Protocolo Diabetes en la Escuela Protocolo de Atención al Niño/a y ...
Protocolo Diabetes en la Escuela Protocolo de Atención al Niño/a y ...
Protocolo Diabetes en la Escuela Protocolo de Atención al Niño/a y ...
- No tags were found...
¡Convierta sus PDFs en revista en línea y aumente sus ingresos!
Optimice sus revistas en línea para SEO, use backlinks potentes y contenido multimedia para aumentar su visibilidad y ventas.
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><strong>Protocolo</strong><strong>de</strong>At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y<strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia – Consejería <strong>de</strong> EducaciónJunta <strong>de</strong> Extremadura–3–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Edita:Junta <strong>de</strong> ExtremaduraConsejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciaConsejería <strong>de</strong> EducaciónISBN: 978-84-96958-61-6Depósito Leg<strong>al</strong>: CC-001198-2010Imprime: Gráficas Romero. Jaraíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> VeraEsta publicación es cofinanciada con cargo a los fondos para <strong>la</strong> cohesión territori<strong>al</strong> 2010 <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Sanidad ypolítica Soci<strong>al</strong> que fueron aprobados <strong>en</strong> el CISNS <strong>de</strong> fecha 10.02.2010 como a poyo a <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación a <strong>la</strong>s Estrategias<strong>en</strong> Cardiopatía Isquémica, Cáncer y <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong>l SNS.–4–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>D. Dimas Igu<strong>al</strong> Fraile. Médico especi<strong>al</strong>ista <strong>en</strong> Medicina Familiar y Comunitaria. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Manuel Encinas. Área<strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Cáceres. Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Cáceres.Dª. Mª José López Gómez. Enfermera. Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Pública. Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong>Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Mérida.Dª. Carm<strong>en</strong> Núñez Cumplido. Trabajadora Soci<strong>al</strong>. Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Extremeño <strong>de</strong> Desarrollo Infantil (CEDI). Consejería<strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Mérida.Dª. Leonor P<strong>al</strong>omo Béjar. Enfermera. C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud P<strong>la</strong>s<strong>en</strong>cia II. Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidady Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. P<strong>la</strong>s<strong>en</strong>cia.D. Juan Parra Barona. Médico especi<strong>al</strong>ista <strong>en</strong> Endocrinología y Nutrición. Hospit<strong>al</strong> <strong>de</strong> Mérida. Área <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Mérida.Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Mérida.D. Rafael Ramos López. Psicólogo. Confe<strong>de</strong>ración Católica <strong>de</strong> Padres <strong>de</strong> Alumnos <strong>de</strong> Extremadura (CONCAPA). Badajoz.D. José Luis Ramos Sánchez. Pedagogo. Jefe <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Programas Educativos y At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> Diversidad. DirecciónG<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad y Equidad Educativa. Consejería <strong>de</strong> Educación. Mérida.Dª. Mª Dolores Rodríguez Márquez. Maestra <strong>de</strong> Educación Infantil. Fe<strong>de</strong>ración Region<strong>al</strong> Extremeña <strong>de</strong> Asociaciones<strong>de</strong> Madres y Padres <strong>de</strong> Alumnos <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Públicos (FREAPA CP). Badajoz.D. Eu<strong>la</strong>lio Ruiz Muñoz. Médico especi<strong>al</strong>ista <strong>en</strong> Medicina Familiar y Comunitaria. Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Pública.Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Mérida.Dª. Patrocinio Sánchez Escobar. Educadora Soci<strong>al</strong>. IES Sá<strong>en</strong>z <strong>de</strong> Buruaga. Consejería <strong>de</strong> Educación. Mérida.D. Pedro Suero Vil<strong>la</strong>. Enfermero. Presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Enfermería Familiar y Comunitaria <strong>de</strong> Extremadura(SEFyCEX). Badajoz.Dª. Yo<strong>la</strong>nda Tomé Pérez. Enfermera. Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Formación y C<strong>al</strong>idad. Consejería <strong>de</strong> Sanidady Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Mérida.D. Fernando Román V<strong>al</strong><strong>en</strong>zue<strong>la</strong> Mateos. Pedagogo. Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> Política Educativa. Consejería <strong>de</strong> Educación.Mérida.D. José Mª Vil<strong>la</strong> Andrada. Enfermero. At<strong>en</strong>ción Continuada <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria. Área <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Cáceres. ServicioExtremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Cáceres.–6–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ABREVIATURASAMPASCCAAdlDMEAPEOEPEpSgGCmgmlPIDIAPMEpSROFSESUIAsociaciones <strong>de</strong> madres y padres <strong>de</strong> <strong>al</strong>umnos/asComunida<strong>de</strong>s Autónomas<strong>de</strong>cilitros<strong>Diabetes</strong> mellitusEquipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción PrimariaEquipo <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>tación Educativa y PsicopedagógicaEducación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>udgramoGlucemiamiligramosmililitrosP<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong> ExtremaduraP<strong>la</strong>n Marco <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> ExtremaduraReg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Organización y Funcionami<strong>en</strong>toServicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>udunida<strong>de</strong>s internacion<strong>al</strong>es–9–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–10–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ÍNDICE1. Introducción…………………………………………………………………………132. Objetivos……………………………………………………………………………153. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes. <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>………………………17a. La diabetes………………………………………………………………………17b. El niño/a y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>…………………………204. Justificación y ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>……………………………23a. P<strong>la</strong>nificación sanitaria……………………………………………………………23b. Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> coordinación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> actuaciones<strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>………………………………………………….…………………25c. Derechos <strong>de</strong>l niño/a y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes……………………………26d. Ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>………………………………………275. Funciones <strong>de</strong> los distintos ag<strong>en</strong>tes implicados…………………………………29a. Person<strong>al</strong> sanitario y Administración sanitaria………………………………29b. Person<strong>al</strong> doc<strong>en</strong>te y no doc<strong>en</strong>te y Administración educativa………………32c. Padres / madres / tutores………………………………………………………34d. <strong>Niño</strong>s/as y adolesc<strong>en</strong>tes…………………………………………………………35e. Asociaciones <strong>de</strong> personas con diabetes………………………………………366. Estrategias <strong>de</strong> abordaje <strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>……39a. Actitud soci<strong>al</strong>izante para el niño/a y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes……………39b. Coordinación Sanidad – Educación – Comunidad – Familia………………39c. Situaciones <strong>en</strong> el medio educativo. Complicaciones agudas <strong>de</strong><strong>la</strong> diabetes mellitus………………………………………………………………41c. 1. Situaciones no urg<strong>en</strong>tes………………………………………………41c.1.1. Excursiones y viajes……………………………………………42c.1.2. Ejercicio físico…………………………………………………43c.1.3. Comidas………………………………………………………44c.1.4. Comedor esco<strong>la</strong>r………………………………………………45c.1.5. S<strong>al</strong>idas <strong>al</strong> servicio………………………………………………45c.1.6. Cumpleaños y otras celebraciones…………………………45c.2. Situaciones urg<strong>en</strong>tes…………………………………………………46c.2.1. Hipoglucemia…………………………………………………46c.2.2. Hiperglucemia…………………………………………………49c.2.3. Cetoacidosis diabética………………………………………50–11–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>d.Otras recom<strong>en</strong>daciones…………………………………………………………507. Seguimi<strong>en</strong>to y ev<strong>al</strong>uación…………………………………………………………558. Glosario <strong>de</strong> términos…………………………………………………………………579. Bibliografía……………………………………………………………………………6110. Anexos………………………………………………………………………………65a. Anexo I. P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño/a y adolesc<strong>en</strong>tecon diabetes <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo……………………………………………..67b. Anexo II. Autorización para consultar información sanitaria confid<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>……79c. Anexo III. Autorización para <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tosy <strong>de</strong>scarga <strong>de</strong> responsabilidad……………………………………………………81d. Anexo IV. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/a con diabetes. Cont<strong>en</strong>idos mínimos……83e. Anexo V. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es utilizables <strong>en</strong> Educación para <strong>la</strong>S<strong>al</strong>ud fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diabetes, y <strong>de</strong> Educación Diabetológica, puestos adisposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa y person<strong>al</strong> sanitario <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Servicio <strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong>Materi<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>cionados con Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud…………………...…89f. Anexo VI. ¿Cómo hacer...?………………………………………………………93• Glucemia capi<strong>la</strong>r………………………………………………………………………93• Administración <strong>de</strong> insulina…………………………………………………………94• Administración <strong>de</strong> glucagón………………………………………………………95NOTAS1. Perspectiva <strong>de</strong> Género. Con el objetivo <strong>de</strong> permitir una lectura más compr<strong>en</strong>sible se ha utilizado <strong>la</strong>terminología <strong>de</strong> “niño”, <strong>de</strong>biéndose consi<strong>de</strong>rar que este docum<strong>en</strong>to cumple <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> género,puesto que <strong>en</strong> cu<strong>al</strong>quier caso que se nombre “niño”, se estará refiri<strong>en</strong>do tanto a niños como a niñas.2. Dosis y pautas <strong>de</strong> administración. Aunque se ha hecho un esfuerzo importante por contrastar yasegurar que <strong>la</strong>s dosis y pautas <strong>de</strong> administración <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos son correctas, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> administrardichas dosis, se <strong>de</strong>berá at<strong>en</strong>erse a lo especificado <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados y <strong>en</strong> elprospecto <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> cuestión.3. Las recom<strong>en</strong>daciones que conti<strong>en</strong>e este docum<strong>en</strong>to están adaptadas para una at<strong>en</strong>ción fácil y segura<strong>al</strong> niño/a y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes. Esta información, y el rigor, se increm<strong>en</strong>tarán <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>sformativas que se re<strong>al</strong>ic<strong>en</strong> a t<strong>al</strong> efecto.–12–
1. INTRODUCCIÓN<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>La diabetes mellitus (DM) es una <strong>en</strong>fermedad crónica, que se manifiestapor niveles <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre elevados, por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los límites norm<strong>al</strong>es,y que precisa un control exhaustivo para que no se <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> complicaciones.Esta elevación se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>te producción y/o actuación<strong>de</strong> <strong>la</strong> insulina.En nuestro ámbito, es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas más frecu<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia (1). La DM no afecta <strong>en</strong> absoluto ni a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>sintelectu<strong>al</strong>es, ni <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, ni <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s,<strong>de</strong> forma que <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> persona con DM no impi<strong>de</strong> <strong>al</strong> niño o adolesc<strong>en</strong>teseguir sus estudios con pl<strong>en</strong>a norm<strong>al</strong>idad (2), (3).El diagnóstico <strong>de</strong> DM siempre supondrá un fuerte impacto psicológicopara el niño/adolesc<strong>en</strong>te y, también, para su familia, implicando cambios<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> todos ellos: se ha <strong>de</strong> seguir cierta disciplina <strong>en</strong> los horarios <strong>de</strong><strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación, p<strong>la</strong>nificación previa y cuidados a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> practicar ejerciciofísico, re<strong>al</strong>izarse controles, administrarse <strong>la</strong> insulina, etc. (1).Tras el diagnóstico <strong>de</strong> DM, el ritmo <strong>de</strong> vida, tanto <strong>de</strong>l niño o jov<strong>en</strong>, como<strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, <strong>de</strong>be “norm<strong>al</strong>izarse” lo antes posible. Inmediatam<strong>en</strong>teposterior <strong>al</strong> diagnóstico, <strong>la</strong> vuelta <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo <strong>de</strong> los niñospue<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar un problema, a veces importante, no sólo por <strong>la</strong> preocupacióng<strong>en</strong>erada <strong>en</strong> los padres, sino también por <strong>la</strong> incertidumbre <strong>de</strong>l profesorado.La respuesta a este problema, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>torno educativo, <strong>de</strong>beiniciarse cuanto antes <strong>de</strong> forma efectiva.Hay que consi<strong>de</strong>rar que estudios re<strong>al</strong>izados muestran una vincu<strong>la</strong>ciónmuy importante <strong>en</strong>tre el control <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre y el posterior<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> complicaciones (4), (5), tanto a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo(problemas visu<strong>al</strong>es, nefrológicos, neurológicos, cardiovascu<strong>la</strong>res, etc.),como a corto p<strong>la</strong>zo (hipoglucemias, hiperglucemias, etc.).La comunicación <strong>de</strong> los padres o tutores con el c<strong>en</strong>tro educativo <strong>de</strong>beser fluida e iniciarse lo antes posible tras el diagnóstico (2), puesto que estofacilita una adaptación, por parte <strong>de</strong> todos, mucho más fácil y rápida.Al ser el medio esco<strong>la</strong>r un <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que los niños y adolesc<strong>en</strong>tes–13–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>pasan <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l día, resulta indisp<strong>en</strong>sable lograr un control óptimo<strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia <strong>en</strong> el mismo, para evitar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> esas complicaciones.Por ello se e<strong>la</strong>bora este protocolo, marco común <strong>de</strong> actuación, que contemp<strong>la</strong>un conjunto <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones sobre los procedimi<strong>en</strong>tos más a<strong>de</strong>cuadosa seguir ante el niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> el ámbito educativo.–14–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>2. OBJETIVOSObjetivo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>Establecer y promover medidas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción específica <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>tecon diabetes mellitus d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito educativo, y <strong>de</strong> apoyo a toda <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>ducativa para favorecer su adaptación física, soci<strong>al</strong> y emociona<strong>la</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, así como ve<strong>la</strong>r por el control, <strong>la</strong> seguridad y <strong>la</strong> igu<strong>al</strong>dad<strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM, <strong>en</strong> el ámbito educativo.Objetivos específicos1.- Optimizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integr<strong>al</strong> <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>troseducativos, <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con el Sistema Sanitario.2.- Proporcionar un marco común <strong>de</strong> actuación que permita igua<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s condiciones<strong>en</strong> que se presta <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos<strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>de</strong> Extremadura.3.- Id<strong>en</strong>tificar y asignar el papel <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es implicados <strong>en</strong><strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> el ámbito educativo.4.- Favorecer <strong>la</strong> coordinación <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong>treeducadores, padres y person<strong>al</strong> sanitario.5.- Capacitar a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno educativo para que puedan at<strong>en</strong><strong>de</strong>r óptimam<strong>en</strong>tea los estudiantes con DM, favoreci<strong>en</strong>do su integración, y haci<strong>en</strong>doefectivo el primer principio fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley Orgánica 2/2006<strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> Educación: todo <strong>al</strong>umnado esco<strong>la</strong>rizado <strong>de</strong>be recibir unaeducación <strong>de</strong> c<strong>al</strong>idad adaptada a sus necesida<strong>de</strong>s in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sus condiciones físicas, soci<strong>al</strong>es, person<strong>al</strong>es, etc.6.- Ofertar formación específica <strong>en</strong> DM a los distintos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>ducativa y <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno.7.- Trabajar coordinadam<strong>en</strong>te para int<strong>en</strong>tar evitar complicaciones agudas, amedio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, <strong>en</strong> el medio esco<strong>la</strong>r.8.- Proporcionar a los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa seguridad jurídicay técnica <strong>en</strong> <strong>la</strong>s actuaciones que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> re<strong>la</strong>cionadas con el niño/adolesc<strong>en</strong>tecon diabetes.9.- Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los niños y adolesc<strong>en</strong>tes con DM, y <strong>de</strong> susfamilias.10.- Pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong>s actuaciones <strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> el ámbito educativo, sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<strong>de</strong>l PMEpS y <strong>de</strong>l PIDIA.–15–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–16–
3. CARACTERÍSTICAS DE LA DIABETES. DIABETES EN LA ESCUELAa. La diabetes<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>La DM es un síndrome que se caracteriza princip<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> unos niveles <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre (lo que se d<strong>en</strong>omina “glucemia”) elevados,consi<strong>de</strong>rándose v<strong>al</strong>ores norm<strong>al</strong>es, <strong>en</strong> ayunas, <strong>en</strong>tre 70 y 110 mg/dl(6), (7), (8).La insulina, una hormona producida <strong>en</strong> el páncreas, ayuda <strong>al</strong> organismoa producir <strong>en</strong>ergía gracias a que induce <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s,para lograr su aprovechami<strong>en</strong>to como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía. En<strong>la</strong> DM el páncreas no produce sufici<strong>en</strong>te insulina o <strong>la</strong> insulina no ti<strong>en</strong>e elefecto <strong>de</strong>seado, lo que, <strong>en</strong> ambos casos, conduce a esa elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia.Entre otros síntomas, suele cursar con poliuria (producción y excreción<strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong> orina), polidipsia (necesidad <strong>de</strong> beber confrecu<strong>en</strong>cia y abundantem<strong>en</strong>te), polifagia (excesivo <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> comer), a<strong>de</strong>lgazami<strong>en</strong>toy otros trastornos g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es. Aunque <strong>la</strong>s cifras norm<strong>al</strong>es <strong>de</strong> glucemiason <strong>la</strong>s que se han citado, y serían también <strong>la</strong>s i<strong>de</strong><strong>al</strong>es a conseguir <strong>en</strong>una persona con DM, <strong>en</strong> muchas ocasiones se sobrepasan incluso los 200mg/dl sin que estas personas pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> síntomas ni corran un peligro inmediato(7).La elevación mant<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia conduce a complicaciones, <strong>al</strong>dañar órganos como los ojos, riñones, sistema nervioso, corazón y vasossanguíneos, <strong>en</strong>tre otros.Se distingu<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te dos tipos <strong>de</strong> DM:Tipo 1. Es consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s que produc<strong>en</strong>insulina <strong>en</strong> el páncreas; se da sobre todo <strong>en</strong> niños y jóv<strong>en</strong>es. La <strong>de</strong>strucciónse provoca por el ataque <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa a <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s ß <strong>de</strong>l páncreas,<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> producir insulina, <strong>de</strong>bido a cierta predisposición g<strong>en</strong>ética, y<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ado por una infección vírica, toxinas u otros factores. El resultadoes un déficit absoluto <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> insulina (6), (9), (10).Tipo 2. También se d<strong>en</strong>omina DM no insulino<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (DMNID) oDM <strong>de</strong>l adulto, aunque cada vez es más frecu<strong>en</strong>te a m<strong>en</strong>or edad (11). Eneste tipo <strong>de</strong> DM existe un déficit re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> insulina (insufici<strong>en</strong>te secreción–17–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>y/o acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> insulina a nivel <strong>de</strong> tejidos periféricos) (10).La DM se h<strong>al</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre los niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todo elmundo (12). También se ha observado un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> DMtipo 1 tanto <strong>en</strong> países con prev<strong>al</strong><strong>en</strong>cia <strong>al</strong>ta como baja (12). Según datos publicados<strong>en</strong> el PIDIA, <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia media anu<strong>al</strong> <strong>de</strong> DM tipo 1 <strong>en</strong> Extremadurase sitúa <strong>en</strong>tre el 12,8 y 16,8 por 100.000 habitantes.En ambos tipos <strong>de</strong> DM intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> factores g<strong>en</strong>éticos y ambi<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es,pero mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> DM tipo 1 <strong>la</strong> causante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad es, <strong>en</strong> un98 % <strong>de</strong> los casos (<strong>en</strong> el 2 % restante se <strong>de</strong>sconoce el orig<strong>en</strong>), una reacciónautoinmune contra el páncreas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> tipo 2 <strong>la</strong> causa es <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> insulinay/o <strong>la</strong> secreción insufici<strong>en</strong>te (10).La DM tipo 1, se manifiesta <strong>de</strong> forma brusca, con cifras <strong>de</strong> glucemia muy<strong>al</strong>tas; suel<strong>en</strong> ser personas <strong>de</strong>lgadas (6). Repres<strong>en</strong>ta un 10 % <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>sDM, con un pico mayor <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los 10 y 14 años (10). Es <strong>la</strong> DMmás frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niños (12), si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas másfrecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> éstos (4). La mayoría <strong>de</strong> los niños y adolesc<strong>en</strong>tes con DM tipo1 