a] un fuerte crecimi<strong>en</strong>to hasta 2000, y b] una fase <strong>de</strong> crisis<strong>de</strong> 2001 a <strong>la</strong> actualidad. En resum<strong>en</strong>, cabe <strong>de</strong>stacarlo sigui<strong>en</strong>te:1) Las estadísticas sobre <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a por ramas (24 a 27d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Contabilidad Nacional) o c<strong>la</strong>ses económicas<strong>de</strong> <strong>la</strong> división ii, sin incluir <strong>la</strong>s <strong>de</strong> cuero y calzado,reflejan que <strong>la</strong>s exportaciones se increm<strong>en</strong>taron explosivam<strong>en</strong>te:con respecto al pib, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 16% <strong>en</strong> losoch<strong>en</strong>ta a más <strong>de</strong> 60% a partir <strong>de</strong> 2000. Sin embargo,<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te se ha mant<strong>en</strong>ido re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>teestancado.2) En términos <strong>de</strong> empleo, <strong>la</strong> contabilidad nacionalpor ramas indica una rápida expansión <strong>de</strong> 1988 a 2000(<strong>de</strong> 410 000 a 656 000 empleos) y una profunda crisis<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces: <strong>en</strong> 2004 <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a había perdido 23.33%d<strong>el</strong> empleo.3) El cuadro 1 refleja que <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> expulsión<strong>de</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo continuó hasta finales <strong>de</strong> 2006,con una pérdida <strong>de</strong> 35.9% d<strong>el</strong> número <strong>de</strong> empleadosrespecto a 2000. De igual forma, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong><strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a sigue <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción manufacturera.La calidad d<strong>el</strong> empleo también ha caído <strong>en</strong>términos <strong>de</strong> los sa<strong>la</strong>rios respecto a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> manufactura,así como <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> trabajo. Los indicadoresanteriores reflejan <strong>la</strong> profunda crisis <strong>en</strong> quese <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a, <strong>la</strong> cual hasta finales <strong>de</strong> 2006no había concluido.4) El mod<strong>el</strong>o mexicano <strong>de</strong> importación temporaltransita hacia <strong>el</strong> paquete completo, aunque hay alm<strong>en</strong>os dos conflictos: a] <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pequeñas y medianas empresas mexicanas afavor <strong>de</strong> subcontratistas estadounid<strong>en</strong>ses que se comportancomo viejas empresas maqui<strong>la</strong>doras (contratación<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra nacional con insumos, equipoy diseño importados), y b] <strong>la</strong> transición al paquetecompleto con incorporación <strong>de</strong> productores mexicanosintegrados y no integrados, con <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>empresas lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> ambos países. 17 Esta segunda víasignifica una maximización d<strong>el</strong> progreso industrial,que incluye dos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos importantes: <strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizajey <strong>la</strong> capacitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> obra.5) La Secretaría <strong>de</strong> Economía atribuye este <strong>de</strong>clive a <strong>la</strong>fuerte ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>en</strong> artículos básicos(commodities), <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones y <strong>la</strong> disminución<strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>das terminadas y a<strong>la</strong>lza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Asia <strong>en</strong> EstadosUnidos. Ante estos retos se llevó a cabo una serie <strong>de</strong>programas para <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> 2001 a 2006, con <strong>el</strong>objeto <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> paquete completoy exportar productos con mayor valor agregado,tanto a Estados Unidos como a los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cu<strong>en</strong>cad<strong>el</strong> Caribe (icc) como proveedor <strong>de</strong> insumos. 