La problemática de la tierra en la nueva ... - ConstitutionNet
La problemática de la tierra en la nueva ... - ConstitutionNet
La problemática de la tierra en la nueva ... - ConstitutionNet
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
LA PROBLEMÁTICA DE LA TIERRA<br />
EN LA NUEVA CONSTITUCIÓN<br />
Y EN LOS ESTATUTOS AUTONÓMICOS<br />
Carlos Romero Bonifaz
© Instituto Internacional para <strong>la</strong> Democracia y <strong>la</strong><br />
Asist<strong>en</strong>cia Electoral (IDEA Internacional) 2009<br />
<strong>La</strong>s publicaciones <strong>de</strong> IDEA Internacional no son<br />
reflejo <strong>de</strong> un interés específico nacional o político.<br />
<strong>La</strong>s opiniones expresadas <strong>en</strong> esta publicación no<br />
repres<strong>en</strong>tan necesariam<strong>en</strong>te los puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong><br />
IDEA Internacional.<br />
IDEA Internacional favorece <strong>la</strong> divulgación <strong>de</strong> sus<br />
trabajos y respon<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> mayor brevedad a <strong>la</strong>s<br />
solicitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> traducción o reproducción <strong>de</strong> sus<br />
publicaciones.<br />
Primera edición:<br />
Agosto <strong>de</strong> 2009<br />
Depósito legal:<br />
4-1-950-09<br />
Edición <strong>de</strong> textos:<br />
Fernando Molina<br />
Diseño y diagramación:<br />
Molina&Asociados<br />
IDEA Internacional - Bolivia<br />
P<strong>la</strong>za Humboldt N o 54<br />
Tel.: +591-2-2775252<br />
<strong>La</strong> Paz, Bolivia
ÍNDICE<br />
PRESENTACIÓN 5<br />
1. INTRODUCCIÓN 7<br />
Tierras dotadas <strong>en</strong>tre 1953 y 1992 7<br />
2. DISTRIBUCIÓN DE TIERRAS 9<br />
2.1. Tierras distribuidas según c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> propiedad 10<br />
2.2. Múltiples dotaciones distribuidas irregu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te 11<br />
3. EVOLUCIÓN DE CULTIVOS SEGÚN PRODUCTOS 12<br />
4. PRODUCCIÓN PECUARIA 15<br />
5. EL PROCESO AGRARIO EMERGENTE DE LA LEY INRA 16<br />
6. LA NUEVA CONSTITUCIÓN EN MATERIA DE TIERRA/<br />
TERRITORIO, RECURSOS NATURALES Y MEDIO AMBIENTE 18<br />
6.1. Disposiciones g<strong>en</strong>erales 18<br />
6.2. Tierra-territorio 19<br />
7. ESTATUTO AUTONÓMICO DE SANTA CRUZ<br />
VS. NUEVA CONSTITUCIÓN 24<br />
8. BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA 27<br />
3
PRESENTACIÓN<br />
El día domingo 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2009, <strong>la</strong>s ciudadanas y ciudadanos <strong>de</strong> Bolivia concurrieron a <strong>la</strong>s urnas<br />
para sancionar una <strong>nueva</strong> Constitución Política <strong>de</strong>l Estado, como paso fundam<strong>en</strong>tal para el <strong>de</strong>sarrollo y<br />
consolidación <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> cambio que hoy <strong>en</strong>cara el país.<br />
<strong>La</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ese nuevo texto constitucional p<strong>la</strong>ntea gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> construcción normativa.<br />
El reto consiste <strong>en</strong> traducir a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los principios y <strong>de</strong>finiciones g<strong>en</strong>erales que conti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> <strong>nueva</strong> CPE <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> efectiva y eficaz aplicación. El análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias internacionales,<br />
<strong>la</strong> doctrina y <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción comparada, así como <strong>la</strong> revisión y sistematización <strong>de</strong> los estudios<br />
e investigaciones que se han realizado <strong>en</strong> el país, son algunos <strong>de</strong> los insumos que pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>riquecer<br />
los esfuerzos que realic<strong>en</strong> los responsables <strong>de</strong> esta ing<strong>en</strong>te tarea, tanto <strong>en</strong> el nivel nacional como <strong>en</strong> los<br />
niveles subnacionales.<br />
En este marco, el Instituto Internacional para <strong>la</strong> Democracia y <strong>la</strong> Asist<strong>en</strong>cia Electoral, IDEA Internacional,<br />
que ti<strong>en</strong>e como misión institucional apoyar al fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>la</strong> construcción<br />
constitucional <strong>en</strong> todo el mundo, propició una serie <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> especialistas que pudieran contribuir,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>foques diversos y <strong>en</strong> áreas temáticas difer<strong>en</strong>tes, con elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> análisis que estén ori<strong>en</strong>tados a<br />
<strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s transformaciones <strong>en</strong> curso, <strong>en</strong> el campo específico <strong>de</strong>l reor<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to territorial<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autonomías <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales e indíg<strong>en</strong>as.<br />
<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>te publicación conti<strong>en</strong>e todos esos aportes y su único propósito es alim<strong>en</strong>tar un amplio,<br />
plural y fecundo <strong>de</strong>bate.<br />
<strong>La</strong> vertiginosa evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> coyuntura boliviana explica algunos <strong>de</strong>sfases <strong>en</strong> <strong>la</strong> temporalidad <strong>de</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos que se analizan (ej. proyecto <strong>de</strong> <strong>nueva</strong> Constitución<br />
-vs- <strong>nueva</strong> Constitución aprobada) que, sin embargo, no afectan <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los trabajos que<br />
pres<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> esta serie.<br />
Virginia Beram<strong>en</strong>di<br />
Jefa <strong>de</strong> Misión<br />
IDEA Internacional - Bolivia<br />
5
1<br />
INTRODUCCIÓN<br />
<strong>La</strong>s mayores contradicciones <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>idos<br />
constitucionales y los Estatutos Autonómicos <strong>de</strong><br />
Santa Cruz y B<strong>en</strong>i, se refier<strong>en</strong> al abordaje <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y los recursos naturales.<br />
El docum<strong>en</strong>to que expresa <strong>en</strong> su verda<strong>de</strong>ra magnitud<br />
los alcances <strong>de</strong> estas contradicciones es el<br />
Estatuto Autonómico <strong>de</strong> Santa Cruz, docum<strong>en</strong>to<br />
que será utilizado como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> análisis <strong>en</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te trabajo, puesto que el estatuto <strong>de</strong>l B<strong>en</strong>i<br />
es prácticam<strong>en</strong>te su réplica.<br />
El objeto <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to es contribuir con<br />
elem<strong>en</strong>tos que permitan ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong><br />
los proyectos <strong>de</strong> Estatutos Autonómicos a <strong>la</strong> <strong>nueva</strong><br />
Constitución. Partimos <strong>de</strong> un análisis estructural<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática agraria, insertamos un análisis<br />
comparativo <strong>de</strong> cómo incorporan, el proyecto <strong>de</strong><br />
Constitución y el Estatuto Autonómico <strong>de</strong> Santa<br />
Cruz, <strong>la</strong> temática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y, finalm<strong>en</strong>te, pres<strong>en</strong>tamos<br />
los principales cont<strong>en</strong>idos constitucionales<br />
re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y los recursos naturales.<br />
Tierras dotadas <strong>en</strong>tre<br />
1953 y 1992<br />
Entre 1953, año <strong>en</strong> que se promulga el Decreto<br />
Ley <strong>de</strong> Reforma Agraria, hasta 1992, año <strong>en</strong> que<br />
se intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> el ex Consejo Nacional <strong>de</strong> Reforma<br />
Agraria (CNRA) y el ex Instituto Nacional <strong>de</strong><br />
Colonización (INC), se distribuyeron más <strong>de</strong> 59<br />
millones <strong>de</strong> hectáreas. El sigui<strong>en</strong>te cuadro precisa<br />
<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios por dotación y <strong>la</strong>s superficies<br />
a <strong>la</strong>s que accedieron, por <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to,<br />
según el tamaño <strong>de</strong> los predios. (Cuadro N o 1)<br />
CUADRO 1. TIERRAS DISTRIBUIDAS EN BOLIVIA ENTRE 1953 Y 1992<br />
7
CUADRO 1. TIERRAS DISTRIBUIDAS (cont.)<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, 2005. E<strong>la</strong>boración propia.<br />
<strong>La</strong> información muestra que <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
<strong>tierra</strong>s no fue equitativa. Presumimos que <strong>la</strong>s superficies<br />
<strong>en</strong>tre 1 a 500 hectáreas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como titu<strong>la</strong>res<br />
a los indíg<strong>en</strong>as y campesinos, con lo que<br />
los b<strong>en</strong>eficiados serían 42.404, con una superficie<br />
total <strong>de</strong> 2.5 millones <strong>de</strong> hectáreas, lo que equivale<br />
al 4,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> hectáreas distribuidas.<br />
Por su parte, los predios con tamaños <strong>en</strong>tre<br />
500 a 50 mil hectáreas serían prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
aunque no exclusivam<strong>en</strong>te, los correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a medianos y gran<strong>de</strong>s propietarios. En esta categoría<br />
t<strong>en</strong>emos a 16.233 b<strong>en</strong>eficiarios, con una<br />
superficie global <strong>de</strong> 56,6 millones <strong>de</strong> hectáreas,<br />
lo que equivale a algo más <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ext<strong>en</strong>siones<br />
distribuidas.<br />
<strong>La</strong> información <strong>de</strong>l cuadro no nos permite discriminar<br />
<strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s que, <strong>en</strong> todo<br />
caso, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> restarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie total asignada<br />
a <strong>la</strong>s medianas y gran<strong>de</strong>s propieda<strong>de</strong>s, puesto<br />
que sus ext<strong>en</strong>siones g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te superan <strong>la</strong>s 500<br />
hectáreas.<br />
8
2<br />
DISTRIBUCIÓN DE TIERRAS<br />
<strong>La</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s por periodos quinqu<strong>en</strong>ales<br />
