Tertulia. Intervención en el Cementerio de la Recoleta
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
tertulia<br />
Interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> recoleta<br />
Nicolás Varchausky<br />
Eduardo Molinari<br />
(directores)
Colección Música y ci<strong>en</strong>cia,<br />
dirigida por Pablo Di Liscia<br />
Serie Arte sonoro<br />
dirigida por Nicolás Varchausky<br />
Uni ver si dad Na cio nal <strong>de</strong> Quil mes<br />
Rector<br />
Mario E. Lozano<br />
Vicerrector<br />
Alejandro Vil<strong>la</strong>r
tertulia
Nicolás Varchausky<br />
Eduardo Molinari<br />
(directores)<br />
tertulia<br />
Interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong><br />
Bernal, 2016
6
7
8 <strong>Tertulia</strong><br />
40 Peristilo<br />
1 Facundo Quiroga<br />
2 Manu<strong>el</strong> Dorrego<br />
3 Corn<strong>el</strong>io Saavedra<br />
4 Mariquita Sánchez <strong>de</strong> Thompson<br />
5 Remedios <strong>de</strong> Esca<strong>la</strong>da <strong>de</strong> San Martín<br />
6 Alfredo Pa<strong>la</strong>cios<br />
7 Dominguito Sarmi<strong>en</strong>to<br />
8 Juan Bautista Alberdi<br />
9 Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas<br />
10 Juan Lavalle<br />
11 Eduardo Lonardi<br />
12 Panteón d<strong>el</strong> Partido Radical<br />
13 Luis Áng<strong>el</strong> Firpo<br />
14 Enrique Mosconi<br />
15 Hermes Quijada<br />
16 Carlos P<strong>el</strong>legrini<br />
17 Pedro Eug<strong>en</strong>io Aramburu<br />
18 Julio Arg<strong>en</strong>tino Roca<br />
19 Macedonio Fernán<strong>de</strong>z<br />
20 Oliverio Girondo<br />
21 Ramón L. Falcón<br />
22 Caídos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra d<strong>el</strong> Paraguay<br />
23 José Félix Uriburu<br />
24 José Hernán<strong>de</strong>z<br />
25 David All<strong>en</strong>o<br />
26 Roque Sá<strong>en</strong>z Peña<br />
27 Luis Vernet<br />
28 Vic<strong>en</strong>te López y P<strong>la</strong>nes<br />
29 Eva Duarte <strong>de</strong> Perón<br />
30 Martín Karadagián<br />
31 Rufina Cambaceres<br />
32 Domingo Faustino Sarmi<strong>en</strong>to<br />
33 Liliana Crociati <strong>de</strong> Szaszak<br />
34 Bartolomé Mitre<br />
35 Alberto Williams<br />
36 Martín <strong>de</strong> Álzaga<br />
37 Julia S<strong>el</strong>ma Ocampo<br />
38 Familia Borges<br />
39 Remanso<br />
● Faro<strong>la</strong>s<br />
▲ Brúju<strong>la</strong>
<strong>Tertulia</strong> 9
Índice<br />
Pres<strong>en</strong>tación / 15<br />
Pablo Di Liscia<br />
<strong>Tertulia</strong>, una interv<strong>en</strong>ción sonora y visual / 17<br />
Nicolás Varchausky y Eduardo Molinari<br />
El Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong> Norte / 20<br />
Gabri<strong>el</strong> Di Meglio<br />
Primera parte. Más allá<br />
Laberinto polifónico<br />
El rayo y <strong>el</strong> tru<strong>en</strong>o / 29<br />
Nicolás Varchausky y Eduardo Molinari<br />
Barajando <strong>el</strong> mazo / 33<br />
Eduardo Molinari<br />
Raps, sincronías y ecos: organización<br />
musical <strong>en</strong> <strong>Tertulia</strong> / 37<br />
Nicolás Varchausky<br />
Caja <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />
La Brúju<strong>la</strong>: preguntando caminamos / 45<br />
Eduardo Molinari<br />
Archivo pais: cuatro hipótesis <strong>de</strong> trabajo / 53<br />
Nicolás Varchausky<br />
Nacemos a <strong>la</strong> historia / 61<br />
Pablo Chim<strong>en</strong>ti<br />
Voces d<strong>el</strong> más allá, más acá / 65<br />
Hernán Kerlleñevich<br />
El espacio <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño sonoro / 69<br />
Dani<strong>el</strong> Hernán<strong>de</strong>z<br />
Luces para los muertos, luces para los vivos / 77<br />
Matías S<strong>en</strong>dón<br />
El mazo<br />
Sincronía 1. Campanas / 84<br />
Sincronía 2. C<strong>la</strong>rines + vi<strong>en</strong>tos / 94<br />
Sincronía 3. Hay cadáveres / 106<br />
Sincronía 4. Malón / 116<br />
Sincronía 5. Fusi<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to / 128<br />
Sincronía 6. Himno / 148<br />
Sincronía 7. Golem + <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos / 156
Segunda parte. Más acá<br />
Haz <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos<br />
<strong>Tertulia</strong>(s), converg<strong>en</strong>cia / 173<br />
Diego Sztulwark<br />
El Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>Recoleta</strong><br />
fue un lugar sagrado / 181<br />
Laura Gerscovich<br />
Los ininvisibles / 193<br />
Julián D’Angiolillo<br />
La oveja negra / 199<br />
Eduardo Molinari<br />
Preguntas not-able / 203<br />
