Educación en el autocuidado de la cardiopatía isquémica
EACI%20SEAPA%20ISBN%20Octubre%202016
EACI%20SEAPA%20ISBN%20Octubre%202016
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Grupo <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong> Cuidados<br />
Cardiovascu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria<br />
<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te<br />
Versión 2016<br />
Libre acceso <strong>en</strong> seapaonline.org
Coordinadora<br />
María Jesús Rodríguez García<br />
Autoras<br />
Nuria Álvarez Mon<br />
Bernardina García M<strong>en</strong>én<strong>de</strong>z<br />
Laura González Lozano<br />
Maria Jesús Rodríguez García<br />
Mª Jesús Rodríguez Nachón<br />
Marta Isab<strong>el</strong> Vil<strong>la</strong>mil Díaz<br />
Sara Díez González<br />
Diseño y Maquetación<br />
Pablo Pérez Solís<br />
Octubre <strong>de</strong> 2016<br />
ISBN: 978-84-617-5883-8<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 2
Índice<br />
4 Introducción<br />
5 Capítulo 1<br />
Para qué sirve <strong>el</strong> aparato cardiovascu<strong>la</strong>r. Qué es y por qué aparece<br />
<strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
13 Capítulo 2<br />
Qué puedo hacer para cuidarme<br />
13 Medicam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
18 Actividad física. Mant<strong>en</strong>erse activo.<br />
26 Alim<strong>en</strong>tación cardiosaludable<br />
34 Capítulo 3<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que si<strong>en</strong>to. Es un infarto, ni más ni m<strong>en</strong>os<br />
39 Capítulo 4<br />
Qué son los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r<br />
44 Capítulo 5<br />
Pruebas más utilizadas para <strong>el</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
49 Capítulo 6<br />
Actividad sexual <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> infarto <strong>de</strong> corazón<br />
52 Capítulo 7<br />
Qué hacer si me aparece dolor o presión <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho<br />
55 Capítulo 8<br />
Nueve consejos para cuidarse tras un infarto <strong>de</strong> miocardio o angina<br />
56 Refer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 3
Introducción<br />
El protagonismo d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> estilos <strong>de</strong> vida<br />
saludables y su participación activa <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>, a través<br />
d<strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong>, han adquirido un pap<strong>el</strong> r<strong>el</strong>evante según se ha avanzado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>res.<br />
Sabemos que los <strong>autocuidado</strong>s facilitan <strong>la</strong> aceptación y conviv<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong><br />
paci<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, son <strong>de</strong>terminantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> reducción d<strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tar nuevos episodios, mejoran su calidad <strong>de</strong> vida y <strong>el</strong> pronóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad. Son muchos los factores implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> los <strong>autocuidado</strong>s.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> motivación y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> autoeficacia, <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te necesita<br />
también disponer <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, conocimi<strong>en</strong>tos y una r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> confianza con los<br />
profesionales sanitarios.<br />
Esos requisitos son los que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> conseguir <strong>el</strong> programa “<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
<strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>” que se realiza con personas que han<br />
pa<strong>de</strong>cido un infarto agudo <strong>de</strong> miocardio o un angor estable. Está compuesto por 9<br />
sesiones, <strong>en</strong> consulta <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería individual, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se abordan aspectos<br />
r<strong>el</strong>acionados con <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te (conocimi<strong>en</strong>tos, experi<strong>en</strong>cias, comportami<strong>en</strong>tos,<br />
habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s), <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (factores <strong>de</strong> protección, factores <strong>de</strong> riesgo,<br />
manifestaciones clínicas, técnicas diagnósticas) y los tratami<strong>en</strong>tos (farmacológico e<br />
invasivo).<br />
Este manual, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ofrecer información r<strong>el</strong>evante y compr<strong>en</strong>sible para <strong>el</strong><br />
paci<strong>en</strong>te y su familia, sobre los compon<strong>en</strong>tes específicos recom<strong>en</strong>dados <strong>en</strong> los<br />
programas <strong>de</strong> rehabilitación cardíaca extrahospita<strong>la</strong>rios: qué es <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong><br />
<strong>isquémica</strong>, cómo se manifiesta, diagnostica y se trata, los factores <strong>de</strong> riesgo, los<br />
estilos <strong>de</strong> vida cardiosaludables, los factores psicoemocionales y <strong>la</strong> sexualidad.<br />
Para preparar este docum<strong>en</strong>to, se ha partido <strong>de</strong> otras guías y manuales que<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección Refer<strong>en</strong>cias y a cuyos autores expresamos nuestro<br />
agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to, adaptando los cont<strong>en</strong>idos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a quién va dirigido<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 4
Capítulo 1: Para qué sirve <strong>el</strong> aparato cardiovascu<strong>la</strong>r. Qué es<br />
y por qué aparece <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
<br />
1.1. ¿Para qué sirve <strong>el</strong> aparato cardiovascu<strong>la</strong>r?<br />
1.2. ¿Qué es <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria? ¿Porqué se produce?<br />
1.3. ¿Qué es <strong>la</strong> angina <strong>de</strong> pecho?<br />
1.4. ¿Cómo es <strong>el</strong> infarto <strong>de</strong> miocardio?<br />
1.1. ¿P a r a q u é s i r v e e l a p a r a t o<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r?<br />
Nuestro cuerpo necesita para funcionar oxíg<strong>en</strong>o<br />
y nutri<strong>en</strong>tes (azúcar, grasas y proteínas) que le d<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>ergía y ayud<strong>en</strong> a mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to. El<br />
aparato cardio-circu<strong>la</strong>torio es <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
distribuir estas sustancias por todo <strong>el</strong> organismo. Está<br />
formado por <strong>el</strong> corazón y un conjunto <strong>de</strong> vasos sanguíneos (tubos <strong>el</strong>ásticos) a los<br />
que l<strong>la</strong>mamos arterias y v<strong>en</strong>as.<br />
El corazón por <strong>la</strong> parte interna está dividido <strong>en</strong> 4 cavida<strong>de</strong>s: 2 que forman <strong>la</strong><br />
parte <strong>de</strong>recha y 2 que forman <strong>la</strong> parte izquierda. Las que están <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte superior<br />
se l<strong>la</strong>man aurícu<strong>la</strong>s y <strong>la</strong>s que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior se d<strong>en</strong>ominan<br />
v<strong>en</strong>trículos.<br />
El corazón es una bomba que proporciona <strong>la</strong> fuerza necesaria para que <strong>la</strong><br />
sangre circule a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> los vasos sanguíneos.<br />
En cada <strong>la</strong>tido, <strong>el</strong> corazón expulsa una <strong>de</strong>terminada cantidad <strong>de</strong> sangre hacia<br />
<strong>la</strong> arteria principal, <strong>la</strong> aorta. De esta arteria nac<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ramas que distribuy<strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> sangre por todo <strong>el</strong> cuerpo. Cuando <strong>la</strong> sangre ha cedido <strong>el</strong> oxíg<strong>en</strong>o y los nutri<strong>en</strong>tes a<br />
<strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s d<strong>el</strong> organismo se recoge <strong>en</strong> otros tubos l<strong>la</strong>mados v<strong>en</strong>as que <strong>la</strong> <strong>de</strong>vu<strong>el</strong>v<strong>en</strong><br />
nuevam<strong>en</strong>te al corazón, <strong>de</strong> ahí va a los pulmones, don<strong>de</strong> coge <strong>el</strong> oxíg<strong>en</strong>o que<br />
tomamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> respiración y <strong>el</strong>imina también los gases <strong>de</strong> <strong>de</strong>secho.<br />
El sistema circu<strong>la</strong>torio se adapta a <strong>la</strong>s distintas necesida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> organismo.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 5
El volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> sangre que bombea <strong>el</strong> corazón <strong>en</strong> reposo es aproximadam<strong>en</strong>te<br />
unos 5 litros por minuto. Esta cifra se modifica según <strong>la</strong>s circunstancias y pue<strong>de</strong><br />
<strong>el</strong>evarse hasta cuatro veces más durante <strong>el</strong> esfuerzo, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>la</strong>tidos por minuto.<br />
Imag<strong>en</strong>: Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología. Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición, <strong>en</strong>ero 2010.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 6
El corazón es un órgano formado principalm<strong>en</strong>te por un músculo l<strong>la</strong>mado<br />
miocardio. El riego sanguíneo llega al corazón por <strong>la</strong>s arterias coronarias, que son<br />
ramas <strong>de</strong> <strong>la</strong> aorta. Las coronarias recorr<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> superficie externa d<strong>el</strong> corazón,<br />
formando una especie <strong>de</strong> corona (<strong>de</strong> aquí su nombre) y van dando ramas que<br />
repart<strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre a todo <strong>el</strong> músculo cardíaco.<br />
Las arterias coronarias son dos: <strong>de</strong>recha e izquierda<br />
Imag<strong>en</strong>: Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología. Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición, <strong>en</strong>ero 2010.<br />
Las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> músculo cardíaco no son siempre <strong>la</strong>s mismas.<br />
Con <strong>el</strong> ejercicio, <strong>el</strong> trabajo y <strong>el</strong> estrés nuestro organismo necesita un mayor aporte<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y <strong>el</strong> corazón respon<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tando su trabajo , <strong>de</strong> forma que aum<strong>en</strong>tan<br />
sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y por lo tanto hay un mayor aporte <strong>de</strong> sangre a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s arterias coronarias.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 7
1.2. ¿Qué es <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria? ¿Por qué se produce?<br />
Las arterias coronarias pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er dificultad para llevar un flujo sanguíneo<br />
a<strong>de</strong>cuado al corazón cuando alguna <strong>en</strong>fermedad <strong>la</strong>s estrecha. En casi todos los<br />
paci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> causa es <strong>la</strong> aterosclerosis. Se sabe que exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes factores <strong>de</strong><br />
riesgo que se asocian a su <strong>de</strong>sarrollo. Los más importantes son <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong><br />
tabaco, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong> diabetes (t<strong>en</strong>er <strong>el</strong> azúcar <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre alto) y <strong>la</strong><br />
hipercolesterolemia (t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> colesterol <strong>en</strong> sangre altas).<br />
Imag<strong>en</strong>: By NHLBI [Public domain], via Wikimedia Commons.<br />
URL: commons.wikimedia.org/wiki/File%3AAtherosclerosis_diagram.png<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 8
Todas estas circunstancias, causan daño <strong>en</strong> <strong>la</strong> pared coronaria. Como<br />
resultado se produce <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>mación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared arterial, que permite que <strong>el</strong> colesterol<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre y otras célu<strong>la</strong>s, se acumul<strong>en</strong> formando <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> ateroma,<br />
que crec<strong>en</strong> <strong>de</strong> modo progresivo, reduci<strong>en</strong>do <strong>el</strong> calibre d<strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> arteria, por lo<br />
que disminuye <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> sangre que pue<strong>de</strong> pasar por <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />
Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca aterosclerosa<br />
Imag<strong>en</strong>: Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología. Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición, <strong>en</strong>ero 2010.<br />
Cuando se produce una obstrucción importante, una parte d<strong>el</strong> corazón no<br />
recibe sangre sufici<strong>en</strong>te para <strong>el</strong> trabajo que ti<strong>en</strong>e que hacer. A este proceso se le<br />
l<strong>la</strong>ma isquemia. Inicialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> isquemia aparece como falta <strong>de</strong> riego pasajera <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, como <strong>en</strong> los esfuerzos.<br />
Según se produce un mayor estrechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> arteria, <strong>la</strong> isquemia aparece ante<br />
esfuerzos cada vez m<strong>en</strong>ores. Si una arteria se obstruye d<strong>el</strong> todo, no pue<strong>de</strong> circu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
sangre y a <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> músculo cardiaco irrigada por <strong>el</strong><strong>la</strong>, no llega <strong>el</strong> oxíg<strong>en</strong>o ni los<br />
nutri<strong>en</strong>tes, ocasionando <strong>la</strong> muerte progresiva (necrosis) <strong>de</strong> esa parte d<strong>el</strong> corazón, es<br />
<strong>de</strong>cir, un infarto <strong>de</strong> miocardio. Otra forma <strong>de</strong> manifestarse <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria<br />
es mediante <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada angina <strong>de</strong> pecho. En este caso <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> riego es pasajera y<br />
no <strong>de</strong>ja daño perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> músculo cardiaco.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 9
1.3. ¿Cómo es <strong>la</strong> angina <strong>de</strong> pecho?<br />
Es una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> dolor, opresión o<br />
malestar que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se inicia <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />
pecho, que pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a los brazos, <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo,<br />