pres<strong>en</strong>tan, durante varias semanas, una historia <strong>de</strong> poliuria, polidipsia,polifagia y pérdida <strong>de</strong> peso, con hiperglucemia (glucosa elevada <strong>en</strong> sangre),glucosuria (pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> orina), cetonemia (pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerposcetónicos <strong>en</strong> sangre), y cetonuria (pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerpos cetónicos <strong>en</strong> orina)(3). La poliuria aparece cuando <strong>la</strong> glucemia supera los 180 mg/dl y se manifiestacomo nicturia, incontin<strong>en</strong>cia urinaria <strong>en</strong> niños que previam<strong>en</strong>te erancontin<strong>en</strong>tes, e increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> micción (10).Ante <strong>la</strong> sospecha, <strong>de</strong>be proce<strong>de</strong>rse lo antes posible a <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong>spruebas pertin<strong>en</strong>tes.Por otra parte, <strong>de</strong>bido <strong>al</strong> creci<strong>en</strong>te número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> DM tipo 2 <strong>en</strong>niños y adolesc<strong>en</strong>tes, resulta necesario hacer una refer<strong>en</strong>cia <strong>al</strong> respecto.Hasta hace poco, <strong>la</strong> DM tipo 2 era una <strong>en</strong>fermedad típicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l adulto;sin embargo, esto ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong> ser así, y ya se v<strong>en</strong> numerosos casos <strong>de</strong> esta<strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes. El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong>este tipo <strong>de</strong> DM a eda<strong>de</strong>s tan tempranas va par<strong>al</strong>elo <strong>al</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad infantil y juv<strong>en</strong>il. La edad media <strong>de</strong>l diagnóstico osci<strong>la</strong><strong>en</strong>tre los 12 y los 16 años (13). El riesgo <strong>de</strong> DM tipo 2 aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>–18–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>re<strong>la</strong>ción con el grado <strong>de</strong> obesidad y con <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa (mayor<strong>en</strong> obesidad c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong>) (10). Criterios para investigar a estos niños son: niñoscon obesidad e historia familiar <strong>de</strong> DM tipo 2 (13). La Escue<strong>la</strong> constituye unámbito idóneo para impulsar hábitos s<strong>al</strong>udables (14) sobre ejercicio físico y<strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación, que ayudarán a prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> obesidad y sus consecu<strong>en</strong>cias,<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> DM tipo 2. En Extremadura son numerosas <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>EpS que fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> obesidad infantil y juv<strong>en</strong>il se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>al</strong>izando <strong>de</strong>s<strong>de</strong>hace años, gracias a <strong>la</strong> estrecha coordinación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Educacióny <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.Hasta <strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong> DM no se cura, pero pue<strong>de</strong> ser contro<strong>la</strong>da medianteinsulina o antidiabéticos or<strong>al</strong>es, según el caso, ejercicio físico y <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tacióna<strong>de</strong>cuada. Resulta más difícil <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>en</strong> <strong>la</strong> adolesc<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>bido a los importantes cambios biológicos y psicológicos que ocurr<strong>en</strong> duranteestos periodos. Por esas circunstancias especi<strong>al</strong>es estos niños y adolesc<strong>en</strong>tesprecisan <strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te familiar, educativo y soci<strong>al</strong>, muy cuidado,que les permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> equilibrio intelectu<strong>al</strong> y emocion<strong>al</strong>. A<strong>de</strong>más,<strong>de</strong>bemos consi<strong>de</strong>rar que el proceso <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>rización constituye un aspectofundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, ya que inci<strong>de</strong> <strong>en</strong> su c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida, integraciónsoci<strong>al</strong> y <strong>de</strong>sarrollo person<strong>al</strong> (15).Para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> DM se precisa:- La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> glucemia varias veces <strong>al</strong> día a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición<strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> una gota <strong>de</strong> sangre obt<strong>en</strong>ida por punción digit<strong>al</strong>.- Ejercicio físico p<strong>la</strong>nificado y contro<strong>la</strong>do.- Alim<strong>en</strong>tación p<strong>la</strong>nificada.- Administración correcta <strong>de</strong> <strong>la</strong> pauta <strong>de</strong> insulina u otro tratami<strong>en</strong>to quese precise.Es necesario reiterar que se ha objetivado una vincu<strong>la</strong>ción importante<strong>en</strong>tre los niveles <strong>de</strong> glucemia <strong>en</strong> el niño/adolesc<strong>en</strong>te con DM y el posible<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> complicaciones (4). Estas personas, con un bu<strong>en</strong> control,gozarán <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida (9). Por tanto es necesario garantizarun control y un tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, <strong>al</strong> mismo tiempoque es importante facilitar el soporte para que <strong>de</strong>sarrolle pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te superson<strong>al</strong>idad y consiga una bu<strong>en</strong>a aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Por ello,t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los problemas que pued<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erarse ante <strong>la</strong> esco<strong>la</strong>ri-–19–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>zación <strong>de</strong> un <strong>al</strong>umno con DM, <strong>en</strong> Extremadura, el P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong>2007-2012 propugna <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un protocolo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niñocon DM <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>.b. El niño y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Al igu<strong>al</strong> que <strong>en</strong> el hogar, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un niño/adolesc<strong>en</strong>te conDM <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> supone que se establezcan medidas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción especi<strong>al</strong>.Obliga a que ésta adopte una serie <strong>de</strong> medidas que garantic<strong>en</strong> su control yseguridad. Para ello se requiere una estrecha coordinación <strong>en</strong>tre todos losintegrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa (padres, profesorado, <strong>al</strong>umnado yperson<strong>al</strong> no doc<strong>en</strong>te), el person<strong>al</strong> sanitario <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>la</strong>s diversas asociaciones y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad (es<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno soci<strong>al</strong>).La Escue<strong>la</strong> es uno <strong>de</strong> los ámbitos más importante para el niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM, pues es don<strong>de</strong> pasa <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l día; por ello resultanecesario que los distintos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>con conocimi<strong>en</strong>tos y habilida<strong>de</strong>s sufici<strong>en</strong>tes para proporcionar un <strong>en</strong>tornoesco<strong>la</strong>r seguro (1), (4). Resulta es<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> que, para facilitar <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada at<strong>en</strong>ción<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo, todo el person<strong>al</strong> t<strong>en</strong>ga formación a<strong>de</strong>cuada (5),(9) <strong>en</strong> DM <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> y, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>ciasque pudieran pres<strong>en</strong>tarse. Por lo tanto <strong>de</strong>be ser un objetivo prioritario<strong>la</strong> EpS y <strong>la</strong> información sobre DM a todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>Comunidad Educativa Extremeña, así como <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> DM y<strong>en</strong> educación diabetológica para toda <strong>la</strong> Comunidad Educativa y, prioritariam<strong>en</strong>te,para aquel<strong>la</strong>s personas re<strong>la</strong>cionadas directam<strong>en</strong>te con el <strong>al</strong>umnadocon dicha <strong>en</strong>fermedad. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>berá favorecerse <strong>la</strong> participacióncomunitaria <strong>en</strong> s<strong>al</strong>ud, <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EpS, porque así estas últimasresultarán más efectivas (14).Los niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> adquirir progresivam<strong>en</strong>tehábitos <strong>de</strong> autonomía que les capacit<strong>en</strong> para manejar su DM <strong>en</strong> el <strong>en</strong>tornoesco<strong>la</strong>r. En este s<strong>en</strong>tido convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que (4):- En Educación Infantil, lo usu<strong>al</strong> es que el niño sea incapaz <strong>de</strong> utilizar elglucómetro o <strong>de</strong> administrarse insulina autónomam<strong>en</strong>te, aunque a–20–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>partir <strong>de</strong> los 4 años <strong>de</strong> edad <strong>de</strong>bería co<strong>la</strong>borar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> elcontrol glucémico.- En Primaria, el niño <strong>de</strong>be estar dispuesto a co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> todos los aspectos.A los 8 años muchos niños pued<strong>en</strong> re<strong>al</strong>izarse <strong>de</strong>terminaciones<strong>de</strong> glucemias; a los 10 años, <strong>al</strong>gunos pued<strong>en</strong> administrarse <strong>la</strong> insulina;<strong>en</strong> ambos casos, con supervisión.- En Secundaria, el adolesc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bería ser capaz <strong>de</strong> monitorizarse losniveles <strong>de</strong> glucemia y, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, instaurar los medios(incluida <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> insulina) para norm<strong>al</strong>izar<strong>la</strong>, si fuera elcaso. La supervisión por un adulto es recom<strong>en</strong>dable.Como ya se ha expuesto, <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los niños y adolesc<strong>en</strong>tescon DM <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> un a<strong>de</strong>cuado control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad durante <strong>la</strong>s 24horas <strong>de</strong>l día. Aunque es importantísimo consi<strong>de</strong>rar y tratarlos igu<strong>al</strong> que <strong>al</strong>resto <strong>de</strong> compañeros, será preciso llevar a cabo una adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el niño/adolesc<strong>en</strong>te que pa<strong>de</strong>ceDM y s<strong>en</strong>sibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa, respetando <strong>la</strong> autonomía<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro. Entre el<strong>la</strong>s (9), (16):- Se les <strong>de</strong>berá <strong>de</strong>jar ir <strong>al</strong> servicio cuando sea necesario, re<strong>al</strong>izar <strong>de</strong>terminaciones<strong>de</strong> glucemia o comer y beber si fuera preciso, incluso <strong>en</strong>c<strong>la</strong>se. Esto <strong>de</strong>be ser ocasion<strong>al</strong>, pues, <strong>de</strong> lo contrario, sería indicativo <strong>de</strong>m<strong>al</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM y <strong>de</strong>bería ser comunicado a los padres.- Respetar los horarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas.- P<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> educación física, sobre todo si se s<strong>al</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> lo habitu<strong>al</strong>.- Tomar <strong>la</strong>s medidas necesarias para que todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>troeducativo, incluidas <strong>la</strong>s extraesco<strong>la</strong>res, se llev<strong>en</strong> a cabo con seguridady con el objetivo <strong>de</strong> garantizar un a<strong>de</strong>cuado control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM (16).- Adaptar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación educativa (exám<strong>en</strong>es, horario <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y s<strong>al</strong>ida,etc.) a <strong>de</strong>terminadas situaciones que puedan pres<strong>en</strong>tarse re<strong>la</strong>cionadascon el seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (revisionesmédicas frecu<strong>en</strong>tes, aus<strong>en</strong>cias por motivos <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud re<strong>la</strong>cionados con<strong>la</strong> DM, etc.).- Disp<strong>en</strong>sar <strong>al</strong> niño con DM <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física, <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> EducaciónFísica, cuando por motivo <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad así se requiera.Por otra parte, resulta necesario hacer una especi<strong>al</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>–21–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>adolesc<strong>en</strong>cia. El inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad, que causa cierta resist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> insulina,unido a los cambios psicológicos propios <strong>de</strong> esta etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida(necesidad <strong>de</strong> aceptación por sus compañeros/as, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ambiv<strong>al</strong><strong>en</strong>cia,<strong>la</strong> impulsividad, etc.), pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sembocar <strong>en</strong> un control ina<strong>de</strong>cuado<strong>de</strong> <strong>la</strong> DM (3), (17), por ello, será necesario re<strong>al</strong>izar un esfuerzo para conseguirun control óptimo. Se <strong>de</strong>berá estar muy p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te también <strong>de</strong> <strong>la</strong> aparición<strong>de</strong> posibles trastornos psicológicos.La puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> éstas y otras acciones requerirá el esfuerzo<strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo, <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno sanitario y <strong>de</strong> <strong>la</strong>comunidad es <strong>de</strong>cir, el <strong>Protocolo</strong> constituye un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boracióncon asignación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s compartidas.–22–
4. JUSTIFICACIÓN Y ÁMBITO DE APLICACIÓN DEL PROTOCOLOLa DM <strong>de</strong>be ser contro<strong>la</strong>da lo más estrictam<strong>en</strong>te posible para lograrque el niño pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse <strong>de</strong> forma completa intelectu<strong>al</strong> y físicam<strong>en</strong>te;gozando, tanto él/el<strong>la</strong> como su familia, <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida.a. P<strong>la</strong>nificación sanitaria.<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Extremadura está dotada <strong>de</strong> un marco ext<strong>en</strong>so <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria,que ori<strong>en</strong>ta hacia <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>.En este s<strong>en</strong>tido, el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura 2009-2012 establece,<strong>en</strong> su Eje Estratégico I, “Los problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud prev<strong>al</strong><strong>en</strong>tes y emerg<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> Extremadura”, <strong>la</strong> priorización <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción d<strong>en</strong>ominada“<strong>Diabetes</strong>, Obesidad y otras Enfermeda<strong>de</strong>s Endocrino-metabólicas”.D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este área, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el objetivo 14, que dice textu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>teque “Al fin<strong>al</strong>izar el 2012, se habrá imp<strong>la</strong>ntado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong><strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong> Extremadura (PIDIA)” (18).En el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior edición <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud (2005-2008), y comorespuesta a que <strong>la</strong> prev<strong>al</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> DM ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>al</strong> aum<strong>en</strong>to, no sólo <strong>en</strong> Extremadura,sino <strong>en</strong> todo el mundo, <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciae<strong>la</strong>boró el P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong> Extremadura 2007-2012, vig<strong>en</strong>te<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2007. Esta iniciativa ti<strong>en</strong>e como objetivo lograr el mejor abordaje <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad mediante una estrategia glob<strong>al</strong> que integre actuaciones <strong>de</strong>a<strong>de</strong>cuación y mejora, <strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong> optimización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s personascon DM e impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación e investigación <strong>en</strong> este campo (18).El PIDIA ti<strong>en</strong>e como fin último mejorar <strong>la</strong> c<strong>al</strong>idad y esperanza <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>spersonas con DM, evitar o disminuir <strong>la</strong>s complicaciones por esta patologíay procurar el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> sus costes directos e indirectos (18). El PIDIA establece<strong>en</strong> su objetivo 14 (facilitar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a niños y jóv<strong>en</strong>es con DM),diversas líneas <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con este <strong>Protocolo</strong> (15):- 14.1. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un protocolo <strong>de</strong> actuación sobre el niño con DM<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>.- 14.2. E<strong>la</strong>boración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno con DM,que actúe como docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> información y coordinación <strong>en</strong>tre losservicios sanitarios y los profesores <strong>de</strong> los <strong>al</strong>umnos con DM.–23–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>- 14.4. Co<strong>la</strong>boración con <strong>la</strong>s Asociaciones <strong>de</strong> Paci<strong>en</strong>tes para fom<strong>en</strong>taractivida<strong>de</strong>s que ayud<strong>en</strong> a mejorar los conocimi<strong>en</strong>tos, habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los niños con DM.Por otra parte, el P<strong>la</strong>n Marco <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura2007-2012 (PMEpS), establece, <strong>en</strong>tre otras, <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> actuación(19):- 1.1. Re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciación sobre <strong>la</strong> importancia<strong>de</strong> <strong>la</strong> EpS, como herrami<strong>en</strong>ta básica <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud pública <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción integra<strong>la</strong> los problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, <strong>en</strong>tre los profesion<strong>al</strong>es sanitarios, educativosy comunitarios, y responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Administraciones Públicas.- 2.12. Desarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EpS dirigidas a grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciónespecíficos o vulnerables..., <strong>en</strong> consonancia con otros p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>la</strong> ComunidadAutónoma.- 6.1. Asignación <strong>de</strong> un responsable <strong>de</strong> EpS <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria,<strong>en</strong>tre los profesion<strong>al</strong>es sanitarios que conforman el mismo, queactuará como refer<strong>en</strong>te para el resto <strong>de</strong>l EAP, ámbito educativo y socio<strong>la</strong>bor<strong>al</strong>y que coordinará todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> su zona <strong>de</strong>s<strong>al</strong>ud.- 8.2. Increm<strong>en</strong>to o a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> los recursos materi<strong>al</strong>es, humanos yeconómicos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma <strong>de</strong>stinados <strong>al</strong><strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> EpS <strong>en</strong> el ámbito educativo.- 8.8. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> un responsable/impulsor <strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>troeducativo, con formación específica, que se coordinará con los EAPs ycon <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sociocomunitarias e impulsará <strong>la</strong> EpS <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>ducativa <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia.- 10.1. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>EpS.- 10.3. Apoyo y refuerzo a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación educativa y <strong>al</strong> papel <strong>de</strong>l profesoradopor parte <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes externos <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo (médicos,<strong>en</strong>fermeras, trabajadores soci<strong>al</strong>es, ag<strong>en</strong>tes soci<strong>al</strong>es, etc.).- 11.2. Impulso <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación, intra y extrac<strong>en</strong>tro (doc<strong>en</strong>tes, person<strong>al</strong>sanitario, trabajadores soci<strong>al</strong>es, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación,etc.), que permita <strong>la</strong> optimización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>troseducativos.A nivel estat<strong>al</strong>, <strong>de</strong>bemos citar <strong>la</strong> Estrategia <strong>en</strong> <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong>l Sistema–24–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, <strong>en</strong> cuya e<strong>la</strong>boración participó <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad<strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Extremadura. Esta Estrategia promueve <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>en</strong><strong>la</strong>s CCAA <strong>de</strong> protocolos <strong>de</strong> actuación específicos para el tratami<strong>en</strong>to y seguimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> DM <strong>en</strong> situaciones especi<strong>al</strong>es, <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, los niños (12), asícomo medidas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción especi<strong>al</strong> a los niños y niñas con DM <strong>en</strong> circunstanciasexternas a su ámbito familiar.b. Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> coordinación e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> actuaciones <strong>de</strong>l<strong>Protocolo</strong>Numerosos profesion<strong>al</strong>es, tanto <strong>de</strong>l ámbito sanitario como <strong>de</strong>l ámbitoeducativo, han manifestado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar con herrami<strong>en</strong>tas queayud<strong>en</strong> a garantizar <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>y favorezcan un a<strong>de</strong>cuado control <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad que les permita<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse como cu<strong>al</strong>quier otra persona, con unos índices <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar yc<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> vida asumibles. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>en</strong> Mérida, elsábado 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2008, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jornada <strong>de</strong> Encu<strong>en</strong>tro Padres, Educadoresy Sanitarios, “Con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>: Aspectos Sociosanitarios yLeg<strong>al</strong>es”, promovida y organizada por <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Enfermería Familiar yComunitaria <strong>de</strong> Extremadura (SEFyCEX), d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proyecto financiado por<strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Ord<strong>en</strong>ación y Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Extremadura, <strong>la</strong>snecesida<strong>de</strong>s más importantes <strong>de</strong>tectadas y a <strong>la</strong>s que sería preciso darrespuesta lo antes posible fueron (20):1. Desarrollo y puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> un <strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>. Este protocolo <strong>de</strong>bería concretar el pape<strong>la</strong> <strong>de</strong>sempeñar por cada uno <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativay <strong>de</strong> los servicios sanitarios.2. Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> todos los <strong>en</strong>tes y profesion<strong>al</strong>es implicados<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño con DM <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, <strong>en</strong> todos los aspectosre<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> DM, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su prev<strong>en</strong>ción hasta su tratami<strong>en</strong>to yadaptación <strong>al</strong> mismo.3. Impulsar y apoyar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niñocon DM.4. Favorecer el trabajo conjunto y <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> Administración (Sanidad-Educación),profesion<strong>al</strong>es sanitarios, profesorado, familias y <strong>en</strong>-–25–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad.5. Todas <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong>berán apoyarse <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong><strong>de</strong> Extremadura 2007-2012.6. Impulso <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes profesion<strong>al</strong>es y afectados parafacilitar <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> información.De <strong>la</strong> misma forma, este protocolo es una necesidad s<strong>en</strong>tida <strong>en</strong>tre losdoc<strong>en</strong>tes, como así lo manifiestan muchos <strong>de</strong> los asist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>sformativas <strong>de</strong> EpS que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong> ejecutando a través <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Profesoresy Recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> coordinación con <strong>la</strong> Sección<strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.Resulta fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> garantizar <strong>la</strong> seguridad jurídica y técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>ducativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM, durante <strong>la</strong>sactivida<strong>de</strong>s lectivas y extraesco<strong>la</strong>res.c. Derechos <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te con diabetesComo se ha citado, el niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM, <strong>al</strong> igu<strong>al</strong> que cu<strong>al</strong>quierniño o adolesc<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>rizado, <strong>de</strong>be disponer <strong>de</strong> un contexto que le hagat<strong>en</strong>er igu<strong>al</strong>dad <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sus estudios. Por ello, <strong>de</strong>be tratar <strong>de</strong>conseguirse un ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r seguro, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones necesariasque propici<strong>en</strong> esa equidad.Según <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Internacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> y <strong>la</strong> Asociación Americana<strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> se <strong>de</strong>berá:- Ve<strong>la</strong>r por <strong>la</strong> no discriminación <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to por su condición<strong>de</strong> persona con DM.- Disponer <strong>de</strong> un lugar a<strong>de</strong>cuado para conservar <strong>la</strong> insulina, otros medicam<strong>en</strong>tosy el aparataje para contro<strong>la</strong>r los niveles <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre.- Permitir <strong>la</strong> monitorización <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre.- Disponer <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria si fuera preciso.- Facilitar el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada, si<strong>en</strong>do precisoque, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, el person<strong>al</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo conozca <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación.- Disponer <strong>de</strong> un acceso fácil a agua y <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos, incluso <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se.- Favorecer <strong>la</strong> pl<strong>en</strong>a integración <strong>de</strong>l niño <strong>en</strong> todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s–26–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>que el c<strong>en</strong>tro educativo promueva, incluidas <strong>la</strong>s que requieran ejerciciofísico.- Facilitar una nueva oportunidad para re<strong>al</strong>izar exám<strong>en</strong>es académicos, uotras pruebas académicas, si <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izarlos existe unasituación docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> hiperglucemia o hipoglucemia que le impidanllevarlos a cabo, o una aus<strong>en</strong>cia justificada por asist<strong>en</strong>cia a consultasanitaria.- Asegurar <strong>la</strong> confid<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>idad e intimidad <strong>de</strong>l niño.d. Ámbito <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>El pres<strong>en</strong>te <strong>Protocolo</strong> establece <strong>la</strong>s medidas necesarias para garantizarel control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM y <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> todos los niños y adolesc<strong>en</strong>tes conDM <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos <strong>de</strong> Extremadura, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>su adscripción sanitaria asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>, resultando <strong>de</strong> aplicación a <strong>la</strong> tot<strong>al</strong>idad<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos.–27–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–28–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>5. FUNCIONES DE LOS DISTINTOS AGENTES IMPLICADOSPara conseguir los objetivos propuestos, es necesario que cada uno <strong>de</strong>los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa, el person<strong>al</strong> sanitario, <strong>la</strong>s administracionesy <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno soci<strong>al</strong>, prest<strong>en</strong> su pl<strong>en</strong>a co<strong>la</strong>boración,sepan cuáles son sus funciones y pongan los medios necesarios para asegurarse<strong>de</strong>l cumplimi<strong>en</strong>to y efectividad <strong>de</strong> todos los aspectos <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>.Así, <strong>la</strong>s funciones a llevar a cabo, por cada uno <strong>de</strong> ellos, serán (2), (3),(4), (5), (7), (16), (17), (21), (22), (23):a. Person<strong>al</strong> sanitario y Administración sanitariaLos profesion<strong>al</strong>es sanitarios, junto con los padres y <strong>la</strong>s asociaciones <strong>de</strong><strong>la</strong> comunidad, constituy<strong>en</strong> los pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> soporte básicos <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM. Estos profesion<strong>al</strong>es y <strong>la</strong>Administración sanitaria serán responsables <strong>de</strong>:- Apoyar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> educación para <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud y educación diabetológicadirigidas a todos los integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa.- Promover que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> todos los niveles asist<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>es, y sobre todo <strong>de</strong>s<strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción especi<strong>al</strong>izada, tras el diagnóstico, los profesion<strong>al</strong>es sanitariosint<strong>en</strong>t<strong>en</strong> indicar siempre pautas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y lo más adaptadas<strong>al</strong> horario esco<strong>la</strong>r que sea posible.- Establecer, según se especifica más abajo, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero/a“refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> diabetes”.- T<strong>en</strong>er previsto que, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero/a “refer<strong>en</strong>te”, otro profesion<strong>al</strong>formado se hará cargo <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izar sus funciones.- Facilitar materi<strong>al</strong> <strong>de</strong> todo tipo sobre DM. En este s<strong>en</strong>tido, los c<strong>en</strong>troseducativos, con <strong>la</strong> aprobación previa y expresa <strong>de</strong>l Consejo Esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong>lc<strong>en</strong>tro, podrán admitir los materi<strong>al</strong>es aportados por los profesion<strong>al</strong>essanitarios y por los padres/madres para su utilización, por todos ellos.- Promover que los equipos multidisciplinares <strong>de</strong> EpS, exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cadauna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su apoyo a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>EpS fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> DM que se solicit<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos. Aestos efectos, <strong>la</strong> educación diabetológica <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada unaforma <strong>de</strong> EpS, <strong>de</strong> actuación <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ción secundaria y terciaria.- Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> DM, obesidad, promoción <strong>de</strong>l ejercicio físicoy <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación s<strong>al</strong>udable, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación diabeto-–29–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>lógica, <strong>de</strong> todos los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l Sistema Sanitario Público <strong>de</strong> Extremaduray, específicam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM.- Establecer los medios necesarios para que <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l materi<strong>al</strong>utilizado (<strong>la</strong>ncetas, agujas, etc.) se re<strong>al</strong>ice a través <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>edores <strong>al</strong>c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.- Establecer, para cada zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero/a “refer<strong>en</strong>te<strong>en</strong> diabetes”, según <strong>la</strong> necesidad. Este <strong>en</strong>fermero/a podrá contarcon el apoyo <strong>de</strong> otros profesion<strong>al</strong>es sanitarios, llegado el caso. En zonas<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud con elevada dispersión geográfica o con otras singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s,podrán ser nombrados dos o más <strong>en</strong>fermeros/as refer<strong>en</strong>tes. Entre susfunciones estarán:• Coordinarse con los c<strong>en</strong>tros educativos, a través <strong>de</strong>l profesion<strong>al</strong>refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.• Re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong>s tareas sanitarias necesarias, que concreta este <strong>Protocolo</strong>,a cu<strong>al</strong>quier niño con DM.•Llevar un registro <strong>de</strong> los niños que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> DM <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>troeducativo <strong>de</strong> su zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, conjuntam<strong>en</strong>te con los responsables<strong>de</strong> dichos c<strong>en</strong>tros.• Visitar los c<strong>en</strong>tros educativos tras cada nuevo diagnóstico <strong>de</strong> DM<strong>en</strong>tre el <strong>al</strong>umnado, o incorporación <strong>de</strong> un nuevo <strong>al</strong>umno ya diagnosticado<strong>de</strong> diabetes, celebrando una reunión con los padres ylos profesores. La reunión será convocada por el director/a <strong>de</strong>lc<strong>en</strong>tro educativo o persona <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>legue, <strong>de</strong> forma programaday cons<strong>en</strong>suada con el person<strong>al</strong> sanitario. En esta reuniónse abordará, <strong>al</strong> m<strong>en</strong>os, qué es <strong>la</strong> DM, y se cumplim<strong>en</strong>tará y explicaráel P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>tecon DM <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo, así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>spor parte <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo y <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónprimaria <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.• Cumplim<strong>en</strong>tar el P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño yadolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo (Anexos I, II y III),con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> padres/madres/tutores, <strong>de</strong>l tutor <strong>de</strong>l estudiante,profesion<strong>al</strong> responsable <strong>de</strong> DM <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo yel equipo <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación. Paraello también contará con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l médico <strong>de</strong>familia/pediatra <strong>de</strong>l estudiante y <strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong> Primaria,así como <strong>de</strong>l médico <strong>en</strong>docrinólogo y person<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería–30–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>hospita<strong>la</strong>rio, si es el caso, que hayan at<strong>en</strong>dido <strong>al</strong> estudiante conDM <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> su diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to inici<strong>al</strong>. Estaco<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> otros profesion<strong>al</strong>es sanitarios <strong>de</strong>berá concretarse,<strong>al</strong> m<strong>en</strong>os, a través <strong>de</strong> un informe porm<strong>en</strong>orizado.• Prever <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sanitarias <strong>de</strong> los niños con DM tanto <strong>en</strong>su estancia <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro como <strong>en</strong> sus s<strong>al</strong>idas extraesco<strong>la</strong>res.• Visitar <strong>al</strong> m<strong>en</strong>os una vez <strong>en</strong> cada trimestre esco<strong>la</strong>r (se recomi<strong>en</strong>dauna visita m<strong>en</strong>su<strong>al</strong>) los c<strong>en</strong>tros educativos a los que asistan estudiantescon DM, p<strong>la</strong>nificando un c<strong>al</strong><strong>en</strong>dario <strong>de</strong> actuaciones a<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el mismo, con <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> ofrecer su apoyo, re<strong>al</strong>izar<strong>la</strong>bores <strong>de</strong> EpS como apoyo <strong>al</strong> profesorado (para todos los<strong>al</strong>umnos/as y padres/madres/tutores <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro), <strong>de</strong> educacióndiabetológica (para los <strong>al</strong>umnos/as con DM y padres) y coordinarseestrecham<strong>en</strong>te con los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.• Revisar el estado <strong>de</strong>l materi<strong>al</strong> <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM ubicado <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos y actuar <strong>en</strong>consecu<strong>en</strong>cia.• Desp<strong>la</strong>zarse <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo cuando sea necesario para prestarat<strong>en</strong>ción sanitaria, cuando así lo t<strong>en</strong>ga programado. Paracasos <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>cias, se utilizarán los mismos criteriosg<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es y vías <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria que para el resto <strong>de</strong>problemas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.• Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s formativas que se establezcan parael profesorado y para otros profesion<strong>al</strong>es sanitarios, <strong>de</strong> formavoluntaria, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se requiera su pres<strong>en</strong>cia.• Informar sobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> grupos y asociaciones, loc<strong>al</strong>es yestat<strong>al</strong>es, para <strong>la</strong>s personas con DM, y facilitar su contacto.• Emitir, y actu<strong>al</strong>izar regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> “Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno condiabetes”, cumplim<strong>en</strong>tando los datos referidos a los aspectossanitarios. En esta Cartil<strong>la</strong> también podrán hacer anotaciones lospadres y el profesorado.• Servir <strong>de</strong> nexo <strong>de</strong> unión para favorecer <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño y adolesc<strong>en</strong>tecon DM.• Solicitar, y supervisar regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, un frigorífico para los c<strong>en</strong>troseducativos cuyo Consejo Esco<strong>la</strong>r haya aprobado <strong>la</strong> admisión <strong>de</strong>materi<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> DM. Cuando ya no sea necesario,este <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te, contactará con <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud–31–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>correspondi<strong>en</strong>te para proce<strong>de</strong>r a su retirada y así pueda ser utilizado<strong>en</strong> otro c<strong>en</strong>tro.• El trabajo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM será reconocido através <strong>de</strong> una certificación, siempre y cuando se t<strong>en</strong>ga constancia<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da (soportado con una memoria anu<strong>al</strong>).Para este reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>berá haber prestado <strong>la</strong>s funcionesantes referidas <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros educativos a los que asistan estudiantescon DM.b. Person<strong>al</strong> doc<strong>en</strong>te y no doc<strong>en</strong>te y Administración educativaLos c<strong>en</strong>tros educativos, y por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración educativa, favorecerá<strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes actuaciones:- Incorporar <strong>en</strong> el Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Organización y Funcionami<strong>en</strong>to (ROF)<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ingerir comidas o bebidas,incluso <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se, para evitar o corregir posibles hipoglucemias. Si estoes necesario hacerlo reiteradam<strong>en</strong>te, puesto que pue<strong>de</strong> indicar un m<strong>al</strong>control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, <strong>de</strong>berá ser comunicado a <strong>la</strong> familia, qui<strong>en</strong> v<strong>al</strong>orará siacudir <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario o no.- Facilitar <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> pruebas académicas (exám<strong>en</strong>es, <strong>en</strong>trega <strong>de</strong>trabajos, etc.) <strong>en</strong> otro mom<strong>en</strong>to si <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM lo requiere (por situación docum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>: hiperglucemia ohipoglucemia, consulta <strong>de</strong> revisión rutinaria programada, etc.).- Informar, a criterio <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, y con autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias, <strong>al</strong> profesoradoy resto <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> un/a estudiante con DM.- Increm<strong>en</strong>tar, <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n Region<strong>al</strong> <strong>de</strong> Formación <strong>de</strong>l Profesorado, el número<strong>de</strong> actuaciones formativas <strong>en</strong> temas específicos <strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong> DM (obesidad, promoción <strong>de</strong>l ejercicio físico y <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación s<strong>al</strong>udable, educación diabetológica), <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con<strong>la</strong> Administración sanitaria. La formación irá dirigida <strong>al</strong> profesorado,person<strong>al</strong> no doc<strong>en</strong>te y familias.- Favorecer <strong>la</strong> participación <strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>sesco<strong>la</strong>res, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s s<strong>al</strong>idas y excursiones.- Ve<strong>la</strong>r por el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pliego <strong>de</strong> prescripciones técnicas a <strong>la</strong>sempresas adjudicatarias <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> comedor <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>–32–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>m<strong>en</strong>ús <strong>al</strong>ternativos <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que el estudiante haga uso <strong>de</strong>l comedoresco<strong>la</strong>r, según <strong>la</strong>s indicaciones técnicas <strong>de</strong> Sanidad.- Someter <strong>al</strong> Consejo Esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> autorizar <strong>la</strong> admisión<strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> DM.- Aquellos c<strong>en</strong>tros educativos a los que asistan niños/adolesc<strong>en</strong>tes conDM, y cuyo Consejo Esco<strong>la</strong>r haya aprobado expresam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> admisión<strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> DM, contarán con un pequeño frigorífico.Dicho frigorífico será solicitado por el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te<strong>en</strong> DM a <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud correspondi<strong>en</strong>te.Mi<strong>en</strong>tras que el frigorífico permanezca <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro será revisado, <strong>en</strong>sus visitas p<strong>la</strong>nificadas, por el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM. Cuando<strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo ya no asistan estudiantes con diabetes, el c<strong>en</strong>tro<strong>de</strong>berá comunicar t<strong>al</strong> hecho <strong>al</strong> citado <strong>en</strong>fermero/a qui<strong>en</strong>, a su vez, se<strong>en</strong>cargará <strong>de</strong> contactar con <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud para proce<strong>de</strong>r a suretirada y utilización <strong>en</strong> otro c<strong>en</strong>tro.- Incluir el P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te condiabetes <strong>en</strong> el expedi<strong>en</strong>te académico <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a.- Solicitar asist<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia o emerg<strong>en</strong>cia, a través<strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías habitu<strong>al</strong>es para <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>ciaso emerg<strong>en</strong>cias.- Favorecer el acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>te por un maestro/a,profesor/a o educador soci<strong>al</strong> cada vez que sea necesario hacerse una<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> glucemia, administrarse insulina, o se sospeche hipoglucemia.- Informar a los distintos servicios educativos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Educaciónsobre <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> forma que se favorezca elcumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> todos los aspectos <strong>de</strong>l mismo.- En los c<strong>en</strong>tros educativos, don<strong>de</strong> existan <strong>al</strong>umnos con DM, se facilitará:• La coordinación con el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. El c<strong>en</strong>tro educativo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>signar <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> coordinacióna un profesion<strong>al</strong> voluntario, que será el refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong>DM para el resto <strong>de</strong> personas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro. El trabajo voluntario<strong>de</strong>l responsable <strong>en</strong> DM <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro contará con créditos <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to,siempre y cuando se t<strong>en</strong>ga constancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da (soportado con una memoria anu<strong>al</strong>). Para este reconocimi<strong>en</strong>toel c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>berá contar con estudiantes con DM.–33–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>• El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l contacto necesario con los padres y con el<strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.• El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un registro <strong>de</strong> los <strong>al</strong>umnos/as con DM matricu<strong>la</strong>dos<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo.• La convocatoria <strong>de</strong> reuniones, tras el diagnóstico, a padres, <strong>en</strong>fermero/arefer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM, así como a otras personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>ducativa <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro que se consi<strong>de</strong>re necesario. Lareunión será convocada por el director/a, o persona <strong>en</strong> qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>legue,a instancias <strong>de</strong> cu<strong>al</strong>quiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes (doc<strong>en</strong>tes, profesion<strong>al</strong>essanitarios, padres).• Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> cumplim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados,que será rell<strong>en</strong>ado por el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM<strong>en</strong> <strong>la</strong> primera reunión.• Supervisar y solicitar, si es el caso, apoyado por el director/a <strong>de</strong>lc<strong>en</strong>tro, padres y <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tacióny espacios necesarios para el cuidado y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM <strong>en</strong> elc<strong>en</strong>tro educativo.• La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> autorización <strong>de</strong> <strong>la</strong>/s persona/s responsable/s <strong>de</strong>lniño/adolesc<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>cada estudiante con DM que asist<strong>en</strong> <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo (AnexosI, II y III).• La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> azúcar o <strong>de</strong> bebidas azucaradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estanciasdon<strong>de</strong> asistan niños/adolesc<strong>en</strong>tes con DM. A<strong>de</strong>más, el estudiante<strong>de</strong>bería llevarlo siempre consigo.• La información y apoyo <strong>al</strong> profesorado y tutor/a <strong>de</strong>l grupo <strong>al</strong> quepert<strong>en</strong>ece el <strong>al</strong>umnado con DM.• Utilizar, <strong>en</strong> caso necesario, <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno con DM comoherrami<strong>en</strong>ta básica <strong>de</strong> contacto con el person<strong>al</strong> sanitario y conlos padres.• Indicar <strong>al</strong> <strong>al</strong>umnado cómo eliminar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te el materi<strong>al</strong>sanitario ya utilizado, a través <strong>de</strong> un pequeño cont<strong>en</strong>edor.c. Padres / madres / tutoresEl padre, madre o tutor es el responsable <strong>de</strong>:- Informar <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo, lo antes posible, <strong>de</strong>l diagnóstico, paraque puedan ponerse <strong>en</strong> marcha, rápidam<strong>en</strong>te, todas <strong>la</strong>s acciones que–34–