Nicolás Varchausky y Eduardo Molinari<br />
Limbo<br />
Aqu<strong>el</strong>lo que <strong>el</strong> arte <strong>de</strong>v<strong>el</strong>a / 233<br />
Gris<strong>el</strong>da Soriano<br />
autores / 251<br />
TERTULIA<br />
Equipo tertuliano / 254<br />
Track list / 255<br />
Producción musical / 260<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos / 261<br />
Apariciones<br />
Legba y Gaby / 209<br />
Eduardo Molinari<br />
El cuerpo como lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia / 215<br />
Cristian Forte<br />
De perros que cantan, muertos<br />
que char<strong>la</strong>n y cam<strong>el</strong>los ciegos / 219<br />
<strong>el</strong> Zambullista<br />
Composiciones musicales<br />
tertulia.blog.unq.edu.ar
A mi papá Jorge,<br />
que ya forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Tertulia</strong><br />
NV<br />
A mis padres, Amalia y Ricardo<br />
EM
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Pablo Di Liscia<br />
El libro <strong>Tertulia</strong>, interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong>,<br />
<strong>de</strong> Nicolás Varchausky y Eduardo Molinari, es <strong>el</strong><br />
primer título <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Arte sonoro, que dirige <strong>el</strong> mismo<br />
Varchausky e integra <strong>la</strong> colección Música y ci<strong>en</strong>cia.<br />
Seguram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este mismo instante hay artistas<br />
e investigadores que están <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do nuevos<br />
sesgos d<strong>el</strong> arte sonoro. Esta serie pret<strong>en</strong><strong>de</strong> inaugurar<br />
una manera peculiar <strong>de</strong> interrogarlos a través <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> realim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre lo investigado y lo producido<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> un formato <strong>de</strong> edición original.<br />
<strong>Tertulia</strong> pres<strong>en</strong>ta una memoria <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
concepción y realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra homónima (Varchausky<br />
y Molinari, 2005), como así también <strong>la</strong>s reflexiones<br />
<strong>de</strong> sus creadores y <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> su<br />
equipo <strong>de</strong> producción. La característica transdisciplinaria<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>Tertulia</strong> no impi<strong>de</strong> que se involucre<br />
al arte sonoro <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su misma raíz, sino más<br />
bi<strong>en</strong> lo contrario, porque su concepción sería imp<strong>en</strong>sable<br />
sin este.<br />
Sin embargo, <strong>de</strong>finir con precisión <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> expresión “arte sonoro” es difícil, ya que sus cultores<br />
no adscrib<strong>en</strong> a un solo género artístico consolidado<br />
y porque estos géneros han producido ya múltiples<br />
hibridaciones. Tal vez una aproximación a sus<br />
rasgos fundam<strong>en</strong>tales pueda arrojar alguna luz sobre<br />
su naturaleza y, a <strong>la</strong> vez, mostrar cómo estos se manifiestan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>Tertulia</strong>.<br />
En primer lugar, <strong>el</strong> material d<strong>el</strong> arte sonoro, que<br />
ya no es <strong>el</strong> sonido <strong>en</strong>capsu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estructuras jerárquicas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> música, sino que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a todas<br />
15
16 <strong>Tertulia</strong><br />
sus manifestaciones, hasta aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que traspasa<br />
sus propios límites (tal como <strong>el</strong> ultra y <strong>el</strong> infrasonido).<br />
El material fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>Tertulia</strong> está<br />
constituido por voces <strong>de</strong> personajes históricos extraídas<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes archivos docum<strong>en</strong>tales, pero también<br />
por muchos sonidos tales como los <strong>de</strong> animales,<br />
armas, gritos, objetos. La división que p<strong>la</strong>ntea Pierre<br />
Schaeffer <strong>en</strong>tre escucha reducida y escucha causal<br />
resulta así interrogada a través <strong>de</strong> un parpa<strong>de</strong>o<br />