<strong>la</strong> espalda y <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong>, es <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />
progresiva y duración limitada.<br />
En <strong>la</strong>s mujeres, pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tarse mareos,<br />
náuseas, vómitos, <strong>de</strong>bilidad o fatiga, dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
articu<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> hombro sin dolor sobre <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong><br />
corazón típica <strong>de</strong> los hombres.<br />
Muchas veces este dolor coinci<strong>de</strong> con <strong>el</strong> ejercicio, <strong>el</strong> trabajo, <strong>la</strong> actividad<br />
sexual, estados <strong>de</strong> nerviosismo, t<strong>en</strong>sión y ansiedad, o tras una comida copiosa. En<br />
todas estas situaciones, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> corazón que <strong>la</strong><br />
arteria estrechada por p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> ateroma <strong>en</strong> su interior no pue<strong>de</strong> satisfacer. La<br />
angina <strong>de</strong>saparece cuando cesa <strong>la</strong> circunstancia que <strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ó.<br />
En otras ocasiones, <strong>el</strong> dolor o crisis <strong>de</strong> angina, aparece <strong>en</strong><br />
reposo. En este<br />
caso lo que ocurre es que se forma un coágulo sobre una p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> ateroma o bi<strong>en</strong> un<br />
espasmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared <strong>de</strong> <strong>la</strong> arteria que dificulta <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> sangre.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 10
El flujo insufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sangre hacia <strong>el</strong> músculo cardiaco <strong>de</strong>bido al estrechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arteria coronaria pue<strong>de</strong> causar dolor <strong>de</strong> pecho (angina).<br />
Imag<strong>en</strong>: B<strong>la</strong>us<strong>en</strong>.com staff. "B<strong>la</strong>us<strong>en</strong> gallery 2014". Wikiversity Journal of Medicine. DOI:10.15347/wjm/2014.010.<br />
ISSN 20018762. -<br />
1.4. ¿Cómo es <strong>el</strong> infarto <strong>de</strong> miocardio?<br />
Es un dolor semejante al <strong>de</strong> <strong>la</strong> angina, aunque <strong>de</strong> mayor int<strong>en</strong>sidad y<br />
duración, y su<strong>el</strong>e ir acompañado <strong>de</strong> sudoración, náuseas y vómitos.<br />
La gravedad d<strong>el</strong> infarto <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> músculo que se <strong>de</strong>struye y está<br />
r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong> arteria obstruida y <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> obstrucción.<br />
Por fortuna <strong>el</strong> corazón ti<strong>en</strong>e una capacidad <strong>de</strong> reserva importante y <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los infartos <strong>de</strong> miocardio, <strong>el</strong> músculo cardíaco que permanece sano<br />
realiza <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> bomba necesario para po<strong>de</strong>r llevar una vida normal.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 11
Imag<strong>en</strong>: Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología. Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición, <strong>en</strong>ero 2010.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 12
Capítulo 2: Qué puedo hacer para cuidarme<br />
2.1. Medicam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
2.2. Actividad física, mant<strong>en</strong>erse activo<br />
2.3. Alim<strong>en</strong>tación cardiosaludable<br />
2.1. Medicam<strong>en</strong>tos para <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
Actualm<strong>en</strong>te no exist<strong>en</strong> fármacos que cur<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r y que limpi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas d<strong>el</strong><br />
interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arterias. Pero sí se dispone <strong>de</strong><br />
medicam<strong>en</strong>tos que mejoran <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
d<strong>el</strong> corazón y disminuy<strong>en</strong> <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
El objetivo d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to farmacológico es evitar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> dolor, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
presión, <strong>el</strong> cansancio u otros síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad; evitar un nuevo infarto y<br />
prolongar <strong>la</strong> vida con <strong>la</strong> mayor calidad posible. Por <strong>el</strong>lo, es necesario tomar <strong>la</strong><br />
medicación para <strong>la</strong>s indicaciones establecidas, a <strong>la</strong> dosis prescrita, con <strong>la</strong><br />
frecu<strong>en</strong>cia correcta, respetando <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tomas, con <strong>la</strong> duración d<strong>el</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to pautada y evitando tomarlo con otros medicam<strong>en</strong>tos, bebidas<br />
alcohólicas o alim<strong>en</strong>tos que disminuyan su eficacia.<br />
Hoy día, se dispone <strong>de</strong> muchos medicam<strong>en</strong>tos eficaces para <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria. Cada uno trata unos síntomas y unos aspectos<br />
<strong>de</strong>terminados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad. Cuando <strong>el</strong> médico receta un medicam<strong>en</strong>to es<br />
recom<strong>en</strong>dable saber:<br />
• El nombre d<strong>el</strong> medicam<strong>en</strong>to.<br />
• Para qué sirve.<br />
• Cómo tomarlo, cuándo y durante cuánto tiempo.<br />
• Si interfiere con otros fármacos, comidas o bebidas.<br />
• Qué efectos no <strong>de</strong>seados pued<strong>en</strong> aparecer.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 13
Los medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> uso más frecu<strong>en</strong>te son:<br />
1. Antiagregantes p<strong>la</strong>quetarios<br />
2. Anticoagu<strong>la</strong>ntes<br />
3. Betabloqueantes<br />
4. Antagonistas d<strong>el</strong> calcio<br />
5. Nitratos<br />
6. Inhibidores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>zima <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> angiot<strong>en</strong>sina<br />
(IECA)<br />
7. Antagonistas <strong>de</strong> receptores <strong>de</strong> angiot<strong>en</strong>sina II (ARA II)<br />
8. Estatinas<br />
Antiagregantes p<strong>la</strong>quetarios (ácido acetilsalicílico, clopidogr<strong>el</strong>, ticagr<strong>el</strong>or,<br />
prasugr<strong>el</strong>)<br />
Actúan sobre <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>quetas y reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que se forme un<br />
trombo. Evitan <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad sobre todo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los vasos<br />
sanguíneos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arterias coronarias. Pued<strong>en</strong> producir:<br />
• Molestias <strong>en</strong> <strong>el</strong> estómago e intestino y ocasionalm<strong>en</strong>te sangrado. Aum<strong>en</strong>ta<br />
<strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> hemorragia si se asocian con algunos antiinf<strong>la</strong>matorios.<br />
• El ticagr<strong>el</strong>or pue<strong>de</strong> provocar dificultad respiratoria, <strong>la</strong> primera semana, que<br />
luego ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>saparecer pero si no es así, informe a su médico.<br />
El clopidogr<strong>el</strong> se prescribe:<br />
• Asociado al ácido acetilsalicilico durante <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong><br />
infarto. Es importante no susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> estos 2 medicam<strong>en</strong>tos<br />
antes <strong>de</strong> tiempo o sin indicación médica. Debe usted informar a otros<br />
profesionales, si fuera necesario (d<strong>en</strong>tistas, etc).<br />
• Cuando se ha colocado un st<strong>en</strong>t (mu<strong>el</strong>le) y/o realizado una angiop<strong>la</strong>stia<br />
(limpieza) <strong>en</strong> una arteria coronaria.<br />
• Angina inestable<br />
Se aconseja tomar estos medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas y vigi<strong>la</strong>r<br />
signos <strong>de</strong> hemorragia.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 14
Anticoagu<strong>la</strong>ntes (ac<strong>en</strong>ocumarol, warfarina, apixaban, rivaroxaban,<br />
dabigratan, edoxaban)<br />
Actúan haci<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> sangre tar<strong>de</strong> más <strong>en</strong> formar un coágulo y evitan que<br />
se form<strong>en</strong> trombos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cavida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> corazón o <strong>en</strong> los vasos sanguíneos.<br />
Con algunos hay que hacer controles para asegurarse <strong>de</strong> que <strong>la</strong> dosis que se<br />
toma es <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuada a cada persona y consigue <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> coagu<strong>la</strong>ción justo.<br />
En esta coagu<strong>la</strong>ción pued<strong>en</strong> interferir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, otros medicam<strong>en</strong>tos,<br />
comidas y alcohol.<br />
Betabloqueantes (at<strong>en</strong>olol, bisopropol, metroprolol, propranolol, nevibolol,<br />
etc.)<br />
Disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial y <strong>la</strong>s pulsaciones d<strong>el</strong> corazón, reduci<strong>en</strong>do sus<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y facilitando su trabajo <strong>de</strong> bombeo.<br />
Pued<strong>en</strong> producir como efectos no <strong>de</strong>seados mareos, insomnio, disminuir <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>seo y <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia sexual (si es un efecto secundario <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicación aparecerá<br />
durante <strong>la</strong>s primeras 4 semanas).<br />
Es muy importante no <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> tomarlos <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>te ya que se pue<strong>de</strong><br />
provocar una angina o un infarto.<br />
Antagonistas d<strong>el</strong> calcio (amlodipino, manidipino, verapamilo, diltiazem, etc.)<br />
Contro<strong>la</strong>n <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial y a<strong>de</strong>más di<strong>la</strong>tan <strong>la</strong>s arterias coronarias<br />
favoreci<strong>en</strong>do que aum<strong>en</strong>te <strong>el</strong> riego coronario.<br />
En algunos casos pued<strong>en</strong> producir efectos no <strong>de</strong>seados, como sofocos, dolor<br />
<strong>de</strong> cabeza, mareo o hinchazón <strong>de</strong> tobillos. Su<strong>el</strong><strong>en</strong> disminuir tras los primeros días <strong>de</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to.<br />
Nitratos (nitroglicerina, dinitrato <strong>de</strong> isosorbida, mononitrato <strong>de</strong> isosorbida)<br />
Di<strong>la</strong>tadores <strong>de</strong> los vasos sanguíneos coronarios, <strong>de</strong> ahí que aum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> su<br />
calibre facilitando <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> una mayor cantidad <strong>de</strong> sangre.<br />
La nitroglicerina se pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> pastil<strong>la</strong>, aerosol (spray) y<br />
parche. Está indicada por vía sublingual ( masticar <strong>el</strong> comprimido y poner <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua o <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> aerosol) <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> angina (dolor). En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> utilizar<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 15
parches, se aconseja <strong>la</strong> utilización durante 12-14 horas, retirándolos durante <strong>la</strong> noche<br />
para evitar que <strong>el</strong> cuerpo se acostumbre a sus efectos y pierdan eficacia. Se aconseja<br />
cambiar <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> se coloca <strong>el</strong> parche.<br />
La respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nitroglicerina sublingual se su<strong>el</strong>e obt<strong>en</strong>er a los pocos<br />
minutos (<strong>en</strong>tre 5 y 10 minutos). De no producirse mejoría, hay que repetir hasta 3<br />
dosis (pastil<strong>la</strong> o pulsación) como máximo, con intervalos <strong>de</strong> 10 minutos. No <strong>de</strong>be<br />
conducir ni quedarse solo. Si persiste, hay que acudir a un c<strong>en</strong>tro sanitario o l<strong>la</strong>mar al<br />
112.<br />
Entre los efectos no <strong>de</strong>seados <strong>de</strong> los nitratos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: <strong>el</strong> dolor <strong>de</strong><br />
cabeza, <strong>el</strong> rubor facial transitorio, <strong>la</strong>s palpitaciones y un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so brusco <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>sión arterial. Pue<strong>de</strong> provocar que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial baje y aparezcan mareos, por<br />
lo que es recom<strong>en</strong>dable que cuando <strong>la</strong> tome esté s<strong>en</strong>tado o tumbado y permanecer<br />
así unos 20 minutos <strong>de</strong>spués.<br />
No masticar <strong>la</strong>s pastil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> cuyo <strong>en</strong>vase aparece <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “retard”.<br />
Está contraindicado <strong>el</strong> uso conjunto <strong>de</strong> nitratos con fármacos usados para <strong>el</strong><br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> disfunción eréctil (sild<strong>en</strong>afilo, vard<strong>en</strong>afilo, tada<strong>la</strong>filo, etc), por riesgo<br />
<strong>de</strong> hipot<strong>en</strong>sión grave. Si se han tomado y aparece dolor anginoso durante <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
sexual, NO usar nitroglicerina sublingual, acuda a un c<strong>en</strong>tro sanitario o l<strong>la</strong>me al<br />
112.<br />
Conservación <strong>de</strong> los comprimidos: En <strong>el</strong> <strong>en</strong>vase original, protegidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz y<br />
<strong>de</strong>sechar a los 3-6 meses <strong>de</strong> abierto <strong>el</strong> <strong>en</strong>vase. Evitar llevar <strong>el</strong> <strong>en</strong>vase cerca d<strong>el</strong><br />
cuerpo porque <strong>el</strong> propio calor corporal pue<strong>de</strong> afectar al medicam<strong>en</strong>to.<br />
Es aconsejable llevar este medicam<strong>en</strong>to siempre consigo.<br />
Inhibidores d<strong>el</strong> <strong>en</strong>zima <strong>de</strong> conversión <strong>de</strong> angiot<strong>en</strong>sina (IECA) (captopril,<br />
<strong>en</strong>a<strong>la</strong>pril, ramipril, etc.)<br />
Mejoran <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> corazón <strong>en</strong> su función <strong>de</strong> bombear <strong>la</strong> sangre al<br />
resto d<strong>el</strong> organismo, r<strong>el</strong>ajan los vasos sanguíneos y ayudan a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> presión<br />
arterial.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 16
