21.01.2015 Views

Sistemas para extracción de instrumentos separados en el interior ...

Sistemas para extracción de instrumentos separados en el interior ...

Sistemas para extracción de instrumentos separados en el interior ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

operatoria<strong>de</strong>ntal<br />

ASPECTOS CLÍNICOS<br />

<strong>Sistemas</strong> <strong>para</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong><br />

se<strong>para</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>interior</strong> <strong>de</strong> conductos<br />

radiculares: una revisión (I)<br />

La práctica odontológica actual persigue conseguir la mayor efici<strong>en</strong>cia<br />

con la mejor eficacia. Esto consiste <strong>en</strong> realizar los mejores<br />

tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or tiempo posible. Una <strong>de</strong> las tareas<br />

comúnm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>radas más tediosas <strong>en</strong> la odontología<br />

ha sido y es la práctica <strong>en</strong>dodóncica.<br />

La fractura o se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>interior</strong><br />

<strong>de</strong> los conductos es un acci<strong>de</strong>nte<br />

que suce<strong>de</strong> con cierta frecu<strong>en</strong>cia<br />

y un problema <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>te<br />

actualidad t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la incorporación<br />

<strong>de</strong> la instrum<strong>en</strong>tación<br />

rotatoria al<br />

POR DAVID RUBIO FLORES, instrum<strong>en</strong>tal<br />

disponi-<br />

E. GARCÍA BARBERO<br />

Y V. VERA GONZÁLEZ ble <strong>para</strong> la<br />

conformación<br />

<strong>de</strong> conductos y la mayor inci<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> uso <strong>de</strong> los mismos.<br />

Los <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> <strong>de</strong> níqu<strong>el</strong>-titanio<br />

(Fig. 1) por su mayor flexibilidad<br />

y <strong>el</strong>asticidad, son más difíciles<br />

<strong>de</strong> extraer que los <strong>de</strong> acero<br />

inoxidable. A<strong>de</strong>más <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

que se “refractur<strong>en</strong>” al aplicar vibración<br />

ultrasónica <strong>en</strong> <strong>el</strong> int<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> extracción es <strong>el</strong>evado 1 . Según<br />

Hülsmann et al. 2 , la rotura <strong>de</strong> una<br />

lima durante <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

conductos suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> 5% <strong>de</strong> los<br />

casos, aunque sólo provoca un fracaso<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> 1% <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes, si<strong>en</strong>do<br />

a<strong>de</strong>más <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to metálico<br />

más difícil <strong>de</strong> extraer.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong>l microscopio<br />

combinado con los sistemas<br />

ultrasónicos increm<strong>en</strong>ta la<br />

posibilidad <strong>de</strong> remoción <strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to<br />

se<strong>para</strong>do. Exist<strong>en</strong> muchos<br />

dispositivos que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n ayudarnos<br />

<strong>en</strong> la extracción, como por<br />

ejemplo los sistemas <strong>de</strong> microtubo.<br />

Según Machtou y Reit, la mejor<br />

opción ante la fractura <strong>de</strong> un<br />

instrum<strong>en</strong>to durante un tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> conductos es su retirada 3 .<br />

En un estudio <strong>de</strong> Iqbal et al. 4 se<br />

evaluaba la distinta frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> durante<br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> conductos.<br />

En un total <strong>de</strong> 4.865 <strong>en</strong>dodoncias,<br />

Fig. 1: Imág<strong>en</strong>es radiográfica y clínica <strong>de</strong> un fragm<strong>en</strong>to fracturado <strong>de</strong> una lima rotatoria<br />

<strong>de</strong> NiTi <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>interior</strong> <strong>de</strong> un conducto radicular. La flecha indica la situación<br />

<strong>de</strong> la obstrucción <strong>en</strong> <strong>el</strong> conducto palatino.<br />

la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong><br />

fue <strong>de</strong> un 0,25% <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />

manual y un 1,68%<br />

<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tación rotatoria (siete<br />

veces mayor). Los di<strong>en</strong>tes más<br />

afectados fueron los molares mandibulares<br />

(55,5%) y maxilares<br />

(33,3%), por <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> los premolares<br />

