06.12.2012 Views

Manejo de secuelas neurológicas; su impacto en el es-tado ...

Manejo de secuelas neurológicas; su impacto en el es-tado ...

Manejo de secuelas neurológicas; su impacto en el es-tado ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Volum<strong>en</strong><br />

Volume 16<br />

Artículo:<br />

Otras seccion<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>te sitio:<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong><br />

Medicina Física y Rehabilitación<br />

Número<br />

Number 3<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas<br />

Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> <strong>en</strong><br />

Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

Derechos r<strong>es</strong>ervados, Copyright © 2004:<br />

Sociedad Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación, AC<br />

☞ Índice <strong>de</strong> <strong>es</strong>te número<br />

☞ Más revistas<br />

☞ Búsqueda<br />

Julio-Septiembre<br />

July-September 2004<br />

Others sections in<br />

this web site:<br />

☞ Cont<strong>en</strong>ts of this number<br />

☞ More journals<br />

☞ Search<br />

edigraphic.com


<strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>neurológicas</strong>; <strong>su</strong> <strong>impacto</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong><br />

funcional y calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con <strong>en</strong>fermedad<br />

vascular cerebral<br />

Dr. Eduardo Rodríguez V<strong>el</strong>azco,* Dr. Alberto Ortega Romero,**<br />

Dr. David Escobar Rodríguez***<br />

* Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina Integral Naval y Medicina <strong>de</strong><br />

Rehabilitación, C<strong>en</strong>tro Médico Naval, ** Médico Especialista <strong>en</strong><br />

Medicina Integral Naval y Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación, Jefe <strong>de</strong>l<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Rehabilitación, C<strong>en</strong>tro Médico Naval. *** Médico<br />

Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación y Jefe <strong>de</strong> Enseñanza<br />

<strong>de</strong> la UMFRRC, IMSS.<br />

JUSTIFICACIÓN. En nu<strong>es</strong>tra Institución, como <strong>en</strong> México, la<br />

<strong>en</strong>fermedad vascular cerebral (EVC) repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta una <strong>de</strong> las principal<strong>es</strong><br />

causas <strong>de</strong> solicitud <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>es</strong>pecializada; la<br />

cuarta causa <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> la población mayor <strong>de</strong> 50 años;<br />

la quinta causa <strong>de</strong> muerte y la primera causa neurológica <strong>de</strong><br />

hospitalización (lo cual coinci<strong>de</strong> con las <strong>es</strong>tadísticas reportadas<br />

<strong>en</strong> la literatura médica). Por las complicacion<strong>es</strong> físicas, congnitivas<br />

y emocional<strong>es</strong> que produce, y las repercusion<strong>es</strong> biopsicosocial<strong>es</strong>,<br />

laboral<strong>es</strong> y económicas que repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta a niv<strong>el</strong> personal,<br />

familiar, institucional y nacional, se consi<strong>de</strong>ra prioritaria<br />

la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un Programa <strong>de</strong> Rehabilitación Integral<br />

Temprana (PRIT), aunado al manejo médico urg<strong>en</strong>te, int<strong>en</strong>sivo<br />

y multidisciplinario a<strong>de</strong>cuado. La participación <strong>de</strong> la Medicina<br />

<strong>de</strong> Rehabilitación <strong>de</strong> manera temprana y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to fisioterapéutico<br />

oportuno, iniciado incluso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la fase aguda repercute<br />

favorablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la calidad <strong>de</strong> vida y funcionalidad <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te. Como <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con EVC <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> físico, se han implem<strong>en</strong><strong>tado</strong> múltipl<strong>es</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> evaluación, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> <strong>es</strong>tandarizar y unificar criterios<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> personal médico y paramédico. En nu<strong>es</strong>tra Institución,<br />

hemos consi<strong>de</strong>rado pru<strong>de</strong>nte la s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>es</strong>tas<br />

<strong>es</strong>calas con validación ya probada; así mismo <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo e<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un Programa <strong>de</strong> Rehabilitación Integral Temprana<br />

<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>neurológicas</strong> que nos permita<br />

proponer y alcanzar metas real<strong>es</strong>. PLANTEAMIENTO DEL<br />

PROBLEMA. Las <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> posterior<strong>es</strong> a una EVC, son g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

motoras, s<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong>, cognitivas y <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, y serán<br />

la expr<strong>es</strong>ión <strong>de</strong> la etiología; <strong>de</strong>l área y ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la l<strong>es</strong>ión,<br />

así como <strong>de</strong>l tipo y tiempo <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong>l manejo,<br />

traduciéndose como disminución <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<br />

<strong>el</strong>evados costos a la familia, al hospital, a la Institución<br />

y al país, e inclusive falta <strong>de</strong> integración <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te a <strong>su</strong> <strong>en</strong>torno;<br />

trastorno <strong>de</strong> la dinámica familiar, con afectación <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong><br />

socioeconómico y <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> vida a corto, mediano y<br />

largo plazo, para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y todos y cada uno <strong>de</strong> los integrant<strong>es</strong>.<br />

HIPÓTESIS. El tratami<strong>en</strong>to a base <strong>de</strong> un Programa <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

Integral Temprano (PRIT), <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong><br />

<strong>neurológicas</strong> secundarias a una EVC, mejorará <strong>su</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong><br />

funcional, <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> auto<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia; <strong>su</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida y <strong>su</strong> auto<strong>es</strong>tima, disminuy<strong>en</strong>do las complicacio-<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación 2004; 16: 63-92<br />

n<strong>es</strong>, la <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia familiar, social e institucional y<br />

las erogacion<strong>es</strong> económicas que <strong>es</strong>to repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta a todos los niv<strong>el</strong><strong>es</strong>.<br />

OBJETIVO GENERAL. D<strong>es</strong>arrollar e implem<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> manera<br />

<strong>es</strong>tratégica, un Programa <strong>de</strong> Rehabilitación Integral Temprana<br />

y <strong>es</strong>tandarizarlo a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> todos los <strong>es</strong>tablecimi<strong>en</strong>tos<br />

médicos <strong>de</strong> la Armada <strong>de</strong> México. Éste, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l daño <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>l apoyo familiar que t<strong>en</strong>ga, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> reincorporarlo<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or tiempo posible a <strong>su</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vida<br />

diaria (AVD); minimizar las <strong>secu<strong>el</strong>as</strong>; disminuir <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>tancia hospitalaria; mejorar <strong>su</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional y <strong>su</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida, redundando <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> costos económicos para él<br />

mismo, <strong>su</strong> familia, para la Institución y <strong>el</strong> erario público. OB-<br />

JETIVOS ESPECÍFICOS. 1. <strong>Manejo</strong> <strong>de</strong> <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>neurológicas</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con EVC. 2. Mejorar la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> tras una EVC. 3. Disminuir la <strong>es</strong>tancia hospitalaria y<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Rehabilitación.<br />

INTRODUCCIÓN. La EVC <strong>es</strong> una <strong>en</strong>fermedad frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> personas<br />

<strong>de</strong> edad avanzada. Se consi<strong>de</strong>ra la primer causa <strong>de</strong> discapacidad<br />

<strong>en</strong> la población <strong>en</strong> edad productiva; y la segunda causa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia y muerte <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las cardiopatías y <strong>el</strong> cáncer.<br />

Clínicam<strong>en</strong>te se manifi<strong>es</strong>ta por pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar <strong>de</strong>sarrollo súbito <strong>de</strong><br />

alteracion<strong>es</strong> motoras, s<strong>en</strong>sitivas, s<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> (visión, l<strong>en</strong>guaje)<br />

y m<strong>en</strong>tal<strong>es</strong>. ANTECEDENTES CIENTÍFICOS. Definición: La<br />

OMS la <strong>de</strong>fine como un “Síndrome clínico caracterizado por <strong>el</strong><br />

rápido <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> signos y/o síntomas corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> u<strong>su</strong>alm<strong>en</strong>te<br />

a afección neurológica focal, y a vec<strong>es</strong> global (aplicable<br />

a paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con pérdida <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia o cefalea aguda), que persist<strong>en</strong><br />

más <strong>de</strong> 24 horas o conduc<strong>en</strong> a la muerte, sin otra causa<br />

apar<strong>en</strong>te que un orig<strong>en</strong> vascular”. Clasificación: Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> básicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong> etiología (Isquémica o hemorrágica), aunque<br />

también pue<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a cualquiera <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> factor<strong>es</strong>:<br />

naturaleza, tamaño y topografía <strong>de</strong> la l<strong>es</strong>ión, forma <strong>de</strong> instauración<br />

y evolución. MATERIAL Y MÉTODOS. El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te<br />

<strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> una inv<strong>es</strong>tigación <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong> tipo cuasiexperim<strong>en</strong>tal<br />

(Estudio ant<strong>es</strong> y <strong>de</strong>spués), realizado <strong>en</strong> la Unidad <strong>de</strong><br />

Cuidados Int<strong>en</strong>sivos (UCI), <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Naval (CEME-<br />

NAV), <strong>de</strong>l 1° <strong>de</strong> mayo al 31 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l 2003. Se incluyeron<br />

<strong>en</strong> un solo grupo un total <strong>de</strong> 20 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> bajo los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>:<br />

CRITERIOS DE INCLUSIÓN. 1. Sexo: masculino y fem<strong>en</strong>ino.<br />

2. Orig<strong>en</strong>: exclusivam<strong>en</strong>te egr<strong>es</strong>ados <strong>de</strong> la UCI/CEMENAV, con<br />

<strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>neurológicas</strong> secundarias a EVC <strong>de</strong> cualquier etiología.<br />

3. Tiempo <strong>de</strong> evolución: mínimo <strong>de</strong> 6 y máximo <strong>de</strong> 12 m<strong>es</strong><strong>es</strong>.<br />

4. Antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> personal<strong>es</strong> patológicos: Sin antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

previos <strong>de</strong> EVC ni <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia. 5. Requisito legal: cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

informado. CRITERIOS DE EXCLUSIÓN 1. Que no <strong>de</strong>searan<br />

participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio. 2. Que no radicaran <strong>en</strong> <strong>el</strong> área metropolitana.<br />

3. Que tuvieran antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> <strong>de</strong> EVC y/o <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia.<br />

4. Que no tuvieran apoyo familiar. VARIABLE INDEPENDIEN-<br />

TE. * Aplicación <strong>de</strong> un Programa <strong>de</strong> Rehabilitación Integral<br />

Temprana. VARIABLE DEPENDIENTE. * Es<strong>tado</strong> funcional,<br />

calidad <strong>de</strong> vida, auto<strong>es</strong>tima. RECURSOS. Humanos, físicos, material<strong>es</strong><br />

y financieros. RESULTADOS Se <strong>es</strong>tudiaron un total <strong>de</strong><br />

20 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con una edad promedio <strong>de</strong> 64.2 + 8.8 años, intervalo<br />

<strong>de</strong> 52 a 84. Hubo 11 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino con 61.0<br />

edigraphic.com<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 63


+ 8.3 años promedio <strong>de</strong> edad y 9 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> masculinos con 66.0<br />

+ 10.0 años <strong>de</strong> edad. La EVC <strong>de</strong> tipo isquémico se pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó <strong>en</strong><br />

14 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> y la hemorrágica <strong>en</strong> 6. En la evaluación física se<br />

<strong>de</strong>tectó una frecu<strong>en</strong>cia mayor <strong>de</strong> contracturas <strong>en</strong> las extremida<strong>de</strong>s<br />

<strong>su</strong>perior e inferior <strong>de</strong>l hemicuerpo afec<strong>tado</strong>; síndrome <strong>de</strong><br />

hombro doloroso, alteracion<strong>es</strong> cognitivas y pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> úlceras<br />

<strong>de</strong> pr<strong>es</strong>ión. Las AVD se evaluaron ant<strong>es</strong> y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l PRIT,<br />

mediante la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> Barth<strong>el</strong>, <strong>en</strong>contrando que la media inicial<br />

fue <strong>de</strong> 52.7, y la media final fue <strong>de</strong> 85.5; lo cual mu<strong>es</strong>tra una<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa. R<strong>es</strong>pecto a la valoración<br />

<strong>de</strong> la recuperación funcional mediante <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> Brunnstrom,<br />

se obtuvo un cambio significativo <strong>en</strong>tre la evaluación inicial<br />

contra la evaluación final <strong>en</strong> todas <strong>su</strong>s fas<strong>es</strong>, para control<br />

postural, brazo, mano, pierna y pie, <strong>en</strong> todos los casos con una<br />

P < 0.05. Sin embargo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, evaluada mediante<br />

la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> severidad <strong>de</strong> Harol Goddglas y Edith Kaplan,<br />

los cambios <strong>de</strong>tec<strong>tado</strong>s no fueron <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativos<br />

(P > 0.05), por lo que <strong>su</strong>gerimos continuar con terapia<br />

<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. R<strong>es</strong>pecto a la valoración para la calidad <strong>de</strong> vida<br />

(CDV), con <strong>el</strong> Cu<strong>es</strong>tionario <strong>de</strong> Salud SF-36, se obtuvieron cambios<br />

significativos <strong>en</strong> todas las áreas con P < 0.05, excepto <strong>en</strong> la<br />

<strong>de</strong> función social, <strong>en</strong> la que no se logró cambio alguno (P =<br />

0.67). DISCUSIÓN. En <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>en</strong>contramos una<br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> EVC isquémico, <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al hemorrágico.<br />

Las complicacion<strong>es</strong> más comun<strong>es</strong> <strong>en</strong>contradas fueron úlceras<br />

<strong>de</strong> pr<strong>es</strong>ión, contracturas muscular<strong>es</strong>, dolor <strong>de</strong> hombro, trastornos<br />

perceptivos, inat<strong>en</strong>ción, neglig<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>pacial, anosognosia, trastornos<br />

cognitivos, trastornos afectivos y alteracion<strong>es</strong> <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje,<br />

consi<strong>de</strong>rados como los principal<strong>es</strong> <strong>de</strong>terminant<strong>es</strong> <strong>en</strong> la CDV <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te. En r<strong>el</strong>ación a la evaluación <strong>de</strong> <strong>es</strong>te parámetro, <strong>en</strong>contramos<br />

difer<strong>en</strong>cias significativas con <strong>el</strong> mo<strong>de</strong>lo SF-36, <strong>en</strong> todas <strong>su</strong>s<br />

áreas, <strong>de</strong> tal forma que mi<strong>en</strong>tras más alto fue <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje, mejor<br />

fue finalm<strong>en</strong>te <strong>su</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida global. CONCLUSIONES. Es <strong>de</strong><br />

vital importancia reconocer que la EVC <strong>es</strong> una emerg<strong>en</strong>cia médica<br />

que requiere la creación <strong>de</strong> Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias Neurovascular<strong>es</strong><br />

(UUNV), principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros hospitalarios <strong>de</strong> tercer<br />

niv<strong>el</strong>. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nu<strong>es</strong>tra Institución, como <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, se ha observado<br />

un increm<strong>en</strong>to progr<strong>es</strong>ivo, no sólo <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 50 años, sino también <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> EVC<br />

y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>en</strong> la inversión <strong>de</strong> recursos financieros. El tipo <strong>de</strong> EVC<br />

más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contrado fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> tipo isquémico, y éste predomina<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino. Las AVD, medidas mediante <strong>el</strong> índice<br />

<strong>de</strong> Barth<strong>el</strong>, y <strong>su</strong> funcionalidad, mejoran <strong>en</strong> forma significativa como<br />

re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong> <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> un PRIT, diseñado <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a las<br />

etapas <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> Brunnstrom. La CDV, medida por la<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te para <strong>su</strong>s AVD, (mediante <strong>el</strong> Cu<strong>es</strong>tionario<br />

<strong>de</strong> Salud SF-36, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong> <strong>es</strong>te<br />

trabajo), tras la aplicación <strong>de</strong> un PRIT, obtuvo una mejoría significativa,<br />

si<strong>en</strong>do ésta una alternativa efectiva para <strong>su</strong> recuperación.<br />

La <strong>de</strong>pr<strong>es</strong>ión y las i<strong>de</strong>as <strong>su</strong>icidas son complicacion<strong>es</strong> frecu<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

que se instalan <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con EVC, por lo que se consi<strong>de</strong>ra<br />

muy nec<strong>es</strong>ario una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> apoyo individual, grupal y familiar.<br />

Y, finalm<strong>en</strong>te. La formación, capacitación y actualización<br />

<strong>de</strong>l personal médico y paramédico <strong>en</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te, así<br />

64<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

como la realización <strong>de</strong> campañas perman<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> promoción a la<br />

salud con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>tizar a la población <strong>en</strong> la <strong>de</strong>tección y<br />

control <strong>de</strong> los Factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> Ri<strong>es</strong>go Modificabl<strong>es</strong> y no Modificabl<strong>es</strong>.<br />

Evaluación <strong>de</strong> la eficacia <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> rehabilitación<br />

con ejercicios isocinéticos <strong>de</strong>l tronco para paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con osteoporosis primaria<br />

Dr. Hitler R. Berum<strong>en</strong> Gómez,* Dra. María D<strong>el</strong> Pilar Diez**<br />

* C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación, ** Jefe <strong>de</strong> Servicio <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

Osteoarticular. C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación.<br />

INTRODUCCIÓN. La osteoporosis se <strong>de</strong>fine como una <strong>en</strong>fermedad<br />

que se caracteriza por la disminución cuantitativa <strong>de</strong>l tejido<br />

óseo con la <strong>es</strong>tructura ósea conservada, y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> fracturas<br />

atraumáticas como re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong> directo <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo. Hanss<strong>en</strong> y Roos reportaron<br />

una pérdida <strong>de</strong> hu<strong>es</strong>o lineal <strong>de</strong> 1% anual aproximadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> mujer<strong>es</strong>, y Krolner y Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong>contraron una pérdida <strong>de</strong><br />

6% al año inmediatam<strong>en</strong>te posterior a la m<strong>en</strong>opausia. Estos acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

son <strong>de</strong>bidos a una variedad <strong>de</strong> factor<strong>es</strong> incluy<strong>en</strong>do sexo,<br />

edad, dieta, actividad física, funcion<strong>es</strong> hormonal<strong>es</strong>, historia <strong>de</strong> osteoporosis<br />

familiar, hábitos tabáquicos, con<strong>su</strong>mo <strong>de</strong> alcohol y con<strong>su</strong>mo<br />

exc<strong>es</strong>ivo <strong>de</strong> café. Por otra parte, casi <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> las mujer<strong>es</strong><br />

que llegan a los 70 años <strong>de</strong>sarrollan alguna fractura osteoporótica.<br />

La vi<strong>su</strong>alización <strong>de</strong> <strong>es</strong>te problema ha promovido la inv<strong>es</strong>tigación<br />

para tratar <strong>de</strong> revertir la progr<strong>es</strong>ión <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta disminución ósea. Una<br />

prometedora área <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación <strong>es</strong> evaluar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>l ejercicio<br />

<strong>en</strong> la DMO. El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la actividad física ha sido asociado<br />

con inhibición <strong>de</strong> la pérdida ósea. OBJETIVO. Evaluar la eficacia<br />

<strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> rehabilitación con ejercicios isocinéticos<br />

<strong>de</strong>l tronco <strong>en</strong> flexo-ext<strong>en</strong>sión y <strong>en</strong> rotacion<strong>es</strong> para paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fem<strong>en</strong>inas<br />

<strong>de</strong> 55 a 65 años con osteoporosis primaria para mejorar la<br />

<strong>de</strong>nsidad mineral ósea y la calidad <strong>de</strong> vida. METODOLOGÍA. El<br />

tipo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio realizado fue prospectivo, longitudinal, comparativo<br />

y experim<strong>en</strong>tal.<br />

Se <strong>es</strong>tudiaron 12 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fem<strong>en</strong>inas <strong>de</strong> 55 a 65 años <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro<br />

Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación con diagnóstico <strong>de</strong> osteoporosis primaria<br />

<strong>en</strong> columna lumbar no mayor a tr<strong>es</strong> años. Criterios <strong>de</strong> inclusión.<br />

1. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que acept<strong>en</strong> <strong>su</strong> participación <strong>en</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio por<br />

medio <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. 2. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino<br />

<strong>de</strong> 55 a 65 años <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación,<br />

diagnóstico <strong>de</strong> osteoporosis primaria no mayor <strong>de</strong> tr<strong>es</strong> años. Criterios<br />

<strong>de</strong> exclusión. 1. Inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> dolor por más <strong>de</strong> 3 días <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

último año previo al inicio <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación. 2. Historia <strong>de</strong> disfunción<br />

r<strong>en</strong>al, cardiaca, neuromuscular o disfunción musculo<strong>es</strong>qu<strong>el</strong>ética<br />

<strong>en</strong> un año previo al <strong>es</strong>tudio. 3. Estar <strong>en</strong> algún programa<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to para músculos <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra o columna. 4. Fracturas<br />

reci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Epilepsia. In<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia cardiaca. Enfermedad vascular<br />

periférica severa. Aneurismas. Uso <strong>de</strong> anticoagulant<strong>es</strong>. Uso <strong>de</strong> <strong>es</strong>teroi<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> término largo (> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>). L<strong>es</strong>ión muscular y/o ligam<strong>en</strong>taria<br />

aguda (< 7 días) <strong>en</strong> columna. Embarazo. Cualquier condición<br />

neurológica (<strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> Parkinson p. Ej.). Problemas<br />

<strong>de</strong>rmatológicos <strong>en</strong> la <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> carga. Osteoporosis severa. Tu-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

mor<strong>es</strong> malignos. Rango limi<strong>tado</strong> <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to (severo). Anemia.<br />

Cirugía reci<strong>en</strong>te. Criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminación. 1. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que<br />

por <strong>su</strong> propia voluntad <strong>de</strong>se<strong>en</strong> retirarse <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio. 2. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

que <strong>su</strong>fran alguna l<strong>es</strong>ión <strong>de</strong> columna vertebral o <strong>su</strong>s tejidos blandos<br />

durante <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación. Se analizaron dos grupos<br />

(A) y (B) cada uno con 6 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, s<strong>el</strong>eccionadas por medio<br />

<strong>de</strong> cartas aleatorias. Al grupo (A) se le aplicó <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

para osteoporosis ya <strong>es</strong>tablecido (calist<strong>en</strong>ia): Calist<strong>en</strong>ia,<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to por isotónicos a miembros <strong>su</strong>perior<strong>es</strong> e inferior<strong>es</strong>,<br />

ejercicios <strong>de</strong> corrección postural y propiocepción. Al grupo (B) se<br />

le aplicó <strong>el</strong> mismo programa, anexándole una rutina <strong>de</strong> ejercicios<br />

isocinéticos <strong>de</strong> flexión y ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> columna vertebral <strong>en</strong> un periodo<br />

<strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. Rutina <strong>de</strong> ejercicios isocinéticos: Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> biciergómetro Cybex por 15 minutos a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 80<br />

RPM. Cybex back systems: Flexión <strong>de</strong> 50º, ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> 10º, v<strong>el</strong>ocidad<br />

angular <strong>de</strong> 120º/s y 60º/s con un tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> 15<br />

segundos <strong>en</strong>tre cada s<strong>es</strong>ión con 10 repeticion<strong>es</strong> para la primera y 5<br />

repeticion<strong>es</strong> para la segunda v<strong>el</strong>ocidad angular m<strong>en</strong>cionadas. Rotación<br />

izquierda <strong>de</strong> 35º, rotación <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> 35º, v<strong>el</strong>ocidad angular<br />

<strong>de</strong> 120º/s y 60º/s con un tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> 15 segundos<br />

<strong>en</strong>tre cada s<strong>es</strong>ión con 10 repeticion<strong>es</strong> para la primera y 5 repeticion<strong>es</strong><br />

para la segunda v<strong>el</strong>ocidad angular m<strong>en</strong>cionadas. Al término <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>te periodo <strong>de</strong> tiempo, nuevam<strong>en</strong>te se l<strong>es</strong> realizó una <strong>de</strong>nsitometría<br />

ósea. El análisis <strong>es</strong>tadístico nec<strong>es</strong>ario para comparar la DMO<br />

inicial y final se realizó con la prueba <strong>es</strong>tadística <strong>de</strong> t <strong>de</strong> Stu<strong>de</strong>nt,<br />

así como la prueba <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> Pearson para la corr<strong>el</strong>ación<br />

<strong>en</strong>tre DMO y la fuerza muscular <strong>de</strong>l tronco. Se realizó una comparación<br />

inicial <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo A y B, posteriorm<strong>en</strong>te a los 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> se<br />

realizó una comparación <strong>de</strong>l inicio y <strong>el</strong> final <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mismo grupo<br />

A, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> mismo grupo B y <strong>en</strong>tre A y B finalm<strong>en</strong>te. RESULTA-<br />

DOS. Se <strong>es</strong>tudiaron 6 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> calist<strong>en</strong>ia (grupo A)<br />

con eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 57 años a 65 años con un promedio <strong>de</strong> 59.7 años,<br />

con los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>: 1) DMO inicial <strong>de</strong> columna lumbar<br />

con rango <strong>de</strong> 0.686 g/cm2 a 0.731 g/cm2 , con un promedio <strong>de</strong> 0.712<br />

g/cm2 y DS <strong>de</strong> –2.87 a –3.28 con un promedio <strong>de</strong> –3.04. 2) DMO<br />

inicial <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra con rango <strong>de</strong> 0.638 g/cm2 a 0.917 g/cm2 con un<br />

promedio <strong>de</strong> 0.764 g/cm2 y DS –0.34 a –2.09 con un promedio <strong>de</strong><br />

–1.42. Los valor<strong>es</strong> final<strong>es</strong> <strong>de</strong> DMO y DS <strong>en</strong> <strong>es</strong>te grupo fueron los<br />

sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>: 1) DMO <strong>en</strong> columna lumbar con rango <strong>de</strong> 0.674 g/cm2 a 0.737 g/cm2 con un promedio <strong>de</strong> 0.713 g/cm2 y con DS <strong>de</strong>s<strong>de</strong> –<br />

2.82 a –3.39 con un promedio <strong>de</strong> –3.03. 2) DMO a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra<br />

con rango <strong>de</strong> 0.671 g/cm2 a 0.917 g/cm2 con un promedio <strong>de</strong> 0.774<br />

g/cm2 y DS <strong>de</strong> –0.34 a –2.18 con un promedio <strong>de</strong> –1.40. Se realizó<br />

<strong>el</strong> balance final <strong>en</strong>tre la DMO <strong>de</strong> inicio y final <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo A, con<br />

difer<strong>en</strong>cia a niv<strong>el</strong> lumbar <strong>de</strong> 0.004 g/cm2 y difer<strong>en</strong>cia a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

ca<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> 0.063 g/cm2 , no si<strong>en</strong>do significativa (p > 0.05). Se <strong>es</strong>tudiaron<br />

6 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> isocinéticos (grupo B), <strong>de</strong> los<br />

cual<strong>es</strong> 2 se tuvieron que excluir por problemas <strong>de</strong> dinámica familiar,<br />

quedando 4 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para la evaluación final. En <strong>el</strong> grupo B<br />

se obtuvieron los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> valor<strong>es</strong>: 1) DMO inicial <strong>de</strong> columna<br />

lumbar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.618 g/cm2 a 0.763 g/cm2 con un promedio <strong>de</strong> 0.690<br />

g/cm2 y DS <strong>de</strong> –2.58 a –3.90 con un promedio <strong>de</strong> –3.24. 2) MO<br />

inicial <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.619 g/cm2 a 0.772 g/cm2 con un promedio<br />

<strong>de</strong> 0.675 g/cm2 y DS <strong>de</strong>s<strong>de</strong> –1.42 a –2.56 con un promedio <strong>de</strong><br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

–2.13. Los valor<strong>es</strong> final<strong>es</strong> <strong>de</strong> DMO y DS fueron los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>: 1)<br />

DMO final <strong>en</strong> columna lumbar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.626 g/cm 2 a 0.778 g/cm 2<br />

con un promedio <strong>de</strong> 0.690 g/cm 2 y DS <strong>de</strong> –2.41 a –3.83 con un<br />

promedio <strong>de</strong> –3.24. 2) DMO final <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 0.646 g/cm 2 a<br />

0.727 g/cm 2 con un promedio <strong>de</strong> 0.688 g/cm 2 y DS <strong>de</strong> –1.75 a –<br />

2.36 con un promedio <strong>de</strong> –2.04. Se realizó <strong>el</strong> balance final <strong>en</strong>tre la<br />

DMO <strong>de</strong> inicio y final <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo B, sin <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cia a<br />

niv<strong>el</strong> lumbar ( 0.00 g/cm 2 ) y con difer<strong>en</strong>cia a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra <strong>de</strong><br />

0.050 g/cm 2 , no si<strong>en</strong>do ésta significativa (p > 0.05). El análisis <strong>de</strong><br />

corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> datos (t <strong>de</strong> Stu<strong>de</strong>nt) <strong>en</strong>tre DMO inicial y DMO final<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo A y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo B no fueron significativos (p > 0.05)<br />

tanto <strong>en</strong> columna como <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>ra. El análisis <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong><br />

datos <strong>de</strong> DMO <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo A y B <strong>de</strong> inicio y final no fue significativo<br />

(p > 0.05). El análisis <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> datos (corr<strong>el</strong>ación<br />

<strong>de</strong> Pearson) <strong>en</strong>tre DMOI-PFRI y DMOF-PFRF para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con ejercicios isocinéticos no fue significativo (p > 0.05).<br />

DISCUSIÓN. Se pue<strong>de</strong> observar que la difer<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con ejercicios isocinéticos (B) y <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong><br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con calist<strong>en</strong>ia (A) al comparar la DMOI y DMOF no fue<br />

la <strong>es</strong>perada. Si bi<strong>en</strong>, <strong>el</strong> no realizar ningún tipo <strong>de</strong> ejercicio <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con osteoporosis predispone a una pérdida <strong>de</strong> DMO <strong>de</strong>l<br />

2.7% anual, <strong>en</strong> ambos <strong>de</strong> nu<strong>es</strong>tros grupos <strong>es</strong>tudiados no se observaron<br />

pérdidas proporcional<strong>es</strong> al tiempo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong>l mismo.<br />

Una <strong>de</strong> las probabilida<strong>de</strong>s por la cual no <strong>en</strong>contramos los cambios<br />

<strong>es</strong>perados <strong>en</strong> la DMO <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con ejercicios isocinéticos,<br />

pudo haberse <strong>de</strong>bido al arco <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> flexión al que<br />

fueron sometidas las paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (50 grados), amplitud <strong>en</strong> la cual no<br />

actúa <strong>el</strong> músculo psoas. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> éste a niv<strong>el</strong><br />

lumbar, los cambios por <strong>es</strong>trés local no son significativos como para<br />

producir un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la DMO (ley <strong>de</strong> Wolff). En la corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong><br />

datos <strong>en</strong>tre DMOI-PFRI y DMOF-PFRF <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con ejercicios isocinéticos no mostró una significancia <strong>es</strong>tadística<br />

a<strong>de</strong>cuada. Estos re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s se <strong>de</strong>bieron <strong>en</strong> parte al tamaño <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra,<br />

la cual fue pequeña para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>mostrar lo planteado <strong>en</strong> la<br />

hipót<strong>es</strong>is. Sin embargo, la dificultad para po<strong>de</strong>r aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> casos se <strong>de</strong>bió a los criterios <strong>de</strong> inclusión y exclusión, los cual<strong>es</strong><br />

tuvieron como objetivo po<strong>de</strong>r <strong>es</strong>tabilizar las variabl<strong>es</strong> que pudieron<br />

influir <strong>de</strong> manera importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> las paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Mas sin<br />

embargo, consi<strong>de</strong>ramos que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra y<br />

<strong>el</strong> darle un seguimi<strong>en</strong>to a 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> y un año, podría <strong>de</strong>mostrar una<br />

corr<strong>el</strong>ación <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l síndrome <strong>de</strong> tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2 <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

Iztapalapa <strong>de</strong>l DIF<br />

Dr. José Manu<strong>el</strong> Muñoz Acuña*<br />

edigraphic.com<br />

* Médico R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> 3er. grado <strong>de</strong> la Especialidad <strong>de</strong> Medicina<br />

<strong>de</strong> Rehabilitación. Sistema Nacional para <strong>el</strong> D<strong>es</strong>arrollo Integral<br />

<strong>de</strong> la Familia.<br />

OBJETIVO GENERAL. Determinar la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l STC <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

paci<strong>en</strong>te con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2. INTRODUCCIÓN. La dia-<br />

65


et<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus (DM) <strong>es</strong> un pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> gran :rop inci<strong>de</strong>ncia odarobale y FDP preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> la población mundial. Es sabido que <strong>es</strong>tos paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

cursan con complicacion<strong>es</strong> VC crónicas ed AS, como ci<strong>de</strong>mihparG la neuropatía periférica.<br />

La neuropatía diabética (ND) <strong>es</strong> una complicación común <strong>de</strong> la<br />

DM. Por otra parte, <strong>el</strong> síndrome <strong>de</strong>l tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo arap(STC)<br />

constituido<br />

por <strong>el</strong> atrapami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l nervio mediano a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo <strong>es</strong><br />

la mononeuropatía acidémoiB más frecu<strong>en</strong>te arutaretiL que :cihpargi<strong>de</strong>M<br />

afecta al organismo y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

paci<strong>en</strong>te con DM <strong>es</strong>ta patología <strong>es</strong> más frecu<strong>en</strong>te según report<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> la literatura. Exist<strong>en</strong> técnicas <strong>es</strong>pecíficas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio <strong>el</strong>ectrodiagnóstico<br />

que nos permit<strong>en</strong> <strong>es</strong>tablecer un diagnóstico muy<br />

certero <strong>de</strong> ND y <strong>de</strong> STC. Una característica <strong>es</strong> que <strong>es</strong>tos <strong>es</strong>tudios<br />

nos permit<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> tipo y grado <strong>de</strong> l<strong>es</strong>ión <strong>de</strong> la ND y <strong>de</strong>l<br />

STC inclusive <strong>en</strong> condicion<strong>es</strong> <strong>su</strong>bclínicas. En la literatura se reporta<br />

con bastante frecu<strong>en</strong>cia la coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>es</strong>tas dos <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

(ND y STC) <strong>en</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con DM. En <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio nos limitaremos<br />

a la evaluación <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM tipo 2 y nu<strong>es</strong>tra<br />

expectativa <strong>es</strong> que la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> STC sea mayor al 10% <strong>en</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM tipo 2. MATERIAL Y MÉTODOS. Sitio <strong>de</strong>l<br />

<strong>es</strong>tudio: Laboratorio <strong>de</strong> Electrodiagnóstico <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

“Iztapalapa” <strong>de</strong>l Sistema Nacional para <strong>el</strong> D<strong>es</strong>arrollo Integral<br />

<strong>de</strong> la Familia. Población <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio: Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diagnóstico<br />

<strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2 que acudieron a la con<strong>su</strong>lta externa<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> marzo a junio <strong>de</strong>l 2003 que cumplieron<br />

con los criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección y que <strong>de</strong>cidieron participar<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio. Diseño <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio: El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> transversal-analítico,<br />

prospectivo y <strong>de</strong>scriptivo. Criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección: Criterios<br />

<strong>de</strong> inclusión. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2, edad <strong>de</strong><br />

30 a 65 años, y que dieran <strong>su</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to a participar <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong>tudio. Criterios <strong>de</strong> exclusión. A paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s neuromuscular<strong>es</strong>,<br />

antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> quirúrgicos <strong>de</strong> miembros torácicos, o<br />

neuropatías <strong>de</strong> otras causas. Tamaño <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra: Se <strong>es</strong>timó mediante<br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>es</strong>tadístico una n = 60. D<strong>es</strong>cripción g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio: Se l<strong>es</strong> realizó historia clínica completa,<br />

exploración clínica <strong>es</strong>pecífica y dirigida, se practicó <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong><br />

neuroconducción nerviosa mediante técnicas <strong>es</strong>tandarizadas para<br />

<strong>de</strong>tección <strong>de</strong> neuropatía diabética y <strong>de</strong> síndrome <strong>de</strong> tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo.<br />

RESULTADOS. En <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te trabajo se evaluaron a 62 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

por<strong>tado</strong>r<strong>es</strong> <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2, <strong>es</strong>te grupo quedó<br />

constituido por 47 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino (75.8%), y 15 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>l sexo masculino (24.2%); <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> edad global<br />

fue <strong>de</strong> 54.3 ± 7.0 años. El tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la DM al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio fue <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> 82.3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>, asimismo se<br />

registró <strong>el</strong> valor más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre, <strong>de</strong>terminándose<br />

anormalidad <strong>en</strong> 45 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. D<strong>es</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>el</strong>ectrofisiológico,<br />

se docum<strong>en</strong>tó la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> neuropatía diabética <strong>en</strong> 29<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (45.7%), algunos <strong>de</strong> los parámetros <strong>el</strong>ectrofisiológicos<br />

que apoyaron <strong>es</strong>te diagnóstico fueron: aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

acción s<strong>en</strong>sorial <strong>de</strong>l nervio <strong>su</strong>ral (23 extremida<strong>de</strong>s); prolongación<br />

o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta F <strong>de</strong> tibial (22 extremida<strong>de</strong>s) disminución<br />

<strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conducción motora para nervios tibial posterior<br />

(19 extremida<strong>de</strong>s). Con r<strong>es</strong>pecto al tipo <strong>de</strong> neuropatía que se<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó con más frecu<strong>en</strong>cia fue: la neuropatía s<strong>en</strong>soriomotora <strong>de</strong><br />

tipo mixta con 15 (24.2%) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, y la neuropatía s<strong>en</strong>soriomotora<br />

<strong>de</strong> predominio <strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inizante con 14 (22.5%) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>,<br />

66<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

mi<strong>en</strong>tras que los 33 (53.2%) re<strong>su</strong>ltaron con <strong>es</strong>tudio <strong>el</strong>ectrofisioló-<br />

cihpargi<strong>de</strong>medodabor<br />

gico normal. D<strong>es</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>el</strong>ectrofisiológico se docum<strong>en</strong>tó<br />

la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> síndrome <strong>de</strong> tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo <strong>en</strong> 25 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

(40.3%), <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, 17 fueron <strong>en</strong> forma bilateral y 8 <strong>en</strong> forma unilateral.<br />

Los parámetros <strong>el</strong>ectrofisiológicos que apoyaron <strong>es</strong>te diagnóstico<br />

fueron: lat<strong>en</strong>cia s<strong>en</strong>sorial distal <strong>de</strong> nervio mediano prolongada<br />

(46 manos), prueba positiva <strong>de</strong> media palma s<strong>en</strong>sorial para<br />

nervio mediano (43 manos), prueba positiva s<strong>en</strong>sorial al IV <strong>de</strong>do<br />

(38 manos), <strong>es</strong>timulación nerviosa mixta (34 manos), difer<strong>en</strong>cia<br />

positiva rama cutánea palmar y primer nervio interdigital (32 manos);<br />

lat<strong>en</strong>cia motora distal <strong>de</strong> nervio mediano prolongada (28 manos);<br />

mediapalma motora (26 manos); signo <strong>de</strong> Bactriam (14 manos).<br />

En r<strong>el</strong>ación al <strong>es</strong>tudio <strong>el</strong>ectrofisiológico, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> l<strong>es</strong>ión<br />

que se pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó con mayor frecu<strong>en</strong>cia fue la neuroapraxia bilateral<br />

con 14 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (22.6%), posteriorm<strong>en</strong>te la neuroapraxia unilateral<br />

con 6 (9.7%) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, la axonotm<strong>es</strong>is bilateral <strong>en</strong> 3 (4.8%) y<br />

por último la axonotm<strong>es</strong>is unilateral <strong>en</strong> sólo un paci<strong>en</strong>te (1.6%).<br />

Evaluando la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong><br />

m<strong>el</strong>litus y la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la neuropatía diabética, se obtuvo un<br />

coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> punto biserial, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución<br />

y la neuropatía diabética diagnosticada <strong>en</strong> forma clínica y<br />