En algunas ocasiones pued<strong>en</strong> causar tos seca persist<strong>en</strong>te.<br />
Antagonistas <strong>de</strong> receptores <strong>de</strong> angiot<strong>en</strong>sina II (ARA II) (losartán, valsartán,<br />
t<strong>el</strong>misartán, can<strong>de</strong>sartán, etc.)<br />
Las indicaciones son parecidas a <strong>la</strong>s d<strong>el</strong> grupo anterior, los IECA. Produc<strong>en</strong> con<br />
m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia que <strong>el</strong>los tos seca.<br />
Estatinas (simvastatina, pravastatina, atorvastatina, rosuvastatina, etc.)<br />
Reduc<strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es d<strong>el</strong> colesterol malo (LDL) <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre. Se le l<strong>la</strong>ma así<br />
porque se <strong>de</strong>posita <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arterias, estrechándo<strong>la</strong>s y dificultando <strong>el</strong> paso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> sangre. Estos fármacos han <strong>de</strong>mostrado disminuir <strong>la</strong> mortalidad por causa<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevos episodios coronarios. Entre los posibles<br />
efectos adversos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estatinas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: <strong>de</strong>bilidad o dolor muscu<strong>la</strong>r,<br />
alteración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> función hepática, ca<strong>la</strong>mbres, diarrea y mareos.<br />
Se recomi<strong>en</strong>da tomar este medicam<strong>en</strong>to por <strong>la</strong> noche.<br />
Otros medicam<strong>en</strong>to que reduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> colesterol no <strong>de</strong>seado son <strong>la</strong> ezetimiba y<br />
<strong>la</strong>s resinas.<br />
Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su situación y sus características personales, pue<strong>de</strong> que le<br />
hayan recom<strong>en</strong>dado otro tipo <strong>de</strong> medicaciones.<br />
Algunas medidas para no olvidarse tomar correctam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> medicación<br />
son:<br />
• Utilizar un pastillero.<br />
• Tomar <strong>la</strong> medicación a <strong>la</strong> misma hora para que se convierta <strong>en</strong> una rutina.<br />
• Tomar <strong>la</strong> medicación <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> alguna actividad diaria, por ejemplo <strong>en</strong><br />
r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong>s comidas, <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes, etc.<br />
Si aparece algún problema o dificultad, consulte con los profesionales<br />
(médico, <strong>en</strong>fermera, farmacéutico).<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 17
No <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> tomar<strong>la</strong>s.<br />
2.2. Actividad física. Mant<strong>en</strong>erse activo.<br />
El ejercicio físico produce cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
organismo que dan lugar a un mejor funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
todos sus aparatos y sistemas, con <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> una<br />
mayor calidad <strong>de</strong> vida.<br />
B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema cardiovascu<strong>la</strong>r<br />
• Mejora <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> corazón aum<strong>en</strong>tando tanto <strong>la</strong><br />
cantidad <strong>de</strong> sangre que bombea <strong>en</strong> cada <strong>la</strong>tido, como <strong>el</strong> calibre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
arterias coronarias, reduci<strong>en</strong>do a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s pulsaciones y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />
arterial.<br />
• Disminuye <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> coágulos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arterias con lo<br />
que previ<strong>en</strong>e <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> infarto y <strong>de</strong> <strong>la</strong> angina.<br />
• Reduce <strong>el</strong> colesterol LDL (“malo”) y aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> colesterol HDL<br />
(“bu<strong>en</strong>o”).<br />
• Retrasa y amortigua <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> fatiga y aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tolerancia<br />
al ejercicio (mayor s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> comodidad al mismo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
esfuerzo).<br />
• Aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> grasas durante <strong>la</strong> actividad con lo que<br />
contribuye a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> peso.<br />
Tipos <strong>de</strong> ejercicio físico<br />
1) De resist<strong>en</strong>cia cardiovascu<strong>la</strong>r aeróbico<br />
Es <strong>el</strong> que utiliza gran<strong>de</strong>s grupos muscu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> forma rítmica, continua y con<br />
una int<strong>en</strong>sidad y duración que supone un mayor “trabajo” para <strong>el</strong> corazón y los<br />
pulmones. Por ejemplo: caminar, nadar, correr, pedalear <strong>en</strong> bicicleta móvil o estática,<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 18
etc.<br />
2) De resist<strong>en</strong>cia muscu<strong>la</strong>r<br />
Consiste <strong>en</strong> contracciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados grupos muscu<strong>la</strong>res que se<br />
produc<strong>en</strong> cuando se mueve una carga (peso) o se v<strong>en</strong>ce una resist<strong>en</strong>cia que se opone<br />
al movimi<strong>en</strong>to. Se realiza este tipo <strong>de</strong> ejercicio cuando se trabaja con bandas <strong>de</strong><br />
goma <strong>el</strong>ástica, pesas <strong>de</strong> mano (mancuernas, halteras), bolsitas <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, <strong>de</strong><br />
legumbres, <strong>de</strong> azúcar, etc <strong>de</strong> distintos pesos, y con máquinas <strong>de</strong> muscu<strong>la</strong>ción.<br />
3) De flexibilidad<br />
Son aqu<strong>el</strong>los ejercicios que muev<strong>en</strong> a una articu<strong>la</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su<br />
amplitud <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />
Para <strong>la</strong>s personas que han sufrido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un<br />
infarto <strong>de</strong> corazón, <strong>la</strong> actividad física recom<strong>en</strong>dada es<br />
caminar al aire libre, por terr<strong>en</strong>o l<strong>la</strong>no, <strong>en</strong>tre una<br />
y dos horas todos los días.<br />
En personas que no están <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>adas se empezará <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os a más,<br />
aum<strong>en</strong>tando poco a poco <strong>el</strong> tiempo y <strong>el</strong> ritmo.<br />
¿Cómo sabemos <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física?<br />
Observando nuestro estado <strong>de</strong> cansancio, <strong>la</strong> temperatura d<strong>el</strong> cuerpo, <strong>la</strong><br />
sudoración, <strong>la</strong> respiración, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> los <strong>la</strong>tidos d<strong>el</strong> corazón.<br />
Pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> ayuda los dos métodos sigui<strong>en</strong>tes:<br />
1) El test d<strong>el</strong> hab<strong>la</strong><br />
C<strong>la</strong>sifica <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad d<strong>el</strong> ejercicio <strong>en</strong> tres niv<strong>el</strong>es:<br />
• Int<strong>en</strong>sidad suave: se reconoce porque se ti<strong>en</strong>e una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> calor, sin<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 19
llegar a sudar, y aum<strong>en</strong>ta un poco <strong>el</strong> ritmo <strong>de</strong> <strong>la</strong> respiración y d<strong>el</strong> corazón.<br />
Se es capaz <strong>de</strong> cantar o mant<strong>en</strong>er una conversación, mi<strong>en</strong>tras se realiza <strong>el</strong><br />
ejercicio.<br />
• La int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada, aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> calor y se empieza a sudar; <strong>el</strong> ritmo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> respiración y d<strong>el</strong> corazón aum<strong>en</strong>ta, aunque permite hab<strong>la</strong>r con cierta<br />
dificultad mi<strong>en</strong>tras se lleva a cabo <strong>la</strong> actividad.<br />
• La int<strong>en</strong>sidad fuerte, se suda más, falta <strong>el</strong> ali<strong>en</strong>to, se ja<strong>de</strong>a y no permite<br />
mant<strong>en</strong>er una conversación con normalidad.<br />
2) La percepción subjetiva d<strong>el</strong> esfuerzo<br />
Se trata <strong>de</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> 0 a 10 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los valores aum<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong><br />
int<strong>en</strong>sidad d<strong>el</strong> ejercicio.<br />
La puntuación 0 es <strong>en</strong> <strong>la</strong> que no se percibe ninguna s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> esfuerzo, <strong>la</strong><br />
puntuación 10 correspon<strong>de</strong> al esfuerzo máximo, duro. El rango recom<strong>en</strong>dado es<br />
<strong>en</strong>tre los valores 4 y 7, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do siempre <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> forma física, los objetivos a<br />
alcanzar y que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad sea gradual, esto es, poco a poco .<br />
Esca<strong>la</strong> OMNI <strong>de</strong> esfuerzo<br />
percibido<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 20
Normas g<strong>en</strong>erales para <strong>el</strong> ejercicio físico<br />
1. Lo más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te es realizar <strong>la</strong> actividad física antes <strong>de</strong> comer o<br />
<strong>en</strong>tre 1 y 2 horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comidas.<br />
2. Se <strong>de</strong>be evitar <strong>la</strong> exposición a temperaturas extremas (mucho frío,<br />
mucho calor), así como <strong>el</strong> hacer ejercicios bruscos y viol<strong>en</strong>tos.<br />
3. Procure llevar un atu<strong>en</strong>do y calzado a<strong>de</strong>cuado al tipo <strong>de</strong> ejercicio a<br />
realizar.<br />
4. Abandone <strong>la</strong> actividad si aparece:<br />
a) Dolor o presión <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho. Si persiste o es muy int<strong>en</strong>so,<br />
masticar un comprimido <strong>de</strong> nitroglicerina y colocarlo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua.<br />
b) Respiración excesivam<strong>en</strong>te ja<strong>de</strong>ante.<br />
c) Cansancio int<strong>en</strong>so.<br />
d) S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> mareo.<br />
e) Dolor <strong>de</strong> cabeza.<br />
f) Ca<strong>la</strong>mbres muscu<strong>la</strong>res.<br />
El ejercicio físico, adaptado a nuestras<br />
condiciones, es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas más<br />
útiles que po<strong>de</strong>mos hacer para s<strong>en</strong>tirnos<br />
bi<strong>en</strong>, para cuidarnos, para mejorar<br />
n u e s t r a s a l u d y p a r a p r e v e n i r<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 21
Anexo 1:<br />
Ejercicios físicos: <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
1. Aeróbicos: andar, pedalear<br />
2. De fuerza muscu<strong>la</strong>r<br />
2.1. Con bandas <strong>el</strong>ásticas<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 22
2.2. Con mancuernas<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 23
3. Movimi<strong>en</strong>tos articu<strong>la</strong>res y estirami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 24
Fu<strong>en</strong>te: Guía <strong>de</strong> ejercicios para paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r. Edita: Servicio Andaluz <strong>de</strong> Salud.<br />
Hospital Regional <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga. 2014.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 25
2.3. Alim<strong>en</strong>tación cardiosaludable<br />
¿Qué comer?<br />
Las verduras, hortalizas y cereales son <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una alim<strong>en</strong>tación sana. Así<br />
<strong>en</strong> nuestro m<strong>en</strong>ú diario <strong>la</strong>s verduras/hortalizas y <strong>la</strong> fruta <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ocupar <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong><br />
mismo, los diversos cereales una cuarta parte y <strong>la</strong>s proteínas <strong>la</strong> otra cuarta parte<br />
restante.<br />
Las recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> una alim<strong>en</strong>tación saludable incluy<strong>en</strong>:<br />
5 raciones al DÍA <strong>de</strong> frutas y/o verduras-hortalizas (<strong>la</strong> patata no cu<strong>en</strong>ta como tal).<br />
• Al m<strong>en</strong>os 2 <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s que sean frescas y crudas<br />
(<strong>en</strong>sa<strong>la</strong>da, fruta).<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 26
4-5 raciones al DÍA <strong>de</strong> cereales variados (pan, arroz, pasta, patata), mejor si son<br />
integrales.<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong> SEMANA <strong>de</strong> legumbres variadas (alubias, guisantes, garbanzos,<br />
habas, l<strong>en</strong>tejas).<br />
• Cuando <strong>la</strong> legumbre se combina con arroz y verduras, <strong>la</strong> proteína<br />
resultante es <strong>de</strong> alta calidad y no necesita complem<strong>en</strong>tarse con proteína<br />
animal (carne, embutidos), si<strong>en</strong>do <strong>el</strong> resultado más saludable.<br />
• No sólo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consumirse <strong>en</strong> invierno, <strong>en</strong> verano se pued<strong>en</strong> añadir a <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das.<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong> SEMANA <strong>de</strong> pescado.<br />
• Son una bu<strong>en</strong>a fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> proteínas y ácidos grasos omega-3 que reduc<strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> colesterol “malo” (LDL).<br />
• Se recomi<strong>en</strong>da que dos <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s sean <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> pescado azul,<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pequeño tamaño (ar<strong>en</strong>que, cabal<strong>la</strong>, sardina,<br />
salmonete, etc), para evitar <strong>la</strong> posible ingesta <strong>de</strong> contaminantes (mercurio<br />
y dioxinas) <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>predadores, como <strong>el</strong> atún y <strong>el</strong> pez espada.<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong> SEMANA <strong>de</strong> huevo.<br />
• Es una bu<strong>en</strong>a alternativa a <strong>la</strong> carne y pescado, ya que pres<strong>en</strong>ta proteína <strong>de</strong><br />
alta calidad.<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong> SEMANA <strong>de</strong> carne.<br />
• S<strong>el</strong>eccione <strong>la</strong>s partes magras, retire <strong>la</strong> grasa visible y <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s aves. Las m<strong>en</strong>os grasas son: <strong>el</strong> pollo, <strong>el</strong> pavo y <strong>el</strong> conejo.<br />