(tres veces m<strong>en</strong>os que molares).<br />

Así se <strong>de</strong>termina que <strong>el</strong> riesgo<br />

<strong>de</strong> fractura con se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> durante <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> conductos radiculares<br />

es mayor <strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>tos con instrum<strong>en</strong>tación<br />

rotatoria <strong>en</strong> di<strong>en</strong>tes<br />

posteriores, sobre los que, por tanto,<br />

<strong>de</strong>bemos tomar todas las precauciones<br />

posibles <strong>para</strong> evitar estos<br />

acci<strong>de</strong>ntes intraoperatorios <strong>de</strong><br />

difícil solución.<br />

A la hora <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a un<br />

instrum<strong>en</strong>to fracturado, <strong>de</strong>bemos<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que la mejor opción<br />

es su retirada; si esto no fuera<br />

posible, <strong>de</strong>bemos int<strong>en</strong>tar sobrepasarlo<br />

con <strong>en</strong>sanchadores y limas<br />

manuales <strong>de</strong> calibres pequeños, alcanzando<br />

<strong>el</strong> foram<strong>en</strong> y s<strong>el</strong>lando a<br />

niv<strong>el</strong> apical 5 . Si esta segunda opción<br />

tampoco fuera factible, <strong>de</strong>bemos<br />

limpiar y s<strong>el</strong>lar hasta <strong>el</strong> límite <strong>de</strong> la<br />

obstrucción, realizando controles<br />

posteriores <strong>para</strong> valorar la evolución.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> éxito o fracaso<br />

cuando no ha podido retirar-<br />

42 DENTAL PRACTICE REPORT « MARZO 2008


operatoria<strong>de</strong>ntal<br />

ASPECTOS CLÍNICOS<br />

se <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> muchos<br />

factores. No es lo mismo una<br />

fractura <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un<br />

conducto limpio que <strong>en</strong> uno <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

que aún no se ha podido limpiar<br />

correctam<strong>en</strong>te. Así, si lo que acontece<br />

es la fractura <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

fino al inicio <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

conductos, las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> éxito<br />

son escasas.<br />

Levy también propuso la posibilidad<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>struir <strong>el</strong> metal fracturado<br />

sin lesionar la <strong>de</strong>ntina radicular<br />

con <strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> un láser <strong>de</strong><br />

Nd-YAG aplicando una baja pot<strong>en</strong>cia<br />

6 .<br />

El factor más importante <strong>para</strong><br />

conseguir la extracción <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

fracturado es la situación<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> conducto 7 . En caso <strong>de</strong> que la<br />

fractura se sitúe más allá <strong>de</strong> la curvatura<br />

<strong>en</strong> la que no se pue<strong>de</strong> visualizar<br />

con microscopio, resulta casi<br />

imposible <strong>de</strong> extraer. Hay otros factores<br />

fundam<strong>en</strong>tales como la habilidad<br />

manual <strong>de</strong>l profesional y su<br />

equipami<strong>en</strong>to técnico disponible<br />

(a<strong>para</strong>tos <strong>de</strong> ultrasonidos y microscopio).<br />

Sh<strong>en</strong> et al. <strong>en</strong>umeran como<br />

factores favorables <strong>para</strong> la remoción<br />

<strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos metálicos <strong>el</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos<br />

a conductos rectos, di<strong>en</strong>tes<br />

anteriores, localización antes <strong>de</strong><br />

la curva, tamaño mayor <strong>de</strong> 5 mm<br />

y limas K <strong>de</strong> níqu<strong>el</strong>-titanio 8 .<br />

Objetivos<br />

El objetivo <strong>de</strong> este trabajo es pres<strong>en</strong>tar<br />

al odontólogo una s<strong>el</strong>ección<br />

<strong>de</strong> distintas alternativas ante<br />

la se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>interior</strong> <strong>de</strong> los conductos<br />

radiculares, conoci<strong>en</strong>do <strong>para</strong> cada<br />

sistema tanto su técnica <strong>de</strong><br />

empleo, como las v<strong>en</strong>tajas e inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

que pres<strong>en</strong>ta.<br />

Fig. 2: Pinza Peet <strong>para</strong> pernos (<strong>de</strong>recha) y pinza Steiglitz (izquierda). Tomado<br />