establece este <strong>Protocolo</strong>.- Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>lniño y adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo. En este s<strong>en</strong>tido, esimportante, por ejemplo, <strong>la</strong> información refer<strong>en</strong>te a los síntomas másfrecu<strong>en</strong>tes que pres<strong>en</strong>ta su hijo/a <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> hipoglucemias.- Cuando así haya sido autorizado por el Consejo Esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, facilitar<strong>la</strong> autorización por escrito <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo para <strong>la</strong>s actuacionesque precis<strong>en</strong> re<strong>al</strong>izarse, si es el caso, por los profesion<strong>al</strong>escompet<strong>en</strong>tes (Anexo III); y proporcionar <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo los materi<strong>al</strong>esque consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> necesarios para <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a<strong>de</strong>cuada a sushijos/as.- Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> todo lo necesario para el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM <strong>de</strong> su hijo/a,tanto con el profesorado como con los profesion<strong>al</strong>es sanitarios.- Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> actu<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno con DM.- Si es posible, acudir a administrar insulina, o a otros m<strong>en</strong>esteres,cuando sea requerido por el person<strong>al</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo y elniño/adolesc<strong>en</strong>te no pueda re<strong>al</strong>izarlo por sí mismo.- Co<strong>la</strong>borar con el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>en</strong> <strong>la</strong> eliminación a<strong>de</strong>cuada<strong>de</strong> <strong>la</strong>ncetas y agujas ya utilizadas, a través <strong>de</strong> un pequeño cont<strong>en</strong>edor.- Facilitar los informes médicos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno, respecto asu proceso, cuando sean requeridos por los profesion<strong>al</strong>es que ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>te.- Facilitar <strong>al</strong> profesorado los justificantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s f<strong>al</strong>tas a c<strong>la</strong>se motivadaspor <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia a consultas médicas y/o <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, o por otrosmotivos re<strong>la</strong>cionados con su DM.d. <strong>Niño</strong>s y adolesc<strong>en</strong>tes<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Los niños y adolesc<strong>en</strong>tes con DM son responsables <strong>de</strong>:• Conocer qué es <strong>la</strong> DM, porqué se produce, cuáles son los síntomas<strong>de</strong> <strong>la</strong>s emerg<strong>en</strong>cias que pudieran pres<strong>en</strong>tarse (<strong>al</strong> m<strong>en</strong>os, hipoglucemia)y porqué el <strong>al</strong>umno/a con DM <strong>de</strong>be comer <strong>en</strong> c<strong>la</strong>seo s<strong>al</strong>ir <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> <strong>en</strong> ciertas ocasiones (controles glucémicos, prev<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> hipoglucemias y <strong>de</strong> sus graves consecu<strong>en</strong>cias, etc.).El resto <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes también <strong>de</strong>berán conocer estosaspectos, para lo cuál los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo facilita-–35–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>rán <strong>la</strong> información necesaria.• Re<strong>al</strong>izar todas <strong>la</strong>s tareas que son apropiadas para su edad y etapa<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, co<strong>la</strong>borando activam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> todo caso, con susprofesores, compañeros y <strong>de</strong>más personas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro, así comocon sus padres, profesion<strong>al</strong>es sanitarios y personas <strong>de</strong> asociacionesco<strong>la</strong>boradoras.• En ningún caso <strong>de</strong>berán utilizar <strong>la</strong> DM como pretexto <strong>de</strong> distincióno v<strong>en</strong>taja.• A<strong>de</strong>más, procurarán apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y utilizar todos los instrum<strong>en</strong>tosa su <strong>al</strong>cance para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> DM <strong>de</strong> forma autónoma.• Utilizarán el cont<strong>en</strong>edor sanitario para <strong>de</strong>sechar el materi<strong>al</strong> sanitarioutilizado. El cont<strong>en</strong>edor <strong>de</strong>berá estar ubicado <strong>en</strong> un lugarseguro y acordado previam<strong>en</strong>te por el secretario <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y el<strong>en</strong>fermero refer<strong>en</strong>te.• Llevar siempre consigo <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/a con DM y estimu<strong>la</strong>rsu utilización por profesorado y padres.• Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<strong>de</strong> su propio P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado.e. Asociaciones <strong>de</strong> personas con DM y AMPASLas asociaciones juegan un papel c<strong>la</strong>ve como soporte <strong>en</strong> el medio esco<strong>la</strong>r.Deb<strong>en</strong> implicarse, siempre que sean requeridas, sobre todo, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tesfunciones:- Apoyo <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción y educación para <strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud, <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciacióny <strong>de</strong> educación diabetológica.- Apoyo a <strong>la</strong> comunidad educativa, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>sextraesco<strong>la</strong>res.- Co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> DM y transmitir experi<strong>en</strong>cias.- Crear y mant<strong>en</strong>er grupos <strong>de</strong> ayuda, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los nuevos diagnósticos.- Co<strong>la</strong>borar activam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> todos los aspectos, con afectados, familiares,c<strong>en</strong>tros educativos y c<strong>en</strong>tros sanitarios.___________________A continuación (Figura 1) se muestra <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia e interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los distintosag<strong>en</strong>tes implicados, una vez se re<strong>al</strong>iza el diagnóstico <strong>de</strong> DM.–36–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Figura 1.- Esquema <strong>de</strong> <strong>la</strong> secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actuación, una vez re<strong>al</strong>izado el diagnóstico <strong>de</strong> DM.–37–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–38–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>6. ESTRATEGIAS DE ABORDAJE DEL NIÑO/A/ADOLESCENTE CONDIABETES EN LA ESCUELAa. Actitud soci<strong>al</strong>izante para el niño/a y adolesc<strong>en</strong>te con diabetesComo se ha com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> apartados anteriores, los niños y adolesc<strong>en</strong>tespasan muchas horas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos, don<strong>de</strong> se g<strong>en</strong>erarán <strong>la</strong>scondiciones necesarias para que <strong>la</strong> DM no suponga ningún obstáculo <strong>en</strong> su<strong>de</strong>sarrollo. Para optimizar el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, toda <strong>la</strong> comunidad educativa<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er ciertos conocimi<strong>en</strong>tos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, mant<strong>en</strong>er un contactoperson<strong>al</strong> padres-profesion<strong>al</strong>es y proporcionar un <strong>en</strong>torno que promueva <strong>la</strong>at<strong>en</strong>ción excel<strong>en</strong>te a estas personas (3), (17), (22).El estudiante con DM <strong>de</strong>be participar pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do vivirse como <strong>al</strong>go absolutam<strong>en</strong>te norm<strong>al</strong><strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminaciones <strong>de</strong> glucemia, <strong>la</strong> ingestión frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>toso <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> insulina (3), (22), <strong>en</strong>tre otras. La insulina esusu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te administrada <strong>en</strong> múltiples inyecciones diarias o, más raram<strong>en</strong>te,mediante una infusión a través <strong>de</strong> una bomba. Resulta cruci<strong>al</strong> para el logro<strong>de</strong> este control glucémico que padres, niños y educadores compr<strong>en</strong>dan muybi<strong>en</strong> los efectos <strong>de</strong>l ejercicio físico y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia nutricion<strong>al</strong>y <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> insulina (4). Para ello juega un papel fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> <strong>la</strong> información,formación y coordinación <strong>en</strong>tre c<strong>en</strong>tros educativos, sanitarios, familiasy asociaciones. Es necesario continuam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nificar y t<strong>en</strong>er previstas<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que se van a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el ámbito educativo para <strong>de</strong>cidirel p<strong>la</strong>n glob<strong>al</strong> <strong>de</strong> cuidados (2).b. Coordinación Sanidad – Educación – Comunidad – FamiliaLa coordinación <strong>en</strong>tre los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa (Figura2), el person<strong>al</strong> sanitario y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno resulta c<strong>la</strong>ve. En estes<strong>en</strong>tido es obligada <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados<strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo (4), (16),(22). Se <strong>de</strong>berán cumplim<strong>en</strong>tar todos los apartados <strong>de</strong>l mismo (4), (16), (22)(ver Anexos I, II y III y apartados correspondi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>).–39–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>De este P<strong>la</strong>n, <strong>de</strong>berán t<strong>en</strong>er copia tanto el c<strong>en</strong>tro educativo, como lospadres y el responsable <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud don<strong>de</strong> esté adscrito el <strong>al</strong>umno/ay también el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.En el sistema <strong>de</strong> coordinación aquí establecido (Figura 2), el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>s<strong>al</strong>ud <strong>al</strong> que se refiere es el <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>en</strong> <strong>la</strong> que esté ubicado elc<strong>en</strong>tro educativo. El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>berá ser revisado y actu<strong>al</strong>izado con periodicidad,<strong>al</strong> m<strong>en</strong>os, anu<strong>al</strong>, <strong>al</strong> inicio <strong>de</strong> cada curso esco<strong>la</strong>r.Tras el diagnóstico, los padres informarán <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro educativo. Seguidam<strong>en</strong>tese celebrará una reunión, cuyos <strong>de</strong>t<strong>al</strong>les se han com<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> apartadosanteriores. En dicha reunión, se com<strong>en</strong>tará qué es <strong>la</strong> DM y seproce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> cumplim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado, <strong>en</strong>tre otras actuaciones.Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el “día a día”, <strong>la</strong> información <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te<strong>en</strong> DM/c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, profesion<strong>al</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM/c<strong>en</strong>tro educa-Figura 2.- Esquema <strong>de</strong> coordinación <strong>en</strong>tre los distintos actores implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>en</strong> le Escue<strong>la</strong>.–40–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>tivo y padres, se utilizará <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l niño con DM como herrami<strong>en</strong>ta básica<strong>de</strong> comunicación, sin perjuicio <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l teléfono, Internet u otras vías<strong>de</strong> comunicación complem<strong>en</strong>tarias.Las asociaciones <strong>de</strong> padres y madres, y <strong>de</strong> afectados, <strong>de</strong>berán prestar suapoyo <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> todos los aspectos, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su ámbito <strong>de</strong>compet<strong>en</strong>cia y posibilidad <strong>de</strong> apoyo.El Consejo Asesor <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> ofrecerá apoyo técnico a <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong>Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y a <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> todos los temasque se re<strong>la</strong>cionan <strong>en</strong> este <strong>Protocolo</strong> y que <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM puedan surgir.La Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Educación,<strong>de</strong> <strong>la</strong> Junta <strong>de</strong> Extremadura, <strong>de</strong>berán coordinarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM como ya lo hac<strong>en</strong> <strong>en</strong> otros temas, <strong>en</strong> especi<strong>al</strong> se pue<strong>de</strong>tomar como ejemplo <strong>la</strong> coordinación llevada a cabo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>.c. Situaciones <strong>en</strong> el medio educativo. Complicaciones agudas <strong>de</strong> <strong>la</strong>diabetes mellitus.Convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>finir, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre, los posiblesestados <strong>en</strong> los que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse el niño/adolesc<strong>en</strong>te con DM parasaber cómo actuar, con mayor precisión, ante <strong>de</strong>terminadas situaciones. Serían<strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:Glucosa norm<strong>al</strong> <strong>en</strong> ayunas:Objetivo g<strong>en</strong>er<strong>al</strong> para niños/adolesc<strong>en</strong>tes con DM:Hipoglucemia franca:Hiperglucemia:70-110 mg/dl80-180 mg/dl< 60 mg/dl> 240 mg/dlc. 1. Situaciones no urg<strong>en</strong>tesEl nivel norm<strong>al</strong>, <strong>en</strong> ayunas, <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre, <strong>en</strong> una personamuy bi<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>da <strong>de</strong> su DM o que no t<strong>en</strong>ga DM, osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 70 y 110mg/dl (6), (7), (8).–41–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Siempre se <strong>de</strong>be llevar consigo <strong>al</strong>gún producto rico <strong>en</strong> azúcares (porejemplo: azucarillos, bebidas azucaradas, co<strong>la</strong>s, Glucosport).c.1.1. Excursiones y viajesEs muy recom<strong>en</strong>dable que el niño/adolesc<strong>en</strong>te sea autónomo; <strong>en</strong> casocontrario <strong>de</strong>berá v<strong>al</strong>orarse muy especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización<strong>de</strong> excursiones y viajes. En cu<strong>al</strong>quier caso un adulto con nociones básicas<strong>en</strong> el cuidado <strong>de</strong> diabetes <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erlo <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to bajo control(7). Si hay que pernoctar, elegir un compañero/a <strong>de</strong> habitación a<strong>de</strong>cuado,es <strong>de</strong>cir, que conozca qué es <strong>la</strong> DM y los síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia. Previam<strong>en</strong>te,los padres y profesores han <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> pauta a seguir y comprobarque el <strong>al</strong>umno/a (7), (9), (24):- Lleva:• Docum<strong>en</strong>tos id<strong>en</strong>tificativos, tarjeta sanitaria y Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/acon DM o, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto, breve informe.• Azúcar o bebidas azucaradas.• Glucómetro, <strong>la</strong>ncetas y tiras reactivas (para sangre y orina).• Glucagón.• Comida preparada por si hay que retrasar <strong>la</strong> comida accid<strong>en</strong>t<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te.Por ejemplo: bocadillo, g<strong>al</strong>letas, yogur, etc.• Insulina y materi<strong>al</strong> para <strong>la</strong> inyección.- Ha re<strong>al</strong>izado, y revisado, junto a los padres, un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>tocompleto, con horarios, que <strong>de</strong>berá constar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l niño con DM.De especi<strong>al</strong> interés es <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>:• No s<strong>al</strong>tarse <strong>la</strong>s comidas.• Prev<strong>en</strong>ir los retrasos <strong>en</strong> el horario <strong>de</strong> comidas.• Vigi<strong>la</strong>r el exceso <strong>de</strong> ejercicio para a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> insulinay <strong>la</strong> dieta.• Llevar siempre insulina, suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbonoy glucagón.–42–
c.1.2. Ejercicio físico<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>El ejercicio físico se consi<strong>de</strong>ra como uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res básicos <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l niño/adolesc<strong>en</strong>te diabético. Éste aporta numerosos b<strong>en</strong>eficiosa todas <strong>la</strong>s personas, <strong>en</strong>tre ellos, <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> glucemia, porello po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que es aún más importante para el niño/adolesc<strong>en</strong>tecon DM (25). El niño pue<strong>de</strong> y <strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izar ejercicio físico todos los díasjunto a los <strong>de</strong>más niños. En caso <strong>de</strong> sobrepeso se <strong>de</strong>be insistir aún más (3).Se aconseja un ejercicio físico <strong>de</strong> baja resist<strong>en</strong>cia (aeróbico). Se <strong>de</strong>be contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong> glucemia antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ejercicio, ajustar <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> insulinay disponer <strong>de</strong> azúcares <strong>de</strong> absorción rápida por si fuera necesario (zumos,pastil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> glucosa, azúcar). Por ello es necesario p<strong>la</strong>nificar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>teel ejercicio.A estos efectos, se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar como ejercicio físico, por ejemplo, el“baile” (24).En g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, con el objeto <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir hipoglucemias, se recomi<strong>en</strong>da re<strong>al</strong>izarglucemia e ingerir <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to, previam<strong>en</strong>te <strong>al</strong> ejercicio. Para ejerciciosfuertes o <strong>de</strong> una duración mayor a los 30 minutos, <strong>de</strong>be volver aingerirse una cantidad simi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono (3). Una opción seríatomar un bocadillo y/o fruta (7), y/o zumo. Re<strong>al</strong>izar también glucemia trasel ejercicio físico. De forma más <strong>de</strong>t<strong>al</strong><strong>la</strong>da, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1 se recog<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normasg<strong>en</strong>er<strong>al</strong>es antes, durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ejercicio físico, según diversassituaciones.Cuando se inicia una nueva temporada <strong>de</strong> ejercicio físico, será necesariomonitorizar <strong>la</strong> glucemia frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s 12 horas sigui<strong>en</strong>tes (3) y ajustar<strong>la</strong>s dosis <strong>de</strong> insulina.El ejercicio físico int<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> provocar hipoglucemias severas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s12 a 24 horas posteriores (9), por lo que no es aconsejable y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> re<strong>al</strong>izarlo,se <strong>de</strong>berá llevar a cabo un control exhaustivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia duranteese tiempo.No es aconsejable practicar ejercicio físico si el niño/adolesc<strong>en</strong>te con DMestá m<strong>al</strong> contro<strong>la</strong>do, con cifras superiores a 240 mg/dl y/o cetona <strong>en</strong> sangreu orina (9) o con cifras bajas <strong>de</strong> glucemia (7).–43–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Antes <strong>de</strong>l ejercicio (medirse <strong>la</strong> glucemia y…)• Si está <strong>en</strong>tre 100-200 mg/dIniciar el ejercicio con norm<strong>al</strong>idad• Si está <strong>en</strong>tre 70-100 mg/dl• Si pres<strong>en</strong>ta síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia• Si está <strong>en</strong> 240 mg/dl o más• Si cetona <strong>en</strong> sangre (u orina)• Si el ejercicio es prolongadoTomar <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos antes <strong>de</strong> empezar(p. ej. un zumo).No empezarNo re<strong>al</strong>izar ejercicioNo re<strong>al</strong>izar ejercicioTomar un suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 10-15 gr. <strong>de</strong>hidratos <strong>de</strong> carbono cada 30 minutos(p. ej. g<strong>al</strong>letas o pequeño bocadillo)Durante el ejercicioEl niño/adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er acceso fácil a <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos para trataro prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s hipoglucemiasDespués <strong>de</strong>l ejercicioEl niño/adolesc<strong>en</strong>te con diabetes <strong>de</strong>be contro<strong>la</strong>rse <strong>la</strong> glucemiaSi ejercicio no habitu<strong>al</strong> y no pue<strong>de</strong> hacerse glucemia, tomar <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>toLos ejercicios muy int<strong>en</strong>sos y prolongados (más <strong>de</strong> 30 minutos) pued<strong>en</strong> hacersubir mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> glucemia pero luego ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a bajar<strong>la</strong>. En estas situacionesNO hay que poner suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> insulinaTab<strong>la</strong> 1.- Normas antes, durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l ejercicio físico.c.1.3. ComidasLa <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación habitu<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona con DM es muy simi<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong>lresto, exceptuando los hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción rápida, como azúcares<strong>de</strong> mesa, dulces, pasteles, choco<strong>la</strong>te y simi<strong>la</strong>res (7).Es muy importante respetar el horario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas, incluido el <strong>al</strong>muerzo,por lo que, por ejemplo, si se retrasa <strong>al</strong>guna s<strong>al</strong>ida <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se, se <strong>de</strong>bepermitir que tome <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma c<strong>la</strong>se (7). Es importante t<strong>en</strong>er<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que pue<strong>de</strong> necesitar comer <strong>al</strong>go <strong>en</strong> cu<strong>al</strong>quier mom<strong>en</strong>to. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong>evitar periodos <strong>de</strong> ayuno que sean superiores a <strong>la</strong>s cuatro horas.Los <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos ingeridos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser los a<strong>de</strong>cuados para el crecimi<strong>en</strong>to ybu<strong>en</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM; si aparece sobrepeso, <strong>de</strong>berá instaurarse, por los–44–