tuvo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes características:<br />
En el Cuadro N o 2 po<strong>de</strong>mos constatar que durante<br />
los gobiernos militares se repartieron <strong>la</strong>s<br />
mayores cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s. En el gobierno <strong>de</strong>l<br />
Gral. R<strong>en</strong>é Barri<strong>en</strong>tos (1964-1968) se repartió el<br />
5,4% y el Cnl. Hugo Bánzer (1974-1978) <strong>en</strong>tregó<br />
el 30,4%. En <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> Jaime Paz Zamora<br />
(1989-1993) se distribuyó el 23,7%. Tres gobiernos<br />
(dos militares y uno civil) repartieron el 60%<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie distribuida por el Estado.<br />
CUADRO 2. SUPERFICIE DISTRIBUIDA POR BENEFICIARIO, SEGÚN PERIODOS QUINQUENALES (1953-1993)<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, Informe pres<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Tierra/Territorio, Recursos Naturales R<strong>en</strong>ovables y Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Asamblea Constituy<strong>en</strong>te, marzo <strong>de</strong> 2007.<br />
9
2.1. Tierras distribuidas<br />
según c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> propiedad<br />
Ahora tomaremos como principal variable para<br />
el análisis <strong>la</strong> superficie distribuida según c<strong>la</strong>se <strong>de</strong><br />
propiedad. T<strong>en</strong>emos el sigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong>talle:<br />
De acuerdo a <strong>la</strong> información cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el<br />
Cuadro N o 3, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña<br />
propiedad aparece <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> expedi<strong>en</strong>tes<br />
-26.939 para 269.179 b<strong>en</strong>eficiarios-, con<br />
el<strong>la</strong> correspon<strong>de</strong>, al mismo tiempo, superficie<br />
distribuida por ap<strong>en</strong>as 4,8 millones <strong>de</strong> hectáreas,<br />
equival<strong>en</strong>te al 8,4% <strong>de</strong>l total.<br />
El 21,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie total, distribuida a<br />
333.403 b<strong>en</strong>eficiarios, fue para propiedad comunaria.<br />
17.702 expedi<strong>en</strong>tes a favor <strong>de</strong> 140.572<br />
b<strong>en</strong>eficiarios, por una superficie <strong>de</strong> 39,2 millones<br />
<strong>de</strong> hectáreas, formaron propieda<strong>de</strong>s medianas y<br />
empresariales (esto equivale al 68,4% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />
distribuida).<br />
CUADRO 3. SUPERFICIE DISTRIBUIDA POR BENEFICIARIO, SEGÚN CLASE DE PROPIEDAD (1953-1993)<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, Informe pres<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Tierra/Territorio, Recursos Naturales R<strong>en</strong>ovables y Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />
marzo <strong>de</strong> 2007.<br />
10
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
2.2. Múltiples dotaciones<br />
distribuidas irregu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
Pese a que <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Reforma Agraria, <strong>en</strong> su artículo<br />
172, prohibía <strong>la</strong>s dobles dotaciones para evitar<br />
el acaparami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s, se pue<strong>de</strong> constatar<br />
<strong>en</strong> el Cuadro 4 que esta disposición fue ampliam<strong>en</strong>te<br />
vulnerada.<br />
<strong>La</strong> información <strong>de</strong>l cuadro <strong>de</strong>muestra que 3.142<br />
personas se b<strong>en</strong>eficiaron con dobles dotaciones y<br />
una superficie <strong>de</strong> 8,6 millones <strong>de</strong> hectáreas; 482<br />
personas recibieron triples dotaciones y una superficie<br />
<strong>de</strong> 3,1 mil hectáreas, 174 personas recibieron<br />
cuádruples dotaciones y una superficie <strong>de</strong><br />
1,6 millones <strong>de</strong> hectáreas y, finalm<strong>en</strong>te, 72 personas<br />
obtuvieron cinco o más dotaciones y una superficie<br />
<strong>de</strong> 844 mil hectáreas. En total hab<strong>la</strong>mos<br />
<strong>de</strong> 4.172 b<strong>en</strong>eficiarios y <strong>de</strong> una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> más<br />
<strong>de</strong> 14,3 millones <strong>de</strong> hectáreas.<br />
CUADRO 4. DOBLES DOTACIONES<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, 2005. E<strong>la</strong>boración propia.<br />
11
3<br />
EVOLUCIÓN DE CULTIVOS<br />
SEGÚN PRODUCTOS<br />
Para t<strong>en</strong>er una evaluación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> el país, consi<strong>de</strong>raremos el comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los distintos productos durante <strong>la</strong>s<br />
campañas <strong>de</strong> los años 1999, 2000, 2001, 2002 y<br />
2007, tomando como variable <strong>de</strong> análisis <strong>la</strong> superficie<br />
cultivada. (Cuadro N o 5)<br />
CUADRO 5. SUPERFICIE CULTIVADA SEGÚN PRODUCTOS<br />
12
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
CUADRO 5. SUPERFICIE...(cont.)<br />
Fu<strong>en</strong>tes combinadas: Viceministerio <strong>de</strong> Tierras, Política <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s para <strong>la</strong> reconducción comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma agraria,<br />
febrero 2007; Romero, 2003.<br />
Si consi<strong>de</strong>ramos los promedios <strong>de</strong> producción<br />
agríco<strong>la</strong> a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie cultivada por productos<br />
durante <strong>la</strong>s gestiones 1999, 2000, 2001,<br />
2002 y 2007, po<strong>de</strong>mos formu<strong>la</strong>r algunas conclusiones<br />
g<strong>en</strong>erales. El promedio <strong>de</strong> cultivos osci<strong>la</strong><br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los dos millones <strong>de</strong> hectáreas; 1,9<br />
el año 1999, 1,9 <strong>en</strong> el año 2000, 1,8 <strong>en</strong> 2001 y 2<br />
millones <strong>de</strong> hectáreas <strong>en</strong> 2002. Esta cifra se manti<strong>en</strong>e<br />
prácticam<strong>en</strong>te invariable <strong>en</strong> <strong>la</strong> campaña <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> gestión 2007.<br />
Con re<strong>la</strong>ción a los productos cuyo <strong>de</strong>talle se da<br />
<strong>en</strong> el cuadro, casi todos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un comportami<strong>en</strong>to<br />
estable y un nivel <strong>de</strong> productividad más o m<strong>en</strong>os<br />
constante. Destacan los casos <strong>de</strong> <strong>la</strong> caña <strong>de</strong> azúcar<br />
y el girasol, que han experim<strong>en</strong>tado asc<strong>en</strong>sos importantes.<br />
En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> soya, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies<br />
cultivadas no muestran increm<strong>en</strong>tos notorios,<br />
su impacto con re<strong>la</strong>ción al PIB se ha mant<strong>en</strong>ido<br />
(es el primer producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones no<br />
tradicionales) como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong><br />
precios y <strong>la</strong> mant<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los principales mercados,<br />
es <strong>de</strong>cir, Colombia y V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>.<br />
En <strong>la</strong> campaña 2007, que superó ligeram<strong>en</strong>te<br />
los dos millones <strong>de</strong> hectáreas a nivel nacional,<br />
<strong>de</strong>stacaron los sigui<strong>en</strong>tes productos: soya con<br />
637.124 hectáreas, maíz <strong>en</strong> grano con 296.452,<br />
girasol con 178.300, trigo con 134.579, arroz <strong>en</strong><br />
cha<strong>la</strong> con 129.884, papa con 127.477, caña <strong>de</strong><br />
azúcar con 103.175 hectáreas.<br />
Nuestro país ti<strong>en</strong>e un total <strong>de</strong> 16,4 millones <strong>de</strong><br />
hectáreas <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s con vocación agríco<strong>la</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales sólo se cultivan <strong>en</strong> promedio dos millones,<br />
los que repres<strong>en</strong>tan ap<strong>en</strong>as un 13% <strong>de</strong>l total; el<br />
resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> situación inculta.<br />
Entre <strong>la</strong>s causas que explican estos bajos<br />
niveles <strong>de</strong> producción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: <strong>la</strong> injusta<br />
distribución <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s con <strong>la</strong>tifundios y minifundios<br />
pervivi<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> una gran cantidad<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s a negocios especu<strong>la</strong>tivos, <strong>la</strong> <strong>de</strong>gradación<br />
<strong>de</strong> suelos, sobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina,<br />
<strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia empresarial dirigida al monocultivo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> soya <strong>en</strong> Santa Cruz, el déficit tecnológico y<br />
<strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> riego.<br />
A continuación, veremos el comportami<strong>en</strong>to<br />
agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> el periodo 1986-2005, verificado a<br />
partir <strong>de</strong> los volúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
superficies cultivadas:<br />
13
CUADRO 6. SUPERFICIE CULTIVADA Y PRODUCCIÓN AGRÍCOLA (EN MILES DE HECTÁREAS Y MILES<br />
DE TONELADAS)<br />
Fu<strong>en</strong>te: MDRA y MA, 2007.<br />
<strong>La</strong> información <strong>de</strong>l cuadro nos permite constatar<br />
que los niveles <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong> <strong>en</strong> el país<br />
pres<strong>en</strong>tan una situación <strong>de</strong> virtual estancami<strong>en</strong>to.<br />
Entre 1986 y el año 2005, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> diecinueve<br />
años, sólo los productos industriales han experim<strong>en</strong>tado<br />
un crecimi<strong>en</strong>to significativo. Esto obe<strong>de</strong>ce<br />
al increm<strong>en</strong>to sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong>la</strong> soya y a que este<br />
producto ti<strong>en</strong>e mercados externos asegurados.<br />
De siete productos consi<strong>de</strong>rados, tres experim<strong>en</strong>tan<br />
disminuciones tanto <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción<br />
como <strong>en</strong> superficie cultivada; nos referimos a<br />
los estimu<strong>la</strong>ntes, los tubérculos y los forrajes. Los<br />
