

Inversión <strong>en</strong> I+D+i<br />

per cápita<br />

Presupuestos<br />

G<strong>en</strong>erales<br />

<strong>de</strong>l Estado<br />

0,15


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Glosario sobre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información:<br />

CIS: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta «La Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas».<br />

BRIE: Barómetro <strong>de</strong>l Real Instituto Elcano <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales sobre<br />

política internacional.<br />

IPSOS: Instituto in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> mercados. Encuesta anual<br />

«L’Europe et ses moy<strong>en</strong>s <strong>de</strong> dèf<strong>en</strong>se».<br />

Eurobarómetro: Encuesta semestral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea.<br />

IMOP: Instituto <strong>de</strong> Marketing y Opinión Pública.<br />

EFE: Ag<strong>en</strong>cia españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> noticias<br />

DIRCOMDEF: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa (hoy Oficina<br />

<strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación).<br />

182<br />

Sofres A.M.: Medición <strong>de</strong> audi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> televisión <strong>en</strong> España.<br />

DIGERINS: Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to.<br />

PLANESTADEF: P<strong>la</strong>n Estadístico <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa.<br />

INCIPE: Encuestas <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Cuestiones Internacionales y Políticas Exterior.<br />

ISBN (International Standard Book Number): Base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> libros y editoriales<br />

que muestran los libros publicados <strong>en</strong> España por editoriales españo<strong>la</strong>s<br />

que utilizan el código ISBN como i<strong>de</strong>ntificador.<br />

TESEO: Bases <strong>de</strong> datos sobre tesis doctorales <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación.<br />

■■<br />

EL NUEVO SICDEF<br />

En los cuadros anteriores, <strong>la</strong>s variables - constructores básicos para e<strong>la</strong>borar el<br />

índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa - son <strong>de</strong> diversa naturaleza: bi<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes<br />

respecto a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>en</strong>cuestas, bi<strong>en</strong> datos económicos<br />

<strong>de</strong> los presupuestos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong>l Estado, bi<strong>en</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> visitas a<br />

insta<strong>la</strong>ciones u otros ev<strong>en</strong>tos.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Para construir cada indicador se agregaban estas variables cuyas <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

medida (porc<strong>en</strong>tajes o numéricas) eran distintas y, por ello, se <strong>la</strong>s sometía a<br />

<strong>un</strong>as transformaciones, más o m<strong>en</strong>os arbitrarias, que dificultaba <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l número <strong>de</strong>trás <strong>de</strong> cada indicador.<br />

En los últimos años, a<strong>de</strong>más, se constató <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> conseguir datos<br />

<strong>de</strong> alg<strong>un</strong>as <strong>de</strong> estas variables. Y, por otra parte, hoy, se percib<strong>en</strong> nuevas variables<br />

<strong>de</strong> interés que podrían participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> los indicadores.<br />

Como, por ejemplo, el número <strong>de</strong> reservistas que se incorporan al año, o<br />

el número <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s Jornadas / Seminarios e, incluso, los días que<br />

duran éstas.<br />

Por todo ello, <strong>en</strong> 2010 surge <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> revisar el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> SICDEF.<br />

El nuevo sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa (SICDEF)<br />

está basado <strong>en</strong> cuatro requisitos:<br />

• Disponer <strong>de</strong> <strong>un</strong>os indicadores c<strong>la</strong>ros e inteligibles <strong>en</strong> consonancia con <strong>la</strong>s<br />

Directivas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong>l <strong>IEEE</strong> que lleva a cabo el CIS, sustituy<strong>en</strong>do alg<strong>un</strong>as<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l SICDEF inicial por el CIS y explotando más preg<strong>un</strong>tas <strong>de</strong><br />

dicha <strong>en</strong>cuesta.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> Oficina <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tación<br />

y el Órgano <strong>de</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales<br />

<strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa como fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos estables que<br />

sustituyan a otras poco fiables.<br />

• Pot<strong>en</strong>ciar el P<strong>la</strong>n estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa (PLANESTADEF), ampliando <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong>l actual P<strong>la</strong>n para que incluya nuevos datos.<br />

183<br />

De acuerdo con estos criterios, se han rec<strong>la</strong>sificado <strong>la</strong>s variables utilizadas <strong>en</strong><br />

el SICDEF anterior <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> sus <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida, que básicam<strong>en</strong>te<br />

son bi<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> o bi<strong>en</strong> recu<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> algún<br />

ev<strong>en</strong>to.<br />

Pero, más allá <strong>de</strong> esta difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, esta c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>staca dos<br />

tipos <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os: los subjetivos, que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión (por ejemplo,<br />

¿te p<strong>la</strong>ntearías <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> hacerte reservista vol<strong>un</strong>tario?) y los objetivos,<br />

que son datos reales (por ejemplo, número <strong>de</strong> visitas a museos militares que<br />

repres<strong>en</strong>taría <strong>un</strong> c<strong>en</strong>so).<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta c<strong>la</strong>sificación, el nuevo SICDEF está basado <strong>en</strong> dos<br />

índices complem<strong>en</strong>tarios para evaluar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>, que se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a continuación.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

Índice <strong>de</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Este índice mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> predisposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad a sost<strong>en</strong>er a sus Fuerzas<br />

Armadas, es <strong>de</strong>cir, el grado <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad hacia <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> que<br />

España cu<strong>en</strong>te con <strong>un</strong>os ejércitos mo<strong>de</strong>rnos y eficaces.<br />

Para su e<strong>la</strong>boración utiliza, exclusivam<strong>en</strong>te, variables que son porc<strong>en</strong>tajes re<strong>la</strong>tivos<br />

a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>.<br />

Para conseguir su total autonomía, este índice está basado, exclusivam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong><br />

los datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta «La Def<strong>en</strong>sa Nacional y <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas» contratada<br />

al efecto por el propio <strong>IEEE</strong> al C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas<br />

(CIS) y que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2009, se ha <strong>en</strong>riquecido con nuevas preg<strong>un</strong>tas.<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> importancia que se otorga a cada variable para formar los<br />

distintos indicadores, se ha procurado respetar los pesos asignados <strong>en</strong> el anterior<br />

SICDEF.<br />

El apartado cuarto, <strong>de</strong>scribe este índice y el apartado quinto muestra sus resultados.<br />

184<br />

■■<br />

Índice <strong>de</strong> participación ciudadana<br />

Este índice -actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> fase <strong>de</strong> diseño- evalúa <strong>la</strong> respuesta real <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

a participar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas mediante ciertos parámetros que<br />

valoran, <strong>de</strong> forma numérica, cómo es esa respuesta y cuáles son los medios<br />

que <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes pon<strong>en</strong> para satisfacer esa <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cial<br />

medida <strong>en</strong> el apartado anterior.<br />

El f<strong>un</strong>cionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> participación ciudadana es el sigui<strong>en</strong>te: se establece<br />

<strong>un</strong> año base al que se le da el índice 100. Para los sigui<strong>en</strong>tes periodos, el índice<br />

se expresa como porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> variación con respecto al valor <strong>de</strong>l año base.<br />

■■<br />

EL NUEVO ÍNDICE DE CONCIENCIA DE DEFENSA<br />

Un índice es <strong>un</strong>a variable que cuantifica o cualifica <strong>un</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> nuestro caso<br />

sociológico, reduci<strong>en</strong>do gran<strong>de</strong>s volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> datos a <strong>un</strong> único número que permite<br />

su comparación <strong>en</strong> el tiempo y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, obt<strong>en</strong>er conclusiones.<br />

El nuevo índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa mi<strong>de</strong> cómo se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong> sociedad<br />

con sus Fuerzas Armadas a través <strong>de</strong> sus opiniones <strong>en</strong> <strong>un</strong>a <strong>en</strong>cuesta. Sus resultados,<br />

por tanto, son porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>un</strong>a muestra, que al estar bi<strong>en</strong> diseñada, es<br />

extrapo<strong>la</strong>ble al conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong>n (4) .<br />