constante que solo es posible cuando <strong>el</strong> sonido ti<strong>en</strong>e,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus rasgos físicos y su fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>,<br />
un espesor sociocultural.<br />
En segundo lugar, los medios d<strong>el</strong> arte sonoro. Y<br />
<strong>en</strong> este aspecto es <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se manifiesta con c<strong>la</strong>ridad<br />
<strong>la</strong> marca fuerte <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecnologías<br />
<strong>el</strong>ectrónico-digitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración y proceso<br />
<strong>de</strong> sonido, aunque actualm<strong>en</strong>te también se hayan integrado<br />
los objetos mecánicos cotidianos y <strong>la</strong> tecnología<br />
doméstica low-fi. En <strong>Tertulia</strong> se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> juego<br />
todos los recursos <strong>de</strong> realim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre manipu<strong>la</strong>ción<br />
tecnológica y semántica, que son una conquista<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> música <strong>el</strong>ectroacústica y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
música por computadoras, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación<br />
<strong>de</strong> sonidos individuales y <strong>de</strong> objetos sonoros hasta <strong>la</strong><br />
construcción <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>cias y su coordinación temporal<br />
<strong>en</strong> múltiples estratos <strong>de</strong> gran complejidad.<br />
En tercer lugar, los espacios. El arte sonoro se<br />
caracteriza también notablem<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> rechazo <strong>de</strong><br />
los espacios físicos que albergan <strong>la</strong>s manifestaciones<br />
musicales tradicionales, como <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> conciertos<br />
y <strong>el</strong> teatro <strong>de</strong> ópera y por <strong>la</strong> exploración sonora <strong>de</strong><br />
espacios alternativos y <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>tido sociocultural,<br />
tal como <strong>la</strong> que se realiza <strong>en</strong> <strong>Tertulia</strong>. ¿Y qué espacios…<br />
<strong>en</strong>tonces? Nada m<strong>en</strong>os que los <strong>de</strong> un cem<strong>en</strong>terio<br />
célebre <strong>de</strong> un barrio <strong>de</strong> “notables” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad<br />
Autónoma <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Aquí es preciso <strong>de</strong>stacar<br />
otra vez <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s tecnologías <strong>de</strong> sonido,<br />
específicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión sonora,<br />
que requirió <strong>de</strong> un cuidadoso diseño para contro<strong>la</strong>r<br />
<strong>la</strong>s imág<strong>en</strong>es virtuales <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> 40<br />
par<strong>la</strong>ntes ubicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong>.<br />
Pero también <strong>la</strong> resignificación sociocultural <strong>de</strong> lo sonoro,<br />
<strong>la</strong> carga histórica <strong>de</strong> los espacios, que exti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> acústica <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos o, acaso, recupera su lugar<br />
a <strong>la</strong> par <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>azami<strong>en</strong>to e hibridación <strong>de</strong><br />
géneros artísticos y comunicacionales, que <strong>de</strong>manda<br />
para <strong>la</strong> investigación d<strong>el</strong> arte sonoro una perspectiva<br />
interdisciplinaria. <strong>Tertulia</strong> propone una exploración<br />
sonora-visual <strong>de</strong> un espacio, int<strong>en</strong>ta extraer<br />
tanto sus resonancias como sus reflejos históricos.<br />
La proyección <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es (otra vez, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> archivos y objeto <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ciones tecnológicas)<br />
e iluminación <strong>en</strong> conjunción con <strong>el</strong> <strong>de</strong>spliegue<br />
sonoro ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> hacia una nueva y profunda manera<br />
<strong>de</strong> escuchar-ver que, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tanto<br />
esfuerzo por <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> nuestra historia, resulta<br />
imprescindible.