profesion<strong>al</strong>es sanitarios, una <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación con restricción c<strong>al</strong>órica (3) e increm<strong>en</strong>to<strong>de</strong>l ejercicio físico.c.1.4. Comedor esco<strong>la</strong>rComo se ha citado, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que el estudiante con DM se que<strong>de</strong> <strong>al</strong>comedor esco<strong>la</strong>r (los m<strong>en</strong>ús, como <strong>en</strong> cu<strong>al</strong>quier otro caso, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser variados,completos, sanos y equilibrados), no <strong>de</strong>be comer difer<strong>en</strong>te, sólo hayque restringir los postres dulces (2), (7). Los padres <strong>de</strong>berán conocer conante<strong>la</strong>ción sufici<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s comidas que vaya a hacer el niño/adolesc<strong>en</strong>te parapo<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>nificar correctam<strong>en</strong>te su <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación. Se exigirá el cumplimi<strong>en</strong>toriguroso <strong>de</strong>l Pliego <strong>de</strong> prescripciones técnicas a <strong>la</strong>s empresas adjudicatarias<strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> comedor <strong>en</strong> todos los aspectos y, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> lo referidoa <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ús <strong>al</strong>ternativos <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que el estudiantecon diabetes haga uso <strong>de</strong>l comedor esco<strong>la</strong>r.c.1.5. S<strong>al</strong>idas <strong>al</strong> servicio<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Cuando el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM no es bu<strong>en</strong>o, por glucemias <strong>al</strong>tas, elniño/adolesc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> beber mucha agua y también<strong>de</strong> orinar mucho y con más frecu<strong>en</strong>cia (7), por lo que pue<strong>de</strong> ocurrir que<strong>de</strong>ba s<strong>al</strong>ir <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se para ir <strong>al</strong> servicio. En estos casos <strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izarse una glucemiay actuar <strong>en</strong> función <strong>de</strong> ésta. Las s<strong>al</strong>idas reiteradas <strong>al</strong> servicio, siempre<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser comunicadas a los padres a través <strong>de</strong> anotación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>lumno/a con DM.c.1.6. Cumpleaños y otras celebracionesLos niños pequeños y <strong>de</strong> mediana edad acud<strong>en</strong> con frecu<strong>en</strong>cia a estosactos don<strong>de</strong> se ofrec<strong>en</strong> muchos <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos no aconsejables para ellos. Lashiperglucemias que se produc<strong>en</strong> posteriorm<strong>en</strong>te a su ingesta <strong>al</strong>teran el controldurante varios días. Por ello, si el niño va a asistir a una fiesta, <strong>de</strong>be elegirlos <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos más sanos y, si es preciso, pue<strong>de</strong> ponerse suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>insulina rápida (24). Algunos ejemplos <strong>de</strong> comidas recom<strong>en</strong>dables para situacionesextraordinarias son: frutas, refrescos sin azúcar y chicles sin azúcar(25).–45–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>En cu<strong>al</strong>quier caso siempre <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estimu<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s celebraciones infantilescon activida<strong>de</strong>s s<strong>al</strong>udables <strong>en</strong>torno a juegos, cine, baile, etc. (24).En todas el<strong>la</strong>s es recom<strong>en</strong>dable que el niño/adolesc<strong>en</strong>te y su familiasepan qué se va a hacer con <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te ante<strong>la</strong>ción para po<strong>de</strong>r programar<strong>la</strong> participación sin correr riesgos <strong>de</strong> hipoglucemias o hiperglucemias.c. 2. Situaciones urg<strong>en</strong>tesc.2.1. HipoglucemiaAunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> hipoglucemia es controvertida, se ha aceptadocomo aquel nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 60 1 mg/dl (3), (25),si<strong>en</strong>do una <strong>de</strong>finición g<strong>en</strong>érica <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el aporte <strong>de</strong>glucosa a los difer<strong>en</strong>tes tejidos es insufici<strong>en</strong>te (17). Los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l día<strong>en</strong> que más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ocurr<strong>en</strong> es <strong>al</strong> mediodía, antes <strong>de</strong>l <strong>al</strong>muerzo, o<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber hecho ejercicio físico, por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> educaciónfísica (25).Es <strong>la</strong> complicación más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, y precisa <strong>de</strong> una actuaciónrápida y correcta ya que pue<strong>de</strong> producir lesiones neurológicas dura<strong>de</strong>ras oirreversibles e incluso coma hipoglucémico y muerte (26). Cuanto más pequeñoes el niño/a, mayor riesgo <strong>de</strong> hipoglucemia y mayor vulnerabilidad(3) a daños neurológicos. Aunque <strong>la</strong> DM per sé no se ha asociado con problemascognitivos, <strong>la</strong>s hipoglucemias sí pued<strong>en</strong> producir este <strong>de</strong>terioro (3),sobre todo aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que hayan aparecido convulsiones (17). Inclusohipoglucemias leves (<strong>al</strong>go por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 60 mg/dl) pued<strong>en</strong> causar graves<strong>al</strong>teraciones cognitivas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción, sobre todo, con el apr<strong>en</strong>dizaje asociativoy <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción (3). Entre <strong>la</strong>s <strong>al</strong>teraciones agudas neuropsicológicas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trauna incapacidad mom<strong>en</strong>tánea para reaccionar y razonar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te.Por tanto, el objetivo <strong>de</strong> lograr un control óptimo <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM es <strong>de</strong>suma importancia <strong>en</strong> los niños m<strong>en</strong>ores. De todo esto <strong>de</strong>berán estar especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>teinformados tanto los padres, como el profesorado (17).Sus causas (Tab<strong>la</strong> 2) pued<strong>en</strong> ser diversas: comida insufici<strong>en</strong>te o tardía,1A veces pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tarse síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia con v<strong>al</strong>ores <strong>de</strong> glucemia superiores a estas cifras.–46–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>dosis excesiva <strong>de</strong> insulina o ejercicio físico m<strong>al</strong> programado (9). Toda personacon DM <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>er siempre a mano <strong>al</strong>guna comida o bebida rica<strong>en</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono y un glucómetro (17).Los síntomas pued<strong>en</strong> ser variados y difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada <strong>al</strong>umno/a: sudoresfríos, temblor, p<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z, visión borrosa, mareos, náuseas, irritabilidad, p<strong>al</strong>pitaciones,f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, etc. (9), (26). En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 3 se especificanlos princip<strong>al</strong>es síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia. Debería sospecharse hipoglucemia<strong>en</strong> una persona con DM ante cu<strong>al</strong>quier <strong>al</strong>teración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones neurológicassuperiores (27), t<strong>al</strong>es como dolor <strong>de</strong> cabeza, cambios <strong>de</strong>comportami<strong>en</strong>to: irritabilidad y m<strong>al</strong> humor, mareo, <strong>de</strong>bilidad, visión borrosa,amnesia <strong>de</strong>l episodio, confusión, <strong>al</strong>ucinaciones. Si aparece cu<strong>al</strong>quiera<strong>de</strong> estos síntomas <strong>de</strong>berá proce<strong>de</strong>rse a <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia.Causas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hipoglucemia:• Comida insufici<strong>en</strong>te o tardía.• Dosis excesiva <strong>de</strong> insulina.• Ejercicio físico m<strong>al</strong> programado (excesivo)• Vómitos.Tab<strong>la</strong> 2.- Causas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hipoglucemia.Abordaje. El primer paso, tras <strong>la</strong> sospecha por los síntomas que pres<strong>en</strong>te,es <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> una glucemia capi<strong>la</strong>r (27). Si no se pue<strong>de</strong> re<strong>al</strong>izarglucemia, <strong>de</strong>beremos proce<strong>de</strong>r como si hubiésemos confirmado hipoglucemia(7), (17), (27) dadas <strong>la</strong>s graves consecu<strong>en</strong>cias que pudieran aparecer.La hipoglucemia hay que tratar<strong>la</strong> <strong>de</strong> forma inmediata, urg<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, perosin prisas y sin pausas, con <strong>la</strong> dinámica que nos permita hacerlo bi<strong>en</strong>.1. Si el niño/adolesc<strong>en</strong>te está consci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berá tomar <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to rico<strong>en</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción rápida. Det<strong>en</strong>er cu<strong>al</strong>quier tipo <strong>de</strong> actividad(8). En 5 a 15 minutos los niveles <strong>de</strong> glucemia <strong>de</strong>b<strong>en</strong> com<strong>en</strong>zar aelevarse (17). Si el estudiante se recupera a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, ingerir <strong>al</strong>gunaporción <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción l<strong>en</strong>ta y el estudiantepue<strong>de</strong> volver a sus activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se (22). Si no se norm<strong>al</strong>iza, volvera tomar <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to rico <strong>en</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción rápida yavisar <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario y a los padres/tutores. Anotar lo ocurrido <strong>en</strong> <strong>la</strong>Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/a con DM.–47–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>2. Si estuviera inconsci<strong>en</strong>te, dado que es muy importante actuar lo antesposible para evitar secue<strong>la</strong>s, l<strong>la</strong>mar <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias, teléfono112. Avisar también a <strong>la</strong> familia. Anotar lo ocurrido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>lAlumno/a con DM.En todo caso, <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jarse sólo <strong>al</strong> niño/adolesc<strong>en</strong>te<strong>en</strong> que se sospeche hipoglucemia.Se <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> intoxicación etílica con hipoglucemia(ocurre a veces <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>tes con DM), <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> fármacoscomo glucagón no resulta efectiva (17), (26), (28) si<strong>en</strong>do precisa <strong>la</strong>administración <strong>de</strong> suero glucosado intrav<strong>en</strong>oso (17). Por ello, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong>una persona con DM con síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia y <strong>de</strong> intoxicación etílica,se <strong>de</strong>berá avisar inmediatam<strong>en</strong>te <strong>al</strong> person<strong>al</strong> sanitario. Tampoco será efectiva<strong>la</strong> administración <strong>de</strong> glucagón <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ayuno prolongado (28).HIPOGLUCEMIAS CON NIÑO/ADOLESCENTE CONSCIENTEInici<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te• S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> hambre• P<strong>al</strong>i<strong>de</strong>z• Dolor <strong>de</strong> cabeza• Dolor abdomin<strong>al</strong>• Sudoración fríaTab<strong>la</strong> 3.- Tipos y síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia.–48–• Cambio <strong>de</strong> carácter (irritabilidad, m<strong>al</strong>humor)• Temblores•F<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración• P<strong>al</strong>pitaciones• Taquicardia• DebilidadSi no se corrige• Cambios <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to (agresividad,m<strong>al</strong> humor, etc.)• Alucinaciones• Visión borrosa• Mareos• Náuseas• Somnol<strong>en</strong>cia (adormecimi<strong>en</strong>to) • Sudoración• Confusión• Amnesia <strong>de</strong>l episodioHIPOGLUCEMIAS CON NIÑO/ADOLESCENTE INCONSCIENTE• ConvulsionesSe pue<strong>de</strong> llegar a• Coma• Incapacidad para tomar <strong>al</strong>go porvía or<strong>al</strong>
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Los profesores t<strong>en</strong>drán información completa, y por escrito, <strong>de</strong> los síntomasque habitu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta el estudiante <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> hipoglucemiapara po<strong>de</strong>r id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> situación y a<strong>de</strong>más, instrucciones concretas<strong>de</strong> cómo actuar. En estos aspectos es fundam<strong>en</strong>t<strong>al</strong> consultar el P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado<strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te con DM <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo.Se <strong>de</strong>be investigar siempre <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> hipoglucemia con el objetivo <strong>de</strong>facilitar <strong>la</strong> corrección <strong>de</strong>l episodio <strong>de</strong> hipoglucemia y para incidir <strong>en</strong> los aspectosprev<strong>en</strong>tivos y <strong>de</strong> educación diabetológica que permitan po<strong>de</strong>r prev<strong>en</strong>ir<strong>la</strong>s<strong>en</strong> el futuro (27).c.2.2. HiperglucemiaSe <strong>de</strong>fine como cifras <strong>de</strong> glucemia superiores a 240-300 mg/dl (8), (25).Sus causas pued<strong>en</strong> ser varias: porque se haya puesto poca insulina, porqueaum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ésta por una <strong>en</strong>fermedad intercurr<strong>en</strong>te(anginas, gripe, catarro, fiebre, etc.) o por exceso <strong>de</strong> comida.Los síntomas son: sed int<strong>en</strong>sa, necesidad <strong>de</strong> orinar frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, cansancio,fatiga, actitud pasiva, dolor abdomin<strong>al</strong>, vómitos. La instauración <strong>de</strong>estos síntomas es progresiva y, g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, no constituy<strong>en</strong> una situación<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, s<strong>al</strong>vo que aparezcan vómitos (25). No obstante, esimportante tratar <strong>la</strong> hiperglucemia ap<strong>en</strong>as se <strong>de</strong>tecte, con el fin <strong>de</strong> evitar <strong>la</strong>aparición <strong>de</strong> cuerpos cetónicos.Los cuerpos cetónicos se produc<strong>en</strong> cuando el organismo no pue<strong>de</strong> utilizar<strong>la</strong> glucosa como combustible y <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong>scompone <strong>la</strong>s grasas (triglicéridos)para obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong>ergía. La consecu<strong>en</strong>cia que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> esteproceso es <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> unas sustancias <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho d<strong>en</strong>ominadascuerpos cetónicos o cetonas, que el organismo int<strong>en</strong>ta eliminar a través <strong>de</strong><strong>la</strong> orina. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerpos cetónicos origina <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> una serie<strong>de</strong> síntomas: náuseas, vómitos, dolor abdomin<strong>al</strong>, olor característico <strong>de</strong><strong>la</strong>li<strong>en</strong>to (afrutado). Desafortunadam<strong>en</strong>te, <strong>al</strong> no po<strong>de</strong>r eliminarse tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>telos cuerpos cetónicos por <strong>la</strong> orina, éstos se acumu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre pudi<strong>en</strong>dollegar a pres<strong>en</strong>tarse una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s complicaciones más graves <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes, <strong>la</strong>cetoacidosis diabética (ver sigui<strong>en</strong>te apartado).–49–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Abordaje. Ante los síntomas <strong>de</strong>scritos, re<strong>al</strong>izar glucemia si es posible,para confirmar o <strong>de</strong>scartar <strong>la</strong> hiperglucemia. Si no es posible <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización<strong>de</strong> glucemia, actuar como si existiera una situación <strong>de</strong> hiperglucemia: avisara los padres y a los profesion<strong>al</strong>es sanitarios. En todo caso, informar a lospadres <strong>de</strong> lo ocurrido a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/a con DM.Cuando existe hiperglucemia, el estudiante pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse m<strong>al</strong>, conmucha sed y necesidad <strong>de</strong> orinar con frecu<strong>en</strong>cia. En estas situaciones, a<strong>de</strong>más<strong>de</strong> necesitar beber líquidos sin hidratos <strong>de</strong> carbono, pue<strong>de</strong> precisar <strong>la</strong>administración <strong>de</strong> una dosis extra <strong>de</strong> insulina. Por ello hay que facilitarle e<strong>la</strong>cceso a los líquidos y a los <strong>la</strong>vabos siempre que lo necesite. La bebida másindicada es el agua.c.2.3. Cetoacidosis diabéticaEs una complicación aguda <strong>de</strong> <strong>la</strong> DM, re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te muy poco frecu<strong>en</strong>te,grave, caracterizada por un increm<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> cuerpos cetónicos,hiperglucemia y acidosis metabólica, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia grave<strong>de</strong> insulina. La <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insulina provoca que el organismo pase ametabolizar grasas (triglicéridos) <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucosa para obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong>ergía,lo que provoca <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> esas sustancias <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho (cuerposcetónicos <strong>en</strong> sangre y orina), elevación <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> glucemia y <strong>de</strong>shidratación(6), (17), (29).Es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse <strong>la</strong> DM (10), (29), sobretodo <strong>de</strong> tipo 1 y <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 4 años (3). En niños con DM conocida, <strong>la</strong>causa más frecu<strong>en</strong>te es el olvido <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> insulina (3). Otrascausas son <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s comunes (resfriados, infecciones <strong>de</strong> orina, porejemplo), estrés psicológico, etc. (3), (17), (29). En caso <strong>de</strong> cetoacidosis repetidashay que <strong>de</strong>scartar f<strong>al</strong>ta <strong>de</strong> adher<strong>en</strong>cia o actitud <strong>de</strong> rebeldía ante eltratami<strong>en</strong>to con insulina (17).Los síntomas son, <strong>en</strong>tre otros, náuseas, vómitos y dolor abdomin<strong>al</strong>.Pue<strong>de</strong> progresar a hipot<strong>en</strong>sión, e<strong>de</strong>ma cerebr<strong>al</strong>, coma y muerte, si no estratada (17).Abordaje. Ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> síntomas, avisar a los profesion<strong>al</strong>es sanitariosy a los padres.d. Otras recom<strong>en</strong>daciones1. Control por su médico y <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong> posibles <strong>al</strong>teraciones–50–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>a nivel <strong>de</strong>: riñones, t<strong>en</strong>sión arteri<strong>al</strong>, colesterol y triglicéridos, retina,pies, lugares <strong>de</strong> inyección, peso y piezas d<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es. Se aconsejarevisión anu<strong>al</strong> <strong>de</strong> estos aspectos (17).2. Puesto que los casos <strong>de</strong> DM tipo 2 se están increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>los niños, se recomi<strong>en</strong>da hacer cribado <strong>de</strong> DM <strong>en</strong> niños obesos.Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas para este cribado es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:niños/adolesc<strong>en</strong>tes que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> un índice <strong>de</strong> masa corpor<strong>al</strong> superior<strong>al</strong> perc<strong>en</strong>til 85 para su edad y sexo, más uno <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tesfactores <strong>de</strong> riesgo: historia familiar <strong>de</strong> DM tipo 2 <strong>en</strong>familiares <strong>de</strong> primer grado, signos <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia insulínica (acantosisnigricans, hipert<strong>en</strong>sión, dislipemia, o síndrome <strong>de</strong> ovariopoliquístico) y/o historia materna <strong>de</strong> DM gestacion<strong>al</strong>. Debe iniciarsea los 10 años y re<strong>al</strong>izarse cada 2 años (10). Para obt<strong>en</strong>erinformación sobre obesidad, pue<strong>de</strong> consultarse <strong>la</strong> bibliografía ylos materi<strong>al</strong>es <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud disponibles <strong>en</strong> esta materia(ver anexos).3. Dado que <strong>la</strong> DM tipo 1 se asocia a otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s autoinmunes,especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> afectación <strong>de</strong> tiroi<strong>de</strong>s (<strong>la</strong> afectaciónautoinmune <strong>de</strong>l tiroi<strong>de</strong>s ocurre <strong>en</strong> el 25 % <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong> DMtipo 1), se recomi<strong>en</strong>da control anu<strong>al</strong> <strong>de</strong>l tiroi<strong>de</strong>s por su médico(10), (17). Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te se aconseja <strong>de</strong>scartar <strong>en</strong>fermedad celiaca(17).4. El C<strong>al</strong><strong>en</strong>dario Ofici<strong>al</strong> <strong>de</strong> Vacunaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunidad Autónoma<strong>de</strong> Extremadura, <strong>de</strong>be seguirse igu<strong>al</strong> que <strong>en</strong> el resto d<strong>en</strong>iños y adolesc<strong>en</strong>tes. A<strong>de</strong>más, es recom<strong>en</strong>dable, y es una prestación<strong>de</strong>l Sistema Sanitario Público <strong>de</strong> Extremadura:➭ Vacunación fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> gripe, anu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, para todos losniños, y adolesc<strong>en</strong>tes, con DM mayores <strong>de</strong> 6 meses <strong>de</strong>edad.➭ Vacunación fr<strong>en</strong>te a neumococo. Incluido como grupo <strong>de</strong>riesgo todo niño con DM.5. Se <strong>de</strong>berá estar at<strong>en</strong>to a posibles <strong>al</strong>teraciones psicológicas. LaDM tipo 1 pue<strong>de</strong> favorecer <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> problemas emocion<strong>al</strong>esy <strong>de</strong> conducta, si<strong>en</strong>do a estas eda<strong>de</strong>s difícil <strong>de</strong> abordar(17).–51–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>➭ Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas más frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> olvido <strong>de</strong> administración<strong>de</strong> insulina y <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias,como <strong>la</strong> hiperglucemia y <strong>la</strong> cetoacidosis diabética,son ciertas <strong>al</strong>teraciones m<strong>en</strong>t<strong>al</strong>es, como por ejemplo,<strong>la</strong> <strong>de</strong>presión o los trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta<strong>al</strong>im<strong>en</strong>taria (3), (17).➭ Se aconseja <strong>de</strong>scartar <strong>de</strong>presión y ansiedad (17),anu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, a partir <strong>de</strong> los 10 años <strong>de</strong> edad (3).➭ Si no se consigu<strong>en</strong> los objetivos <strong>en</strong> cuanto a peso,se <strong>de</strong>berá v<strong>al</strong>orar estudio sobre un posible trastorno<strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>al</strong>im<strong>en</strong>taria (3), dado que <strong>en</strong>los jóv<strong>en</strong>es con DM son más frecu<strong>en</strong>tes (17).6. Los niños/adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>berán <strong>de</strong>terminar su glucemia antes <strong>de</strong>montar <strong>en</strong> vehículos conducidos por ellos mismos (bicicletas, motocicletas)(3).7. No acostarse nunca sin medirse <strong>la</strong> glucemia y sin tomar <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to.8. Revisar el glucómetro regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te. En especi<strong>al</strong> es necesario v<strong>al</strong>orarsu c<strong>al</strong>ibración. Deberá t<strong>en</strong>erse especi<strong>al</strong> cuidado <strong>en</strong> no <strong>de</strong>jar restos <strong>de</strong><strong>al</strong>cohol <strong>en</strong> el <strong>de</strong>do antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> glucemia y <strong>en</strong> disponer <strong>de</strong>tiras reactivas <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado y no caducadas (27) para evitar errores.9. Se <strong>de</strong>berá hacer especi<strong>al</strong> énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación para<strong>la</strong> s<strong>al</strong>ud <strong>en</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes con DM <strong>en</strong> todos los temas posibles,incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> DM y, también, especi<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te: higi<strong>en</strong>e, <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tación,ejercicio físico y s<strong>al</strong>ud sexu<strong>al</strong>.–52–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Cuadro resum<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> diabetes y su tratami<strong>en</strong>to.LO QUE HAY QUE SABER• Qué es.• En qué consiste su tratami<strong>en</strong>to. Necesidad <strong>de</strong> llevar un control óptimo<strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to.• Necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que requier<strong>en</strong> esfuerzo físico.• Necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong>s comidas.• Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s situaciones previsibles que pued<strong>en</strong> repercutir <strong>en</strong> <strong>la</strong>vida esco<strong>la</strong>r.- Los controles <strong>de</strong> glucemia.- Los v<strong>al</strong>ores consi<strong>de</strong>rados norm<strong>al</strong>es/<strong>al</strong>tos/bajos.- Las inyecciones <strong>de</strong> insulina.• Consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s situaciones imprevisibles que pued<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>el horario esco<strong>la</strong>r.Básicam<strong>en</strong>te:- Hipoglucemia.- Hiperglucemia.–53–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–54–
7. SEGUIMIENTO Y EVALUACIÓN<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Con <strong>la</strong> fin<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er información sobre <strong>la</strong>s actuaciones re<strong>al</strong>izadasy los resultados conseguidos, se hace preciso llevar a cabo el seguimi<strong>en</strong>to y<strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>. Con ello se podrá v<strong>al</strong>orar su nivel <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tacióna <strong>la</strong> vez que t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> mejorarlo <strong>en</strong> aquellos aspectos<strong>en</strong> que los resultados hayan sido ina<strong>de</strong>cuados y <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er, oincluso impulsar, aquellos otros aspectos mejor v<strong>al</strong>orados. De esta forma sepodrá g<strong>en</strong>erar una versión mejorada <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>, pues se trata <strong>de</strong>un docum<strong>en</strong>to dinámico.El seguimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación serán llevados a cabo por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong><strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Pública y <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia Sanitaria <strong>de</strong>l ServicioExtremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud, así como por <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> PolíticaEducativa y <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> C<strong>al</strong>idad y Equidad Educativa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería<strong>de</strong> Educación, sin perjuicio <strong>de</strong> que particip<strong>en</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y profesion<strong>al</strong>es.El seguimi<strong>en</strong>to, que será continuo, se re<strong>al</strong>izará <strong>de</strong> forma coordinada<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s administrativas que conforman el Comité Institucion<strong>al</strong>.La ev<strong>al</strong>uación será bianu<strong>al</strong>. Abarcará <strong>la</strong> ejecución, efectividad y pertin<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>, así como los resultados obt<strong>en</strong>idos. Resultarán <strong>de</strong>l máximointerés <strong>la</strong>s aportaciones <strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es, tanto <strong>de</strong>l ámbito educativocomo sanitario, <strong>de</strong> los padres y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s asociaciones.Tanto el seguimi<strong>en</strong>to como <strong>la</strong> ev<strong>al</strong>uación serán coordinados por <strong>la</strong> DirecciónG<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud Pública <strong>de</strong>l Servicio Extremeño <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud.–55–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–56–
8. GLOSARIO DE TÉRMINOS<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Acantosis nigricans. Afección <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> zonas <strong>en</strong> relieve <strong>de</strong> colormarrón <strong>en</strong> el cuello, <strong>la</strong>s axi<strong>la</strong>s, y <strong>la</strong> ingle. En <strong>al</strong>gunas ocasiones, también sepres<strong>en</strong>tan sobre <strong>la</strong>s manos, los codos y <strong>la</strong>s rodil<strong>la</strong>s. Es mucho más frecu<strong>en</strong>te<strong>en</strong> personas obesas (30).Acidosis metabólica. Situación grave provocada por acúmulo <strong>de</strong> sustanciasácidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre, consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> glucosa.Ayunas. G<strong>en</strong>er<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, se consi<strong>de</strong>ra <strong>al</strong> periodo <strong>de</strong> tiempo igu<strong>al</strong> o superiora 8 horas sin ingerir <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos.Célu<strong>la</strong>s beta (β). Célu<strong>la</strong>s ubicadas <strong>en</strong> el páncreas, especi<strong>al</strong>izadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<strong>de</strong> insulina.C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. Recurso sanitario <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> prestar at<strong>en</strong>ción sanitariaintegr<strong>al</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ubicada <strong>en</strong> su zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, a través <strong>de</strong> un equipomultidisciplinar <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es d<strong>en</strong>ominado “equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria”.C<strong>en</strong>tro educativo. En este docum<strong>en</strong>to, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como sinónimo <strong>de</strong> “escue<strong>la</strong>”.Cetoacidosis. Estado anorm<strong>al</strong> producido por exceso <strong>de</strong> ácidos <strong>en</strong> los tejidosy <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre provocado por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia anorm<strong>al</strong> <strong>de</strong> cuerpos cetónicos.Cetonemia. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerpos cetónicos <strong>en</strong> sangre.Cetonuria. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuerpos cetónicos <strong>en</strong> orina.Comunidad. Conjunto <strong>de</strong> personas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que conforman el <strong>en</strong>tornosoci<strong>al</strong>, loc<strong>al</strong>, <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.Comunidad educativa. Conjunto <strong>de</strong> personas que compart<strong>en</strong> el proyectocomún <strong>de</strong> educar y <strong>en</strong>señar a los niños y jóv<strong>en</strong>es. Está constituida por padres,profesorado, <strong>al</strong>umnos y person<strong>al</strong> no doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.–57–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Cuerpos cetónicos. También l<strong>la</strong>mados cetonas. Se produc<strong>en</strong> cuando el organismoutiliza <strong>la</strong>s grasas <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> los azúcares para g<strong>en</strong>erar <strong>en</strong>ergía.Cribado. Detección <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong>fermedad o <strong>al</strong>teración, a personasapar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sanas, a través <strong>de</strong> una prueba sistemática. Permite <strong>de</strong>tectaruna <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> sus inicios, antes <strong>de</strong> que produzcan manifestacionesclínicas.Dislipemia. Niveles <strong>de</strong> colesterol y/o triglicéridos <strong>en</strong> sangre anorm<strong>al</strong>es.E<strong>de</strong>ma cerebr<strong>al</strong>. Hinchazón b<strong>la</strong>nda <strong>de</strong>l cerebro, que ce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> presión (31).Educador Soci<strong>al</strong>. Profesion<strong>al</strong>, no doc<strong>en</strong>te, que ejerce <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>en</strong>tre el profesoradoy el <strong>al</strong>umnado <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos <strong>de</strong> Secundaria.Emerg<strong>en</strong>cia. Situación que requiere at<strong>en</strong>ción inmediata. Existe riesgo <strong>de</strong>muerte.Enfermedad celiaca. Patología <strong>en</strong> <strong>la</strong> que existe una intolerancia <strong>al</strong> glut<strong>en</strong>(proteína pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el trigo, c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o y <strong>la</strong> cebada).Equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria. Grupo <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong>es, <strong>de</strong> carácter multidisciplinar,<strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> prestar at<strong>en</strong>ción sanitaria integr<strong>al</strong> a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónadscrita <strong>al</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.Escue<strong>la</strong>. Conjunto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros educativos que impart<strong>en</strong> <strong>en</strong>señanzas no universitarias,<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Educación Infantil hasta Bachillerato, ambos inclusive.Glucagón. Hormona segregada por el páncreas, que eleva el nivel <strong>de</strong> glucosa<strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre.Glucemia. Nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre.Glucemia capi<strong>la</strong>r. Es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> glucosa pormedio <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> una pequeña gota <strong>de</strong> sangre, obt<strong>en</strong>ida, norm<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te,a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> punción <strong>de</strong> un <strong>de</strong>do.–58–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Glucómetro. Aparato para medir <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> azúcar que ti<strong>en</strong>e un líquido(13), <strong>en</strong> nuestro caso, <strong>la</strong> sangre.Glucosa. Hidrato <strong>de</strong> carbono simple, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista molecu<strong>la</strong>r, sólidob<strong>la</strong>nco, muy soluble <strong>en</strong> agua, <strong>de</strong> sabor muy dulce. También recibe elnombre <strong>de</strong> “<strong>de</strong>xtrosa”.Glucosuria. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> orina.Incid<strong>en</strong>cia. Número <strong>de</strong> casos nuevos <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad.Incontin<strong>en</strong>cia. Incapacidad para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> orina.Índice <strong>de</strong> masa corpor<strong>al</strong> (IMC). Parámetro que se obti<strong>en</strong>e <strong>al</strong> dividir el peso<strong>de</strong> una persona <strong>en</strong>tre su t<strong>al</strong><strong>la</strong> elevada <strong>al</strong> cuadrado, expresados <strong>en</strong> kilogramosy metros, respectivam<strong>en</strong>te. Sirve para <strong>de</strong>terminar si una persona está obesa,o no, y <strong>en</strong> qué grado. En un adulto, se consi<strong>de</strong>ra sobrepeso cuando supera25, y obesidad cuando supera 30.Peso (Kg)IMC= T<strong>al</strong><strong>la</strong> (m) 2Insulina. Hormona segregada por el páncreas, que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong>glucosa exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre. Hoy también se obti<strong>en</strong>e por síntesis químicaartifici<strong>al</strong> (31).Lanceta. Aguja muy fina que se utiliza para punzar <strong>la</strong> piel y extraer una gota<strong>de</strong> sangre. Esta gota <strong>de</strong> sangre se utilizará para <strong>de</strong>terminar los niveles <strong>de</strong>glucemia a través <strong>de</strong>l glucómetro.Nicturia. Despertares nocturnos, varias veces, para orinar.Páncreas. Glándu<strong>la</strong> situada junto <strong>al</strong> intestino <strong>de</strong>lgado, que ti<strong>en</strong>e uno o variosconductos excretores que <strong>de</strong>sembocan <strong>en</strong> el duod<strong>en</strong>o. Consta <strong>de</strong> unaparte exocrina, <strong>la</strong> cu<strong>al</strong> e<strong>la</strong>bora un jugo que vierte <strong>en</strong> el intestino y contribuyea <strong>la</strong> digestión porque conti<strong>en</strong>e varias <strong>en</strong>zimas, y otra <strong>en</strong>docrina, que produceinsulina (31).–59–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Polidipsia. Necesidad <strong>de</strong> beber con frecu<strong>en</strong>cia y abundantem<strong>en</strong>te, que sepres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>al</strong>gunos estados patológicos, como <strong>la</strong> DM (31).Polifagia. Excesivo <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> comer que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>al</strong>gunos estados patológicos(31), como <strong>la</strong> DM.Poliuria. Producción y excreción <strong>de</strong> gran cantidad <strong>de</strong> orina (31).Prev<strong>al</strong><strong>en</strong>cia. Número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> unmom<strong>en</strong>to dado.Síndrome <strong>de</strong> ovario poliquístico. Conjunto <strong>de</strong> síntomas y signos <strong>en</strong>tre losque <strong>de</strong>stacan los <strong>de</strong>bidos a <strong>la</strong>s <strong>al</strong>teraciones hormon<strong>al</strong>es (exceso <strong>de</strong> vello,<strong>en</strong>tre otros) y muchos quistes <strong>en</strong> ovarios.Urg<strong>en</strong>cia. Situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>morar un tiempo limitado.Inici<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te no hay riesgo <strong>de</strong> muerte inmediata.Zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. Marco territori<strong>al</strong> para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria<strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud y <strong>la</strong> actuación <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria. Cada zona <strong>de</strong>s<strong>al</strong>ud ti<strong>en</strong>e asignado un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. En <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud rur<strong>al</strong>es constituidaspor varios municipios, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud, cada municipiocu<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>er<strong>al</strong>, con un consultorio loc<strong>al</strong>.–60–
9. BIBLIOGRAFÍA<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>(1) G<strong>en</strong>er<strong>al</strong>itat <strong>de</strong> Cat<strong>al</strong>unya. Departam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ut; Associació <strong>de</strong> Diabètics <strong>de</strong> Cat<strong>al</strong>unya(ADC). Protocol d´actuació per a <strong>la</strong> diabetes a l´esco<strong>la</strong>. Barcelona: G<strong>en</strong>er<strong>al</strong>itat <strong>de</strong> Cat<strong>al</strong>unya;2005.(2) Barrio R. La diabetes <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> [monografía <strong>de</strong> Internet]. 2004 [citado 17 <strong>en</strong>er 2009].Disponible <strong>en</strong>: http://www.asc<strong>en</strong>sia.es/user/ediarticulos29.htm(3) Silverstein J, Kling<strong>en</strong>smith G, Cope<strong>la</strong>nd K, Plotnick L, Kaufman F, Laffel L, et <strong>al</strong>. Care ofChildr<strong>en</strong> and Adolesc<strong>en</strong>ts With Type 1 <strong>Diabetes</strong>. A statem<strong>en</strong>t of the American <strong>Diabetes</strong> Association.American <strong>Diabetes</strong> Association. <strong>Diabetes</strong> Care 2005;28:186-212.(4) American <strong>Diabetes</strong> Association. <strong>Diabetes</strong> Care in the School and Day Care Setting. <strong>Diabetes</strong>Care 2004;27(1):122-128.(5) American <strong>Diabetes</strong> Association. <strong>Diabetes</strong> Care in the School and Day Care Setting. <strong>Diabetes</strong>Care 2008;31(1):S79-S86.(6) Carramiñana F, Igu<strong>al</strong> D, Parra J, Pérez ME, Rodríguez MA. <strong>Diabetes</strong> Mellitus. En: Ferrer JL,Vil<strong>la</strong> JM, Cantero AB, Ruiz E. CD-ROM <strong>de</strong> Materi<strong>al</strong>es <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Volum<strong>en</strong> 3[CD-ROM]. Mérida: Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura; 2008.(7) Buesa E. El niño diabético <strong>en</strong> el colegio [monografía <strong>de</strong> Internet]. Castellón: Hospit<strong>al</strong> G<strong>en</strong>er<strong>al</strong>;2004 [citado 6 febr 2009]. Disponible <strong>en</strong>: http://buesa.org/DM-ESCUELA.pdf(8) Nevada <strong>Diabetes</strong> Association for Childr<strong>en</strong> and Adults. Recomm<strong>en</strong>dations For Managem<strong>en</strong>tOf Childr<strong>en</strong> With <strong>Diabetes</strong> In School [monografía <strong>de</strong> Internet]. R<strong>en</strong>o; 2002 [citado 16 <strong>en</strong>er2009]. Disponible <strong>en</strong>: http://he<strong>al</strong>th2k.state.nv.us/diabetes/docum<strong>en</strong>ts/School%20Gui<strong>de</strong>lines2.pdf(9) Associació <strong>de</strong> persones amb diabetes <strong>de</strong> les Illes B<strong>al</strong>ears (ADIBA). Projecte l´infant I l´adolesc<strong>en</strong>tamb diabetis a l´esco<strong>la</strong>. P<strong>al</strong>ma <strong>de</strong> M<strong>al</strong>lorca: ADIBA; 2006.(10) González E, Hinojosa MC, Ing<strong>la</strong>da L. <strong>Diabetes</strong> mellitus tipo 1 y 2: etiopatog<strong>en</strong>ia, formas<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zo, manifestaciones clínicas, historia natur<strong>al</strong>. Medicine 2008;10(17):1091-1101.–61–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>(11) Ruiz E, Iglesias ME, Ferrer JL. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes mellitus tipo 2.Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Docum<strong>en</strong>to 1. Mérida:Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Junta <strong>de</strong> Extremadura; 2005.(12) Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Consejo Interterritori<strong>al</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud.Estrategia <strong>en</strong> <strong>Diabetes</strong> <strong>de</strong>l Sistema Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo;2007.(13) Herrera JL, Sánchez-Vi<strong>la</strong>r O. <strong>Diabetes</strong> mellitus tipo 2. Manifestaciones clínicas y seguimi<strong>en</strong>to.Refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> medicina especi<strong>al</strong>izada. Medicine 2004;9(16):981-989.(14) Vil<strong>la</strong> JM, Ruiz E, Ferrer JL. Anteced<strong>en</strong>tes y Concepto <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Docum<strong>en</strong>to<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Docum<strong>en</strong>to 4. Mérida: Consejería<strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Junta <strong>de</strong> Extremadura; 2006.(15) Junta <strong>de</strong> Extremadura. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong>2007-2012. Mérida: Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura; 2007.(16) Internation<strong>al</strong> <strong>Diabetes</strong> Fe<strong>de</strong>ration. The Rights of the Child with <strong>Diabetes</strong> in the School[serie <strong>en</strong> Internet]. 2005 marz [citado 15 <strong>en</strong>er 2009]. Disponible <strong>en</strong>:http://www.idf.org/home/in<strong>de</strong>x.cfm?no<strong>de</strong>=1384(17) Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong> Excell<strong>en</strong>ce. Nation<strong>al</strong> He<strong>al</strong>th Service. Type 1 diabetes in childr<strong>en</strong>and young people. Nation<strong>al</strong> Institute for Clinic<strong>al</strong> Excell<strong>en</strong>ce. London: Nation<strong>al</strong> He<strong>al</strong>thService; 2004.(18) Junta <strong>de</strong> Extremadura. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura2009-2012. Mérida: Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura;2008.(19) Junta <strong>de</strong> Extremadura. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. P<strong>la</strong>n Marco <strong>de</strong> Educaciónpara <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura 2007-2012. Mérida: Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.Junta <strong>de</strong> Extremadura; 2007.(20) Ruiz E. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong> Diabético <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, según <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Jornada <strong>de</strong> Encu<strong>en</strong>troPadres, Educadores y Sanitarios. Informe fin<strong>al</strong>. Mérida. Jun 2008. Informe Nº.:–62–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>2/2008/SvCPSS/2/124.