(4)<br />

Excluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s autónomas <strong>de</strong> Ceuta y Melil<strong>la</strong> don<strong>de</strong> no se lleva a cabo dicha<br />

<strong>en</strong>cuesta.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

La construcción <strong>de</strong> este índice es análoga al <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo original.<br />

El primer paso es analizar el marco conceptual objetivo, esto es, <strong>de</strong>limitar qué<br />

gran<strong>de</strong>s áreas <strong>de</strong>be abarcar dicho índice. Se han respetado <strong>la</strong>s tres perspectivas<br />

<strong>de</strong>finidas <strong>en</strong> el anterior mo<strong>de</strong>lo, cada <strong>un</strong>a <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong>finida por <strong>un</strong> indicador<br />

m<strong>en</strong>surable.<br />

Estos tres indicadores, manti<strong>en</strong><strong>en</strong> el significado <strong>de</strong>l SICDEF original y su<br />

peso, a<strong>un</strong>que se han r<strong>en</strong>ombrado <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo:<br />

NUEVO SICDEF<br />

INDICADOR<br />

Del papel constitucional: ¿cómo percibe<br />

el ciudadano su responsabilidad con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los valores e i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s que<br />

le son propios y que están recogidos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Constitución españo<strong>la</strong>?<br />

Interacción FAS-sociedad: ¿le interesan<br />

al ciudadano los as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados<br />

con sus Fuerzas Armadas?<br />

Del apoyo ciudadano: ¿consi<strong>de</strong>ra, <strong>la</strong><br />

sociedad españo<strong>la</strong>, sufici<strong>en</strong>tes los recursos<br />

que el Estado pone para sost<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas?<br />

peso<br />

0,55<br />

0,27<br />

0,18<br />

185<br />

Cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> estos indicadores se construye agrupando distintos <strong>en</strong>foques homogéneos<br />

con cada perspectiva. Y, cada <strong>en</strong>foque, se forma sumando variables<br />

m<strong>en</strong>surables – medidas <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> – recogidas <strong>de</strong><br />

<strong>un</strong>a única fu<strong>en</strong>te que es, precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta «La Def<strong>en</strong>sa Nacional y <strong>la</strong>s<br />

Fuerzas Armadas» (5) .<br />

Cada variable y cada <strong>en</strong>foque no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> misma importancia al componer<br />

el indicador y, por ello, se les ha asignado <strong>un</strong> peso preestablecido que se ha<br />

mant<strong>en</strong>ido, siempre que se ha podido, igual al <strong>de</strong>l SICDEF original <strong>de</strong>rivado<br />

<strong>de</strong> técnicas multicriterio.<br />

A continuación se <strong>de</strong>scribe cómo se construye cada indicador a partir <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>foques y éstos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables y se pres<strong>en</strong>ta cómo ha sido su respuesta<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io 1999-2009.<br />

(5)<br />

El cuestionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta CIS para <strong>de</strong>scribir el SICDEF es el <strong>de</strong> 2009.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

■■<br />

Indicador: Del papel constitucional<br />

La Constitución Españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> su artículo 8, p<strong>un</strong>to 1, seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como misión garantizar <strong>la</strong> soberanía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> España,<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r su integridad territorial y el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to constitucional. Asimismo,<br />

<strong>en</strong> su artículo 30, p<strong>un</strong>to 1, seña<strong>la</strong> que los españoles ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el <strong>de</strong>recho y el <strong>de</strong>ber<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a España.<br />

Este indicador mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> as<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> los españoles <strong>de</strong> su papel constitucional,<br />

tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> predisposición hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su país como <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s para cumplir su <strong>la</strong>bor. Se construye a través <strong>de</strong><br />

cinco <strong>en</strong>foques pon<strong>de</strong>rados, como se seña<strong>la</strong> <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te cuadro:<br />

peso para formar<br />

el índice<br />

INDICADOR<br />

ENFOQUES<br />

peso para<br />

formar el<br />

indicador<br />

Riesgos y Am<strong>en</strong>azas 0,3<br />

186<br />

0,55<br />

Del papel<br />

Constitucional<br />

Compromiso con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

0,25<br />

S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to Nacional 0,175<br />

Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS 0,175<br />

Compromiso Internacional<br />

0,1


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Analizando <strong>la</strong> serie temporal <strong>de</strong>l indicador «papel constitucional» <strong>de</strong>staca el<br />

aum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> 2005 y 2007, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque «riesgos y am<strong>en</strong>azas» - que coinci<strong>de</strong><br />

con <strong>la</strong> participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> Iraq y el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> Afganistán – y <strong>la</strong> caída<br />

<strong>de</strong> 24 p<strong>un</strong>tos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> 2009. Hoy, únicam<strong>en</strong>te el 34% percibe am<strong>en</strong>azas<br />

sobre su <strong>seguridad</strong>.<br />

Hay que seña<strong>la</strong>r, sin embargo, que esta significativa reducción <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque<br />

«riesgos y am<strong>en</strong>azas» se <strong>de</strong>be, principalm<strong>en</strong>te, a <strong>un</strong>a reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

<strong>en</strong> el cuestionario CIS <strong>de</strong> 2009, como se explica <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te apartado.<br />

Se analizan ahora, por separado, cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques que forman el indicador<br />

<strong>de</strong>l papel constitucional.<br />

• Riesgos y Am<strong>en</strong>azas<br />

Valora <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> a que exist<strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios que afectan<br />

o podrían hacerlo a nuestra <strong>seguridad</strong>.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

1.1.1<br />

Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />

países<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra que, hoy, existe<br />

algún país que supone <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza<br />

militar para España.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas «sí» <strong>la</strong><br />

preg<strong>un</strong>ta «¿cree que actualm<strong>en</strong>te<br />

existe algún país que repres<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a<br />

am<strong>en</strong>aza militar para España?».<br />

nº 30 0,5<br />

187<br />

1.1.2<br />

Seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong><br />

conflictos<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra que hoy existe<br />

algún conflicto internacional que<br />

repres<strong>en</strong>ta <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza militar para<br />

España.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> los individuos que han<br />

contestado algún foco concreto <strong>de</strong><br />

conflicto internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿cree que actualm<strong>en</strong>te existe algún<br />

conflicto internacional que repres<strong>en</strong>te<br />

<strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza militar para España?».<br />

A partir <strong>de</strong> 2009, su cálculo se basa<br />

<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas<br />

«sí» <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta «¿cree que actualm<strong>en</strong>te<br />

existe algún conflicto internacional<br />

que repres<strong>en</strong>te <strong>un</strong>a am<strong>en</strong>aza<br />

militar para España?».<br />

nº 31a 0,5


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

La disminución <strong>en</strong> 2009 <strong>de</strong>, prácticam<strong>en</strong>te, 45 p<strong>un</strong>tos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> variable<br />

«seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conflictos» se <strong>de</strong>be, principalm<strong>en</strong>te a <strong>un</strong>a preg<strong>un</strong>ta<br />

mejor formu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> el cuestionario <strong>de</strong> 2009. Si ésta se hubiese aplicado <strong>en</strong> los<br />

anteriores cuestionarios, <strong>la</strong> respuesta habría sido, sin duda, mucho m<strong>en</strong>or.<br />

188<br />

No obstante lo anterior, <strong>la</strong> reducción efectiva <strong>en</strong> 2009 <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque «riesgos y<br />

am<strong>en</strong>azas», pue<strong>de</strong> interpretarse por el <strong>de</strong>sinterés y cambio <strong>de</strong> prioridad fr<strong>en</strong>te<br />

a otras preocupaciones.<br />

• Compromiso con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Valora el interés y el compromiso social con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los intereses nacionales.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

1.2.1<br />

Disposición<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>de</strong>l país<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles que estaría dispuesto a<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su país.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«si España fuese atacada militarm<strong>en</strong>te,<br />