<strong>en</strong> forma <strong>el</strong>ectrofisiológica, la corr<strong>el</strong>ación fue baja pero <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa con p < 0.05. Asimismo evaluando la posible<br />

asociación <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus y la<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> síndrome <strong>de</strong> tún<strong>el</strong> carpiano (STC), se obtuvo un coefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> punto biserial, <strong>el</strong> cual arrojó una corr<strong>el</strong>ación<br />

prácticam<strong>en</strong>te nula con rpb = .06 y rpb = .008, r<strong>es</strong>pectivam<strong>en</strong>te.<br />

CONCLUSIONES. 1. Se confirma a la neuropatía periférica<br />

como una <strong>de</strong> las complicacion<strong>es</strong> frecu<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con que cursa la diabet<strong>es</strong><br />

m<strong>el</strong>litus, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista clínico y <strong>el</strong>ectrofisiológico. 2.<br />

Se <strong>es</strong>tablece una corr<strong>el</strong>ación, <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus y la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

neuropatía periférica. 3. La afección <strong>de</strong> tipo s<strong>en</strong>sorial, <strong>de</strong>terminada<br />

<strong>en</strong> forma clínica y <strong>el</strong>ectrofisiológica, fue uno <strong>de</strong> los parámetros<br />

más frecu<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. 4. La preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l síndrome <strong>de</strong>l tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo<br />

<strong>es</strong> mucho mayor <strong>en</strong> la población <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus<br />

tipo 2 que <strong>en</strong> la población g<strong>en</strong>eral. 5. La lat<strong>en</strong>cia distal s<strong>en</strong>sorial<br />

<strong>de</strong>l nervio mediano constituye uno <strong>de</strong> los parámetros <strong>el</strong>ectrofisiológicos<br />

que más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se alteran. 6. Los <strong>es</strong>tudios<br />

<strong>el</strong>ectrofisiológicos permit<strong>en</strong> <strong>es</strong>tablecer <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> neuropatía<br />

diabética y/o síndrome <strong>de</strong>l tún<strong>el</strong> <strong>de</strong>l carpo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> diabéticos<br />

que pue<strong>de</strong>n cursar <strong>en</strong> forma asintomática.<br />

Toxina botulínica tipo “A” como coadyuvante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

rehabilitatorio <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>en</strong> miembro torácico secundaria a ev<strong>en</strong>to vascular cerebral<br />

edigraphic.com<br />

Dra. María El<strong>en</strong>a Mazadiego González,* Dr. J<strong>es</strong>ús V<strong>el</strong>ázquez García,*<br />

Dra. Adriana Ivonne Cervant<strong>es</strong> Vázquez*<br />

INTRODUCCIÓN. El término <strong>es</strong>pasticidad se aplica, <strong>en</strong> forma global,<br />

a todas aqu<strong>el</strong>las anomalías <strong>de</strong> la regulación <strong>de</strong>l tono <strong>de</strong>l músculo<br />

<strong>es</strong>qu<strong>el</strong>ético que re<strong>su</strong>ltan <strong>de</strong> l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> a varios niv<strong>el</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong>l sistema<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

nervioso c<strong>en</strong>tral (SNC). La <strong>es</strong>pasticidad <strong>es</strong> una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong><br />

discapacidad física; por <strong>su</strong> etiología se <strong>de</strong>sarrolla gradualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

los primeros m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> producirse la l<strong>es</strong>ión. Las alteracion<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vida diaria secundarias a las <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>de</strong> las<br />

l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> <strong>de</strong> la neurona motora c<strong>en</strong>tral, <strong>es</strong>pecíficam<strong>en</strong>te aqu<strong>el</strong>las r<strong>el</strong>acionadas<br />

con <strong>el</strong> síndrome <strong>es</strong>pástico, limitan <strong>de</strong> forma importante<br />

la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l individuo con <strong>es</strong>te tipo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos. Una<br />

aproximación racional para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pasticidad <strong>es</strong><br />

<strong>el</strong> empleo <strong>de</strong> fármacos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>su</strong> lugar <strong>de</strong> acción a niv<strong>el</strong> local,<br />

cuyas propieda<strong>de</strong>s y efectos t<strong>en</strong>gan una mayor duración, m<strong>en</strong>os agr<strong>es</strong>ivos,<br />

y m<strong>en</strong>or efectos secundarios y corroborada <strong>su</strong> eficacia. El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te<br />

trabajo propone un tratami<strong>en</strong>to precoz y agr<strong>es</strong>ivo que combina<br />

la inyección focal <strong>de</strong> toxina botulínica tipo A y la terapia física y<br />

ocupacional, como una <strong>es</strong>trategia i<strong>de</strong>al para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pasticidad<br />

para <strong>de</strong>mostrar la efectividad <strong>de</strong> la toxina botulínica tipo<br />

A, como coadyuvante <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

adultos con <strong>es</strong>pasticidad <strong>en</strong> miembro torácico secundaria a ev<strong>en</strong>to<br />

vascular cerebral. OBJETIVO. 1. Aplicación <strong>de</strong> toxina botulínica<br />

tipo “A”, (TB “A”) para la disminución <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pasticidad secundaria<br />

a ev<strong>en</strong>to vascular cerebral (EVC) <strong>en</strong> miembro torácico, para facilitar<br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio. 2. Uso <strong>de</strong> toxina botulínica tipo<br />

“A” para la prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> complicacion<strong>es</strong> musculo<strong>es</strong>qu<strong>el</strong>éticas (contracturas,<br />

<strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s), <strong>en</strong> miembro torácico <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong><br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>to va<strong>su</strong>lar cerebral. HIPÓTESIS. El uso <strong>de</strong> la toxina<br />

botulínica tipo “A” <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>to vascular<br />

cerebral, disminuye la <strong>es</strong>pasticidad y coadyuva al programa <strong>de</strong> rehabilitación<br />

para mejorar la funcionalidad <strong>de</strong>l miembro torácico. MA-<br />

TERIAL Y MÉTODOS. Se realizó un <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong>scriptivo, longitudinal,<br />

prospectivo y observacional. El <strong>es</strong>tudio fue realizado <strong>en</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l Módulo <strong>de</strong> Neurológicos <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación Región Norte, ubicada <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> México.<br />

Participaron personas <strong>de</strong>l sexo masculino y fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong>tre los<br />

18 y 80 años, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 01 <strong>de</strong> mayo y <strong>el</strong> 31 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong>l 2003, con <strong>el</strong><br />

diagnóstico <strong>de</strong> hemipar<strong>es</strong>ia o hemiplejía <strong>es</strong>pástica <strong>en</strong> miembro torácico<br />

(<strong>de</strong>recho o izquierdo), secundaria a ev<strong>en</strong>to vascular cerebral<br />

(isquémico, trombótico o hemorrágico), con dificultad para <strong>su</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la vida diaria (ADVH). La historia clínica se realizó por<br />

un médico r<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> 3er año (no <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador r<strong>es</strong>ponsable), la<br />

que consistió <strong>en</strong> interrogatorio , exploración física, medición <strong>de</strong> arcos<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to, uso <strong>de</strong> <strong>es</strong>calas <strong>de</strong> Ashworth para calificación<br />

<strong>de</strong>l tono, Brunnstrom para <strong>el</strong> control volitivo <strong>de</strong> miembro torácico y<br />

<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> Barth<strong>el</strong>; cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> ADVH,<br />

sólo se tomaron los <strong>en</strong>unciados que involucraban <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l miembro<br />

torácico (v<strong>es</strong>tido, aseo, alim<strong>en</strong>tación, baño, uso <strong>de</strong> inodoro),<br />

<strong>es</strong>to con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te,<br />

(ya que <strong>el</strong> r<strong>es</strong>to <strong>de</strong> los <strong>en</strong>unciados involucra miembro pélvico, y éste<br />

no fue valorado para <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio). Dándose como valor máximo<br />

40 puntos (100%), para qui<strong>en</strong> no tuviera ninguna limitación <strong>en</strong><br />

<strong>es</strong>tas activida<strong>de</strong>s. Todo <strong>es</strong>to reportándose <strong>en</strong> las hojas <strong>de</strong> captación<br />

que <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador diseñó para <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio. Se otorgó cita a los 15<br />

días, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la aplicación, por ser éste <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mayor<br />

actividad <strong>de</strong>l medicam<strong>en</strong>to y se volvieron a valorar al m<strong>es</strong>, dos y<br />

tr<strong>es</strong> m<strong>es</strong><strong>es</strong>, tomando la información <strong>de</strong> arcos <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to, <strong>es</strong>calas<br />

<strong>de</strong> Ashworth, Brunnstrom e índice <strong>de</strong> Barth<strong>el</strong>, si<strong>en</strong>do comparada<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

con la información <strong>de</strong> base (sin medicam<strong>en</strong>to). Una vez recaudada<br />

toda la información <strong>de</strong> los 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te,<br />

se procedió hacer una <strong>es</strong>cala (hecha por <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador), para dar<br />

una calificación <strong>en</strong> cuanto a la evolución <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te. Se clasificó<br />

como: exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te, bu<strong>en</strong>o, regular y malo a la evolución inicial y<br />

final, <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> las <strong>es</strong>calas valoradas <strong>en</strong> los <strong>su</strong>jetos <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio<br />

(Ashworth, Barth<strong>el</strong> y Brunnstrom). Se consi<strong>de</strong>ró la sigui<strong>en</strong>te <strong>es</strong>cala<br />

diseñada por <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador:<br />

Escala Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te Bu<strong>en</strong>o Regular Malo<br />

(100%) (75%) (50%) (25%)<br />

Ashworth 0 1 a 1+ 2 a 3 4<br />

Barth<strong>el</strong> 40 30 20 10<br />

puntos puntos puntos puntos<br />

Brunstrom 5 a 6 4 2 a 3 1<br />

RESULTADOS. Se captaron 16 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, todos <strong>el</strong>los con diagnóstico<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>pasticidad <strong>en</strong> miembro torácico, secundaria a EVC. Con<br />

un rango <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 18 a 80 años y una media <strong>de</strong> 53.81 años, con<br />

una <strong>de</strong>sviación <strong>es</strong>tándar <strong>de</strong> + 17.34. La proporción <strong>en</strong> cuanto al<br />

sexo y lado afec<strong>tado</strong> fue <strong>de</strong> 10 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l sexo masculino (62.5%)<br />

y 6 <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino (37.5%); que t<strong>en</strong>ían <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> hemipar<strong>es</strong>ia<br />

<strong>es</strong>pástica <strong>de</strong>recha <strong>en</strong> 10 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (62.5%) y 6 con hemipar<strong>es</strong>ia<br />

<strong>es</strong>pástica izquierda (37.5%). Se comparó los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s final<strong>es</strong><br />

(3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>) con los inicial<strong>es</strong> (sin tratami<strong>en</strong>to). Se <strong>en</strong>contraron cambios<br />

favorabl<strong>es</strong> <strong>en</strong> 12 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (75%) y no se <strong>en</strong>contraron cambios<br />

<strong>en</strong> 4 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (25%). En la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> Ashworth se obtuvo un valor<br />

global inicial <strong>de</strong>l 75% <strong>en</strong> los 16 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, y uno final <strong>de</strong>l 75% (p<br />

0.002), Brunnstrom inicial <strong>de</strong> 50% y final <strong>de</strong> 86.25% (p 0.002),<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong> un valor global inicial <strong>de</strong> 58% y uno final<br />

<strong>de</strong>l 79% (p 0.001). Si<strong>en</strong>do significativos los cambios <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong><br />

las <strong>es</strong>calas posterior al tratami<strong>en</strong>to con toxina botulínica tipo “A”.<br />

CONCLUSIONES. 1. La aplicación <strong>de</strong> la toxina botulínica tipo “A”<br />

disminuye la <strong>es</strong>pasticidad secundaria a ev<strong>en</strong>to vascular cerebral (<strong>de</strong><br />

diversa etiología), <strong>en</strong> miembro torácico y facilita <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio.<br />

2. El uso <strong>de</strong> la toxina botulínica tipo “A” previ<strong>en</strong>e las<br />

complicacion<strong>es</strong> musculo<strong>es</strong>qu<strong>el</strong>éticas (contracturas, <strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s),<br />

<strong>en</strong> miembro torácico <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>pasticidad secundaria a ev<strong>en</strong>to<br />

vascular cerebral. 3. El manejo rehabilitatorio integral <strong>es</strong> fundam<strong>en</strong>tal<br />

para disminuir la <strong>es</strong>pasticidad y mejorar la funcionalidad <strong>de</strong><br />

las extremida<strong>de</strong>s involucradas.<br />

Caracterización <strong>el</strong>ectrofisiológica <strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2<br />

edigraphic.com<br />

Aída Barrera Ortiz,* David A Escobar Rodríguez,** Margarita<br />

Torr<strong>es</strong> Tamayo, Ignacio Dev<strong>es</strong>a Gutiérrez***<br />

* Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación. Unidad<br />

<strong>de</strong> Medicina Física Región Norte. Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro<br />

Social, ** Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación.<br />

67


Jefe <strong>de</strong> Educación Médica e Inv<strong>es</strong>tigación <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física Región C<strong>en</strong>tro. Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social,<br />

*** Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación. Director<br />

<strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física Región Norte. Instituto Mexicano<br />

<strong>de</strong>l Seguro Social.<br />

INTRODUCCIÓN. Varios inv<strong>es</strong>tigador<strong>es</strong> han repor<strong>tado</strong> que niños<br />

y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sarrollar diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus (DM2) similar<br />

a la observada <strong>en</strong> adultos, consi<strong>de</strong>rándose que existe una epi<strong>de</strong>mia<br />

<strong>de</strong> DM2 <strong>en</strong> población pediátrica. En <strong>el</strong> Hospital G<strong>en</strong>eral “Gau<strong>de</strong>ncio<br />

González Garza” C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “La Raza” <strong>de</strong>l IMSS,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2002 se realizó un <strong>es</strong>tudio <strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con<br />

diagnóstico <strong>de</strong> DM2, concluyeron que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> casos <strong>en</strong> <strong>es</strong>te<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to ha aum<strong>en</strong><strong>tado</strong> <strong>en</strong> forma importante. Hay evi<strong>de</strong>ncia<br />

que las complicacion<strong>es</strong> microvascular<strong>es</strong> <strong>de</strong> la DM2 son extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

agr<strong>es</strong>ivas <strong>en</strong> jóv<strong>en</strong><strong>es</strong>, sin embargo, <strong>de</strong>sconocemos si <strong>en</strong><br />

población pediátrica mexicana, las complicacion<strong>es</strong> crónicas, <strong>es</strong>pecíficam<strong>en</strong>te<br />

la neuropatía, <strong>es</strong>tá pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diagnóstico<br />

<strong>de</strong> diabet<strong>es</strong>. El término neuropatía diabética se refiere a las alteracion<strong>es</strong><br />

morfológicas y funcional<strong>es</strong> <strong>de</strong>l sistema nervioso periférico<br />

causadas por la DM, cuando no exist<strong>en</strong> otras causas <strong>de</strong> neuropatía.<br />

La neuropatía distal s<strong>en</strong>sorial simétrica <strong>es</strong> la forma clínica más<br />

común. Pue<strong>de</strong> dar lugar a complicacion<strong>es</strong> grav<strong>es</strong>: la úlcera plantar<br />

y la neuroartropatía por lo que todos los individuos con diabet<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> recibir una evaluación cuidadosa <strong>de</strong> los pi<strong>es</strong>. Estudios <strong>el</strong>ectrofisiológicos<br />

<strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM1 confirman datos<br />

<strong>de</strong> neuropatía <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> datos clínicos. La neuropatía pue<strong>de</strong><br />

ser valorada clínicam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> dispositivo <strong>de</strong> Semm<strong>es</strong>-Weinstein,<br />

y la “confirmación” <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> la neuropatía clínica requiere<br />

los hallazgos <strong>de</strong> anormalida<strong>de</strong>s inequívocas sobre los <strong>es</strong>tudios<br />

<strong>de</strong> conducción nerviosa. Dichas pruebas y la <strong>de</strong>tección temprana<br />

<strong>de</strong> la neuropatía a m<strong>en</strong>udo ofrec<strong>en</strong> una oportunidad crucial para <strong>el</strong><br />

paci<strong>en</strong>te con diabet<strong>es</strong> <strong>de</strong> alterar activam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> curso <strong>en</strong> <strong>su</strong> control<br />

<strong>su</strong>bóptimo <strong>de</strong> la glicemia e implem<strong>en</strong>tar cuidados <strong>en</strong> los pi<strong>es</strong> ant<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la morbilidad, ya que se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

int<strong>en</strong>sivo reduce <strong>el</strong> ri<strong>es</strong>go <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar déficit clínico y<br />

<strong>el</strong>ectrofisiológico <strong>de</strong> la neuropatía diabética. El objetivo <strong>de</strong> <strong>es</strong>te<br />

<strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> <strong>de</strong>mostrar que las características clínicas y <strong>el</strong>ectrofisiológicas<br />

<strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2 se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran alteradas <strong>en</strong> comparación con niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

sanos. MATERIAL Y MÉTODOS Es un <strong>es</strong>tudio transversal<br />

analítico que se realizó <strong>en</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y<br />

Rehabilitación Región Norte <strong>de</strong>l IMSS. Se <strong>es</strong>timó una mu<strong>es</strong>tra <strong>de</strong><br />

24 niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2. Se incluyeron<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo A niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo<br />

2; <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo B se incluyeron niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

sanos. Las variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio fueron: edad, p<strong>es</strong>o, talla, índice <strong>de</strong><br />

masa corporal (IMC), antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> familiar<strong>es</strong> <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus<br />

tipo 2, tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong>, acantosis nígricans y<br />

s<strong>en</strong>sibilidad plantar con monofilam<strong>en</strong>to Semm<strong>es</strong> Weinstein. Los<br />

parámetros <strong>el</strong>ectrofisiológicos <strong>es</strong>tudiados fueron: lat<strong>en</strong>cia, amplitud,<br />

v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> neuroconducción y razón <strong>de</strong> amplitud s<strong>en</strong>sorial<br />

<strong>su</strong>ral/radial. Se realizó historia clínica que incluyó interrogatorio y<br />

exploración física. Se exploró int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te la s<strong>en</strong>sibilidad,<br />

68<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

fuerza muscular y reflejo aquíleo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a polineuropatía. La<br />

s<strong>en</strong>sibilidad <strong>su</strong>perficial fue valorada con <strong>el</strong> monofilam<strong>en</strong>to Semm<strong>es</strong>-Weinstein<br />

<strong>en</strong> 6 áreas <strong>es</strong>pecíficas <strong>de</strong>l pie. Se evaluó la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> acantosis nígricans <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> cu<strong>el</strong>lo, axilas, rodillas, tobillos<br />

y nudillos, mediante observación y palpación <strong>de</strong> acuerdo a la<br />

<strong>es</strong>cala. Se realizaron los <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> conducción nerviosa <strong>es</strong>pecíficos<br />

utilizando un equipo Nicolet Viking <strong>de</strong> 4 canal<strong>es</strong> y técnicas<br />

<strong>el</strong>ectrofisiológicas <strong>es</strong>tandarizadas. Fue creada una base <strong>de</strong> datos<br />

para <strong>es</strong>ta inv<strong>es</strong>tigación, y posteriorm<strong>en</strong>te se efectuó <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico<br />

mediante <strong>el</strong> programa SPSS 11.0. Las variabl<strong>es</strong> numéricas<br />

se expr<strong>es</strong>an como medias ± <strong>de</strong>sviación <strong>es</strong>tándar. Se <strong>es</strong>timó la<br />

prueba t <strong>de</strong> Stu<strong>de</strong>nt, U <strong>de</strong> Mann-Whitney y Chi2 . Los padr<strong>es</strong> <strong>de</strong> los<br />

niños incluidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio firmaron un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

informado con la Declaración <strong>de</strong> H<strong>el</strong>sinki. El <strong>es</strong>tudio fue<br />

aprobado por <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Ética Médica local <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong><br />

Medicina Física y Rehabilitación Región Norte. RESULTADOS.<br />

Se <strong>es</strong>tudiaron 48 <strong>su</strong>jetos divididos <strong>en</strong> dos grupos, <strong>el</strong> grupo A <strong>es</strong>tuvo<br />

constituido por 24 niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM2 y <strong>el</strong> grupo B<br />

por 24 niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sanos. La edad promedio<br />

<strong>en</strong> años fue 14.7 <strong>en</strong> grupo A y 13.7 <strong>en</strong> grupo B. Se <strong>en</strong>contró<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong> p<strong>es</strong>o y <strong>el</strong> IMC (p <<br />

0.05). El tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> fue 2.5 años <strong>en</strong> promedio.<br />

La pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acantosis nígricans fue <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM2 (p < 0.05). No se<br />

<strong>en</strong>contró ningún dato <strong>de</strong> anormalidad al explorar s<strong>en</strong>sibilidad <strong>su</strong>perficial,<br />

fuerza muscular y reflejos <strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong> rutina. En<br />

la evaluación <strong>de</strong> la función s<strong>en</strong>sorial utilizando los monofilam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> Semm<strong>es</strong>-Weinstein, se <strong>en</strong>contró difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa (p < 0.001) <strong>en</strong>tre ambos grupos. En <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> conducción<br />

nerviosa s<strong>en</strong>sorial, se <strong>en</strong>contraron alteracion<strong>es</strong> significativas<br />

para <strong>el</strong> grupo A <strong>en</strong> lat<strong>en</strong>cia distal <strong>de</strong> nervio mediano, voltaje<br />

<strong>de</strong>l nervio <strong>su</strong>ral, v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conducción <strong>de</strong> nervio cubital y razón<br />

<strong>de</strong> amplitud <strong>su</strong>ral/radial. En <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> conducción nerviosa<br />

motora se <strong>en</strong>contraron alteracion<strong>es</strong> significativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo A <strong>en</strong><br />

lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nervio radial, voltaje <strong>de</strong> nervios cubital, radial y tibial<br />

y v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conducción <strong>de</strong> nervio mediano, cubital, radial, peroneo<br />

y tibial. Con r<strong>es</strong>pecto a las pruebas tardías (r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta “F” y<br />

reflejo “H”) los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s mostraron alteración <strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia para<br />

<strong>el</strong> grupo A, obt<strong>en</strong>iéndose una difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

DISCUSIÓN. Una <strong>de</strong> las afeccion<strong>es</strong> tempranas <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con DM2 <strong>es</strong> la alteración <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad, sobre todo<br />

<strong>su</strong>perficial; Karavanaki la refiere mediante la evaluación <strong>de</strong> la percepción<br />

vibratoria y reporta alteración <strong>en</strong> un 6.2%. La s<strong>en</strong>sibilidad<br />

<strong>de</strong> la población <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio fue valorada mediante <strong>el</strong> uso <strong>de</strong>l monofilam<strong>en</strong>to<br />

Semm<strong>es</strong> Weinstein lo cual ha sido utilizado <strong>en</strong> población<br />

adulta. Los hallazgos clínicos <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> los integrant<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> ambos grupos los colocan <strong>en</strong> la categoría <strong>de</strong> normalidad. Sin<br />

embargo, la percepción <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad fue <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or<br />

<strong>en</strong> los niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM2. Uno <strong>de</strong> los parámetros<br />

<strong>el</strong>ectrofisiológicos que se m<strong>en</strong>ciona reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la literatura<br />

como un indicador temprano <strong>de</strong>l daño <strong>de</strong>l nervio periférico <strong>es</strong> la<br />

Razón <strong>de</strong> Amplitud S<strong>en</strong>sorial Sural/Radial. Ha sido <strong>es</strong>tudiado por<br />

Seward y Pastore <strong>en</strong> población adulta con DM2 mostrando <strong>su</strong> utilidad<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> polineuropatía axonal leve. Hasta la fe-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

cha, no exist<strong>en</strong> report<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>es</strong>te indicador <strong>en</strong> población pediátrica.<br />

La evaluación <strong>el</strong>ectrofisiológica mostró que los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong><br />

tuvieron alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> la Razón <strong>de</strong> Amplitud S<strong>en</strong>sorial Sural/<br />

Radial lo que traduce afectación <strong>de</strong> nervio periférico. Estas alteracion<strong>es</strong><br />

fueron <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativas cuando se comparan<br />

con los individuos sin diabet<strong>es</strong>. Este hallazgo concuerda por lo<br />

repor<strong>tado</strong> <strong>en</strong> la literatura, sobre todo <strong>en</strong> población <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

diabéticos adultos. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>en</strong> los <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> conducción<br />

nerviosa coinci<strong>de</strong>n con lo repor<strong>tado</strong> <strong>en</strong> la literatura por Duska y<br />

cols qui<strong>en</strong><strong>es</strong> reportaron que los niños con DM1 tuvieron alteracion<strong>es</strong><br />

motoras <strong>en</strong> un 57% y disminución <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong>l <strong>su</strong>ral <strong>en</strong><br />

un 36%. Bahri y cols <strong>en</strong> niños diabéticos con edad promedio <strong>de</strong><br />

12.8 años y 6.8 años <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> <strong>en</strong>contraron neuropatía<br />

periférica diagnosticada clínicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un 10% y por <strong>el</strong>ectrofisiología<br />

<strong>en</strong> 29%. Una preval<strong>en</strong>cia similar fue reportada por<br />

Bao y cols qui<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>en</strong>contraron alteracion<strong>es</strong> <strong>el</strong>ectrofisiológicas <strong>en</strong><br />

18% <strong>de</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM y alteracion<strong>es</strong> clínicas <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

7.7% <strong>de</strong> <strong>es</strong>te grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Por otro lado Hylli<strong>en</strong>mark y Campea<br />

<strong>de</strong>mostraron que niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM1 no tuvieron<br />

clínicam<strong>en</strong>te sintomatología, sin embargo los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con más<br />

<strong>de</strong> 3 años <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taban disminución <strong>en</strong><br />

la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> conducción <strong>de</strong> nervios mediano motor y s<strong>en</strong>sorial,<br />

peroneo y <strong>su</strong>ral, lo que traduce <strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inización producida por la<br />

DM. En la literatura se reportan como características clínicas <strong>de</strong><br />

niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM2 un promedio <strong>de</strong> edad al diagnóstico<br />

<strong>en</strong>tre 12 y 14 años, <strong>el</strong> p<strong>es</strong>o y <strong>el</strong> IMC por arriba <strong>de</strong>l perc<strong>en</strong>til 85<br />

y una alta frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> acantosis nígricans. Todos <strong>es</strong>tos re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

concuerdan con los hallazgos <strong>de</strong>l pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio. Hasta la<br />

fecha <strong>es</strong>te <strong>es</strong> <strong>el</strong> primer <strong>es</strong>tudio que evalúa la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> neuropatía<br />

diabética <strong>en</strong> población pediátrica con DM Tipo 2. Los métodos<br />

para la valoración <strong>el</strong>ectrofisiológica utilizados (<strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> neuroconducción)<br />

han sido validados para <strong>su</strong> uso <strong>en</strong> población pediátrica.<br />

Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos indican claram<strong>en</strong>te que <strong>es</strong>tos niños y<br />

adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> afec<strong>tado</strong>s por la DM2, pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan alteracion<strong>es</strong> <strong>su</strong>til<strong>es</strong><br />

y <strong>su</strong>bclínicas que traduc<strong>en</strong> cierto grado <strong>de</strong> daño <strong>en</strong> los nervios<br />

periféricos. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta complicación <strong>en</strong> <strong>es</strong>tadios incipi<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

<strong>es</strong> nec<strong>es</strong>aria para <strong>es</strong>tablecer medidas <strong>en</strong>caminadas a retrasar<br />

la evolución <strong>de</strong> la polineuropatía. CONCLUSIONES. A p<strong>es</strong>ar <strong>de</strong><br />

que la exploración física dirigida no logra <strong>de</strong>tectar la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

algún tipo <strong>de</strong> alteración que comprometa <strong>el</strong> sistema nervioso periférico<br />

<strong>en</strong> niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2, <strong>es</strong> posible<br />

<strong>de</strong>tectar la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alteración <strong>su</strong>bclínica mediante <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong><br />

<strong>el</strong>ectrofisiología. Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus Tipo 2 <strong>en</strong> edad<br />

pediátrica mostraron una alta frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> los <strong>es</strong>tudios<br />

<strong>de</strong> conducción nerviosa, tanto <strong>en</strong> <strong>su</strong> compon<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sorial como<br />

motor. Los parámetros <strong>el</strong>ectrofisiológicos más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alterados<br />

<strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2 fueron: v<strong>el</strong>ocidad<br />

<strong>de</strong> conducción motora; amplitud <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> acción muscular<br />

compu<strong>es</strong>to; lat<strong>en</strong>cia absoluta <strong>en</strong> pruebas tardías. Se <strong>en</strong>contró alteración<br />

<strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>su</strong>perficial <strong>en</strong> los niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con<br />

DM2 utilizando la técnica y <strong>el</strong> monofilam<strong>en</strong>to Semm<strong>es</strong> Weinstein a<br />

p<strong>es</strong>ar <strong>de</strong> la amplia variabilidad <strong>en</strong> la <strong>es</strong>cala que utiliza para clasificar<br />

los hallazgos. Es importante <strong>de</strong>stacar la alta frecu<strong>en</strong>cia con que se<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta la acantosis nígricans <strong>en</strong> los niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

tipo 2, aun cuando no se pue<strong>de</strong> catalogar como un signo característico<br />

<strong>de</strong> ésta. Se <strong>su</strong>giere incluir los <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> conducción nerviosa<br />

<strong>en</strong> la evaluación integral <strong>de</strong> los niños y adol<strong>es</strong>c<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con DM2, ya<br />

que pue<strong>de</strong>n proveer <strong>de</strong> alteracion<strong>es</strong> nerviosas <strong>su</strong>bclínicas que no se<br />

<strong>de</strong>tectan <strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong> rutina.<br />

Influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación temprana sobre <strong>el</strong> neuro<strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>en</strong> niños con <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica<br />

grado II evaluado mediante pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados<br />

multimodal<strong>es</strong><br />

Dra. Angélica Elizabeth García Pérez,* Dra. Verónica Ramírez<br />

Alvarado*<br />

* Unidad <strong>de</strong> Medicina Física Siglo XXI: Instituto Mexicano <strong>de</strong>l<br />

Seguro Social.<br />

OBJETIVO. El propósito <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación<br />

fue <strong>es</strong>tablecer una corr<strong>el</strong>ación objetiva la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un programa<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación temprana <strong>en</strong> <strong>el</strong> neuro<strong>de</strong>sarollo <strong>en</strong> niños con<br />

<strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica grado II evaluados mediante <strong>es</strong>calas<br />

clínicas (G<strong>es</strong>s<strong>el</strong>) y pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados multimodal<strong>es</strong>. La<br />

<strong>en</strong>cefalopatía hipóxico isquémica como cualquier l<strong>es</strong>ión <strong>de</strong>l <strong>en</strong>céfalo<br />

causada por la interrupción <strong>de</strong> <strong>su</strong>plem<strong>en</strong>tos vital<strong>es</strong> para <strong>el</strong> cerebro,<br />

principalm<strong>en</strong>te oxíg<strong>en</strong>o y glucosa, por <strong>el</strong> tiempo <strong>su</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

para causar daño irreversible. En <strong>el</strong> sistema nervioso c<strong>en</strong>tral la <strong>en</strong>cefalopatía<br />

hipóxico-isquemia, <strong>es</strong> sin duda la consecu<strong>en</strong>cia más<br />

<strong>de</strong>vas<strong>tado</strong>ra <strong>de</strong> la asfixia perinatal. Dado los múltipl<strong>es</strong> mecanismos<br />

que <strong>es</strong>tán implicados <strong>en</strong> la producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica.<br />

Establecido que <strong>el</strong> mejor indicador <strong>de</strong> disfunción<br />

neurológica r<strong>es</strong>idual <strong>es</strong> la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> signos neurológicos<br />

durante la fase aguda <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad. En México no se cu<strong>en</strong>ta<br />

con datos <strong>es</strong>tadísticos precisos para la inci<strong>de</strong>ncia y preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica GII y se <strong>en</strong>globa <strong>en</strong> <strong>el</strong> rubro<br />

<strong>de</strong> asfixia perinatal. Con una inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> 1,5-6/1000 recién nacidos<br />

vivos y se calcula que ocasiona <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>neurológicas</strong> grav<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> un 20 a 30%. Por otro lado, <strong>es</strong> factor etiológico <strong>en</strong> un 10-25%<br />

<strong>de</strong> los niños con parálisis cerebral. De acuerdo a la clasificación <strong>de</strong><br />

Sarnat y Sarnat se <strong>es</strong>tablece que los recién nacidos con formas<br />

mo<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> asfixia habitualm<strong>en</strong>te asociada a <strong>en</strong>cefalopatía grado<br />

II. De <strong>el</strong>los aproximadam<strong>en</strong>te un 25% pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan ri<strong>es</strong>go <strong>de</strong> muerte<br />

y con ri<strong>es</strong>go <strong>de</strong> <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>de</strong> un 50%. Llegando a provocar una discapacidad.<br />

Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados son herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gran utilidad<br />

como coadyuvant<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> una amplia gama <strong>de</strong><br />

patologías al aportar medicion<strong>es</strong> objetivas sobre distintas variabl<strong>es</strong><br />

fisiológicas, <strong>es</strong>pecialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> áreas que por <strong>su</strong> complejidad<br />

y/o peculiarida<strong>de</strong>s son <strong>de</strong> difícil evaluación por <strong>el</strong> interrogatorio y<br />

la exploración física. Esto da particular r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> la población<br />

pediátrica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te no pue<strong>de</strong> aportarnos información<br />

<strong>de</strong> viva voz acerca <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>de</strong> las funcion<strong>es</strong> <strong>de</strong> los órganos <strong>de</strong><br />

los s<strong>en</strong>tidos y <strong>de</strong> los aparatos s<strong>en</strong>sitivos <strong>de</strong>l sistema nervioso. En<br />

lo que r<strong>es</strong>pecta al pronóstico exist<strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios que indican que los<br />

pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> son altam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibl<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar alteracion<strong>es</strong> funcional<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema nervioso c<strong>en</strong>-<br />

edigraphic.com<br />

69


tral durante la asfixia y posterior a la misma, Así mismo como<br />

indicador<strong>es</strong> <strong>de</strong> valor pronóstico a largo tiempo. Otros <strong>es</strong>tudios han<br />

<strong>es</strong>tablecido que los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> normal<strong>es</strong> <strong>en</strong> los<br />

niños realizados durante los primeros 4 días, ti<strong>en</strong>e bu<strong>en</strong> pronóstico.<br />

En r<strong>el</strong>ación con aqu<strong>el</strong>los que mu<strong>es</strong>tran anormalida<strong>de</strong>s; <strong>en</strong> los<br />

cual<strong>es</strong> se han pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tando problemas neurológicos durante <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

clínico. En la literatura no se cu<strong>en</strong>ta con <strong>es</strong>tudios que<br />

cuantifiqu<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>impacto</strong> <strong>de</strong> la terapia rehabilitatoria sobre <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

psicomotor <strong>de</strong> los niños, pero se ha <strong>de</strong>scrito que la maduración<br />

<strong>de</strong> la vía auditiva durante <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> niños sanos<br />

pue<strong>de</strong> medirse mediante <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> neuroconducción<br />

que se reflejará como un acortami<strong>en</strong>to progr<strong>es</strong>ivo <strong>de</strong> la<br />

lat<strong>en</strong>cia interpico I-V <strong>en</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados auditivos <strong>de</strong><br />

tallo cerebral <strong>de</strong> 0.06 ms por semana. Los mayor<strong>es</strong> cambios <strong>en</strong><br />

lat<strong>en</strong>cia, amplitud y morfología <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong><br />

(PES) han sido repor<strong>tado</strong>s al nacimi<strong>en</strong>to y los 2<br />

m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> vida. (Willis 1984 y Laureau 1988) lo cual se atribuye al<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mi<strong>el</strong>inización y al increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la sinapsis <strong>de</strong> la<br />

vía c<strong>en</strong>tral. La maduración <strong>en</strong> la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta periférica corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong><br />

a muy pocos cambios. La r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> Erb´s no mu<strong>es</strong>tra<br />

cambios <strong>de</strong> amplitud o lat<strong>en</strong>cia durante <strong>es</strong>te periodo. En r<strong>el</strong>ación<br />

a la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta cervical que sólo mu<strong>es</strong>tra mínimos cambios <strong>en</strong><br />

la disminución <strong>de</strong> la lat<strong>en</strong>cia. En r<strong>el</strong>ación a la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta cortical <strong>el</strong><br />

3er. m<strong>es</strong> <strong>de</strong> vida se observan cambios <strong>su</strong>bstancial<strong>es</strong> <strong>en</strong> la morfología<br />

y lat<strong>en</strong>cia. Pero para la 3ra. semana <strong>de</strong> edad la forma <strong>de</strong> la onda<br />

<strong>es</strong> semejante a la <strong>de</strong>l adulto <strong>en</strong> morfología N20 y P22 si<strong>en</strong>do las <strong>de</strong><br />

mayor <strong>de</strong>sviación. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> anormalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

provocados somotos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> <strong>en</strong> recién nacidos a término<br />

asfixiados <strong>es</strong> <strong>de</strong>l 33 al 65%. Se ha <strong>es</strong>tablecido que si las anormalida<strong>de</strong>s<br />

persist<strong>en</strong> se asocia con déficit neurológicos. Estableciéndose<br />

<strong>en</strong> varios <strong>es</strong>tudios que los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong><br />

son altam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>sibl<strong>es</strong> <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir alteracion<strong>es</strong> agudas <strong>de</strong>l<br />

sistema nervioso c<strong>en</strong>tral durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> <strong>de</strong> hipoxia<br />

con una s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>l 86% y una <strong>es</strong>pecificidad <strong>de</strong>l 77%<br />

para nervio mediano. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> forma repetida brindan más información que una sola<br />

<strong>de</strong>terminación. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados multimodal<strong>es</strong> han sido<br />

ampliam<strong>en</strong>te utilizados <strong>en</strong> la evolución clínica, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> alto ri<strong>es</strong>go. Si<strong>en</strong>do objetivos, reproducibl<strong>es</strong>,<br />

e indicador<strong>es</strong> s<strong>en</strong>sitivos <strong>en</strong> muchas patología <strong>de</strong> tallo cerebral.<br />

MATERIAL Y MÉTODOS. Se realizó <strong>es</strong>tudio clínico controlado<br />

<strong>de</strong> diseño intra-grupo. Mediante mu<strong>es</strong>treo probabilístico<br />

se aceptaron para participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio a niños que acudieran a<br />

solicitar con<strong>su</strong>lta a la UMFRSSXXI, con diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalopatía<br />

hipóxico-isquémica grado II que al evaluarlos cubrieran los<br />

criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección, cuyos padr<strong>es</strong> aceptaran participar mediante<br />

la firma <strong>de</strong> la carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado, m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> <strong>de</strong> 1<br />

año, <strong>de</strong> cualquier sexo y sin pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar malformacion<strong>es</strong>, hipoacusia<br />

y antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> <strong>de</strong> prematurez, compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> los m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> junio<br />

a diciembre <strong>de</strong>l 2003. Estudiándose un total <strong>de</strong> 20 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>; 10<br />

<strong>de</strong>l sexo masculino y 10 fem<strong>en</strong>inos, con eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre<br />

1 a 8 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> edad. Los factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go que pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron los<br />

niños fueron: hipoxia perinatal (100%), antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>es</strong>tancia<br />

<strong>en</strong> UCIN (18 niños 90%) <strong>de</strong> hasta 20 días <strong>el</strong> mayor y <strong>el</strong> más corto<br />

70<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> 6 días, con apgar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 3 hasta 8, e hiperbilirrubinemia (100%).<br />