<strong>Tertulia</strong>, una<br />
interv<strong>en</strong>ción<br />
sonora y visual<br />
Nicolás Varchausky y Eduardo Molinari<br />
Este libro reúne reflexiones, testimonios, imág<strong>en</strong>es,<br />
sonidos y docum<strong>en</strong>tos gráficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia artística<br />
<strong>Tertulia</strong>, una obra transdisciplinaria concebida<br />
<strong>en</strong> 2004.<br />
<strong>Tertulia</strong> fue una interv<strong>en</strong>ción sonora y visual nocturna<br />
realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong> y producida<br />
por <strong>el</strong> V Festival Internacional <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />
(FIBA), ev<strong>en</strong>to bianual que reúne proyectos <strong>de</strong> música,<br />
teatro y danza, tanto locales como internacionales.<br />
En aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> edición d<strong>el</strong> Festival, <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2005,<br />
se inauguró una nueva sección l<strong>la</strong>mada Proyecto Cruce,<br />
<strong>de</strong>dicada a producir interv<strong>en</strong>ciones artísticas interdisciplinarias<br />
<strong>en</strong> espacios públicos, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />
artes visuales. Algo más <strong>de</strong> 30 artistas fueron convocados<br />
por <strong>el</strong> Festival para que pres<strong>en</strong>taran propuestas<br />
para <strong>la</strong> nueva sección, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales fueron <strong>el</strong>egidas<br />
solo cuatro para ser producidas, <strong>Tertulia</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
El proyecto propuso una conversación metafórica<br />
con nuestros ancestros a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
con sonidos e imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> 40 sepulturas, tumbas y<br />
mausoleos y otros puntos específicos d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> su mayoría, a figuras históricas,<br />
próceres y “héroes” nacionales, personalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cultura y <strong>la</strong> política, pero también a personajes m<strong>en</strong>os<br />
conocidos cuya pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio se volvió<br />
parte <strong>de</strong> su folklore. <strong>Tertulia</strong> involucró a un equipo<br />
<strong>de</strong> 15 personas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales había músicos, artistas<br />
visuales, escritores, poetas, técnicos, iluminadores,<br />
realizadores, historiadores y dramaturgos. Fue<br />
producida a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> casi un año e implicó inves-<br />
17
18 <strong>Tertulia</strong><br />
tigaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, <strong>el</strong> archivo<br />
<strong>de</strong> eter (Escu<strong>el</strong>a Terciaria <strong>de</strong> Estudios Radiofónicos),<br />
y <strong>en</strong> archivos privados y on line.<br />
Cuando <strong>el</strong> Festival anunció públicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> propuesta,<br />
se inició otra tertulia política, mediática y<br />
legal, extramuros, cuyo tono provocó una cobertura<br />
masiva <strong>en</strong> los medios. Vecinos autod<strong>en</strong>ominados<br />
“notables” d<strong>el</strong> barrio <strong>de</strong> <strong>Recoleta</strong> <strong>en</strong> conjunto con<br />
<strong>la</strong> Asociación Amigos d<strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong><br />
pres<strong>en</strong>taron un recurso <strong>de</strong> amparo que int<strong>en</strong>tó <strong>la</strong><br />
canc<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> un c<strong>la</strong>ro gesto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>sura<br />
previa. Luego <strong>de</strong> una batal<strong>la</strong> legal, <strong>la</strong> obra fue reprogramada<br />
para los últimos dos días d<strong>el</strong> Festival. Una<br />
fuerte torm<strong>en</strong>ta evitó que se pudiera realizar durante<br />
<strong>la</strong> primera jornada, por lo que <strong>Tertulia</strong> tuvo su estr<strong>en</strong>o<br />
y única función <strong>la</strong> noche d<strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 2005, con una concurr<strong>en</strong>cia masiva <strong>de</strong> público, estimada<br />
<strong>en</strong> más <strong>de</strong> 3.000 personas.<br />
Este libro está organizado <strong>en</strong> dos partes que procuran<br />
dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> esta int<strong>en</strong>sa experi<strong>en</strong>cia estética<br />
<strong>de</strong> arte <strong>en</strong> contexto que borroneó <strong>la</strong>s fronteras<br />
<strong>en</strong>tre arte, historia, memoria y política, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />
contacto dos dim<strong>en</strong>siones: una material, activando<br />
<strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad y <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> los visitantes pero<br />
también un territorio <strong>de</strong> alto cont<strong>en</strong>ido simbólico <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> imaginario social; y otra inmaterial, estimu<strong>la</strong>ndo<br />
trabajos <strong>de</strong> memoria, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
crítico respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s narrativas<br />