estimu<strong>la</strong>ntes, <strong>de</strong> un volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> 28<br />
mil tone<strong>la</strong>das métricas (TM), registrado <strong>en</strong> 1986,<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dieron a 24,7 el año 2005; <strong>la</strong> superficie<br />
cultivada <strong>de</strong>creció también, <strong>de</strong> 33 mil hectáreas a<br />
sólo 25 mil, <strong>en</strong> el mismo periodo. El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
producción <strong>de</strong> los tubérculos cayó <strong>de</strong> 1.213 TM<br />
<strong>en</strong> 1986 a 1.156 el año 2005 y se redujo también<br />
<strong>la</strong> superficie cultivada: <strong>de</strong> 211 mil hectáreas a sólo<br />
167 mil. Los forrajes, <strong>de</strong> 442 mil TM <strong>en</strong> 1986, bajaron<br />
a 332 mil el año 2005; <strong>la</strong> superficie cultivada<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>dió <strong>de</strong> 110 mil a 103 mil hectáreas.<br />
En cambio, <strong>la</strong>s hortalizas se mantuvieron estables<br />
<strong>en</strong> producción y superficie cultivada. Al<br />
mismo tiempo, los cereales, <strong>la</strong>s frutas y los productos<br />
industriales experim<strong>en</strong>taron un importante<br />
increm<strong>en</strong>to. Los cereales asc<strong>en</strong>dieron <strong>de</strong> 825<br />
mil TM, <strong>en</strong> 1986, a 1.782.000 TM el año 2005; <strong>la</strong><br />
superficie cultivada creció <strong>de</strong> 648 mil a 902 mil<br />
hectáreas <strong>en</strong> el mismo periodo. <strong>La</strong> producción <strong>de</strong><br />
frutas pasó <strong>de</strong> 678 mil TM <strong>en</strong> 1986 a 927 mil TM<br />
<strong>en</strong> 2005; <strong>la</strong> superficie cultivada saltó <strong>de</strong> 89 mil<br />
hectáreas a 100 mil. Los productos industriales,<br />
que eran <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los 389 mil TM <strong>en</strong> 1986, se<br />
increm<strong>en</strong>taron a 6.900 TM, y <strong>la</strong> superficie cultivada<br />
subió <strong>de</strong> 173 mil a 1,2 millones <strong>de</strong> hectáreas<br />
<strong>en</strong> 2005.<br />
14
4<br />
PRODUCCIÓN PECUARIA<br />
<strong>La</strong> actividad pecuaria <strong>de</strong>l país está conc<strong>en</strong>trada<br />
principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> B<strong>en</strong>i,<br />
Santa Cruz y <strong>La</strong> Paz. El hato gana<strong>de</strong>ro alcanza<br />
a aproximadam<strong>en</strong>te 6 millones <strong>de</strong> cabezas <strong>de</strong> ganado<br />
mayor. De éstos, algo más <strong>de</strong>l 50% se conc<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l B<strong>en</strong>i, que cu<strong>en</strong>ta<br />
con 3,1 millones <strong>de</strong> cabezas, que son propiedad<br />
<strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ros pequeños y medianos (94%), y <strong>de</strong><br />
un 6% <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ros gran<strong>de</strong>s.<br />
<strong>La</strong> gana<strong>de</strong>ría b<strong>en</strong>iana ha mant<strong>en</strong>ido índices<br />
más o m<strong>en</strong>os estables; sólo <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
inundaciones se han registrado pérdidas <strong>de</strong>l<br />
or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 400 mil cabezas, tal como aconteció<br />
<strong>en</strong> 2007. <strong>La</strong>s principales zonas <strong>de</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra<br />
<strong>en</strong> este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
Amazonía sur.<br />
El <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa Cruz, por su parte,<br />
ocupa el segundo lugar gana<strong>de</strong>ro, sobre todo por<br />
<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Chiquitanía y <strong>de</strong>l Chaco cruceño.<br />
El hato gana<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal está integrado<br />
por alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1,5 millones <strong>de</strong> cabezas<br />
<strong>de</strong> ganado mayor. Alcanzó su cúspi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el año<br />
2000, cuando estuvo conformado por 1,7 millones<br />
<strong>de</strong> cabezas.<br />
Otra región gana<strong>de</strong>ra importante es el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>La</strong> Paz, que cu<strong>en</strong>ta con un millón <strong>de</strong><br />
cabezas <strong>de</strong> ganado mayor <strong>en</strong> el altip<strong>la</strong>no y <strong>en</strong> el<br />
norte. <strong>La</strong> peculiaridad <strong>de</strong> este <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to radica<br />
<strong>en</strong> que ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />
bovina, <strong>la</strong> auquénida (integrada por l<strong>la</strong>mas, alpacas<br />
y vicuñas), <strong>de</strong> gran valor nutritivo e industrial.<br />
Esta última c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> ganado también ha alcanzado<br />
un importante nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Oruro.<br />
En cuanto a otras activida<strong>de</strong>s pecuarias, <strong>de</strong>staca<br />
<strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> especies gramíneas, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
pollos. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a <strong>la</strong> vanguardia los<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Cochabamba y Santa Cruz,<br />
don<strong>de</strong> se han imp<strong>la</strong>ntado importantes industrias<br />
avíco<strong>la</strong>s.<br />
Se estima que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>tierra</strong> empleada<br />
por <strong>la</strong> gana<strong>de</strong>ría se aproxima a los 27 millones <strong>de</strong><br />
hectáreas, ya que se trata <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> gana<strong>de</strong>ría<br />
predominantem<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>sivo, fom<strong>en</strong>tado por<br />
<strong>la</strong> norma técnica <strong>de</strong> carga animal, que establece 5<br />
hectáreas por cabeza <strong>de</strong> ganado mayor. Este es un<br />
factor que, indudablem<strong>en</strong>te, profundiza los niveles<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s.<br />
Para esta situación inci<strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más los bajos<br />
niveles <strong>de</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>la</strong> tecnología y <strong>la</strong>s pasturas<br />
que requiere <strong>la</strong> actividad gana<strong>de</strong>ra empresarial,<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que ésta no existe.<br />
15
5<br />
EL PROCESO AGRARIO<br />
EMERGENTE DE LA LEY INRA<br />
Agotada <strong>la</strong> reforma agraria <strong>de</strong> 1953, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
que <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>nunciadas <strong>de</strong>terminaran<br />
<strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> sus <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s operadoras, el 18<br />
<strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1996 se aprobó <strong>la</strong> Ley INRA, con<br />
dos mandatos principales: c<strong>la</strong>rificar <strong>la</strong> situación <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos agrarios y at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s comunitarias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> (TCO)<br />
a favor <strong>de</strong> pueblos indíg<strong>en</strong>as y originarios.<br />
El año 2006, fr<strong>en</strong>te a los escasos resultados<br />
alcanzados, se aprobó <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Reconducción<br />
Comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria, que se caracteriza<br />
por reforzar los mecanismos redistributivos<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s y transpar<strong>en</strong>tar y agilizar <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l<br />
procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad<br />
agraria. (Cuadro N o 7)<br />
Esto significa que <strong>de</strong> una superficie territorial<br />
<strong>de</strong> 109 millones <strong>de</strong> hectáreas, casi 107 millones<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sometidas a saneami<strong>en</strong>to. De esta cifra,<br />
hasta el año 2007, han sido saneadas 34,8 millones<br />
<strong>de</strong> hectáreas, equival<strong>en</strong>tes al 32,6%. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> proceso 14,5 millones <strong>de</strong> hectáreas,<br />
o sea el 13.6 %, y están p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes 57,4 millones<br />
<strong>de</strong> hectáreas, es <strong>de</strong>cir, el 53,8%. Esto significa<br />
que <strong>en</strong> once años <strong>de</strong> aplicación, el procedimi<strong>en</strong>to<br />
se ha ejecutado so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un tercio <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />
total. Se p<strong>la</strong>ntean, por tanto, aún muchos<br />
<strong>de</strong>safíos para su conclusión.<br />
Durante <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley INRA, <strong>en</strong>tre el<br />
18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1996 y el año 2005, se sanearon<br />
y titu<strong>la</strong>ron 9,2 millones <strong>de</strong> hectáreas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
5,7 millones, el 62%, fueron TCO; 1.5 millones <strong>de</strong><br />
hectáreas, o sea el 16,5%, propieda<strong>de</strong>s comunarias;<br />
921 mil hectáreas, es <strong>de</strong>cir, el 10%, <strong>tierra</strong> <strong>de</strong> empresas<br />
agropecuarias; 707 mil hectáreas, el 7,6%,<br />
pert<strong>en</strong>ecían a <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> pequeña propiedad;<br />
311 mil hectáreas, o sea el 3,3%, a <strong>la</strong> mediana propiedad,<br />
y 146 hectáreas al so<strong>la</strong>r campesino.<br />
Habrá que <strong>de</strong>stacar el importante impulso que<br />
recibieron <strong>en</strong> este periodo <strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s comunitarias<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, lo que no sólo se explica por <strong>la</strong>s movilizaciones<br />
indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s conquistas alcanzadas<br />
por este sector <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no jurídico y político, sino<br />
CUADRO 7. SITUACIÓN GENERAL DEL PROCESO DE SANEAMIENTO DE LA PROPIEDAD AGRARIA EN<br />
BOLIVIA (1996-2007)<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, 2008.<br />
16
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
también por el significativo apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />
internacional y <strong>de</strong> los organismos <strong>de</strong> cooperación,<br />
que garantizaron <strong>la</strong> financiación <strong>de</strong>l proceso.<br />