ASPECTOS ÉTICOS. En <strong>es</strong>te contexto, realizar un <strong>es</strong>tudio comparando<br />

los niños con tratami<strong>en</strong>to y obt<strong>en</strong>er niños sin tratami<strong>en</strong>to<br />

no <strong>es</strong> posible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista ético, por lo que los valor<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia fueron tomados <strong>de</strong> trabajos realizados <strong>en</strong> niños sanos<br />

(control<strong>es</strong> históricos). PROCEDIMIENTOS. Posterior a la<br />

firma <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado se realizó historia clínica <strong>en</strong>focada<br />

al área neurológica, se l<strong>es</strong> aplicó la valoración <strong>de</strong> G<strong>es</strong>s<strong>el</strong><br />

por <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> Psicología y se l<strong>es</strong> practicó <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> (auditivos, vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> y somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> nervio mediano). Ambos <strong>es</strong>tudios se realizaron ant<strong>es</strong><br />

y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación<br />

temprana, con almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los datos <strong>en</strong> (exc<strong>el</strong> y SPSS).<br />

ANÁLISIS ESTADÍSTICO. La distribución <strong>de</strong> los datos se comparó<br />

con la curva <strong>de</strong> normalidad mediante la prueba <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnoff.<br />

Se utilizó <strong>es</strong>tadística paramétrica para la evaluación<br />

<strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias, amplitu<strong>de</strong>s e intervalos <strong>de</strong> los registros ya que<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron distribución normal, a través <strong>de</strong> la prueba T-Stu<strong>de</strong>nt<br />

para mu<strong>es</strong>tras <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong> y prueba <strong>de</strong> Wilcoxon para evaluar los<br />

coci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Se utilizó coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong><br />

Spearman (rs ) para comparar la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> multimodal<strong>es</strong><br />

y <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo obt<strong>en</strong>ido mediante la <strong>es</strong>cala<br />

<strong>de</strong> G<strong>es</strong>s<strong>el</strong>. Se aplicó prueba <strong>de</strong> regr<strong>es</strong>ión lineal múltiple a los parámetros<br />

que mostraron asociación significativa. DISCUSIÓN. Se<br />

ha <strong>de</strong>scrito que los programas <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación temprana <strong>en</strong> cualquier<br />

niño ayuda a facilitar o pot<strong>en</strong>cializar <strong>su</strong> neuro<strong>de</strong>sarrollo. En<br />

niños con daño cerebral, se ha propu<strong>es</strong>to que abre un extraordinario<br />

campo sobre las pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recuperación funcional y la<br />

reparación <strong>es</strong>tructural <strong>de</strong>l cerebro dañado dados los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong><br />

plasticidad que <strong>el</strong> cerebro humano posee. RESULTADOS. Posterior<br />

a otorgar <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> rehabilitación se notó que hubo increm<strong>en</strong>to<br />

importante y significativo <strong>en</strong> los que t<strong>en</strong>ían retraso (12<br />

niños, 60%), (<strong>de</strong> hasta 50 puntos) y m<strong>en</strong>or, pero también exist<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> los que no t<strong>en</strong>ían retraso (8 niños, 40%), (increm<strong>en</strong>to hasta<br />

<strong>de</strong> 14 puntos <strong>en</strong> 1 niño y 9 <strong>en</strong> otro). En don<strong>de</strong> 6 niños (30%) que<br />

t<strong>en</strong>ían retraso mo<strong>de</strong>rado alcanzaron un <strong>de</strong>sarrollo normal, 5 (25%)<br />

con retraso también severo quedaron <strong>en</strong> retraso mo<strong>de</strong>rado, con un<br />

avance <strong>de</strong> 18 a 38 puntos; solam<strong>en</strong>te hubo un niño con retraso<br />

profundo, que quedó <strong>en</strong> retraso severo, con un avance <strong>de</strong> 23 puntos.<br />

Durante <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los niños, los mayor<strong>es</strong> cambios fueron<br />

<strong>en</strong> la amplitud y lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda V, así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> intervalo<br />

I-V; habi<strong>en</strong>do para la onda V un acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1.25 a 0.85 ms, y,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> intervalo I-V un acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0.34 ms promedio, a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tablecido para niños normal<strong>es</strong> <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> 4 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

(.72 ms). Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> mostraron acortami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> que fue<br />

<strong>de</strong> 11.9 ms <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre la medición inicial y final tomando<br />

a la onda P100 como parámetro y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>el</strong> acortami<strong>en</strong>to fue <strong>de</strong> (1.5 a 2.2 ms) para <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te<br />

P100. Lo pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> también mostraron cambios<br />

significativos <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>, y se <strong>en</strong>contró que<br />

los cambios predominaron a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l g<strong>en</strong>erador cortical (N20),<br />

con acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 2.7 a 2.26 ms, para la onda N9<br />

fue <strong>de</strong> 0.64 y N13 <strong>de</strong> 0.27, acor<strong>de</strong> a lo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> la literatura. El<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

análisis <strong>es</strong>tadístico <strong>es</strong>tableció las corr<strong>el</strong>acion<strong>es</strong> <strong>es</strong>peradas, inversas<br />

o negativas con lat<strong>en</strong>cias y positivas con amplitu<strong>de</strong>s, pero no para<br />

todas fueron significativas y se <strong>en</strong>contró concordancia con algunos<br />

trabajos publicados r<strong>es</strong>pecto a los mejor<strong>es</strong> indicador<strong>es</strong> <strong>de</strong> cada<br />

modalidad <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial provocado, intervalo I-V para auditivos,<br />

P100 para vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> y N20 e intervalo N13-N20 para somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong>.<br />

En <strong>es</strong>te trabajo se observó que efectivam<strong>en</strong>te los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

multimodal<strong>es</strong> tuvieron corr<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo,<br />

<strong>de</strong> hasta 58% para los auditivos, 49% para vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> y 49%<br />

también para somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong>. La cifra mejora cuando se realizan<br />

los 3 juntos; lo cual <strong>es</strong> lo i<strong>de</strong>al, dado que se consi<strong>de</strong>ra que <strong>de</strong><br />

manera indirecta los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> multimodal<strong>es</strong> pue<strong>de</strong>n indicar cómo<br />

avanza <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> mi<strong>el</strong>inización, si lo consi<strong>de</strong>ramos como <strong>el</strong><br />

<strong>su</strong>strato anatómico y fisiológico <strong>de</strong>l neuro<strong>de</strong>sarrollo. CONCLU-<br />

SIONES. 1. La pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te inv<strong>es</strong>tigación mostró que nu<strong>es</strong>tro grupo<br />

<strong>de</strong> niños con <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico isquémica grado II que recibió<br />

<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación temprana <strong>el</strong> neuro<strong>de</strong>sarrollo evaluado<br />

mediante la <strong>es</strong>cala clínica <strong>de</strong> G<strong>es</strong>s<strong>el</strong>, aum<strong>en</strong>tó hasta <strong>en</strong> 50<br />

puntos cuando hubo retraso inicial, y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 9 hasta 14 puntos<br />

<strong>en</strong> niños que no pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron retraso psicomotriz inicial. 2. En<br />

<strong>el</strong> mismo grupo, los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados auditivos <strong>de</strong> tallo cerebral<br />

mostraron acortami<strong>en</strong>to significativo <strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda<br />

V <strong>de</strong> hasta 1.25 ms, y para <strong>el</strong> intervalo <strong>de</strong> neuroconducción c<strong>en</strong>tral<br />

I-V se observó un acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 0.34 ms promedio. 3. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

provocados vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> mostraron una corr<strong>el</strong>ación positiva<br />

para las lat<strong>en</strong>cias y sin corr<strong>el</strong>ación para las amplitu<strong>de</strong>s. 4. El acortami<strong>en</strong>to<br />

más marcado <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> se ubicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> edad con un acortami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 11.9 ms para la<br />

onda P100 y <strong>en</strong> grupo <strong>de</strong> niños mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>el</strong> acortami<strong>en</strong>to<br />

fue <strong>de</strong> 2.2 ms. 5. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> nervio mediano pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron acortami<strong>en</strong>tos para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños<br />

<strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> edad: para N20 <strong>de</strong> 2.4 ms, para N9 0.64 ms<br />

y N13 <strong>de</strong> 0.27 ms. Las amplitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se mantuvieron con<br />

increm<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>el</strong> acortami<strong>en</strong>to<br />

para N20 fue <strong>de</strong> 1.6 ms, las <strong>de</strong>más se mantuvieron sin cambio.<br />

6. En los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados somatos<strong>en</strong>sorial<strong>es</strong> se observaron<br />

corr<strong>el</strong>acion<strong>es</strong> positivas para <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> neuro-conducción<br />

c<strong>en</strong>tral repr<strong>es</strong><strong>en</strong><strong>tado</strong> por la difer<strong>en</strong>cia Interpico N13-N20 <strong>de</strong> 2.23<br />

ms <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> edad, y <strong>de</strong> 1.01 a 1.31<br />

ms para <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> niños mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 7. Se <strong>es</strong>tableció<br />

una bu<strong>en</strong>a corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

provocados (indicador<strong>es</strong> ya precisados) con <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo evaluado con <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> G<strong>es</strong>s<strong>el</strong>. 8. Utilizando las tr<strong>es</strong><br />

modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> provocados, la predicción <strong>de</strong>l neuro<strong>de</strong>sarrollo<br />

evaluado con <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> G<strong>es</strong>s<strong>el</strong>, alcanzó hasta un 89%. 9.<br />

La corr<strong>el</strong>ación significativa con los difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> indicador<strong>es</strong> <strong>de</strong> cada<br />

modalidad <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> con <strong>el</strong> coci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>su</strong>st<strong>en</strong>ta <strong>su</strong><br />

valor para obt<strong>en</strong>er una evaluación precisa <strong>de</strong>l neuro<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

niños con <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica. 10. En <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te<br />

trabajo se comprobó que los cambios más significativos se mostraron<br />

<strong>en</strong> la población <strong>de</strong> 1 a 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> edad, por lo que po<strong>de</strong>mos<br />

inferir que la edad <strong>es</strong> un punto clave para <strong>es</strong>tablecer un programa<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación y favorecer <strong>en</strong> la medida <strong>de</strong> lo posible un <strong>de</strong>sarrollo<br />

normal. 11. Se pudo apreciar que la edad <strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> llega a ser<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

un punto crítico para recibir <strong>es</strong>te manejo. En base a nu<strong>es</strong>tra experi<strong>en</strong>cia,<br />

po<strong>de</strong>mos apoyar que un programa <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación temprana<br />

<strong>en</strong> <strong>es</strong>tos paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>be iniciarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros días <strong>de</strong><br />

vida, incluso hay qui<strong>en</strong> dice que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la etapa pr<strong>en</strong>atal.<br />

Estandarización <strong>de</strong> los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong>l <strong>el</strong>ectrorretinograma<br />

por grupos <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> <strong>su</strong>jetos adultos sanos<br />

Dra. Armida Sangabri<strong>el</strong> González,* Dra. Verónica Ramírez Alvarado,**<br />

Dr. Luis Cabrera Se<strong>de</strong>ño***<br />

* Médico R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte. Especialidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación.<br />

Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Siglo XXI, **<br />

Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina Física y Rehabilitación. Adscrita<br />

al Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Neurofisiología. Unidad <strong>de</strong> Medicina Física<br />

y Rehabilitación Siglo XXI, *** Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación. Adscrito a la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación Región Norte. Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro<br />

Social.<br />

ANTECEDENTES CIENTÍFICOS. Retina, anatomía y fisiología:<br />

La retina y <strong>el</strong> nervio óptico se consi<strong>de</strong>ran como prolongacion<strong>es</strong> <strong>de</strong>l<br />

cerebro <strong>es</strong>pecializadas para la s<strong>en</strong>sibilidad a la luz, para modificacion<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> la información s<strong>en</strong>sorial y la transmisión <strong>de</strong> dicha información<br />

al tálamo y a la corteza cerebral. La retina cubre la cara<br />

interna <strong>de</strong> los dos tercios posterior<strong>es</strong> <strong>de</strong> la pared <strong>de</strong>l globo ocular. Es<br />

un tejido nervioso altam<strong>en</strong>te complejo con m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 0.4 mm <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>p<strong>es</strong>or. Está formada por 10 capas que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la coroi<strong>de</strong>a hasta<br />

<strong>el</strong> humor vítreo. Los difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> tipos <strong>de</strong> células que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

la retina pue<strong>de</strong>n dividirse <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> categorías: <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos afer<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

(baston<strong>es</strong> y conos), <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos efer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (células ganglionar<strong>es</strong>), <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />

intrínsecos (células bipolar<strong>es</strong>, horizontal<strong>es</strong> y amácrina). A<br />

p<strong>es</strong>ar <strong>de</strong> que la retina <strong>es</strong> un tejido continuo, no <strong>es</strong> una <strong>es</strong>tructura<br />

uniforme y la distribución <strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> células difiere a través <strong>de</strong><br />

la retina. La fisiología <strong>en</strong>tre las difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> capas <strong>de</strong> la retina consiste<br />

<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> excitación e inhibición. La función <strong>de</strong><br />

la retina se pue<strong>de</strong> sintetizar como la traducción <strong>de</strong> la luz a impulsos<br />

nerviosos <strong>en</strong> <strong>el</strong> nervio óptico, <strong>es</strong>ta información <strong>de</strong> transmite <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la retina a los núcleos g<strong>en</strong>iculados y <strong>de</strong> éstos a la corteza vi<strong>su</strong>al. La<br />

vascularización <strong>de</strong> la retina <strong>es</strong>tá a cargo <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> capilar<strong>es</strong><br />

muy <strong>de</strong>nsa, la coriocapilar y por la arteria c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> la retina. Cambios<br />

<strong>de</strong> la retina con la edad: En <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> patología post mortem<br />

se ha <strong>de</strong>mostrado que asociado con la edad, se increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

forma progr<strong>es</strong>iva <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> pleomorfismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> epit<strong>el</strong>io pigm<strong>en</strong><strong>tado</strong><br />

<strong>de</strong> la retina, lo cual involucra <strong>el</strong> tamaño y la forma <strong>de</strong> las células,<br />

<strong>el</strong> núcleo y gránulos <strong>de</strong> pigm<strong>en</strong>to, afectándose principalm<strong>en</strong>te las<br />

células <strong>de</strong> la periferia. Otros <strong>es</strong>tudios patológicos han <strong>de</strong>mostrado<br />

disminución <strong>de</strong> los fotorreceptor<strong>es</strong> <strong>de</strong> la fóvea y <strong>de</strong> la coriocapilar.<br />

Electrorretinograma (ERG): Es <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> cambios<br />

<strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>el</strong>éctrico obt<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la retina tras un <strong>es</strong>tímulo<br />

luminoso. Se obti<strong>en</strong>e una r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta <strong>de</strong> varios compon<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> los <strong>es</strong>tratos <strong>de</strong> la retina: Onda a: pot<strong>en</strong>cial negativo que se<br />

g<strong>en</strong>era <strong>de</strong> los fotorreceptor<strong>es</strong>, los cual<strong>es</strong> se hiperpolarizan <strong>en</strong> r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta<br />

a la luz. Onda b: pot<strong>en</strong>cial positivo g<strong>en</strong>erado por las células<br />

edigraphic.com<br />

71


<strong>en</strong> la capa nuclear interna principalm<strong>en</strong>te por las células bipolar<strong>es</strong>,<br />

refleja un flujo extrac<strong>el</strong>ular que se propaga por un cambio <strong>en</strong> la<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l potasio <strong>de</strong>bido a la actividad <strong>de</strong> <strong>de</strong>spolarización<br />

<strong>de</strong> las células bipolar<strong>es</strong>. Es <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial que con mayor facilidad se<br />

obti<strong>en</strong>e. Onda c: pot<strong>en</strong>cial negativo, pequeño y tardío. Se g<strong>en</strong>era<br />

por la integridad <strong>de</strong>l epit<strong>el</strong>io pigm<strong>en</strong>tario y los fotorreceptor<strong>es</strong>. Para<br />

la obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l ERG exist<strong>en</strong> varios protocolos, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

tipo <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación con difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fu<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> luz y <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodos. A<br />

través <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>tectar anormalida<strong>de</strong>s funcional<strong>es</strong><br />

y bioquímicas <strong>en</strong> la retina ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> que puedan <strong>de</strong>tectarse los cambios<br />

patológicos, así po<strong>de</strong>mos m<strong>en</strong>cionar que sirve para realizar diagnóstico<br />

clínico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la retina, <strong>el</strong> diagnóstico difer<strong>en</strong>cial<br />

<strong>en</strong>tre las <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eracion<strong>es</strong> retinianas y para seguir la evolución <strong>de</strong><br />

todas <strong>el</strong>las. Se ha <strong>de</strong>mostrado que los adultos viejos pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan disminución<br />

<strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b acompañándose <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las ondas a y b <strong>en</strong> r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta a <strong>es</strong>tímulo con flash<br />

<strong>de</strong> luz roja. También se ha <strong>de</strong>mostrado que la opacidad <strong>de</strong> cristalino<br />

y la variación <strong>de</strong> diámetro pupilar no modifican significativam<strong>en</strong>te<br />

los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong>l ERG, <strong>en</strong>contrándose mayor <strong>su</strong>sceptibilidad a los<br />

efectos <strong>de</strong> la edad <strong>de</strong> los baston<strong>es</strong> <strong>en</strong> comparación <strong>de</strong> los conos.<br />

JUSTIFICACIÓN. En la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación<br />

Siglo XXI se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> flash <strong>de</strong> luz roja y <strong>el</strong>ectrodos<br />

<strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie como medio para valorar a la retina. El ERG <strong>es</strong><br />

un <strong>es</strong>tudio poco utilizado si<strong>en</strong>do <strong>su</strong> <strong>de</strong>sarrollo truncado por factor<strong>es</strong><br />

como la falta <strong>de</strong> literatura que arroje valor<strong>es</strong> que reflej<strong>en</strong> la normalidad<br />

<strong>en</strong> nu<strong>es</strong>tra población, contándose sólo con <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> mu<strong>es</strong>tras<br />

poco significativas y sin <strong>es</strong>tratificación por grupos <strong>de</strong> edad, o por<br />

tratarse <strong>de</strong> publicacion<strong>es</strong> extranjeras <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se utilizan métodos<br />

difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> a los nu<strong>es</strong>tros. A<strong>de</strong>más, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l medio<br />

que se utilice para valorar la vía vi<strong>su</strong>al, se recomi<strong>en</strong>da que cada<br />

laboratorio cu<strong>en</strong>te con los valor<strong>es</strong> normal<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> población y con<br />

<strong>su</strong> equipo para po<strong>de</strong>r contar con parámetros confiabl<strong>es</strong> al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar diagnósticos. OBJETIVO GENERAL. Establecer los<br />

valor<strong>es</strong> <strong>es</strong>tándar <strong>de</strong>l ERG por grupos <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> adultos<br />

sanos, evaluando lat<strong>en</strong>cias y amplitud <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial. Específicos: 1.<br />

Establecer la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valor<strong>es</strong> por género fem<strong>en</strong>ino y masculino.<br />

2. Establecer la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> valor<strong>es</strong> interocular. 3. Establecer<br />

valor<strong>es</strong> que reflej<strong>en</strong> la normalidad <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> adultos sanos. VA-<br />

RIABLES. Edad: Cuantitativa, discreta, <strong>de</strong> razón. Género: Cualitativa,<br />

nominal, discreta. Lat<strong>en</strong>cia: Cuantitativa, continua, <strong>de</strong> razón.<br />

Amplitud cuantitativa, continua, <strong>de</strong> razón. MATERIAL Y MÉTO-<br />

DOS. Tipo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio: Estandarización transversal, observacional,<br />

<strong>de</strong>scriptiva. CRITERIOS DE INCLUSIÓN. 1. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> ambos<br />

sexos con eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 20 a más <strong>de</strong> 60 años que acept<strong>en</strong> la realización<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio firmando la carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. 2. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

sin patología que afecte <strong>de</strong> manera local o sistémica la vía<br />

vi<strong>su</strong>al. 3. Valoración <strong>de</strong> agu<strong>de</strong>za vi<strong>su</strong>al <strong>en</strong> 20/20. CRITERIOS DE<br />

NO INCLUSIÓN. 1. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>en</strong>fermedad neurológica, trastorno<br />

psiquiátrico, diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus, hipert<strong>en</strong>sión arterial, procedimi<strong>en</strong>to<br />

ocular quirúrgico previo, y patología ocular/retinal. 2. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con disminución <strong>de</strong> la agu<strong>de</strong>za vi<strong>su</strong>al. CRITERIOS DE<br />

EXCLUSIÓN. 1. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> a los que se interrumpa <strong>su</strong> <strong>es</strong>tudio por<br />

<strong>de</strong>cisión personal o por pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar ev<strong>en</strong>tualida<strong>de</strong>s patológicas durante<br />

<strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la técnica. El <strong>es</strong>tudio se llevó a cabo <strong>de</strong>l 1° <strong>de</strong><br />

72<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

junio al 31 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l 2003 <strong>en</strong> <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Neurofisiología<br />

<strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación SXXI <strong>de</strong>l IMSS.<br />

Se <strong>es</strong>tudió a población <strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>te mayor <strong>de</strong> 20 años que acudió<br />

a con<strong>su</strong>lta externa <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta unidad y que cumplía con los criterios<br />

<strong>de</strong> inclusión. RECURSOS MATERIALES. Electromiógrafo tipo<br />

Nicolet Viking IVD, programa <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrorretinograma. Goggl<strong>es</strong> con<br />

<strong>de</strong>st<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> luz roja. 4 <strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong> copa <strong>de</strong> plata. Pasta conductora.<br />

Pasta <strong>de</strong>rmoabrasiva, gasas, t<strong>el</strong>a adh<strong>es</strong>iva (micropore). A los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

s<strong>el</strong>eccionados se l<strong>es</strong> aplicó un interrogatorio g<strong>en</strong>eral para <strong>de</strong>scartar<br />

antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> patológicos <strong>de</strong> importancia y se realizó una prueba<br />

<strong>de</strong> agu<strong>de</strong>za vi<strong>su</strong>al lejana con una tabla <strong>de</strong> Sn<strong>el</strong>l<strong>en</strong> colocada a 6 metros<br />

<strong>de</strong> distancia para valoración <strong>de</strong> los 2 ojos. Todos los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

firmaron una carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. Para controlar las<br />

difer<strong>en</strong>cias situacional<strong>es</strong> se realizó lo sigui<strong>en</strong>te: 1. El laboratorio <strong>de</strong><br />

neurofisiología se mantuvo a una temperatura <strong>de</strong> 20 a 24 °C. 2. El<br />

laboratorio <strong>de</strong> neurofisiología se mantuvo <strong>en</strong> condicion<strong>es</strong> <strong>de</strong> semioscuridad.<br />

3. Se <strong>su</strong>pervisó que hubiera la m<strong>en</strong>or interfer<strong>en</strong>cia ambi<strong>en</strong>tal<br />

posible durante <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la técnica (por ejemplo: retiro <strong>de</strong><br />

aparatos <strong>el</strong>éctricos cercanos funcionando). Para controlar las difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre los individuos se tomaron <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> factor<strong>es</strong>:<br />

1. Que <strong>el</strong> aparato <strong>es</strong>tuviera calibrado y la instrum<strong>en</strong>tación fuera<br />

la sigui<strong>en</strong>te: a. Tiempo <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> 500 ms. b. S<strong>en</strong>sitividad <strong>de</strong> 1<br />

mcv. c. Filtros <strong>de</strong> baja frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 0.5 Hz. d. Filtros <strong>de</strong> alta frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> 100 Hz. e. Duración <strong>de</strong> <strong>es</strong>tímulo: 0.5 ms. f. Frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> 1.9 Hz. g. Promediacion<strong>es</strong>: 200. 2. Una impedancia m<strong>en</strong>or a 5<br />

ΚΩ. 3. Misma técnica <strong>de</strong> montaje, con paci<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>ajado y retiro <strong>de</strong><br />

maquillaje <strong>en</strong> mujer<strong>es</strong>. TÉCNICA. 1) Se coloca al paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> posición<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cúbito <strong>su</strong>pino sobre una m<strong>es</strong>a <strong>de</strong> exploración y se realiza<br />

<strong>de</strong>rmoabrasión con gasa y pasta abrasiva a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l párpado inferior<br />

y canto externo <strong>de</strong> ambos ojos. 2) Se colocan los <strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong> copa<br />

<strong>de</strong> oro con pasta conductora <strong>en</strong> los sitios don<strong>de</strong> se realizó <strong>de</strong>rmoabrasión<br />

y se fijan con t<strong>el</strong>a adh<strong>es</strong>iva micropore, cuidando <strong>de</strong> no abarcar<br />

las p<strong>es</strong>tañas. 3) Los <strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong> captación o activos son los colocados<br />

<strong>en</strong> párpado inferior y los <strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia o inactivos<br />

son los colocados <strong>en</strong> canto externo. Como tierra se toma uno <strong>de</strong> los<br />

<strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong>l ojo contralateral a explorar. 4) Montaje <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodos<br />

<strong>de</strong>l ojo izquierdo <strong>en</strong> <strong>el</strong> canal 1 <strong>de</strong>l <strong>el</strong>ectromiógrafo (activo, refer<strong>en</strong>cia<br />

y tierra). 5) Se verifican las impedancias y si son m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> a 5<br />

Kohms. se proce<strong>de</strong> al paso sigui<strong>en</strong>te, si no <strong>es</strong> así, se <strong>de</strong>be realizar<br />

recolocación <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodos o nueva <strong>de</strong>rmoabrasión <strong>en</strong> caso nec<strong>es</strong>ario.<br />

6) Se colocan los goggl<strong>es</strong> <strong>es</strong>timulando <strong>el</strong> ojo izquierdo por <strong>es</strong>pacio<br />

<strong>de</strong> 1 minuto, y se inicia la promediación <strong>de</strong> 200 <strong>de</strong>st<strong>el</strong>los <strong>de</strong><br />

luz roja y al término <strong>de</strong> éstos se solicita un patrón <strong>de</strong> réplica. 7)<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se valora <strong>el</strong> ojo <strong>de</strong>recho sigui<strong>en</strong>do los mismos pasos<br />

que con <strong>el</strong> ojo izquierdo. 8) Se retiran los goggl<strong>es</strong> y <strong>el</strong>ectrodos y<br />

con gasa la pasta conductora reman<strong>en</strong>te. 9) Se proce<strong>de</strong> a realizar la<br />

medición <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias a, b, c y la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong> cada<br />

ojo. Una vez realizado <strong>el</strong> ERG se recolectaron los datos <strong>en</strong> un formato<br />

prediseñado para dicho objetivo. ANÁLISIS ESTADÍSTICO.<br />

Se calculó <strong>el</strong> s<strong>es</strong>go y curtosis y la prueba no paramétrica <strong>de</strong> Kolmogorov-Smirnov,<br />

para <strong>de</strong>terminar curva <strong>de</strong> normalidad. Posteriorm<strong>en</strong>te<br />

se <strong>de</strong>terminó media y <strong>de</strong>sviación <strong>es</strong>tándar. Para la comparación <strong>en</strong>tre<br />

sexo y difer<strong>en</strong>cia interocular se utilizó t <strong>de</strong> Stu<strong>de</strong>nt con un 95%<br />

<strong>de</strong> intervalo <strong>de</strong> confianza y un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong> 0.05. Para<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

calcular las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre las variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong> los 3 grupos se utilizó<br />

la prueba paramétrica ANOVA para una vía con un intervalo <strong>de</strong> confianza<br />

<strong>de</strong>l 95% y niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong> 0.05. RESULTADOS. Se<br />

evaluaron 240 <strong>su</strong>jetos, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> 120 (50%) corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>n al sexo<br />

masculino y 120 (50%) al sexo fem<strong>en</strong>ino. D<strong>el</strong> total <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra, 80<br />

<strong>su</strong>jetos se <strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 20 a 40 años (grupo<br />

1), 80 <strong>en</strong>tre 41 y 60 años (grupo 2), y 80 contaban con más <strong>de</strong> 60<br />

años <strong>de</strong> edad (grupo 3). En cuanto al género, cada grupo contó con<br />

40 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fem<strong>en</strong>inos y 40 masculinos. En <strong>el</strong> grupo 1 se obtuvo<br />

29.58 ± 6.51 años <strong>de</strong> edad como media para <strong>el</strong> sexo masculino y<br />

30.18 ± 6.42 para <strong>el</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 2 <strong>el</strong> sexo masculino<br />

registró 49.25 ± 6.88 años y <strong>el</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino 50.85 ± 5.70 años,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 3 se obtuvo 67.03 ± 5.09 para <strong>el</strong> sexo<br />

masculino y 69.93 ± 5.69 para <strong>el</strong> fem<strong>en</strong>ino. El paci<strong>en</strong>te con mayor<br />

edad fue una mujer <strong>de</strong> 83 años. Para <strong>el</strong> sexo masculino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

1 se registró 17.91 ± 2.56 ms como media para la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda<br />

a <strong>de</strong>l ojo <strong>de</strong>recho y 18.17 ± 2.89 ms para <strong>el</strong> ojo izquierdo; la lat<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>recha fue <strong>de</strong> 43.71 ± 2.47 ms y para la izquierda<br />

43.06 ± 2.05 ms; <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda c <strong>de</strong>recha fue <strong>de</strong><br />

68.88 ± 4.81 ms y 68.24 ± 4.23 ms para la izquierda; la amplitud <strong>de</strong><br />

la onda b registró 3.42 ± 0.53 mV para <strong>el</strong> ojo <strong>de</strong>recho, y 3.47 ± 0.65<br />

mV para <strong>el</strong> ojo izquierdo. El sexo fem<strong>en</strong>ino registró valor<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

grupo 1 <strong>de</strong> 17.26 ± 2.51 ms para la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda a <strong>de</strong>l lado<br />

<strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> 17.44 ± 3.27 ms para <strong>el</strong> izquierdo, la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

onda b <strong>de</strong>recha fue <strong>de</strong> 43.81 ± 2.63 ms e izquierda <strong>de</strong> 43.38 ± 2.93<br />

ms, mi<strong>en</strong>tras que la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda c fue <strong>de</strong> 67.39 ± 5.59 ms para<br />

<strong>el</strong> ojo <strong>de</strong>recho y <strong>de</strong> 67.71 ± 4.92 ms para <strong>el</strong> ojo izquierdo; la media<br />

<strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>recha registró 3.44 ± 0.58 mV e izquierda<br />

<strong>de</strong> 3.48 ± 0.62 mV. Los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong>l grupo 2 <strong>de</strong>l género masculino<br />

fueron <strong>de</strong> 19.43 ± 2.11 ms para la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda a <strong>de</strong>recha,<br />

y 18.98 ± 2.24 ms para la izquierda; 45.99 ± 1.70 ms para la<br />

lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>recha y 44.49 ± 2.82 ms para la izquierda, la<br />

onda c <strong>de</strong>recha tuvo 70.93 ± 5.35 ms y la izquierda tuvo 71.43 ±<br />

6.23 ms; la media <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>recha registró 3.42<br />

± 0.54 mV y 3.44 ± 0.59 mV para la izquierda. El grupo 2 fem<strong>en</strong>ino<br />

obtuvo 19.00 ± 2.10 ms <strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda a <strong>de</strong>recha y 20.03<br />

± 2.71 ms <strong>en</strong> la izquierda, 46.56 ± 2.12 ms <strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda<br />

b <strong>de</strong>recha y 45.16 ± 2.38 ms <strong>en</strong> la izquierda, la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda c<br />

fue <strong>de</strong> 72.91 ± 3.81 ms <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado <strong>de</strong>recho y 72.29 ± 4.60 <strong>en</strong> <strong>el</strong> lado<br />

izquierdo, por <strong>su</strong> parte la amplitud <strong>de</strong> la onda b registró 3.42 ± 0.55<br />

mV <strong>en</strong> <strong>el</strong> ojo <strong>de</strong>recho y 3.44 ± 0.57 mV <strong>en</strong> <strong>el</strong> ojo izquierdo. El grupo<br />

3 masculino pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó una media para la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda a <strong>de</strong>recha<br />

<strong>de</strong> 21.19 ± 2.61 ms e izquierda <strong>de</strong> 20.31 ± 2.21 ms, para la<br />

lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> 46.08 ± 2.60 ms e izquierda <strong>de</strong><br />

45.00 ± 2.41 ms; la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda c <strong>de</strong>recha fue <strong>de</strong> 73.79 ± 5.10<br />

ms y 73.35 ± 5.32 ms la izquierda; para la amplitud <strong>de</strong> la onda b se<br />

obtuvieron 3.07 ± 0.66 mV para <strong>el</strong> lado <strong>de</strong>recho, y para <strong>el</strong> lado<br />

izquierdo 3.12 ± 0.68 mV. Los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> lat<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 3 <strong>de</strong>l<br />

sexo fem<strong>en</strong>ino registraron los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> valor<strong>es</strong>: 20.50 ± 2.72 ms<br />

<strong>de</strong> la onda a <strong>de</strong>recha y 20.41 ± 2.61 ms <strong>de</strong> la izquierda, 46.36 ± 2.56<br />

ms para la onda b <strong>de</strong>recha e izquierda <strong>de</strong> 45.94 ± 2.41 ms, la onda c<br />

<strong>de</strong>recha <strong>de</strong> 73.53 ± 4.97 ms y la izquierda <strong>de</strong> 73.03 ± 4.93 ms. Los<br />

valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> amplitud <strong>de</strong> la onda b fueron <strong>de</strong> 2.88 ± 0.55 mV <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

lado <strong>de</strong>recho y 2.94 ± 0.63 mV <strong>en</strong> <strong>su</strong> lado izquierdo. El valor pro-<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

medio biocular para las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l sexo masculino <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 1<br />

fueron <strong>de</strong> 18.04 ± 2.72 ms para la onda a, <strong>de</strong> 43.39 ± 2.28 ms para la<br />

onda b y <strong>de</strong> 68.56 ± 4.51 ms para la onda c; <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 2 fueron <strong>de</strong><br />

19.20 ± 2.18 ms para la onda a, <strong>de</strong> 45.24 ± 2.18 ms para la onda b y<br />

<strong>de</strong> 71.18 ± 5.78 ms para la onda c; y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 3 fueron <strong>de</strong> 20.75 ±<br />

2.44 ms para la onda a, <strong>de</strong> 45.54 ± 2.55 ms para la onda b y <strong>de</strong> 73.57<br />

± 2.55 ms para la onda c. El promedio <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>en</strong><br />

los dos ojos para <strong>el</strong> sexo masculino fue <strong>de</strong> 3.45 ± 0.59 mV para <strong>el</strong><br />

grupo 1, <strong>de</strong> 3.43 ± 0.53 mV para <strong>el</strong> grupo 2 y <strong>de</strong> 3.09 ± 0.67 mV<br />

para <strong>el</strong> grupo 3. El promedio <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los dos ojos para <strong>el</strong><br />

sexo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 1 fueron <strong>de</strong> 17.35 ± 2.90 ms para la onda<br />

a, <strong>de</strong> 43.59 ± 2.90 ms para la onda b y <strong>de</strong> 67.55 ± 5.23 ms para la<br />

onda c; <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 2 fueron <strong>de</strong> 19.51 ± 2.46 ms para la onda a, <strong>de</strong><br />

45.86 ± 2.35 ms para la onda b y <strong>de</strong> 72.60 ± 4.21 ms para la onda c;<br />

y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo 3 fueron <strong>de</strong> 20.46 ± 2.65 ms para la onda a, <strong>de</strong> 46.15 ±<br />

2.48 ms para la onda b y <strong>de</strong> 73.28 ± 4.92 ms para la onda c. El valor<br />

promedio <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b fue <strong>de</strong> 3.46 ± 0.60 mV para <strong>el</strong><br />

grupo 1, <strong>de</strong> 3.43 ± 0.56 mV para <strong>el</strong> grupo 2 y <strong>de</strong> 2.91 ± 0.59 mV<br />

para <strong>el</strong> grupo 3. Los valor<strong>es</strong> re<strong>su</strong>ltant<strong>es</strong> <strong>de</strong> la difer<strong>en</strong>cia interocular<br />

<strong>de</strong> lat<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>el</strong> sexo masculino grupo 1 fueron para la onda a fue<br />

<strong>de</strong> 0.78 ± 0.74 ms, para la onda b fue <strong>de</strong> 1.78 ± 1.13 ms y para la<br />

onda c fue <strong>de</strong> 1.76 ± 1.58 ms. El grupo 2 registró para la onda a 1.58<br />

± 1.35 ms, para la onda b 2.03 ± 1.73 ms y para la onda c 2.43 ± 1.70<br />

ms. El grupo 3 registró para la onda a 1.63 ± 1.46 ms, para la onda b<br />

1.67 ± 1.26 ms y para la onda c 2.71 ± 2.42 ms. La difer<strong>en</strong>cia interocular<br />

<strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>en</strong> ambos ojos se registró <strong>en</strong><br />

0.206 ± 0.200 mV para <strong>el</strong> grupo 1, <strong>en</strong> 0.237 ± 0.213 para <strong>el</strong> grupo 2<br />

y <strong>en</strong> 0.256 ± 0.242 mV para <strong>el</strong> grupo 3. El sexo fem<strong>en</strong>ino <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

grupo 1 obtuvo difer<strong>en</strong>cias interocular<strong>es</strong> <strong>de</strong> lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> 1.15 ± 1.42<br />

ms, para la onda a, <strong>de</strong> 1.69 ± 1.64 ms para la onda b y 1.90 ± 1.62 ms<br />

para la onda c, <strong>en</strong> <strong>su</strong> grupo 2 obtuvo 1.98 ± 1.29 ms, para la onda a,<br />

2.50 ± 1.93 ms para la onda b y 2.23 ± 1.82 ms para la onda c,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>su</strong> grupo 3 registró 1.59 ± 1.59 ms, para la onda a,<br />

1.72 ± 1.70 ms para la onda b y 2.78 ± 3.72 ms para la onda c. La<br />

difer<strong>en</strong>cia interocular <strong>de</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b se registró <strong>en</strong> 0.202<br />

± 0.204 mV para grupo 1, <strong>en</strong> 0.204 ± 0.207 mV para <strong>el</strong> grupo 2 y <strong>en</strong><br />

0.212 ± 0.197 mV para <strong>el</strong> grupo 3. Al comparar las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />

género, no se <strong>en</strong>contró valor signifcativo <strong>en</strong> los tr<strong>es</strong> grupos <strong>de</strong> edad<br />

evaluados. Al comparar las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre las ondas <strong>de</strong>l ojo <strong>de</strong>recho<br />

e izquierdo <strong>en</strong> los tr<strong>es</strong> grupos <strong>de</strong> edad, tampoco se reporta significancia<br />

<strong>es</strong>tadística. Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre las variabl<strong>es</strong> (lat<strong>en</strong>cias a, b<br />

y c y amplitud <strong>de</strong> la onda b) <strong>de</strong> los tr<strong>es</strong> grupos <strong>de</strong> edad y <strong>de</strong> ambos<br />

géneros, arrojaron los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s. Lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> onda a: al<br />

comparar <strong>el</strong> grupo 1 (20-40 años) con <strong>el</strong> grupo 2 (41-60 años) y 1<br />

con 3 (61 y + años) se <strong>en</strong>contró difer<strong>en</strong>cia significante <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los<br />

(0.000) así como al comparar <strong>el</strong> grupo 2 con 3 (0.000). Lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

onda b: se reporta significancia (0.000) al comparar <strong>el</strong> grupo 1 con<br />

<strong>el</strong> grupo 2 y <strong>el</strong> grupo 1 con <strong>el</strong> 3 pero no se <strong>en</strong>contró significancia al<br />

comparar <strong>el</strong> grupo 2 con <strong>el</strong> grupo 3 (0.988 <strong>de</strong> ojo <strong>de</strong>recho y 0.244 <strong>de</strong><br />

ojo izquierdo) <strong>de</strong> forma biocular. Lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> onda c: con difer<strong>en</strong>cia<br />

significante (0.000) al comparar los grupos 1 con <strong>el</strong> 2 y al grupo<br />