<strong>de</strong> Gutmann JL, Dumsha TC, Lovdhal PE. Solución <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>en</strong>dodoncia 9 .<br />

Material y métodos<br />

La confección <strong>de</strong> este monográfico<br />

se realizó mediante la búsqueda<br />

y s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> artículos a<br />

través <strong>de</strong> las páginas web <strong>de</strong> la<br />

National Library of Medicine and<br />

National Institutes for Health<br />

(www.pubmed.gov), Sci<strong>en</strong>ce Direct<br />

(www.sci<strong>en</strong>cedirect.com) y la<br />

base <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> la Universidad<br />

Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid, Compludoc<br />

(http://europa.sim.ucm.<br />

es/compludoc) estableci<strong>en</strong>do como<br />

palabras clave: “Se<strong>para</strong>ted<br />

Endodontic Files”, “Ultrasonics<br />

Endodontics”, “Removal Files”,<br />

“Endodontics Retreatm<strong>en</strong>t”, s<strong>el</strong>eccionando<br />

los artículos asociados<br />

más interesantes y reci<strong>en</strong>tes.<br />

Asimismo, se empleó la información<br />

aportada por las casas comerciales<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

distintos sistemas analizados <strong>para</strong><br />

aportar las características <strong>de</strong><br />

los mismos.<br />

Técnicas clínicas<br />

Por media estadística, la mayoría<br />

<strong>de</strong> los <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> fracturados<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> ubicarse <strong>en</strong> la<br />

unión <strong>en</strong>tre los tercios medio y<br />

apical, a unos 3-5 mm <strong>de</strong>l límite<br />

<strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong>bido a que es<br />

don<strong>de</strong> los conductos pres<strong>en</strong>tan<br />

un mayor grado <strong>de</strong> curvatura o<br />

prop<strong>en</strong>sión a dividirse. En g<strong>en</strong>eral,<br />

es muy complicado conseguir<br />

un acceso radicular<br />

a<strong>de</strong>cuado a través <strong>de</strong> los dos tercios<br />

coronales hasta <strong>el</strong> extremo<br />

<strong>de</strong>l instrum<strong>en</strong>to.<br />

1. PINZAS ESPECIALIZADAS. Ante<br />

un instrum<strong>en</strong>to metálico al que<br />

haya acceso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> medio externo,<br />

la primera opción <strong>de</strong>be<br />

ser tratar <strong>de</strong> retirarlo con la<br />

ayuda <strong>de</strong> pinzas metálicas. Algunas<br />

<strong>de</strong> las más habituales son<br />

las pinzas Steiglitz, la pinza <strong>de</strong><br />

orificación Perry, la pinza gubia<br />

Peet o una pinza mosquito<br />

curva <strong>de</strong> 3 1/2 Hartman (Fig. 2).<br />

La Steiglitz es una pinza ahuecada<br />

que pres<strong>en</strong>ta unas puntas<br />

muy <strong>de</strong>licadas, con mayor posibilidad<br />

<strong>de</strong> doblarse. Las otras<br />

pinzas su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser más útiles por<br />

pres<strong>en</strong>tar conicidad gradual <strong>de</strong><br />

los extremos que permite la se<strong>para</strong>ción<br />

<strong>de</strong> estos <strong>para</strong> agarrar<br />

<strong>el</strong> objeto metálico. Todas estas<br />

pinzas son útiles <strong>para</strong> la recuperación<br />

<strong>de</strong> puntas <strong>de</strong> plata<br />

su<strong>el</strong>tas, fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> lima<br />