En contrapartida, los sectores <strong>de</strong>l agropo<strong>de</strong>r,<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>tadores <strong>de</strong> medianas y gran<strong>de</strong>s propieda<strong>de</strong>s,<br />
se resistieron <strong>en</strong> muchos casos a <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l<br />
saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad agraria, lo que explica<br />
que <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus predios no se haya<br />
b<strong>en</strong>eficiado por este procedimi<strong>en</strong>to, sobre todo <strong>en</strong><br />
áreas <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to simple.<br />
Con <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Reconducción<br />
Comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria, <strong>en</strong><br />
los años 2006 y 2007 se sanearon y titu<strong>la</strong>ron 10,1<br />
millones <strong>de</strong> hectáreas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que 5,5 (el 54%)<br />
fueron TCO, 2,2 millones <strong>de</strong> hectáreas, el 21,9%,<br />
propieda<strong>de</strong>s comunarias, 441 mil hectáreas<br />
(4.6%) pequeñas propieda<strong>de</strong>s; 354 mil hectáreas,<br />
es <strong>de</strong>cir, el 3,4%, propieda<strong>de</strong>s medianas; 109 mil<br />
hectáreas, o sea el 1%, propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />
agropecuaria, y 58 hectáreas so<strong>la</strong>res campesinos.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, 1,4 millones <strong>de</strong> hectáreas fueron<br />
i<strong>de</strong>ntificadas como <strong>tierra</strong>s fiscales. (Cuadro N o 8)<br />
Los resultados alcanzados con esta Ley nos<br />
muestran que el saneami<strong>en</strong>to sigue privilegiando<br />
a <strong>la</strong>s TCO, por <strong>la</strong>s mismas razones ya anotadas.<br />
En este caso también cobra mayor impulso el saneami<strong>en</strong>to<br />
y titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s comunarias,<br />
lo que respon<strong>de</strong> al espíritu <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma, <strong>la</strong><br />
cual prioriza el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
comunitarios, <strong>en</strong> armonía con <strong>la</strong> tradición colectivista<br />
<strong>de</strong> los pueblos y comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as,<br />
originarias y campesinas. Se advierte, simultáneam<strong>en</strong>te,<br />
una disminución <strong>de</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong><br />
saneami<strong>en</strong>to y titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medianas propieda<strong>de</strong>s<br />
y empresas agropecuarias, lo que pone <strong>de</strong><br />
manifiesto <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una mayor resist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> estos sectores al proceso. Por otra parte, el saneami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r campesino se manti<strong>en</strong>e <strong>en</strong><br />
niveles casi insignificantes.<br />
Como resultados globales, consi<strong>de</strong>rando los<br />
doce años <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l nuevo proceso agrario <strong>en</strong><br />
nuestro país, t<strong>en</strong>emos que se han saneado y titu<strong>la</strong>do<br />
19,4 millones <strong>de</strong> hectáreas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que 11,3 millones<br />
son <strong>tierra</strong>s comunitarias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>, 3,7 millones son<br />
propieda<strong>de</strong>s comunarias, 1,1 millones <strong>de</strong> hectáreas<br />
son pequeñas propieda<strong>de</strong>s, 1 millón <strong>de</strong> hectáreas<br />
correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> empresa agropecuaria, 665 mil<br />
hectáreas a <strong>la</strong> mediana propiedad y 204 hectáreas a<br />
<strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l so<strong>la</strong>r campesino. Esto significa que<br />
más <strong>de</strong> 16,1 millones <strong>de</strong> hectáreas, equival<strong>en</strong>tes al<br />
81% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s saneadas, han sido titu<strong>la</strong>das<br />
a favor <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as y campesinos, lo que confirma<br />
que el proceso <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad<br />
agraria ha sido usado por estos sectores como una<br />
verda<strong>de</strong>ra estrategia redistributiva <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s.<br />
CUADRO 8. SITUACIÓN GENERAL DEL PROCESO DE SANEAMIENTO POR TIPO DE PROPIEDAD AGRARIA<br />
EN BOLIVIA (1996 – 2007)<br />
Fu<strong>en</strong>te: INRA, 2008.<br />
17
6<br />
LA NUEVA CONSTITUCIÓN EN MATERIA<br />
DE TIERRA/TERRITORIO, RECURSOS<br />
NATURALES Y MEDIO AMBIENTE<br />
6.1. Disposiciones g<strong>en</strong>erales<br />
• “Los recursos naturales son <strong>de</strong> propiedad<br />
<strong>de</strong>l pueblo boliviano, respetando <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> propiedad sobre <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y <strong>de</strong><br />
aprovechami<strong>en</strong>to sobre los recursos naturales”<br />
(artículo 349).<br />
• “Los recursos naturales son <strong>de</strong> carácter<br />
estratégico y <strong>de</strong> interés público para el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l país” (artículo 348-II).<br />
• “El aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos naturales<br />
<strong>de</strong>be garantizar <strong>la</strong> sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
y equilibrio ecológico” (artículo 342).<br />
“Para conservar ecosistemas <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
lugares, <strong>la</strong> explotación <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales estará sujeta a una consulta<br />
a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afectada” (artículo 352).<br />
• “En <strong>la</strong>s reservas fiscales no se pue<strong>de</strong>n reconocer<br />
<strong>de</strong>rechos a favor <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res<br />
salvo autorización por necesidad pública”<br />
(artículo 350).<br />
• “El Estado, a través <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />
sociales o comunitarias, asumirá el<br />
control y <strong>la</strong> dirección sobre toda <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />
productiva referida a los recursos naturales.<br />
Para su gestión y administración<br />
se <strong>de</strong>be garantizar control y participación<br />
social” (artículo 351).<br />
<strong>La</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los recursos naturales <strong>de</strong>staca<br />
tres elem<strong>en</strong>tos: <strong>la</strong> propiedad social, <strong>la</strong> gestión<br />
sost<strong>en</strong>ible y <strong>la</strong> administración pública. <strong>La</strong>s constituciones<br />
anteriores <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raron el dominio y <strong>la</strong><br />
propiedad estatal sobre los recursos naturales,<br />
pero dieron lugar a su privatización por administraciones<br />
<strong>de</strong> turno, tal como ocurrió con <strong>la</strong>s reservas<br />
gasíferas y, <strong>en</strong> lo referido a <strong>tierra</strong>s, con <strong>la</strong>s<br />
adjudicaciones <strong>de</strong>l “territorio <strong>de</strong> colonias” <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
época <strong>de</strong> <strong>la</strong> goma. <strong>La</strong> <strong>nueva</strong> Constitución establece<br />
<strong>la</strong> propiedad social <strong>de</strong> los recursos por parte<br />
<strong>de</strong>l pueblo boliviano, por lo que ya no se podrá<br />
ce<strong>de</strong>r <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> propiedad, sino so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
uso y aprovechami<strong>en</strong>to. Con esta medida, se consi<strong>de</strong>ra<br />
a los recursos naturales como <strong>de</strong> carácter<br />
estratégico y <strong>de</strong> interés colectivo, buscando asegurar<br />
para el Estado el control <strong>de</strong>l exce<strong>de</strong>nte económico<br />
<strong>de</strong>l país.<br />
Con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> los recursos naturales,<br />
se dice que se articu<strong>la</strong>rá el aprovechami<strong>en</strong>to<br />
económico con <strong>la</strong> conservación ambi<strong>en</strong>tal<br />
y el equilibrio ecológico. El uso <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales se <strong>en</strong>marcará <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
territorial y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible,<br />
equilibrando los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s<br />
futuras g<strong>en</strong>eraciones.<br />
Como parte <strong>de</strong> estas previsiones, se contemp<strong>la</strong><br />
también que, <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados lugares caracterizados<br />
por su fragilidad ecológica o por poseer<br />
importantes riquezas naturales, se instituirá <strong>la</strong><br />
consulta previa a <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones locales, a fin <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar mecanismos <strong>de</strong> monitoreo ambi<strong>en</strong>tal y<br />
otras medidas precautorias para <strong>la</strong> conservación<br />
<strong>de</strong> los ecosistemas.<br />
<strong>La</strong> <strong>nueva</strong> Constitución también restituye el<br />
rol estatal <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión<br />
<strong>de</strong> los recursos naturales <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, dada<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> apropiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s utilida<strong>de</strong>s que<br />
18
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
g<strong>en</strong>era su explotación a fin <strong>de</strong> emplear<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
promoción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo integral. De ese modo,<br />
se concreta <strong>la</strong> soberanía política a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía<br />
económica.<br />
6.2. Tierra-territorio<br />
• “El Estado reconoce, protege y garantiza<br />
<strong>la</strong> propiedad individual y comunitaria o<br />
colectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>, sujeta al cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> función social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> función<br />
económica social, según corresponda”<br />
(artículo 393).<br />
• “<strong>La</strong> propiedad individual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
pequeña propiedad y <strong>la</strong> propiedad empresarial”<br />
(artículo 394-I).<br />