1 con <strong>el</strong> 3 pero sin significancia al comparar <strong>el</strong> grupo 2 con <strong>el</strong> grupo<br />

3 (0.71 y 0.21 <strong>de</strong> ojo <strong>de</strong>recho e izquierdo r<strong>es</strong>pectivam<strong>en</strong>te) <strong>de</strong> forma<br />

biocular. Amplitud <strong>de</strong> onda b: sin pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar significancia <strong>es</strong>tadísti-<br />

edigraphic.com<br />

73


ca al comparar <strong>el</strong> grupo 1 con <strong>el</strong> grupo 2 <strong>de</strong> ojo <strong>de</strong>recho (0.985) e<br />

izquierdo (0.930). Al comparar <strong>el</strong> grupo 1 con <strong>el</strong> grupo 3 y <strong>el</strong> grupo<br />

2 con 3 <strong>de</strong> ambos ojos si se <strong>en</strong>contró significancia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa (0.000). CONCLUSIONES El sexo no influyó <strong>en</strong> la<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las ondas a, b y c y amplitud <strong>de</strong> la onda b<br />

<strong>de</strong>l <strong>el</strong>ectrorretinograma <strong>de</strong> las personas sanas mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 20 años<br />

<strong>es</strong>tudiadas. No hubo difer<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las<br />

ondas a, b y c ni <strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong> la onda b <strong>de</strong>l ERG <strong>de</strong> las personas<br />

sanas mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> edad, <strong>en</strong>contrándose valor<strong>es</strong> similar<strong>es</strong><br />

al comparar <strong>el</strong> ojo <strong>de</strong>recho con <strong>el</strong> izquierdo. Con la edad, las lat<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> las ondas a, b y c <strong>de</strong>l ERG ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a prolongarse si<strong>en</strong>do más<br />

significativo <strong>es</strong>te cambio a partir <strong>de</strong> los 41 años, por lo cual, <strong>es</strong>ta<br />

edad repr<strong>es</strong><strong>en</strong>taría un parámetro a partir <strong>de</strong>l cual se t<strong>en</strong>dría que tomar<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la variabilidad <strong>de</strong> la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>el</strong>ectrorretinograma.<br />

Con la edad, la amplitud <strong>de</strong> la onda b ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a disminuir, si<strong>en</strong>do<br />

<strong>es</strong>te f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o más marcado a partir <strong>de</strong> los 61 años, lo cual<br />

coinci<strong>de</strong> con lo repor<strong>tado</strong> <strong>en</strong> la literatura.<br />

Estudio comparativo <strong>en</strong> la rehabilitación <strong>de</strong> la epicondilitis<br />

crónica, <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to con ultrasonido más corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> <strong>en</strong> comparación con rayo láser<br />

Blanca Azuc<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l Carm<strong>en</strong> Am<strong>el</strong>ia Santibáñez Flor<strong>es</strong>,* Dr. Ignacio<br />

Dev<strong>es</strong>a Gutiérrez,** Dr. José Alberto Ramos Torr<strong>es</strong>,*** Dra.<br />

María El<strong>en</strong>a Mazadiego González****<br />

* Médico r<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> 3er. Año <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación,<br />

<strong>en</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Norte IMSS,<br />

México, D.F., ** Director <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación<br />

Norte IMSS, México, D.F., *** Médico <strong>de</strong> la Unidad<br />

<strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Norte IMSS, **** Jefe <strong>de</strong><br />

Educación e Inv<strong>es</strong>tigación Médica Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y<br />

Rehabilitación Norte IMSS.<br />

INTRODUCCIÓN. La epicondilitis lateral <strong>es</strong> una condición patológica<br />

frecu<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> diagnóstico r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo, y reconocida<br />

por más <strong>de</strong> 100 años, que involucra <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

los músculos ext<strong>en</strong>sor<strong>es</strong> comun<strong>es</strong> <strong>de</strong>l codo (t<strong>en</strong>dón <strong>de</strong>l primer<br />

radial, ext<strong>en</strong>sor común <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos y <strong>el</strong> cubital posterior). El<br />

primer radial se origina <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercio distal <strong>de</strong>l pu<strong>en</strong>te <strong>su</strong>pracondilar<br />

lateral y <strong>el</strong> septum lateral intermuscular. El segundo radial <strong>es</strong><br />

inferior al orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l primer radial, y profundo al ext<strong>en</strong>sor común<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos. El ligam<strong>en</strong>to colateral cubital y <strong>el</strong> complejo<br />

ligam<strong>en</strong>to anular <strong>su</strong>jetan <strong>el</strong> extremo distal <strong>de</strong>l pu<strong>en</strong>te <strong>su</strong>pracondilar,<br />

si<strong>en</strong>do un <strong>es</strong>tabilizador primario. El término <strong>de</strong> “codo <strong>de</strong>l<br />

t<strong>en</strong>ista”, <strong>es</strong> poco apropiado, ya que sólo <strong>de</strong>l 5 al 10% son jugador<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>is. Es una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia común, que afecta<br />

4 adultos por 1000 anualm<strong>en</strong>te. Los factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go son edad<br />

mayor <strong>de</strong> 35 años y un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> actividad alto <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión repetitiva<br />

<strong>de</strong> la muñeca. La etiología <strong>es</strong> multifactorial e incluye l<strong>es</strong>ión<br />

local, <strong>de</strong>sequilibrio mecánico (algunos <strong>de</strong>port<strong>es</strong>, ocupación<br />

<strong>de</strong> alta <strong>de</strong>manda con un niv<strong>el</strong> ina<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso), y factor<strong>es</strong><br />

químicos, vascular<strong>es</strong>, hormonal<strong>es</strong> y hereditarios, que propician<br />

un proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> inflamación continuo y <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración t<strong>en</strong>di-<br />

74<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

nosa. En la fisiopatología se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra inflamación <strong>de</strong> la sinovial<br />

y/o fibrosis <strong>de</strong>l ligam<strong>en</strong>to anular, como re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong> <strong>de</strong> un traumatismo.<br />

También se <strong>de</strong>scribe periostitis, inflamación nerviosa, y<br />

atrapami<strong>en</strong>to nervioso. Actualm<strong>en</strong>te se pi<strong>en</strong>sa, que <strong>es</strong> un proc<strong>es</strong>o<br />

que empieza con una l<strong>es</strong>ión por uso continuo que lleva a micro<strong>de</strong>sgarros<br />

<strong>de</strong> los t<strong>en</strong>don<strong>es</strong> <strong>es</strong>timulando <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> inflamación,<br />

con una cicatrización incompleta, produci<strong>en</strong>do <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>su</strong>bsecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l t<strong>en</strong>dón, iniciando <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sitis o<br />

displasia angiofibroblástica. Histológicam<strong>en</strong>te se evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>sorganización<br />

inmadura <strong>de</strong> colág<strong>en</strong>a, fibroblastos y compon<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

vascular<strong>es</strong>. El cuadro clínico se caracteriza por <strong>de</strong>bilidad muscular,<br />

que <strong>es</strong> secundario a dolor <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad leve a severa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

epicóndilo lateral, síntoma principal, que se exacerba a la movilización<br />

<strong>de</strong> los ext<strong>en</strong>sor<strong>es</strong> <strong>de</strong> muñeca y que posteriorm<strong>en</strong>te se pue<strong>de</strong><br />

irradiar a dorso <strong>de</strong> antebrazo. El dolor disminuye con <strong>el</strong> reposo y<br />

sin actividad. El diagnóstico se realiza por la sintomatología clínica<br />

y exam<strong>en</strong> físico principalm<strong>en</strong>te. Las maniobras diagnósticas<br />

incluy<strong>en</strong> la reproducción <strong>de</strong>l dolor <strong>en</strong> <strong>el</strong> epicóndilo lateral con r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l puño <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión, r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l antebrazo pronado<br />

y la r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>dos, la “prueba <strong>de</strong> la silla”,<br />

y la prueba <strong>de</strong> los 90° <strong>de</strong>l codo flexionado comparado con la ext<strong>en</strong>sión,<br />

<strong>es</strong> u<strong>su</strong>alm<strong>en</strong>te asociada a disminución <strong>de</strong> los síntomas. El<br />

exam<strong>en</strong> radiográfico <strong>es</strong> importante para <strong>de</strong>scartar fractura, luxación,<br />

<strong>en</strong>fermedad articular <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativa, y otras patologías ocultas<br />

<strong>de</strong> hu<strong>es</strong>o y tejidos blandos. Se <strong>de</strong>be tomar <strong>en</strong> proyección anteroposterior,<br />

lateral, y axial <strong>de</strong> codo. La ultrasonografía Doppler a<br />

color evi<strong>de</strong>ncia increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la actividad vascular <strong>en</strong> los tejidos<br />

inflamados, ocasionando disminución <strong>de</strong>l flujo local <strong>de</strong>l epicóndilo.<br />

La imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> r<strong>es</strong>onancia magnética, mu<strong>es</strong>tra cambios ti<strong>su</strong>lar<strong>es</strong>.<br />

La <strong>el</strong>ectromiografía se realiza <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con dolor continuo<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cirugía, para <strong>de</strong>scartar l<strong>es</strong>ión nerviosa.<br />

Se <strong>de</strong>be hacer diagnóstico difer<strong>en</strong>cial con una compr<strong>es</strong>ión <strong>de</strong> la<br />

raíz nerviosa C6-C7, un atrapami<strong>en</strong>to nervioso <strong>de</strong>l interóseo posterior,<br />

afectación posterior con osteofitos <strong>de</strong>l olécranon, u osteoartritis<br />

radiocarpiana. El punto inicial <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>es</strong> disminuir <strong>el</strong><br />

dolor y la inflamación, iniciando modificación <strong>de</strong> la actividad y <strong>el</strong><br />

ejercicio, limitando empujar, jalar o pr<strong>en</strong>sión fuerte; permiti<strong>en</strong>do<br />

tiempo para la cicatrización. Durante <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> los síntomas, <strong>es</strong><br />

b<strong>en</strong>éfico <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> crioterapia y <strong>de</strong> antiinflamatorios no <strong>es</strong>teroi<strong>de</strong>os.<br />

En forma temprana se recomi<strong>en</strong>dan los ejercicios isométricos<br />

y posteriorm<strong>en</strong>te, al disminuir <strong>el</strong> dolor, los isotónicos con r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia<br />

progr<strong>es</strong>iva. La infiltración local <strong>de</strong> corticosteroi<strong>de</strong>s y<br />

an<strong>es</strong>tésicos son ocasionalm<strong>en</strong>te nec<strong>es</strong>arios. Se ha repor<strong>tado</strong> un 90%<br />

<strong>de</strong> eficacia, <strong>en</strong> un inicio, pero ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> ri<strong>es</strong>go <strong>de</strong> recurrir los síntomas<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1 año. Se <strong>de</strong>be r<strong>es</strong>ervar para paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que no r<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>n<br />

a la modificación <strong>de</strong> actividad. La <strong>el</strong>ectroterapia ofrece un<br />

amplio <strong>es</strong>pectro <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios terapéuticos. El ultrasonido produce<br />

<strong>el</strong>evación <strong>de</strong> la temperatura comparativam<strong>en</strong>te pequeña <strong>en</strong> los<br />

tejidos <strong>su</strong>perficial<strong>es</strong> y <strong>de</strong> gran profundidad <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>etración <strong>de</strong> la<br />

musculatura y otros tejidos blandos, aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> flujo periférico<br />

<strong>de</strong> sangre arterial, y cambia <strong>el</strong> metabolismo <strong>de</strong> los tejidos. Las<br />

corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong> interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> combinan la v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etración por<br />

medio <strong>de</strong> dos frecu<strong>en</strong>cias medias que se combinan, y ofrec<strong>en</strong> analg<strong>es</strong>ia,<br />

produci<strong>en</strong>do un mayor patrón <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fibras ner-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

viosas y <strong>es</strong>timulación directa <strong>de</strong> fibras muscular<strong>es</strong>, mejorando <strong>el</strong><br />

flujo sanguíneo y promovi<strong>en</strong>do la cicatrización. El láser produce<br />

efectos terapéuticos a distancia y profundidad, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>es</strong> antiinflamatorio,<br />

antie<strong>de</strong>matoso, normalizador circulatorio y analgésico<br />

aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> umbral <strong>de</strong>l dolor. OBJETIVO. El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te<br />

<strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> comparar la eficacia <strong>de</strong> las corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong> interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

más ultrasonido <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> rayo láser como tratami<strong>en</strong>to<br />

para <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con epicondilitis crónica. SUJETOS, MA-<br />

TERIAL Y MÉTODOS. El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación se<br />

realizó <strong>en</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Región<br />

Norte <strong>de</strong>l IMSS, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l periodo compr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> junio a agosto<br />

<strong>de</strong>l 2003. El diseño <strong>es</strong> prospectivo, longitudinal, comparativo y<br />

cuasi-experim<strong>en</strong>tal. Los criterios <strong>de</strong> inclusión fue paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong>l IMSS, referidos a la UMFRRN <strong>de</strong>l segundo y<br />

tercer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción con <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> epicondilitis o dolor<br />

<strong>en</strong> epicóndilo, <strong>de</strong>l género masculino y fem<strong>en</strong>ino, con eda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> 20 a 60 años, <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> 4 a 12 semanas y con aceptación<br />

<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio. Se excluyeron a los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

que t<strong>en</strong>ían tratami<strong>en</strong>to previo con infiltración con corticosteroi<strong>de</strong>s<br />

o an<strong>es</strong>tésico local, con cirugía previa, u alguna otra<br />

patología <strong>en</strong> miembro torácico afec<strong>tado</strong>. El tamaño <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra<br />

se realizó mediante mu<strong>es</strong>treo probabilístico y aleatorio. Se incluyeron<br />

22 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, y se formaron 2 grupos, <strong>el</strong> grupo I recibió<br />

corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong> interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> más ultrasonido y <strong>el</strong> grupo II, rayo<br />

láser. Para ambos grupos se indicó reposo r<strong>el</strong>ativo con movilizacion<strong>es</strong><br />

activo libr<strong>es</strong> <strong>de</strong> codo, muñeca y mano, 10 repeticion<strong>es</strong>, 3<br />

vec<strong>es</strong> al día. Se l<strong>es</strong> realizó hoja <strong>de</strong> captación con valoración inicial<br />

previo al tratami<strong>en</strong>to, y otra al término <strong>de</strong> 10 s<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> diarias<br />

continuas <strong>de</strong> lun<strong>es</strong> a viern<strong>es</strong>, que incluía exploración física con<br />

movimi<strong>en</strong>tos articular<strong>es</strong>, exam<strong>en</strong> manual muscular, pruebas <strong>es</strong>pecial<strong>es</strong><br />

y valoración <strong>de</strong>l dolor con la medición <strong>de</strong> la <strong>es</strong>cala vi<strong>su</strong>al<br />

análoga, clasificándolo <strong>de</strong>l 0 al 10, consi<strong>de</strong>rando r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta<br />

favorable la disminución <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 6 puntos. RESULTADOS.<br />

De los 22 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>es</strong>tudiados <strong>de</strong>l grupo I, 3 fueron <strong>de</strong> sexo<br />

masculino (27%) y 8 fem<strong>en</strong>ino (73%); <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo II, 5 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

fueron <strong>de</strong>l sexo masculino (45%), y 6 <strong>de</strong>l fem<strong>en</strong>ino (55%). La<br />

edad promedio <strong>de</strong>l grupo I fue <strong>de</strong> 45.7, con un rango <strong>de</strong> 35 a 58<br />

años. En <strong>el</strong> grupo II, la edad promedio fue <strong>de</strong> 40.4, y un rango <strong>de</strong><br />

31 a 51 años. De acuerdo a la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lado <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong><br />

epicondilitis, <strong>en</strong>contramos 16 <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho (73%) y 6 <strong>de</strong>l izquierdo<br />

(27%), (Cuadro 1).<br />

Cuadro 1. Variabl<strong>es</strong>.<br />

Variabl<strong>es</strong> * Grupo I n = 11 + Grupo II n = 11<br />

Edad Promedio 45.7 Promedio 40.4<br />

Fem<strong>en</strong>ino 8 (73%) 6 (55%)<br />

Masculino 3 (27%) 5 (45%)<br />

Derecho 9 (82%) 7 (63%)<br />

Izquierdo 2 (18%) 4 (37%)<br />

*Tratami<strong>en</strong>to con corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong> interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> más ultrasonido.<br />

+Tratami<strong>en</strong>to con rayo láser.<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

La evolución <strong>de</strong>l dolor posterior al tratami<strong>en</strong>to, se valoró con la <strong>es</strong>cala<br />

vi<strong>su</strong>al análoga, <strong>de</strong>l 0 al 10, consi<strong>de</strong>rando r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta favorable la disminución<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 6 puntos. En <strong>el</strong> grupo I, 6 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> mejoraron favorablem<strong>en</strong>te<br />

(55%), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo II, 8 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> mejoraron (73%). Se<br />

realizó análisis <strong>es</strong>tadístico, mediante la prueba <strong>de</strong> χ 2 , la cual fue <strong>de</strong> 2.149,<br />

y <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia fue 0.001 <strong>de</strong> 10.83, por lo que <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta<br />

prueba <strong>es</strong> mucho m<strong>en</strong>or, rechazando la hipót<strong>es</strong>is <strong>de</strong> nulidad, <strong>en</strong> que los<br />

valor<strong>es</strong> <strong>es</strong>perados y observados son igual<strong>es</strong> y aceptando que <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l grupo I y <strong>de</strong>l grupo II no tuvieron difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa. De los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s anterior<strong>es</strong> se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar la efectividad<br />

<strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> ambos grupos, pero con una mayor mejoría<br />

clínica con la combinación <strong>de</strong> 2 tipos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, por lo que queda<br />

abierto a nuevas inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> la comparación <strong>de</strong> otros tipos <strong>de</strong> terapia,<br />

así como <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> dosis y tiempo <strong>en</strong> un solo tipo <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to para la r<strong>es</strong>olución <strong>de</strong> la epicondilitis. A<strong>de</strong>más <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong><br />

mu<strong>es</strong>tra se pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar para t<strong>en</strong>er mejor<strong>es</strong> re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>es</strong>tadísticos y<br />

evitar <strong>el</strong> s<strong>es</strong>go inher<strong>en</strong>te a una población pequeña. CONCLUSIONES.<br />

La efectividad tanto <strong>de</strong>l ultrasonido más las corri<strong>en</strong>t<strong>es</strong> interfer<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> o<br />

<strong>el</strong> rayo láser utilizados <strong>en</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio, <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con epicondilitis,<br />

<strong>en</strong> cuanto a la disminución <strong>de</strong>l dolor y mejoría clínica, <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

no tuvieron difer<strong>en</strong>cia significativa, por lo que son igualm<strong>en</strong>te<br />

efectivos para <strong>su</strong> r<strong>es</strong>olución. Aunque se observa que la combinación <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>tos <strong>es</strong> más efectiva que un solo tipo <strong>de</strong> terapia.<br />

Estudio comparativo <strong>de</strong> la eficacia <strong>de</strong> la colág<strong>en</strong>a polivinil<br />

pirrolidona, pr<strong>es</strong>oterapia y rehabilitación vs manejo<br />

con pr<strong>es</strong>oterapia y rehabilitación <strong>en</strong> la cicatriz<br />

hipertrófica secundaria a quemaduras<br />

Dra. Claudia Janeth Franco García,* Dr. J<strong>es</strong>ús V<strong>el</strong>ázquez García**<br />

* Médico R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l 3° año <strong>de</strong> la Especialidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación UMFR SIGLO XXI, ** Jefe Tratami<strong>en</strong>tos<br />

UMFRN, IMSS.<br />

INTRODUCCIÓN. El manejo integral <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te con quemaduras<br />

grav<strong>es</strong> requiere <strong>de</strong> un equipo multidisciplinario integrado por<br />

médicos <strong>es</strong>pecialistas <strong>en</strong> rehabilitación, CPR, terapistas físicos y<br />

ocupacional<strong>es</strong>, personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y apoyo psicológico. El niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción requerido <strong>en</strong> un paci<strong>en</strong>te quemado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la ext<strong>en</strong>sión<br />

y profundidad <strong>de</strong> la quemadura, <strong>de</strong> <strong>su</strong> edad y <strong>es</strong><strong>tado</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l<br />

paci<strong>en</strong>te. El informe anual <strong>de</strong>l HTVFN <strong>de</strong>l 2001 reportó <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> con<strong>su</strong>ltas <strong>de</strong> primera vez <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> quemados <strong>en</strong> total 171, la<br />

con<strong>su</strong>lta <strong>su</strong>bsecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la clasificación <strong>de</strong> quemaduras según <strong>su</strong><br />

ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l área afectada fue <strong>en</strong> total <strong>de</strong> 742 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> y <strong>en</strong> <strong>secu<strong>el</strong>as</strong><br />

por quemaduras un total 654 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Predominando <strong>el</strong> sexo<br />

masculino <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 30 a 39 años. ANTECEDENTES CIENTÍ-<br />

FICOS. Fisiología <strong>de</strong> la cicatrización normal. Exist<strong>en</strong> tr<strong>es</strong> proc<strong>es</strong>os<br />

<strong>de</strong> reparación. 1) Fase inflamatoria: ocurre migración <strong>de</strong> células inflamatorias<br />

al área afectada don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran leucocitos, PMN,<br />

macrófagos secretan <strong>en</strong>zimas que <strong>de</strong>scompon<strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos formados<br />

por las células necróticas, se caracteriza por los tr<strong>es</strong> signos <strong>de</strong><br />

la inflamación (<strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to, calor, dolor). 2) Fase proliferativa:<br />

Los fibroblastos <strong>el</strong>aboran la colág<strong>en</strong>a formando ca<strong>de</strong>nas complejas<br />

edigraphic.com<br />

75


que se <strong>es</strong>labonan una con otra y aum<strong>en</strong>ta la fuerza t<strong>en</strong>síl <strong>de</strong> la herida.<br />

3) Fase <strong>de</strong> epit<strong>el</strong>ización: Se repara mediante división c<strong>el</strong>ular y<br />

las células epit<strong>el</strong>ial<strong>es</strong> sólo migran <strong>en</strong> tejidos viabl<strong>es</strong> <strong>en</strong> un tiempo <strong>de</strong><br />

5 a 7 días. CLASIFICACIÓN DE LAS QUEMADURAS. Superficie:<br />

se calcula <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación a SCT quemada calculada<br />

con la regla <strong>de</strong> los 9 y <strong>es</strong>tablecidas por múltiplos <strong>de</strong> 9% distribuidos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sig. Esquema (1). Profundidad se clasifica por grados: Primer<br />

grado: l<strong>es</strong>ión que afecta la capa <strong>su</strong>perficial <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>rmis, se<br />

reg<strong>en</strong>era <strong>en</strong>tre 3 a 5 días y se caracteriza por los 3 signos <strong>de</strong> la inflamación<br />

(<strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to, calor y dolor). Segundo grado se divi<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> 2 tipos: Superficial. Afecta la epi<strong>de</strong>rmis y <strong>de</strong>rmis papilar la reepit<strong>el</strong>ización,<br />

ocurre <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> 2 semanas y cicatriza normalm<strong>en</strong>te.<br />

Profunda. Afecta <strong>de</strong>rmis reticular profunda, la <strong>su</strong>perficie <strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> color rojiza o rosada <strong>es</strong> hipoalgésica, <strong>su</strong> curación ocurre <strong>en</strong> más<br />

<strong>de</strong> 3 semanas. La cicatrización hipertrófica <strong>es</strong> casi un hecho común.<br />

Tercer grado: Afecta <strong>el</strong> <strong>es</strong>p<strong>es</strong>or total <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>rmis y <strong>de</strong>rmis, <strong>su</strong><br />

apari<strong>en</strong>cia clínica <strong>es</strong> color marrón oscuro, pi<strong>el</strong> acartonada y gru<strong>es</strong>a y<br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>es</strong> mediante injerto <strong>de</strong>rmo-epidérmico. CICATRIZA-<br />

CIÓN HIPERTRÓFICA. Hay una proliferación <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> nódulos<br />

<strong>de</strong> fibroblastos y miofibroblastos que conduc<strong>en</strong> a la hiperproducción<br />

<strong>de</strong> tejido fibroso. La apari<strong>en</strong>cia clínica <strong>es</strong> <strong>de</strong> una masa<br />

<strong>el</strong>evada, raram<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e 1 cm <strong>de</strong> <strong>el</strong>evación sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> la pi<strong>el</strong> y<br />

coloración rojo o rosado con bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> forma irregular.. PRESOTE-<br />

RAPIA. Es la pr<strong>es</strong>ión mecánica aplicada directam<strong>en</strong>te sobre una<br />

capa <strong>de</strong> tejido <strong>de</strong> granulación <strong>su</strong> aplicación <strong>de</strong> pr<strong>es</strong>ión ac<strong>en</strong>túa una<br />

oclusión <strong>de</strong>l lecho vascular para aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> hipoxia c<strong>el</strong>ular<br />

y una <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> fobroblastos. Su efecto clínico consiste <strong>en</strong><br />

una maduración ac<strong>el</strong>erada <strong>de</strong> la cicatriz consigui<strong>en</strong>do <strong>su</strong> <strong>de</strong>coloración,<br />

aplanami<strong>en</strong>to y reblan<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la cicatriz hipertrófica.<br />

Éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una pr<strong>es</strong>ión media <strong>de</strong> 20 a 30 mmHg. COLÁGENA<br />

POLIVINIL PIRROLIDONA. Molécula biológica constituida por<br />

la mezcla <strong>de</strong> colág<strong>en</strong>a tipo I porcina “nativa” y la polivinilpirrolidona<br />

que <strong>es</strong> un polímero inerte no metabolizable, actúa como ag<strong>en</strong>te<br />

expansor y regulador <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión oncótica <strong>en</strong> plasma sanguíneo.<br />

Ha <strong>de</strong>mostrado ser un bu<strong>en</strong> hemostático, antifibrótico y fibrolítico<br />

capaz <strong>de</strong> inducir la cicatrización. Actúa a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> fibroblastos y<br />

macrófagos modulando <strong>el</strong> metabolismo <strong>de</strong> la colág<strong>en</strong>a. JUSTIFI-<br />

CACIÓN. Ofrecer una alternativa más <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> la cicatriz hipertrófica secundaria a quemaduras <strong>de</strong> 2° grado <strong>su</strong>perficial/profundo<br />

y reducir <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> complicacion<strong>es</strong> y prev<strong>en</strong>ir<br />

la retracción <strong>de</strong> los tejidos y <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> movilidad articular <strong>en</strong><br />

la cicatriz hipertrófica secundaria a quemaduras <strong>de</strong> 2º grado <strong>su</strong>perficial/profundo.<br />

OBJETIVO GENERAL. Evaluar los efectos <strong>de</strong>l manejo<br />

rehabilitatorio conv<strong>en</strong>cional, pr<strong>es</strong>oterapia <strong>en</strong> comparación con<br />

la administración intral<strong>es</strong>ional <strong>de</strong> CPV, pr<strong>es</strong>oterapia y rehabilitación<br />

<strong>en</strong> la cicatriz hipertrófica secundaria a quemaduras <strong>de</strong> 2º grado<br />

<strong>su</strong>perficial/profundo. OBJETIVOS ESPECÍFICOS. Evaluar <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> r<strong>es</strong>olución <strong>en</strong> la formación <strong>de</strong> la cicatriz hipertrófica con <strong>el</strong><br />

manejo rehabilitatorio, pr<strong>es</strong>oterapia vs la aplicación <strong>de</strong> CPV, pr<strong>es</strong>oterapia<br />

y rehabilitación. Analizar signos característicos <strong>de</strong> la cicatriz<br />

hipertrófica <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to con manejo rehabilitatorio<br />

conv<strong>en</strong>cional, pr<strong>es</strong>oterapia y aplicación <strong>de</strong> CPV. Comparar la movilidad<br />

funcional articular <strong>de</strong> la región involucrada <strong>en</strong> la cicatriz<br />

hipertrófica secundaria a quemaduras. PLANTEAMIENTO DEL<br />

76<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

PROBLEMA. Pregunta. ¿La aplicación <strong>de</strong> colág<strong>en</strong>a polivinilpirrolidona,<br />

pr<strong>es</strong>oterapia y manejo rehabilitatorio comparado con <strong>el</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> pr<strong>es</strong>oterapia y rehabilitación disminuye <strong>el</strong> grosor, así como<br />

la vascularidad, eritema y mejora <strong>el</strong> arco <strong>de</strong> movilidad <strong>de</strong>l área afectada<br />

<strong>en</strong> la cicatriz hipertrófica secundaria a quemaduras <strong>de</strong> 2° grado<br />

<strong>su</strong>perficial/profundo?. HIPÓTESIS. Con la aplicación <strong>de</strong> la CPV,<br />

pr<strong>es</strong>oterapia y manejo rehabilitatorio conv<strong>en</strong>cional disminuye <strong>el</strong><br />

grosor <strong>de</strong> la cicatriz así como la vascularidad, eritema y mejora <strong>el</strong><br />

grado <strong>de</strong> movilidad articular cuando se compara con <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

rehabilitatorio conv<strong>en</strong>cional y pr<strong>es</strong>oterapia <strong>en</strong> la cicatriz hipertrófica<br />

secundaria a quemaduras <strong>de</strong> 2° grado <strong>su</strong>perficial /profundo.<br />

MATERIAL Y MÉTODOS. El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio se realizó <strong>en</strong> la<br />

UMFR Siglo XXI. Se <strong>es</strong>tudiaron paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> cap<strong>tado</strong>s <strong>de</strong> junio a<br />

septiembre 2003. La mu<strong>es</strong>tra se obtuvo <strong>de</strong>l Módulo <strong>de</strong> Con<strong>su</strong>lta<br />

Externa <strong>de</strong>l HTVFN y HGZ 32. Diseño <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio: Ensayo clínico,<br />

prospectivo, comparativo, longitudinal. CRITERIOS DE INCLU-<br />

SIÓN. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l sexo fem. o masc. con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>de</strong> quemaduras<br />

<strong>de</strong> 2º grado <strong>su</strong>perficial profundo, área afectada sea m<strong>en</strong>or 20% SCT<br />

<strong>de</strong> miembro <strong>su</strong>perior <strong>es</strong>pecíficam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mano, px con l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> cicatrizal<strong>es</strong><br />

hipertróficas <strong>de</strong> no más <strong>de</strong> un año <strong>de</strong> evolución. Y px <strong>de</strong><br />

eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> > 18 años y < 60 años. CRITERIOS DE EXCLUSIÓN.<br />

Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que no complet<strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, Px que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad<br />

al fármaco o intolerancia a la aplicación CPV. Px<br />

que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad a las pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> compr<strong>es</strong>ión. ES-<br />

PECIFICACIÓN DE LAS VARIABLES. Grupo experim<strong>en</strong>tal: las<br />

variabl<strong>es</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fueron: CPV, pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> compr<strong>es</strong>ión, ultrasonido,<br />

manejo <strong>de</strong> TO y MAA. Grupo control: las variabl<strong>es</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

fueron las mismas a excepción <strong>de</strong> la colág<strong>en</strong>a polivinilpirrolidona.<br />

Variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te: cicatriz hipertrófica,<br />

coloración, grosor, prurito y movilidad articular (cuando la cicatriz<br />

afecte una articulación). PROCEDIMIENTO. El programa incluyó<br />

para ambos grupos control y experim<strong>en</strong>tal lo sigui<strong>en</strong>te: Terapia física:<br />

Aplicación ultrasonido directo pulsátil al 35%, movilizacion<strong>es</strong><br />

activo asistidas, ejercicios <strong>de</strong> <strong>es</strong>tirami<strong>en</strong>to a cicatriz hipertrófica. Terapia<br />

ocupacional: M<strong>es</strong>oterapia a cicatriz, activida<strong>de</strong>s a increm<strong>en</strong>tar,<br />

arcos <strong>de</strong> movilidad y funcion<strong>es</strong> básicas <strong>de</strong> mano. Pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

compr<strong>es</strong>ión: Uso continuo durante las 24 hrs <strong>de</strong>l día durante un mínimo<br />

<strong>de</strong> 8 m<strong>es</strong><strong>es</strong> para <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> la cicatriz hipertrófica. Para <strong>el</strong><br />

grupo experim<strong>en</strong>tal: Se aplicó CPV <strong>en</strong> solución inyectable intral<strong>es</strong>ional<br />

a los 4 bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cicatriz a dosis <strong>de</strong> 0.4 mL si la cicatriz<br />

mi<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 5 a 10 cm y 0.6 mL si mi<strong>de</strong> <strong>de</strong> 10 a 15 cm. Aplicando una<br />

vez por semana durante 8 semanas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. ANÁLISIS ES-<br />

TADÍSTICO. Se aplicó la prueba no paramétrica <strong>de</strong> Wilcoxon para<br />

mu<strong>es</strong>tras <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para <strong>el</strong> grupo control y grupo experim<strong>en</strong>tal.<br />

RESULTADOS. No se obtuvo difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa<br />

<strong>en</strong>tre ambos grupos control y experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> forma global.<br />

Pero se observa que la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> final <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to para<br />

las variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong> coloración, prurito y arcos <strong>de</strong> movilidad articular sí<br />

mejoró <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> ambos grupos con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia<br />

mayor para <strong>el</strong> grupo experim<strong>en</strong>tal. CONCLUSIONES. En los<br />

re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que no existe<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre ambos grupos comparados.<br />

Sin embargo, al comparar <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia para las<br />

variabl<strong>es</strong> que se refier<strong>en</strong> a coloración, prurito y movilidad articular<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

al inicio y final <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, se <strong>de</strong>mu<strong>es</strong>tra un mayor índice <strong>de</strong><br />

significancia <strong>es</strong>tadística <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l grupo experim<strong>en</strong>tal. Dada<br />

la pequeña mu<strong>es</strong>tra y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> realización <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio <strong>en</strong> base al<br />

uso <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> compr<strong>es</strong>ión, se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios posterior<strong>es</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> tamaño <strong>de</strong> mu<strong>es</strong>tra y prolongar <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<br />

con <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> las pr<strong>en</strong>das <strong>de</strong> compr<strong>es</strong>ión ya que mínimo se requiere<br />

<strong>de</strong> 8 a 12 m<strong>es</strong><strong>es</strong> para ver cambios <strong>en</strong> la cicatriz hipertrófica.<br />

Acc<strong>es</strong>ibilidad <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción múltiple <strong>de</strong>l área<br />

<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación Zapata<br />

“Gaby Brimmer”<br />

Dra. Gloria Luz González Rodríguez,* Dra. María Virginia Rico<br />

Martínez,** Dra. Elva Liliana Castro Rodríguez***<br />

* Médico R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Tercer año <strong>de</strong> la Especialidad <strong>de</strong> Medicina<br />

<strong>de</strong> Rehabilitación, ** Directora <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación Zapata<br />

“Gaby Brimmer”, *** Coordinadora Técnica <strong>de</strong> Formación<br />

Especialistas.<br />

INTRODUCCIÓN. La acc<strong>es</strong>ibilidad <strong>es</strong> una característica <strong>de</strong>l medio<br />

para permitir a todas las personas <strong>el</strong> acc<strong>es</strong>o, utilización y disfrute, <strong>de</strong><br />

manera normal, segura y efici<strong>en</strong>te; así como participar <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

social<strong>es</strong> y económicas para las que se ha concebido <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<br />

construido. Los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Múltiple son Institucion<strong>es</strong> Educativas<br />

que ofrec<strong>en</strong> educación básica para alumnos que pr<strong>es</strong><strong>en</strong>t<strong>en</strong> nec<strong>es</strong>ida<strong>de</strong>s<br />

educativas <strong>es</strong>pecial<strong>es</strong>, con o sin discapacidad, con <strong>el</strong> propósito<br />

<strong>de</strong> proporcionar educación básica a los alumnos, realizando las<br />

a<strong>de</strong>cuacion<strong>es</strong> pertin<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para lograr <strong>el</strong> acc<strong>es</strong>o curricular, propiciar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo integral <strong>de</strong> los alumnos para favorecer <strong>su</strong> integración <strong>es</strong>colar,<br />

laboral y social conforme a <strong>su</strong>s requerimi<strong>en</strong>tos, características e<br />

inter<strong>es</strong><strong>es</strong> y ori<strong>en</strong>tar a los padr<strong>es</strong> <strong>de</strong> familia <strong>de</strong> la comunidad educativa<br />

acerca <strong>de</strong> los apoyos que requier<strong>en</strong> los alumnos. En México la Norma<br />

Oficial Mexicana (NOM-001 SSA2-1993) <strong>es</strong>tablece los requisitos arquitectónicos<br />

<strong>de</strong> los <strong>es</strong>tablecimi<strong>en</strong>tos para la at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong>l Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Salud con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> facilitar <strong>el</strong> acc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> las<br />

personas con discapacidad. JUSTIFICACIÓN. No se cu<strong>en</strong>ta con un<br />

diagnóstico <strong>de</strong> acc<strong>es</strong>ibilidad <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros educativos, ya sean <strong>es</strong>cu<strong>el</strong>as<br />

regular<strong>es</strong> o <strong>es</strong>cu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> educación <strong>es</strong>pecial. OBJETIVO. I<strong>de</strong>ntificar<br />

las características <strong>de</strong> acc<strong>es</strong>ibilidad <strong>de</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Múltiple<br />

corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> al área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

Zapata “Gaby Brimmer”. MATERIAL Y MÉTODOS . Estudio<br />

<strong>de</strong> tipo observacional, prospectivo, <strong>de</strong>scriptivo y transversal. Fue realizado<br />

<strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Múltiple <strong>de</strong> las <strong>de</strong>legacion<strong>es</strong> políticas<br />

B<strong>en</strong>ito Juárez y Coyoacán <strong>de</strong>l Distrito Fe<strong>de</strong>ral, <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo compr<strong>en</strong>dido<br />

<strong>de</strong>l 08 al 22 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2003. CRITERIOS DE<br />

INCLUSIÓN. Los CAM que <strong>es</strong>tán ubicados <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las <strong>de</strong>legacion<strong>es</strong><br />

B<strong>en</strong>ito Juárez y Coyoacán, que permitieran que se realizara la<br />

evaluación. CRITERIOS DE ELIMINACIÓN. Los CAM <strong>en</strong> los que<br />

por alguna causa no se completara la evaluación. Aplicamos una cédula<br />

<strong>de</strong> evaluación con las <strong>es</strong>pecificacion<strong>es</strong> <strong>de</strong> los requisitos arquitectónicos,<br />

según la Norma Oficial Mexicana 001 SSA2-1993 y los Criterios<br />

Normativos Para <strong>el</strong> Diseño, Construcción y Operación <strong>de</strong><br />

Espacios Físicos para <strong>su</strong> Acc<strong>es</strong>o y uso por personas con Discapaci-<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

dad. Nos autorizó la Dirección <strong>de</strong> Educación Especial para ingr<strong>es</strong>ar a<br />

los CAM. Visitamos cada uno <strong>de</strong> los CAM <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia,<br />

realizándose dos visitas por día, cada tercer día, con duración <strong>de</strong> 45<br />

minutos para la observación y medición <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> las características<br />

físicas. La información obt<strong>en</strong>ida se registró <strong>en</strong> una hoja <strong>de</strong> captación<br />

<strong>de</strong> datos. El análisis <strong>de</strong> re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s se obtuvo a través <strong>de</strong> la <strong>es</strong>tadística<br />

<strong>de</strong>scriptiva. RESULTADOS. Se evaluaron 13 C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción<br />

Múltiple, 6 <strong>de</strong> <strong>el</strong>los se alojan <strong>en</strong> <strong>es</strong>pacios arquitectónicos diseñados<br />

ex prof<strong>es</strong>o y 7 <strong>es</strong>tán ubicados <strong>en</strong> casas adaptadas. Ocho corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>n<br />

a la <strong>de</strong>legación Coyoacán y 5 a la <strong>de</strong>legación B<strong>en</strong>ito Juárez. La población<br />

at<strong>en</strong>dida por tipo <strong>de</strong> discapacidad <strong>es</strong> diversa, <strong>en</strong> 1 CAM se ati<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

los 4 tipos <strong>de</strong> discapacidad (motora, int<strong>el</strong>ectual, auditiva y vi<strong>su</strong>al),<br />