186) A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s complicaciones internas y <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>tecompet<strong>en</strong>cia mundial <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a, para <strong>el</strong> caso17. Migu<strong>el</strong> Áng<strong>el</strong> Rivera Ríos, “La reestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> industria <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>confección</strong> <strong>en</strong> <strong>México</strong>”, <strong>en</strong> Isab<strong>el</strong> Rueda et al., La industria <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>confección</strong>..., op. cit.18. Secretaría <strong>de</strong> Economía, op. cit.; Rocío Ruiz Chávez, “Condiciones<strong>de</strong> competitividad para <strong>el</strong> sector productivo: los programas para <strong>la</strong>competitividad <strong>en</strong> <strong>México</strong>”, <strong>en</strong> Enrique Duss<strong>el</strong> Peters (coord.), Perspectivasy retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>en</strong> <strong>México</strong>, unam-Canacintra,<strong>México</strong>, pp. 233-258.C U A D R O 1<strong>México</strong>: Variables s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong>-<strong>textil</strong>-<strong>confección</strong>, 1994-2006(porc<strong>en</strong>tajes sobre <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> manufactura)1994 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Producción 4.62 3.57 3.36 3.25 3.10 2.97 2.86 2.70Empleo (tasa <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to anual) – 1.40 –8.70 –8.60 –8.00 –8.20 –5.70 –3.5Empleo 10.48 10.83 10.34 9.94 9.52 9.00 8.55 8.15Sa<strong>la</strong>rios por trabajador 90.29 85.06 83.02 83.63 81.66 81.60 82.05 80.76Productividad d<strong>el</strong> trabajo 44.08 32.97 32.47 32.71 32.55 32.97 33.42 33.18Capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta utilizada <strong>en</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos activos 72.48 77.74 76.09 76.80 76.38 79.33 78.63 78.90Capacidad total <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta usada <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos activos 77.33 80.49 78.58 78.68 79.33 81.48 82.25 82.24Nota: Los datos correspond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> división II, <strong>textil</strong>es, pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> vestir e industria d<strong>el</strong> cuero, excepto <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ses: 323001, curtido y acabado <strong>de</strong> cuero; 323003, fabricación<strong>de</strong> productos <strong>de</strong> cuero, pi<strong>el</strong> y materiales sucedáneos; 324001, fabricación <strong>de</strong> calzado sobre todo <strong>de</strong> cuero, y 324002, fabricación <strong>de</strong> calzado <strong>de</strong> te<strong>la</strong> con sue<strong>la</strong> <strong>de</strong> huleo sintética. Los valores anuales son promedios simples <strong>de</strong> los datos m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>cuesta industrial m<strong>en</strong>sual bajo 205 c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> actividad económica.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> inegi, Banco <strong>de</strong> Información Económica, 2006.comercio exterior, julio <strong>de</strong> 2007535
<strong>de</strong> <strong>México</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeño d<strong>el</strong>tipo <strong>de</strong> cambio real han cumplido un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante.El financiami<strong>en</strong>to otorgado por <strong>la</strong> banca comercial respectoal pib repres<strong>en</strong>tó 16% <strong>de</strong> 1994 a mediados <strong>de</strong> 2006.El <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong>-<strong>textil</strong>-<strong>confección</strong> hacaído <strong>en</strong> términos absolutos, medido <strong>en</strong> pesos corri<strong>en</strong>tes<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cuarto trimestre <strong>de</strong> 1996. El tipo <strong>de</strong> cambioreal, <strong>de</strong> igual forma, está sobrevaluado más <strong>de</strong> 25%,según cálculos d<strong>el</strong> Banco <strong>de</strong> <strong>México</strong>, lo cual repercute<strong>de</strong> manera negativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a ysobre todo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s exportaciones. 