• “<strong>La</strong> propiedad comunitaria compr<strong>en</strong><strong>de</strong> el<br />
territorio indíg<strong>en</strong>a originario campesino,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el <strong>de</strong>recho colectivo sobre<br />
<strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y el usufructo exclusivo <strong>de</strong><br />
los recursos naturales r<strong>en</strong>ovables <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong>finidas por <strong>la</strong> Ley, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta y participación para <strong>la</strong> explotación<br />
<strong>de</strong> los recursos naturales no r<strong>en</strong>ovables<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> sus jurisdicciones<br />
territoriales” (artículo 394-III y 403).<br />
• “<strong>La</strong>s <strong>tierra</strong>s fiscales serán distribuidas<br />
a indíg<strong>en</strong>as, originarios campesinos, comunida<strong>de</strong>s<br />
interculturales originarios,<br />
afrobolivianos y comunida<strong>de</strong>s campesinas<br />
que no <strong>la</strong>s posean o <strong>la</strong> posean insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te”<br />
(artículo 395).<br />
• “El Estado regu<strong>la</strong>rá el mercado <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>,<br />
evitando <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> superficies<br />
mayores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finidas por Ley y su división<br />
<strong>en</strong> superficies m<strong>en</strong>ores a <strong>la</strong> pequeña<br />
propiedad. Los extranjeros y extranjeras<br />
bajo ningún título podrán adquirir <strong>tierra</strong>s<br />
<strong>de</strong>l Estado” (artículo 396).<br />
• “El trabajo es <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal para<br />
adquirir y conservar <strong>la</strong> propiedad agraria.<br />
Los propietarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cumplir con<br />
<strong>la</strong> función social o <strong>la</strong> función económica<br />
social para salvaguardar su <strong>de</strong>recho” (artículo<br />
397).<br />
• “Se prohíbe el <strong>la</strong>tifundio, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como<br />
los predios que exce<strong>de</strong>n <strong>la</strong> superficie<br />
máxima (esta superficie fué <strong>de</strong>finida <strong>en</strong> el<br />
referéndum dirimitorio <strong>en</strong> 5.000 y 10.000<br />
hectáreas), no cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong> función económico-social<br />
o reproduc<strong>en</strong> sistemas servidumbrales,<br />
semi-esc<strong>la</strong>vistas o esc<strong>la</strong>vistas<br />
<strong>de</strong> trabajo humano” (artículo 398).<br />
• “Los nuevos límites máximos <strong>de</strong> <strong>la</strong> propiedad<br />
agraria serán aplicables a predios<br />
adquiridos con posterioridad a <strong>la</strong> puesta<br />
<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución”<br />
(artículo 399).<br />
• “Se prohíbe <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> superficie m<strong>en</strong>ores a <strong>la</strong> pequeña<br />
propiedad. El Estado preverá mecanismos<br />
para evitar su fraccionami<strong>en</strong>to” (artículo<br />
400)<br />
• “El incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> función económico-social<br />
o <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> <strong>la</strong>tifundio da<br />
lugar a <strong>la</strong> reversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>. <strong>La</strong> expropiación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> proce<strong>de</strong> por causa <strong>de</strong> necesidad<br />
y utilidad pública” (artículo 401).<br />
• “El Estado <strong>de</strong>be fom<strong>en</strong>tar p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
humanos para una racional<br />
distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y un mejor<br />
aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y los recursos<br />
naturales. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>be promover<br />
políticas dirigidas a eliminar todas <strong>la</strong>s<br />
formas <strong>de</strong> discriminación contra <strong>la</strong>s mujeres<br />
<strong>en</strong> el acceso, t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia y her<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>tierra</strong>” (artículo 402).<br />
• “<strong>La</strong> administración, p<strong>la</strong>nificación, control,<br />
distribución, redistribución, reagrupami<strong>en</strong>to<br />
y toda acción inher<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
reforma agraria es <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
Servicio Boliviano <strong>de</strong> Reforma Agraria,<br />
presidido por el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Estado”<br />
(artículo 404).<br />
Estas normas part<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
actual estructura agraria, que reafirma <strong>la</strong> po<strong>la</strong>rización<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>tifundio <strong>en</strong> el ori<strong>en</strong>te y minifundio<br />
<strong>en</strong> el occi<strong>de</strong>nte, los bajos niveles <strong>de</strong> producciónproductividad<br />
y <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> producción, los elevados<br />
índices <strong>de</strong> pobreza <strong>en</strong> el campo, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sequilibradas<br />
re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> intercambio <strong>en</strong> el mercado, y los<br />
19
elevados niveles <strong>de</strong> migraciones campo-ciudad.<br />
Según Danilo Paz, se distingu<strong>en</strong> tres actores <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> estructura agraria <strong>de</strong>l país: campesinos, indíg<strong>en</strong>as<br />
y empresarios. Este autor estima <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> 550 mil unida<strong>de</strong>s campesinas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que 450<br />
mil estarían as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región andina y subandina,<br />
y 100 mil <strong>en</strong> el ori<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />
colonización. Los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s<br />
bajas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran articu<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s.<br />
Paz consi<strong>de</strong>ra también que exist<strong>en</strong> por lo m<strong>en</strong>os<br />
unas 50 mil unida<strong>de</strong>s familiares. Los empresarios,<br />
por su parte, serían unos 50 mil (2008: 62);<br />
no existe una c<strong>la</strong>ra distinción <strong>en</strong>tre sectores efectivam<strong>en</strong>te<br />
productivos y aquellos que simplem<strong>en</strong>te<br />
negocian con <strong>tierra</strong>s. <strong>La</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>en</strong>tre<br />
estos actores son <strong>de</strong>sequilibradas, sobre todo por<br />
<strong>la</strong> inequitativa estructura <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s.<br />
<strong>La</strong> <strong>nueva</strong> Constitución proyecta una estructura<br />
agraria <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el Estado ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación,<br />
administración, distribución, control<br />
y otras acciones referidas al proceso <strong>de</strong> reforma<br />
agraria. En los últimos años, el <strong>de</strong>bate acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
problemática agraria se había restringido, a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s ori<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> los organismos multi<strong>la</strong>terales,<br />
a <strong>la</strong> cuestión re<strong>la</strong>tiva al uso y acceso a <strong>la</strong><br />
<strong>tierra</strong>. <strong>La</strong> polémica se limitó a Estado y mercado<br />
como los factores <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y los responsables <strong>de</strong> ve<strong>la</strong>r por su uso<br />
efici<strong>en</strong>te. De ahí que se concibieron políticas <strong>de</strong><br />
<strong>tierra</strong>s a través <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s mercantiles tales como<br />
los bancos <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s, los fondos <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s y otros<br />
mecanismos <strong>de</strong> “reforma agraria nuevo estilo”.<br />
Nuestro país optó por una fórmu<strong>la</strong> heterogénea<br />
que contempló <strong>la</strong> dotación y adjudicación como<br />
procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>, equilibrando<br />
el rol <strong>de</strong>l Estado y <strong>de</strong>l mercado <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> los predios agrarios, <strong>de</strong> acuerdo a los cont<strong>en</strong>idos<br />
establecidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley INRA. En los últimos años<br />
se le ha asignado mayor peso al Estado, a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s modificaciones introducidas a <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
agraria <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nominada Ley <strong>de</strong> Reconducción<br />
Comunitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria. En <strong>la</strong> NCPE<br />
se consolida esta t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y se <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>ta<br />
con <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong>l concepto integral <strong>de</strong> reforma<br />
agraria, que consiste no sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución<br />
y redistribución <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>, sino también <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
canalización <strong>de</strong> servicios financieros, infraestructura,<br />
acceso al mercado, inc<strong>en</strong>tivos, etc.<br />
El mo<strong>de</strong>lo neoliberal minimizó el rol <strong>de</strong>l sector<br />
público con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s políticas agropecuarias.<br />
Como parte <strong>de</strong> sus medidas, <strong>en</strong> el ámbito institucional<br />
se liquidó el Banco Agríco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Bolivia<br />
(BAB), se <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizó el Instituto <strong>de</strong> Tecnología<br />
Agropecuaria (IBTA), se <strong>de</strong>sarticuló al Ministerio<br />
<strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría y Desarrollo Rural<br />
(MAGDRU) <strong>de</strong>l Servicio Nacional <strong>de</strong> Reforma<br />
Agraria (SNRA) y <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Desarrollo Forestal,<br />
que luego <strong>de</strong>sapareció y fue substituido por<br />