<strong>en</strong> 2 sólo un tipo. El niv<strong>el</strong> educativo <strong>en</strong> los CAM <strong>de</strong> la <strong>de</strong>legación<br />

B<strong>en</strong>ito Juárez <strong>es</strong> predominantem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> educación primaria. En los<br />

CAM No. 88, 31, 91, 2 y 11 las características <strong>de</strong> acc<strong>es</strong>ibilidad mostraron<br />

valor<strong>es</strong> que van <strong>de</strong> 13 a 24%, que repr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan los porc<strong>en</strong>taj<strong>es</strong><br />

más altos obt<strong>en</strong>idos, <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, 3 cu<strong>en</strong>tan con un <strong>es</strong>pacio arquitectónico<br />

ex prof<strong>es</strong>o y 2 son inmuebl<strong>es</strong> adap<strong>tado</strong>s. DISCUSIÓN. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

nos mu<strong>es</strong>tran que los acc<strong>es</strong>os a las <strong>es</strong>cu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> educación <strong>es</strong>pecial<br />

son ina<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral porque no cumpl<strong>en</strong> con los requisitos<br />

<strong>es</strong>tablecidos <strong>en</strong> la NOM 001-SSA2-93. Exist<strong>en</strong> aspectos básicos<br />

<strong>su</strong>sceptibl<strong>es</strong> <strong>de</strong> adaptar para que una persona con discapacidad se <strong>de</strong>splace<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>en</strong>torno <strong>es</strong>colar, como serían las rampas, puertas, sanitarios.<br />

Aspectos que <strong>en</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio fueron ina<strong>de</strong>cuados. Coincidi<strong>en</strong>do<br />

con Val<strong>en</strong>cia y Medina qui<strong>en</strong><strong>es</strong> reportan re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s semejant<strong>es</strong> <strong>en</strong> otros<br />

<strong>es</strong>pacios arquitectónicos como c<strong>en</strong>tros comercial<strong>es</strong> e institucion<strong>es</strong> <strong>de</strong>l<br />

sector salud. CONCLUSIÓN. Los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acc<strong>es</strong>ibilidad evaluados<br />

<strong>en</strong> los CAM corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> al área <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Rehabilitación Zapata “Gaby Brimmer” son ina<strong>de</strong>cuados según las<br />

<strong>es</strong>pecificacion<strong>es</strong> <strong>de</strong> la Norma Oficial Mexicana 001 SSA2-1993 que<br />

<strong>es</strong>tablece los requisitos arquitectónicos para facilitar <strong>el</strong> acc<strong>es</strong>o, tránsito<br />

y perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los discapaci<strong>tado</strong>s a los <strong>es</strong>tablecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

médica <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud.<br />

La calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> personas con discapacidad, u<strong>su</strong>arias<br />

<strong>de</strong>l servicio integral <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación<br />

“Gaby Brimmer” <strong>de</strong>l DIF<br />

Dra. Karina Villanueva Martínez,* Dra. María Guadalupe Blanco<br />

García,** Dra. Ana María Monti<strong>el</strong> Hernán<strong>de</strong>z**<br />

* C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación “Gaby Brimmer” <strong>de</strong>l DIF, ** Médicos<br />

Adscritos al C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación “Gaby Brimmer” <strong>de</strong>l DIF.<br />

INTRODUCCIÓN. Cuando se habla <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong>contramos<br />

múltipl<strong>es</strong> <strong>de</strong>finicion<strong>es</strong>; sin embargo, todas <strong>el</strong>las coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que se<br />

trata <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>sación autopercibida. Elizabeth V<strong>el</strong>ar<strong>de</strong> y Carlos Ávila,<br />

<strong>en</strong> <strong>su</strong> artículo “Evaluación <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida” publicado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

2002, la <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como: “s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong><strong>es</strong>tar que pue<strong>de</strong> ser experim<strong>en</strong>tada<br />

por las personas y que repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta la <strong>su</strong>ma <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sacion<strong>es</strong><br />

<strong>su</strong>bjetivas y personal<strong>es</strong> <strong>de</strong> —s<strong>en</strong>tirse bi<strong>en</strong>—”. En los últimos años,<br />

con todos los nuevos procedimi<strong>en</strong>tos médicos y a<strong>de</strong>lantos biotecnológicos,<br />

la sobrevida ha aum<strong>en</strong><strong>tado</strong>, sin embargo, <strong>es</strong>to ha sido a exp<strong>en</strong>sas<br />

<strong>de</strong> un mayor número <strong>de</strong> personas con algún grado <strong>de</strong> discapa-<br />

edigraphic.com<br />

77


cidad, la cual aum<strong>en</strong>ta <strong>su</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y como consecu<strong>en</strong>cia :rop odarobale disminu- FDP<br />

ye <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida. En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> la Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación,<br />

la calidad <strong>de</strong> vida <strong>es</strong> un objetivo VC ed <strong>de</strong> AS, creci<strong>en</strong>te ci<strong>de</strong>mihparG interés. El C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Rehabilitación “Gaby Brimmer” <strong>de</strong>l DIF, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1964 ofrece at<strong>en</strong>ción<br />

a m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> con discapacidad motora a través <strong>de</strong>l Servicio arap Integral, <strong>el</strong><br />

cual l<strong>es</strong> proporciona un manejo multidisciplinario combinando un manejo<br />

terapéutico, acidémoiB junto con <strong>el</strong> arutaretiL tratami<strong>en</strong>to :cihpargi<strong>de</strong>M<br />

rehabilitatorio y un progra-<br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

ma <strong>de</strong> educación básica, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do aproximadam<strong>en</strong>te a 200 niños<br />

cada año. Su principal objetivo <strong>es</strong> lograr <strong>el</strong> máximo <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l individuo reincorporándolo a <strong>su</strong> ambi<strong>en</strong>te familiar,<br />

<strong>es</strong>colar y social, mejorando así <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida. En algunos casos,<br />

la rehabilitación pue<strong>de</strong> re<strong>su</strong>ltar <strong>en</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia total <strong>de</strong>l individuo,<br />

sin embargo cuando se trata <strong>de</strong> problemas crónicos e irreversibl<strong>es</strong><br />

como los que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> los niños <strong>de</strong>l servicio integral <strong>de</strong>l DIF, los<br />

fin<strong>es</strong> <strong>de</strong> la rehabilitación solo pue<strong>de</strong>n <strong>su</strong>poner la mejor adaptación <strong>de</strong>l<br />

individuo a una vida <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más <strong>en</strong> lo mínimo posible.<br />

Al evaluar la calidad <strong>de</strong> vida, po<strong>de</strong>mos conocer <strong>el</strong> <strong>impacto</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

los programas <strong>de</strong> rehabilitación; y para <strong>es</strong>to exist<strong>en</strong> múltipl<strong>es</strong> instrum<strong>en</strong>tos,<br />

que han sido clasificados <strong>en</strong>: a) <strong>es</strong>pecíficos: aqu<strong>el</strong>los que se<br />

basan <strong>en</strong> las características <strong>de</strong> un pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, y b) g<strong>en</strong>éricos:<br />

los que se emplean para comparar difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> poblacion<strong>es</strong> y<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos. El cu<strong>es</strong>tionario SF-36, <strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta g<strong>en</strong>érica, que fue traducido<br />

<strong>en</strong> 1991 a través <strong>de</strong>l proyecto “Evaluación internacional <strong>de</strong> la<br />

calidad <strong>de</strong> vida”. Inicialm<strong>en</strong>te usada <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios <strong>de</strong> re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s médicos,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>de</strong>mostró ser válida y confiable. Actualm<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong><br />

seis version<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta <strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta <strong>en</strong> cast<strong>el</strong>lano. En <strong>es</strong>te trabajo se empleó<br />

la versión <strong>es</strong>pañola, <strong>el</strong> cual proporciona un método exhaustivo,<br />

efici<strong>en</strong>te y psicométricam<strong>en</strong>te sólido para medir la salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto<br />

<strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te puntuando r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>tas <strong>es</strong>tandarizadas a preguntas<br />

<strong>es</strong>tandarizadas. El SF-36 <strong>es</strong>tá diseñado para ser auto-administrado,<br />

administrado por t<strong>el</strong>éfono, o administrado durante una <strong>en</strong>trevista cara<br />

a cara con <strong>en</strong>cu<strong>es</strong><strong>tado</strong>s <strong>de</strong> 14 o más años <strong>de</strong> edad. Consta <strong>de</strong> 36 preguntas<br />

divididas <strong>en</strong> 8 <strong>es</strong>calas, más una pregunta <strong>de</strong> transición <strong>de</strong> la<br />

salud que valora la salud actual comparada con la <strong>de</strong> un año atrás y no<br />

se consi<strong>de</strong>ra <strong>en</strong> la puntuación final. Se califica <strong>de</strong> 0 a 100, si<strong>en</strong>do <strong>es</strong>ta<br />

última la mejor calidad <strong>de</strong> vida autopercibida. Las <strong>es</strong>calas <strong>de</strong>l cu<strong>es</strong>tionario<br />

SF-36 son las sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong>: Función física (FF) = Grado <strong>en</strong> que la<br />

salud limita las activida<strong>de</strong>s físicas tal<strong>es</strong> como <strong>el</strong> autocuidado, caminar,<br />

<strong>su</strong>bir <strong>es</strong>caleras, inclinarse, coger o llevar p<strong>es</strong>os, y los <strong>es</strong>fuerzos<br />

mo<strong>de</strong>rados e int<strong>en</strong>sos. Rol físico (RF) = Grado <strong>en</strong> que la salud física<br />

interfiere <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo y <strong>en</strong> otras activida<strong>de</strong>s diarias, lo que incluye <strong>el</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> <strong>de</strong>seado, la limitación <strong>en</strong> <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

realizadas o la dificultad <strong>en</strong> la realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s. Dolor<br />

corporal (DC) = La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l dolor y <strong>su</strong> efecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo habitual,<br />

tanto fuera <strong>de</strong> casa como <strong>en</strong> <strong>el</strong> hogar. Salud g<strong>en</strong>eral (SG) = Valoración<br />

personal <strong>de</strong> la salud que incluye la salud actual, las perspectivas<br />

<strong>de</strong> salud <strong>en</strong> <strong>el</strong> futuro y la r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>fermar. Vitalidad (V) =<br />

S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y vitalidad, fr<strong>en</strong>te al s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cansancio<br />

y agotami<strong>en</strong>to. Función social (FS) = Grado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los problemas<br />

<strong>de</strong> salud física o emocional interfier<strong>en</strong> <strong>en</strong> la vida social habitual. Rol<br />

emocional (RE) = Grado <strong>en</strong> <strong>el</strong> que los problemas emocional<strong>es</strong> interfier<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo u otras activida<strong>de</strong>s diarias, lo que incluye la reducción<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong>dicado a <strong>es</strong>as activida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to m<strong>en</strong>or<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong>seado y una disminución <strong>de</strong>l cuidado al trabajar. Salud m<strong>en</strong>-<br />

78<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

tal (SM) = Salud m<strong>en</strong>tal g<strong>en</strong>eral, lo que incluye la <strong>de</strong>pr<strong>es</strong>ión, la ansie-<br />

cihpargi<strong>de</strong>medodabor<br />

dad, <strong>el</strong> control <strong>de</strong> la conducta y <strong>el</strong> control emocional y <strong>el</strong> efecto positivo<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. JUSTIFICACIÓN. En México no existe hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />

información sobre la calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> personas con<br />

discapacidad motora. OBJETIVO GENERAL. Conocer la calidad <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> los alumnos con discapacidad motora que acu<strong>de</strong>n al Servicio<br />

Integral <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabilitación “Gaby Brimmer”. OBJETI-<br />

VOS ESPECÍFICOS. Determinar cuál <strong>de</strong> las 8 <strong>es</strong>calas que compon<strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> cu<strong>es</strong>tionario SF-36 se ve más afectada y si <strong>el</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

alumnos influye <strong>en</strong> <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida. MATERIAL Y MÉTODOS.<br />

El diseño <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>es</strong>crutinio, <strong>de</strong>scriptivo, prospectivo, prolectivo<br />

y transversal. El universo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio se integró con todos los<br />

alumnos inscritos <strong>en</strong> la <strong>es</strong>cu<strong>el</strong>a anexa <strong>de</strong>l Servicio Integral durante <strong>el</strong><br />

ciclo <strong>es</strong>colar 2002-03, <strong>de</strong> los que se <strong>el</strong>igieron a todos aqu<strong>el</strong>los con una<br />

edad igual o mayor <strong>de</strong> 14 años, que fueran capac<strong>es</strong> <strong>de</strong> r<strong>es</strong>pon<strong>de</strong>r la<br />

<strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta <strong>en</strong> forma oral o <strong>es</strong>crita. La <strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta se aplicó <strong>en</strong> forma personal<br />

a cada alumno. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s fueron <strong>es</strong>tandarizados según <strong>el</strong><br />

“manual <strong>de</strong> puntuación <strong>de</strong> la versión <strong>es</strong>pañola <strong>de</strong>l cu<strong>es</strong>tionario <strong>de</strong> salud<br />

SF-36”. Los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos más frecu<strong>en</strong>t<strong>es</strong> se analizaron mediante<br />

medidas <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>en</strong>tral y se compararon utilizando la prueba<br />

<strong>es</strong>tadística “U <strong>de</strong> Mann-Whitney”. RESULTADOS. 148 alumnos <strong>es</strong>taban<br />

inscritos <strong>en</strong> la <strong>es</strong>cu<strong>el</strong>a anexa <strong>de</strong>l Servicio Integral <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Rehabilitación “Gaby Brimmer”. De <strong>el</strong>los, 27 cumplían con los criterios<br />

<strong>de</strong> inclusión, 2 se excluyeron por <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>to<br />

quirúrgico. Predominó <strong>el</strong> sexo fem<strong>en</strong>ino con 56% (14 alumnos). El<br />

promedio <strong>de</strong> edad fue <strong>de</strong> 15.7 años con un rango <strong>de</strong> 14 a 19 años. Los<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos fueron: 17 niños con parálisis cerebral, 5 con <strong>secu<strong>el</strong>as</strong><br />

<strong>de</strong> mi<strong>el</strong>om<strong>en</strong>ingoc<strong>el</strong>e, distrofia muscular, síndrome <strong>de</strong> Moebius y atrofia<br />

muscular <strong>es</strong>pinal, <strong>es</strong>tos tr<strong>es</strong> últimos con un niño <strong>en</strong> cada grupo.<br />

Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los promedios <strong>de</strong> las <strong>es</strong>calas <strong>de</strong>l SF-36,<br />

<strong>en</strong> todos los alumnos, mu<strong>es</strong>tran que la <strong>es</strong>cala “Dolor Corporal” fue la<br />

más alta con un valor <strong>de</strong> 81.8, <strong>es</strong>to <strong>es</strong> <strong>de</strong>bido a que los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

evaluados no cursan con dolor sino <strong>su</strong>s complicacion<strong>es</strong>, las cual<strong>es</strong><br />

evitamos mediante <strong>el</strong> manejo rehabilitatorio. Por otro lado, la <strong>es</strong>cala<br />

más baja fue “Función física” con un valor <strong>de</strong> 59.8, <strong>es</strong>to era <strong>de</strong> <strong>es</strong>perarse<br />

dado que la discapacidad que pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan los alumnos <strong>en</strong>cu<strong>es</strong><strong>tado</strong>s<br />

<strong>es</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te motora. Los grupos con mayor número <strong>de</strong><br />

alumnos fueron los <strong>de</strong> mi<strong>el</strong>om<strong>en</strong>ingoc<strong>el</strong>e y parálisis cerebral. En <strong>el</strong><br />

primer grupo, la <strong>es</strong>cala más alta fue “Rol físico” con un promedio <strong>de</strong><br />

95, DS <strong>de</strong> 11.18 y mediana <strong>de</strong> 100; la <strong>es</strong>cala más baja fue “Función<br />

física” con un promedio <strong>de</strong> 57, DS <strong>de</strong> 30.94 y mediana <strong>de</strong> 45. En <strong>el</strong><br />

segundo grupo la <strong>es</strong>cala más alta fue “Dolor corporal” con un promedio<br />

<strong>de</strong> 79.41, DS <strong>de</strong> 23.03 y mediana <strong>de</strong> 74, mi<strong>en</strong>tras que la <strong>es</strong>cala<br />

más baja fue “Rol emocional” con un promedio <strong>de</strong> 60.76, DS <strong>de</strong> 39.51<br />

y mediana <strong>de</strong> 66.60. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> cada <strong>es</strong>cala <strong>en</strong> los<br />

dos grupos anterior<strong>es</strong> se compararon mediante la prueba no paramétrica<br />

U <strong>de</strong> Mann-Whitney, tomando como significativo un valor <strong>de</strong> p<br />

< 0.05, <strong>en</strong>contrando que <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> las <strong>es</strong>calas hay una difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa. En cuanto a la evaluación <strong>de</strong> la transición<br />

<strong>de</strong> la salud, 11 (44%) <strong>en</strong>cu<strong>es</strong><strong>tado</strong>s consi<strong>de</strong>raron <strong>su</strong> salud actual<br />

mucho mejor que la <strong>de</strong> hace un año, sólo uno (4%) la consi<strong>de</strong>ró algo<br />

peor y ninguno la consi<strong>de</strong>ró mucho peor. DISCUSIÓN. La finalidad<br />

al realizar <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio fue conocer la calidad <strong>de</strong> vida r<strong>el</strong>acionada con<br />

la salud, <strong>en</strong> los alumnos <strong>de</strong>l Servicio Integral <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Rehabili-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

tación “Gaby Brimmer” <strong>de</strong>l DIF, lo cual se logró <strong>en</strong> forma satisfactoria.<br />

En los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos, <strong>en</strong>contramos que la <strong>es</strong>cala Función<br />

Física obtuvo <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or promedio, lo que coinci<strong>de</strong> con Zúñiga MA y<br />

cols. con r<strong>es</strong>pecto a que la incapacidad, medida por la habilidad para<br />

realizar activida<strong>de</strong>s físicas, ti<strong>en</strong>e un <strong>impacto</strong> <strong>en</strong> la actividad física y <strong>es</strong><br />

reconocida como un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida. Consi<strong>de</strong>rando<br />

que los pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los niños <strong>en</strong>cu<strong>es</strong><strong>tado</strong>s, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te no cursan<br />

con dolor, la <strong>es</strong>cala que mi<strong>de</strong> <strong>es</strong>te concepto fue la más alta, <strong>de</strong>mostrando<br />

la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> limitacion<strong>es</strong> <strong>de</strong>bidas al dolor. Al comparar<br />

los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong> las <strong>es</strong>calas <strong>de</strong>l cu<strong>es</strong>tionario SF-36 <strong>de</strong> los niños con<br />

<strong>secu<strong>el</strong>as</strong> <strong>de</strong> mi<strong>el</strong>om<strong>en</strong>ingoc<strong>el</strong>e y los niños con parálisis cerebral, no se<br />

<strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativas, lo que traduce<br />

que <strong>en</strong> <strong>el</strong> periodo que se aplicó la <strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta, los niños con ambos<br />

pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taban la misma calidad <strong>de</strong> vida; sin embargo, no<br />

<strong>es</strong> posible <strong>de</strong>scribirla como bu<strong>en</strong>a o mala, dado que <strong>es</strong>te concepto <strong>es</strong><br />

la percepción <strong>su</strong>bjetiva <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te sobre <strong>su</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>de</strong> salud y, como<br />

com<strong>en</strong>tan Gill y Feinstein, sólo <strong>el</strong> individuo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>su</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que se observe o valore<br />

clínicam<strong>en</strong>te, si <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te dice que <strong>su</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>es</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te,<br />

así <strong>de</strong>berá anotarse. CONCLUSIONES. Dado que la <strong>en</strong>cu<strong>es</strong>ta se aplicó<br />

<strong>en</strong> una sola ocasión, no exist<strong>en</strong> parámetros para comparar o emitir<br />

juicios con r<strong>es</strong>pecto a los cambios <strong>en</strong> <strong>es</strong>ta s<strong>en</strong>sación autopercibida,<br />

por lo que <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio si<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> prece<strong>de</strong>nte para inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> posterior<strong>es</strong>.<br />

La <strong>es</strong>cala que se empleó, aunque <strong>es</strong>tá validada, no contempla<br />

aspectos que se consi<strong>de</strong>ran important<strong>es</strong> al emitir una autopercepción,<br />

como son: <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te int<strong>el</strong>ectual y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, por lo<br />

que se consi<strong>de</strong>ra importante diseñar una <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>es</strong>pecífica para las características <strong>de</strong> la población, que se<br />

vali<strong>de</strong> y aplique posteriorm<strong>en</strong>te.<br />

Eficacia <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> ejercicio isocinético <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con cardiopatía isquémica revascularizados,<br />

durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca. Ensayo<br />

clínico aleatorizado y cegado<br />

Dra. María Magdal<strong>en</strong>a Gil Fu<strong>en</strong>t<strong>es</strong>,* Dra. Patricia Camacho Jiménez**<br />

* Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación. Siglo XXI. 2004,<br />

** Hospital <strong>de</strong> Cardiología CMN, Siglo XXI.<br />

JUSTIFICACIÓN. En México la cardiopatía isquémica (CI), <strong>en</strong> los<br />

años 2000 y 2001 ocupó <strong>el</strong> 2º lugar como causa <strong>de</strong> mortalidad g<strong>en</strong>eral.<br />

En <strong>el</strong> Hospital <strong>de</strong> Cardiología (HC) <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional (CMN)<br />

Siglo XXI <strong>es</strong> la 1er causa <strong>de</strong> con<strong>su</strong>lta. La rehabilitación cardiaca (RC)<br />

actúa <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go cardiovascular<strong>es</strong>, mejora la<br />

condición física, la calidad, <strong>es</strong>peranza <strong>de</strong> vida y reintegra al paci<strong>en</strong>te a<br />

la sociedad; <strong>de</strong>bido a la <strong>es</strong>casa información acerca <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>eficio cardiovascular<br />

<strong>de</strong>l ejercicio isocinético <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con CI, se propuso la<br />

realización <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio, así mismo para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> fase III<br />

<strong>de</strong> RC. ANTECEDENTES. Asclepia<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Prusa <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo II a.C.,<br />

<strong>de</strong>sarrolló un programa <strong>de</strong> ejercicio para las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s vascular<strong>es</strong>.<br />

En los años 60’s la OMS aconseja <strong>el</strong> ejercicio <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la CI. En México se <strong>es</strong>tablece <strong>el</strong> 1er. programa <strong>de</strong> RC <strong>en</strong> <strong>el</strong> Hospital<br />

“20 <strong>de</strong> Noviembre” <strong>en</strong> 1972, <strong>en</strong> 1975 inicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> Hospital <strong>de</strong> Enfer-<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

meda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Tórax <strong>de</strong>l CMN. En 1967 Jam<strong>es</strong> Perriné <strong>de</strong>sarrolla <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> isocin<strong>es</strong>is. La RC mejora la capacidad al ejercicio y las<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vida diaria <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> y disminuye la mortalidad<br />

total a tr<strong>es</strong> años. El ejercicio físico se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong> acuerdo al tipo<br />

<strong>su</strong>strato: aeróbico y anaeróbico, a la modalidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia o fuerza y a las características <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo contráctil: Isométrico,<br />

isotónico, isocinético. Oldridge refiere que un programa RC<br />

con cicloergómetro isocinético produce mejoría significativa <strong>en</strong> la<br />

pot<strong>en</strong>cia pico, pot<strong>en</strong>cia máxima y VO, <strong>de</strong>terminado por prueba <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>fuerzo (PE) increm<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con CI, i<strong>de</strong>a apoyada por Mc<br />

Cartney. I<strong>el</strong>lamo señala que la pr<strong>es</strong>ión arterial (PA) y frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

(FC) se <strong>el</strong>evaron abruptam<strong>en</strong>te con ambos tipos <strong>de</strong> ejercicio,<br />

isotónico e isocinético, con caída inmediata a niv<strong>el</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> reposo al ser<br />

<strong>su</strong>sp<strong>en</strong>didos. Ha<strong>en</strong>n<strong>el</strong> concluye que <strong>el</strong> ajuste cardiovascular al ejercicio<br />

isocinético maximal <strong>es</strong> proporcional a la actividad <strong>de</strong> la masa muscular<br />

y <strong>es</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong>l ejercicio, Marzorati refiere<br />

que la pr<strong>es</strong>ión sistólica y diastólica durante <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>es</strong>table no<br />

difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre las dos v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s angular<strong>es</strong> empleadas.<br />

Un programa <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong>be implem<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> base a la clasificación<br />

<strong>de</strong> los factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go o <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> La Asociación Americana<br />

<strong>de</strong>l Corazón (AHA) y <strong>el</strong> Colegio Americano <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong>l<br />

Deporte (ACSM). Los compon<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para <strong>su</strong> <strong>el</strong>aboración son: Int<strong>en</strong>sidad,<br />

frecu<strong>en</strong>cia, duración, tipo <strong>de</strong> actividad y progr<strong>es</strong>ión. Durante <strong>el</strong><br />

ejercicio aum<strong>en</strong>ta la actividad simpática y disminuye la parasimpática,<br />

con vasoconstricción <strong>en</strong> muchos sistemas, excepto <strong>en</strong> <strong>el</strong> músculo<br />

ejerci<strong>tado</strong>, cerebro y corazón. El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la actividad parasimpática<br />

previ<strong>en</strong>e la fibrilación v<strong>en</strong>tricular. La hipert<strong>en</strong>sión arteria sistémica<br />

(HAS) <strong>es</strong> importante predictor <strong>de</strong> morbilidad, la diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus<br />

(DM) <strong>de</strong> mortalidad. Los factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go cardiovascular<br />

conocidos son: col<strong>es</strong>terol total y LDL altos, HDL bajo, HAS, DM,<br />

tabaquismo y edad. La inactividad física <strong>es</strong> un factor <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go mayor<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. PROBLEMA. ¿Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica<br />

revascularizados manejados con ejercicio isocinético <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

al isotónico durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan<br />

disminución <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial sistémica <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo?<br />

¿Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica revascularizados manejados<br />

con ejercicio isocinético <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al isotónico durante la fase<br />

III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan disminución <strong>de</strong> la frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo?. HIPÓTESIS. En paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía<br />

isquémica revascularizados, durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación<br />

cardiaca, tra<strong>tado</strong>s con ejercicio isocinético ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejor r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta por<br />

disminución <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial sistémica <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo comparados<br />

con <strong>el</strong> ejercicio isotónico. En paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica<br />

revascularizados, durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca,<br />

tra<strong>tado</strong>s con ejercicio isocinético ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mejor r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta por disminución<br />

<strong>de</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo comparados con <strong>el</strong><br />

ejercicio isotónico. OBJETIVOS. G<strong>en</strong>eral. Evaluar si <strong>el</strong> ejercicio isocinético<br />

<strong>es</strong> más eficaz que <strong>el</strong> isotónico <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía<br />

isquémica revascularizados durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca.<br />

Específicos. Evaluar si <strong>el</strong> ejercicio isocinético <strong>es</strong> más eficaz <strong>en</strong><br />

la disminución <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial sistémica <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo que <strong>el</strong><br />

isotónico, <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica revascularizados,<br />

durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca. Evaluar si <strong>el</strong> ejercicio<br />

edigraphic.com<br />

79


isocinético <strong>es</strong> más eficaz <strong>en</strong> la disminución <strong>de</strong> la frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

<strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo que <strong>el</strong> isotónico, <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica<br />

revascularizados, durante la fase III <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca.<br />

DEFINICIÓN, OPERACIONALIZACIÓN Y ESCALA DE MEDI-<br />

CIÓN DE LAS VARIABLES INDEPENDIENTES. Ejercicio isocinético.<br />

Es <strong>el</strong> ejercicio dinámico que se realiza a v<strong>el</strong>ocidad constante,<br />

pre<strong>de</strong>terminada y r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia acomodada a través <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> recorrido<br />

articular. Operacionalización: Se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> Isocin<strong>es</strong>ia<br />

<strong>de</strong> la UMFR SXXI, <strong>el</strong> cálculo <strong>de</strong> la carga fue <strong>de</strong> acuerdo a la<br />

tabla adaptada <strong>de</strong> la Clasificación para la Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la Actividad<br />

Física, refer<strong>en</strong>cia 27 y <strong>de</strong> la tabla <strong>de</strong> Equival<strong>en</strong>t<strong>es</strong> Metabólicos <strong>en</strong><br />

bicicleta ergométrica, refer<strong>en</strong>cia 26 (anexo 1), <strong>en</strong> base a edad, p<strong>es</strong>o,<br />

sexo y MET´s alcanzados <strong>en</strong> la PE inicial. En biciergómetro isocinético<br />

(fitrón), <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> la pot<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> kilográmetros (kg),<br />

a 60 y 90 rpm. Escala <strong>de</strong> medición: Cualitativa nominal. Ejercicio<br />

isotónico. Tipo <strong>de</strong> ejercicio que se realiza a v<strong>el</strong>ocidad variable y r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cia<br />

constante a través <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> recorrido articular. Operacionalización:<br />

Se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> RC HC <strong>de</strong>l CMN S XXI, <strong>el</strong><br />

cálculo <strong>de</strong> la carga fue <strong>de</strong> acuerdo a la tabla adaptada <strong>de</strong> la Clasificación<br />

para la Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la Actividad Física, refer<strong>en</strong>cia 27 y <strong>de</strong> la<br />

tabla <strong>de</strong> Equival<strong>en</strong>t<strong>es</strong> Metabólicos <strong>en</strong> bicicleta ergométrica, refer<strong>en</strong>cia<br />

26 (anexo 1), <strong>en</strong> base a edad, p<strong>es</strong>o, sexo y MET´s alcanzados <strong>en</strong><br />

PE inicial, <strong>en</strong> biciergómetro isotónico, <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> medición <strong>de</strong> la pot<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> kiloponds (Kps) o Watts, a 60 rpm. ESCALA DE MEDI-<br />

CION: Cualitativa nominal. DEPENDIENTES. Pr<strong>es</strong>ión arterial sistémica:<br />

Es la pr<strong>es</strong>ión que guarda la sangre al pasar por las pare<strong>de</strong>s<br />

arterial<strong>es</strong>, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> la FC, gasto cardiaco y r<strong>es</strong>ist<strong>en</strong>cias periféricas.<br />

Pr<strong>es</strong>ión sistólica, <strong>es</strong> <strong>el</strong> primer sonido audible (Fase 1) a través <strong>de</strong>l<br />

<strong>es</strong>tetoscopio, registrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>figmomanómetro, corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong> a la<br />

máxima pr<strong>es</strong>ión durante la expulsión <strong>de</strong> sangre por <strong>el</strong> corazón <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong>l sistema arterial. Pr<strong>es</strong>ión diastólica. Es <strong>el</strong> último sonido audible<br />

(Fase 5) a través <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tetoscopio, registrado <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>figmomanómetro,<br />

corr<strong>es</strong>pon<strong>de</strong> a la mínima pr<strong>es</strong>ión que se pue<strong>de</strong> registrar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />

sistema arterial. Operacionalización: Registro <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial<br />

sistólica y diastólica al inicio y término <strong>de</strong> la actividad física, diario y<br />

semanal, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> reposo <strong>de</strong> 15 minutos, para fin<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación se tomó <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta sólo la <strong>de</strong>l pre<strong>es</strong>fuerzo. INDI-<br />

CADORES: En base a la Clasificación <strong>de</strong>l 7º Reporte <strong>de</strong>l Comité para<br />

la Prev<strong>en</strong>ción, Detección, Evaluación y Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Hipert<strong>en</strong>sión<br />

Arterial, 2003.<br />

Pr<strong>es</strong>ión arterial Pr<strong>es</strong>ión sistólica Pr<strong>es</strong>ión diastólica<br />

(mmHg) (mmHg)<br />

Normal < 120 < 80<br />

Pre-hipert<strong>en</strong>sión 120 - 139 80 - 89<br />

Hipert<strong>en</strong>sión <strong>es</strong>tadio 1 140 - 159 90 - 99<br />

Hipert<strong>en</strong>sión <strong>es</strong>tadio 2 ≥ 160 ≥ 100<br />

Escala <strong>de</strong> medición: Cuantitativa discreta, <strong>de</strong> razón.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia cardiaca. Cantidad <strong>de</strong> vec<strong>es</strong> que late <strong>el</strong> corazón por minuto<br />

<strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con la edad. Operacionalización: Se tomó la FC al<br />

80<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

inicio y término <strong>de</strong> la actividad física, diario y semanal, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

reposo <strong>de</strong> 15 minutos; para fin<strong>es</strong> <strong>de</strong> la inv<strong>es</strong>tigación, se tomó <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

la <strong>de</strong>l pre<strong>es</strong>fuerzo. Indicador<strong>es</strong>: En adultos la normal <strong>en</strong> reposo <strong>es</strong><br />

<strong>en</strong>tre 60 y 100 latidos por minuto, bradicardia se <strong>de</strong>fine como FC < 60<br />

latidos, taquicardia <strong>es</strong> >100 por minuto. Escala <strong>de</strong> medición: Cuantitativa<br />

discreta, <strong>de</strong> razón. Condicionami<strong>en</strong>to cardiovascular. Como<br />

medida <strong>de</strong> eficacia, <strong>es</strong> un conjunto <strong>de</strong> atributos innatos o adquiridos<br />

<strong>de</strong>l individuo r<strong>el</strong>acionados con la capacidad <strong>de</strong> realizar una actividad<br />

física <strong>de</strong>terminada <strong>de</strong> forma efici<strong>en</strong>te. Operacionalización: Para conocerlo<br />

será a través <strong>de</strong>l cálculo <strong>de</strong>l doble producto obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> multiplicar<br />

la pr<strong>es</strong>ión sistólica máxima por la FC, durante la PE con protocolo<br />

<strong>de</strong> Bruce, realizada una vez concluidos los programas <strong>de</strong><br />

ejercicio a ambos grupos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. INDICADORES: Doble producto<br />

que va <strong>de</strong> 25,000 a 40,000. Escala <strong>de</strong> medición: Cuantitativa<br />

discreta, <strong>de</strong> razón. MATERIAL Y MÉTODOS. Criterios <strong>de</strong> inclusión:<br />

De 35 a 75 años <strong>de</strong> edad. Con factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go cardiovascular:<br />

Tabaquismo, HAS, DM tipo 2, dislipi<strong>de</strong>mias. Clase B <strong>de</strong> la Clasificación<br />

<strong>de</strong> los Factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> Ri<strong>es</strong>go o <strong>de</strong> Enfermedad para la Práctica <strong>de</strong> la<br />

Actividad Física <strong>de</strong> la AHA y <strong>el</strong> ACDM: Enfermedad cardiovascular<br />

<strong>es</strong>table, con bajo ri<strong>es</strong>go <strong>en</strong> ejercicio vigoroso pero ligeram<strong>en</strong>te mayor<br />

que <strong>en</strong> las personas apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sanas, que hayan llevado a cabo la<br />

fase II <strong>de</strong> RC <strong>en</strong> <strong>el</strong> HC <strong>de</strong>l CMN SXXI. Criterios <strong>de</strong> exclusión:<br />

Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que no termin<strong>en</strong> <strong>el</strong> programa <strong>es</strong>tablecido. Síntomas <strong>de</strong> isquemia<br />

(mal<strong>es</strong>tar torácico, epigástrico, <strong>en</strong> <strong>es</strong>palda, hombro, brazo,<br />

muñeca o mandíbula durante <strong>el</strong> reposo o <strong>el</strong> <strong>es</strong>fuerzo <strong>de</strong> 20 min. o más<br />

<strong>de</strong> duración) durante <strong>el</strong> ejercicio. Salida <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio solicitada por <strong>el</strong><br />

paci<strong>en</strong>te. No asist<strong>en</strong>cia a 3 s<strong>es</strong>ion<strong>es</strong>. Depr<strong>es</strong>ión o negación. Sujetos:<br />

Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diagnóstico <strong>de</strong> CI revascularizados, <strong>de</strong> cualquier sexo,<br />

<strong>de</strong> 35 a 75 años <strong>de</strong> edad, egr<strong>es</strong>ados <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> RC <strong>de</strong>l HC <strong>de</strong>l<br />

CMN Siglo XXI, los programas iniciaron <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la fase II con<br />

duración <strong>de</strong> 2 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 26 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> cumplieron los criterios <strong>de</strong> inclusión,<br />

posterior a la firma <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado, se dividieron<br />

aleatoriam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2 grupos: El grupo 1 con 13 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> recibió tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> biciergómetro isocinético (fitrón), <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> Isocin<strong>es</strong>ia<br />

<strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación SXXI. El grupo<br />

2 con 13 recibió tratami<strong>en</strong>to conv<strong>en</strong>cional <strong>en</strong> biciergómetro isotónico<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> RC <strong>de</strong>l HC <strong>de</strong>l CMN S XXI. Se efectuaron 2 valoracion<strong>es</strong><br />

a ambos grupos con PE por un médico cardiólogo que <strong>de</strong>sconocía<br />

<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, al inicio y a los 2 m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Se llevó un registro <strong>de</strong>l p<strong>es</strong>o y talla. Pr<strong>es</strong>cripción <strong>de</strong>l<br />

ejercicio: Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l ejercicio, a FCM <strong>de</strong>l 70 al 85%, <strong>en</strong> la parte<br />

principal <strong>de</strong> la s<strong>es</strong>ión y <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> <strong>es</strong>fuerzo percibido <strong>de</strong> Borg <strong>de</strong> 14 16;<br />

frecu<strong>en</strong>cia 3 vec<strong>es</strong> por semana. Duración. 10 min. <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to a<br />

120 ó 150 rpm. Parte principal <strong>de</strong> la s<strong>es</strong>ión, 20 a 30 minutos para cada<br />

tipo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. Recuperación 10 minutos. Tipo <strong>de</strong> ejercicio. 1.<br />

Isocinético. Se realizó <strong>en</strong> biciergómetro isocinético (fitrón) con programa<br />

<strong>de</strong> intervalos a v<strong>el</strong>ocida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 60 y 90 rpm con increm<strong>en</strong>tos<br />

progr<strong>es</strong>ivos <strong>de</strong> carga y tiempo por semana. A 60 rpm se utilizaron<br />

cargas <strong>de</strong> 200, 400, 600 ó 700 kg y a 90 rpm <strong>de</strong> 300, 600 y 750 kg, <strong>en</strong><br />

ocasion<strong>es</strong> hubo nec<strong>es</strong>idad <strong>de</strong> cargas intermedias. El programa inició<br />

con intervalos <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> 2 y 1 minutos para cada carga y terminó<br />

con 8 y 4 minutos hasta cubrir <strong>el</strong> tiempo requerido <strong>de</strong> 20 y 30 minutos<br />

r<strong>es</strong>pectivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la capacidad individual. Al pasar <strong>de</strong><br />

una v<strong>el</strong>ocidad a otra se otorgó un periodo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> 30 segundos<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

y se registró la FC. Al inicio y al final <strong>de</strong>l ejercicio se tomaron pr<strong>es</strong>ión<br />

arterial y FC. 2. Isotónico. Se realizó <strong>en</strong> biciergómetro isotónico con<br />

<strong>el</strong> programa conv<strong>en</strong>cional <strong>es</strong>tablecido a 60 rpm iniciando con 25 ó 50<br />

watts e increm<strong>en</strong>tos progr<strong>es</strong>ivos <strong>de</strong> 25 watts por semana hasta llegar a<br />

un máximo <strong>de</strong> 150, <strong>en</strong> un tiempo promedio <strong>de</strong> 30 minutos. La FC se<br />

tomó <strong>en</strong> algunos paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> cada 10 minutos, al inicio y final <strong>de</strong>l ejercicio<br />

se tomaron ambas, pr<strong>es</strong>ión arterial y FC. El <strong>es</strong>tudio fue financiable<br />

con los recursos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se llevó a cabo la inv<strong>es</strong>tigación, <strong>en</strong> la<br />