históricas y, finalm<strong>en</strong>te, ejercicios colectivos y situados<br />
<strong>de</strong> imaginación política.<br />
En <strong>la</strong> primera parte, Más allá, se reún<strong>en</strong> textos que<br />
<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus aspectos estéticos,<br />
conceptuales y técnicos (Laberinto polifónico y Caja<br />
<strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas), así como imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />
y <strong>el</strong> montaje. Como cierre, pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> totalidad<br />
d<strong>el</strong> corpus visual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do para ocupar los diversos<br />
puntos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio (El mazo).<br />
En <strong>la</strong> segunda parte, Más acá, incluimos reflexiones,<br />
testimonios e imág<strong>en</strong>es que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> haber pres<strong>en</strong>ciado aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>Tertulia</strong>, así<br />
como <strong>de</strong> <strong>la</strong> controversia, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate público<br />
que g<strong>en</strong>eró (Haz <strong>de</strong> r<strong>el</strong>atos). También conti<strong>en</strong>e<br />
textos <strong>de</strong> carácter más <strong>en</strong>sayístico escritos a partir<br />
<strong>de</strong> problemáticas g<strong>en</strong>erales p<strong>la</strong>nteadas por <strong>el</strong> proyecto<br />
(Apariciones), y una última sección <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />
se analiza <strong>la</strong> cobertura que tuvo <strong>Tertulia</strong> <strong>en</strong> los medios,<br />
acompañada por docum<strong>en</strong>tos gráficos tomados<br />
<strong>de</strong> diarios y revistas (Limbo).<br />
Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos fueron escritos<br />
por integrantes d<strong>el</strong> equipo involucrado directam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>Tertulia</strong> y otros fueron aportados<br />
con g<strong>en</strong>erosidad y compromiso por espectadores<br />
que tuvieron <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<strong>la</strong>.<br />
El libro se complem<strong>en</strong>ta con un blog () <strong>en</strong> <strong>el</strong> que pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse una<br />
s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s músicas d<strong>el</strong> proyecto. Los tracks están<br />
imbricados <strong>en</strong>tre sí int<strong>en</strong>tando reconstruir un<br />
posible recorrido a través d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual<br />
nuestro propio <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to iría hilvanando unos<br />
sonidos con otros, una zona con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te.<br />
En <strong>la</strong> sección El mazo incluimos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> portada <strong>de</strong><br />
cada Sincronía, <strong>el</strong> código QR que vincu<strong>la</strong> con <strong>el</strong> sitio<br />
web <strong>en</strong> <strong>el</strong> que pued<strong>en</strong> reproducirse los tracks correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a cada personaje. En cada portada
<strong>Tertulia</strong> 19<br />
<strong>en</strong>contraremos también, cuando correspon<strong>de</strong>, líneas<br />
que agrupan a dos o más personajes <strong>en</strong> zonas según<br />
su cercanía territorial <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio, razón por <strong>la</strong><br />
cual compart<strong>en</strong> uno o varios tracks.<br />
<strong>Tertulia</strong>, finalm<strong>en</strong>te, tuvo una segunda versión,<br />
comisionada por <strong>el</strong> 23º Eurokaz Festival y realizada <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio Mirogoj <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Zagreb, Croacia,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 25 y <strong>el</strong> 28 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2009. Allí, <strong>la</strong> pieza <strong>de</strong>sarrolló<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas i<strong>de</strong>as p<strong>la</strong>nteadas por<br />
<strong>el</strong> proyecto originalm<strong>en</strong>te, pero <strong>en</strong> un contexto totalm<strong>en</strong>te<br />
difer<strong>en</strong>te, tanto histórico como geográfico,<br />
arquitectónico y político, lo cual g<strong>en</strong>eró nuevos <strong>de</strong>safíos<br />
para su realización y una versión difer<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong> que aquí pres<strong>en</strong>tamos, esta vez m<strong>en</strong>os articu<strong>la</strong>da<br />
por <strong>la</strong>s biografías <strong>de</strong> los personajes históricos que allí<br />
<strong>de</strong>scansan sino por una estructura territorial y conceptual<br />
basada <strong>en</strong> tres ejes: Estado, Mercado y Guerra.<br />
<strong>Tertulia</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong> fue una experi<strong>en</strong>cia<br />
estético-histórica inusual que int<strong>en</strong>tó expandir<br />
los territorios concretos <strong>de</strong> ejercicio <strong>de</strong> nuestros<br />
trabajos <strong>de</strong> memoria social e inscribir nuevos sonidos<br />
y visiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> nuestro imaginario<br />
colectivo.