<strong>la</strong> Superint<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia Forestal (Paz, op. cit.: 63).<br />
Entre 1980 y 1998 el sector agropecuario<br />
aportó <strong>en</strong> promedio el 14% <strong>de</strong>l PIB, increm<strong>en</strong>tando<br />
sus exportaciones <strong>de</strong> 628 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res a<br />
2.254 el año 2004 (Zeballos, <strong>en</strong> Paz, op. cit.: 68);<br />
sin embargo, sólo recibió el 7% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inversiones<br />
públicas, un promedio <strong>de</strong> 40 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res<br />
por año (Ibí<strong>de</strong>m: 64). Los mayores esfuerzos<br />
públicos se conc<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> el fom<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> soya, para <strong>la</strong> que se negoció precios<br />
prefer<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el mercado andino a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Corporación Andina <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to (CAF). También<br />
se subsidió el diesel con montos que alcanzaron los<br />
400 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res anuales y se financió el<br />
<strong>de</strong>smonte <strong>de</strong> 400 mil hectáreas <strong>en</strong> el área integrada<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa Cruz, mediante el<br />
proyecto “Tierras bajas <strong>de</strong>l este”.<br />
Otros indicadores que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l rezago<br />
agropecuario <strong>de</strong>l país ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<br />
alim<strong>en</strong>taria nacional, que, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />
investigaciones <strong>de</strong> Mikkels<strong>en</strong> (2004), no pue<strong>de</strong><br />
ser cubierta con <strong>la</strong> producción interna, por lo que<br />
aún no se alcanza <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria. También<br />
los niveles <strong>de</strong> producción son bajos; sólo el<br />
13% <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> con vocación agríco<strong>la</strong> está actualm<strong>en</strong>te<br />
cultivada (Romero, 2005). Asimismo,<br />
se carece <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te tecnología; hasta el año<br />
2003 sólo se poseían 1,8 tractores agríco<strong>la</strong>s por<br />
cada mil hectáreas, fr<strong>en</strong>te a promedios superiores<br />
<strong>de</strong> otros países (Perú con 3,1, Ecuador con 4,9,<br />
Colombia con 5,5, Arg<strong>en</strong>tina y Brasil con más <strong>de</strong><br />
10 unida<strong>de</strong>s por cada mil hectáreas) 1 .<br />
<strong>La</strong> información anterior reafirma pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> recuperar una concepción integral<br />
1 Paz, op. cit.: 67.<br />
20
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática agraria. Es necesario incluir<br />
<strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones sociales y culturales, referidas a<br />
<strong>la</strong> conservación <strong>de</strong>l equilibrio ecológico, al reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> territorialidad indíg<strong>en</strong>a y otros<br />
asuntos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. Asimismo,<br />
<strong>de</strong>be articu<strong>la</strong>rse el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible al<br />
<strong>de</strong>sarrollo rural, <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>de</strong><br />
acuerdo a su vocación natural, que pue<strong>de</strong> ser agríco<strong>la</strong>,<br />
pecuaria, forestal, <strong>de</strong> conservación, ecoturismo,<br />
etc. Eso significa que <strong>la</strong>s políticas agrarias<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> complem<strong>en</strong>tarse con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
territorial para proyectar el <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible.<br />
De 109,8 millones <strong>de</strong> hectáreas que repres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l país, 32,1 millones son áreas<br />
forestales, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong> uso limitado; 28,1<br />
millones son <strong>tierra</strong>s con aptitud pecuaria (ext<strong>en</strong>siva,<br />
int<strong>en</strong>siva y <strong>de</strong> uso limitado); 11,7 son aptas<br />
para agropecuaria (ext<strong>en</strong>siva, int<strong>en</strong>siva y limitada);<br />
10,3 constituy<strong>en</strong> reservas <strong>de</strong> inmovilización;<br />
8,5 sirv<strong>en</strong> para agricultura (int<strong>en</strong>siva y ext<strong>en</strong>siva);<br />
6,8 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> vocación agrosilvopastoril, incluy<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> uso limitado; 5,1 son áreas aún car<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> estudio; 4,4 son suelos silvopastoriles; 4,3 son<br />
zonas <strong>de</strong> protección <strong>de</strong> uso restringido; 2,6 son<br />
áreas protegidas; 1,5 superficie <strong>de</strong> sa<strong>la</strong>r; 1,3 millones<br />
cuerpos <strong>de</strong> agua, y 248 mil hectáreas manchas urbanas.<br />
(Cuadro N o 9)<br />
En <strong>la</strong>s disposiciones constitucionales se incorpora<br />
el compon<strong>en</strong>te cultural a <strong>la</strong> cuestión agraria,<br />
al reconocer <strong>la</strong> territorialidad indíg<strong>en</strong>a como<br />
fundam<strong>en</strong>to para efectivizar integralm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>rechos<br />
colectivos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y naciones<br />
originarias. Recor<strong>de</strong>mos que el Conv<strong>en</strong>io<br />
169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo<br />
(OIT) ha reconocido <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> territorios indíg<strong>en</strong>as<br />
como equival<strong>en</strong>te a sus áreas <strong>de</strong> hábitat<br />
actual y ancestral.<br />
Los territorios indíg<strong>en</strong>as son los espacios <strong>en</strong><br />
que éstas colectivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n su modo <strong>de</strong><br />
ser difer<strong>en</strong>tes. <strong>La</strong>s notas fundam<strong>en</strong>tales que forman<br />
parte <strong>de</strong>l territorio y que han sido incorpora-<br />
CUADRO 9. CATEGORÍAS DE USO DEL SUELO Y SUPERFICIES<br />
Fu<strong>en</strong>te: Ministerio <strong>de</strong> Desarrollo Rural, Agropecuario y Medio Ambi<strong>en</strong>te, 2007: 7.<br />
21
das a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>taforma indíg<strong>en</strong>a, según Pedro García<br />
(1995: 25-26), son: integridad, dim<strong>en</strong>sión histórica,<br />
control autónomo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>de</strong>l pueblo<br />
indíg<strong>en</strong>a que es titu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho, acceso a los<br />
recursos naturales.<br />
<strong>La</strong> integridad supone consolidar jurídicam<strong>en</strong>te<br />
<strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> uso, posesión, manejo, acceso y administración<br />
que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción socioeconómica<br />
<strong>de</strong>l pueblo con su hábitat. El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> nación o pueblo indíg<strong>en</strong>a originario como sujeto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho hace que el territorio sea “transg<strong>en</strong>eracional”;<br />
por tanto, indisponible (inali<strong>en</strong>able e inembargable),<br />
indivisible, porque no pert<strong>en</strong>ece a ninguna<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s funcionales <strong>de</strong>l pueblo (familias,<br />
grupos, comunida<strong>de</strong>s); colectivo, es <strong>de</strong>cir, que correspon<strong>de</strong><br />
a toda <strong>la</strong> nación o pueblo indíg<strong>en</strong>a, sin<br />
afectar los <strong>de</strong>rechos individuales <strong>de</strong> sus integrantes.<br />
Y es un <strong>de</strong>recho que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er perman<strong>en</strong>cia y estabilidad<br />
<strong>en</strong> el tiempo (imprescriptible).<br />
<strong>La</strong> dim<strong>en</strong>sión histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> territorialidad indíg<strong>en</strong>a<br />
ti<strong>en</strong>e que ver con su carácter tradicional,<br />
que supone una re<strong>la</strong>ción ancestral <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva<br />
nación o pueblo indíg<strong>en</strong>a con su hábitat. El<br />
territorio indíg<strong>en</strong>a implica, finalm<strong>en</strong>te, el control<br />
autónomo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y el acceso a los recursos<br />
naturales. <strong>La</strong> autonomía se refiere al uso y administración,<br />
<strong>de</strong> acuerdo a sus propios refer<strong>en</strong>tes<br />
culturales. Se trata <strong>de</strong> un control social, espiritual<br />
y cultural que garantiza, <strong>en</strong>tre otros aspectos, <strong>la</strong><br />
protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> biodiversidad y <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
intelectuales (Ibí<strong>de</strong>m: 25). El control<br />
económico conlleva <strong>la</strong> distribución interna <strong>de</strong> los<br />
espacios y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> recursos; se complem<strong>en</strong>ta<br />
con el ejercicio <strong>de</strong> jurisdicción territorial,<br />
que permite <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción interna <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />
y el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> y <strong>de</strong>l acceso a los recursos<br />
naturales, <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> lo dispuesto por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
estatal.<br />
<strong>La</strong> legis<strong>la</strong>ción agraria boliviana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reforma<br />
constitucional <strong>de</strong> 1994 y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley INRA, incorporó<br />
<strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> Tierras Comunitarias <strong>de</strong> Orig<strong>en</strong><br />
(TCO), como propiedad colectiva, indivisible,<br />
inali<strong>en</strong>able, inembargable e imprescriptible. Es<br />
<strong>de</strong>cir, le asignó condición comunitaria y estableció<br />
salvaguardas fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s dinámicas <strong>de</strong>l mercado<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s.<br />
En el proyecto <strong>de</strong> Constitución, <strong>la</strong>s TCO adquier<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> territorio indíg<strong>en</strong>a originario campesino;<br />