MARZO 2008 » DENTAL PRACTICE REPORT 43


operatoria<strong>de</strong>ntal<br />

ASPECTOS CLÍNICOS<br />

su<strong>el</strong>tos o la varilla <strong>de</strong> una fresa<br />

<strong>de</strong> Gates-Glid<strong>de</strong>n ubicada <strong>en</strong> la<br />

cámara pulpar 9 .<br />

Fig. 3: Fresa Gates Glid<strong>de</strong>n nº 6<br />

modificada, una vez cortada la punta<br />

activa (izqda.) y conv<strong>en</strong>cional (dcha.).<br />

2. TÉCNICA DE LA PLATAFORMA. La<br />

extracción <strong>de</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> se<strong>para</strong>dos<br />

comi<strong>en</strong>za siempre creando<br />

un a<strong>de</strong>cuado acceso hasta la<br />

obstrucción. En g<strong>en</strong>eral, la primera<br />

opción ante un instrum<strong>en</strong>to<br />

fracturado será su extracción<br />

con ayuda <strong>de</strong> la vibración ultrasónica,<br />

pero <strong>en</strong> muchos casos<br />

la punta <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to piezo<strong>el</strong>éctrico<br />

no ti<strong>en</strong>e espacio sufici<strong>en</strong>te<br />

lateral a la obstrucción <strong>para</strong><br />

aplicar vibración al instrum<strong>en</strong>to<br />

fracturado. Para <strong>el</strong>lo, se crea<br />

una plataforma lateral a la obstrucción<br />

con fresas <strong>de</strong> Gates<br />

Glid<strong>de</strong>n (Fig. 3), girando a una<br />

v<strong>el</strong>ocidad m<strong>en</strong>or que <strong>para</strong> <strong>el</strong> acceso<br />

radicular (300 rpm) y dirigida<br />

hacia apical hasta lograr<br />

contactar con la obstrucción, <strong>de</strong>jando<br />

espacio a la punta activa<br />

<strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to <strong>de</strong> ultrasonidos<br />

(US). Para crear esa plataforma<br />

lateral, las fresas precisan <strong>de</strong> una<br />

modificación; <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser seccionadas<br />

tang<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<br />

parte activa.<br />

Una vez realizado un acceso<br />

a<strong>de</strong>cuado a la obstrucción, se pres<strong>en</strong>tan<br />

distintos sistemas <strong>para</strong> la<br />

extracción <strong>de</strong> la misma, divididos<br />

<strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos: las técnicas<br />

ultrasónicas y las técnicas<br />

mecánicas.<br />

3. TÉCNICAS ULTRASÓNICAS.<br />

La vibración ultrasónica es<br />

la primera opción ante un<br />

instrum<strong>en</strong>to fracturado.<br />

Se trata <strong>de</strong> la opción que<br />

g<strong>en</strong>era m<strong>en</strong>or riesgo <strong>de</strong><br />

fractura o perforación radicular<br />

<strong>en</strong> los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

extracción <strong>de</strong> un instrum<strong>en</strong>to o<br />

poste fracturado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>interior</strong> <strong>de</strong><br />

una raíz. Con un acceso apropiado,<br />

se <strong>de</strong>be s<strong>el</strong>eccionar <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

más apropiado <strong>para</strong><br />

cada caso según <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> la<br />

obstrucción. Éste <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong><br />

contacto con <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to fracturado,<br />

sin quedar <strong>en</strong>cajado<br />

contra pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntina, permiti<strong>en</strong>do<br />

la visibilidad <strong>en</strong>tre la punta<br />

ultrasónica y la lima. Se<br />

emplean las int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s más bajas<br />

posibles, sin refrigeración con<br />

agua, <strong>para</strong> permitir la visión constante<br />

<strong>de</strong> la punta contra <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

fracturado. Sin embargo,<br />

se <strong>de</strong>be ir refrigerando <strong>el</strong> di<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los intervalos <strong>en</strong>tre usos <strong>de</strong>l<br />

a<strong>para</strong>to <strong>de</strong> ultrasonidos.<br />

Las puntas <strong>de</strong> US son <strong>de</strong> distintos<br />

tamaños, clasificándose<br />

<strong>de</strong>l 1 al 8 <strong>para</strong> <strong>el</strong> kit ProUltra ®<br />