UMFR SXX y <strong>en</strong> <strong>el</strong> HC <strong>de</strong>l CMN SXXI, <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong>l<br />

seguro Social (IMSS), <strong>en</strong> base a los requerimi<strong>en</strong>tos médicos éticos.<br />

La mu<strong>es</strong>tra se obtuvo por <strong>el</strong> método no probabilístico, s<strong>el</strong>eccionando<br />

a todos los miembros <strong>de</strong> la población acc<strong>es</strong>ible (paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que hubieran<br />

terminado la fase II <strong>de</strong> RC), aleatorizando <strong>en</strong> forma alternativa a<br />

uno u otro grupo. Para <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico se utilizaron la media<br />

como medida <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>en</strong>tral. La U <strong>de</strong> Mann Wittney para la<br />

pr<strong>es</strong>ión arterial, la T <strong>de</strong> Stu<strong>de</strong>nt para valoración <strong>de</strong> re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong> la FC<br />

al inicio y final <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos y la prueba <strong>de</strong> Wilcoxon para <strong>el</strong><br />

doble producto. RESULTADOS. Se s<strong>el</strong>eccionaron 33 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con<br />

diagnóstico <strong>de</strong> CI revascularizados, 26 cumplieron con los criterios<br />

<strong>de</strong> inclusión, se excluyeron 7 por abandono <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to, 5 sin problema<br />

intercurr<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>acionado con <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio, 1 por hematuria <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> prostático y 1 por lumbalgia aguda. Ambos grupos <strong>de</strong> ejercicio<br />

tuvieron 13 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, con edad promedio <strong>de</strong> 59 años. En <strong>el</strong> grupo<br />

experim<strong>en</strong>tal la disminución promedio <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión sistólica fue <strong>de</strong> 8<br />

mmHg y <strong>de</strong> la diastólica <strong>de</strong> 7 mmHg. En <strong>el</strong> grupo control la disminución<br />

<strong>de</strong> la primera fue <strong>de</strong> 3 mmHg y la segunda no disminuyó. En <strong>el</strong><br />

grupo <strong>de</strong> ejercicio isocinético la disminución <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión sistólica<br />

fue significativam<strong>en</strong>te mayor <strong>en</strong> la 3er y 7ª semana <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y<br />

para la diastólica <strong>de</strong> la 2ª a la 7ª (a excepción <strong>de</strong> la 5ª), con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />

significancia <strong>de</strong> p < 0.05. El grupo <strong>de</strong> ejercicio isocinético (experim<strong>en</strong>tal)<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó un promedio <strong>de</strong> 63 y 68 latidos por minuto y <strong>el</strong><br />

grupo <strong>de</strong> ejercicio isotónico (control) <strong>de</strong> 67 y 70 latidos por minuto<br />

r<strong>es</strong>pectivam<strong>en</strong>te, no hubo difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre<br />

los grupos, con un niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> significancia <strong>de</strong> p > 0.05. El doble producto<br />

no pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tó difer<strong>en</strong>cia significativa, p > 0.05. Todos los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron mejor tolerancia al ejercicio; <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo experim<strong>en</strong>tal, la<br />

cantidad <strong>de</strong> METs <strong>de</strong> la última prueba <strong>de</strong> <strong>es</strong>fuerzo, aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> promedio<br />

0.74 y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo control 0.5. El p<strong>es</strong>o corporal y <strong>el</strong> IMC promedio<br />

para ambos grupos permaneció sin cambios. DISCUSIÓN. La<br />

literatura refiere que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un periodo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 3<br />

m<strong>es</strong><strong>es</strong> con ejercicio regular, la pr<strong>es</strong>ión sistólica disminuye <strong>en</strong> promedio<br />

10 mmHg; 27 <strong>en</strong> la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te inv<strong>es</strong>tigación fue <strong>de</strong> 8 mmHg con <strong>el</strong><br />

ejercicio isocinético, pero <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo. Con <strong>el</strong> isotónico disminuyó<br />

3. La literatura refiere que <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 16 a 36 semanas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

con actividad física mo<strong>de</strong>rada, la pr<strong>es</strong>ión diastólica disminuye<br />

<strong>en</strong> promedio 7.5 mmHg; <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio disminuyó 7 mmHg con<br />

<strong>el</strong> ejercicio isocinético, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la 2ª semana. Con <strong>el</strong> isotónico no disminuyó.<br />

Se ha <strong>de</strong>mostrado que con <strong>el</strong> ejercicio isocinético la pr<strong>es</strong>ión<br />

arterial sistémica disminuye <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo con mayor significancia<br />

<strong>es</strong>tadística <strong>en</strong> la diastólica que <strong>en</strong> la sistólica. La FC no mostró<br />

variación <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> un mismo grupo y <strong>en</strong>tre ambos grupos <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to, la difer<strong>en</strong>cia no fue significativa. En r<strong>el</strong>ación a inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong><br />

previas, se ha comprobado que <strong>el</strong> ejercicio regular disminuye<br />

la FC, posiblem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> tiempo <strong>es</strong>perado para observar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong>ba<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

ser mayor; <strong>el</strong> ejercicio isocinético no ti<strong>en</strong>e mayor efecto <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>de</strong> la disminución <strong>de</strong> la FC <strong>en</strong> comparación con <strong>el</strong> isotónico. El doble<br />

producto aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> ambos grupos, no si<strong>en</strong>do <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativo,<br />

probablem<strong>en</strong>te por los cambios más <strong>es</strong>pecíficos <strong>en</strong> la pr<strong>es</strong>ión<br />

diastólica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> ejercicio isocinético. CONCLUSIO-<br />

NES. 1. El ejercicio isocinético pue<strong>de</strong> aplicarse <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> RC<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un rango <strong>de</strong> seguridad-b<strong>en</strong>eficio <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> cuidadosam<strong>en</strong>te<br />

s<strong>el</strong>eccionados con CI revascularizados, al igual que <strong>el</strong> ejercicio<br />

isotónico produce aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial y frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

con regr<strong>es</strong>o a los niv<strong>el</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> normalidad <strong>en</strong> reposo. 2. El ejercicio<br />

isocinético <strong>es</strong> eficaz <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> la pr<strong>es</strong>ión arterial sistólica y<br />

diastólica <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or tiempo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>el</strong> ejercicio isotónico, con<br />

mayor efecto <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> la diastólica. 3. Ambos tipos <strong>de</strong> ejercicio<br />

isocinético e isotónico no produjeron cambios <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>es</strong>tablecido, la disminución <strong>de</strong> la misma probablem<strong>en</strong>te<br />

ocurra <strong>en</strong> mayor tiempo, como lo repor<strong>tado</strong> <strong>en</strong> la literatura<br />

para <strong>el</strong> ejercicio isotónico. 4. En <strong>el</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio se <strong>de</strong>mostró que<br />

al igual que <strong>el</strong> ejercicio isotónico, <strong>el</strong> ejercicio isocinético mejora <strong>el</strong><br />

condicionami<strong>en</strong>to cardiovascular.<br />

Reintegración laboral <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica<br />

<strong>en</strong> programa <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca, <strong>de</strong>l<br />

C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “20 <strong>de</strong> Noviembre”<br />

Dra. Maris<strong>el</strong>a Carrillo Santos,* Dr. Álvaro Lom<strong>el</strong>í Rivas*<br />

* C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “20 <strong>de</strong> Noviembre”.<br />

Exist<strong>en</strong> factor<strong>es</strong> cardiacos, psicológicos y social<strong>es</strong> que pue<strong>de</strong>n limitar<br />

la reintegración laboral cuando se cu<strong>en</strong>ta con un diagnóstico <strong>de</strong> cardiopatía<br />

isquémica, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>globar la severidad<br />

<strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to, angina postinfarto, in<strong>su</strong>fici<strong>en</strong>cia cardiaca, <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

concomitant<strong>es</strong> <strong>de</strong>scontroladas, síntomas cardiacos <strong>su</strong>bjetivos,<br />

in<strong>es</strong>tabilidad emocional y una protección familiar exagerada. El propósito<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio, <strong>es</strong> evaluar las condicion<strong>es</strong> físicas <strong>de</strong> la reintegración<br />

laboral <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica, at<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> medicina física y rehabilitación, <strong>en</strong> la sección <strong>de</strong><br />

rehabilitación cardiaca, <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “20 <strong>de</strong> Noviembre”,<br />

con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar los factor<strong>es</strong> vinculados con la misma. La<br />

hipót<strong>es</strong>is <strong>es</strong> que los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con cardiopatía isquémica <strong>en</strong> programa<br />

<strong>de</strong> rehabilitación cardiaca logran reintegrarse <strong>en</strong> mejor<strong>es</strong> condicion<strong>es</strong><br />

laboral<strong>es</strong>. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos <strong>es</strong>pecíficos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran conocer<br />

cómo influy<strong>en</strong> <strong>el</strong> género y la edad <strong>en</strong> la reintegración laboral, conocer<br />

<strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> trabajo ant<strong>es</strong> y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la cardiopatía isquémica o <strong>de</strong><br />

recibir un tratami<strong>en</strong>to invasivo o quirúrgico, conocer <strong>su</strong> percepción al<br />

<strong>es</strong>fuerzo físico con r<strong>el</strong>ación al trabajo <strong>de</strong>sempeñado, saber <strong>el</strong> promedio<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se logró la reintegración laboral y conocer la r<strong>el</strong>ación<br />

que existe <strong>en</strong>tre la reintegración laboral y la edad <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Es<br />

un <strong>es</strong>tudio prolectivo, observacional, transversal, <strong>de</strong>scriptivo y abierto.<br />

PACIENTES Y MÉTODOS. Se analizaron los expedi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>en</strong> programa <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca con diagnóstico <strong>de</strong><br />

cardiopatía isquémica, para <strong>de</strong>tectar los que cumplieran con los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

criterios <strong>de</strong> inclusión: cualquier género, fecha <strong>de</strong> ingr<strong>es</strong>o al<br />

servicio <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1998 y diciembre <strong>de</strong> 2001, con un trabajo<br />

edigraphic.com<br />

81


emunerado ant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l infarto o <strong>de</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar cuadros <strong>de</strong> angina <strong>es</strong>table<br />

o in<strong>es</strong>table, r<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> México o área conurbada y<br />

<strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l ISSSTE. Como criterios <strong>de</strong> exclusión se consi<strong>de</strong>raron<br />

aqu<strong>el</strong>los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que a partir <strong>de</strong> <strong>su</strong> ingr<strong>es</strong>o pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taran un<br />

ev<strong>en</strong>to cardiaco agudo <strong>de</strong> tal magnitud que interfiriera con <strong>su</strong> programa<br />

<strong>de</strong> rehabilitación y qui<strong>en</strong><strong>es</strong> hubi<strong>es</strong><strong>en</strong> recibido un tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio<br />

previo a <strong>su</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “20 <strong>de</strong><br />

Noviembre”. Los criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminación fueron paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que fallecieron<br />

durante <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio, que hubi<strong>es</strong><strong>en</strong> abandonado <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>es</strong>tablecido por nu<strong>es</strong>tro servicio, qui<strong>en</strong><strong>es</strong> recibieran tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio<br />

<strong>en</strong> otra institución y qui<strong>en</strong><strong>es</strong> no acudían regularm<strong>en</strong>te a <strong>su</strong>s<br />

citas programadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca. Una vez s<strong>el</strong>eccionados,<br />

los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fueron localizados durante <strong>su</strong> cita <strong>en</strong> <strong>el</strong> servicio<br />

o por vía t<strong>el</strong>efónica, solicitándol<strong>es</strong> <strong>su</strong> asist<strong>en</strong>cia para ll<strong>en</strong>ar una<br />

cédula <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos, <strong>en</strong> la cual se preguntaron las características<br />

<strong>de</strong>mográficas, tal<strong>es</strong> como edad, género, <strong>es</strong><strong>tado</strong> civil, <strong>es</strong>colaridad,<br />

ocupación, domicilio y <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> la que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista laboral. Se tomaron datos r<strong>el</strong>acionados con la<br />

cardiopatía isquémica, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se consi<strong>de</strong>ró la edad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l diagnóstico, año <strong>de</strong>l diagnóstico, tratami<strong>en</strong>to recibido y<br />

año <strong>en</strong> que se realizó <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, así como las complicacion<strong>es</strong> que<br />

llegó a pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar durante o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l mismo. Información acerca<br />

<strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se interrogó <strong>el</strong> año <strong>de</strong> ingr<strong>es</strong>o<br />

al programa, tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se realizó <strong>el</strong> diagnóstico<br />

hasta que ingr<strong>es</strong>ó al servicio, duración <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> tiempo<br />

<strong>en</strong> horas <strong>de</strong>dicado al ejercicio. También se interrogaron los factor<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go coronario y datos acerca <strong>de</strong> los mismos <strong>en</strong> <strong>el</strong> expedi<strong>en</strong>te<br />

hospitalario. Trabajo que realizaba ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar la cardiopatía<br />

isquémica o <strong>de</strong> recibir un tratami<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> cardiología,<br />

lugar <strong>en</strong> dón<strong>de</strong> realizaba <strong>su</strong> trabajo, horas <strong>de</strong>dicadas al trabajo,<br />

percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico tomando como refer<strong>en</strong>cia la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong><br />

Borg, tiempo <strong>en</strong> años que había realizado dicho trabajo, grado <strong>de</strong> satisfacción<br />

laboral. En cuanto a los datos r<strong>el</strong>acionados con las labor<strong>es</strong><br />

que <strong>de</strong>sempeñaban <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tar <strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong> cardiopatía isquémica<br />

o <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to, se inv<strong>es</strong>tigaron <strong>el</strong> tiempo transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to hasta retornar al trabajo, percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo<br />

físico cuando retornó al trabajo, si requirieron reubicación laboral y la<br />

causa, grado <strong>de</strong> satisfacción <strong>en</strong> <strong>su</strong> actual trabajo, horas laborabl<strong>es</strong> actualm<strong>en</strong>te,<br />

abandono <strong>de</strong>l trabajo y motivo, problemas <strong>de</strong> trabajo que<br />

influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>de</strong> salud y la edad <strong>en</strong> la que se logró la reintegración<br />

laboral. Para <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico se utilizaron medidas <strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

c<strong>en</strong>tral (media y moda), <strong>en</strong> las medidas <strong>de</strong> dispersión se utilizó<br />

la <strong>de</strong>sviación <strong>es</strong>tándar, para la corr<strong>el</strong>ación lineal se utilizó la prueba <strong>de</strong><br />

Pearson, y para conocer la corr<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre grupos pareados se realizó<br />

la prueba <strong>de</strong> T pareada. RESULTADOS. Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> s<strong>el</strong>eccionados<br />

fueron 96, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> 20 se <strong>el</strong>iminaron por no acudir a <strong>su</strong>s citas<br />

programadas y 25 que se habían comprometido a acudir por vía t<strong>el</strong>efónica<br />

no acudieron, por lo tanto la mu<strong>es</strong>tra se redujo a 51 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>.<br />

De los 51 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>en</strong>trevis<strong>tado</strong>s, 90% pert<strong>en</strong>ecían al género masculino<br />

, la edad mínima fue <strong>de</strong> 32 años, la máxima <strong>de</strong> 83, X = 57 ± 11<br />

años. 86% casados, 4% solteros, 90% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> vive <strong>en</strong> <strong>el</strong> Distrito<br />

Fe<strong>de</strong>ral. 41% son prof<strong>es</strong>ionistas, 29.5% <strong>es</strong>taban jubilados al mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la <strong>en</strong>trevista, 23.4% refirieron como <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la SEP.<br />

El año <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> la cardiopatía isquémica fue 1998 <strong>en</strong> 33.3%<br />

82<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> los casos. La edad mínima <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar<br />

<strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> cardiopatía isquémica fue <strong>de</strong> 28 años y la máxima <strong>de</strong><br />

80,X = 52.6 ± 11.4 años. El 33.3% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> recibió tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> 1998, <strong>de</strong> los 51 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, 9 pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron complicacion<strong>es</strong> durante<br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> cardiología ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> ingr<strong>es</strong>ar al<br />

programa <strong>de</strong> rehabilitación (17.6%). 29.4% pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus,<br />

35.3% hipert<strong>en</strong>sión arterial y 51% dislipi<strong>de</strong>mia. El tiempo mínimo<br />

transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se <strong>es</strong>tableció <strong>el</strong> diagnóstico hasta que se<br />

instituyó un tratami<strong>en</strong>to invasivo o quirúrgico fue <strong>de</strong> 0 m<strong>es</strong><strong>es</strong> y <strong>el</strong><br />

máximo <strong>de</strong> 72,X 9.9 ± 15.6 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. La duración <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>en</strong>trevista fue <strong>de</strong> 12 m<strong>es</strong><strong>es</strong> como mínimo<br />

y 80 m<strong>es</strong><strong>es</strong> como máximo,X = 43.4 ± 16.6 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. El tiempo <strong>de</strong>dicado<br />

al programa <strong>en</strong> <strong>su</strong> domicilio fue <strong>de</strong> 1 hora <strong>en</strong> <strong>el</strong> 80% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

y media hora <strong>en</strong> <strong>el</strong> 20% r<strong>es</strong>tante. Las horas que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te laboraba<br />

ant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to isquémico o <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to invasivo o quirúrgico<br />

obtuvo un mínimo <strong>de</strong> 5 y un máximo <strong>de</strong> 16,X = 9.1. La percepción<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico interrogada <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> tratami<strong>en</strong>to,<br />

obt<strong>en</strong>ida con base <strong>en</strong> la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> Borg fue calificación mínima<br />

obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> 8 y la máxima <strong>de</strong> 18,X 12.7 ± 2.3. 33.3% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

trabajaron <strong>de</strong> 11 a 15 años ant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l diagnóstico <strong>de</strong> cardiopatía isquémica.<br />

El 88.2% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> reportó mucha satisfacción <strong>en</strong> <strong>su</strong><br />

trabajo ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermarse. 19.6% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> no retornaron al<br />

trabajo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l que se instituyó <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, sin embargo <strong>el</strong><br />

tiempo mínimo que transcurrió <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>es</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para que se<br />

reintegraran al trabajo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to fue 1 m<strong>es</strong> y <strong>el</strong> máximo<br />

53 m<strong>es</strong><strong>es</strong>,X = 7.5 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. La calificación mínima con base <strong>en</strong> la Escala<br />

<strong>de</strong> Borg cuando retornaron al trabajo fue <strong>de</strong> 7, la máxima <strong>de</strong> 19,<br />

X = 10.0 ± 5.51. Actualm<strong>en</strong>te sólo laboran 32 <strong>de</strong> los 51 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

(62.74%), la percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo mínima <strong>en</strong> <strong>el</strong>los <strong>es</strong> <strong>de</strong> 7 y la<br />

máxima <strong>de</strong> 16,X = 11 ± 2.93, 29.4% <strong>es</strong>tán jubilados, 3.9% son <strong>de</strong>sempleados<br />

y 3.9% <strong>en</strong> periodo jubilatorio. El grado <strong>de</strong> satisfacción<br />

que reportan <strong>es</strong> mucho <strong>en</strong> <strong>el</strong> 75% <strong>de</strong> <strong>el</strong>los, las horas que laboran son<br />

mínimo 3, máximo 16,X = 8.5 ± 3.13. La edad mínima <strong>en</strong> que se<br />

logró la reintegración laboral fue <strong>de</strong> 29 años y la máxima <strong>de</strong> 72,X =<br />

50.36 ± 10.34 años. La corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> Pearson con r<strong>es</strong>pecto a la percepción<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico y la edad <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> recibir<br />

<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio fue r = .988, la misma corr<strong>el</strong>ación con<br />

r<strong>es</strong>pecto a la percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico y la edad actual fue r =<br />

1.000. La prueba <strong>de</strong> T pareada <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación al Borg ant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to<br />

con <strong>el</strong> Borg posterior al tratami<strong>en</strong>to fue .368 (p =.008). DISCU-<br />

SIÓN Y CONCLUSIONES. En <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

la influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l género <strong>en</strong> la reintegración laboral <strong>de</strong>bido a que la<br />

población fem<strong>en</strong>ina constituyó <strong>el</strong> 10% <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra, lo cual nos indica<br />

que la cardiopatía isquémica se pr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> hombre. La media <strong>de</strong> edad <strong>es</strong> muy similar a la reportada <strong>en</strong> artículos<br />

extranjeros, aunque la <strong>es</strong>tadística <strong>de</strong> la sección <strong>de</strong> rehabilitación<br />

cardiaca <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional “20 <strong>de</strong> Noviembre” reporta que<br />

la inci<strong>de</strong>ncia se inclina a personas <strong>en</strong> la 3ª y 4ª décadas <strong>de</strong> la vida. Los<br />

factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go más comun<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>es</strong>ta población son similar<strong>es</strong> a los<br />

repor<strong>tado</strong>s <strong>en</strong> otros <strong>es</strong>tudios. El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> educación y <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> trabajo<br />

influyeron <strong>en</strong> la reintegración laboral, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las situacion<strong>es</strong> social<strong>es</strong>,<br />

emocional<strong>es</strong> y económicas. El niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura y postgrado<br />

fueron los más afec<strong>tado</strong>s <strong>en</strong> la población <strong>es</strong>tudiada, con lo que se<br />

pue<strong>de</strong> inferir que a mayor <strong>es</strong>colaridad hay mayor ri<strong>es</strong>go <strong>de</strong> infartarse.<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que integraron nu<strong>es</strong>tra mu<strong>es</strong>tra no <strong>de</strong>mostraron que <strong>el</strong><br />

tiempo <strong>de</strong> laborar, <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> satisfacción, y una disminución percepción<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico sean <strong>de</strong>terminant<strong>es</strong> para una reintegración laboral<br />

precoz. La media <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> la que se logró la reintegración<br />

laboral fue <strong>de</strong> 50.36 ± 10.3 años, la cual <strong>es</strong> una <strong>de</strong> las etapas más<br />

productivas <strong>de</strong> la vida. La percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico se increm<strong>en</strong>tó<br />

con <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> los años <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> a p<strong>es</strong>ar <strong>de</strong> que realizan <strong>su</strong><br />

programa <strong>de</strong> rehabilitación cardiaca <strong>en</strong> <strong>su</strong> domicilio y <strong>es</strong>to pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse<br />

a que los factor<strong>es</strong> psicológicos y las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s concomitant<strong>es</strong><br />

también influy<strong>en</strong>. Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> incluidos <strong>en</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio, sí lograron<br />

reintegrarse <strong>en</strong> <strong>su</strong> trabajo <strong>en</strong> mejor<strong>es</strong> condicion<strong>es</strong> laboral<strong>es</strong>, lo<br />

cual se <strong>de</strong>mu<strong>es</strong>tra <strong>en</strong> la percepción <strong>de</strong>l <strong>es</strong>fuerzo físico. Es importante<br />

que <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se expanda y se continúe <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong> otros<br />

<strong>es</strong><strong>tado</strong>s con <strong>el</strong> objeto <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er una panorama g<strong>en</strong>eral a niv<strong>el</strong> nacional<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que son at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> la sección <strong>de</strong> rehabilitación<br />

cardiaca, para saber como se afecta <strong>su</strong> reintegración laboral.<br />

Es<strong>tado</strong> funcional <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple<br />

<strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong> Especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional<br />

posterior a tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio <strong>en</strong> la<br />

Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Siglo XXI<br />

Dra. Patricia Malpica Soto,* Dra. Beatriz González Carmona**<br />

* Unidad <strong>de</strong> Medicina Física Siglo XXI, IMSS, ** Coordinador<br />

Clínico <strong>de</strong> Educación e Inv<strong>es</strong>tigación <strong>en</strong> Salud, Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física Siglo XXI, IMSS.<br />

La <strong>es</strong>clerosis múltiple (EM) <strong>es</strong> una <strong>en</strong>fermedad crónica <strong>de</strong>l sistema nervioso<br />

c<strong>en</strong>tral (SNC), caracterizada por remision<strong>es</strong> y recaídas <strong>de</strong> déficit<br />

neurológico secundario a un proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inizante, <strong>es</strong> una <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>de</strong> gran <strong>impacto</strong> familiar, laboral y social, ya que afecta básicam<strong>en</strong>te<br />

a adultos jóv<strong>en</strong><strong>es</strong>. La preval<strong>en</strong>cia real <strong>de</strong> la EM <strong>en</strong> México aún no<br />

<strong>es</strong>tá <strong>de</strong>finida. La etiología <strong>de</strong> la EM <strong>es</strong> actualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconocida; hasta<br />

la fecha se acepta la triple acción <strong>de</strong> un factor ambi<strong>en</strong>tal, un factor viral<br />

y <strong>de</strong> cierta predisposición g<strong>en</strong>ética. Se han postulado tr<strong>es</strong> hipót<strong>es</strong>is etiológicas<br />

<strong>en</strong> EM: 1. La pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una infección viral persist<strong>en</strong>te. 2. Un<br />

proc<strong>es</strong>o autoinmune con pérdida <strong>de</strong> la tolerancia hacia antíg<strong>en</strong>os <strong>de</strong> la<br />

mi<strong>el</strong>ina y 3. Mímica molecular <strong>en</strong>tre antíg<strong>en</strong>os viral<strong>es</strong> y proteínas <strong>de</strong> la<br />

mi<strong>el</strong>ina. Las características clásicas <strong>de</strong>l cuadro clínico incluy<strong>en</strong> par<strong>es</strong>ia<br />

o plejía, par<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ias, alteracion<strong>es</strong> vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong>, diplopía, nistagmo, disartria,<br />

temblor <strong>de</strong> acción, ataxia, alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sibilidad profunda, disfunción<br />

v<strong>es</strong>ical y alteración <strong>en</strong> la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta emocional. Entre los factor<strong>es</strong><br />

precipitant<strong>es</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: la infección, <strong>el</strong> trauma y <strong>el</strong> embarazo. A<br />

m<strong>en</strong>udo se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> fatiga, falta <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, pérdida <strong>de</strong> p<strong>es</strong>o y dolor<strong>es</strong><br />

osteomuscular<strong>es</strong> lev<strong>es</strong> algunas semanas o m<strong>es</strong><strong>es</strong> ant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> las<br />

manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong> <strong>neurológicas</strong>. En g<strong>en</strong>eral, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> 4 patron<strong>es</strong> clínicos<br />

<strong>de</strong> EM: 1. Brote-remisión: cuando hay síntomas <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad<br />

que aparec<strong>en</strong> durante un periodo <strong>de</strong> una o dos semanas y se re<strong>su</strong><strong>el</strong>v<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> transcurso <strong>de</strong> cuatro a ocho semanas, con o sin tratami<strong>en</strong>to <strong>es</strong>teroi<strong>de</strong>o.<br />

La recuperación funcional regr<strong>es</strong>a a la basal previa al ataque. 2.<br />

Progr<strong>es</strong>iva-secundaria: cuando inicia <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> brote-remisión y posteriorm<strong>en</strong>te<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta <strong>de</strong>terioro continuo sin periodos <strong>de</strong> <strong>es</strong>tabilidad. 3.<br />

Progr<strong>es</strong>iva-primaria: <strong>es</strong> con <strong>de</strong>terioro progr<strong>es</strong>ivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> la<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

<strong>en</strong>fermedad, sin periodos <strong>de</strong> <strong>es</strong>tabilidad ni <strong>de</strong> recuperación parcial. 4.<br />

Recurr<strong>en</strong>te-remit<strong>en</strong>te: exist<strong>en</strong> síntomas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> brote con recuperación<br />

incompleta que ocasiona incapacidad progr<strong>es</strong>iva. El diagnostico<br />

<strong>de</strong> EM, se <strong>es</strong>tablece con base <strong>en</strong> una historia clínica y exam<strong>en</strong> físico<br />

compatible con <strong>el</strong>la, con manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong> <strong>neurológicas</strong> <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> exacerbacion<strong>es</strong><br />

o progr<strong>es</strong>ivas que indiqu<strong>en</strong> un involucro multifocal <strong>de</strong>l sistema<br />

nervioso c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> un paci<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong>; la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudios<br />

paraclínicos compatibl<strong>es</strong> que incluyan RM, análisis <strong>de</strong> LCR y pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

evocados multimodal<strong>es</strong>, así como la <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> otros diagnósticos<br />

pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong>. La r<strong>es</strong>onancia magnética <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la clínica re<strong>su</strong>lta<br />

ser la herrami<strong>en</strong>ta más valiosa <strong>en</strong> <strong>el</strong> diagnostico <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis<br />

múltiple, ya que <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong>l LCR, así como los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados<br />

<strong>es</strong>tán muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> ésta <strong>en</strong> cuanto a s<strong>en</strong>sibilidad diagnóstica. La<br />

r<strong>es</strong>onancia magnética <strong>es</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio paraclínico que <strong>de</strong>mu<strong>es</strong>tra más anormalida<strong>de</strong>s,<br />

hasta <strong>en</strong> un 95% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple<br />

clínicam<strong>en</strong>te comprobada. La EM <strong>de</strong>berá ser tratada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dos aspectos<br />

difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. El primero <strong>de</strong>stinado a <strong>su</strong>primir <strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o autoinmune, <strong>el</strong><br />

segundo focalizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> los síntomas. Aunque <strong>el</strong> mecanismo<br />

<strong>de</strong> acción concreto <strong>en</strong> EM <strong>es</strong> <strong>de</strong>sconocido, se sabe que los IFN<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una acción inmunomoduladora, así como inhib<strong>en</strong> <strong>el</strong> INF gamma,<br />

influy<strong>en</strong> e la sínt<strong>es</strong>is <strong>de</strong> IgG y <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los experim<strong>en</strong>tal<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>cefalitis<br />

alérgica impi<strong>de</strong>n las manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong> clínicas y neuropatológicas.<br />

Los efectos colateral<strong>es</strong> más important<strong>es</strong> <strong>de</strong>scritos son: reaccion<strong>es</strong> local<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> inoculación, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los casos se limitan a<br />

<strong>en</strong>rojecimi<strong>en</strong>to y e<strong>de</strong>ma <strong>de</strong> la zona, sin embargo, <strong>en</strong> un 5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

se pue<strong>de</strong> evi<strong>de</strong>nciar necrosis <strong>de</strong>l área. En <strong>el</strong> 76% <strong>de</strong> los casos<br />

ocurre un síndrome Pseudo-gripal caracterizado por fiebre, <strong>es</strong>calofríos,<br />

mialgias, artralgias y <strong>su</strong>doración profusa, <strong>su</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>crece con las<br />

semanas. Los síntomas pue<strong>de</strong>n persistir in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> 4% <strong>de</strong><br />

los casos. Todos los síntomas pue<strong>de</strong>n ser parcial o totalm<strong>en</strong>te controlados<br />

a través <strong>de</strong> la administración <strong>de</strong> ibuprof<strong>en</strong>o o acetaminofén 6 horas<br />

ant<strong>es</strong> y durante 24 horas posterior<strong>es</strong> a la inoculación. Luego <strong>de</strong> 3 años<br />

<strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to se ha no<strong>tado</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> cuadros<br />

<strong>de</strong>pr<strong>es</strong>ivos. Todavía no <strong>es</strong> claro si <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> anticuerpos limita la<br />

utilización <strong>de</strong> la medicación. ESCALA DE DISCAPACIDAD FUN-<br />

CIONAL DE KURTZKE. Para <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> la EM se han utilizado,<br />

herrami<strong>en</strong>tas clínicas y para la evolución y pronóstico funcional,<br />

<strong>es</strong>calas <strong>de</strong> medición. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la literatura médica la mayor dificultad<br />

<strong>en</strong> diseñar y llevar a la práctica pruebas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la EM ha<br />

sido la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una forma <strong>de</strong> medición uniforme. La <strong>es</strong>cala más<br />

usada y conocida <strong>es</strong> la EDSS (Expan<strong>de</strong>d Disability Status Scale) <strong>de</strong><br />

Kurtzke. La <strong>es</strong>cala <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>de</strong> discapacidad ti<strong>en</strong>e 10 pasos más allá<br />

<strong>de</strong> 0 (normal) ext<strong>en</strong>diéndose al <strong>es</strong><strong>tado</strong> 10 (muerte <strong>de</strong>bida a EM). La<br />

DSS fue diseñada para medir la máxima función <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te<br />

limi<strong>tado</strong> por déficit neurológico y <strong>es</strong>taba basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> neurológico;<br />

consta <strong>de</strong> 2 part<strong>es</strong>: un sistema <strong>de</strong> porc<strong>en</strong>taje, y una serie <strong>de</strong><br />

grados <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los 8 grupos funcional<strong>es</strong> que <strong>es</strong>taban consi<strong>de</strong>rados.<br />

En cada parte hay un porc<strong>en</strong>taje numérico, <strong>el</strong> número más alto<br />

repr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta la disfunción más gran<strong>de</strong>. Los grupos funcional<strong>es</strong> más tar<strong>de</strong><br />

llamados sistemas funcional<strong>es</strong> (SF) son <strong>el</strong> piramidal (P), <strong>el</strong> cereb<strong>el</strong>ar<br />

(CLL), tallo cerebral (VS), s<strong>en</strong>sitivo (S), vejiga e int<strong>es</strong>tino (VV),<br />

vi<strong>su</strong>al (V), cerebral o m<strong>en</strong>tal (CV) y otros (O). Estos sistemas funcional<strong>es</strong><br />

no se <strong>su</strong>man, cada SF pue<strong>de</strong> ser comparado más tar<strong>de</strong> con él<br />

mismo. Los SF han <strong>su</strong>frido modificacion<strong>es</strong> posterior<strong>es</strong> y, actualm<strong>en</strong>-<br />

edigraphic.com<br />

83


te, se utiliza la <strong>es</strong>cala aum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong> discapacidad funcional (EDSS)<br />

que provee para cada paso <strong>de</strong>l 1 al 9, dos valor<strong>es</strong> que juntos <strong>su</strong>man <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong>l paso original <strong>de</strong> la DSS. Una vez realizada la evaluación <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con EM se <strong>es</strong>tablec<strong>en</strong> metas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to conforme al<br />

curso <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad. Los síntomas se pue<strong>de</strong>n clasificar <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> categorías:<br />

a) primarios, que reflejan los efectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inización <strong>en</strong><br />

la función neurológica; b) secundarios, que son complicacion<strong>es</strong> no<br />

<strong>neurológicas</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los síntomas primarios; c) terciarios,<br />

que abarcan a las alteracion<strong>es</strong> psicológicas, social<strong>es</strong> y vocacional<strong>es</strong><br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> repercusión <strong>en</strong> la familia y la comunidad. Se ha propu<strong>es</strong>to<br />

<strong>en</strong> la terapia física <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>es</strong>timulación propioceptiva <strong>de</strong> las extremida<strong>de</strong>s<br />

mediante movimi<strong>en</strong>tos repetitivos con una dificultad gradualm<strong>en</strong>te<br />

mayor, <strong>en</strong> posición se<strong>de</strong>nte, <strong>en</strong> <strong>de</strong>cúbito, <strong>de</strong> pie y durante la<br />

<strong>de</strong>ambulación, utilizando patron<strong>es</strong> <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y reaccion<strong>es</strong> <strong>de</strong> equilibrio.<br />

El manejo <strong>de</strong>l temblor se hará por medio <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong> coordinación,<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las AVDH mediante programas <strong>de</strong> terapia<br />

ocupacional y con auxilio <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos; las activida<strong>de</strong>s se inician<br />

con coordinación gru<strong>es</strong>a, posteriorm<strong>en</strong>te mediana y termina <strong>en</strong> fina.<br />

Justificación. El uso <strong>de</strong> una <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que ya han recibido tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio, se<br />

hace nec<strong>es</strong>aria para analizar <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> mexicanos con <strong>es</strong>clerosis múltiple conforme al grado <strong>de</strong><br />

discapacidad y variedad <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis que pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>tablecer <strong>el</strong> diagnóstico. Planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l problema. ¿Cuál <strong>es</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional post tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis<br />

múltiple <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong> Especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l CMN Siglo XXI<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> año <strong>de</strong> 2003 r<strong>el</strong>acionado con variedad diagnóstica <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis,<br />

tipo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to médico y tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio aplicado?<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral: Determinar <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional posterior a tratami<strong>en</strong>to<br />

rehabilitatorio <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple <strong>de</strong>l HE<br />

<strong>de</strong>l CMN Siglo XXI, año <strong>de</strong> 2003, mediante la Escala aum<strong>en</strong>tada <strong>de</strong>l<br />

<strong>es</strong><strong>tado</strong> <strong>de</strong> discapacidad funcional (EDSS) <strong>de</strong> Kurtzke y los sistemas<br />

funcional<strong>es</strong>. OBJETIVOS ESPECÍFICOS. 1. Comparar <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional<br />

posterior a tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio <strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con<br />

<strong>es</strong>clerosis múltiple agrupados <strong>de</strong> acuerdo a diagnóstico <strong>es</strong>tablecido.<br />

2. Determinar <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional posterior a tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio<br />

<strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple agrupados <strong>de</strong> acuerdo al<br />

tipo <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to médico recibido. 3. Establecer <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional<br />

posterior a tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio <strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis<br />

múltiple agrupados <strong>de</strong> acuerdo al tipo <strong>de</strong> rehabilitación recibida.<br />

VARIABLES. a) Es<strong>tado</strong> funcional. Definición conceptual: Es la condición,<br />

disposición o situación r<strong>el</strong>ativa o pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a una función;<br />

que afecta la función y no la <strong>es</strong>tructura. Definición operacional: Es la<br />

condición clínica <strong>en</strong> la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te con EM con r<strong>el</strong>ación<br />

a los sistemas funcional<strong>es</strong> que califica la EDSS <strong>de</strong> Kurtzke. Tipo<br />

<strong>de</strong> variable: Cuantitativa, continua. Escala <strong>de</strong> medición: De razón o<br />

r<strong>el</strong>ación. b) Diagnóstico <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple. Definición conceptual<br />

y operacional: Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> cuatro patron<strong>es</strong> clínicos, brote-remisión,<br />

progr<strong>es</strong>ivo-primario, progr<strong>es</strong>ivo-secundario y recurr<strong>en</strong>te-progr<strong>es</strong>ivo<br />

(con<strong>su</strong>ltar antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong>). Tipo <strong>de</strong> variable: Cualitativa, nominal.<br />

Escala <strong>de</strong> medición: Nominal. c) Tratami<strong>en</strong>to médico. Definición<br />

conceptual: Conjunto <strong>de</strong> pr<strong>es</strong>cripcion<strong>es</strong> que <strong>el</strong> médico or<strong>de</strong>na que<br />

siga <strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo para <strong>su</strong> mejoría o curación. Definición operacional:<br />

Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to con interferón y tratami<strong>en</strong>to sin interferón<br />

84<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

(otros). Tipo <strong>de</strong> variable: Cualitativa, nominal. Escala <strong>de</strong> medición:<br />

Nominal. d) Tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio Definición conceptual:<br />

Conjunto <strong>de</strong> medidas <strong>en</strong>caminadas a mejorar la capacidad <strong>de</strong> una persona<br />

para realizar por sí misma, activida<strong>de</strong>s nec<strong>es</strong>arias para <strong>su</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

físico, m<strong>en</strong>tal, social, ocupacional, económico, por medio <strong>de</strong><br />

ort<strong>es</strong>is, prót<strong>es</strong>is, ayudas funcional<strong>es</strong>, cirugía reconstructiva o cualquier<br />

otro procedimi<strong>en</strong>to que le permita integrarse a la sociedad. Definición<br />

operacional: Se clasificará <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> grupos, terapia física, terapia ocupacional<br />

y terapia <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje. Tipo <strong>de</strong> variable: Cualitativa, nominal.<br />