se trata <strong>de</strong> una <strong>nueva</strong> nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura para<br />
<strong>de</strong>signar a <strong>la</strong> propiedad colectiva respondi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />
visión cultural <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as. <strong>La</strong> innovación<br />
consiste <strong>en</strong> haber incorporado <strong>la</strong> categoría<br />
“campesino” <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong> “territorio indíg<strong>en</strong>a<br />
originario”, lo que supone el reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> propieda<strong>de</strong>s colectivas a favor <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
campesinas que opt<strong>en</strong> por <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción colectiva<br />
y que <strong>de</strong>muestr<strong>en</strong> <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> estructuras<br />
e instituciones comunitarias. Es el caso <strong>de</strong> varios<br />
sindicatos campesinos que han <strong>de</strong>mandado <strong>tierra</strong>s<br />
comunitarias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> r<strong>en</strong>unciando a sus títulos<br />
individuales, como, por ejemplo, “Ayopaya” <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cochabamba.<br />
Por otra parte, es importante <strong>de</strong>stacar que el territorio<br />
indíg<strong>en</strong>a originario campesino compr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
áreas <strong>de</strong> producción, áreas <strong>de</strong> aprovechami<strong>en</strong>to y<br />
<strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> los recursos naturales, y espacios<br />
<strong>de</strong> reproducción social, espiritual y cultural,<br />
según lo establecido <strong>en</strong> el artículo 402-II, <strong>de</strong> tal<br />
manera que no am<strong>en</strong>aza propieda<strong>de</strong>s privadas legalm<strong>en</strong>te<br />
constituidas y que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran cumpli<strong>en</strong>do<br />
una función económica social.<br />
Uno <strong>de</strong> los temas que ha provocado polémica a<br />
propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> territorialidad indíg<strong>en</strong>a se refiere a<br />
sus alcances con re<strong>la</strong>ción a los recursos naturales.<br />
Es verdad que <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto el concepto <strong>de</strong><br />
territorio indíg<strong>en</strong>a se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a los recursos naturales;<br />
sin embargo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución asignamos<br />
a los indíg<strong>en</strong>as los sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>rechos: propiedad<br />
colectiva e indivisible sobre <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>, uso y aprovechami<strong>en</strong>to<br />
exclusivo <strong>de</strong> los recursos naturales<br />
r<strong>en</strong>ovables exist<strong>en</strong>tes, y participación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones<br />
sobre los recursos naturales no r<strong>en</strong>ovables<br />
<strong>de</strong> sus espacios territoriales.<br />
El <strong>de</strong>recho a aprovechar <strong>de</strong> forma exclusiva<br />
los recursos naturales r<strong>en</strong>ovables merece una consi<strong>de</strong>ración<br />
especial; constituye <strong>la</strong> base económica<br />
que asegura a<strong>de</strong>cuadas condiciones <strong>de</strong> vida colectiva<br />
para <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as. No se trata<br />
<strong>de</strong> una innovación, sino más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> consagración<br />
constitucional <strong>de</strong> una conquista inserta <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
legis<strong>la</strong>ción forestal y agraria vig<strong>en</strong>te. En efecto,<br />
<strong>la</strong> Ley 1700, que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> materia forestal, <strong>de</strong>fine<br />
<strong>la</strong> integridad jurídica <strong>en</strong>tre suelo y bosque, reconoci<strong>en</strong>do<br />
a los titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> el uso y aprovechami<strong>en</strong>to<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los recursos forestales,<br />
tanto con fines domésticos como comerciales.<br />
22
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
<strong>La</strong> disposición constitucional reconoce este <strong>de</strong>recho<br />
a favor <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as; sin embargo, no les<br />
otorga discrecionalidad para su ejercicio, puesto<br />
que si el aprovechami<strong>en</strong>to ti<strong>en</strong>e fines comerciales<br />
estará sujeto a <strong>la</strong>s condiciones establecidas por el<br />
Estado <strong>en</strong> una ley especial.<br />
Por otra parte, el fundam<strong>en</strong>to para adquirir y<br />
conservar <strong>de</strong>rechos sobre <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>, <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong><br />
reforma agraria <strong>de</strong> 1953, consistía <strong>en</strong> el trabajo <strong>en</strong><br />
los predios rurales. En <strong>la</strong> actualidad, este principio<br />
se ha convertido <strong>en</strong> el requisito <strong>de</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> función económica social para el ejercicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho<br />
propietario empresarial sobre <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>. Instituto<br />
jurídico que articu<strong>la</strong> el <strong>de</strong>recho agrario a los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos <strong>de</strong> segunda g<strong>en</strong>eración (<strong>de</strong>rechos<br />
económicos y sociales). Esta noción ha sido recogida<br />
por <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción agraria boliviana y consagrada<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución Política <strong>de</strong>l Estado.<br />
Ésta fortalece los mecanismos redistributivos<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s para afectar el <strong>la</strong>tifundio y los predios<br />
que incurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> causal <strong>de</strong> reversión por no cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> función económico social. Dada<br />
<strong>la</strong> estructura inequitativa <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s, se<br />
justifica pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te afectar a aquellos predios que<br />
hayan sido <strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ta fundiaria,<br />
a través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> agropecuaria,<br />
y que, por tanto, distorsion<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
rural, profundic<strong>en</strong> <strong>la</strong> pobreza, increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> migración<br />
campo-ciudad, agudic<strong>en</strong> los bajos niveles<br />
<strong>de</strong> producción y productividad, y aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> insatisfacción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda alim<strong>en</strong>taria.<br />
Los mecanismos <strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s<br />
contemp<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución se concretan <strong>en</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes compon<strong>en</strong>tes: reversión sin in<strong>de</strong>mnización<br />
por incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> función económica<br />
social, caracterización y prohibición <strong>de</strong>l<br />
<strong>la</strong>tifundio, dotación exclusiva <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s fiscales a<br />
favor <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as originarios campesinos y afrobolivianos.<br />
No se trata <strong>de</strong> figuras jurídicas <strong>nueva</strong>s;<br />
<strong>la</strong> reversión se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra prevista <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
agraria, <strong>la</strong> prohibición <strong>de</strong> <strong>la</strong>tifundio está <strong>de</strong>finida<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> anterior Constitución y <strong>la</strong> dotación exclusiva<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Reconducción Comunitaria<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Reforma Agraria.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te se prevén otras medidas para<br />
evitar <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s <strong>en</strong> pocas manos o<br />
su excesiva fragm<strong>en</strong>tación. Entre el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong>stacan<br />
<strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s y <strong>la</strong> prohibición<br />
<strong>de</strong> dividir predios <strong>en</strong> superficies m<strong>en</strong>ores a<br />
<strong>la</strong> pequeña propiedad. En <strong>de</strong>finitiva, se trata <strong>de</strong><br />
medidas dirigidas a restringir el <strong>la</strong>tifundio y el<br />
minifundio.<br />
<strong>La</strong> Constitución ratifica el Instituto Nacional<br />
<strong>de</strong> Reforma Agraria como <strong>en</strong>tidad pública a cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas agrarias, sólo que, dada <strong>la</strong> concepción<br />
<strong>de</strong>l Estado Plurinacional, modifica su nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura<br />
por <strong>la</strong> <strong>de</strong> Servicio Boliviano <strong>de</strong> Reforma<br />
Agraria. Esta institución fue uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res<br />
fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma agraria <strong>de</strong> 1953. Por<br />
el interés nacional sobre <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s, su<br />
relevancia estratégica y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> su administración<br />
a través <strong>de</strong> políticas integrales <strong>de</strong> Estado,<br />
se atribuye <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección<br />
<strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Reforma Agraria al Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> República.<br />
23
7<br />
ESTATUTO AUTONÓMICO DE<br />
SANTA CRUZ VS. NUEVA CONSTITUCIÓN<br />
<strong>La</strong> <strong>nueva</strong> Constitución Política <strong>de</strong>l Estado, <strong>en</strong> lo<br />
fundam<strong>en</strong>tal, recoge los principios y cont<strong>en</strong>idos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución agraria, y está dirigida a promover<br />
una profunda transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />
agraria, especialm<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> incorporación<br />