• Se recomi<strong>en</strong>da limitar <strong>la</strong>s carnes rojas (ternera, cerdo, cor<strong>de</strong>ro, pato, etc) y<br />
procesadas (carnes curadas, embutidos, patés) por su alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
grasas saturadas, colesterol y sal.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 27
2-3 raciones al DÍA <strong>de</strong> lácteos.<br />
• Leche, yogur, queso: se recomi<strong>en</strong>dan <strong>de</strong>snatados por su m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido<br />
calórico, <strong>de</strong> grasas saturadas y colesterol.<br />
• De los quesos, son más aconsejables los frescos (Vil<strong>la</strong>llón, Burgos,<br />
requesón), por su m<strong>en</strong>or cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa.<br />
• Destacan por su alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> calcio, pero también hay otros<br />
alim<strong>en</strong>tos ricos <strong>en</strong> este mineral: algas marinas (Hiziki, Wakame, Kombu,<br />
Nori), semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sésamo, sardinas, soja, alm<strong>en</strong>dras, av<strong>el</strong><strong>la</strong>nas, judías,<br />
perejil, col, nueces, semil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> girasol, ac<strong>el</strong>ga y nueces.<br />
Frutos secos.<br />
• Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto cont<strong>en</strong>ido calórico, por eso es importante reducir su<br />
consumo <strong>en</strong> personas con sobrepeso u obesidad, y evitar su consumo <strong>en</strong><br />
forma <strong>de</strong> picoteo.<br />
• Son ricos <strong>en</strong> ácidos grasos omega-6 que ayudan a reducir <strong>el</strong> colesterol. Las<br />
nueces ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> ácido linolénico, <strong>de</strong> efecto muy<br />
b<strong>en</strong>eficioso para <strong>el</strong> corazón.<br />
• Se recomi<strong>en</strong>da consumirlos <strong>en</strong> forma cruda o tostada, sin sal añadida.<br />
• Están <strong>de</strong>saconsejadas <strong>la</strong>s pres<strong>en</strong>taciones comercializadas fritas por su<br />
<strong>el</strong>evado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasa y sal.<br />
Aceites y grasas.<br />
• Son es<strong>en</strong>ciales para <strong>la</strong> salud, pero <strong>de</strong>bido a su alto cont<strong>en</strong>ido calórico es<br />
importante consumir<strong>la</strong>s con mo<strong>de</strong>ración.<br />
• Son mucho más saludables <strong>la</strong>s grasas vegetales, <strong>en</strong> especial <strong>el</strong> aceite <strong>de</strong><br />
oliva virg<strong>en</strong>.<br />
• Reduzca <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> productos con grasas vegetales parcialm<strong>en</strong>te<br />
hidrog<strong>en</strong>adas o ácidos grasos trans (están <strong>en</strong> algunas margarinas, <strong>la</strong>s<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 28
grasas animales, carnes rojas, comida precocinada, aperitivos industriales<br />
fritos, bollería y past<strong>el</strong>ería industrial), porque actúan como factor <strong>de</strong> riesgo<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />
• Evite <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> nata, mantequil<strong>la</strong> y grasas visibles (manteca, tocino,<br />
etc) por su riqueza <strong>en</strong> ácidos grasos saturados. Estas grasas también se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> salsas y <strong>en</strong> muchos alim<strong>en</strong>tos precocinados.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 29
Y a<strong>de</strong>más:<br />
• Consuma alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> temporada y <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona: <strong>la</strong> calidad y los<br />
precios son mejores. Utilice prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te los productos<br />
naturales a los procesados o industriales.<br />
• Cuando vaya a comprar un producto preparado, lea siempre <strong>la</strong><br />
etiqueta <strong>de</strong> información nutricional y vigile los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
grasas saturadas, colesterol, azúcar y sal.<br />
• Cocine con poca sal, utilizando <strong>en</strong> su lugar condim<strong>en</strong>tos como ajo,<br />
cebol<strong>la</strong>, tomillo, c<strong>la</strong>vo <strong>de</strong> olor, pimi<strong>en</strong>ta, orégano, etc. Evite pastil<strong>la</strong>s<br />
o cubitos <strong>de</strong> caldo, cremas y sopas <strong>de</strong> sobre por su alto cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> sal.<br />
• Realice comidas <strong>de</strong> poca cantidad, divididas <strong>en</strong>tre 3 y 5 ingestas a<br />
lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> día. No pique <strong>en</strong>tre horas, coma sin prisa y masticando<br />
bi<strong>en</strong> los alim<strong>en</strong>tos.<br />
• Prepare los alim<strong>en</strong>tos al vapor, hervidos, asados o <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ncha. Solo<br />
excepcionalm<strong>en</strong>te recurra a <strong>la</strong> fritura y rebozados.<br />
• Incorpore, si no <strong>la</strong> hace, los alim<strong>en</strong>tos integrales <strong>en</strong> su<br />
alim<strong>en</strong>tación. Un aporte sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fibra es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>ves<br />
para <strong>la</strong> salud cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />
• Limite <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> vino a 1 ó 2 vasos al día (100-200 ml). Las<br />
bebidas recom<strong>en</strong>dadas son: agua, infusiones, zumos naturales <strong>de</strong><br />
fruta, gaseosa b<strong>la</strong>nca. Evite los refrescos azucarados por ser muy<br />
calóricos.<br />
• En <strong>la</strong>s fiestas o c<strong>el</strong>ebraciones con familia o amigos, coma con<br />
mo<strong>de</strong>ración “un poco <strong>de</strong> todo”.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 30
Resum<strong>en</strong><br />
• Su alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>be ser baja <strong>en</strong> grasas saturadas, ácidos grasos trans y baja <strong>en</strong><br />
colesterol. La meta es realizar un cambio perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los hábitos alim<strong>en</strong>tarios<br />
acompañado con un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física acor<strong>de</strong> a su condición física.<br />
• Para alcanzar estos objetivos <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong>be ser rica <strong>en</strong> frutas y vegetales, pescado<br />
graso, pollo, carne magra, legumbres, cereales y granos integrales.<br />
• La comida es, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otras cosas, una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud, disfrute y bi<strong>en</strong>estar. Se<br />
pue<strong>de</strong> comer sano sin r<strong>en</strong>unciar al p<strong>la</strong>cer, al gusto por los distintos p<strong>la</strong>tos y a <strong>la</strong><br />
alegría <strong>de</strong> compartir una comida.<br />
Ah! Y no lo olvi<strong>de</strong>:<br />
“m<strong>en</strong>os p<strong>la</strong>to y más zapato”<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 31
Anexo 1<br />
Pesos <strong>de</strong> raciones <strong>de</strong> cada grupo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y medidas caseras<br />
Grupo <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tos<br />
Frecu<strong>en</strong>cia<br />
recom<strong>en</strong>dada<br />
Peso <strong>de</strong> cada<br />
ración<br />
(<strong>en</strong> crudo y neto)<br />
Medidas caseras<br />
Verduras y<br />
hortalizas<br />
Al m<strong>en</strong>os 2 raciones<br />
al día<br />
150-200 g 1 p<strong>la</strong>to<br />
1 tomate gran<strong>de</strong>, 2<br />
zanahorias<br />
Patatas, arroz,<br />
pan y pasta<br />
4-5 raciones al día<br />
Mejor integrales<br />
60-80 g pasta, arroz<br />
40-60 g pan<br />
150-200 g patatas<br />
1 p<strong>la</strong>to normal<br />
3-4 rebanadas <strong>de</strong> un<br />
<strong>de</strong>do<br />
1 patata gran<strong>de</strong> o 2<br />
pequeñas<br />
Legumbres<br />
Pescados<br />
Carnes magras y<br />
aves<br />
Huevos<br />
Frutas<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong><br />
semana<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong><br />
semana<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong><br />
semana<br />
2-3 raciones a <strong>la</strong><br />
semana<br />
Al m<strong>en</strong>os 3 raciones<br />
al día<br />
60-80 g 1 p<strong>la</strong>to normal<br />
125-150 g 1 filete individual<br />
100-125 g 1 filete pequeño, ¼<br />
<strong>de</strong> pollo o conejo<br />
100-125 g 1-2 huevos<br />
120- 200 g 1 pieza mediana<br />
1 taza <strong>de</strong> cerezas o<br />
fresas, 2 rodajas <strong>de</strong><br />
m<strong>el</strong>ón...<br />
Lácteos 2-3 raciones al día 200-250 ml leche<br />
250 g yogur<br />
40-60 g queso curado<br />
80-125 g queso<br />
fresco<br />
1 vaso <strong>de</strong> leche<br />
2 yogures<br />
2-3 lonchas <strong>de</strong> queso<br />
1 porción individual<br />
Aceite <strong>de</strong> oliva 3-6 raciones al día 10 ml 1 cucharada sopera<br />
Frutos secos<br />
3-7 raciones a <strong>la</strong><br />
semana<br />
20-30 g 1 puñado<br />
Agua <strong>de</strong> bebida 4-8 raciones al día 200 ml 1 vaso<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 32
Anexo 2<br />
Ejemplos <strong>de</strong> raciones con <strong>la</strong> mano<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 33
Capítulo 3: Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que si<strong>en</strong>to.<br />
<br />
Es un infarto, ni más ni m<strong>en</strong>os.<br />
Algunas personas, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber vivido un infarto pued<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir tristeza,<br />
<strong>en</strong>fado, pérdida <strong>de</strong> confianza <strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su cuerpo, distintos tipos <strong>de</strong><br />
temor, se observan mucho a sí mismos, buscando señales <strong>de</strong> malestar y<br />
experim<strong>en</strong>tando reacciones excesivas ante signos m<strong>en</strong>ores. A veces, <strong>la</strong> familia<br />
sobreprotege (no hagas, no cojas) y uno acaba acomodándose a <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />
convirtiéndose <strong>en</strong> un inválido cardiaco. Otras veces es <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>el</strong> que no sabe o no<br />
quiere aceptar ayuda y apoyo <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a los cambios y se aís<strong>la</strong>.<br />
Otras personas, niegan lo que les ha ocurrido, le dan poca importancia, para<br />
evitar los efectos que <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>biera t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> su estilo <strong>de</strong> vida. Seguirán con<br />
hábitos poco saludables y t<strong>en</strong>drán más dificulta<strong>de</strong>s para adaptarse a <strong>la</strong> nueva<br />
situación.<br />
Es frecu<strong>en</strong>te que pasada <strong>la</strong> primera fase <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, aparezcan<br />
irritabilidad, mal humor y <strong>en</strong>fado con <strong>la</strong> familia <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y con <strong>el</strong> mundo <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral por <strong>la</strong>s limitaciones, que pue<strong>de</strong> suponer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad (r<strong>en</strong>unciar al tabaco,<br />
al abuso <strong>de</strong> alcohol, a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación rica <strong>en</strong> grasas, al trabajo que se v<strong>en</strong>ía<br />
realizando, etc.).<br />
Se dice que 3 <strong>de</strong> cada 10 personas que han pa<strong>de</strong>cido un infarto reaccionan<br />
positivam<strong>en</strong>te, interpretan <strong>el</strong> suceso como un aviso y cambian <strong>el</strong> rumbo <strong>de</strong> sus vidas<br />
para asegurarse una travesía <strong>la</strong>rga y tranqui<strong>la</strong>. Otros 3 <strong>de</strong> cada 10 se hund<strong>en</strong>, o se<br />
<strong>de</strong>jan llevar por <strong>la</strong> corri<strong>en</strong>te, incapaces <strong>de</strong> hacerse con <strong>el</strong> timón y dirigir con s<strong>en</strong>tido<br />
su exist<strong>en</strong>cia. El tercio restante, se acobardan, no se atrev<strong>en</strong> a volver a <strong>la</strong> normalidad,<br />
se limitan, confundi<strong>en</strong>do prud<strong>en</strong>cia con parálisis. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestras reacciones y<br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, nos facilitará <strong>la</strong> adaptación a <strong>la</strong> nueva situación, <strong>el</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a convivir<br />
con <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y a pedir ayuda si lo necesitamos.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 34
Un corazón infartado, es un corazón lesionado, nunca será tan efici<strong>en</strong>te como<br />
antes d<strong>el</strong> infarto, pero si se practican unos hábitos y conductas saludables y se toma<br />
<strong>la</strong> medicación prescrita, se pue<strong>de</strong> vivir mucho y bi<strong>en</strong>.<br />
En <strong>la</strong> aparición, evolución y pronóstico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s coronarias<br />
intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo clásicos como <strong>el</strong> tabaco, <strong>la</strong> diabetes, <strong>el</strong><br />
colesterol alto y <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión, <strong>en</strong>tre otros, <strong>el</strong> estrés y <strong>de</strong>terminado tipo <strong>de</strong><br />
conducta.<br />
El estrés es <strong>la</strong> respuesta normal <strong>de</strong> nuestro cuerpo para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
situaciones que nos parec<strong>en</strong> p<strong>el</strong>igrosas, pero un niv<strong>el</strong> alto y mant<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo<br />
produce malestar físico y emocional.<br />
El estrés obliga al corazón a trabajar con más int<strong>en</strong>sidad, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />
arterial y <strong>la</strong>s pulsaciones, <strong>la</strong>s arterias pierd<strong>en</strong> <strong>el</strong>asticidad, se acumu<strong>la</strong>n sustancias<br />
perjudiciales <strong>en</strong> sus pare<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> sangre circu<strong>la</strong> con más dificultad. A<strong>de</strong>más <strong>el</strong><br />
mecanismo que nuestro cuerpo ti<strong>en</strong>e para <strong>de</strong>struir los trombos, es m<strong>en</strong>os efectivo.<br />
Pue<strong>de</strong> provocar estrés todo aqu<strong>el</strong>lo que suponga cambios (jubi<strong>la</strong>ción),<br />
pérdida <strong>de</strong> algo (<strong>en</strong>fermedad grave o crónica, <strong>de</strong>spido <strong>la</strong>boral) o algui<strong>en</strong><br />
(fallecimi<strong>en</strong>tos, separación), falta <strong>de</strong> información sobre lo que pue<strong>de</strong> pasar y falta<br />
<strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s para manejar <strong>la</strong> situación que se pres<strong>en</strong>ta.<br />
Otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estrés pue<strong>de</strong> ser por llevar una vida con pocas satisfacciones<br />
(con <strong>de</strong>sequilibrios <strong>en</strong>tre actividad y <strong>de</strong>scanso, <strong>en</strong>tre ocupación y diversión) por <strong>el</strong><br />
tipo <strong>de</strong> trabajo, los problemas económicos o los conflictos <strong>de</strong> pareja o con <strong>la</strong> familia.<br />