El Cem<strong>en</strong>terio<br />
d<strong>el</strong> Norte<br />
Gabri<strong>el</strong> Di Meglio*<br />
“¡Muera <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio!”. El grito se escuchó <strong>en</strong> Salvador,<br />
Bahía, <strong>en</strong> <strong>el</strong> por <strong>en</strong>tonces Imperio d<strong>el</strong> Brasil, <strong>el</strong><br />
25 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1836. Las calles <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad fueron<br />
ese día <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> una revu<strong>el</strong>ta popu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
proporciones. Una multitud convocada por algunas<br />
“hermanda<strong>de</strong>s” católicas se reunió para hacer una protesta<br />
fr<strong>en</strong>te al pa<strong>la</strong>cio <strong>de</strong> gobierno provincial y marchó<br />
luego a <strong>la</strong>s afueras, hacia <strong>el</strong> f<strong>la</strong>mante cem<strong>en</strong>terio público,<br />
para <strong>de</strong>struirlo. Al término <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada, <strong>el</strong> lugar,<br />
incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> capil<strong>la</strong> aledaña, era un conjunto <strong>de</strong><br />
ruinas. El movimi<strong>en</strong>to fue l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> Cemiterada, y su<br />
causa fue <strong>la</strong> indignación popu<strong>la</strong>r ante un cambio que<br />
<strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s impulsaban <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> muerte.<br />
Hasta ese mom<strong>en</strong>to, los <strong>en</strong>tierros –a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
hermanda<strong>de</strong>s y cofradías– se hacían <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iglesias y<br />
sus inmediaciones. Así, vivos y muertos compartían <strong>el</strong><br />
mismo ámbito. La g<strong>en</strong>te creía que si los restos <strong>de</strong> una<br />
persona quedaban cerca <strong>de</strong> una iglesia, sus espíritus<br />
iban a estar cerca <strong>de</strong> Dios. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> última parte<br />
d<strong>el</strong> siglo xviii, esa <strong>la</strong>rga tradición, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
Europa, había com<strong>en</strong>zado allí a ser transformada. Ceremonias<br />
más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s fueron reemp<strong>la</strong>zando al boato<br />
<strong>de</strong> los funerales barrocos y, por motivos higiénicos,<br />
los cem<strong>en</strong>terios com<strong>en</strong>zaron a ser emp<strong>la</strong>zados fuera <strong>de</strong> los<br />
espacios urbanos. 1<br />
Esa i<strong>de</strong>a reformista fue <strong>la</strong> que causó, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,<br />
unos años antes, <strong>la</strong> creación d<strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong><br />
Norte, hoy Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong>. En 1822, <strong>el</strong> gobierno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, <strong>en</strong>cabezado por<br />
Martín Rodríguez y <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica dirigido por <strong>el</strong> mi-<br />
20
<strong>Tertulia</strong> 21<br />
nistro Bernardino Rivadavia, <strong>de</strong>cidió impulsar <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> cem<strong>en</strong>terios públicos; uno se iba a ubicar<br />
al norte, otro al oeste y un tercero al sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad.<br />
Solo <strong>el</strong> primero fue creado inmediatam<strong>en</strong>te. La medida<br />
no <strong>de</strong>spertó una resist<strong>en</strong>cia abierta, como ocurrió<br />
más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte brasileño, pero sí se g<strong>en</strong>eró un<br />
gran malestar popu<strong>la</strong>r ante una innovación más amplia,<br />
que era una precondición para <strong>la</strong> aparición d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio:<br />
<strong>la</strong> reforma eclesiástica. Esta consistió <strong>en</strong> un<br />
fortalecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> clero secu<strong>la</strong>r (<strong>el</strong> que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong><br />
obispo y está <strong>en</strong> contacto perman<strong>en</strong>te con los fi<strong>el</strong>es)<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>smedro d<strong>el</strong> clero regu<strong>la</strong>r (<strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es r<strong>el</strong>igiosas,<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una reg<strong>la</strong>, y no <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> d<strong>el</strong> obispo local<br />
sino <strong>de</strong> sus propias autorida<strong>de</strong>s).<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s órd<strong>en</strong>es fue secu<strong>la</strong>rizada y sus<br />
bi<strong>en</strong>es pasaron al Estado. 2 Uno <strong>de</strong> los espacios que<br />
quedó así bajo dominio público fue <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
Franciscanos Recoletos, <strong>el</strong> lugar que se <strong>el</strong>igió para ubicar<br />
<strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong> Norte. Otras disposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición d<strong>el</strong> Cabildo –<strong>el</strong> ayuntami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad que era consi<strong>de</strong>rado por <strong>el</strong> grueso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción como un “padre” <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> v<strong>el</strong>ar<br />
por <strong>el</strong> “bi<strong>en</strong> común”– contribuyeron al <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to.<br />
Por eso, cuando <strong>en</strong> marzo <strong>de</strong> 1823 un grupo opositor<br />
organizó un levantami<strong>en</strong>to contra <strong>el</strong> gobierno –<strong>el</strong> motín<br />
<strong>de</strong> Tagle, l<strong>la</strong>mado así por <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> su lí<strong>de</strong>r–,<br />