¿estaría dispuesto a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a su país?», con respuestas<br />

categóricas (Si, con toda <strong>seguridad</strong>;<br />

Probablem<strong>en</strong>te sí; Probablem<strong>en</strong>te<br />

no; No, con toda <strong>seguridad</strong> o NC)<br />

a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 70, 30 y 0<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 8 0,5


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

1.2.2<br />

Justificación<br />

empleo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s FAS<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que aprobaría el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r el territorio o<br />

los intereses económicos españoles.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> españoles que justificarían<br />

que el gobierno or<strong>de</strong>nase <strong>un</strong>a<br />

acción militar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> invasión<br />

<strong>de</strong>l territorio nacional o para<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los intereses económicos<br />

españoles (respuestas 9a o 9c).<br />

nº 9 0,5<br />

189<br />

Lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos variables que integran el <strong>en</strong>foque<br />

«compromiso con <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa» es que son diverg<strong>en</strong>tes, ocasionando que <strong>la</strong> respuesta<br />

<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque sea prácticam<strong>en</strong>te constante <strong>en</strong> torno al 50%. Muestra<br />

<strong>un</strong>a sociedad que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa como patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

y no <strong>de</strong>l conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to Nacional<br />

Valora el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse español.<br />

190<br />

1.3.1<br />

1.3.2<br />

1.3.3<br />

1.3.4<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que se si<strong>en</strong>te orgulloso <strong>de</strong> ser español.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿hasta qué p<strong>un</strong>to se si<strong>en</strong>te<br />

Orgullo <strong>de</strong><br />

orgulloso <strong>de</strong> ser español?», con<br />

ser español<br />

respuestas categóricas (mucho,<br />

nº 3 0,5<br />

bastante, poco o nada) a <strong>la</strong>s que se<br />

les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>:<br />

100, 70, 30 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Emoción<br />

ante <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra<br />

Emoción<br />

ante el<br />

himno<br />

Emoción <strong>en</strong><br />

actos militares<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles que se emociona ante <strong>la</strong><br />

ban<strong>de</strong>ra españo<strong>la</strong>.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿qué si<strong>en</strong>te cuando ve <strong>la</strong> ban<strong>de</strong>ra<br />

españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>un</strong> acto?», con<br />

respuestas categóricas (mucha<br />

emoción, algo <strong>de</strong> emoción, muy<br />

poca emoción o nada) a <strong>la</strong>s que se<br />

les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>:<br />

100, 64, 27 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles que se emociona ante el<br />

himno español.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿qué si<strong>en</strong>te cuando escucha el<br />

himno?», con respuestas categóricas<br />

(mucha emoción, algo <strong>de</strong><br />

emoción, muy poca emoción o<br />

nada) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra con<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 64, 27 y 0<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que se emociona al asistir a<br />

<strong>un</strong> acto castr<strong>en</strong>se.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿qué si<strong>en</strong>te cuando asiste a <strong>un</strong><br />

acto castr<strong>en</strong>se?», con respuestas<br />

categóricas (mucha emoción, algo<br />

<strong>de</strong> emoción, muy poca emoción o<br />

nada) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra con<br />

<strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 64, 27 y 0.<br />

nº 4 0,2<br />

nº 5 0,2<br />

nº 6 0,1


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

El s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> orgullo <strong>de</strong> ser español, que es mayoritario, no está asociado<br />

directam<strong>en</strong>te con los símbolos nacionales y, m<strong>en</strong>os aún, con <strong>la</strong> emoción <strong>en</strong> los<br />

actos castr<strong>en</strong>ses.<br />

191<br />

• Valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS<br />

Valora <strong>la</strong> opinión personal sobre <strong>la</strong>s FAS.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

1.4.1<br />

Confianza <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s FAS<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s FAS<br />

españo<strong>la</strong>s están sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

bi<strong>en</strong> preparadas.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿cómo consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> preparadas<br />

a <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s<br />

para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>un</strong>a agresión?»,<br />

con respuestas categóricas (mucho,<br />

bastante, poco o nada) a <strong>la</strong>s que se<br />

les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>:<br />

100, 70, 30 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 17 0,3


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

1.4.2<br />

Opinión sobre<br />

<strong>la</strong>s FAS<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que ti<strong>en</strong>e bu<strong>en</strong>a opinión <strong>de</strong><br />

sus FAS.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿qué opinión ti<strong>en</strong>e sobre <strong>la</strong>s<br />

FAS?», con respuestas categóricas<br />

(muy bu<strong>en</strong>a; bu<strong>en</strong>a; regu<strong>la</strong>r; ma<strong>la</strong>;<br />

muy ma<strong>la</strong>) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 75,<br />

50, 25 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº<br />

16<br />

0,25<br />

192<br />

1.4.3<br />

Opinión capacitación<br />

<strong>de</strong><br />

los militares<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles que consi<strong>de</strong>ra sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

capacitados a los militares<br />

españoles.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿cómo consi<strong>de</strong>ra, hoy, <strong>la</strong> capacitación<br />

profesional <strong>de</strong> los militares?»,<br />

con respuestas categóricas<br />

(mucho, bastante, poco o nada)<br />

a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 70, 30 y 0<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº<br />

19<br />

0,25<br />

1.4.4<br />

Contribución<br />

FAS al<br />

prestigio <strong>de</strong>l<br />

país<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong>s FAS<br />

contribuy<strong>en</strong> al prestigio internacional<br />

<strong>de</strong> España.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s FAS ha contribuido al prestigio<br />

internacional <strong>de</strong> España?», con<br />

respuestas categóricas (mucho,<br />

bastante, poco o nada) a <strong>la</strong>s que se<br />

les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>:<br />

100, 70, 30 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº<br />

13<br />

0,2<br />

Lo más <strong>de</strong>stacado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque «valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS» es que<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s variables que lo forman es creci<strong>en</strong>te.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

En términos porc<strong>en</strong>tuales, sin embargo, ap<strong>en</strong>as el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong><br />

valora bi<strong>en</strong> a sus Fuerzas Armadas.<br />

• Compromiso internacional<br />

193<br />

Valora <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> <strong>la</strong> proyección exterior <strong>de</strong> nuestras FAS.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

1.5.1<br />

Opinión participación<br />

misiones <strong>de</strong><br />

paz<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que está <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS <strong>en</strong> misiones<br />

internacionales.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el porc<strong>en</strong>taje<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas «más<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo», <strong>de</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿está <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> que España<br />

participe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s misiones internacionales<br />

<strong>de</strong> paz?».<br />

nº 28 0,4


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

1.5.2<br />

Opinión<br />

perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> OTAN<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra positiva <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

a <strong>la</strong> OTAN.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«¿cómo <strong>de</strong> positiva cree que está<br />

si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España a<br />

<strong>la</strong> OTAN?», con respuestas categóricas<br />

(muy positiva, bastante<br />

positiva, bastante negativa o muy<br />

negativa) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 80, 0 y<br />

0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 27 0,3<br />

194<br />

1.5.3<br />

Aprobación<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa país<br />

aliado<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que aprobaría el empleo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r el territorio o<br />

los intereses económicos <strong>de</strong> países<br />

aliados.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas que han<br />

seña<strong>la</strong>do 9b o 9d, <strong>de</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«aprobaría que el gobierno or<strong>de</strong>nase<br />

<strong>un</strong>a acción militar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

invasión <strong>de</strong>l territorio <strong>de</strong> <strong>un</strong> aliado o<br />

para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los intereses económicos<br />

aliados».<br />

nº 9 0,3


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

La evolución <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque «compromiso internacional» ha permanecido constante<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 55%. Sin embargo, <strong>la</strong>s variables-constructor que lo forman<br />

muestran <strong>un</strong>a sociedad muy comprometida con <strong>la</strong>s misiones humanitarias pero<br />

muy poco inclinadas <strong>en</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r los intereses <strong>de</strong> los países aliados.<br />