Escala <strong>de</strong> medición: Nominal. MATERIAL Y MÉTODOS. El <strong>es</strong>tudio<br />

se llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> Con<strong>su</strong>lta Externa <strong>de</strong> Neurología <strong>de</strong>l<br />

Hospital <strong>de</strong> Especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional Siglo XXI.<br />

El tipo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio <strong>es</strong> transversal, <strong>de</strong>scriptivo y observacional. CRITE-<br />

RIOS DE INCLUSIÓN: Paci<strong>en</strong>te masculino o fem<strong>en</strong>ino <strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l IMSS. Paci<strong>en</strong>te con diagnostico ya <strong>es</strong>tablecido <strong>de</strong> Esclerosis<br />

Múltiple por <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> Neurología <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong><br />

Especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional siglo XXI. Paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

control médico o farmacológico <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple con interferón<br />

o cualquier otro fármaco bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finido. Paci<strong>en</strong>te ya valorado y con<br />

tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio ya <strong>es</strong>tablecido por <strong>el</strong> personal médico <strong>de</strong> la<br />

Unidad <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación Región Sur. CRITERIOS<br />

DE NO-INCLUSIÓN. Paci<strong>en</strong>te con diagnóstico reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis<br />

múltiple o con probabilidad diagnóstica <strong>de</strong> la misma. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con diagnóstico <strong>es</strong>tablecido <strong>de</strong> EM que curs<strong>en</strong> con brote agudo o <strong>en</strong><br />

etapa <strong>de</strong> remisión <strong>de</strong>l mismo al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l<br />

<strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que posterior a información <strong>de</strong>l proyecto<br />

no acept<strong>en</strong> participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo firmando la carta <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

informado. CRITERIOS DE EXCLUSIÓN. Paci<strong>en</strong>te que abandonó<br />

tratami<strong>en</strong>to médico con interferón o cualquier otro fármaco <strong>es</strong>tablecido<br />

para EM previo o durante la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong><br />

funcional. Paci<strong>en</strong>te con rechazo o abandono <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio<br />

previo a la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional. Paci<strong>en</strong>te con<br />

manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong> clínicas severas <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos concomitant<strong>es</strong> que<br />

impidan la valoración <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional. Paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que sean dados<br />

<strong>de</strong> baja <strong>de</strong>l IMSS por <strong>de</strong>función. El tamaño <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra para<br />

<strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se realizó a través <strong>de</strong> mu<strong>es</strong>treo no probabilístico a conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia.<br />

Para <strong>el</strong> universo <strong>de</strong> trabajo se obtuvieron paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diagnóstico<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple <strong>en</strong> <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> varieda<strong>de</strong>s bajo control<br />

médico <strong>en</strong> la con<strong>su</strong>lta externa <strong>de</strong> Neurología <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong><br />

Especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Médico Nacional siglo XXI, que cumplieron<br />

con los criterios <strong>de</strong> inclusión ya <strong>de</strong>scritos y <strong>en</strong> qui<strong>en</strong><strong>es</strong> se <strong>de</strong>terminó<br />

<strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional posterior a tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio durante<br />

las difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> etapas <strong>de</strong> <strong>su</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, utilizando la Escala Modificada<br />

<strong>de</strong> Es<strong>tado</strong> Disfuncional <strong>de</strong> Kurtzke (anexo 1), bajo la sigui<strong>en</strong>te<br />

programación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s: 1. Captación <strong>de</strong> datos <strong>es</strong>tadísticos (nombre,<br />

edad, sexo, variedad diagnóstica <strong>de</strong> EM, tratami<strong>en</strong>to farmacológico<br />

y tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio) <strong>de</strong> los expedi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> clínicos <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con EM <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> 10 por parte <strong>de</strong>l inv<strong>es</strong>tigador, r<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte<br />

<strong>de</strong> tercer a. <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación bajo la <strong>su</strong>pervisión<br />

<strong>de</strong>l As<strong>es</strong>or <strong>de</strong> Materia <strong>en</strong> Neurología durante todos los días <strong>de</strong> las<br />

semanas corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> a los m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> noviembre y diciembre <strong>de</strong><br />

2003; 2. Revisión clínica <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con EM <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> 10 y<br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional previa información y aceptación<br />

<strong>de</strong>l procedimi<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te mediante la firma <strong>de</strong> la carta<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado (anexo 2), a realizarse todos los días <strong>de</strong><br />

las semanas corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> a los m<strong>es</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> noviembre y diciembre<br />

<strong>de</strong>l año <strong>de</strong> 2003. Análisis <strong>es</strong>tadístico: Para <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se utilizó <strong>el</strong> programa SPSS 11.0 <strong>de</strong>terminándose medidas<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia c<strong>en</strong>tral y dispersión, tabla <strong>de</strong> distribución <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cias,<br />

la tasa <strong>de</strong> proporción, <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> medición <strong>de</strong><br />

las variabl<strong>es</strong>. Se utilizó prueba no paramétrica <strong>de</strong> Kruskal-Wallis para<br />

dos mu<strong>es</strong>tras in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong> para <strong>es</strong>cala ordinal, se aplicó prueba <strong>de</strong><br />

U <strong>de</strong> Wilcoxon Mann-Whitney para <strong>es</strong>tablecer la difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medianas<br />

<strong>en</strong> dos mu<strong>es</strong>tras in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. Con un índice <strong>de</strong> confiabilidad<br />

<strong>de</strong>l 95%. Se empleó <strong>es</strong>tadística no paramétrica consi<strong>de</strong>rando que<br />

los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> la variable Es<strong>tado</strong> Funcional no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una distribución<br />

normal. RESULTADOS. Se revisaron 101 expedi<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong><br />

56 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> reunieron los criterios <strong>de</strong> s<strong>el</strong>ección, mismos que constituyeron<br />

<strong>el</strong> total <strong>de</strong> nu<strong>es</strong>tra mu<strong>es</strong>tra (n = 56) <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio, cuyos re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

los pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tamos a continuación: En cuanto a la edad <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

<strong>es</strong>tudiados mostraron una edad actual mínima <strong>de</strong> 18 años y la<br />

máxima <strong>de</strong> 58, con un promedio <strong>de</strong> 38.147, mi<strong>en</strong>tras que la edad<br />

mínima <strong>de</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple fue <strong>de</strong> 13 años y máxima <strong>de</strong><br />

48 años, con un promedio <strong>de</strong> 30.147. Al dividirse la población <strong>en</strong><br />

<strong>es</strong>tudio por género, 24 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> pert<strong>en</strong>ecieron al masculino con un<br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> 42.9% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> género<br />

fem<strong>en</strong>ino fue <strong>el</strong> grupo más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra con 32 casos y<br />

57.1%. Se pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron 3 tipos <strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> la<br />

mayor parte <strong>de</strong> casos corr<strong>es</strong>pondió al tipo brote-remisión con 37 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

y 66.1% <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra, seguido <strong>de</strong>l tipo secundaria-progr<strong>es</strong>iva<br />

con 13 casos y 23.2% y, al final, <strong>el</strong> tipo remit<strong>en</strong>te-recurr<strong>en</strong>te con 6<br />

casos y 10.7%. Hubieron 2 alternativas para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to médico, a<br />

la mayoría <strong>de</strong> casos se l<strong>es</strong> administró interferón (45 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> y 80.4%<br />

<strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra) y a la minoría (11 casos y 19.6%) no interferón. La<br />

terapia física fue <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio más utilizado, con 32<br />

casos y 57.1% <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra, seguido por más <strong>de</strong> 1 terapia (incluye<br />

terapia física, ocupacional y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje) <strong>en</strong> 20 casos y 35.8% y sólo<br />

terapia ocupacional <strong>en</strong> 4 casos y 7.1%. Al valorar <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional,<br />

la mayor puntuación alcanzada fue <strong>de</strong> 6.00 <strong>en</strong> 11 casos y 19.6% <strong>de</strong> la<br />

mu<strong>es</strong>tra, seguida por una puntuación <strong>de</strong> 7 <strong>en</strong> 9 casos y 16.1% y así<br />

<strong>su</strong>c<strong>es</strong>ivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte. Finalm<strong>en</strong>te, se realizó análisis<br />

<strong>es</strong>tadístico <strong>de</strong> asociación <strong>de</strong> las variabl<strong>es</strong>, <strong>el</strong> cual <strong>de</strong>terminó lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Se observa un mejor <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> sometidos a<br />

rehabilitación que recib<strong>en</strong> Interferón. Esta difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong> <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa (p < 0.002). No existe difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong><br />

funcional <strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> sometidos a difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

rehabilitación. Se observa una difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa<br />

(p < 0.001) <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional consi<strong>de</strong>rando la variedad clínica<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis múltiple, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do un <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional más <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con EM secundariam<strong>en</strong>te progr<strong>es</strong>iva.<br />

CONCLUSIONES. 1. Se observó difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional<br />

<strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple sometidos a rehabilitación<br />

según la variedad clínica, <strong>es</strong>tando mayorm<strong>en</strong>te afec<strong>tado</strong>s los por<strong>tado</strong>r<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>clerosis secundaria progr<strong>es</strong>iva. 2. Se observó un mejor <strong>es</strong><strong>tado</strong><br />

funcional <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que recib<strong>en</strong> interferón beta. 3. No se observó<br />

difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis<br />

múltiple sometidos a distintas modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> rehabilitación: terapia<br />

física, terapia ocupacional y terapia combinada (que incluye terapia<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

<strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje). 4. La Escala <strong>de</strong> Kurtzke <strong>es</strong> un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición<br />

a<strong>de</strong>cuado para <strong>el</strong> <strong>es</strong><strong>tado</strong> funcional <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con <strong>es</strong>clerosis múltiple<br />

sometidos a tratami<strong>en</strong>to médico y rehabilitatorio.<br />

Estudio <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrorretinograma <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> adultos<br />

con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2 y <strong>su</strong> corr<strong>el</strong>ación con la valoración<br />

oftalmológica<br />

Dra. Verónica Castro Labra,* Dra. María Luisa Ruiz,** Dra. Verónica<br />

Ramírez Alvarado,*** Dr. Luis Cabrera Se<strong>de</strong>ño****<br />

* Médico R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> tercer año <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pecialidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación, ** Médico Especialista <strong>en</strong> Oftalmología<br />

Adscrito al Servicio <strong>de</strong> Retina <strong>de</strong> HGZ 32, *** Médico Especialista<br />

<strong>en</strong> Medicina Física y Rehabilitación Adscrito a Laboratorio <strong>de</strong><br />

Electrofisiología UMFR SXXI, **** Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación Adscrito a UMFR RN.<br />

La diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus <strong>es</strong> una <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> alta preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> todo<br />

<strong>el</strong> mundo, una <strong>de</strong> cada 10 personas <strong>su</strong>fre <strong>es</strong>te mal, <strong>en</strong> México se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> nov<strong>en</strong>o lugar <strong>de</strong> inci<strong>de</strong>ncia mundial. Se calcula<br />

que <strong>el</strong> 8.2% <strong>de</strong> la población <strong>de</strong> 20 a 69 años <strong>de</strong> edad la pa<strong>de</strong>ce. Es<br />

la más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s metabólicas y cursa con una<br />

marcada variedad <strong>de</strong> trastornos <strong>en</strong> <strong>el</strong> metabolismo <strong>de</strong> carbohidratos,<br />

proteínas, lípidos, e ion<strong>es</strong> inorgánicos, seguida <strong>de</strong> formas <strong>es</strong>pecíficas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad como la retinopatía diabética. La retinopatía<br />

diabética <strong>es</strong> una complicación microvascular <strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong><br />

m<strong>el</strong>litus, que afecta principalm<strong>en</strong>te las capas internas <strong>de</strong> la retina y<br />

que <strong>es</strong> causa frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad vi<strong>su</strong>al y ceguera. La retina <strong>es</strong><br />

un tejido nervioso altam<strong>en</strong>te complejo, con un grosor m<strong>en</strong>or a 0.4<br />

mm, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>de</strong>lante casi hasta <strong>el</strong> cuerpo ciliar y <strong>es</strong>tá<br />

organizada <strong>en</strong> 10 capas. Conti<strong>en</strong>e los conos y baston<strong>es</strong>, y 4 tipos<br />

<strong>de</strong> neuronas: células bipolar<strong>es</strong>, células ganglionar<strong>es</strong>, células horizontal<strong>es</strong><br />

y células amacrinas. Los conos y baston<strong>es</strong>, <strong>es</strong>tablec<strong>en</strong> sinapsis<br />

con las células bipolar<strong>es</strong> y éstas a <strong>su</strong> vez con las ganglionar<strong>es</strong>.<br />

Los axon<strong>es</strong> <strong>de</strong> las células ganglionar<strong>es</strong> se un<strong>en</strong> y forman <strong>el</strong><br />

nervio óptico. Las células horizontal<strong>es</strong> conectan a las células receptoras<br />

con otras receptoras <strong>de</strong> la capa plexiforme externa. Las<br />

células amacrinas conectan las células ganglionar<strong>es</strong> una con otra.<br />

Aunque la retina <strong>es</strong> un tejido continuo, no <strong>es</strong> una <strong>es</strong>tructura uniforme<br />

y la distribución <strong>de</strong> cada tipo c<strong>el</strong>ular difiere a través <strong>de</strong> la<br />

retina. Los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> diabéticos mu<strong>es</strong>tran frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te alteracion<strong>es</strong><br />

funcional<strong>es</strong> <strong>en</strong> la visión <strong>de</strong>l color, <strong>en</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad al contraste,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> recuperación al <strong>de</strong>slumbrami<strong>en</strong>to, así como<br />

<strong>en</strong> los <strong>es</strong>tudios <strong>el</strong>ectrofisiológicos <strong>de</strong> manera temprana. El <strong>el</strong>ectrorretinograma<br />

(ERG) <strong>es</strong> <strong>el</strong> registro <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> <strong>el</strong>éctricos<br />

g<strong>en</strong>erados por la <strong>de</strong>spolarización <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> cuerpos<br />

c<strong>el</strong>ular<strong>es</strong> exist<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>en</strong> la retina, se expr<strong>es</strong>a <strong>en</strong> ondas: onda a. (g<strong>en</strong>erada<br />

<strong>en</strong> los receptor<strong>es</strong>) onda b. (<strong>en</strong> las células bipolar<strong>es</strong>) y la<br />

onda c. (<strong>en</strong> <strong>el</strong> epit<strong>el</strong>io pigm<strong>en</strong>tario). Se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> ERG pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>tectar anormalida<strong>de</strong>s funcional<strong>es</strong> y bioquímicas <strong>de</strong> la retina<br />

ant<strong>es</strong> <strong>de</strong> que aparezcan cambios oftalmoscópicos o <strong>en</strong> la angiografía.<br />

Se reporta que durante los primeros 5 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l diagnóstico<br />

<strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus sólo cerca <strong>de</strong>l 5% <strong>de</strong> todos los paci<strong>en</strong>-<br />

edigraphic.com<br />

85


t<strong>es</strong> <strong>de</strong>sarrollan retinopatía diabética no proliferativa. :rop odarobale Con <strong>el</strong> tiem- FDP<br />

po, la proporción <strong>de</strong> población que <strong>de</strong>sarrolla retinopatía se increm<strong>en</strong>ta,<br />

y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 20 años VC ed <strong>de</strong> AS, diabet<strong>es</strong> ci<strong>de</strong>mihparG aum<strong>en</strong>ta alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

60% <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2. Se consi<strong>de</strong>ra<br />

que <strong>el</strong> 85% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> diabéticos tipo 2 <strong>de</strong>sarrollan arap retinopatía<br />

y algunos no pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tan l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> oftalmoscópicam<strong>en</strong>te visibl<strong>es</strong><br />

sino hasta 15 años acidémoiB <strong>de</strong>spués arutaretiL <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> :cihpargi<strong>de</strong>M<br />

la <strong>en</strong>fermedad. En paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

con retinopatía diabética la disminución <strong>de</strong> las amplitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong><br />

retardo <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la r<strong>es</strong>pu<strong>es</strong>ta se ha r<strong>el</strong>acionado<br />

con la severidad <strong>de</strong> la misma. En algunos <strong>es</strong>tudios se han<br />

<strong>en</strong>contrado alteracion<strong>es</strong> significativas <strong>en</strong> <strong>el</strong> ERG tanto <strong>en</strong> la onda a<br />

(60%) como <strong>en</strong> la onda b (40%) y sin cambios oftalmoscópicos. El<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conocer los cambios que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ERG <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> diabéticos <strong>de</strong> acuerdo al tiempo <strong>de</strong> evolución y<br />

si existe corr<strong>el</strong>ación con la valoración oftalmológica a través <strong>de</strong> la<br />

lámpara <strong>de</strong> h<strong>en</strong>didura, para fundam<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial valor que<br />

pueda t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la retinopatía diabética mediante<br />

la medición <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las ondas a, b y c <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> ERG <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> adultos con Dx <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus<br />

por grupos <strong>de</strong> edad, por grupos <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

diagnóstico y grado <strong>de</strong> retinopatía. Así como <strong>es</strong>tablecer la corr<strong>el</strong>ación<br />

<strong>en</strong>tre los hallazgos <strong>de</strong>l ERG con la valoración oftalmológica<br />

y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución. MATERIAL Y MÉTODOS. Se realizó<br />

un <strong>es</strong>tudio clínico, transversal, analítico don<strong>de</strong> se incluyeron paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

mediante mu<strong>es</strong>treo no probabilístico <strong>de</strong> casos consecutivos,<br />

aceptándose paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que fueron referidos por <strong>el</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> oftalmología <strong>de</strong> HGZ 32 <strong>de</strong> ambos sexos, con edad <strong>en</strong>tre<br />

los 20 y 70 años, con y sin manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong> oftalmológicas que<br />

firmaron la hoja <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado. No se consi<strong>de</strong>raron<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taran alguna <strong>en</strong>fermedad sistémica con repercusión<br />

vi<strong>su</strong>al o con alguna <strong>en</strong>fermedad ocular o tra<strong>tado</strong>s previam<strong>en</strong>te<br />

con láser. Fueron excluidos aqu<strong>el</strong>los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que no concluyeron<br />

<strong>el</strong> protocolo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio. A los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> incluidos se l<strong>es</strong><br />

realizó valoración oftalmológica por médico <strong>es</strong>pecialista que consistió<br />

<strong>en</strong> exploración <strong>de</strong> fondo <strong>de</strong> ojo y a través <strong>de</strong> lámpara <strong>de</strong><br />

h<strong>en</strong>didura. Mismos que fueron clasificados <strong>de</strong> acuerdo a los criterios<br />

<strong>de</strong> la American Aca<strong>de</strong>my of Ophthalmology. (Escala <strong>de</strong> severidad).<br />

A <strong>es</strong>tos mismos paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> se realizó ERG <strong>en</strong> un <strong>el</strong>ectromiógrafo<br />

marca Nicolet mo<strong>de</strong>lo Viking IV (EU1999) previa<br />

<strong>de</strong>rmoabrasión <strong>de</strong>l área periorbitaria, se colocó <strong>el</strong>ectrodo activo <strong>en</strong><br />

párpado inferior y <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> canto externo consi<strong>de</strong>rando<br />

como tierra <strong>el</strong> <strong>el</strong>ectrodo colocado <strong>en</strong> canto externo ojo contralateral.<br />

El registro se realizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> canal 1, con <strong>es</strong>tímulo mediante goggl<strong>es</strong>,<br />

con aplicación <strong>de</strong> 200 <strong>de</strong>st<strong>el</strong>los <strong>de</strong> luz roja con duración <strong>de</strong><br />

0.5 ms y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 1.9 Hz, iniciando con ojo izquierdo se realizó<br />

patrón <strong>de</strong> réplica y se repitió procedimi<strong>en</strong>to con ojo <strong>de</strong>recho.<br />

Se obtuvo imag<strong>en</strong> <strong>en</strong> una v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> 500 ms y s<strong>en</strong>sitividad<br />

<strong>de</strong> 1 mcv. Realizando la medición <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> las ondas. Lo cual fue validado por <strong>el</strong> inv<strong>es</strong>tigador y <strong>el</strong><br />

médico <strong>es</strong>pecialista <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodiagnóstico<br />

<strong>en</strong> UMFRSXXI. RESULTADOS. Se obtuvieron 138 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con diagnóstico <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong> m<strong>el</strong>litus tipo 2, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> se<br />

excluyeron 27 <strong>de</strong>bido a que no completaron los <strong>es</strong>tudios, constituy<strong>en</strong>do<br />

m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>l 20%, cifra consi<strong>de</strong>rada como aceptable, por lo<br />

86<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>su</strong>straído<strong>de</strong>-m.e.d.i.g.r.a.p.h.i.c<br />

que los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do repr<strong>es</strong><strong>en</strong>tativos. La mu<strong>es</strong>tra total<br />

cihpargi<strong>de</strong>medodabor<br />

quedó conformada por 111 <strong>su</strong>jetos, <strong>de</strong> los cual<strong>es</strong> 54 (48.6%) eran<br />

hombr<strong>es</strong> y 57 (51.3%) mujer<strong>es</strong>. Con edad promedio <strong>de</strong> 57.68 +<br />

10.19 (<strong>en</strong>tre los 20 y 70 años), qui<strong>en</strong><strong>es</strong> fueron clasificados <strong>en</strong> 3<br />

grupos: <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> 20 a 40 años constituido por 9 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

(8.1%); <strong>el</strong> segundo <strong>de</strong> 41-60 con 53 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (47.7%) y <strong>el</strong> tercero<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 60 años con 49 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (44.1%) El tiempo <strong>de</strong> evolución<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico también se <strong>su</strong>bdividió <strong>en</strong> 3 grupos: grupo<br />

1. De 5 años y m<strong>en</strong>os; grupo 2. De 6 a 15 años; y grupo 3. Más<br />

<strong>de</strong> 15 años. Catorce (12.6%) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> se colocaron <strong>en</strong> <strong>el</strong> primero,<br />

53 (47.7%) <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo y 44 (39.6%). En cuanto a la valoración<br />

oftalmológica <strong>de</strong> los 111 paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, 20 (40 ojos) no evi<strong>de</strong>nciaron<br />

alteracion<strong>es</strong> oftalmológicas ni alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ERG, 2 <strong>su</strong>jetos<br />

más tuvieron alterado solam<strong>en</strong>te un ojo y <strong>el</strong> otro normal. En los 89<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> r<strong>es</strong>tant<strong>es</strong> se observó afección <strong>en</strong> la retina y valor<strong>es</strong> alterados<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> registro <strong>en</strong> ambos ojos. La alteración <strong>de</strong> los ojos por<br />

grupo <strong>de</strong> diagnóstico fue como sigue: Retinopatía diabética no proliferativa<br />

(RPDPP) con 52 (53.6%) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong>, 19 (20.7%) con retinopatía<br />

diabética proliferativa (RPDP) y 22(19.8%) con retinopatía<br />

diabética <strong>de</strong> alto ri<strong>es</strong>go (RPDAR). Consi<strong>de</strong>rándose para la<br />

<strong>de</strong>scripción los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s por ojo ya que se obtuvieron re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> por cada lado (180 ojos). Observándose que todos los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con algún grado <strong>de</strong> retinopatía pr<strong>es</strong><strong>en</strong>ta un tiempo <strong>de</strong><br />

evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico mayor a 5 años. Para <strong>el</strong> registro<br />

<strong>el</strong>ectrorretinográfico se consi<strong>de</strong>raron <strong>en</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te los<br />

registros <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> sin <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> la retina, <strong>en</strong>contrando<br />

que son similar<strong>es</strong> a lo <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>es</strong>tandarización <strong>en</strong> sanos. Se<br />

obtuvieron valor<strong>es</strong> promedio <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las ondas a, b y c<br />

por grupo <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se observa que las lat<strong>en</strong>cias se prolongaron y las amplitu<strong>de</strong>s disminuyeron<br />

<strong>en</strong> todas las ondas con la evolución <strong>de</strong> la <strong>en</strong>fermedad.<br />

Al consi<strong>de</strong>rar los valor<strong>es</strong> promedio <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y las amplitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> las ondas <strong>de</strong> acuerdo al grupo <strong>de</strong> edad, se <strong>en</strong>contró que las lat<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> las ondas a, b y c <strong>es</strong>taban <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> parámetros normal<strong>es</strong> para <strong>el</strong><br />

grupo 1; <strong>en</strong> los grupos 2 y 3 <strong>de</strong> edad, las lat<strong>en</strong>cias se prolongaron <strong>en</strong><br />

comparación con la <strong>es</strong>tandarización realizada con objeto <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio.<br />

La amplitud <strong>de</strong> la onda b se ubicó <strong>en</strong> <strong>el</strong> límite inferior normal<br />

para <strong>el</strong> grupo 1 y <strong>en</strong> los grupos 2 y 3 se observó francam<strong>en</strong>te disminuida.<br />

Los valor<strong>es</strong> promedio <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las ondas por diagnóstico<br />

oftalmológico, mostraron que las lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> todas las ondas<br />

se prolongaron conforme aum<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía diabética,<br />

aunque la difer<strong>en</strong>cia no fue muy evi<strong>de</strong>nte. En las amplitu<strong>de</strong>s se aprecia<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o similar, afectándose a mayor grado <strong>de</strong> retinopatía<br />

(m<strong>en</strong>or amplitud). ANÁLISIS ESTADÍSTICO. La distribución <strong>de</strong> los<br />

valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> las variabl<strong>es</strong> se comparó con la curva <strong>de</strong> normalidad mediante<br />

la prueba <strong>de</strong> Kolmogorov Smirnoff, <strong>en</strong>contrando que todas<br />

pr<strong>es</strong><strong>en</strong>taron distribución normal, por lo que para <strong>su</strong> <strong>es</strong>tudio se aplicaron<br />

pruebas paramétricas. Se utilizó la prueba <strong>de</strong> ANOVA para evi<strong>de</strong>nciar<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong>l ERG (corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> al<br />

diagnóstico oftalmológico) y <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> grupos <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong><br />

evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> dx, <strong>en</strong>contrándose que existió solam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>cia<br />

significativa <strong>en</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda b (p = 0.05) y <strong>su</strong> amplitud<br />

(p = .001); la prueba post hoc <strong>de</strong> Tukey evi<strong>de</strong>nció que la principal<br />

difer<strong>en</strong>cia se ubicó <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 5 años (1) y <strong>el</strong> grupo 6-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

15 años (2). Se <strong>en</strong>contraron difer<strong>en</strong>cias important<strong>es</strong> <strong>en</strong> la amplitud <strong>de</strong><br />

la onda a que se acercaron a la significancia <strong>es</strong>tadística (p = 0.066). La<br />

difer<strong>en</strong>cia se ubicó <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo 1 (< 5 años) con 2 y 3 (6 a 15 y >15<br />

años), pero sin difer<strong>en</strong>cia <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre los grupos<br />

2 y 3. Se aplicó la prueba <strong>de</strong> coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> Pearson,<br />

para <strong>es</strong>tablecer la r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y<br />

amplitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las ondas y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía, <strong>en</strong>contrando una<br />

corr<strong>el</strong>ación <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa <strong>en</strong>tre la valoración oftalmológica<br />

y las amplitu<strong>de</strong>s (corr<strong>el</strong>ación inversa) y <strong>en</strong>tre la misma valoración<br />

y las lat<strong>en</strong>cias (corr<strong>el</strong>ación positiva) (P < 0.05), se observa que<br />

existe una corr<strong>el</strong>ación negativa mo<strong>de</strong>rada para las amplitu<strong>de</strong>s y positiva<br />

para las lat<strong>en</strong>cias, si<strong>en</strong>do mayor <strong>el</strong> coefici<strong>en</strong>te para la amplitud y<br />

lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda b. Mediante la misma prueba se <strong>de</strong>terminó la corr<strong>el</strong>ación<br />

<strong>en</strong>tre lat<strong>en</strong>cias, amplitu<strong>de</strong>s y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />

diagnóstico; se <strong>en</strong>contró corr<strong>el</strong>ación negativa débil pero <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te<br />

significativa únicam<strong>en</strong>te con la amplitud <strong>de</strong> las ondas a y b.<br />

(P = .003 y .002 r<strong>es</strong>pectivam<strong>en</strong>te). Con <strong>el</strong> r<strong>es</strong>to <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y la<br />

amplitud <strong>de</strong> la onda c, se <strong>es</strong>tableció la corr<strong>el</strong>ación <strong>es</strong>perada (positiva o<br />

negativa), pero prácticam<strong>en</strong>te nula y sin significancia <strong>es</strong>tadística (P <<br />

0.05). DISCUSIÓN. En <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>el</strong> 98% (102) paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> fueron<br />

mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 40 años con una evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong><br />

m<strong>el</strong>litus mayor a 10 años, periodo <strong>en</strong> <strong>el</strong> que las manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong><br />

oftalmológicas son más evi<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> y llevan a la solicitud <strong>de</strong> valoración<br />

<strong>es</strong>pecializada por parte <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

En nu<strong>es</strong>tro <strong>es</strong>tudio, contrario a algunas inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> publicadas,<br />

la edad sí mostró t<strong>en</strong>er cierta influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> las<br />

lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s, sobre todo las primeras, que mostraron<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> valor promedio conforme se avanzaba <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> edad al que pert<strong>en</strong>ecían. Las amplitu<strong>de</strong>s mostraron una disminución<br />

discreta conforme se increm<strong>en</strong>taba la edad. Se apreció a<strong>de</strong>más<br />

que <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> <strong>de</strong> 40 años, las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s<br />

fueron normal<strong>es</strong>, al compararlas con la <strong>es</strong>tandarización previa.<br />

No obstante, <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico <strong>de</strong>scartó corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> los valor<strong>es</strong><br />

por grupo <strong>de</strong> edad al compararlos con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía,<br />

pu<strong>es</strong> los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo grado fueron fluctuant<strong>es</strong>.<br />

Algunas inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> que <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> diagnóstico ti<strong>en</strong>e mayor importancia que la edad <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> complicacion<strong>es</strong>, <strong>de</strong> acuerdo a nu<strong>es</strong>tros re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s, a mayor<br />

tiempo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico (consi<strong>de</strong>rado por<br />

grupos) las alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong>contradas eran más severas, tanto <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ERG como <strong>en</strong> la valoración oftalmológica. Encontrando <strong>en</strong> <strong>es</strong>te<br />

s<strong>en</strong>tido un coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación débil <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía<br />

y la amplitud <strong>de</strong> la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda a (p = .003), onda b<br />

(p =.002) y con la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la onda c (p = .05) Sin embargo,<br />

aunque se observó, como <strong>su</strong>gier<strong>en</strong> artículos previos, que existe<br />

una mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> retinopatía diabética <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una evolución <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> diagnóstico, mayor a los 5 años, <strong>el</strong><br />

análisis <strong>es</strong>tadístico rev<strong>el</strong>ó que la corr<strong>el</strong>ación <strong>es</strong>tablecida, aunque<br />

mo<strong>de</strong>rada a débil, no fue <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa con los cambios<br />

<strong>el</strong>ectrorretinográficos. No obstante, exist<strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios que apoyan<br />

la contribución <strong>de</strong> otros factor<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las complicacion<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> la diabet<strong>es</strong> y que <strong>de</strong> alguna forma pue<strong>de</strong>n influir <strong>en</strong><br />

las alteracion<strong>es</strong> retinianas y modificar los valor<strong>es</strong> <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> ERG, como son la edad, <strong>el</strong> control metabólico, la her<strong>en</strong>cia, etc.<br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

Cabe <strong>de</strong>stacar que aunque se insiste <strong>en</strong> que <strong>el</strong> ERG realizado con<br />

<strong>de</strong>st<strong>el</strong>los <strong>de</strong> luz blanca con registro mediante <strong>el</strong>ectrodo <strong>de</strong> contacto<br />

<strong>es</strong> la forma i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> evaluar la función <strong>de</strong> la retina, <strong>es</strong>te trabajo fue<br />

realizado con flash<strong>es</strong> <strong>de</strong> luz roja mediante goggl<strong>es</strong>, lo cual permite<br />

una <strong>de</strong>spolarización completa y no s<strong>el</strong>ectiva <strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> células,<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do registros con <strong>de</strong>finición a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> las ondas a, b y<br />

c con re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s similar<strong>es</strong>. Inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> publicadas m<strong>en</strong>cionan<br />

que las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l ERG mu<strong>es</strong>tran una importante<br />

variabilidad, pero <strong>el</strong> análisis <strong>es</strong>tadístico realizado <strong>en</strong> nu<strong>es</strong>tro trabajo<br />

permite ver que sí existió corr<strong>el</strong>ación <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa<br />

<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía y las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las ondas<br />

<strong>de</strong>l ERG. Se pudieron i<strong>de</strong>ntificar cambios <strong>en</strong> los valor<strong>es</strong> <strong>en</strong>tre<br />

un <strong>es</strong>tadio y otro <strong>de</strong> la retinopatía diabética sobre todo, la difer<strong>en</strong>cia<br />

fue muy franca <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> sin retinopatía y los que<br />

sí la t<strong>en</strong>ían, disminuy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> los grupos <strong>en</strong>tre 5 a 10 y más <strong>de</strong> 10<br />

años (grupos 2 y 3). A p<strong>es</strong>ar <strong>de</strong> que se ha <strong>de</strong>scrito que pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificarse<br />

cambios <strong>el</strong>ectrorretinográficos <strong>en</strong> personas diabéticas aun<br />

cuando no pr<strong>es</strong><strong>en</strong>t<strong>en</strong> sintomatología óptica, ya que un primer paso<br />

son alteracion<strong>es</strong> bioquímicas y funcional<strong>es</strong>. En <strong>es</strong>ta t<strong>es</strong>is, todos los<br />

paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que no tuvieron alteracion<strong>es</strong> oftalmoscópicas mostraron<br />

lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s normal<strong>es</strong>. En <strong>es</strong>te s<strong>en</strong>tido, se evi<strong>de</strong>ncia que <strong>el</strong><br />

ERG tuvo particular utilidad <strong>en</strong> discriminar <strong>en</strong>tre los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> que<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> retinopatía diabética y los que sí la ti<strong>en</strong><strong>en</strong>. Por otro lado,<br />

<strong>es</strong> evi<strong>de</strong>nte que los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> acudieron a solicitar con<strong>su</strong>lta por manif<strong>es</strong>tacion<strong>es</strong><br />

oftalmológicas y aun cuando no se docum<strong>en</strong>tó retinopatía<br />

sí <strong>es</strong> posible que inici<strong>en</strong> con las ya referidas alteracion<strong>es</strong> funcional<strong>es</strong><br />

o bioquímicas, pero la lat<strong>en</strong>cia y amplitud pudieron no ser<br />

s<strong>en</strong>sibl<strong>es</strong> a <strong>es</strong>tos cambios. La parte <strong>de</strong>l ERG r<strong>el</strong>acionado con cambios<br />

a niv<strong>el</strong> <strong>es</strong>tructural son los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> oscilatorios, que <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

equipo <strong>en</strong> que se practicaron los registros no fueron valorabl<strong>es</strong>, <strong>es</strong>te<br />

aspecto podría ser consi<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> futuras inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> para tratar<br />

<strong>de</strong> discriminar <strong>en</strong>tre paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> sin retinopatía que ya inician con alteracion<strong>es</strong>.<br />

CONCLUSIONES. 1. En la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te inv<strong>es</strong>tigación, las<br />

lat<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> las ondas a, b y c <strong>de</strong>l ERG se <strong>en</strong>contraron alteradas <strong>en</strong><br />

los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diagnóstico oftalmológico <strong>de</strong> retinopatía y normal<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> los que no la t<strong>en</strong>ían, <strong>de</strong> acuerdo a la <strong>es</strong>tandarización realizada<br />

con objeto <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio. 2. Los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y amplitu<strong>de</strong>s<br />

no parecieron <strong>es</strong>tar r<strong>el</strong>acionadas con la edad. 3. Se <strong>es</strong>tableció<br />

corr<strong>el</strong>ación débil con <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> evolución, positiva con lat<strong>en</strong>cias<br />

y negativa con amplitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una forma <strong>es</strong>tadísticam<strong>en</strong>te significativa.<br />

4. Se <strong>es</strong>tableció corr<strong>el</strong>ación negativa <strong>de</strong> las lat<strong>en</strong>cias y positiva<br />

<strong>de</strong> las amplitu<strong>de</strong>s con <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía evaluada por oftalmología,<br />

si<strong>en</strong>do mayor la corr<strong>el</strong>ación con la lat<strong>en</strong>cia y amplitud <strong>de</strong> la<br />

onda b, y <strong>en</strong> segundo lugar con la lat<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> a. 5. Los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

las ondas <strong>de</strong>l ERG permitieron difer<strong>en</strong>ciar, <strong>es</strong>pecíficam<strong>en</strong>te, a los<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> retinopatía <strong>de</strong> los que no la ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, y los valor<strong>es</strong> se modifican<br />

conforme se increm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> retinopatía. 6. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

<strong>de</strong> la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te inv<strong>es</strong>tigación permit<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />

valor diagnóstico <strong>de</strong>l ERG al evaluar la retinopatía diabética,<br />

consi<strong>de</strong>rando que <strong>su</strong> principal utilidad pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> los<br />

primeros años <strong>de</strong> instalado <strong>el</strong> pa<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, sobre todo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con pocos o nulos cambios oftalmoscópicos. SUGERENCIA.<br />

Dada la corr<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l ERG con las alteracion<strong>es</strong> retinianas macroscópicas,<br />

se <strong>su</strong>giere consi<strong>de</strong>rar <strong>su</strong> inclusión como método <strong>en</strong> la<br />

edigraphic.com<br />

87


valoración oftalmológica <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con diagnóstico <strong>de</strong> diabet<strong>es</strong><br />

m<strong>el</strong>litus, si<strong>en</strong>do nec<strong>es</strong>ario más inv<strong>es</strong>tigacion<strong>es</strong> que <strong>su</strong>st<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

<strong>su</strong> utilidad como prueba diagnóstica y seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

con retinopatía diabética.<br />

Estandarización <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados auditivos<br />

<strong>de</strong>l tallo cerebral <strong>en</strong> lactant<strong>es</strong> <strong>de</strong> cero a un año <strong>de</strong> edad<br />

Dra. Virginia Maldonado Villalobos,* Dra. María <strong>de</strong> la Luz Mont<strong>es</strong><br />

Castillo,** Dr. David A. Escobar Rodríguez***<br />

* Médico Especialista <strong>en</strong> Medicina <strong>de</strong> Rehabilitación. Unidad <strong>de</strong><br />

Medicina Física y Rehabilitación Región Norte <strong>de</strong>l IMSS, ** Jefe<br />

<strong>de</strong>l Servicio <strong>de</strong> Pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> Evocados <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación Región Norte <strong>de</strong>l IMSS, *** Jefe <strong>de</strong>l Servicio<br />

<strong>de</strong> Educación e Inv<strong>es</strong>tigación Médica <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Física y Rehabilitación Región C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l IMSS.<br />

INTRODUCCIÓN. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados (PE), son la <strong>su</strong>ma algebraica<br />

<strong>de</strong> la actividad <strong>el</strong>éctrica observada a través <strong>de</strong> la pi<strong>el</strong> cab<strong>el</strong>luda<br />

<strong>en</strong> un tiempo dado, <strong>de</strong> un <strong>es</strong>tímulo producido y promediado<br />

que viaja a través <strong>de</strong> una vía s<strong>en</strong>sorial. Los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados<br />

auditivos <strong>de</strong>l tallo cerebral (PEATC) son utilizados para evaluar la<br />

conducción <strong>de</strong>l sonido y los déficit auditivos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> s<strong>en</strong>sorioneural,<br />