obtuvo <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> muchos grupos popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> nombre<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión, supuestam<strong>en</strong>te atacada<br />
por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> restauración d<strong>el</strong> Cabildo.<br />
Las tropas leales dispersaron <strong>la</strong> movilización <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> Victoria (<strong>la</strong> actual P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> Mayo) y <strong>la</strong> asonada<br />
fracasó. El triunfo consolidó al grupo rivadaviano<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r y garantizó sus reformas. De esta manera<br />
nació y sobrevivió <strong>el</strong> primer cem<strong>en</strong>terio público<br />
<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires.<br />
El mod<strong>el</strong>o fue <strong>el</strong> d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio abierto y extra urbem<br />
(fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad) confeccionado por <strong>la</strong>s corri<strong>en</strong>tes<br />
higi<strong>en</strong>istas europeas, que t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para su<br />
insta<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> los vi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> composición<br />
orgánica d<strong>el</strong> su<strong>el</strong>o, <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> árboles, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> los accesos y <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fosas. El lugar<br />
<strong>el</strong>egido <strong>en</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires fue <strong>el</strong> espacio hasta <strong>en</strong>tonces<br />
ocupado por <strong>el</strong> huerto y <strong>el</strong> jardín d<strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
Recoletos, junto a <strong>la</strong> Iglesia <strong>de</strong> Nuestra Señora d<strong>el</strong> Pi<strong>la</strong>r.<br />
En esa época Bu<strong>en</strong>os Aires terminaba por <strong>el</strong> norte<br />
a <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual calle Ar<strong>en</strong>ales; <strong>la</strong> última zona<br />
urbanizada estaba <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> lo que hoy es P<strong>la</strong>za San<br />
Martín. Por lo tanto, <strong>Recoleta</strong>, cercana pero extramuros,<br />
era i<strong>de</strong>al para albergar un cem<strong>en</strong>terio según <strong>la</strong>s<br />
nuevas concepciones.<br />
En los primeros años, <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio tuvo, también,<br />
un primer auge, marcado por <strong>el</strong> republicanismo. Las<br />
provincias que habían formado <strong>el</strong> Virreinato d<strong>el</strong> Río <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> P<strong>la</strong>ta adoptaron <strong>el</strong> sistema republicano <strong>de</strong> gobierno<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong>s virtu<strong>de</strong>s<br />
republicanas fueron fuertem<strong>en</strong>te c<strong>el</strong>ebradas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s décadas que siguieron a 1820. Así, muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
tumbas originarias son s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong>s y utilizan iconografía<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Antigua Roma –<strong>el</strong> refer<strong>en</strong>te republicano por<br />
exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia– como pirámi<strong>de</strong>s, columnas y vasijas (un<br />
bu<strong>en</strong> ejemplo es <strong>el</strong> Panteón <strong>de</strong> los ciudadanos meritorios<br />
y, fr<strong>en</strong>te a él, <strong>el</strong> mausoleo <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Dorrego).<br />
En <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> siglo xix, <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio<br />
<strong>de</strong>cayó. Hubo una ley provincial <strong>de</strong> c<strong>la</strong>usura por su mal
22 <strong>Tertulia</strong><br />
estado, pero quedó anu<strong>la</strong>da cuando <strong>en</strong> 1880 <strong>el</strong> Estado<br />
Nacional fe<strong>de</strong>ralizó <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>la</strong> separó<br />
<strong>de</strong> su provincia. Para ese <strong>en</strong>tonces, <strong>el</strong> perímetro<br />
urbano había crecido y ya incluía a <strong>Recoleta</strong> <strong>en</strong> su interior,<br />
por lo que <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> lo pertin<strong>en</strong>te o<br />
no <strong>de</strong> que los cem<strong>en</strong>terios estuvieran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />
resurgió. El primer int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> ahora Ciudad<br />
Autónoma <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Torcuato <strong>de</strong> Alvear, <strong>de</strong>cidió<br />
impulsar un programa <strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> hasta<br />
<strong>en</strong>tonces marginal y <strong>de</strong>scuidada zona <strong>de</strong> <strong>Recoleta</strong>,<br />
y dispuso que se rehabilitara <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong> Norte,<br />
a pesar <strong>de</strong> su ubicación urbana. Le <strong>en</strong>cargó <strong>la</strong> reforma<br />
al arquitecto italiano Giovanni Buschiazzo, <strong>el</strong> mismo<br />
que diseñó <strong>el</strong> primer boulevard <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, que<br />
hoy es <strong>la</strong> Av<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> Mayo.<br />
Buschiazzo amplió <strong>el</strong> espacio ocupado por <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio<br />
y construyó un muro <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillos a su alre<strong>de</strong>dor,<br />
pavim<strong>en</strong>tó sus calles y proyectó un trazado regu<strong>la</strong>r<br />
que realzaba <strong>el</strong> acceso principal y <strong>el</strong> espacio c<strong>en</strong>tral, jerarquizando<br />
los nichos, bóvedas y mausoleos según su<br />
ubicación. Totalm<strong>en</strong>te modificado, <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong><br />