19Por último, aunque no m<strong>en</strong>os importante, <strong>de</strong>stacaque <strong>el</strong> motor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a, <strong>la</strong>s exportaciones,se ori<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> forma abrumadora hacia EstadosUnidos: 92.35% d<strong>el</strong> total exportado <strong>de</strong> 1993 a 2005, ycon t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> alza durante <strong>el</strong> periodo.La compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>China</strong> y <strong>México</strong><strong>en</strong> Estados UnidosSi bi<strong>en</strong> hasta 1999 <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas obt<strong>en</strong>idas por <strong>México</strong>gracias al tlcan se reflejaron <strong>en</strong> un espectacu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exportaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong><strong>textil</strong>-<strong>confección</strong>a Estados Unidos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2000 <strong>la</strong>t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia se revirtió. <strong>México</strong> ocupó su máximo niv<strong>el</strong>19. Monitor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Manufactura Mexicana, vol. 5, núm. 2, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> DesarrolloEmpresarial unam-Canacintra, <strong>México</strong>, 2006.<strong>en</strong> <strong>la</strong>s importaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>en</strong> Estados Unidos <strong>en</strong>2000 al alcanzar 9 470 millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces<strong>la</strong>s exportaciones han caído <strong>en</strong> términos absolutos. 20Por <strong>el</strong> contrario, <strong>China</strong> se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer sociocomercial <strong>de</strong> Estados Unidos <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong>s<strong>de</strong>2002.En <strong>la</strong> gráfica se observa que <strong>en</strong> 2005 <strong>China</strong> continúa<strong>en</strong> <strong>el</strong> primer lugar <strong>de</strong> los exportadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a haciaEstados Unidos, con una participación <strong>de</strong> 25.02% d<strong>el</strong>total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s importaciones estadounid<strong>en</strong>ses y <strong>de</strong> 29.12%con Hong Kong, y manti<strong>en</strong>e una importante difer<strong>en</strong>ciacon respecto al resto <strong>de</strong> los competidores. <strong>México</strong>se coloca <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo lugar con una participación<strong>de</strong> 8.21% y C<strong>en</strong>troamérica, otro fuerte competidor <strong>en</strong>este <strong>mercado</strong>, <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer lugar con 7 269 millones <strong>de</strong>dó<strong>la</strong>res.El cuadro 2 refleja <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias comerciales y <strong>la</strong> especialización<strong>de</strong> los países s<strong>el</strong>eccionados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a. Destacandos aspectos: por un <strong>la</strong>do, que <strong>la</strong>s importacionesbajo <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> otros hac<strong>en</strong> que éste sea <strong>el</strong> <strong>de</strong> mayor20. La cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong>-<strong>textil</strong>-<strong>confección</strong> y sus cuatro segm<strong>en</strong>tos: <strong>hilo</strong> (yarn),<strong>textil</strong> (fabric), <strong>confección</strong> (appar<strong>el</strong>) y otros (ma<strong>de</strong> up), se c<strong>la</strong>sificaron<strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Estados Unidos(U.S. Departm<strong>en</strong>t of Commerce). Mediante su Oficina <strong>de</strong> Textiles yVestido (Office of Textiles and Appar<strong>el</strong>), ,s<strong>el</strong>eccionó 3 228 productos, a 10 dígitos d<strong>el</strong> sistema armonizado, quecompon<strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong>-<strong>textil</strong>-<strong>confección</strong>. El sistema armonizado <strong>de</strong>c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> comercio se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> 99 capítulos (a dos dígitos), <strong>en</strong><strong>el</strong> cual cada sección se <strong>de</strong>sagrega <strong>en</strong> productos id<strong>en</strong>tificados <strong>de</strong> hasta10 dígitos.1Estados Unidos: importaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>hilo</strong>-<strong>textil</strong>-<strong>confección</strong>, 1990-2005 (millones <strong>de</strong> dó<strong>la</strong>res)25 00020 00015 00010 000199019952000200120022003200420055 0000<strong>China</strong> <strong>México</strong> C<strong>en</strong>troamérica Hong Kong Canadá India Corea d<strong>el</strong> Sur Indonesia Taiwán Tai<strong>la</strong>ndiaFu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia con base <strong>en</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Comercio <strong>de</strong> Estados Unidos, United States Imports of Merchandise, <strong>de</strong> 2000 a 2005.536 <strong>México</strong> y <strong>China</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cad<strong>en</strong>a <strong>textil</strong> <strong>en</strong> Estados Unidos