<strong>de</strong> mecanismos redistributivos <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> liquidación <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tifundio y <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong><br />
trabajo servidumbral.<br />
Estas disposiciones son resistidas, sin embargo,<br />
por sectores corporativos <strong>de</strong>l agro-po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l ori<strong>en</strong>te,<br />
que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n preservar <strong>la</strong> actual estructura conc<strong>en</strong>trada<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s. Como parte <strong>de</strong><br />
su estrategia <strong>de</strong> contraposición a <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong><br />
transformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura agraria, el agropo<strong>de</strong>r<br />
logró insertar sus intereses corporativos <strong>en</strong><br />
el Estatuto Autonómico para el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Santa Cruz, propugnado por el Comité Cívico y<br />
<strong>la</strong> Prefectura <strong>de</strong> esa región. Veamos a continuación<br />
una contrastación <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos re<strong>la</strong>tivos<br />
a <strong>tierra</strong> y territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>de</strong>l<br />
Estatuto <strong>de</strong> Santa Cruz.<br />
<strong>La</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y el<br />
Estatuto Autonómico <strong>de</strong> Santa Cruz se refier<strong>en</strong> a:<br />
• <strong>La</strong> <strong>en</strong>tidad estatal <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución,<br />
redistribución y control <strong>de</strong>l uso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong>; el Estatuto otorga al gobernador<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to amplias potesta<strong>de</strong>s,<br />
al extremo <strong>de</strong> reconocerle <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong><br />
emitir títulos ejecutoriales <strong>de</strong>finitivos e<br />
irrevisables.<br />
• <strong>La</strong> interpretación <strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
función social <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TCO asociada a <strong>la</strong><br />
“productividad con i<strong>de</strong>ntidad” (artículo<br />
99 <strong>de</strong>l Estatuto); <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s TCO<br />
<strong>en</strong> los alcances <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong>tifundio<br />
“<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como gran<strong>de</strong>s ext<strong>en</strong>siones <strong>de</strong><br />
<strong>tierra</strong>s improductivas… por no cumplir<br />
ninguna función social ni económicosocial”<br />
(artículo 104 <strong>de</strong>l Estatuto).<br />
• Los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s fiscales,<br />
que <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución sólo pue<strong>de</strong>n ser<br />
indíg<strong>en</strong>as originarios campesinos y afrobolivianos,<br />
<strong>en</strong> tanto que el Estatuto incluye<br />
a personas particu<strong>la</strong>res, empresas nacionales<br />
y extranjeras, sin <strong>la</strong> prohibición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> doble titu<strong>la</strong>ción.<br />
• <strong>La</strong> Constitución incorpora <strong>la</strong> función social<br />
y económico-social, tras recoger<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción agraria vig<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el Estatuto se abstrae <strong>de</strong> lo actualm<strong>en</strong>te<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> espera <strong>de</strong> una futura<br />
ley <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal. Sobre los mecanismos<br />
distributivos y redistributivos <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s,<br />
el Estatuto los hace <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s fiscales <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas disponibles<br />
por el gobierno <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tal y<br />
los sujeta a <strong>la</strong> acreditación <strong>de</strong> vocación<br />
agropecuaria por parte <strong>de</strong> los posibles<br />
b<strong>en</strong>eficiarios. Por tanto, si se prescin<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> cualquier mecanismo <strong>de</strong> reversión <strong>de</strong><br />
predios, <strong>la</strong>s únicas <strong>tierra</strong>s fiscales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
que se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r son <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntificadas<br />
sin titu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to.<br />
Pero el<strong>la</strong>s son <strong>en</strong> un 80% <strong>de</strong> vocación<br />
forestal, lo que reduce <strong>la</strong> redistribución<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s a sólo unas 700 mil hectáreas<br />
<strong>de</strong> aptitud agríco<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Santa<br />
24
<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tierra</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> Constitución y <strong>en</strong> los Estatutos Autonómicos<br />
CUADRO 10. COMPARACIÓN DE LA NUEVA CONSTITUCIÓN Y EL ESTATUTO AUTONÓMICO DE SANTA<br />
CRUZ EN MATERIA DE TIERRA Y TERRITORIO<br />
Fu<strong>en</strong>te: Nueva Constitución Política <strong>de</strong>l Estado y Estatuto Autonómico <strong>de</strong> Santa Cruz • E<strong>la</strong>boración propia.<br />
Cruz, B<strong>en</strong>i, Pando y el norte <strong>de</strong> <strong>La</strong> Paz<br />
(siempre a condición <strong>de</strong> que sean <strong>de</strong>c<strong>la</strong>radas<br />
“disponibles”).<br />
• <strong>La</strong> propuesta <strong>de</strong> Estatuto tampoco contemp<strong>la</strong><br />
mecanismos <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mercado<br />
<strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s, ni otras disposiciones dirigidas a<br />
evitar el acaparami<strong>en</strong>to. Reduce <strong>la</strong> concepción<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
canalización <strong>de</strong> créditos y financiami<strong>en</strong>to.<br />
A modo <strong>de</strong> conclusión po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s<br />
mayores controversias <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate constituy<strong>en</strong>te y<br />
autonómico giran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión agraria,<br />
dados los intereses estratégicos <strong>en</strong> disputa. <strong>La</strong> <strong>tierra</strong><br />
y el territorio son el fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r económico,<br />
político y cultural, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s<br />
bajas <strong>de</strong>l país.<br />
25
8<br />
BIBLIOGRAFIA CONSULTADA<br />
ASAMBLEA PROVISIONAL AUTONÓMICA<br />
Propuesta <strong>de</strong> Estatuto Autonómico <strong>de</strong>l<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Santa Cruz, Santa Cruz-<br />
Bolivia, 2007.<br />
GARCÍA, Pedro<br />
Territorios indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> <strong>nueva</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />
agraria <strong>en</strong> el Perú. Grupo <strong>de</strong> trabajo Racimos <strong>de</strong><br />
Ungurahui. Editorial Talleres Oración Gráfica<br />
educativa, Lima-Perú, 1995.<br />
INRA<br />
Expedi<strong>en</strong>tes: Ex CNRA/INC/INRA.www.inra.<br />
gob.bo (12-11 2004), s/f.<br />
As<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos Humanos, 2004.<br />
www.inra.gob.bo (23-08-2004)<br />
Titu<strong>la</strong>ción INRA, 2005. www.inra.gob.bo<br />
(25-07-05).<br />
Estadísticas INRA, <strong>La</strong> Paz-Bolivia, 2006<br />
<strong>La</strong> reforma agraria boliviana. Recu<strong>en</strong>to histórico<br />
<strong>de</strong> sus marchas y contramarchas. <strong>La</strong> Paz, 2007:<br />
INRA<br />
Informe <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión 2007. <strong>La</strong> Paz, : INRA.<br />
Informe pres<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> Comisión Recursos<br />
Naturales R<strong>en</strong>ovables, Tierra- Territorio y Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te, mayo <strong>de</strong> 2007. Sucre- Bolivia<br />
MDRAYMA<br />
Revolución rural, agraria y forestal. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>l<br />
Ministerio <strong>de</strong> Desarrollo Rural, Agropecuario y<br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te, noviembre <strong>de</strong> 2002, <strong>La</strong> Paz,<br />
2007.<br />
PAZ, Danilo<br />
“Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo agrario sost<strong>en</strong>ible<br />
(propuesta <strong>de</strong> texto constitucional)”. En Temas<br />
Sociales No 28, IDIS-UMSA, <strong>La</strong> Paz-Bolivia,<br />
2008.<br />
ROMERO, Carlos<br />
“<strong>La</strong> reforma agraria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>tierra</strong>s bajas”, <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> revista Artículo Primero No 13 50 años <strong>de</strong><br />
reforma agraria. Editorial El País, Santa Cruz-<br />
Bolivia, 2003.<br />
“<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>tierra</strong> y territorio”, <strong>en</strong><br />
Temas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da Nacional, Editorial El País,<br />
Santa Cruz-Bolivia, 2006.<br />
“<strong>La</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s y pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> Constitución”, <strong>en</strong> “Hacia una<br />
Constitución <strong>de</strong>mocrática, viable y plural”.<br />
Tres miradas. Carlos Böhrt, Carlos A<strong>la</strong>rcón,<br />
Carlos Romero. FES_ILDIS/ FBDM. <strong>La</strong> Paz-<br />
Bolivia, 2008.<br />
<strong>La</strong> <strong>tierra</strong> como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r económico,<br />
político y cultural. Editorial El País. Santa Cruz-<br />
Bolivia, 2008.<br />
VICEMINISTERIO DE TIERRAS<br />
Política <strong>de</strong> <strong>tierra</strong>s para <strong>la</strong> reconducción<br />
comunitaria para <strong>la</strong> reforma agraria, febrero <strong>de</strong>l<br />
2007. <strong>La</strong> Paz-Bolivia<br />
VICEPRESIDENCIA DE LA REPÚBLICA<br />
Proyecto <strong>de</strong> Constitución Política <strong>de</strong>l Estado,<br />
octubre <strong>de</strong> 2008. <strong>La</strong> Paz - Bolivia.<br />
MIKKELSEN Vargas, URQUIDI David,<br />
PRUDENCIO, Julio<br />
Comida propia, comida aj<strong>en</strong>a. Alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong><br />
Bolivia: disponibilidad y dim<strong>en</strong>siones, AIP, <strong>La</strong><br />
Paz-Bolivia, 2004.<br />
27