(D<strong>en</strong>tsply Maillefer) (Fig. 4), <strong>de</strong>l<br />

1 al 5 recubiertas <strong>de</strong> circonio y<br />

<strong>de</strong>l 6 al 8 <strong>de</strong> titanio y más estrechas<br />

y flexibles, especialm<strong>en</strong>te diseñadas<br />

<strong>para</strong> la zona más próxima<br />

a la apical 10 . Sybron Endo ofrece<br />

Fig. 4: Kit <strong>de</strong> puntas ultrasónicas<br />

ProUltra ® (D<strong>en</strong>tsply Maillefer).<br />

Fig. 5: Kit <strong>de</strong> puntas ultrasónicas The 4 Series ®<br />

(Sybron Endo).<br />

dos kits, uno <strong>para</strong> postes (The 4<br />

Series ® ) (Fig. 5) y otro <strong>para</strong> <strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong><br />

se<strong>para</strong>dos con mayor<br />

longitud (Sprea<strong>de</strong>r Tips ® ) (Fig. 6).<br />

Se emplean <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos circunfer<strong>en</strong>ciales<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> la obstrucción<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido contrario al<br />

<strong>de</strong> las agujas <strong>de</strong>l r<strong>el</strong>oj, pues los<br />

<strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> fracturados pres<strong>en</strong>tan<br />

espiras roscadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> conducto<br />

y nuestro objetivo con ese<br />

movimi<strong>en</strong>to circunfer<strong>en</strong>cial antihorario<br />

será <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>roscar<br />

<strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to. Durante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong><br />

ultrasonidos, <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to fracturado<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te comi<strong>en</strong>za a<br />

aflojarse, movilizarse y finalm<strong>en</strong>te<br />

girar. En caso <strong>de</strong> que la obstrucción<br />

se localice <strong>en</strong> conductos<br />

muy largos, o bi<strong>en</strong> que <strong>el</strong> espacio<br />

<strong>en</strong>tre las pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conducto y<br />

<strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to sea muy limitado,<br />

emplearemos las puntas <strong>de</strong> titanio<br />

ProUltra ® 6 a 8 o las Sprea<strong>de</strong>r<br />

Tips ® , que ofrec<strong>en</strong> una acción <strong>de</strong><br />

corte ligera, empleándolas a muy<br />

baja v<strong>el</strong>ocidad. En ocasiones, la<br />

vibración ultrasónica permitirá<br />

extraer por completo <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

fracturado sin necesidad<br />

<strong>de</strong> mayor instrum<strong>en</strong>tal.<br />

En otras ocasiones pue<strong>de</strong> ser<br />

necesario emplear métodos alternativos<br />

<strong>para</strong> la extracción <strong>de</strong><br />

<strong>instrum<strong>en</strong>tos</strong> fracturados. Una<br />

<strong>de</strong> las opciones es <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> limas<br />

manuales asociadas a algún qu<strong>el</strong>ante<br />

<strong>para</strong> tratar <strong>de</strong> sobrepasar<br />

la obstrucción y extraerla pos-<br />

44 DENTAL PRACTICE REPORT « MARZO 2008


Fig. 6: Kit <strong>de</strong> puntas ultrasónicas Sprea<strong>de</strong>r Tips ® (Sybron Endo).<br />

teriorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l conducto. Cuando <strong>el</strong> instrum<strong>en</strong>to se<br />

halla más allá <strong>de</strong> la curvatura y, por tanto, la punta <strong>de</strong><br />