Pero a veces, <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estrés está d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> nosotros, <strong>en</strong> cómo vemos y<br />
hacemos fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> vida: visión negativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas, <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to y situación<br />
(ser pesimista), preocuparse <strong>en</strong> exceso, exigirse <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo (consi<strong>de</strong>rar<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso como pérdida <strong>de</strong> tiempo), <strong>en</strong>fadarse fácilm<strong>en</strong>te, p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> negativo<br />
sobre sí mismo y los <strong>de</strong>más (inferioridad, incapacidad).<br />
Muchas veces lo que nos produce estrés no es lo que suce<strong>de</strong> fuera <strong>de</strong><br />
nosotros, sino <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que nuestra m<strong>en</strong>te ”lo ve e interpreta” <strong>de</strong> modo que lo<br />
que resulta estresante para una persona pue<strong>de</strong> no serlo para otra.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 35
Propuestas para mejorar mi bi<strong>en</strong>estar físico y emocional.<br />
Según personas y situaciones, a cada una le pue<strong>de</strong> resultar más útil o posible<br />
alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas que se explican a continuación:<br />
• Descargar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión física<br />
• Afrontar <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
• P<strong>en</strong>sar distinto y s<strong>en</strong>tirse mejor<br />
• Disfrutar cada día<br />
• Apoyarnos <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te<br />
• Una vida saludable<br />
Para <strong>de</strong>scargar a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión física se pued<strong>en</strong> hacer<br />
difer<strong>en</strong>tes cosas: utilizar alguna técnica <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ajación muscu<strong>la</strong>r, respirar cogi<strong>en</strong>do aire<br />
por <strong>la</strong> nariz y mant<strong>en</strong>iéndolo <strong>en</strong> los pulmones durante 2 ó 3 segundos y luego<br />
soltarlo poco a poco por <strong>la</strong> boca. Al tomar <strong>el</strong> aire, <strong>de</strong>bemos “hinchar <strong>la</strong> tripa”, y al<br />
soltarlo <strong>de</strong>shinchar<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más, hay muchas activida<strong>de</strong>s que pued<strong>en</strong> resultarnos<br />
r<strong>el</strong>ajantes: pasear, realizar tareas <strong>en</strong> <strong>la</strong> huerta o <strong>en</strong> <strong>el</strong> jardín, leer, <strong>de</strong>scansar,<br />
tumbarse a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong> un río o <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ver un paisaje precioso, imaginar lugares<br />
o situaciones apacibles, p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> algo divertido, etc.<br />
Para disminuir <strong>el</strong> estrés r<strong>el</strong>acionado con <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> nuestra vida,<br />
pue<strong>de</strong> ser útil analizar<strong>la</strong>s con calma y tomar alguna <strong>de</strong>cisión para, si es posible,<br />
mejorar<strong>la</strong>s o cambiar<strong>la</strong>s. No hay que olvidar que unas veces <strong>la</strong>s soluciones están a<br />
nuestro alcance y otras no. Se pue<strong>de</strong> empezar por int<strong>en</strong>tar ac<strong>la</strong>rar cual es <strong>el</strong><br />
problema o preocupación, qué parte puedo resolver y qué no, cómo lo voy a hacer,<br />
cuándo, cómo, con quién, etc. Algunos ejemplos: hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> lo que nos pasa con<br />
personas <strong>de</strong> confianza, darnos tiempo para aceptar <strong>la</strong> nueva situación, buscar algún<br />
aspecto positivo…<br />
A veces, <strong>la</strong>s cosas que nos ocurr<strong>en</strong>, t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a valorar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> forma muy<br />
negativa aum<strong>en</strong>tando así <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión. Es como si viéramos <strong>la</strong> realidad a través <strong>de</strong> un<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 36
espejo que <strong>la</strong> <strong>de</strong>forma, <strong>la</strong> distorsiona y solo nos mostrara lo malo, lo imposible, lo<br />
perjudicial, lo p<strong>el</strong>igroso, lo injusto, etc. Cambiando nuestra forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar,<br />
po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong> gran medida, modificar lo que nos suce<strong>de</strong>.<br />
No se <strong>de</strong>be per<strong>de</strong>r <strong>el</strong> tiempo <strong>en</strong> lo que pudo haber sido<br />
(si hubiera hecho tal cosa, si no hubiera hecho tal otra...) sino<br />
que hay que c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> lo que hay y lo que pue<strong>de</strong> llegar a<br />
haber.<br />
Es importante p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida que llevamos, cuánto<br />
tiempo y <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong>dicamos a <strong>la</strong>s diversas activida<strong>de</strong>s: trabajo,<br />
familia, pareja, amigos, diversión, estar solos... Po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>cidir con realismo cambiar algo que no nos satisfaga y<br />
p<strong>la</strong>near cómo hacerlo poco a poco.<br />
Es útil comp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s situaciones que nos produc<strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión o aburrimi<strong>en</strong>to<br />
con activida<strong>de</strong>s que nos hagan disfrutar.<br />
Las personas necesitamos r<strong>el</strong>acionarnos con otras, contar lo que nos pasa,<br />
pedir ayuda y apoyo. Algunas guardan sus emociones hasta que llega un mom<strong>en</strong>to<br />
que estal<strong>la</strong>n, causando un int<strong>en</strong>so malestar a sí mismos y a qui<strong>en</strong>es les ro<strong>de</strong>an. Es<br />
importante apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a expresar <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>seos y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> primera<br />
persona (me gustaría, <strong>de</strong>searía, lo que me pasa es que…), respetando y sin agredir a<br />
los <strong>de</strong>más. Esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejores formas <strong>de</strong> aliviar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión que nos produce<br />
cualquier situación estresante.<br />
Hab<strong>la</strong>r con personas que han pasado o están pasando <strong>la</strong> misma situación,<br />
también nos pue<strong>de</strong> favorecer.<br />
Llevar una vida saludable, alim<strong>en</strong>tarnos bi<strong>en</strong>, hacer ejercicio, <strong>de</strong>scansar lo<br />
sufici<strong>en</strong>te y tomar <strong>la</strong> medicación son otras medidas que ayudan a contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />
y <strong>el</strong> malestar emocional.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 37
Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> cuidados emocionales<br />
• Dedique un tiempo para reflexionar y aceptar lo que ha pasado, no<br />
sea <strong>de</strong>masiado exig<strong>en</strong>te consigo mismo, acepte sus cualida<strong>de</strong>s y<br />
<strong>de</strong>fectos.<br />
• Haga su propio p<strong>la</strong>n para mejorar lo necesario (<strong>autocuidado</strong>s,<br />
hábitos, stress…), lo que no le guste y esté <strong>en</strong> su mano. Enfr<strong>en</strong>te los<br />
problemas <strong>de</strong> cara , sin prisa pero sin pausa.<br />
• No se compare con otras personas, sea autónomo y tome sus<br />
propias <strong>de</strong>cisiones. Pida y acepte ayuda, si cree necesitar<strong>la</strong>, <strong>de</strong> los<br />
que le ro<strong>de</strong>an. Mant<strong>en</strong>ga una actitud abierta al apoyo.<br />
• Viva con todo <strong>el</strong> optimismo que pueda, busque <strong>el</strong> <strong>la</strong>do bu<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cosas, ríase y disfrute d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te.<br />
• Mejorar siempre es posible. Recuer<strong>de</strong> <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>: (C+H) x A<br />
C: Conocimi<strong>en</strong>tos, saber lo que ha ocurrido, porqué y lo que<br />
es mejor para su salud.<br />
H: Habilida<strong>de</strong>s, como <strong>de</strong>be cambiar lo que le perjudica.<br />
A: Actitud, manera <strong>en</strong> que cada uno se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong>s<br />
situaciones.<br />
¡Fíjese, C y H suman pero A multiplica!<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 38
Capítulo 4: Qué son los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r<br />
Los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r (FRCV) son aqu<strong>el</strong>los que se asocian a una<br />
mayor probabilidad <strong>de</strong> sufrir una <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r. Algunos <strong>de</strong> los que<br />
nos predispon<strong>en</strong> a pa<strong>de</strong>cer <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r, no se pued<strong>en</strong> modificar<br />
como <strong>la</strong> edad, <strong>el</strong> sexo y <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>ética y nada po<strong>de</strong>mos hacer para evitarlos; sin<br />
embargo, exist<strong>en</strong> otros factores que sí po<strong>de</strong>mos modificar:<br />
• La hipert<strong>en</strong>sión arterial<br />
• El aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> colesterol y una alim<strong>en</strong>tación rica <strong>en</strong> grasas<br />
• La diabetes<br />
• El tabaquismo<br />
• El sobrepeso y obesidad<br />
• El sed<strong>en</strong>tarismo (poca o ninguna actividad física)<br />
• El estrés<br />
A más factores <strong>de</strong> riesgo t<strong>en</strong>ga una persona, mayor probabilidad <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, pero que no estén pres<strong>en</strong>tes no garantiza <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>, solo<br />
que es m<strong>en</strong>os probable. Lo conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te es pues, evitar o reducir riesgos <strong>de</strong> adquirir<br />
<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o <strong>de</strong> recaer <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> una vez ya se ti<strong>en</strong>e.<br />
Cuando están pres<strong>en</strong>tes varios factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong> vez,<br />
aunque cada uno solo esté “un poco alterado”, <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> sufrir una <strong>en</strong>fermedad<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r es igual e incluso mayor que si existe un solo factor <strong>de</strong> riesgo muy<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 39
alterado. Por eso lo conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te es disminuir <strong>la</strong>s cifras <strong>el</strong>evadas y <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
factores.<br />
Sirva <strong>de</strong> ejemplo una barca que hace agua <strong>en</strong> alta mar , don<strong>de</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong><br />
grietas equivale a los factores <strong>de</strong> riesgo pres<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> solución apropiada es s<strong>el</strong><strong>la</strong>r<br />
todos los orificios y no sólo uno.<br />
A continuación, se com<strong>en</strong>tan algunos <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Hipert<strong>en</strong>sión arterial<br />
El corazón ejerce presión sobre <strong>la</strong>s arterias para que éstas conduzcan <strong>la</strong><br />
sangre hacia los difer<strong>en</strong>tes órganos d<strong>el</strong> cuerpo humano. Esta acción es lo que se<br />
conoce como presión o t<strong>en</strong>sión arterial. Cuando existe hipert<strong>en</strong>sión, <strong>el</strong> corazón se<br />
ve obligado a trabajar con más esfuerzo, lo que a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> tiempo pue<strong>de</strong> provocar<br />
un <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> bombeo (<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia cardíaca). La presión sanguínea<br />
alta facilita <strong>la</strong> arteriosclerosis.<br />
La t<strong>en</strong>sión arterial no es constante a lo <strong>la</strong>rgo d<strong>el</strong> día.<br />
Aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> realizar esfuerzos físicos,<br />
bajo estados emocionales int<strong>en</strong>sos o como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> algunas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
El diagnóstico <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión se basa <strong>en</strong><br />
mediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial con un aparato l<strong>la</strong>mado t<strong>en</strong>siómetro.<br />
Cuando se ti<strong>en</strong>e una <strong>en</strong>fermedad coronaria es importante mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s cifras<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 140 (<strong>la</strong> alta) – 90 (<strong>la</strong> baja) mmHg. En <strong>el</strong><br />
domicilio se recomi<strong>en</strong>dan cifras <strong>de</strong> 135/85 mmHg.<br />
También hay que t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que:<br />
• La hipert<strong>en</strong>sión arterial no produce síntomas y pue<strong>de</strong> pasar inadvertida.<br />
• Es más frecu<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los 40 años, aunque pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse a<br />
cualquier edad.<br />
• Aparece más a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> familiares directos<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 40
hipert<strong>en</strong>sos, aunque se da también <strong>en</strong> personas sin anteced<strong>en</strong>tes.<br />
• Se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> presión arterial alta, normal o baja, pero nunca <strong>de</strong><br />
comp<strong>en</strong>sada o <strong>de</strong>scomp<strong>en</strong>sada.<br />
• Hay que mant<strong>en</strong>er contro<strong>la</strong>dos todos los factores <strong>de</strong> riesgo, porque si no,<br />
<strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as cifras <strong>de</strong> presión arterial no servirán <strong>de</strong> mucho.<br />
• El mejor tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión es su prev<strong>en</strong>ción, sigui<strong>en</strong>do un<br />
estilo <strong>de</strong> vida cardiosaludable.<br />
• Las medidas iniciales para contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión son <strong>la</strong> pérdida d<strong>el</strong><br />
exceso <strong>de</strong> peso, <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> sal <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta y <strong>el</strong> ejercicio.<br />
• Si se toman medicam<strong>en</strong>tos para bajar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial, no hay que <strong>de</strong>jar<br />
<strong>de</strong> tomarlos, aunque se haya normalizado y hay que procurar mant<strong>en</strong>er<br />
siempre <strong>el</strong> horario <strong>de</strong> ingesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pastil<strong>la</strong>s.<br />
Hábito <strong>de</strong> fumar<br />
El tabaco disminuye <strong>el</strong> calibre <strong>de</strong> los vasos sanguíneos, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> presión<br />
arterial y favorece <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> coágulos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arterias.<br />