<strong>es</strong>tas pruebas se realizan <strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con alteracion<strong>es</strong><br />

acústicas y <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> patologías <strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inizant<strong>es</strong> <strong>de</strong>l tallo<br />

cerebral, permiti<strong>en</strong>do la localización <strong>de</strong> l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> a niv<strong>el</strong> auditivo,<br />

acústico, pontomedular, pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Vartolio, m<strong>es</strong><strong>en</strong>cefálicas, talámicas<br />

y tálamo-cortical<strong>es</strong>. La utilidad <strong>de</strong> la realización <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

evocados se basa <strong>en</strong> <strong>de</strong>mostrar alteracion<strong>es</strong> <strong>de</strong>l sistema s<strong>en</strong>sorial<br />

que <strong>es</strong>tamos evaluando cuando la exploración clínica neurológica <strong>es</strong><br />

dudosa, para rev<strong>el</strong>ar la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema que<br />

no son sospechadas, cuando se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran signos <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad<br />

<strong>de</strong>smi<strong>el</strong>inizante <strong>en</strong> otras áreas <strong>de</strong>l sistema nervioso, i<strong>de</strong>ntificar<br />

la distribución anatómica <strong>de</strong> un proc<strong>es</strong>o patológico, como monitoreo<br />

<strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad. Las aplicacion<strong>es</strong> clínicas <strong>de</strong><br />

los PEATC <strong>en</strong> los lactant<strong>es</strong> son principalm<strong>en</strong>te: Detección <strong>de</strong> hipoacusia<br />

<strong>en</strong>: <strong>en</strong>cefalopatía hipóxico-isquémica, hiperbilirrubinemia<br />

neonatal, ototoxicidad, neuroinfeccion<strong>es</strong>, malformacion<strong>es</strong> congénitas<br />

etc. La conducción auditiva <strong>en</strong> humanos aparece <strong>en</strong>tre la semana<br />

28 <strong>de</strong> g<strong>es</strong>tación y la maduración postnatal <strong>de</strong> la vía auditiva <strong>de</strong>l tallo<br />

cerebral concluye hasta la edad <strong>de</strong> 3 años, edad <strong>en</strong> la cual las lat<strong>en</strong>cias<br />

son similar<strong>es</strong> a los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong>l adulto. Se han repor<strong>tado</strong> cambios<br />

morfológicos <strong>de</strong> los PEATC <strong>en</strong> las primeras horas <strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> los<br />

recién nacidos, las ondas son pequeñas <strong>en</strong> amplitud y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

medida cercana a la mitad <strong>de</strong> lo que mi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> adulto, rápidam<strong>en</strong>te<br />

las lat<strong>en</strong>cias disminuy<strong>en</strong>, las amplitu<strong>de</strong>s increm<strong>en</strong>tan y la v<strong>el</strong>ocidad<br />

<strong>de</strong> conducción disminuye conforme increm<strong>en</strong>ta la <strong>de</strong>nsidad <strong>de</strong> mi<strong>el</strong>ina,<br />

arborización, <strong>su</strong>mación, sincronización y sinaptogén<strong>es</strong>is <strong>de</strong> las<br />

vías auditivas. Un déficit auditivo a la edad <strong>en</strong> la que se efectúan<br />

todos los proc<strong>es</strong>os <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje produce un impedim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />

adquisición <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, <strong>de</strong>sarrollo cognitivo y a<strong>de</strong>cuada interacción<br />

con <strong>el</strong> medio. En los niños <strong>en</strong> los cual<strong>es</strong> se sospeche alteración<br />

auditiva y/o <strong>de</strong>l sistema nervioso c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>bemos realizar <strong>es</strong>tudio<br />

88<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> PEATC como diagnóstico pre<strong>su</strong>ntivo y realización <strong>de</strong> pruebas<br />

audiométricas para la pronta adaptación <strong>de</strong> amplificador<strong>es</strong> auditivos<br />

y rehabilitación <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje. La Asociación Americana <strong>de</strong> Electromiografía<br />

y Electrodiagnóstico recomi<strong>en</strong>da que todos los laboratorios<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar <strong>su</strong> propia <strong>es</strong>tandarización, obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> un grupo<br />

<strong>de</strong> personas clínicam<strong>en</strong>te sanas, requiri<strong>en</strong>do una mu<strong>es</strong>tra mínima <strong>de</strong><br />

treinta individuos por grupo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio para po<strong>de</strong>r <strong>es</strong>tablecer parámetros<br />

<strong>de</strong> normalidad. Han <strong>su</strong>gerido la <strong>es</strong>tandarización por grupos<br />

<strong>es</strong>pecíficos <strong>de</strong> edad tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las etapas <strong>de</strong> maduración <strong>de</strong><br />

la vía auditiva. Por lo anterior <strong>en</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio se realizó la <strong>es</strong>tandarización<br />

<strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados auditivos <strong>de</strong>l tallo cerebral <strong>en</strong><br />

lactant<strong>es</strong> sanos mexicanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> recién nacidos al año <strong>de</strong> edad, si<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

a la <strong>de</strong>legación 1 Noro<strong>es</strong>te. OBJETIVOS. Estandarizar<br />

los valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados auditivos <strong>de</strong>l tallo cerebral<br />

<strong>en</strong> lactant<strong>es</strong> sanos mexicanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> recién nacidos al año <strong>de</strong> edad,<br />

<strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l Instituto Mexicano <strong>de</strong>l Seguro Social, pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>t<strong>es</strong><br />

a la <strong>de</strong>legación 1 Noro<strong>es</strong>te. Obt<strong>en</strong>er y <strong>es</strong>tandarizar los<br />

valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> lat<strong>en</strong>cias absolutas <strong>de</strong> las ondas I, III y V, lat<strong>en</strong>cias interpico<br />

I-III, III-V y I-V, curva <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad por grupo <strong>de</strong> edad. Buscar<br />

si existe o no difer<strong>en</strong>cia significativa por grupo <strong>de</strong> edad. Realizar<br />

análisis <strong>es</strong>tadístico para obt<strong>en</strong>er valor<strong>es</strong> promedio: media y <strong>de</strong>sviación<br />

<strong>es</strong>tándar <strong>de</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> auditivos <strong>de</strong>l tallo cerebral así como<br />

curvas <strong>de</strong> corr<strong>el</strong>ación. MATERIAL Y MÉTODOS. Tipo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio.<br />

El pr<strong>es</strong><strong>en</strong>te <strong>es</strong>tudio <strong>de</strong> inv<strong>es</strong>tigación <strong>es</strong> <strong>de</strong> tipo prospectivo, transverso<br />

y observacional. El universo <strong>de</strong> trabajo. Todos los lactant<strong>es</strong> sanos <strong>de</strong>l<br />

sexo fem<strong>en</strong>ino y masculino con eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> recién nacidos al año<br />

<strong>de</strong> edad que cumplieron con los criterios <strong>de</strong> inclusión y exclusión.<br />

Criterios <strong>de</strong> inclusión y exclusión. Inclusión: lactant<strong>es</strong> fem<strong>en</strong>inos<br />

y masculinos con <strong>de</strong>sarrollo psicomotor normal, sin factor<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

ri<strong>es</strong>go para daño neurológico pr<strong>en</strong>atal<strong>es</strong>, perinatal<strong>es</strong> y postnatal<strong>es</strong>,<br />

<strong>de</strong> padr<strong>es</strong> <strong>de</strong>rechohabi<strong>en</strong>t<strong>es</strong> <strong>de</strong>l IMSS, los cual<strong>es</strong> autorizaron <strong>el</strong><br />

<strong>es</strong>tudio con cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado por <strong>es</strong>crito aceptando <strong>el</strong><br />

ingr<strong>es</strong>o <strong>de</strong> <strong>su</strong>s hijos al <strong>es</strong>tudio. Exclusión: lactant<strong>es</strong> mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> un<br />

año con pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad o trauma neurológico, con factor<strong>es</strong><br />

<strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go para daño neurológico y con retraso <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Cuadro 1. Características <strong>de</strong> los <strong>su</strong>jetos <strong>es</strong>tudiados.<br />

Lactant<strong>es</strong> fem<strong>en</strong>inos 51<br />

Grupo No. <strong>de</strong> lactant<strong>es</strong><br />

edigraphic.com<br />

Neonatos. 12<br />

6 semanas. 7<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 21<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 11<br />

Lactant<strong>es</strong> masculinos 69<br />

Grupo No. <strong>de</strong> lactant<strong>es</strong><br />

Neonatos. 18<br />

6 semanas. 23<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 9<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong>. 19<br />

Fu<strong>en</strong>te: Hoja <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> datos MVV Junio-Agosto- 2003<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

Cuadro 2. Lat<strong>en</strong>cias absolutas e intervalo interpico.<br />

I. Recién nacidos a 6 semanas (neonatos)<br />

Edad I III V I-III III-V I-V<br />

Neonatos 1.9 (+ 0.12) 4.5 (+ 0.11) 7.0 (+ 0.18) 2.8 (+ 0.15) 2.2 (+ 0.22) 4.8 (+ 0.13)<br />

Grupo II. 6.1 semanas a 2.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Edad I III V I-III III-V I-V<br />

6 semanas 1.8 (+ 0.12) 4.4 (+ 0.18) 6.7 (+ 0.1) 2.7 (+ 0.30) 2.2 (+ 0.22) 4.9 (+ 0.21)<br />

Grupo III. De 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 5.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Edad I III V I-III III-V I-V<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 1.7 (+ 0.09) 4.1 (+ 0.15) 6.2 (+ 0.28) 2.5 (+ 0.32) 2.2 (+ 0.15) 4.7 (+ 0.27)<br />

Grupo IV. De 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 1 año<br />

Edad I III V I-III III-V I-V<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 1.7 (+ 0.17) 4.0 (+ 0.23) 6.0 (+ 0.27) 2.4 (+ 0.18) 2.1 (+ 0.23) 4.6 (+ 0.25)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Hoja <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> datos MVV Junio-Agosto- 2003<br />

Cuadro 3. Amplitud <strong>de</strong> las ondas I, III Y V.<br />

Recién nacidos a 6 semanas (Neonatos)<br />

Amplitud<br />

Edad I III V<br />

Neonatos 0.78 (+ 0.17) 0.56 (+ 0.12) 0.65(+ 0.12)<br />

Grupo II. 6.1 semanas a 2.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Edad I III V<br />

6 semanas 0.65 (+ 0.11) 0.65 (+ 0.17) 0.77 (+ 0.13)<br />

Grupo III. De 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 5.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Edad I III V<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 0.63 (+ 0.16) 0.69 (+ 0.15) 0.77 (+ 0.21)<br />

Grupo IV. De 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 1 año<br />

Edad I III V<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 0.61 (+ 0.11) 0.85 (+ 0.21) 0.78 (+ 0.15)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Hoja <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> datos MVV Junio-Agosto- 2003<br />

Cuadro 4. Curva lat<strong>en</strong>cia int<strong>en</strong>sidad valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> la onda V.<br />

Recién nacidos a 6 semanas (Neonatos)<br />

Int<strong>en</strong>sidad<br />

Edad 85 dB 65 dB 45 dB 25 dB<br />

Neonatos 6.8 (+ 0.49) 7.4 + 0.39 8.3 (+ 0.45) 8.9 (+ 0.48)<br />

Grupo II. 6.1 semanas a 2.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Edad 85 dB 65 dB 45 dB 25 dB<br />

6 semanas 6.6 (+ 0.19) 7.1 (+ 0.20) 7.63 (+ 0.32) 8.6 (+ 0.47)<br />

Grupo III. De 3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 5.9 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

edigraphic.com<br />

Edad 85 dB 65 dB 45 dB 25 dB<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong><br />

Grupo IV. De 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a 1 año<br />

6.5 (+ 0.27) 7.0 (+ 0.30) 7.5 (+ 0.37) 8.5 (+ 0.57)<br />

Edad 85 dB 65 dB 45 dB 25 dB<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 6.3 (+ 0.29) 6.7 (+ 0.26) 7.3 (+ 0.37) 8.2 (+ 0.39)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Hoja <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> datos MVV Junio-Agosto- 2003<br />

89


Cuadro 5. Difer<strong>en</strong>cia interonda interlado.<br />

Material <strong>de</strong> trabajo. El <strong>es</strong>tudio se realizó <strong>en</strong> <strong>el</strong> laboratorio <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodiagnóstico<br />

<strong>de</strong> la UMFRR <strong>de</strong>l IMSS cuidando los factor<strong>es</strong> ambi<strong>en</strong>tal<strong>es</strong>,<br />

principalm<strong>en</strong>te la temperatura <strong>de</strong>l laboratorio la cual fue<br />

<strong>de</strong> 28 grados. El equipo utilizado fue equipo computarizado <strong>de</strong><br />

pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong> evocados multimodal<strong>es</strong> y <strong>el</strong>ectroneuromiografía Nicolet<br />

Viking Master Software versión 5.0 <strong>de</strong> cuatro canal<strong>es</strong> con<br />

audífonos audiólogos ajustabl<strong>es</strong>; con softwar<strong>es</strong> para pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

evocados auditivos con <strong>es</strong>tímulo auditivo con audífonos. Se requirieron<br />

también <strong>el</strong>ectrodos <strong>de</strong> <strong>su</strong>perficie <strong>de</strong> copa <strong>de</strong> oro <strong>de</strong> 10 mm<br />

<strong>de</strong> diámetro, pasta conductora, g<strong>el</strong> <strong>es</strong>carificante, gasas, cinta adh<strong>es</strong>iva,<br />

micropore, crayón marcador, cinta métrica, pap<strong>el</strong> para recolección<br />

<strong>de</strong> datos y m<strong>es</strong>a <strong>de</strong> exploración. Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la mu<strong>es</strong>tra.<br />

Se obtuvo la mu<strong>es</strong>tra <strong>de</strong>l Hospital <strong>de</strong> Gineco-Pediatría No. 3-A y<br />

<strong>de</strong>l servicio <strong>de</strong> control <strong>de</strong>l niño sano <strong>de</strong> la Unidad <strong>de</strong> Medicina<br />

Familiar No. 41, que cumplieron con los criterios <strong>de</strong> inclusión y<br />

exclusión para <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio. Se realizó historia clínica <strong>en</strong>fatizando<br />

<strong>en</strong> antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> pre, peri y postnatal<strong>es</strong>. Procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realización<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio. El <strong>es</strong>tudio se realizó <strong>de</strong> la manera sigui<strong>en</strong>te: se<br />

explicó al padre o tutor <strong>de</strong>l lactante <strong>en</strong> qué consistía <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio, una<br />

vez aceptada la realización <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tudio, firmando <strong>el</strong> <strong>es</strong>crito <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />

informado, se procedió a realizar <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio, solicitando<br />

al padre o tutor s<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> una silla cómoda con <strong>el</strong> lactante <strong>en</strong><br />

<strong>su</strong>s brazos colocándolo <strong>en</strong> <strong>de</strong>cúbito <strong>su</strong>pino, bajo <strong>su</strong>eño fisiológico,<br />

realizamos medicion<strong>es</strong> y <strong>es</strong>carificación <strong>de</strong> la pi<strong>el</strong> cab<strong>el</strong>luda colocando<br />

los <strong>el</strong>ectrodos conforme <strong>el</strong> sistema internacional 10–20<br />

para <strong>el</strong>ectro<strong>en</strong>cefalografía, con impedancia m<strong>en</strong>or a 5 Kohms. Se<br />

utilizó <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te montaje <strong>de</strong> <strong>el</strong>ectrodos: Registro M1/Cz, M2/<br />

Cz. M1 corr<strong>es</strong>pondi<strong>en</strong>do a la apófisis mastoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>recha, M2 a la<br />

apófisis mastoi<strong>de</strong>s izquierda y Cz al vértex. Las <strong>es</strong>pecificacion<strong>es</strong><br />

técnicas utilizadas fueron: Colocación <strong>de</strong> audífonos para aplicación<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tímulo: 1000 por oído y replicadas, <strong>es</strong>tímulo: click, polaridad:<br />

rarefacción, int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tímulo 85 <strong>de</strong>cib<strong>el</strong><strong>es</strong>, tiempo<br />

<strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> 15 milisegundos, tasa <strong>de</strong> pr<strong>es</strong><strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>es</strong>tímulo:<br />

11.2, máscara contralateral: 45 dB, corte <strong>de</strong> filtro alto: 3,000 Hz.<br />

corte <strong>de</strong> filtro bajo: 10 Hz. La curva lat<strong>en</strong>cia int<strong>en</strong>sidad se realizó<br />

<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 85 hasta 25 dB con <strong>de</strong>crem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 20<br />

<strong>en</strong> 20 dB. Evaluación <strong>de</strong> los PEATC. Lo evaluado <strong>en</strong> los pot<strong>en</strong>cial<strong>es</strong><br />

auditivos <strong>de</strong>l tallo cerebral fue la pr<strong>es</strong><strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las ondas I, III y<br />

V, lat<strong>en</strong>cias absolutas <strong>de</strong> la onda I, II y V, lat<strong>en</strong>cias interpico I-III,<br />

III-V y I-V, amplitud <strong>de</strong> las ondas I, III y V, medición <strong>de</strong> la curva<br />

lat<strong>en</strong>cia int<strong>en</strong>sidad a 85, 65, 45 y 25 dB. RESULTADOS. Se <strong>es</strong>tudiaron<br />

120 lactant<strong>es</strong> sin factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> ri<strong>es</strong>go para daño neurológico.<br />

DISCUSIÓN. Se <strong>es</strong>tudiaron 120 lactant<strong>es</strong>, 63 <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>ino y<br />

57 <strong>de</strong>l sexo masculino, <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio se realizó apegado a las normas<br />

90<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

Edad I-III III-V I-V<br />

Neonato. 0.42 (+ 0.11) 0.41 (+ 0.13) 0.93 (+ 022)<br />

6 semanas 0.40 (+ 0.10) 0.41 (+ 0.15) 0.85 (+ 0.12)<br />

3 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 0.37 (+ 0.13) 0.50 (+ 0.26) 0.83 (0.15)<br />

6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> 0.31 (+ 0.28) 0.63 (+ 0.20) 0.70 (+ 0.05)<br />

Fu<strong>en</strong>te: Hoja <strong>de</strong> captación <strong>de</strong> datos MVV Junio-Agosto- 2003<br />

internacional<strong>es</strong> que <strong>es</strong>tablece la Asociación Mexicana <strong>de</strong> Electrodiagnóstico,<br />

que <strong>es</strong>tablece <strong>es</strong>tandarizar con individuos <strong>de</strong> las mismas<br />

características, <strong>en</strong> <strong>es</strong>te caso la edad <strong>de</strong>l lactante, con una mu<strong>es</strong>tra<br />

mínima <strong>de</strong> 30 individuos por grupo <strong>de</strong> <strong>es</strong>tudio. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s<br />

obt<strong>en</strong>idos son similar<strong>es</strong> a los repor<strong>tado</strong>s por Jonson, Halliday, Dra.<br />

Pérez Bucio, Chiapa, sin <strong>en</strong>contrar difer<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong>tre<br />

cada autor y <strong>el</strong> nu<strong>es</strong>tro. La realización <strong>de</strong> <strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio fue apegada<br />

a las normas internacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> acuerdo a la instrum<strong>en</strong>tación, parámetros<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>tímulo click, polaridad por rarefacción, con int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>es</strong>tímulo <strong>de</strong> 85 dB, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo repor<strong>tado</strong> <strong>en</strong> la literatura<br />

realizado a 70 dB. Los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos se <strong>es</strong>tandarizaron<br />

con valor<strong>es</strong> promedio y 3 <strong>de</strong>sviacion<strong>es</strong> <strong>es</strong>tándar. CONCLUSIO-<br />

NES. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>t<strong>es</strong> bio<strong>el</strong>éctricos <strong>es</strong>perados<br />

y los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos, coinci<strong>de</strong>n con los valor<strong>es</strong> repor<strong>tado</strong>s<br />

por difer<strong>en</strong>t<strong>es</strong> autor<strong>es</strong>. Los valor<strong>es</strong> obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>es</strong>tudio<br />

pue<strong>de</strong>n ser utilizados por otros laboratorios siempre y cuando utilic<strong>en</strong><br />

la misma metodología. Los valor<strong>es</strong> absolutos <strong>de</strong> la onda V no<br />

se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> la literatura para la curva lat<strong>en</strong>cia-int<strong>en</strong>sidad,<br />

por lo que <strong>es</strong> una aportación original <strong>de</strong> <strong>es</strong>te trabajo.<br />

Evaluación cuantitativa <strong>de</strong> propiocepción <strong>en</strong> hombro:<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> posición, umbral y repetición <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

González R,* Dr. Roberto Coronado,* Dra. Ma. <strong>de</strong> Pilar Diez<br />

García*<br />

* C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación.<br />

INTRODUCCIÓN. Los programas <strong>de</strong> rehabilitación para <strong>el</strong> hombro<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> la recuperación funcional y no sólo <strong>en</strong><br />

la r<strong>es</strong>olución <strong>de</strong> los síntomas. El cirujano ortopédico y <strong>el</strong> médico<br />

rehabili<strong>tado</strong>r <strong>de</strong>b<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar y tratar todas las <strong>es</strong>tructuras que<br />

<strong>su</strong>pon<strong>en</strong> una limitación para <strong>es</strong>ta recuperación funcional. La situación<br />

<strong>de</strong> la mano <strong>en</strong> la función <strong>de</strong>l miembro torácico <strong>es</strong> parcialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la percepción <strong>de</strong> la posición articular y <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />

articular <strong>de</strong>l hombro. 2 Las alteracion<strong>es</strong> <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

otros factor<strong>es</strong> <strong>de</strong> <strong>es</strong>ta ca<strong>de</strong>na cinética pue<strong>de</strong>n afectar al hombro o<br />

viceversa. La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tal interacción ti<strong>en</strong>e dos implicacion<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> la rehabilitación <strong>de</strong>l hombro: primero, <strong>el</strong> proc<strong>es</strong>o <strong>de</strong> evaluación<br />

e i<strong>de</strong>ntificación que prece<strong>de</strong> al tratami<strong>en</strong>to y rehabilitación <strong>de</strong>l<br />

hombro. Está claro que la propiocepción <strong>en</strong> hombro y <strong>el</strong> control<br />

neuromuscular son áreas dignas <strong>de</strong> una ext<strong>en</strong>sa revisión, particularm<strong>en</strong>te<br />

r<strong>el</strong>acionadas a la prev<strong>en</strong>ción y a la interv<strong>en</strong>ción rehabili-<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación


R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

tatoria. Es nec<strong>es</strong>ario dar significancia al rol integral <strong>de</strong> la propiocepción,<br />

y revisar un aspecto <strong>de</strong> <strong>es</strong>tabilidad dinámica articular,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> realizar una revisión clara <strong>de</strong> como <strong>el</strong> déficit <strong>en</strong> la propiocepción<br />

como efecto indirecto pue<strong>de</strong> ser remediado o comp<strong>en</strong>sado<br />

para mejorar la función y prev<strong>en</strong>ir las l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong> recurr<strong>en</strong>t<strong>es</strong>. 5<br />

PLANTEAMIENTO DEL PROBLEMA . Consi<strong>de</strong>rando ésta<br />

como una <strong>de</strong> las articulacion<strong>es</strong> funcional<strong>es</strong> más important<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

la economía y con la cual nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la<br />

práctica <strong>de</strong> rehabilitación, y ya que los métodos <strong>de</strong> evaluación<br />

actual<strong>es</strong> para s<strong>en</strong>sibilidad profunda <strong>de</strong> hombro son cualitativos,<br />

creemos nec<strong>es</strong>ario realizar un método completam<strong>en</strong>te cuantitativo<br />

para <strong>de</strong>terminar la s<strong>en</strong>sibilidad propioceptiva <strong>de</strong>l hombro <strong>en</strong><br />

la población económicam<strong>en</strong>te activa. Ayudando así <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios<br />

posterior<strong>es</strong> a <strong>de</strong>signar interv<strong>en</strong>cion<strong>es</strong> que ayu<strong>de</strong>n a maximizar la<br />

función neuromuscular <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vida cotidiana y<br />

<strong>de</strong>portivas. A<strong>de</strong>más, sería posible que <strong>en</strong> los casos indicados se<br />

tome <strong>es</strong>ta medición cuantitativa como parámetro <strong>de</strong> evaluación y<br />

<strong>de</strong> dirección <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to rehabilitatorio. OBJETIVO GENE-<br />

RAL. Demostrar que <strong>el</strong> equipo Bio<strong>de</strong>x system 3 <strong>es</strong> útil <strong>en</strong> la evaluación<br />

integral cuantitativa <strong>de</strong> la propiocepción <strong>de</strong> hombro.<br />

MATERIAL Y MÉTODOS. Se realizó <strong>es</strong>tudio prospectivo, transversal,<br />

<strong>de</strong>scriptivo, observacional a un grupo poblacional <strong>de</strong> 15 a<br />

40 años <strong>de</strong> edad, sin alteracion<strong>es</strong> neuro-músculo-<strong>es</strong>qu<strong>el</strong>éticas ni<br />

antece<strong>de</strong>nt<strong>es</strong> quirúrgicos <strong>de</strong> hombro. Excluyéndose a personas<br />

con dolor articular. Las variabl<strong>es</strong> evaluadas fueron: sexo, edad,<br />

umbral <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad al movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminándose <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> posicion<strong>es</strong><br />

(15º, 45º y 75º) a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 2º por segundo. S<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> posición <strong>de</strong>terminándose <strong>en</strong> tr<strong>es</strong> posicion<strong>es</strong> <strong>es</strong>pecíficas<br />

(15º, 45º y 75º). Discriminación <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to. La<br />

metodología utilizada se basó <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> la tecnología <strong>de</strong>l equipo<br />

BIODEX system 3 <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación realizando<br />

las evaluacion<strong>es</strong> como se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>t<strong>es</strong> puntos:<br />

Se aisló al paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l sonido ambi<strong>en</strong>tal mediante la<br />

colocación <strong>de</strong> audífonos y ruido blanco, así como <strong>de</strong> los <strong>es</strong>tímulos<br />

vi<strong>su</strong>al<strong>es</strong> mediante la colocación <strong>de</strong> antifac<strong>es</strong> oscuros y vibración<br />

<strong>de</strong>l equipo (<strong>en</strong>mascarando con vibración <strong>de</strong> 42 a 50 Hz).<br />

Los <strong>su</strong>jetos se sometieron al método <strong>de</strong> valoración propu<strong>es</strong>to para<br />

<strong>es</strong>te <strong>es</strong>tudio utilizándose la evaluación <strong>de</strong> 1) umbral <strong>de</strong> percepción<br />

al movimi<strong>en</strong>to, 2) reproducción <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to<br />

y 3) la percepción <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> posición como se <strong>de</strong>scribe a<br />

continuación. RESULTADOS. Se realizó valoración <strong>de</strong> <strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

y cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia a los 32 <strong>su</strong>jetos <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio con una edad promedio<br />

<strong>de</strong> 26.4 años (rango <strong>de</strong> 18 a 35) con una <strong>de</strong>sviación <strong>es</strong>tándar<br />

<strong>de</strong> 4.48. Observándose valor<strong>es</strong> obt<strong>en</strong>idos por las valoracion<strong>es</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 2º por segundo <strong>en</strong> 15º, 45º y 75º,<br />

<strong>en</strong>contrándose una i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> posición <strong>de</strong>tectada con un<br />

m<strong>en</strong>or rango <strong>de</strong> error a m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> grados <strong>de</strong> rotación externa. En<br />

los valor<strong>es</strong> obt<strong>en</strong>idos por las valoracion<strong>es</strong> realizadas <strong>de</strong> cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 2º por segundo, se <strong>en</strong>contró que la <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> promedio fue <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1.2º para los<br />

tr<strong>es</strong> tipos <strong>de</strong> posición <strong>de</strong> rotación <strong>de</strong> hombro. Las medidas <strong>de</strong><br />

cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia pose<strong>en</strong> grados <strong>de</strong> asimetría y curtosis muy pronunciadas,<br />

<strong>es</strong>pecialm<strong>en</strong>te a 75° <strong>de</strong>recha, 15° y 45° izquierdas; <strong>es</strong> <strong>de</strong>cir<br />

que se alejan mucho <strong>de</strong> una distribución normal. La prueba <strong>de</strong><br />

Volum<strong>en</strong> 16, Num. 3, julio - septiembre 2004 MG<br />

KS (Kolmorogov – Smirnov) señala p significativas para las tr<strong>es</strong><br />

distribucion<strong>es</strong> graficadas (Cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia <strong>de</strong>recha 75° p = 0.003; izquierda<br />

15° p = 0.005 e izquierda 45° p = 0.002). Las mujer<strong>es</strong><br />

también <strong>en</strong> las medidas <strong>de</strong> cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia pose<strong>en</strong> grados <strong>de</strong> asimetría<br />

y curtosis muy pronunciadas, <strong>es</strong>pecialm<strong>en</strong>te a 45° <strong>de</strong>recha; 15° ,<br />

45° y 75° izquierdas; <strong>es</strong> <strong>de</strong>cir que se alejan mucho <strong>de</strong> una distribución<br />

normal. La prueba <strong>de</strong> KS (Kolmorogov – Smirnov) señala<br />

p significativas para las cuatro distribucion<strong>es</strong> graficadas (Cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

<strong>de</strong>recha 45° p = 0.05; izquierda 15° p = 0.009, izquierda<br />

45° p = 0.024 e izquierda 75° p = 0.003). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l sexo<br />

fem<strong>en</strong>ino la edad corr<strong>el</strong>acionó significativam<strong>en</strong>te con la Estat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

75° <strong>de</strong>recha (r = 0.51, p = 0.03). Finalm<strong>en</strong>te, los hombr<strong>es</strong> y<br />

mujer<strong>es</strong> difier<strong>en</strong> significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los promedios <strong>de</strong> cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

<strong>de</strong>recha 45° (p = 0.05) y cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia izquierda 75° (p = 0.002);<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>es</strong>to <strong>de</strong> las medicion<strong>es</strong> los promedios son igual<strong>es</strong>. ANÁLI-<br />

SIS. De acuerdo a los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia po<strong>de</strong>mos<br />

observar que <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to fue <strong>en</strong><br />

promedio fue <strong>de</strong> 1.18º ± 0.05 <strong>de</strong>terminándose con la prueba KS<br />

una p significativa para: izquierda 75° p = 0.003; izquierda 15°<br />

p = 0.005 e izquierda 45° p = 0.002 <strong>en</strong> los hombr<strong>es</strong> y para mujer<strong>es</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>recha 45° p = 0.05; izquierda 15° p = 0.009, izquierda<br />

45° p = 0.024 e izquierda 75° p = 0.003 <strong>en</strong> los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s que<br />

mu<strong>es</strong>tran mayor asimetría y grado <strong>de</strong> curtosis <strong>de</strong>terminándose la<br />

confiabilidad <strong>en</strong> <strong>es</strong>tos valor<strong>es</strong>. Para la evaluación <strong>de</strong> <strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

se observa que <strong>el</strong> rango <strong>de</strong> error fue m<strong>en</strong>or a 15º bilateral con un<br />

promedio <strong>de</strong> 3.15±1.99 <strong>de</strong>recho y 3.06 ± 2.44 izquierdo <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />

con los otros dos parámetros <strong>de</strong> medición, sin embargo la<br />

Estat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia <strong>en</strong> mujer<strong>es</strong> a 75° <strong>de</strong>recha (r = 0.51, p = 0.03) corr<strong>el</strong>acionó<br />

significativam<strong>en</strong>te con la edad. DISCUSIÓN. Nu<strong>es</strong>tro <strong>es</strong>tudio<br />

<strong>de</strong>mu<strong>es</strong>tra que la tecnología BIODEX system 3 <strong>es</strong> confiable<br />

<strong>en</strong> las evaluacion<strong>es</strong> <strong>de</strong> propiocepción, logrando una <strong>es</strong>tabilidad<br />

favorable para la articulación <strong>de</strong> hombro. En <strong>es</strong>tudios previos <strong>de</strong><br />

propiocepción <strong>de</strong> hombro (Marc R Safran, MD. Paul A. Borsa<br />

PhD. 2001) realizados <strong>en</strong> <strong>su</strong>jetos <strong>de</strong>portistas sanos <strong>en</strong> un rango<br />

<strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 18 a 22 años <strong>en</strong>contraron un umbral <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección al<br />

movimi<strong>en</strong>to pasivo (Cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia) <strong>de</strong> 1.36 a 2.35º y para <strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia<br />

un rango <strong>de</strong> 1.6 a 2.32º, <strong>en</strong> arcos <strong>de</strong> movilidad <strong>de</strong> posición <strong>de</strong><br />

rotación neutral y a 75º, no <strong>en</strong>contrando difer<strong>en</strong>cia significativa<br />

lado a lado, utilizando una difer<strong>en</strong>te técnica <strong>de</strong> medición. Los<br />

re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong> nu<strong>es</strong>tro <strong>es</strong>tudio no mu<strong>es</strong>tran variabilidad significativa<br />

lado a lado. Y aunque la variabilidad <strong>en</strong> los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia <strong>es</strong> importante fue posible hacer una corr<strong>el</strong>ación con la<br />

edad, coinci<strong>de</strong>nte con los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s expu<strong>es</strong>tos <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudios previos<br />

(Harry B. Skinner, M.D Ph.D y Robert L. Barrack, MD 1982) como<br />

indicador s<strong>en</strong>sitivo <strong>de</strong> alteracion<strong>es</strong> articular<strong>es</strong> <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas <strong>su</strong>bclínicas.<br />

CONCLUSIÓN. La valoración <strong>de</strong> cin<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia y <strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia con<br />

la tecnología BIODEX system 3 <strong>es</strong> confiable y da mayor<strong>es</strong> b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>tabilidad <strong>de</strong> hombro al <strong>su</strong>jeto evaluado, proporcionando<br />

valor<strong>es</strong> <strong>de</strong> confiabilidad significativos al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la interpretación<br />

<strong>de</strong> los re<strong>su</strong>l<strong>tado</strong>s. Aunque las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> rango <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> <strong>es</strong>tat<strong>es</strong>t<strong>es</strong>ia son important<strong>es</strong>, mostró un comportami<strong>en</strong>to más apegado<br />

a lo <strong>de</strong>scrito. Los programas <strong>de</strong> rehabilitación propioceptiva<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>tonc<strong>es</strong> abarcar <strong>es</strong>tos dos aspectos importante <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

como medida <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> l<strong>es</strong>ion<strong>es</strong>.<br />

edigraphic.com<br />

91


Utilidad <strong>de</strong> la tizanidina <strong>en</strong> <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>en</strong> niños con parálisis cerebral infantil<br />

Dr. Alejandro Pérez Áng<strong>el</strong><strong>es</strong>,* Dr. Luis Guillermo Ibarra,* Dra.<br />

María El<strong>en</strong>a Ar<strong>el</strong>lano Saldaña,* Dr. Saúl R<strong>en</strong>án León Hernán<strong>de</strong>z*<br />

* C<strong>en</strong>tro Nacional <strong>de</strong> Rehabilitación. México D.F.<br />

La parálisis cerebral infantil ocupa <strong>el</strong> primer lugar <strong>de</strong> discapacidad<br />

<strong>en</strong> niños con una inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> 2.0-2.5 por 1000 nacidos<br />

vivos, <strong>el</strong> tipo <strong>es</strong>pástico <strong>es</strong> <strong>el</strong> más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un 88%. La <strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>es</strong> un trastorno <strong>de</strong>l tono muscular, caracterizado por un<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> lo reflejos <strong>de</strong> <strong>es</strong>tirami<strong>en</strong>to tónico. La tizanidina <strong>es</strong><br />

un imidazólico <strong>de</strong> acción c<strong>en</strong>tral y agonista alfa2-adr<strong>en</strong>érgico con<br />

inhibición <strong>de</strong> la acción <strong>de</strong> los aminoácidos <strong>en</strong> las interneuronas<br />

<strong>es</strong>pinal<strong>es</strong>. Su conc<strong>en</strong>tración máxima <strong>es</strong> <strong>en</strong>tre 0.75’ 2 hrs, con un<br />

metabolismo hepático, <strong>su</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>es</strong> por riñón <strong>en</strong> 55’ 66%,<br />

reportándose como efectos secundarios sequedad <strong>de</strong> boca <strong>en</strong> 49%,<br />

sedación 48%, mareos 16%, y m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia la <strong>el</strong>evación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>zimas hepáticas 5%. La tizanidina <strong>es</strong>tá disponible <strong>en</strong> tabletas y<br />

cáp<strong>su</strong>las <strong>de</strong> 6 mg, por lo que para iniciar <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> niños<br />

<strong>es</strong> nec<strong>es</strong>ario dividir la tableta <strong>en</strong> cuartos o mita<strong>de</strong>s, la dosis <strong>en</strong><br />

niños utilizadas por la aca<strong>de</strong>mia <strong>es</strong>tatal pediátrica, <strong>de</strong> la Universidad<br />

Estatal <strong>de</strong> medicina <strong>de</strong> la “Aca<strong>de</strong>mia I.P Pablova <strong>de</strong> San<br />

92<br />

R<strong>es</strong>úm<strong>en</strong><strong>es</strong> <strong>de</strong> las XX Jornadas Nacional<strong>es</strong> <strong>de</strong> Médicos R<strong>es</strong>i<strong>de</strong>nt<strong>es</strong><br />

Petersburgo Rusia”, <strong>de</strong> 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> a un año se recom<strong>en</strong>dó una dosis<br />

<strong>de</strong> 0.25-0.5 mg <strong>en</strong> una a 2 tomas, <strong>de</strong> 1 a 3 años <strong>de</strong> 0.5 mg <strong>en</strong> una<br />

o 2 tomas, 3 a 7 años <strong>de</strong> 1.0 mg <strong>de</strong> 1 a tomas, <strong>de</strong> 7 a 10 años <strong>de</strong><br />

2.0 mg <strong>en</strong> 1 a 2 tomas, mayor<strong>es</strong> <strong>de</strong> 10 años <strong>de</strong> 2 a 4 mg <strong>de</strong> 1 a 3<br />

tomas. OBJETIVO. Valorar <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> la tizanidina <strong>en</strong> la <strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> con parálisis cerebral infantil. MATERIAL<br />

Y MÉTODOS. Se incluyeron por asignación aleatoria <strong>en</strong> <strong>es</strong>tudio<br />

doble ciego 10 niños tra<strong>tado</strong>s con tizanidina (1 mg/día VO) y 30<br />

con placebo por un periodo <strong>de</strong> 6 m<strong>es</strong><strong>es</strong> e igual <strong>es</strong>quema <strong>de</strong> terapia<br />

física y ocupacional. Los grupos fueron comparabl<strong>es</strong> <strong>en</strong> edad<br />

(p = 0.54), p<strong>es</strong>o (0.64), <strong>es</strong>tatura (p = 0.81) y sexo (p = 0.29) con p<br />

> 0.05 basal<strong>es</strong> <strong>en</strong> todas las variabl<strong>es</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>t<strong>es</strong> (<strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>es</strong>cala <strong>de</strong> Ashworth, longitud <strong>de</strong> miembros pélvicos, <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> control<br />

postural, <strong>es</strong>cala <strong>de</strong> reflejos, contracturas, activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la vida<br />

diaria y pruebas <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to hepático (TGO y TGP). RE-<br />

SULTADOS. Al pasar <strong>de</strong> la segunda a la tercera y séptima medición,<br />

<strong>es</strong>pasticidad, reflejos y contracturas fueron sistemáticam<strong>en</strong>te<br />

m<strong>en</strong>or<strong>es</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> tizanidina reduciéndose la <strong>es</strong>pasticidad <strong>en</strong><br />

un 78.85% vs 7.64% <strong>de</strong>l placebo (p = 0.0001 para la difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre los tratami<strong>en</strong>tos y p = 0.0001 para las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los<br />

tiempos <strong>de</strong> medición). No se reportaron efectos adversos. Las pruebas<br />

<strong>de</strong> función hepática se mantuvieron normal<strong>es</strong>. CONCLUSIO-<br />

NES. La tizanidina produce reducción significativa <strong>de</strong> la <strong>es</strong>pasticidad<br />

<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>t<strong>es</strong> pediátricos, sin efectos adversos.<br />

edigraphic.com<br />

Revista Mexicana <strong>de</strong> Medicina Física y Rehabilitación

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!