■■<br />

Indicador: De <strong>la</strong> interacción FAS-sociedad<br />

Toda interacción o acción recíproca <strong>en</strong>tre dos o más ag<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> nuestro caso,<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> y sus Fuerzas Armadas, si quiere ser efectiva, requiere<br />

dos condiciones necesarias: com<strong>un</strong>icación y seducción.<br />

peso para<br />

formar el<br />

índice<br />

INDICADOR ENFOQUES peso 1<br />

0,27<br />

Interacción FAS-Sociedad<br />

Medios <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación 0,6<br />

Capacidad <strong>de</strong> seducción 0,4<br />

195<br />

Analizando <strong>la</strong> serie temporal <strong>de</strong>l indicador «interacción FAS-sociedad» <strong>de</strong>staca<br />

<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia creci<strong>en</strong>te, si bi<strong>en</strong>, el porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> 2009 es ap<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l 40%.<br />

Se estudian ahora, por separado, cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques que forman este<br />

indicador.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Medios <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación<br />

Valora el interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s y noticias re<strong>la</strong>cionadas<br />

con sus ejércitos.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

2.1.1<br />

Interés por<br />

as<strong>un</strong>tos <strong>de</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />

los medios<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que sigu<strong>en</strong> con interés <strong>en</strong> los<br />

medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación los as<strong>un</strong>tos<br />

re<strong>la</strong>cionados con Def<strong>en</strong>sa.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«con qué interés sigue <strong>la</strong>s informaciones<br />

<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación<br />

re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional», con respuestas<br />

categóricas (mucho, bastante, poco<br />

o ning<strong>un</strong>o) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100, 70, 30<br />

y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 14 1<br />

196<br />

Al contar este <strong>en</strong>foque con <strong>un</strong>a só<strong>la</strong> variable, <strong>la</strong> respuesta temporal se observa<br />

<strong>en</strong> el gráfico anterior: con <strong>un</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 4 p<strong>un</strong>tos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong> diez años, el<br />

interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> por as<strong>un</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con temas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

es muy limitado.<br />

• Capacidad <strong>de</strong> seducción<br />

Valora <strong>la</strong> capacidad que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>de</strong> seducir a <strong>la</strong> sociedad<br />

españo<strong>la</strong>, <strong>de</strong> cautivarles el ánimo, <strong>de</strong> atracción hacia el<strong>la</strong>s.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

2.2.1<br />

Servicio<br />

militar<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que añora el servicio militar<br />

obligatorio.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición<br />

<strong>de</strong>l servicio militar ha hecho que<br />

<strong>la</strong>s FAS se alej<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad»,<br />

con respuestas categóricas (muy <strong>de</strong><br />

acuerdo, <strong>de</strong> acuerdo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo<br />

o muy <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo) a <strong>la</strong>s que se<br />

les pon<strong>de</strong>ra con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>:<br />

100, 80, 0 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 23 0,4


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

2.2.2<br />

Criterio<br />

paterno alistami<strong>en</strong>to<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles mayores <strong>de</strong> 28 años que<br />

animaría el alistami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus<br />

hijos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s FAS como militar <strong>de</strong><br />

tropa y marinería profesional.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r el<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> respuestas que han<br />

contestado «le animaría» <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

preg<strong>un</strong>ta «¿animaría a su hijo si<br />

quisiese hacerse soldado profesional?».<br />

nº<br />

44<br />

0,6<br />

La variable «servicio militar» aparece, por primera vez, <strong>en</strong> el cuestionario <strong>de</strong><br />

2009. Para <strong>de</strong>terminar su influ<strong>en</strong>cia efectiva <strong>en</strong> este <strong>en</strong>foque es necesario recopi<strong>la</strong>r<br />

más datos <strong>en</strong> futuras <strong>en</strong>cuestas.<br />

Por esta razón, <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> seducción se corre<strong>la</strong>ciona directam<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> variable «criterio paterno <strong>de</strong> alistami<strong>en</strong>to». Y su notable crecimi<strong>en</strong>to<br />

ocurrido <strong>en</strong> 2009 se explica por <strong>la</strong> crisis económica.<br />

197<br />

■■<br />

Indicador: Del apoyo ciudadano<br />

De forma análoga al SICDEF original, a<strong>un</strong>que <strong>de</strong>nominada <strong>de</strong> otra forma, el<br />

indicador «<strong>de</strong>l apoyo ciudadano» valora <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad para sost<strong>en</strong>er<br />

sus Fuerzas Armadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque personal, financiero y material.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

peso para<br />

formar el<br />

índice<br />

INDICADOR ENFOQUES peso 1<br />

Personal 0,4<br />

0,18 Del apoyo ciudadano<br />

Financiero 0,3<br />

Material 0,3<br />

198<br />

El apoyo ciudadano <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 40%, ap<strong>en</strong>as ha<br />

mostrado variación <strong>en</strong> los últimos años.<br />

El gráfico muestra, a<strong>de</strong>más, los tres <strong>en</strong>foques <strong>un</strong>ivariables que conforman el<br />

indicador. El respaldo, mayoritario, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> respecto al tamaño<br />

<strong>de</strong> sus Fuerzas Armadas es muy superior al apoyo a sost<strong>en</strong>er<strong>la</strong> material o<br />

económicam<strong>en</strong>te.<br />

A continuación se <strong>de</strong>scribe cómo se ha formado cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los tres <strong>en</strong>foques.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Personal<br />

Valora <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los ciudadanos por el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> sus ejércitos.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

3.1.1<br />

Criterio tamaño<br />

ejército<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong><br />

españoles que está <strong>de</strong> acuerdo<br />

con el tamaño o bi<strong>en</strong> opina que<br />

<strong>de</strong>bería increm<strong>en</strong>tarse.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«cree que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

tropas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS es el a<strong>de</strong>cuado»,<br />

con respuestas categóricas<br />

(excesivo, a<strong>de</strong>cuado o insufici<strong>en</strong>te)<br />

a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 0, 100 y<br />

100 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 20 1<br />

• Recurso financiero<br />

199<br />

Valora <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los ciudadanos por los recursos económicos puestos a<br />

disposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

3.2.1<br />

Criterio presupuesto<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que aprueba que se <strong>de</strong>stine<br />

más presupuesto para <strong>la</strong>s Fuerzas<br />

Armadas.<br />

Su cálculo se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«está <strong>de</strong> acuerdo <strong>en</strong> <strong>de</strong>dicar más<br />

dinero al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ejército<br />

profesional», con respuestas<br />

categóricas (muy <strong>de</strong> acuerdo, <strong>de</strong><br />

acuerdo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>sacuerdo o muy <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sacuerdo) a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 100,<br />

70, 0 y 0 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 24 1


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

• Recursos materiales<br />

Valora <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> los ciudadanos re<strong>la</strong>tiva a los recursos materiales que pose<strong>en</strong><br />

los ejércitos.<br />

VARIABLE Descripción CIS peso<br />

3.3.1<br />

Medios<br />

técnicos y<br />

materiales<br />

Contabiliza el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> españoles<br />

que consi<strong>de</strong>ra insufici<strong>en</strong>tes los<br />

medios técnicos y materiales que<br />

pose<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas.<br />

Su cálculo, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> preg<strong>un</strong>ta<br />

«consi<strong>de</strong>ra sufici<strong>en</strong>tes los medios<br />

técnicos y materiales que dispon<strong>en</strong><br />

hoy <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas» con<br />

respuestas categóricas (sufici<strong>en</strong>te o<br />

insufici<strong>en</strong>te), a <strong>la</strong>s que se les pon<strong>de</strong>ra<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te esca<strong>la</strong>: 0 y 100<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

nº 21 1<br />

200<br />

■■<br />

COMPORTAMIENTO DEL INDICE DE CONCIENCIA DE<br />

DEFENSA EN EL TIEMPO<br />

El sigui<strong>en</strong>te gráfico muestra el comportami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> 1999 a 2009, <strong>de</strong>l nuevo<br />

índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y el papel que <strong>de</strong>sempeña cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los tres<br />

indicadores que lo forman que, a<strong>de</strong>más, al ser porc<strong>en</strong>tajes – a<strong>un</strong>que pon<strong>de</strong>ra-


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

dos – constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong>a bu<strong>en</strong>a estimación <strong>de</strong>l tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

que realm<strong>en</strong>te compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad, sus intereses y sus valores.<br />

La interacción FAS-Sociedad es el indicador más <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los tres, a<strong>un</strong>que<br />

lo más significativo es <strong>la</strong> reducción, <strong>en</strong> 2009 <strong>de</strong> siete p<strong>un</strong>tos porc<strong>en</strong>tuales, <strong>de</strong>l<br />

indicador «papel constitucional» que, recor<strong>de</strong>mos, mi<strong>de</strong> cómo asum<strong>en</strong> los españoles<br />

su papel constitucional <strong>en</strong> <strong>la</strong> predisposición hacia <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su país<br />

y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s para cumplir su <strong>la</strong>bor.<br />

A continuación, se analiza el índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>sagregándolo<br />

por sexo, i<strong>de</strong>ología política y com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s autónomas.<br />

Para <strong>de</strong>terminar si exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes colectivos, asumiremos<br />

el error <strong>de</strong> ±2,0% que establece el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas<br />

<strong>en</strong> sus <strong>en</strong>cuestas (6) , para cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los parámetros que se compar<strong>en</strong>.<br />

201<br />

El índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l sexo: el colectivo <strong>de</strong> hombres<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>un</strong> índice superior al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, concretam<strong>en</strong>te, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 6%<br />

más y es sistemática. Es notable que esta difer<strong>en</strong>cia se repite <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong><br />

los indicadores que forman el índice.<br />

(6)<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar estadísticam<strong>en</strong>te que, si se llevas<strong>en</strong> a cabo 100 <strong>en</strong>cuestas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>en</strong> 95 <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra son reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> con <strong>un</strong><br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error <strong>de</strong>l ±2%


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

202<br />

El índice <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología política <strong>de</strong> los ciudadanos: m<strong>en</strong>or cuanto más<br />

a <strong>la</strong> izquierda. Esta característica se repite <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los indicadores que<br />

forman el índice.<br />

Para analizar cómo influye <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad autónoma <strong>en</strong> el índice, se han c<strong>la</strong>sificado<br />

<strong>la</strong>s CCAA <strong>en</strong> f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> si están por <strong>de</strong>bajo, por <strong>en</strong>cima o fluctúan<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el conj<strong>un</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad.


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

203<br />

El índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s autónomas: es<br />

s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te más bajo <strong>en</strong> el País Vasco, Navarra y Cataluña.<br />

Como seña<strong>la</strong> Ibáñez Doria (7) , el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> nacionalismo es, <strong>en</strong> términos<br />

físicos, <strong>la</strong> fuerza c<strong>en</strong>trípeta <strong>de</strong> <strong>un</strong> pueblo, <strong>un</strong>a sana y positiva adhesión y lealtad<br />

<strong>de</strong> los ciudadanos a los intereses <strong>de</strong> su pueblo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa celosa <strong>de</strong> sus<br />

valores, tradiciones y virtu<strong>de</strong>s.<br />

(7)<br />

IBAÑEZ DORIA, Álvaro. Ciudadanía, Nacionalismo y Patriotismo. Méjico. Disponible <strong>en</strong><br />

http:/www. ciccum.com/publicaciones/5.PDF


Fernando Moréu M<strong>un</strong>áiz<br />

El aspecto sociológico y el sistema <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

Del mismo modo <strong>en</strong>tonces, este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to nacionalista o <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a<br />

<strong>un</strong>a com<strong>un</strong>idad supone <strong>un</strong>a fuerza c<strong>en</strong>trífuga <strong>de</strong>l, quizás, mal l<strong>la</strong>mado patriotismo,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a lo que es común a todos los<br />

españoles. En este equilibrio <strong>de</strong> t<strong>en</strong>siones, <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas son <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> esta cohesión y, por tanto, constituy<strong>en</strong> <strong>un</strong>a fuerza c<strong>en</strong>trípeta.<br />

Entre <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s siempre por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l índice medio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, están Extremadura, Aragón, Madrid, Andalucía, Canarias, Val<strong>en</strong>cia o<br />

Castil<strong>la</strong> La Mancha.<br />

En cinco com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s autónomas, el índice aparece convulso: Asturias, Murcia,<br />

La Rioja, Castil<strong>la</strong> León, Baleares. Quizás, sometidas a fuertes influ<strong>en</strong>cias<br />

nacionalistas o pugnas <strong>en</strong>tre com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, estas CCAA cortan periódicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> curva que seña<strong>la</strong> el índice medio <strong>en</strong> España.<br />

Analizando el índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus tres perspectivas, se<br />

pue<strong>de</strong> afirmar que el País Vasco, Navarra y Cataluña se han mant<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> el<br />

último <strong>de</strong>c<strong>en</strong>io, muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los tres indicadores<br />

que lo forman: papel constitucional, interacción FAS-sociedad y apoyo<br />

ciudadano.<br />

204<br />

En el otro <strong>la</strong>do, hay cinco com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s que han permanecido, año tras año, por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>en</strong> cada <strong>un</strong>o <strong>de</strong> los tres indicadores que forman el índice<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: Com<strong>un</strong>idad <strong>de</strong> Madrid, Extremadura, Com<strong>un</strong>idad<br />

Val<strong>en</strong>ciana, Andalucía y Castil<strong>la</strong> <strong>la</strong> Mancha.<br />

Las conclusiones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> este cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> estrategia originarán, indudablem<strong>en</strong>te,<br />

<strong>un</strong>a reformu<strong>la</strong>ción más precisa <strong>de</strong> los indicadores que compon<strong>en</strong><br />

el índice <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> este artículo y, como<br />

seña<strong>la</strong> el docum<strong>en</strong>to «Hacia <strong>un</strong>a nueva <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España» (8) ,<br />

facilitará cumplir dos importantes objetivos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>un</strong> índice<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido:<br />

1. Detectar <strong>en</strong> qué ámbitos, <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa no ha resultado<br />

lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te efectiva y adolece <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s<br />

2. Determinar, mediante variables taxonómicas, qué instancias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

acciones, ori<strong>en</strong>tadas a fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong>, han obt<strong>en</strong>ido mejores o peores resultados.<br />

(8)<br />

MARRERO ROCHA, Inmacu<strong>la</strong>da. Hacia <strong>un</strong>a nueva <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> España.<br />

F<strong>un</strong>dación Alternativas, 2007.


COMPOSICIÓN DEL GRUPO DE TRABAJO<br />

Coordinador:<br />

Vocal Secretaria:<br />

Vocales:<br />

D. MANUEL LOPEZ BLAZQUEZ<br />

Ex Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Institucionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa, Ex Director G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Gabinete <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ministra<br />

<strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Ex Director G<strong>en</strong>eral Adj<strong>un</strong>to <strong>de</strong>l Gabinete<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Vicepresi<strong>de</strong>ncia Primera <strong>de</strong>l Gobierno<br />

Dª. MARIA JOSE CARO BEJARANO<br />

Analista principal<br />

Instituto Español <strong>de</strong> Estudios Estratégicos<br />

D. PEDRO BERNAL GUTIÉRREZ<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral (r)<br />

exdirector <strong>de</strong>l CESEDEN<br />

D. JOSE ANTONIO MARINA TORRES<br />

Catedrático <strong>de</strong> Filosofía<br />

Doctor Honoris Causa, Universidad Politécnica <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

F<strong>un</strong>dación Educativa Universidad <strong>de</strong> Padres<br />

D. FERNANDO LOPEZ MORA<br />

Profesor Titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Historia Contemporánea<br />