(21) McGowan M. <strong>Diabetes</strong> Care Tasks at School. Leg<strong>al</strong> consi<strong>de</strong>rations. American <strong>Diabetes</strong>Association; 2002.(22) Oriell J. El niño con diabetes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>: problema socio-leg<strong>al</strong> [monografía <strong>de</strong> Internet].Girona; 2002 [citado 19 <strong>en</strong>er 2009]. Disponible <strong>en</strong>:http://www.fundaciondiabetes.org/diabetes/cont05m.htm?&#upup(23) Consejería <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> And<strong>al</strong>ucía. <strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> actuación a seguir<strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos para <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos a los <strong>al</strong>umnos/as [monografía<strong>de</strong> Internet]. Sevil<strong>la</strong> [citado 10 febr 2009]. Disponible <strong>en</strong>:http://www.junta<strong>de</strong>and<strong>al</strong>ucia.es/averroes/iestorre<strong>de</strong>losherberos/p<strong>la</strong>nes/medicam<strong>en</strong>tos.pdf(24) Barrio R, Gussinyé M, Hermoso F, Igea JM, López MJ, López JP, et <strong>al</strong>. (Comisión <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad <strong>de</strong> Endocrinología Pediátrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pediatría).Lo que <strong>de</strong>bes saber sobre <strong>la</strong> diabetes infantil. Madrid: Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo;2000.(25) Consejería <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud. Junta <strong>de</strong> And<strong>al</strong>ucía. Información para profesores/cuidadores <strong>de</strong> unniño con diabetes [monografía <strong>de</strong> Internet]. Sevil<strong>la</strong> [citado 7 febr 2009]. Disponible <strong>en</strong>:www.junta<strong>de</strong>and<strong>al</strong>ucia.es/s<strong>al</strong>ud/cont<strong>en</strong>idos/webdiabetes/diabetes_colegio_i.pdf(26) Barbé J. Urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>docrinológicas. En: Cerdá M, K<strong>la</strong>mburg J. Urg<strong>en</strong>cias extrahospita<strong>la</strong>riasVol 2. Barcelona: C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Colegi<strong>al</strong>es. Colegio Ofici<strong>al</strong> <strong>de</strong> Médicos <strong>de</strong> Barcelona;2003.(27) Miramontes JP, Martín JÁ, Puerto E, Cubino N. <strong>Protocolo</strong> terapéutico <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipoglucemia.Medicine 2008;10(18):1217-1218.(28) Novo Nordisk A/S. GlucaG<strong>en</strong> Hypokit 1 mg polvo y disolv<strong>en</strong>te para solución inyectable<strong>en</strong> una jeringa precargada. Ficha técnica. Madrid: Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicam<strong>en</strong>tos y ProductosSanitarios. Ministerio <strong>de</strong> Sanidad y Consumo; 2006.(29) García MJ, Antolí AC, González C, García A. Complicaciones hiperglucémicas agudas <strong>de</strong><strong>la</strong> diabetes mellitus: cetoacidosis diabética y estado hiperosmo<strong>la</strong>r hiperglucémico. Medicine2008;10(18):1177-1183.–63–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>(30) Medline Plus [página <strong>de</strong> Internet]. Washington: Biblioteca Nacion<strong>al</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> losEstados Unidos <strong>de</strong> América e Institutos Nacion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud [citado 23 febr 2009] Disponible<strong>en</strong>: http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/(31) Re<strong>al</strong> Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> [página <strong>de</strong> Internet]. Madrid: Diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> L<strong>en</strong>gua Españo<strong>la</strong>.22 ed. [citado 4 febr 2009]. Disponible <strong>en</strong>: http://www.rae.esSe han consultado numerosas fu<strong>en</strong>tes bibliográficas complem<strong>en</strong>tarias a <strong>la</strong>s anteriores, <strong>en</strong>treel<strong>la</strong>s:- Barrio R, Mén<strong>de</strong>z P, Ro<strong>de</strong>rgas J. ABC <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes. El niño con diabetes: <strong>la</strong> familiay <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Madrid. Fundación para <strong>la</strong> <strong>Diabetes</strong>. 2004.- Barrio R, Mén<strong>de</strong>z P, Ro<strong>de</strong>rgas J. La diabetes <strong>en</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes. La diabetes<strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Problemas imprevistos [monografía <strong>de</strong> Internet] 2007 [citado 17marzo 2009]. Fundación para <strong>la</strong> <strong>Diabetes</strong>. Disponible <strong>en</strong>: http://www.fundaciondiabetes.org/diabetesinfantil/diabetes_escue<strong>la</strong>/problemas_imprevistos.htm- Sá<strong>en</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fu<strong>en</strong>te J, Granja V, V<strong>al</strong>ero MA, Ferrari JM, Herreros A. Insulinoterapia<strong>en</strong> el medio hospita<strong>la</strong>rio. Nutrición hospita<strong>la</strong>ria. Nutr Hosp [serie <strong>en</strong> Internet]. 2008mar-abr [citado 6 febr 2009]; 23(2). Disponible <strong>en</strong>: http://scielo.isciii.es–64–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>10. ANEXOS- Anexo I. P<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados <strong>de</strong>l niño y adolesc<strong>en</strong>te condiabetes <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo.- Anexo II. Autorización para consultar información sanitaria confid<strong>en</strong>ci<strong>al</strong>.- Anexo III. Cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y autorización para <strong>la</strong> administración urg<strong>en</strong>te<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> responsabilidad.- Anexo IV. Cartil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Alumno/a con diabetes. Cont<strong>en</strong>idos mínimos.- Anexo V. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es utilizables <strong>en</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>udfr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> diabetes, y <strong>de</strong> Educación Diabetológica, puestos a disposición<strong>de</strong> los profesion<strong>al</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros educativos y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tros sanitarios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Servicio<strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong> Materi<strong>al</strong>es re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> Educación para<strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud.- Anexo VI. ¿Cómo hacer...?• Glucemia capi<strong>la</strong>r• Administración <strong>de</strong> glucagón• Administración <strong>de</strong> insulina–65–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO IPLAN PERSONALIZADO DE CUIDADOS DEL NIÑO/A YADOLESCENTE CON DIABETES EN EL CENTRO EDUCATIVOA cumplim<strong>en</strong>tar por el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria <strong>en</strong>cuya zona <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud se ubica el c<strong>en</strong>tro educativo <strong>al</strong> que asiste el estudiante, <strong>de</strong> acuerdo conlo especificado <strong>en</strong> el apartado 5 <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong>berá ser revisado y actu<strong>al</strong>izado con periodicidad, <strong>al</strong> m<strong>en</strong>os, anu<strong>al</strong>, <strong>al</strong> inicio <strong>de</strong>cada curso esco<strong>la</strong>r y cuando existan cambios significativos. Igu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te se aconseja que el<strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te actu<strong>al</strong>ice los datos que procedan <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> sus visitasFecha <strong>de</strong> cumplim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n ___ - ___ - ______ (día/mes/año).Nombre y apellidos <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a____________________________________________________Fecha <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to ____/____/_________ (día/mes/año).Fecha <strong>de</strong> diagnóstico y tipo <strong>de</strong> diabetes ___ - ___ - ______ (día/mes/año).<strong>Diabetes</strong> tipo 1<strong>Diabetes</strong> tipo 2C<strong>en</strong>tro educativo <strong>al</strong> que asiste el <strong>al</strong>umno/a ___________________________________________Curso actu<strong>al</strong> y au<strong>la</strong> ________________________________________________________________Loc<strong>al</strong>idad:________________________________________________________________________Teléfono:___________________________________Nombre y apellidos <strong>de</strong>l profesion<strong>al</strong> refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo_________________________________________________________________________________–67–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Personas <strong>de</strong> contactoPadre o tutorNombre y apellidos________________________________________________________________Dirección ________________________________________________________________________Teléfono/s ___________________ __________________ _________________Madre o tutoraNombre y apellidos________________________________________________________________Dirección ________________________________________________________________________Teléfono/s ___________________ __________________ _________________Otros contactosNombre y apellidos________________________________________________________________Par<strong>en</strong>tesco o re<strong>la</strong>ción con el <strong>al</strong>umno/a______________________________________________Dirección ________________________________________________________________________Teléfono/s ___________________ __________________ _________________Nombre y apellidos________________________________________________________________Par<strong>en</strong>tesco o re<strong>la</strong>ción con el <strong>al</strong>umno/a_______________________________________________Dirección ________________________________________________________________________Teléfono/s ___________________ __________________ _________________Enfermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a y otros profesion<strong>al</strong>es sanitariosNombre y apellidos________________________________________________________C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud___________________________________________________________Dirección ________________________________________________________________Teléfono/s _____________________________________________________–68–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>2º Enfermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a y otros profesion<strong>al</strong>es sanitarios, si es el casoNombre y apellidos________________________________________________________C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud___________________________________________________________Dirección ________________________________________________________________Teléfono/s ______________________________________________Otros profesion<strong>al</strong>es sanitarios (<strong>en</strong> su caso):C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud. Pediatra o médico <strong>de</strong> familia:Nombre y apellidos________________________________________________________C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud___________________________________________________________Dirección ________________________________________________________________Teléfono/s ______________________________________________C<strong>en</strong>tro hospita<strong>la</strong>rio <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>ciaNombre <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro ________________________________________________________Dirección _________________________________________________________________Unidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia.:___________________Teléfono/s ______________________________________________TELÉFONO/S DE EMERGENCIAS PARA CONTACTARCON LOS PROFESIONALES SANITARIOS112Otros/s: _________________________________–69–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Monitorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre (glucemia)➢ Nivel esperado <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangreDe ________________mg/dl a _________________mg/dl➢ Horario habitu<strong>al</strong> para re<strong>al</strong>izar control/es <strong>de</strong> glucemia_________________________________________________________________________➢ Otras ocasiones para hacer comprobaciones complem<strong>en</strong>tarias <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong>sangre (seña<strong>la</strong>r):❏ Antes <strong>de</strong>l ejercicio❏ Después <strong>de</strong>l ejercicio❏ Síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia❏ Síntomas <strong>de</strong> hiperglucemia❏ Otras(<strong>de</strong>scribir)__________________________________________________________➢ ¿Pue<strong>de</strong> el <strong>al</strong>umno/a re<strong>al</strong>izarse sus propios controles?❏ Sí❏ NoObservaciones___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________➢ Tipo <strong>de</strong> medidor <strong>de</strong> glucosa que utiliza el <strong>al</strong>umno/aFecha __ / __ /__ Tipo <strong>de</strong> medidor___________________________________________Fecha __ / __ /__ Tipo <strong>de</strong> medidor_____________________________________Fecha __ / __ /__ Tipo <strong>de</strong> medidor_____________________________________–70–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>A cumplim<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to con Insulina➢ Pauta habitu<strong>al</strong> <strong>de</strong> administración:• Tipo/s <strong>de</strong> insulina, nº <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s, horario y zonas <strong>de</strong> administración:Fecha __ / __ /__ ______________________________________Fecha __ / __ /__ ______________________________________Fecha __ / __ /__ ______________________________________• ¿Pue<strong>de</strong> el <strong>al</strong>umno/a administrarse <strong>la</strong> insulina por sí solo/a?❏ Sí❏ NoEn caso negativo, los controles los re<strong>al</strong>izarán los padres.➢ Modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> insulina• ¿Pue<strong>de</strong> el <strong>al</strong>umno/a <strong>de</strong>terminar correctam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> cantidad<strong>de</strong> insulina que necesita?❏ Sí❏ No• ¿Existe autorización <strong>de</strong> los padres o tutores para administrardosis difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> habitu<strong>al</strong> <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar niveleselevados <strong>de</strong> glucemia <strong>en</strong> sangre?❏ Sí❏ NoA cumplim<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> otros tratami<strong>en</strong>tos➢ Pauta habitu<strong>al</strong> <strong>de</strong> administración:• Nombre <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to, dosis y horario_____________________________________________________Fecha __ / __ /__ ______________________________________Fecha __ / __ /__ ______________________________________Fecha __ / __ /__ ______________________________________–71–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>• ¿Pue<strong>de</strong> el <strong>al</strong>umno/a tomar <strong>la</strong> medicación por sí solo?❏ Sí❏ NoEn caso negativo, esta función <strong>la</strong> llevarán a cabo los padres.A cumplim<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to con bomba <strong>de</strong> insulina➢ Tipo <strong>de</strong> insulina (nombre comerci<strong>al</strong>)_____________________________________➢ Dosis bas<strong>al</strong> <strong>de</strong> insulina <strong>en</strong> el periodo lectivo ____________________unida<strong>de</strong>s➢ Dosis <strong>de</strong> insulina <strong>en</strong> bolos <strong>en</strong> el periodo lectivo ___________________________➢ Dosis tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> insulina diaria (perfusión bas<strong>al</strong> y bolos):____________unida<strong>de</strong>s➢ ¿El <strong>al</strong>umno/a está capacitado para el control correcto <strong>de</strong> su tratami<strong>en</strong>to porsí solo?❏ Sí❏ NoEn caso negativo, esta función <strong>la</strong> llevarán a cabo los padres. Podrá requerirse<strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong>l <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> DM.En caso negativo, seña<strong>la</strong>r <strong>en</strong> qué aspectos necesita ayuda:❏ Cálculo <strong>de</strong> raciones <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono y <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción hidratos<strong>de</strong> carbono/insulina.❏ Cálculo y administración correcta <strong>de</strong> bolos.❏ C<strong>al</strong>cu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>terminar dosis bas<strong>al</strong>.❏ Cálculo <strong>de</strong>l bolo corrector según <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong>carbono consumidos.❏ Desconectar <strong>la</strong> bomba.❏ Reconectar <strong>la</strong> bomba y el equipo <strong>de</strong> infusión.❏ Insertar el equipo <strong>de</strong> infusión.❏ Solucionar problemas <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rmas y m<strong>al</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>bomba.–72–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Comidas que se re<strong>al</strong>izan <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo*Consultar el apartado correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>➢ ¿El <strong>al</strong>umno/a es capaz <strong>de</strong> c<strong>al</strong>cu<strong>la</strong>r y repartir <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono?❏ Sí❏ No➢ Anotar a continuación el horario y cantidad <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos a ingerir <strong>en</strong> <strong>la</strong>scomidas habitu<strong>al</strong>es:❏ Desayuno (cumplim<strong>en</strong>tar si proce<strong>de</strong>)________________________________________________❏ Media mañana________________________________________________❏ Comida (cumplim<strong>en</strong>tar si proce<strong>de</strong>)________________________________________________❏ Media tar<strong>de</strong> (cumplim<strong>en</strong>tar si proce<strong>de</strong>)________________________________________________❏ C<strong>en</strong>a (cumplim<strong>en</strong>tar si proce<strong>de</strong>)________________________________________________➢ Ingesta <strong>de</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el ejercicio:❏ Antes <strong>de</strong>l ejercicio____________________________________________❏ Después <strong>de</strong>l ejercicio__________________________________________➢ Otras circunstancias que precisan ingerir <strong>al</strong>gún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________• Cantidad y <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> primera elección____________________________• Cantidad y <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tos <strong>al</strong>ternativos___________________________________➢ Instrucciones para cuando se ofrece comida <strong>en</strong> c<strong>la</strong>se (fiestas <strong>de</strong> cumpleañosu otros ev<strong>en</strong>tos y activida<strong>de</strong>s)__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________–73–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>➢ Instrucciones para s<strong>al</strong>idas y viajes con el c<strong>en</strong>tro educativo______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Actividad física y <strong>de</strong>porte*Consultar el apartado correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>➢ Alim<strong>en</strong>tos con hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> acción rápida <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar disponibles<strong>en</strong> el lugar don<strong>de</strong> se re<strong>al</strong>iza <strong>la</strong> actividad física o el <strong>de</strong>porte.• Algunas opciones:____________________________________________________________________________________________________________________➢ Si <strong>la</strong> glucemia está <strong>en</strong>tre ____________mg/dl y ____________, <strong>de</strong>betomar______________________________________________________________➢ El <strong>al</strong>umno/a no <strong>de</strong>be re<strong>al</strong>izar ejercicio físico si el nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangreestá por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> __________mg/dl o por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> __________mg/dl, o sipres<strong>en</strong>ta cifras <strong>de</strong> cetonas <strong>en</strong> sangre u orina mo<strong>de</strong>radas o severas.Hipoglucemia (bajo nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre)*Consultar el apartado correspondi<strong>en</strong>te a hipoglucemia <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>➢ Síntomas que suele pres<strong>en</strong>tar el <strong>al</strong>umno/a <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> hipoglucemia:____________________________________________________________________________________________________________________________________________–74–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>➢ Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipoglucemia (seña<strong>la</strong>r)❏ Si el <strong>al</strong>umno/a está consci<strong>en</strong>te, administrar por vía or<strong>al</strong> <strong>al</strong>gún suplem<strong>en</strong>to<strong>de</strong> glucosa. Éstos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>: _____________________________________________________________________________________________Habitu<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te, suele utilizar:____________________________________________________________________________________________________❏ Si el <strong>al</strong>umno pres<strong>en</strong>ta pérdida <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, convulsiones u otros síntomasque le impid<strong>en</strong> tragar, no administrar ningún <strong>al</strong>im<strong>en</strong>to por vía or<strong>al</strong>.Avisar a los profesion<strong>al</strong>es sanitarios y a los padres/madres.Hiperglucemia (nivel elevado <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre)*Consultar el apartado correspondi<strong>en</strong>te a hiperglucemia <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>➢ Síntomas que suele pres<strong>en</strong>tar el <strong>al</strong>umno/a <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> hiperglucemia:_____________________________________________________________________Suministros que pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo, previaaprobación por el Consejo Esco<strong>la</strong>r• Medidor <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre, tiras reactivas <strong>de</strong> glucosa, pi<strong>la</strong>s<strong>de</strong>l medidor <strong>de</strong> glucosa.• Lancetas, guantes.• Tiras <strong>de</strong> cetona <strong>en</strong> orina y <strong>en</strong> sangre.• Vi<strong>al</strong>es y jeringas <strong>de</strong> insulina.• Bomba <strong>de</strong> insulina y suministros, así como catéteres, reservorioy pi<strong>la</strong>.• Bolígrafo <strong>de</strong> insulina, agujas, cartuchos <strong>de</strong> insulina.• Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> glucosa <strong>de</strong> acción rápida.• T<strong>en</strong>tempié que cont<strong>en</strong>ga hidratos <strong>de</strong> carbono.• Kit <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> glucagón.• Pequeño cont<strong>en</strong>edor para <strong>de</strong>sechar el materi<strong>al</strong> utilizado.• Recipi<strong>en</strong>te hermético para guardar todo lo anterior, con elnombre y apellidos <strong>de</strong>l estudiante.