El uso <strong>de</strong> filtros, cigarros <strong>el</strong>ectrónicos o cigarrillos<br />
bajos <strong>en</strong> nicotina no reduce <strong>el</strong> riesgo. Las personas con<br />
<strong>en</strong>fermedad coronaria que <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> fumar ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>os<br />
recaídas y viv<strong>en</strong> más años que los que continúan fumando.<br />
Si fuma, <strong>la</strong> actitud correcta a seguir es abandonar <strong>el</strong><br />
tabaco <strong>de</strong> manera absoluta y <strong>de</strong>finitiva. La <strong>en</strong>fermera o <strong>el</strong><br />
médico d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud le pued<strong>en</strong> ayudar a <strong>de</strong>jarlo.<br />
Colesterol <strong>el</strong>evado <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre<br />
El colesterol es una grasa que está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre y que se utiliza por <strong>el</strong><br />
organismo para muchas funciones.<br />
Sin embargo, niv<strong>el</strong>es altos <strong>de</strong> colesterol <strong>en</strong> sangre se asocian con <strong>la</strong> aparición<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria ya que se <strong>de</strong>posita <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arterias y llega a producir<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 41
estrechami<strong>en</strong>tos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los años.<br />
Exist<strong>en</strong> varias formas <strong>de</strong> colesterol. El HDL<br />
colesterol o “colesterol bu<strong>en</strong>o” es una forma <strong>de</strong> colesterol<br />
que se consi<strong>de</strong>ra b<strong>en</strong>eficioso y ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a proteger al<br />
organismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> aterosclerosis y sus complicaciones. El LDL<br />
colesterol o “colesterol malo” <strong>en</strong> cambio es perjudicial<br />
porque favorece <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> ateroma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
coronarias.<br />
El colesterol se produce <strong>en</strong> <strong>el</strong> hígado y a<strong>de</strong>más se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> ciertos<br />
alim<strong>en</strong>tos que se com<strong>en</strong> habitualm<strong>en</strong>te, tales como huevos, embutidos y productos<br />
lácteos no <strong>de</strong>snatados. Alim<strong>en</strong>tos con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasas saturadas pued<strong>en</strong><br />
también <strong>el</strong>evar sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> colesterol, <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> hígado transforma <strong>la</strong> grasa<br />
saturada <strong>en</strong> colesterol.<br />
Se recomi<strong>en</strong>da mant<strong>en</strong>er <strong>el</strong> colesterol LDL por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 70 mg/dl y <strong>el</strong> HDL<br />
por <strong>en</strong>cima 60 mg/dl <strong>en</strong> personas que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria.<br />
• Haci<strong>en</strong>do ejercicio físico y evitando <strong>el</strong> sobrepeso.<br />
• Limitando los alim<strong>en</strong>tos con <strong>el</strong>evado cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> colesterol y los<br />
ricos <strong>en</strong> grasas saturadas. Hay alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>vasados que dic<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
grasas vegetales, pero con frecu<strong>en</strong>cia son grasas <strong>de</strong> palma, palmito<br />
o coco (no cardiosaludables) <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> aceite <strong>de</strong> girasol, o aceite<br />
<strong>de</strong> oliva (cardiosaludables). Cabe recordar que <strong>la</strong>s grasas más<br />
recom<strong>en</strong>dables son <strong>la</strong>s que están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> algunos frutos<br />
secos, pescado azul (sardinas, boquerones, salmón), aceite <strong>de</strong> soja y<br />
germ<strong>en</strong> <strong>de</strong> trigo.<br />
• Es aconsejable leer <strong>la</strong>s etiquetas <strong>de</strong> composición <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y<br />
<strong>el</strong>egir los <strong>de</strong> bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> colesterol y grasas saturadas.<br />
• Tomando los medicam<strong>en</strong>tos recom<strong>en</strong>dados.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 42
Cómo pue<strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> colesterol<br />
La diabetes<br />
La diabetes es una <strong>en</strong>fermedad que se produce cuando <strong>el</strong> páncreas no pue<strong>de</strong><br />
fabricar insulina sufici<strong>en</strong>te o cuando ésta actúa <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>fectuosa, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />
glucosa (azúcar) <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre (glucemia). Como consecu<strong>en</strong>cia se produce un daño <strong>en</strong><br />
los vasos sanguíneos y se ac<strong>el</strong>era <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> arteriosclerosis aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> riesgo<br />
<strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer una angina o un infarto agudo <strong>de</strong> miocardio.<br />
Cuando tomamos los alim<strong>en</strong>tos, estos se <strong>de</strong>scompon<strong>en</strong> convirtiéndose <strong>en</strong> una<br />
forma <strong>de</strong> azúcar l<strong>la</strong>mada glucosa, que es <strong>el</strong> combustible que utilizan <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s para<br />
proporcionar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía necesaria al organismo.<br />
La insulina facilita que <strong>la</strong> glucosa <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s y, manti<strong>en</strong>e a su vez los<br />
niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo normal (70 a 110 mg/dl).<br />
Las causas principales <strong>de</strong> diabetes <strong>en</strong> los adultos son <strong>el</strong> sobrepeso, <strong>la</strong><br />
obesidad y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> ejercicio físico.<br />
La mejor forma <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> diabetes y evitar sus complicaciones es seguir<br />
un estilo <strong>de</strong> vida cardiosaludable: alim<strong>en</strong>tación sana, actividad física y peso<br />
a<strong>de</strong>cuado.<br />
Traducido. Fu<strong>en</strong>te: https://nei.nih.gov/diabetes<br />
Tome los<br />
medicam<strong>en</strong>tos según<br />
<strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />
Alcance y mant<strong>en</strong>ga<br />
un peso saludable<br />
Añada actividad física<br />
a tu rutina diaria<br />
Controle tu<br />
hemoglobina<br />
glicosi<strong>la</strong>da, presión<br />
arterial y colesterol<br />
Deje <strong>de</strong> fumar<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 43
Capítulo 5: Pruebas más utilizadas para <strong>el</strong> diagnóstico y<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong><br />
Electrocardiograma<br />
El corazón produce una pequeña corri<strong>en</strong>te <strong>el</strong>éctrica <strong>en</strong> cada <strong>la</strong>tido que<br />
pue<strong>de</strong> registrarse mediante un aparato l<strong>la</strong>mado <strong>el</strong>ectrocardiógrafo y <strong>el</strong> dibujo que se<br />
obti<strong>en</strong>e, se d<strong>en</strong>omina <strong>el</strong>ectrocardiograma (ECG).<br />
El ECG se realiza conectando los cables d<strong>el</strong><br />
<strong>el</strong>ectrocardiógrafo a <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, por medio <strong>de</strong> unas<br />
p<strong>la</strong>cas metálicas o pegatinas sujetas o pegadas a los<br />
tobillos, muñecas y pecho.<br />
El ECG permite analizar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y regu<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>de</strong> los <strong>la</strong>tidos y <strong>en</strong> muchos casos <strong>de</strong>terminar si falta<br />
riego al corazón.<br />
Ecocardiograma<br />
Es una prueba <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se utilizan<br />
ultrasonidos para obt<strong>en</strong>er una imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong><br />
corazón. Permite estudiar su tamaño y forma,<br />
así como <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
válvu<strong>la</strong>s cardíacas.<br />
Habitualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> prueba se realiza<br />
pasando un pequeño aparato (transductor) por<br />
<strong>la</strong> pared d<strong>el</strong> tórax, sobre <strong>la</strong> que se coloca un g<strong>el</strong><br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 44
que facilita <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> los ultrasonidos.<br />
Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aplicaciones más importantes <strong>de</strong> esta prueba es observar cómo se<br />
contrae <strong>el</strong> corazón <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un infarto <strong>de</strong> miocardio.<br />
Prueba <strong>de</strong> esfuerzo<br />
Permite conocer <strong>la</strong> capacidad que<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> corazón para realizar una<br />
<strong>de</strong>terminada actividad física y valorar <strong>la</strong><br />
eficacia d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to. Gracias a esta<br />
prueba, se pue<strong>de</strong> averiguar si aparec<strong>en</strong><br />
alteraciones cardiovascu<strong>la</strong>res durante<br />
<strong>el</strong> ejercicio que no se manifiestan <strong>en</strong><br />
reposo.<br />
La prueba <strong>de</strong> esfuerzo se pue<strong>de</strong> realizar andando sobre una cinta rodante o<br />
bi<strong>en</strong> pedaleando <strong>en</strong> una bicicleta estática. Una vez iniciada, cada tres minutos se<br />
increm<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma automática <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> esfuerzo, para que <strong>el</strong> corazón se vaya<br />
ac<strong>el</strong>erando hasta llegar a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong>seada. Se aum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> forma<br />
progresiva <strong>la</strong> v<strong>el</strong>ocidad, <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cinta o <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
bicicleta .<br />
Durante <strong>la</strong> exploración se mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca (<strong>la</strong>s<br />
pulsaciones) y <strong>la</strong> actividad d<strong>el</strong> corazón mediante <strong>el</strong> <strong>el</strong>ectrocardiograma. La prueba se<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>drá si aparecieran síntomas como dolor <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho, falta <strong>de</strong> aire, mareo,<br />
pali<strong>de</strong>z, sudoración fría o náuseas. También es motivo <strong>de</strong> susp<strong>en</strong>sión <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
alteraciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pulsaciones, <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial o <strong>el</strong> <strong>el</strong>ectrocardiograma.<br />
Es muy importante que se int<strong>en</strong>te realizar <strong>el</strong> máximo esfuerzo posible,<br />
llegando incluso al cansancio, para que los resultados sean fiables.<br />
La prueba su<strong>el</strong>e durar <strong>en</strong>tre 6-12 minutos<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 45
Cateterismo cardíaco<br />
Esta prueba facilita información sobre <strong>la</strong> forma, estructura y función d<strong>el</strong><br />
corazón (cuanta sangre bombea), <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s vasos y <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lesiones<br />
que pudieran t<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s arterias coronarias.<br />
Permite también reducir o suprimir <strong>la</strong>s<br />
estrecheces (est<strong>en</strong>osis) que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
arterias, di<strong>la</strong>tándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su interior.<br />
Para <strong>el</strong>lo, se emplean unos tubos<br />
<strong>de</strong> plástico finos, <strong>la</strong>rgos y flexibles<br />
(l<strong>la</strong>mados catéteres) que se introduc<strong>en</strong> a<br />
través <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arterias principales<br />
d<strong>el</strong> cuerpo como <strong>la</strong> arteria femoral (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
ingle) o una arteria d<strong>el</strong> brazo, y se hac<strong>en</strong><br />
llegar hasta <strong>el</strong> corazón.<br />
La coronariografía es una técnica que completa al cateterismo cardiaco y se<br />
realiza a <strong>la</strong> vez que este. Tras <strong>la</strong> inyección <strong>de</strong> un líquido especial (contraste) <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
sistema circu<strong>la</strong>torio, se consigu<strong>en</strong> ver, mediante rayos X, <strong>la</strong>s arterias coronarias. Esta<br />
técnica pone <strong>de</strong> manifiesto si exist<strong>en</strong> obstrucciones o estrecheces <strong>en</strong> <strong>la</strong>s arterias<br />
coronarias, su localización exacta, <strong>el</strong> número <strong>de</strong> arterias afectadas o <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s lesiones (estrechami<strong>en</strong>tos).<br />
Para realizar <strong>el</strong> cateterismo se anestesia <strong>la</strong> zona (anestesia local para que <strong>la</strong><br />
exploración no resulte dolorosa) y se hace un pequeño corte <strong>en</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> para introducir<br />
los catéteres. En todo mom<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> proceso está contro<strong>la</strong>do mediante rayos X.<br />
Como cualquier actuación médica ti<strong>en</strong>e riesgos, sin embargo <strong>el</strong> cateterismo se<br />
indica cuando hay datos <strong>de</strong> que pue<strong>de</strong> haber alguna obstrucción importante <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
coronarias. Por esta razón, <strong>el</strong> riesgo es siempre m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> b<strong>en</strong>eficio que<br />
proporciona <strong>la</strong> información que se obti<strong>en</strong>e. Durante <strong>la</strong> prueba se pue<strong>de</strong> notar<br />
palpitaciones y s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> calor o sofoco tolerable y pasajera.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 46
Tras <strong>la</strong> realización d<strong>el</strong> cateterismo se retiran los catéteres y se comprime <strong>el</strong><br />
sitio <strong>de</strong> punción, para evitar <strong>el</strong> sangrado. Cuando se emplea <strong>la</strong> arteria <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingle<br />
su<strong>el</strong>e ser necesario estar algunas horas <strong>en</strong> reposo <strong>en</strong> <strong>la</strong> cama.<br />
Angiop<strong>la</strong>stia coronaria<br />
La angiop<strong>la</strong>stia coronaria consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona estrechada u<br />
obstruida <strong>de</strong> una arteria coronaria. Para <strong>el</strong>lo se introduce un catéter, como <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
cateterismo cardíaco, hasta llegar a <strong>la</strong> zona afectada. Una vez que <strong>el</strong> catéter ha<br />