Universidad <strong>de</strong> Córdoba.<br />

Director <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong> Investigación HUM-808,<br />

Regu<strong>la</strong>ción Social e Instituciones <strong>en</strong> Andalucía.<br />

D. JOSÉ CONDE DE ARJONA<br />

Coronel <strong>de</strong> Infantería<br />

Jefe <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Com<strong>un</strong>icación<br />

<strong>de</strong>l Ejército <strong>de</strong> Tierra<br />

D. INMACULADA MARRERO ROCHA<br />

Doctora <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cia Política<br />

Profesora titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Re<strong>la</strong>ciones Internacionales<br />

Universidad <strong>de</strong> Granada<br />

D. FERNANDO MOREU MUNAIZ<br />

Capitán <strong>de</strong> Fragata<br />

Secretaría G<strong>en</strong>eral Técnica<br />

Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa


ÍNDICE<br />

Página<br />

SUMARIO .................................................................................................... 7<br />

INTRODUCCIÓN........................................................................................ 9<br />

Capítulo I<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN ESPAÑA. SUS<br />

ORÍGENES Y EVOLUCIÓN.................................................................... 23<br />

Introducción.................................................................................................... 25<br />

El ciudadano <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>mocrática ............................................. 26<br />

Cultura y sociedad................................................................................. 27<br />

Sobre el término <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.................................. 28<br />

Sobre el concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa nacional............................................ 28<br />

Sobre el actual concepto <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa......................... 29<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

disposiciones normativas <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa................................................ 29<br />

Elem<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa . 33<br />

Elem<strong>en</strong>tos restrictivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa....... 37<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a través <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />

que <strong>la</strong> configuran ........................................................................... 39<br />

Mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.......................................................... 39<br />

Política <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa, Política <strong>de</strong> Estado............................................. 44<br />

Información y com<strong>un</strong>icación................................................................. 45<br />

Percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza.................................................................... 48<br />

Situación económica.............................................................................. 50<br />

Nivel <strong>cultura</strong>l y Educación..................................................................... 54<br />

Dirección, coordinación y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre organismos................ 57<br />

Conclusiones.................................................................................................. 58<br />

Bibliografía...................................................................................................... 62


Página<br />

Capítulo II<br />

PEDAGOGÍA DE LA CULTURA DE LA SEGURIDAD EN LA<br />

ENSEÑANZA NO UNIVERSITARIA................................................... 65<br />

Introducción <strong>la</strong> pedagogía........................................................................... 67<br />

¿Qué <strong>de</strong>be saber <strong>la</strong> ciudadanía sobre <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa?...... 68<br />

Situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> <strong>un</strong> mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>cultura</strong> g<strong>en</strong>eral. 70<br />

Actualidad <strong>de</strong>l tema...................................................................................... 72<br />

La <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el sistema educativo. Los<br />

int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> solución...................................................................................... 74<br />

Un nuevo mo<strong>de</strong>lo pedagógico................................................................... 78<br />

Un tema a <strong>de</strong>batir: el patriotismo............................................................... 80<br />

Capítulo III<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN EL ÁMBITO<br />

UNIVERSITARIO........................................................................................ 83<br />

La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nociones sobre <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong>. 85<br />

Nuevos marcos <strong>de</strong> reflexión y repres<strong>en</strong>tación........................................ 89<br />

El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas y su imbricación <strong>un</strong>iversitaria................ 95<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>un</strong>a <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y <strong>seguridad</strong> a partir <strong>de</strong> los<br />

conv<strong>en</strong>ios y subv<strong>en</strong>ciones realizadas <strong>en</strong>tre el Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

y el sistema <strong>un</strong>iversitario................................................................... 99<br />

A modo <strong>de</strong> conclusión................................................................................. 101<br />

Capítulo IV<br />

LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA EN LOS PAISES<br />

DE NUESTRO ENTORNO ...................................................................... 105<br />

Introducción.................................................................................................... 107<br />

Conci<strong>en</strong>cia Nacional..................................................................................... 107<br />

Israel .......................................................................................................... 108<br />

Italia ........................................................................................................... 108<br />

Chile .......................................................................................................... 109<br />

Arg<strong>en</strong>tina .................................................................................................. 110<br />

Francia....................................................................................................... 111<br />

Reino Unido ............................................................................................. 112<br />

Conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa .............................................................................. 113<br />

Israel........................................................................................................... 115<br />

Italia............................................................................................................ 116<br />

Chile .......................................................................................................... 118<br />

Arg<strong>en</strong>tina................................................................................................... 119<br />

Francia....................................................................................................... 120<br />

Reino Unido ............................................................................................. 122


Página<br />

Cultura <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa .............................................................. 123<br />

Israel........................................................................................................... 124<br />

Italia............................................................................................................ 124<br />

Chile........................................................................................................... 128<br />

Arg<strong>en</strong>tina................................................................................................... 129<br />

Francia....................................................................................................... 130<br />

Reino Unido.............................................................................................. 133<br />

Conclusiones................................................................................................. 137<br />

Capítulo V<br />

LA INVESTIGACIÓN COMO MOTOR DE LA DIFUSIÓN DE LA<br />

CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA........................................ 141<br />

Cuestiones previas: objetivos y metodología......................................... 143<br />

Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa..................................................................................................... 146<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong> España hasta su perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> OTAN..................................................................................................... 148<br />

La pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> España a <strong>la</strong>s com<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s europeas y <strong>la</strong> posterior<br />

creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> política exterior y <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> común........ 149<br />

La investigación españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> los at<strong>en</strong>tados <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong><br />

Septiembre............................................................................................... 152<br />

Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa............................................................................................................ 154<br />

Las principales líneas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.................................................................................... 154<br />

Los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> investigación y <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. 155<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l interés español <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa......................................................................... 158<br />

La traducción <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa........................................................ 160<br />

La promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los<br />

ámbitos más cercanos a los investigadores..................................... 161<br />

La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral............................................................................... 163<br />

La simbiosis <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> aca<strong>de</strong>mia y el ámbito político-militar............ 165<br />

Conclusiones.................................................................................................. 167


Página<br />

Capítulo VI<br />

EL ASPECTO SOCIOLOGICO Y EL SISTEMA DE INDICADO-<br />

RES DE LA CULTURA DE SEGURIDAD Y DEFENSA............... 169<br />

Introducción ................................................................................................... 171<br />

El Sistema original <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> Conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

(SICDEF) ....................................................................................................... 174<br />

Indicador: Del compromiso social con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa.......................... 176<br />

Indicador: De <strong>la</strong> interacción FAS-sociedad....................................... 179<br />

Indicador: De los recursos.................................................................... 181<br />

El nuevo SICDEF ......................................................................................... 182<br />

El nuevo índice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.............................................. 184<br />

Indicador: Del papel constitucional .................................................... 186<br />

Indicador: De <strong>la</strong> interacción FAS-Sociedad...................................... 195<br />

Indicador: Del Apoyo Ciudadano........................................................ 197<br />

Comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l indice <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el tiempo. 200<br />

COMPOSICIÓN DEL GRUPO DE TRABAJO.................................. 205<br />

ÍNDICE............................................................................................................ 207


■■<br />

CUADERNOS DE ESTRATEGIA<br />

Nº TÍTULO<br />

*01 La industria alim<strong>en</strong>taria civil como administradora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS y su capacidad <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa estratégica<br />

*02 La ing<strong>en</strong>iería militar <strong>de</strong> España ante el reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

*03 La industria españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong>l Acta<br />

Única<br />

*04 Túnez: su realidad y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno internacional<br />

*05 La Unión Europea Occi<strong>de</strong>ntal (UEO) (1955-1988)<br />

*06 Estrategia regional <strong>en</strong> el Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal<br />

*07 Los transportes <strong>en</strong> <strong>la</strong> raya <strong>de</strong> Portugal<br />

*08 Estado actual y evaluación económica <strong>de</strong>l triángulo España-Portugal-Marruecos<br />