ultrasonidos no pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r directam<strong>en</strong>te, una posibilidad<br />

consiste <strong>en</strong> colocar una lima manual precurvada<br />

<strong>en</strong> contacto con la obstrucción y hacerla vibrar<br />

conectándola a la fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ultrasonidos. Esta alternativa<br />

es más p<strong>el</strong>igrosa ya que no hay control <strong>de</strong> la vibración<br />

por no t<strong>en</strong>er visibilidad directa. ■<br />

REFERENCIAS<br />

1. Saun<strong>de</strong>rs WP, Saun<strong>de</strong>rs E. Root canal instrum<strong>en</strong>tation. En: Berg<strong>en</strong>holtz<br />

G, Hørsted-Bindslev P, Reit C, eds. Textbook of Endodontology, 1ª ed. Oxford:<br />

Blackw<strong>el</strong>l Munksgaard, 2003; 236-60.<br />

2. Hülsmann M. Methods for removing metal obstructions from the root<br />

canal. Endod D<strong>en</strong>t Traumatol 1993; 9: 223-37.<br />

3. Machtou P, Reit C. Non-surgical retreatm<strong>en</strong>t. En: Berg<strong>en</strong>holtz G, Hørsted-Bindslev<br />

P, Reit C, eds. Textbook of Endodontology, 1ª ed. Oxford: Blackw<strong>el</strong>l<br />

Munksgaard, 2003; 300-10.<br />

4. Iqbal MK, Kohli MR, Kim JS. A retrospective clinical study of inci<strong>de</strong>nce<br />

of root canal instrum<strong>en</strong>t se<strong>para</strong>tion in an <strong>en</strong>dodontics graduate program:<br />

a P<strong>en</strong>nEndo database study. J Endod. 2006 Nov; 32(11): 1048-52.<br />

5. Kr<strong>el</strong>l KV, Fuller MW, Scout GL. The conservative retrieval of silver cones<br />

in difficult cases. J Endod 1984; 10: 269-73.<br />

6. Levy GC. Un nouveau laser pour l´<strong>en</strong>dodontie et les tissues durs. Rev<br />

Franç Endod 1993; 12: 9-15.<br />

7. Ruddle CJ. Nonsurgical retreatm<strong>en</strong>t. J Endod. 2004 Dec; 30(12): 827-<br />

45.<br />

8. Sh<strong>en</strong> Y, P<strong>en</strong>g B, Cheung GS-P. Factors associated with the removal of<br />

fractured NiTi instrum<strong>en</strong>ts from root canal system. Oral Surg 2004; 98:<br />

605-10.<br />

9. Gutman JL, Dumsha TC, Lovdahl PE. En solución <strong>de</strong> problemas <strong>en</strong> <strong>en</strong>dodoncia.<br />

Prev<strong>en</strong>ción, i<strong>de</strong>ntificación y tratami<strong>en</strong>to. Elsevier 2007; 255-6.<br />

10. Canalda C, Pumarola J. Retratami<strong>en</strong>to no quirúrgico <strong>de</strong> los fracasos<br />

<strong>en</strong>dodóncicos. En: Endodoncia. Técnicas clínicas y bases ci<strong>en</strong>tíficas. Elsevier<br />

2006; 289-303.<br />

El Dr. David Rubio Flores es odontólogo. Pue<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>viarle correspon<strong>de</strong>ncia a la dirección: C/León Gil<br />

<strong>de</strong> Palacio, 5, 4º D. 28007 (Madrid).<br />

El Dr. E. García Barbero es profesor titular<br />

<strong>de</strong> Odontología Conservadora <strong>en</strong> la Universidad<br />

Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid (UCM) y director <strong>de</strong>l Máster<br />

<strong>de</strong> Endodoncia <strong>de</strong> la UCM.<br />

El Dr. V. Vera González es profesor titular <strong>de</strong> Odontología<br />

Conservadora <strong>en</strong> la UCM.<br />

MARZO 2008 » DENTAL PRACTICE REPORT 45

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!