–75–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Anotaciones <strong>de</strong>l profesorado______________________________________________________________________Fecha: ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha: ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha: ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha: ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________–76–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Manifiestan su conformidad con este P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Cuidados <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a______________________________________________________________________D/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong>refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a ___________________________________________________Fdo.: __________________________________D/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> 2º <strong>en</strong>fermero/a<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a (si es el caso)_____________________________________Fdo.: __________________________________D/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> padre, y/oD/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> madre,oD/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> tutor <strong>de</strong><strong>la</strong>lumno/a.Fdo.: __________________________________D/Dª __________________________________________<strong>en</strong> c<strong>al</strong>idad <strong>de</strong> profesion<strong>al</strong> <strong>de</strong>refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo.Fdo.: __________________________________En ___________________ a _____<strong>de</strong>________________________<strong>de</strong>________–77–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO IIAUTORIZACIÓN PARA CONSULTAR INFORMACIÓNSANITARIA CONFIDENCIALPor <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te autorizo <strong>al</strong> person<strong>al</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo______________________________________________________________a consultar los datos <strong>de</strong> mihijo/a_______________________________________________________recogidos <strong>en</strong> elP<strong>la</strong>n person<strong>al</strong>izado <strong>de</strong> cuidados, así como a intercambiar información sanitaria específicay confid<strong>en</strong>ci<strong>al</strong> con el <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> diabetes, con otros profesion<strong>al</strong>es<strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud y con el person<strong>al</strong> <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias y Emerg<strong>en</strong>cias, conel fin <strong>de</strong> garantizar a mi hijo/a un control y tratami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes <strong>en</strong>el c<strong>en</strong>tro educativo.Firma <strong>de</strong>l padre, madre o tutorEn _________________________a ________<strong>de</strong> _______________________<strong>de</strong>________–79–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO IIICONSENTIMIENTO Y AUTORIZACIÓN PARA LA ADMINISTRACIÓN UR-GENTE DE MEDICAMENTOS Y EXENCIÓN DE RESPONSABILIDADYo, D/Dª _________________________________________________________________con DNI ____________________ y domicilio <strong>en</strong> _______________________________,teléfono________________________como (padre/madre/tutor)_________________<strong>de</strong><strong>la</strong>lumno/a_________________________________________, solicito y autorizo, a cu<strong>al</strong>quierpersona que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre capacitada para que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> extrema urg<strong>en</strong>ciapueda administrar el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia/emerg<strong>en</strong>cia necesario, <strong>de</strong> acuerdocon lo establecido <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> cuidados person<strong>al</strong>izado, y eximo a esta persona <strong>de</strong>cu<strong>al</strong>quier responsabilidad que pudiera <strong>de</strong>rivarse <strong>de</strong> los efectos adversos y/o secundariosinher<strong>en</strong>tes a esa administración, a <strong>la</strong> vez que certifico que he sido informado/a<strong>de</strong> los efectos secundarios y posibles consecu<strong>en</strong>cias que pudieranproducirse por <strong>la</strong> citada administración.En _____________________________a________<strong>de</strong> ___________________<strong>de</strong> ________Fdo.:___________________________________–81–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO IVCARTILLA DEL ALUMNO/A CON DIABETESCont<strong>en</strong>idos mínimosEste docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be constituir el instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> comunicación habitu<strong>al</strong> <strong>en</strong>treel person<strong>al</strong> <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo, el <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a con DMy los padres <strong>de</strong>l mismo.Deberá ser cumplim<strong>en</strong>tada inici<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te por el <strong>en</strong>fermero/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><strong>la</strong>lumno/a. Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berá ser <strong>la</strong> base para <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre padres,profesores y person<strong>al</strong> sanitario, con anotaciones <strong>de</strong> todos ellos.En caso <strong>de</strong> ocurrir <strong>al</strong>guna incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad durante elhorario esco<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>berá ser anotada <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong> registro y v<strong>al</strong>orada posteriorm<strong>en</strong>tepor el profesion<strong>al</strong>/es sanitario/s que corresponda.–83–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Nombre y apellidos <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umno/a_________________________________________________________________________Fecha <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to ______/_____/_______ (día/mes/año)C<strong>en</strong>tro educativo <strong>al</strong> que asiste el <strong>al</strong>umno/a_________________________________________________________________________Dirección_______________________________________________________________Teléfono/s _____________________________________________________Curso actu<strong>al</strong>/au<strong>la</strong> ________________________________________________________Fecha <strong>de</strong> diagnóstico y tipo <strong>de</strong> diabetes_______________________________________<strong>Diabetes</strong> tipo 1 ❏<strong>Diabetes</strong> tipo 2 ❏Profesor/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>al</strong>umnoNombre y apellidos________________________________________________________Teléfono/s <strong>de</strong> contacto_______________________________________________Enfermero/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia➢ Enfermero <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>ciaNombre y apellidos________________________________________________________C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud___________________________________________________________Dirección_________________________________________________________________Teléfono/s __________________________________________________________–84–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>2º Enfermero/a <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, si es el caso➢ Enfermero <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>ciaNombre y apellidos____________________________________________________C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud_______________________________________________________Dirección_____________________________________________________________Teléfono/s ______________________________________________________Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes a fecha: __________<strong>de</strong>____________________<strong>de</strong>________➢ Insulina. Cumplim<strong>en</strong>tar según el método <strong>de</strong> administración:❏ Inyección subcutánea.• Tipo <strong>de</strong> insulina y pauta habitu<strong>al</strong> <strong>de</strong> administraciónFecha __ /__ / __ Tipo insulina:___________________________________________Fecha __ /__ / __ Tipo insulina:___________________________________________Fecha __ /__ / __ Tipo insulina:___________________________________________❏ Bomba <strong>de</strong> infusión continua• Nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> bomba___________________________________________• Dosis bas<strong>al</strong> <strong>de</strong> insulina <strong>en</strong> el periodo lectivo __________________ _________________unida<strong>de</strong>s• Dosis <strong>de</strong> insulina <strong>en</strong> bolos_______________________________________• Dosis tot<strong>al</strong> <strong>de</strong> insulina diaria (perfusión bas<strong>al</strong> y bolos)_____unida<strong>de</strong>s➢ Otros tratami<strong>en</strong>tos.Nombre <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to y pauta habitu<strong>al</strong> <strong>de</strong> administración______________________________________________________________________–85–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Anotaciones <strong>de</strong>l profesorado y <strong>de</strong> los padres:Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Fecha __ /__ / __ Anotaciones:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________–86–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>FECHAY HORAGLUCEMIACAPILAR(mg/dl)HOJA DE REGISTROSSÍNTOMAS YEXISTENCIA ONO DE CUERPOSCETÓNICOSACTUACIONESREALIZADASEN EL CENTROEDUCATIVOANOTACIONES EINDICACIONESDEL PERSONALSANITARIO TRASVALORACIÓN,SI PROCEDEFdo.:–87–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–88–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO VRELACIÓN DE MATERIALES UTILIZABLES EN EDUCACIÓN PARA LASALUD FRENTE A LA DIABETES, Y DE EDUCACIÓN DIABETOLÓGICA,PUESTOS A DISPOSICIÓN DE LOS PROFESIONALES DE LA COMUNIDAD,DE CENTROS EDUCATIVOS Y DE CENTROS SANITARIOS DESDE LA CON-SEJERÍA DE SANIDAD Y DEPENDENCIA. SERVICIO DE DISTRIBUCIÓN DEMATERIALES RELACIONADOS CON LA EDUCACIÓN PARA LA SALUDDes<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2006, está <strong>en</strong> marcha el Servicio <strong>de</strong> Distribución <strong>de</strong> Materi<strong>al</strong>esre<strong>la</strong>cionados con Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Se ha prestado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> susinicios a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> extinta Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong> P<strong>la</strong>nificación, Ord<strong>en</strong>acióny Coordinación; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo 2010 se presta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección G<strong>en</strong>er<strong>al</strong> <strong>de</strong>S<strong>al</strong>ud Pública <strong>de</strong>l SES, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dadas <strong>la</strong>Sección <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Surgió como herrami<strong>en</strong>ta para apoyara todos aquellos ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud (profesorado, person<strong>al</strong> no doc<strong>en</strong>te, person<strong>al</strong>sanitario, ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, etc.) <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> EpS <strong>en</strong> multitud <strong>de</strong> temas <strong>de</strong> s<strong>al</strong>ud.La re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> materi<strong>al</strong>es se actu<strong>al</strong>iza trimestr<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te y está disponible<strong>en</strong> Internet (www.s<strong>al</strong>u<strong>de</strong>xtremadura.com). Algunos <strong>de</strong> estos materi<strong>al</strong>es sonútiles <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> EpS fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> DM. A continuación se re<strong>la</strong>cionan <strong>al</strong>gunos<strong>de</strong> ellos:1. Materi<strong>al</strong>es editados <strong>en</strong> soporte papel:- Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Obesidad y <strong>la</strong> <strong>Diabetes</strong> Mellitus tipo 2. Ruiz E,Iglesias, ME, Ferrer JL. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educaciónpara <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud 1. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Junta <strong>de</strong> Extremadura.1ª Edición, Mérida. Octubre 2005.- <strong>Diabetes</strong> Ocu<strong>la</strong>r. Fernán<strong>de</strong>z-Vigo J. Edika-Med. Barcelona. 1992.Disponible sólo para profesion<strong>al</strong>es sanitarios.- P<strong>la</strong>n Integr<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>Diabetes</strong> 2007-2012. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y De-–89–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. 2007.- Activida<strong>de</strong>s participativas <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud fr<strong>en</strong>te a<strong>la</strong> Obesidad Infantil y Juv<strong>en</strong>il 2006. Dávi<strong>la</strong> P, Ruiz E, Vil<strong>la</strong> JM, Ferrer JL, Rega<strong>la</strong>doJA. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida.Mayo 2007.- Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Obesidad Infantil y Juv<strong>en</strong>il.Edición 2007. Dávi<strong>la</strong> P, Ruiz E, Marín H, Ferrer JL. Consejería <strong>de</strong> Sanidad yDep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. Noviembre 2008.- Actividad <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Obesidad Infantily Juv<strong>en</strong>il. Edición 2008. Dávi<strong>la</strong> P, Ruiz E, Ferrer JL. Consejería <strong>de</strong> Sanidady Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. Mayo 2009.- II Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Extremeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong>S<strong>al</strong>ud. Ruiz E, et <strong>al</strong>. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia-Consejería <strong>de</strong> Educación.Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. Octubre 2009.- III Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Red Extremeña <strong>de</strong> Escue<strong>la</strong>s Promotoras <strong>de</strong>S<strong>al</strong>ud. Ruiz E, et <strong>al</strong>. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia-Consejería <strong>de</strong> Educación.Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. Octubre 2009.- Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Obesidad y <strong>la</strong> <strong>Diabetes</strong>, come sano y haz ejercicio. Folleto.Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Disponible <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no, inglés yportugués.-Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Obesidad y <strong>la</strong> <strong>Diabetes</strong> come sano y haz ejercicio. Póster.Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.- La Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>en</strong> Extremadura. Perspectivas <strong>de</strong> Futuroy Memoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s II Jornadas Extremeñas <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong>S<strong>al</strong>ud. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Consumo. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida.Noviembre 2004.–90–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>- P<strong>la</strong>n Marco <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura 2007-2012. Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida.Julio 2007.- P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Extremadura 2009-2012. Consejería <strong>de</strong> Sanidady Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida. Febrero 2009.2. Materi<strong>al</strong>es <strong>en</strong> formato electrónico y audiovisu<strong>al</strong>:- La <strong>Diabetes</strong>. Guía interactiva para paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><strong>la</strong>rga duración. Jansá M, Vid<strong>al</strong> M, Gomis R, Esmatjes E. Fundación BBVA.Fundació Clinic per a <strong>la</strong> Recerca Biomédica. Barcelona. 2006. (DVD).- <strong>Diabetes</strong> Mellitus. Carramiñana F, Igu<strong>al</strong> D, Parra J, Pérez ME, RodríguezMA. En: Ferrer JL, Vil<strong>la</strong> JM, Cantero AB, Ruiz E. CD-ROM <strong>de</strong> Materi<strong>al</strong>es<strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud. Volum<strong>en</strong> 3. Consejería <strong>de</strong> Sanidad yDep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura. Mérida, 2008. (CD-ROM).- Algunos materi<strong>al</strong>es electrónicos <strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud.[CD-ROM]. 1ª Edición. Ruiz E, Gómez S, Espíno<strong>la</strong> MT. Consejería <strong>de</strong> Sanidady Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Junta <strong>de</strong> Extremadura; diciembre 2009.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Consejería <strong>de</strong> Sanidad y Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se distribuy<strong>en</strong>diversos elem<strong>en</strong>tos promocion<strong>al</strong>es para fom<strong>en</strong>tar el ejercicio físico y <strong>la</strong> <strong>al</strong>im<strong>en</strong>tacións<strong>al</strong>udable fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> obesidad infantil y juv<strong>en</strong>il, y <strong>la</strong> DM tipo 2.–91–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>–92–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANEXO VI¿CÓMO HACER...?GLUCEMIA CAPILARRe<strong>al</strong>ización <strong>de</strong> glucemia capi<strong>la</strong>r. PasosLa glucemia capi<strong>la</strong>r es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> glucosa pormedio <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> una pequeña gota <strong>de</strong> sangre.1. Lavarse <strong>la</strong>s manos con agua tibia y jabón y secar<strong>la</strong>s muy bi<strong>en</strong>. Noson necesarias medidas antisépticas especi<strong>al</strong>es, pero si se utiliza<strong>al</strong>cohol, lo <strong>de</strong>jaremos evaporar.2. Colocar el <strong>de</strong>do elegido hacia abajo masajeando <strong>la</strong> zona. Escoger<strong>la</strong> parte <strong>la</strong>ter<strong>al</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> yema <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos para re<strong>al</strong>izar <strong>la</strong> punción,evitando <strong>la</strong> parte c<strong>en</strong>tr<strong>al</strong> <strong>de</strong>l mismo por ser más s<strong>en</strong>sible <strong>al</strong> dolor.Puncionar <strong>la</strong> piel con <strong>la</strong> <strong>la</strong>nceta (éstas son <strong>de</strong>sechables y <strong>en</strong> ningúncaso pued<strong>en</strong> compartirse). Es aconsejable <strong>de</strong>sechar <strong>la</strong> primeragota <strong>de</strong> sangre, si hemos usado <strong>al</strong>cohol, y obt<strong>en</strong>er otra losufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>.3. Colocar <strong>la</strong> gota <strong>de</strong> sangre sobre <strong>la</strong> tira reactiva <strong>de</strong>l glucómetro,que previam<strong>en</strong>te habremos preparado, sin frotar el <strong>de</strong>do con <strong>la</strong>misma. En este mom<strong>en</strong>to, el medidor se pondrá <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to,dándonos posteriorm<strong>en</strong>te el resultado.4. Anotar día, hora y el resultado obt<strong>en</strong>ido.Esta técnica <strong>de</strong>berá ser revisada periódicam<strong>en</strong>te por el <strong>en</strong>fermero/a refer<strong>en</strong>te<strong>en</strong> DM para <strong>de</strong>tectar y corregir los posibles errores cometidos por elniño/adolesc<strong>en</strong>te, que podrían <strong>al</strong>terar los resultados.–93–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ADMINISTRACIÓN DE INSULINAAdministración <strong>de</strong> insulina. Pasos y zonas <strong>de</strong> inyección1. Lavarse <strong>la</strong>s manos.2. Cargar número <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s a administrar.3. Dar con torunda <strong>de</strong> <strong>al</strong>godón con <strong>al</strong>cohol, <strong>de</strong>jar secar.4. Pinchar con un ángulo <strong>de</strong> 45º-90º (<strong>la</strong>s agujas, <strong>en</strong> ningún caso,pued<strong>en</strong> compartirse).5. Empujar firmem<strong>en</strong>te el émbolo hasta el fin<strong>al</strong> y esperar unos 10segundos antes <strong>de</strong> retirar <strong>la</strong> aguja.6. No frotar <strong>la</strong> zona.7. Las zonas <strong>de</strong> inyección aconsejadas son: parte anterior <strong>de</strong> losmuslos, parte posterior <strong>de</strong> los brazos, abdom<strong>en</strong>, parte baja <strong>de</strong> <strong>la</strong>esp<strong>al</strong>da.–94–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ADMINISTRACIÓN DE GLUCAGÓNAdministración <strong>de</strong> glucagón. Sólo administrar <strong>en</strong> hipoglucemias conpérdida <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia.Pasos:El glucagón vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong>vasado <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> polvo y <strong>de</strong> solución líquida que<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser mezc<strong>la</strong>dos justo antes <strong>de</strong> administrar <strong>la</strong> dosis, sigui<strong>en</strong>do los sigui<strong>en</strong>tespasos:1. Retirar el tapón <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> crist<strong>al</strong> que conti<strong>en</strong>e el polvo.2. Inyectar todo el líquido <strong>de</strong> <strong>la</strong> inyección <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> crist<strong>al</strong>.3. Con <strong>la</strong> aguja metida y émbolo tot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te bajado, agitar suavem<strong>en</strong>teel <strong>en</strong>vase para mezc<strong>la</strong>r bi<strong>en</strong> el líquido y el polvo.4. Introducir <strong>la</strong> misma aguja <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vase que conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong> yapreparada.5. Absorber el líquido con cuidado (no el aire), mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el <strong>en</strong>vasebocabajo y asegurándose que <strong>la</strong> aguja <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el líquido.Debe t<strong>en</strong>er un aspecto c<strong>la</strong>ro e incoloro. No inyectar si no está disueltotot<strong>al</strong>m<strong>en</strong>te.6. Limpiar <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> <strong>la</strong> que va a inyectar el glucagón.7. Insertar <strong>la</strong> aguja bajo <strong>la</strong> piel o <strong>en</strong> el músculo, e inyectar el cont<strong>en</strong>idocorrespondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> dosis indicada. Pue<strong>de</strong> administrarsepor vía subcutánea, intramuscu<strong>la</strong>r.8. Presionar un poco <strong>la</strong> zona y extraer <strong>la</strong> aguja. Presionar con el <strong>al</strong>godón.9. Colocar <strong>al</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>do. Cuando vuelva <strong>en</strong> sí es probable quevomite.10. Re<strong>al</strong>izar controles glucémicos frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s horas sigui<strong>en</strong>tes.- Su administración es muy s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>. Seguir los pasos indicados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>vase(vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> un kit especi<strong>al</strong>: polvo, disolv<strong>en</strong>te, jeringa).- Dosis: una ampol<strong>la</strong> <strong>de</strong> glucagón <strong>en</strong> niños con más <strong>de</strong> 25 kg o mayor <strong>de</strong> 6años. En niños <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or peso y/o edad, <strong>la</strong> mitad. En m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> dos años,un cuarto <strong>de</strong> ampol<strong>la</strong>. Consultar <strong>en</strong>vase.–95–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>- Zonas <strong>de</strong> inyección prefer<strong>en</strong>tes: parte anterior <strong>de</strong>l muslo, zona media <strong>de</strong>lbrazo, abdom<strong>en</strong>. Consultar <strong>en</strong>vase.-Precisa guardarse <strong>en</strong> frigorífico.-En España existe una marca comerci<strong>al</strong>, “Glucag<strong>en</strong> Hypokit 1 mg”. Un vi<strong>al</strong>conti<strong>en</strong>e 1 mg <strong>de</strong> glucagón.-Está contraindicado <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad (“<strong>al</strong>ergia” <strong>al</strong> glucagón oa <strong>la</strong> <strong>la</strong>ctosa).-No resulta efectivo <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> intoxicación etílica y <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> ayuno prolongado.–96–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tosA D. Luis Pacha Oliv<strong>en</strong>za, Jefe <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Innovación y Formación <strong>de</strong>l Profesorado,por sus significativas aportaciones, que han permitido llegar a un docum<strong>en</strong>to mejorado y<strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so.A D. B<strong>en</strong>ito Ramos Granado, Jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Programas Educativos <strong>de</strong> Badajoz, ya Dª María Paz Castro Robles, <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> Diversidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong> DelegaciónProvinci<strong>al</strong> <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> Badajoz, que <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to han co<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> los trabajos<strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> este <strong>Protocolo</strong>, facilitando elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> logística y haci<strong>en</strong>doaportaciones <strong>al</strong> docum<strong>en</strong>to.A los CPRs <strong>de</strong> Badajoz y Mérida, por su apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>, facilitandoelem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> logística.A <strong>la</strong> Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Área <strong>de</strong> S<strong>al</strong>ud <strong>de</strong> Cáceres por su apoyo <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l <strong>Protocolo</strong>,facilitando elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> logística.A Dª María Teresa Espíno<strong>la</strong> Pardo y a Dª Beatriz Vivas Flores, <strong>en</strong>fermeras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sección<strong>de</strong> Educación para <strong>la</strong> S<strong>al</strong>ud, por su ayuda y aportaciones <strong>al</strong> <strong>Protocolo</strong>.–97–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANOTACIONES______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________–98–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>ANOTACIONES______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________–99–
<strong>Protocolo</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>al</strong> <strong>Niño</strong>/a y <strong>al</strong> Adolesc<strong>en</strong>te con <strong>Diabetes</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>– 100 –