*09 Perestroika y nacionalismos periféricos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Unión Soviética<br />

211<br />

*10 El esc<strong>en</strong>ario espacial <strong>en</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l año 2000 (I)<br />

*11 La gestión <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> tecnologías avanzadas<br />

*12 El esc<strong>en</strong>ario espacial <strong>en</strong> <strong>la</strong> batal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l año 2000 (II)<br />

*13 Cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda tecnológica <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional<br />

*14 I<strong>de</strong>as y t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía internacional y españo<strong>la</strong><br />

*15 I<strong>de</strong>ntidad y solidaridad nacional<br />

*16 Implicaciones económicas <strong>de</strong>l Acta Única 1992<br />

*17 Investigación <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os belíg<strong>en</strong>os: Método analítico factorial<br />

*18 Las telecom<strong>un</strong>icaciones <strong>en</strong> Europa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los años 90<br />

*19 La profesión militar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva social y ética<br />

*20 El equilibrio <strong>de</strong> fuerzas <strong>en</strong> el espacio sur europeo y mediterráneo<br />

*21 Efectos económicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>un</strong>ificación alemana y sus implicaciones estratégicas


Nº TÍTULO<br />

*22 La política españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>to ante <strong>la</strong> nueva situación internacional<br />

*23 Estrategia finisecu<strong>la</strong>r españo<strong>la</strong>: México y C<strong>en</strong>troamérica<br />

*24 La Ley Regu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong>l Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong>l Personal Militar Profesional (cuatro cuestiones<br />

concretas)<br />

*25 Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los ars<strong>en</strong>ales militares negociados <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>a,<br />

1989. Am<strong>en</strong>aza no compartida<br />

*26 Estrategia <strong>en</strong> el área iberoamericana <strong>de</strong>l Atlántico Sur<br />

*27 El espacio económico europeo. Fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra fría<br />

*28 Sistemas of<strong>en</strong>sivos y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos <strong>de</strong>l espacio (I)<br />

*29 Suger<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Or<strong>de</strong>nación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Telecom<strong>un</strong>icaciones (LOT)<br />

*30 La configuración <strong>de</strong> Europa <strong>en</strong> el umbral <strong>de</strong>l siglo XXI<br />

212<br />

*31 Estudio <strong>de</strong> “intelig<strong>en</strong>cia operacional”<br />

*32 Cambios y evolución <strong>de</strong> los hábitos alim<strong>en</strong>ticios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong><br />

*33 Repercusiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> estrategia naval españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> aceptarse <strong>la</strong>s propuestas <strong>de</strong>l Este<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> CSBM, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> CSCE<br />

*34 La <strong>en</strong>ergía y el medio ambi<strong>en</strong>te<br />

*35 Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> los países mediterráneos <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> África <strong>en</strong> sus<br />

respectivas políticas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

*36 La evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> europea <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 90<br />

*37 Análisis crítico <strong>de</strong> <strong>un</strong>a bibliografía básica <strong>de</strong> sociología militar <strong>en</strong> España. 1980-<br />

1990<br />

*38 Rec<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> diversos libros <strong>de</strong> autores españoles, editados <strong>en</strong>tre 1980-1990,<br />

re<strong>la</strong>cionados con temas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

*39 Las fronteras <strong>de</strong>l M<strong>un</strong>do Hispánico<br />

*40 Los transportes y <strong>la</strong> barrera pir<strong>en</strong>aica<br />

*41 Estructura tecnológica e industrial <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, ante <strong>la</strong> evolución estratégica <strong>de</strong>l fin<br />

<strong>de</strong>l siglo XX<br />

*42 Las expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> I+D <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el nuevo marco estratégico


Nº TÍTULO<br />

*43 Costes <strong>de</strong> <strong>un</strong> ejército profesional <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to vol<strong>un</strong>tario. Estudio sobre el<br />

Ejército profesional <strong>de</strong>l Reino Unido y (III)<br />

*44 Sistemas of<strong>en</strong>sivos y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos <strong>de</strong>l espacio (II)<br />

*45 Desequilibrios militares <strong>en</strong> el Mediterráneo Occi<strong>de</strong>ntal<br />

*46 Seguimi<strong>en</strong>to comparativo <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> gastos <strong>en</strong> <strong>la</strong> década 1982-1991 y su<br />

re<strong>la</strong>ción con el <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

*47 Factores <strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> el área mediterránea<br />

*48 Las Fuerzas Armadas <strong>en</strong> los procesos iberoamericanos <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong>mocrático<br />

(1980-1990)<br />

*49 Factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> europea<br />

*50 Alg<strong>un</strong>os aspectos <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> jurídico-económico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s FAS<br />

*51 Los transportes combinados<br />

*52 Pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Conci<strong>en</strong>cia Nacional<br />

213<br />

*53 Las corri<strong>en</strong>tes f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>talistas <strong>en</strong> el Magreb y su influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

*54 Evolución y cambio <strong>de</strong>l este europeo<br />

*55 Iberoamérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propio sur (La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l Acuerdo <strong>de</strong> Libre Comercio a<br />

Sudamérica)<br />

*56 La f<strong>un</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas ante el panorama internacional <strong>de</strong> conflictos<br />

*57 Simu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas españo<strong>la</strong>s, pres<strong>en</strong>te y futuro<br />

*58 La sociedad y <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Civil<br />

*59 Aportación <strong>de</strong> España <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Cumbres Iberoamericanas: Guada<strong>la</strong>jara 1991-Madrid<br />

1992<br />

*60 Pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> armam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> I+D <strong>en</strong> España<br />

*61 El Consejo <strong>de</strong> Seguridad y <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l Este<br />

*62 La economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ante <strong>la</strong>s vicisitu<strong>de</strong>s actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías autonómicas<br />

*63 Los gran<strong>de</strong>s maestros <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia nuclear y espacial


Nº TÍTULO<br />

*64 Gasto militar y crecimi<strong>en</strong>to económico. Aproximación al caso español<br />

*65 El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad Iberoamericana <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l V C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />

*66 Los estudios estratégicos <strong>en</strong> España<br />

*67 Tecnologías <strong>de</strong> doble uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

*68 Aportación sociológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad españo<strong>la</strong> a <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa Nacional<br />

*69 Análisis factorial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas que originan conflictos bélicos<br />

*70 Las conversaciones internacionales Norte-Sur sobre los problemas <strong>de</strong>l Mediterráneo<br />

Occi<strong>de</strong>ntal<br />

*71 Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> red ferroviaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> Ibérica <strong>en</strong> el resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> red europea<br />

*72 El equilibrio aeronaval <strong>en</strong> el área mediterránea. Zonas <strong>de</strong> irradiación <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

214<br />

*73 Evolución <strong>de</strong>l conflicto <strong>de</strong> Bosnia (1992-1993)<br />

*74 El <strong>en</strong>torno internacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad Iberoamericana<br />

*75 Gasto militar e industrialización<br />

*76 Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa ante el <strong>en</strong>torno cambiante<br />

*77 La Política Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común (PESC) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea (UE)<br />

*78 La red <strong>de</strong> carreteras <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ísu<strong>la</strong> Ibérica, conexión con el resto <strong>de</strong> Europa mediante<br />

<strong>un</strong> sistema integrado <strong>de</strong> transportes<br />

*79 El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los conflictos<br />

*80 Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias y vulnerabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía españo<strong>la</strong>: su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> Def<strong>en</strong>sa<br />

Nacional<br />

*81 La cooperación europea <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas <strong>de</strong> interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />

*82 Los cascos azules <strong>en</strong> el conflicto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ex Yugos<strong>la</strong>via<br />

*83 El sistema nacional <strong>de</strong> transportes <strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario europeo al inicio<strong>de</strong>l siglo XXI<br />

**84 El embargo y el bloqueo como formas <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad internacional<br />

<strong>en</strong> los conflictos


Nº TÍTULO<br />

**85 La Política Exterior y <strong>de</strong> Seguridad Común (PESC) para Europa <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