alcanzado <strong>la</strong> zona con estrechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> arteria coronaria, un segundo catéter,<br />
más pequeño, con un balón <strong>en</strong> su punta, se pasa a través d<strong>el</strong> primero. Se pue<strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sar que se trata <strong>de</strong> una “tubería” que pasa por <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> otra. Cuando <strong>el</strong><br />
segundo catéter ha pasado a través d<strong>el</strong> primero, <strong>el</strong> balón permanece <strong>de</strong>shinchado;<br />
sin embargo, una vez que <strong>el</strong> extremo d<strong>el</strong> balón ha alcanzado <strong>la</strong> zona estrechada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
arteria coronaria, es inf<strong>la</strong>do. Una vez inf<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> balón comprime <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca y aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />
diámetro d<strong>el</strong> vaso.<br />
Actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes se completa <strong>la</strong> angiop<strong>la</strong>stia<br />
colocando un “st<strong>en</strong>t” que es una mal<strong>la</strong> metálica <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> mu<strong>el</strong>le o tubo que hace<br />
que <strong>la</strong> arteria que<strong>de</strong> más abierta y con m<strong>en</strong>or riesgo <strong>de</strong> que se vu<strong>el</strong>va a estrechar.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 47
Cirugía <strong>de</strong> revascu<strong>la</strong>rización coronaria (By-pass, injerto o pu<strong>en</strong>te<br />
coronario)<br />
Consiste <strong>en</strong> realizar injertos con arterias o v<strong>en</strong>as<br />
d<strong>el</strong> propio paci<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s arterias coronarias<br />
obstruidas. Se conecta <strong>la</strong> aorta con <strong>la</strong> arteria coronaria<br />
<strong>en</strong>ferma, salvando <strong>la</strong> estrechez por medio <strong>de</strong> una v<strong>en</strong>a<br />
(g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te extraída <strong>de</strong> <strong>la</strong> pierna) o una arteria d<strong>el</strong><br />
tórax (mamaria) o d<strong>el</strong> brazo (radial), permiti<strong>en</strong>do así <strong>el</strong><br />
paso <strong>de</strong> sangre hasta <strong>la</strong> zona d<strong>el</strong> corazón que antes <strong>la</strong><br />
recibía <strong>en</strong> cantidad insufici<strong>en</strong>te,<br />
pero sin arreg<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
obstrucción.<br />
Aunque <strong>la</strong> cirugía es una forma <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to eficaz, no cura <strong>de</strong> forma<br />
<strong>de</strong>finitiva <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
La cirugía <strong>de</strong>be realizarse con anestesia g<strong>en</strong>eral, abri<strong>en</strong>do <strong>el</strong> tórax y,<br />
g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, con circu<strong>la</strong>ción extracorpórea.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 48
Capítulo 6: Sexualidad<br />
<br />
Actividad sexual <strong>de</strong>spués d<strong>el</strong> infarto <strong>de</strong> miocardio<br />
La reanudación <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad sexual <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un infarto <strong>de</strong> miocardio no<br />
supone un esfuerzo superior al que se realiza durante algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />
normales diarias. Necesita disponer <strong>de</strong> una capacidad<br />
funcional mínima para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong> sin riesgo<br />
apar<strong>en</strong>te. Prácticam<strong>en</strong>te todos <strong>la</strong>s personas que<br />
pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> esta <strong>en</strong>fermedad pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una<br />
vida sexual normal. Es fundam<strong>en</strong>tal iniciar<br />
precozm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> ejercicio, ya que <strong>el</strong><br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to produce mejoras físicas y psicológicas<br />
importantes.<br />
Tras un infarto <strong>de</strong> corazón, <strong>la</strong> actividad sexual <strong>en</strong> una pareja que previam<strong>en</strong>te<br />
mant<strong>en</strong>ía unas r<strong>el</strong>aciones satisfactorias, pue<strong>de</strong> sufrir cambios <strong>de</strong>bido a los miedos a<br />
posibles complicaciones, a <strong>la</strong> reaparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> angina <strong>de</strong> pecho o un nuevo infarto.<br />
Hay que <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muerte y <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> infarto durante <strong>el</strong> coito<br />
son muy bajos.<br />
Las personas con <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
pa<strong>de</strong>cer disfunción sexual, dada <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lesiones <strong>en</strong> los vasos sanguíneos, <strong>la</strong>s<br />
posibles alteraciones psicológicas y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s asociadas y <strong>la</strong> medicación que<br />
precisan para su tratami<strong>en</strong>to. Los profesionales sanitarios ac<strong>la</strong>rarán sus dudas y le<br />
asesorarán sobre posibles tratami<strong>en</strong>tos.<br />
Si no existe contraindicación médica, se pue<strong>de</strong> reiniciar esta actividad a partir<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda semana d<strong>el</strong> alta hospita<strong>la</strong>ria, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>be ser una <strong>de</strong>cisión conjunta <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> pareja.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 49
Cómo se pue<strong>de</strong> autoevaluar <strong>la</strong> capacidad funcional mínima para<br />
mant<strong>en</strong>er una r<strong>el</strong>ación sexual<br />
Camine 1 km. <strong>en</strong> 10-12 minutos, aproximadam<strong>en</strong>te a una v<strong>el</strong>ocidad <strong>de</strong> 5 km/h<br />
sobre terr<strong>en</strong>o l<strong>la</strong>no (fase preorgásmica) y suba <strong>de</strong>spués unas escaleras <strong>de</strong> dos<br />
p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> altura sin <strong>de</strong>scanso <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>el</strong><strong>la</strong>no (fase orgásmica) no <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do aparecer<br />
dolor ni fatiga durante <strong>el</strong> esfuerzo.<br />
Recom<strong>en</strong>daciones ante <strong>la</strong> actividad sexual<br />
Es importante <strong>el</strong> diálogo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pareja para cons<strong>en</strong>suar<br />
una actividad sexual gratificante para ambos.<br />
• Aum<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> periodo <strong>de</strong> caricias y estimu<strong>la</strong>ción para<br />
una mejor adaptación cardiaca.<br />
• El lugar <strong>el</strong>egido <strong>de</strong>be ser conocido y cómodo, para evitar <strong>el</strong> posible<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estrés, con una temperatura ambi<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuada, evitando <strong>la</strong>s<br />
temperaturas extremas o con una conc<strong>en</strong>tración <strong>el</strong>evada <strong>de</strong> humedad.<br />
• Evitar posiciones forzadas que requieran un gran esfuerzo físico para<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> postura.<br />
• Elija junto con su pareja <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to más r<strong>el</strong>ajado posible, posiblem<strong>en</strong>te<br />
tras <strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso nocturno o <strong>la</strong> siesta.<br />
• Evite mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cansancio, si pres<strong>en</strong>ta un estado emocional muy<br />
int<strong>en</strong>so (<strong>en</strong>fado, euforia), <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comidas abundantes y consumo<br />
mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> alcohol, o si se ha realizado algún esfuerzo importante.<br />
• Si durante <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación sexual apareciera dolor, fatiga o malestar int<strong>en</strong>so,<br />
susp<strong>en</strong>da <strong>la</strong> actividad y tome <strong>la</strong> cafinitrina sublingual como le han<br />
aconsejado . Convi<strong>en</strong>e que lo consulte con <strong>el</strong> profesional que le trata para<br />
valorar su actual estado <strong>de</strong> salud y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to pautado.<br />
Las personas que están tomando nitratos para <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong>, bi<strong>en</strong> por vía oral,<br />
como <strong>el</strong> nitrato <strong>de</strong> isosorbi<strong>de</strong> o nitroglicerina <strong>en</strong> parches, no pued<strong>en</strong> tomar<br />
medicam<strong>en</strong>tos para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia sexual tipo sild<strong>en</strong>afilo (Viagra®),<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 50
vard<strong>en</strong>afilo (Levitra®), tada<strong>la</strong>filo (Cialis®) o simi<strong>la</strong>res. La utilización conjunta <strong>de</strong> los<br />
nitratos con esos medicam<strong>en</strong>tos está contraindicada porque pue<strong>de</strong> provocarle una<br />
hipot<strong>en</strong>sión muy grave. Si utiliza estas medicaciones y acu<strong>de</strong> a un hospital por<br />
síntomas coronarios, <strong>de</strong>be avisar <strong>de</strong> que los ha tomado.<br />
Los sistemas <strong>de</strong> vacío, los supositorios uretrales, cremas e inyecciones<br />
intracavernosas <strong>de</strong> alprostadilo (Caverject®), para mejorar <strong>la</strong> disfunción eréctil , han<br />
<strong>de</strong> ser valo<strong>la</strong>das por <strong>el</strong> personal sanitario.<br />
Las mujeres con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser asesoradas sobre<br />
<strong>la</strong> seguridad y <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los métodos anticonceptivos y <strong>el</strong> embarazo cuando<br />
sea apropiado.<br />
En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> sequedad vaginal o molestias <strong>en</strong> <strong>el</strong> coito vaginal, se pued<strong>en</strong><br />
aplicar cremas hidratantes, no estando contraindicadas <strong>la</strong>s cremas con estróg<strong>en</strong>os.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 51
Capítulo 7: Signos <strong>de</strong> alerta coronarios<br />
Qué hacer si me aparece dolor o presión <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho<br />
Las personas con infarto agudo <strong>de</strong><br />
corazón y sus familiares cercanos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
conocer los signos y síntomas <strong>de</strong> alerta<br />
coronarios así como <strong>la</strong>s medidas a tomar <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
El dolor torácico es <strong>el</strong> principal síntoma<br />
que aparece ante una angina o un infarto <strong>de</strong><br />
corazón. Su<strong>el</strong>e localizarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong><br />
pecho y es <strong>de</strong>scrito como opresión, s<strong>en</strong>sación<br />
<strong>de</strong> agarrotami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> peso o quemazón. A<br />
veces, pue<strong>de</strong> ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a <strong>la</strong> espalda, <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo,<br />
<strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong>, hombro izquierdo y/o ambos brazos. También pue<strong>de</strong> acompañarse <strong>de</strong><br />
sudoración fría, malestar g<strong>en</strong>eral, náuseas, vómitos, s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> aire,<br />
mareos.<br />
En personas con diabetes, <strong>en</strong> ancianos y mujeres, <strong>el</strong> dolor causado por <strong>la</strong><br />
angina o <strong>el</strong> infarto pue<strong>de</strong> no pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s características anteriores.<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>antes son <strong>el</strong> ejercicio y <strong>el</strong> estrés<br />
emocional, aunque también pue<strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong> reposo.<br />
Ejemplos <strong>de</strong> dolor <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho que no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los rasgos típicos d<strong>el</strong> infarto son<br />
<strong>el</strong> dolor que aum<strong>en</strong>ta con los movimi<strong>en</strong>tos respiratorios, con <strong>la</strong> tos, con los cambios<br />
<strong>de</strong> postura, <strong>el</strong> dolor muy localizado con <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> un <strong>de</strong>do, <strong>el</strong> provocado con <strong>la</strong><br />
palpación, o <strong>el</strong> dolor muy prolongado que se manti<strong>en</strong>e durante varias horas o días.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 52
¿Qué hacer ante una crisis <strong>de</strong> dolor?<br />
Aguantar <strong>el</strong> dolor no ti<strong>en</strong>e ninguna v<strong>en</strong>taja y recuer<strong>de</strong> que cuanto antes se<br />
haga <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> infarto, m<strong>en</strong>ores serán <strong>la</strong>s secu<strong>el</strong>as que qued<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
corazón.<br />
Lo primero que <strong>de</strong>be hacer si aparece <strong>el</strong> dolor, es interrumpir lo que esté<br />
haci<strong>en</strong>do y si es posible s<strong>en</strong>tarse o acostarse. Póngase una tableta masticada <strong>de</strong><br />
Cafinitrina®), nitroglicerina o una dosis <strong>de</strong> spray <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua. Si <strong>en</strong>tre 5 -10<br />
minutos <strong>el</strong> dolor no ha cedido, póngase una segunda dosis. Si pasados otros 10<br />
minutos sigue sin ce<strong>de</strong>r, tome <strong>la</strong> tercera dosis y acuda al hospital más próximo, o<br />
avise al 112.<br />
La cafinitrina o <strong>la</strong> nitroglicerina pue<strong>de</strong> provocar que <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión arterial baje,<br />
aparezcan mareos, dolor <strong>de</strong> cabeza o palpitaciones, por lo que es recom<strong>en</strong>dable que<br />
cuando <strong>la</strong> tome esté s<strong>en</strong>tado o tumbado y que no se incorpore ni levante <strong>en</strong> los<br />
sigui<strong>en</strong>tes 20 minutos. Este dolor <strong>de</strong> cabeza es transitorio (<strong>de</strong>saparece <strong>en</strong><br />
aproximadam<strong>en</strong>te 1 hora).<br />
Una interacción que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta es <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> nitroglicerina/<br />
cafinitrina con <strong>la</strong>s medicaciones que pued<strong>en</strong> utilizar los hombres para <strong>la</strong> DISFUNCIÓN<br />
ERECTIL (pastil<strong>la</strong>s para mant<strong>en</strong>er r<strong>el</strong>aciones sexuales como sild<strong>en</strong>afilo (Viagra®),<br />
vard<strong>en</strong>afilo (Levitra®), tada<strong>la</strong>filo (Cialis®) o avanafilo (Spedra®).<br />
Si ha utilizado nitroglicerina o cafinitrina no podría utilizar <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
dos días medicaciones para <strong>la</strong> disfunción eréctil. De igual modo, si ha utilizado<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 53