Tratado <strong>de</strong> no Proliferación <strong>de</strong> Armas Nucleares (TNP)<br />

**86 Estrategia y futuro: <strong>la</strong> paz y <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad Iberoamericana<br />

**87 Sistema <strong>de</strong> información para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los transportes<br />

**88 El mar <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa económica <strong>de</strong> España<br />

**89 Fuerzas Armadas y Sociedad Civil. Conflicto <strong>de</strong> valores<br />

**90 Participación españo<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fuerzas multinacionales<br />

* *91 Ceuta y Melil<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> España y Marruecos<br />

* 92 Ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Primeras Cumbres Iberoamericanas<br />

**93 La cooperación Hispano-Franco-Italiana <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> PESC<br />

**94 Consi<strong>de</strong>raciones sobre los estatutos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s internacionales<br />

**95 La <strong>un</strong>ión económica y monetaria: sus implicaciones<br />

215<br />

**96 Panorama estratégico 1997/98<br />

**97 Las nuevas españas <strong>de</strong>l 98<br />

**98 Profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas: los problemas sociales<br />

**99 Las i<strong>de</strong>as estratégicas para el inicio <strong>de</strong>l tercer mil<strong>en</strong>io<br />

*100 Panorama estratégico 1998/99<br />

*100 1998/99 Strategic Panorama<br />

*101 La <strong>seguridad</strong> europea y Rusia<br />

*102 La recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria histórica: el nuevo mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> Iberoamérica<br />

y España al cabo <strong>de</strong>l siglo XX<br />

*103 La economía <strong>de</strong> los países <strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> África: pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to actual<br />

*104 La profesionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas<br />

*105 C<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> Europa


Nº TÍTULO<br />

106 Magreb: percepción españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> estabilidad <strong>en</strong> el Mediterráneo, prospectiva<br />

hacia el 2010<br />

106-B Maghreb: percepción espagnole <strong>de</strong> <strong>la</strong> stabilité <strong>en</strong> Méditerranée, prospective <strong>en</strong> vue<br />

<strong>de</strong> L’année 2010<br />

*107 Panorama estratégico 1999/2000<br />

*107 1999/2000 Strategic Panorama<br />

108 Hacia <strong>un</strong> nuevo or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> Europa<br />

109 Iberoamérica, análisis prospectivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> curso<br />

110 El concepto estratégico <strong>de</strong> <strong>la</strong> OTAN: <strong>un</strong> p<strong>un</strong>to <strong>de</strong> vista español<br />

111 I<strong>de</strong>as sobre prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conflitos<br />

112 Panorama Estratégico 2000/2001<br />

216<br />

*112-B Strategic Panorama 2000/2001<br />

113 Diálogo Mediterráneo. Percepción españo<strong>la</strong><br />

*113-B Le dialogue Méditerrané<strong>en</strong>. Une perception espagnole<br />

114 Apartaciones a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción sociedad - Fuerzas Armadas <strong>en</strong> Iberoamérica<br />

115 La paz, <strong>un</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>, <strong>de</strong> libertad y <strong>de</strong> justicia<br />

116 El marco jurídico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s misiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Fuerzas Armadas <strong>en</strong> tiempo <strong>de</strong> paz<br />

117 Panorama Estratégico 2001/2002<br />

*117-B 2001/2002 Strategic Panorama<br />

118 Análisis, Estrategia y Prospectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Com<strong>un</strong>idad Iberoamericana<br />

119 Seguridad y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación social<br />

120 Nuevos riesgos para <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l futuro<br />

121 La industria europea <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa: Pres<strong>en</strong>te y futuro<br />

122 La <strong>en</strong>ergía <strong>en</strong> el espacio Euromediterráneo<br />

*122-B L’énergie sur <strong>la</strong> scène euroméditerrané<strong>en</strong>ne


Nº TÍTULO<br />

123 Pres<strong>en</strong>te y futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones cívico-militares <strong>en</strong> Hispanoamérica<br />

124 Nihilismo y terrorismo<br />

125 El Mediterráneo <strong>en</strong> el nuevo <strong>en</strong>torno estratégico<br />

*125-B The mediterranean in the new strategic <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t<br />

126 Valores, principios y <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> com<strong>un</strong>idad iberoamericana <strong>de</strong> naciones<br />

127 Estudios sobre intelig<strong>en</strong>cia: f<strong>un</strong>dam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> internacional<br />

128 Com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong> estrategia y política militar<br />

129 La <strong>seguridad</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea: retos y oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

*130 El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> intelig<strong>en</strong>cia ante los retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa Internacional<br />

131 Crisis locales y Seguridad Internacional: El caso Haitiano<br />

132 Turquía a <strong>la</strong>s puertas <strong>de</strong> Europa<br />

133 Lucha contra el terrorismo y <strong>de</strong>recho internacional<br />

217<br />

134 Seguridad y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> Europa. Implicaciones estratégicas<br />

*135 La <strong>seguridad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea: nuevos factores <strong>de</strong> crisis<br />

136 Iberoamérica: nuevas coor<strong>de</strong>nadas, nuevas oport<strong>un</strong>ida<strong>de</strong>s, gan<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos<br />

137 Iran, pot<strong>en</strong>cia emerg<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ori<strong>en</strong>te Medio. Implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estabilidad <strong>de</strong>l<br />

Mediterráno<br />

138 La reforma <strong>de</strong>l sector <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong>: el nexo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong>, el <strong>de</strong>sarrollo y el<br />

bu<strong>en</strong> gobierno<br />

139 Security sector reform: the connection betwe<strong>en</strong> security, <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and good<br />

governance<br />

140 Impacto <strong>de</strong> los riesgos emerg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> marítima<br />

141 La intelig<strong>en</strong>cia, factor c<strong>la</strong>ve fr<strong>en</strong>te al terrorismo internacional<br />

142 Del <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre <strong>cultura</strong>s a <strong>la</strong> Alianza <strong>de</strong> Civilizaciones. Nuevas aportaciones<br />

para <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> el Mediterráneo<br />

143 El auge <strong>de</strong> Asia: implicaciones estratégicas


Nº TÍTULO<br />

144 La cooperación multi<strong>la</strong>teral <strong>en</strong> el Mediterráneo: <strong>un</strong> <strong>en</strong>foque integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

145 La Política Europea <strong>de</strong> Seguridad y Def<strong>en</strong>sa (PESD) tras <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor <strong>de</strong>l<br />

Tratado <strong>de</strong> Lisboa<br />

145 B The European Security and Def<strong>en</strong>se Policy (ESDP) after the <strong>en</strong>try into Force of<br />

the Lisbon Treaty<br />

146 Respuesta Europea y Africana a los problemas <strong>de</strong> <strong>seguridad</strong> <strong>en</strong> África<br />

146 B European and African response to security problems in Africa<br />

147 Los actores no estatales y <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> internacional: su papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong><br />

conflictos y crisis<br />

148 Conflictos, opinión pública y medios <strong>de</strong> com<strong>un</strong>icación. Análisis <strong>de</strong> <strong>un</strong>a compleja<br />

interacción<br />

149 Ciber<strong>seguridad</strong>. Retos y am<strong>en</strong>azas a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong> nacional <strong>en</strong> el ciberespacio<br />

218<br />

150 Seguridad, mo<strong>de</strong>lo <strong>en</strong>ergético y cambio climático<br />

151 Las Pot<strong>en</strong>cias emerg<strong>en</strong>tes hoy: Hacia <strong>un</strong> nuevo or<strong>de</strong>n m<strong>un</strong>dial<br />

152 Actores armados no estatales: retos a <strong>la</strong> <strong>seguridad</strong><br />

153 Proliferación <strong>de</strong> ADM y <strong>de</strong> tecnología avanzada<br />

154 La <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong>l futuro: innovación, tecnología e industria

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!