medicación para <strong>la</strong> disfunción eréctil <strong>en</strong> los dos días previos no pue<strong>de</strong> utilizar<br />
nitroglicerina o cafinitrina sublingual. Es algo que <strong>de</strong>be conocer su médico, así como<br />
los médicos que le ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma urg<strong>en</strong>te por un dolor <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho u otra<br />
sintomatología.<br />
Las pastil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> un <strong>en</strong>vase <strong>de</strong> plástico, protegerse <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz<br />
y recuer<strong>de</strong> que caducan y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cambiarse <strong>en</strong>tre los 3 y 6 meses (sobre todo si<br />
abre mucho <strong>el</strong> bote o <strong>la</strong>s usa <strong>en</strong> pastillero). El spray no precisa r<strong>en</strong>ovarlo con tanta<br />
frecu<strong>en</strong>cia.<br />
Resumi<strong>en</strong>do…<br />
1<br />
Procure mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> calma<br />
2<br />
Siéntese o túmbese para tomar<br />
<strong>la</strong> cafinitrina/nitroglicerina<br />
3<br />
Ponga 1 tableta <strong>de</strong> cafinitrina o 1-2 pulverizaciones <strong>de</strong><br />
spray <strong>de</strong> nitroglicerina <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua<br />
Mueva <strong>la</strong> tableta si es necesario: si nota s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> calor u<br />
hormigueo vu<strong>el</strong>va a recolocar <strong>la</strong> pastil<strong>la</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
4<br />
Si a los 5-10 minutos <strong>el</strong> dolor no ce<strong>de</strong>, tome una 2ª dosis<br />
<strong>de</strong> cafinitrina/nitroglicerina<br />
Si a los 5-10 minutos <strong>el</strong> dolor no ce<strong>de</strong>, tome una 3ª dosis<br />
<strong>de</strong> cafinitrina/nitroglicerina y acuda al hospital (no <strong>de</strong>be<br />
conducir) o l<strong>la</strong>me al 112<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 54
Capítulo 8: Nueve consejos para cuidarse tras un infarto <strong>de</strong><br />
miocardio o angina<br />
1. Es recom<strong>en</strong>dable seguir <strong>la</strong>s instrucciones recibidas <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospital antes d<strong>el</strong> alta y<br />
acudir a su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud para <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to por <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria.<br />
2. DEJAR DE FUMAR. Si ha pa<strong>de</strong>cido angor inestable o infarto agudo <strong>de</strong> miocardio<br />
evitar durante <strong>la</strong>s primeras semanas tomar sustitutivos <strong>de</strong> nicotina por su cu<strong>en</strong>ta<br />
(chicles, parches, spray,…). Consulte siempre con un profesional.<br />
3. Lleve una dieta cardiosaludable:<br />
• Procure un consumo frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> frutas, verduras (5 porciones diarias) y <strong>de</strong><br />
pescado.<br />
• Reduzca <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> grasas no recom<strong>en</strong>dadas, colesterol y sal (revise <strong>la</strong><br />
composición <strong>de</strong> los productos que figura <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etiquetas).<br />
• Limite <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> alcohol.<br />
4. Mant<strong>en</strong>ga un peso a<strong>de</strong>cuado.<br />
5. Realice ejercicio físico, aum<strong>en</strong>tando su int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> forma progresiva hasta<br />
alcanzar al m<strong>en</strong>os una hora <strong>de</strong> marcha cinco días a <strong>la</strong> semana. Incorpore un estilo<br />
<strong>de</strong> vida activo <strong>en</strong> su rutina diaria.<br />
6. Siga los consejos para <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión y <strong>el</strong> colesterol, son<br />
factores <strong>de</strong> riesgo.<br />
7. Mant<strong>en</strong>ga a raya <strong>el</strong> estrés, utilice técnicas s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ajación.<br />
8. Vacunarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> gripe.<br />
9. LLEVE SIEMPRE CONSIGO LOS COMPRIMIDOS <strong>de</strong> nitroglicerina sublingual <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
pastillero, recuer<strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovarlos cada 3 o 6 meses. En caso <strong>de</strong> dolor torácico, <strong>de</strong>be<br />
s<strong>en</strong>tarse, respirar l<strong>en</strong>ta y profundam<strong>en</strong>te y si no ce<strong>de</strong>, tome un comprimido<br />
sublingual. Si <strong>el</strong> dolor no <strong>de</strong>saparece, vu<strong>el</strong>va a tomar un segundo comprimido a los<br />
5 -10 minutos. Si no ce<strong>de</strong> con éste, tome un tercer comprimido y diríjase<br />
rápidam<strong>en</strong>te al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias más cercano o l<strong>la</strong>me al 112.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 55
Refer<strong>en</strong>cias<br />
- Rehabilitación Cardiaca <strong>en</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria. Guía <strong>de</strong> apoyo para <strong>el</strong> profesional <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermería. Red <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> Cuidados Cardiovascu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Asturias (REccAP-Astur).<br />
Oviedo: Sociedad <strong>de</strong> Enfermería <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>de</strong> Asturias; 2012.<br />
- Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición. Madrid: Sección <strong>de</strong> Cardiopatía Isquémica y<br />
Unida<strong>de</strong>s Coronarias. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología; 2010.<br />
- Maroto JM (coordinador) et al. Rehabilitación cardiaca. Edita: Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Cardiología; 2009. Disponible <strong>en</strong>: http://secardiologia.es/images/publicaciones/libros/<br />
rehabilitacion-cardiaca.pdf<br />
- Guía <strong>de</strong> ejercicios para paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r. Edita: Servicio Andaluz<br />
<strong>de</strong> Salud. Hospital Regional <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga. 2014.<br />
- Rehabilitación cardiaca y prev<strong>en</strong>ción secundaria. Todo lo que <strong>de</strong>bo saber tras sufrir un<br />
infarto <strong>de</strong> miocardio o angina <strong>de</strong> pecho. Información para paci<strong>en</strong>tes y familiares. P<strong>la</strong>n<br />
integral <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong>s Cardiopatías. P<strong>la</strong>n Integral <strong>de</strong> Tabaquismo. Edita: Servicio<br />
Andaluz <strong>de</strong> Salud, Consejería <strong>de</strong> Salud; 2011. Disponible <strong>en</strong>: http://<br />
www.junta<strong>de</strong>andalucia.es/servicioandaluz<strong>de</strong>salud/library/p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>s/externa.asp?pag=../../<br />
publicaciones/datos/506/pdf/Rehabilitacion_Cardiaca.pdf<br />
- De <strong>la</strong> Torre MV et al. Consejos para personas que han superado una angina o un infarto:<br />
una segunda oportunidad. Edita: Junta <strong>de</strong> Andalucía, Consejería <strong>de</strong> Salud; 2011.<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.junta<strong>de</strong>andalucia.es/servicioandaluz<strong>de</strong>salud/library/p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>s/<br />
externa.asp?pag=../../publicaciones/datos/507/pdf/<br />
UNA%20SEGUNDA%20OPORTUNIDAD.pdf<br />
- So<strong>la</strong>no S et al. Manual <strong>de</strong> tabaquismo. Tercera edición. Edita: SEPAR (Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Neumología y Cirugía Torácica) y Elsevier Masson; 2012<br />
- De Higes EB, Perera L (coord) et al. Manejo diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tabaquismo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
práctica clínica diaria. Manual SEPAR <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos. Edita: RESPIRA-Fundación<br />
Españo<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Pulmón-SEPAR; 2015.<br />
- Portuondo MY et al. Manual <strong>de</strong> Enfermería . Prev<strong>en</strong>ción y Rehabilitación cardiaca. Madrid:<br />
Asociación Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Enfermería <strong>en</strong> Cardiología; 2009. Disponible <strong>en</strong> http://<br />
www.<strong>en</strong>fermeria<strong>en</strong>cardiologia.com/publicaciones/manuales/prev<strong>en</strong>/in<strong>de</strong>x.htm.<br />
- Royo MA. La alim<strong>en</strong>tación y <strong>el</strong> consumidor. Madrid. Escu<strong>el</strong>a Nacional <strong>de</strong> Sanidad, Instituto<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 56
<strong>de</strong> Salud Carlos III; 2013. Disponible <strong>en</strong>: http://gesdoc.isciii.es/gesdoccontroller?<br />
action=download&id=19/02/2014-a6a60b4c7b.<br />
- Ud<strong>el</strong>l JA et al. Association Betwe<strong>en</strong> Influ<strong>en</strong>za Vaccination and Cardiovascu<strong>la</strong>r Outcomes in<br />
High-Risk Pati<strong>en</strong>ts. JAMA. 2013;310(16):1711-1720. doi:10.1001/jama.2013.279206.<br />
- Harvard T.H. Chan School of Public Health. The Nutrition Source. El p<strong>la</strong>to para comer<br />
saludable (Spanish). Página web: http://www.hsph.harvard.edu/nutritionsource/healthyeating-p<strong>la</strong>te/trans<strong>la</strong>tions/spanish/<br />
- Astursalud (Portal <strong>de</strong> Salud d<strong>el</strong> Principado <strong>de</strong> Asturias). P<strong>la</strong>to saludable. Página web:<br />
https://www.asturias.es/Astursalud/Ficheros/AS_Salud%20Publica/<br />
AS_Promocion%20<strong>de</strong>%20<strong>la</strong>%20Salud/ESTRATEGIA%20NAOS/P<strong>la</strong>toSaludable%2072ppp.pdf<br />
- Socarrás MM, Bolet M. Alim<strong>en</strong>tación saludable y nutrición <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
cardiovascu<strong>la</strong>res. Revista Cubana <strong>de</strong> Investigaciones Biomédicas.2010; 29(3): 353-363.<br />
- Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación, Nutrición y Dietática (FESNAD).<br />
Cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong>s grasas y aceites <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> adulta;<br />
postura <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tación, Nutrición y Dietética.<br />
Nutrición Hospita<strong>la</strong>ria 2015; 32 (2): 435-477.<br />
- Kuppers V. El efecto actitud. 8ª edición: Ediciones Invisibles; 2012.<br />
- Lizcano A, et al. Cua<strong>de</strong>rno d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te: <strong>autocuidado</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res. Primera edición.<br />
Sociedad <strong>de</strong> Enfermería Madrileña <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria; 2012. Página web:<br />
www.semap.org.<br />
- Osaki<strong>de</strong>tza. Cuida tu corazón: Recom<strong>en</strong>daciones Post-infarto / Uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cafinitrina y<br />
nitroglicerina (hoja <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones). Disponible <strong>en</strong>: http://<br />
www.osaki<strong>de</strong>tza.euskadi.eus/corazon/<br />
- Maroto-Montero JM et al. Disfunción eréctil <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes incluidos <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong><br />
rehabilitación cardiaca. Rev Esp Cardiol. 2008;61:917-22. DOI: 10.1157/13125512 .<br />
Dirección web: http://www.revespcardiol.org/es/disfuncion-erectil-paci<strong>en</strong>tes-incluidos-un/<br />
articulo/13125512/<br />
- Levine GN et al. Sexual Activity and Cardiovascu<strong>la</strong>r Disease: a sci<strong>en</strong>tific statem<strong>en</strong>t from the<br />
American Heart Association. Circu<strong>la</strong>tion.2012; 125 (8): 1058-1072. DOI: 10.1161/CIR.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 57
0b013e3182447787. Dirección web: http://circ.ahajournals.org/cont<strong>en</strong>t/125/8/1058<br />
- Fundación españo<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Corazón [se<strong>de</strong> Web]. [acceso <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016]. El sexo<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un infarto. Disponible <strong>en</strong>: <br />
http://www.fundaciond<strong>el</strong>corazon.com/ejercicio/sexo-y-corazon/263-<strong>el</strong>-sexo-<strong>de</strong>spues-d<strong>el</strong>infarto.html<br />
Recursos web y blogs<br />
- Fundación Españo<strong>la</strong> d<strong>el</strong> Corazón [se<strong>de</strong> web]. Disponible <strong>en</strong>:<br />
www.fundaciond<strong>el</strong>corazon.com<br />
- Base <strong>de</strong> Datos Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Composición <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos. Ministerio <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia e Innovación.<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.bedca.net/bdpub/in<strong>de</strong>x.php<br />
- Nutrición y Actividad Física. Estrategia NAOS. Ag<strong>en</strong>cia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Consumo, Seguridad<br />
Alim<strong>en</strong>taria y Nutrición. Disponible <strong>en</strong>: http://www.aecosan.msssi.gob.es/AECOSAN/web/<br />
subhomes/nutricion/aecosan_nutricion.shtml<br />
- Lopez Heras D. Medicina <strong>de</strong> Familia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Red [blog personal]. Consejos para <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
fumar. [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016]. Disponible <strong>en</strong>: http://www.drlopezheras.com/p/<strong>de</strong>jar<strong>de</strong>-fumar.html<br />
- Hipert<strong>en</strong>sión arterial y consumo <strong>de</strong> tabaco. Sociedad Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />
[se<strong>de</strong> web]. Actualizado a 12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2011 [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016].<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.saha.org.ar/hipert<strong>en</strong>sion-y-tabaco.php<br />
Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es<br />
- Guía d<strong>el</strong> <strong>en</strong>fermo coronario. Décima edición. Madrid: Sección <strong>de</strong> Cardiopatía Isquémica y<br />
Unida<strong>de</strong>s Coronarias. Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Cardiología; 2010.<br />
- John Hopkins Medicine [se<strong>de</strong> web]. Cardiac Catheterization. [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016].<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.hopkinsmedicine.org/healthlibrary/test_procedures/<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r/cardiac_catheterization_procedure_92,p07964/<br />
- Wikiversity [se<strong>de</strong> web]. [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016]. Disponible <strong>en</strong>: https://<br />
<strong>en</strong>.wikiversity.org/wiki/Wikiversity:Main_Page.<br />
- Wikimedia Commons [se<strong>de</strong> web]. [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016]. Disponible <strong>en</strong>: https://<br />
commons.wikimedia.org/wiki/Main_Page<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 58
- Nucleus Medical Media [se<strong>de</strong> web]. Cardiovascu<strong>la</strong>r System. [acceso 19 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016].<br />
Disponible <strong>en</strong>: http://www.nucleuscatalog.com/cardiovascu<strong>la</strong>r-system/search?<br />
search_category=3556.<br />
<strong>Educación</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>autocuidado</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>cardiopatía</strong> <strong>isquémica</strong>. Guía d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. SEAPA 59