Norte fue reinaugurado <strong>en</strong> 1881. En los sigui<strong>en</strong>tes cincu<strong>en</strong>ta<br />
años –los d<strong>el</strong> apogeo d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o agroexportador<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina– fue colonizado por <strong>la</strong>s “gran<strong>de</strong>s”<br />
familias porteñas, que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ese período ubicaron<br />
sus casas pa<strong>la</strong>ciegas <strong>en</strong> <strong>el</strong> norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad: primero<br />
<strong>la</strong> calle Florida, luego Retiro y finalm<strong>en</strong>te <strong>Recoleta</strong>.<br />
Esa élite expresó su po<strong>de</strong>r creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
manera <strong>en</strong> que lo hizo <strong>en</strong> sus resid<strong>en</strong>cias: <strong>en</strong>cargó a<br />
artistas europeos, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te italianos, que erigieran<br />
sepulcros monum<strong>en</strong>tales y <strong>de</strong>stacadas esculturas<br />
para glorificar a sus muertos y su ap<strong>el</strong>lido.<br />
Así, <strong>Recoleta</strong> se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
alta burguesía porteña. Para pert<strong>en</strong>ecer a los círculos<br />
más <strong>en</strong>cumbrados <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />
había que t<strong>en</strong>er espacios <strong>de</strong>terminados y legitimados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte: esto es, poseer un mausoleo<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio d<strong>el</strong> Norte así como c<strong>el</strong>ebrar<br />
los casami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s iglesias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Merced, <strong>el</strong> Santísimo<br />
Sacram<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> Pi<strong>la</strong>r; poseer resid<strong>en</strong>cias impon<strong>en</strong>tes,<br />
viajar a Europa, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r modales refinados y,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hombres, pert<strong>en</strong>ecer al Jockey Club.<br />
Muchos se esforzaron por t<strong>en</strong>er una tumba <strong>de</strong>stacada,<br />
y los resultados son impactantes: <strong>la</strong>s 4.800 bóvedas y<br />
878 nichos d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio, conectados por medio <strong>de</strong><br />
calles, av<strong>en</strong>idas, diagonales y p<strong>la</strong>zoletas, conforman<br />
una verda<strong>de</strong>ra necrópolis.<br />
Más <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> esta segunda<br />
versión d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio, <strong>en</strong> 2003, quedó concluida<br />
una importante obra <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> todo<br />
su patrimonio, por lo que ambas fechas (1881 y 2003)<br />
están grabadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso d<strong>el</strong> peristilo junto a <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> primera inauguración.<br />
El sitio sigue mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do su alto perfil social,<br />
pero actualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e escasa actividad <strong>en</strong> cuanto a<br />
su función primordial, dado que no hay nuevos espacios<br />
para adjudicar. Durante muchos años fue un lugar<br />
<strong>de</strong> paseo <strong>de</strong> los porteños <strong>en</strong> los fines <strong>de</strong> semana y<br />
un refugio <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res que huían <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> los días<br />
<strong>de</strong> semana. Gradualm<strong>en</strong>te se fue convirti<strong>en</strong>do también<br />
<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales atracciones turísticas<br />
<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Los visitantes admiran <strong>la</strong> magnific<strong>en</strong>cia<br />
d<strong>el</strong> conjunto y disfrutan <strong>de</strong> un viaje al pasado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad. Sin embargo, gracias
<strong>Tertulia</strong> 23<br />
a una <strong>de</strong> esas singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que es tan rica <strong>la</strong><br />
historia arg<strong>en</strong>tina, lo que <strong>de</strong>spierta más interés no es<br />
ninguno <strong>de</strong> los mausoleos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradicionales familias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> élite porteña, sino <strong>el</strong> <strong>de</strong> algui<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó<br />
y que fue probablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> personaje más odiado<br />
por ese grupo social: María Eva Duarte <strong>de</strong> Perón.<br />
Notas<br />
* Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> información aquí vertida provi<strong>en</strong>e d<strong>el</strong> texto<br />
sobre <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio producido por Eternautas, grupo fundado<br />
por <strong>el</strong> autor junto con Lucas R<strong>en</strong>tero y Ricardo Watson.<br />
1 João José Reis, “‘Death to the Cemetery’: Funerary Reform and<br />
Reb<strong>el</strong>lion in Salvador, Brasil, 1836”, <strong>en</strong> Arrom, Silvia y Servando<br />
Ortoll (eds.), Riots in the cities: Popu<strong>la</strong>r Politics and the<br />
Urban Poor in Latin America, 1765-1910, Wilmington, Scho<strong>la</strong>rly<br />
Resources, 1996 (<strong>en</strong> cast<strong>el</strong><strong>la</strong>no: Revu<strong>el</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s: políticas<br />
popu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> América Latina, México, Universidad Autónoma<br />
Metropolitana, 2004).<br />
2 Para un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma véase Roberto Di Stefano, El<br />
púlpito y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za. Clero, sociedad y política, <strong>de</strong> <strong>la</strong> monarquía<br />
católica a <strong>la</strong> república rosista, Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo XXI, 2004.
24
TERTULIA
Equipo tertuliano<br />
I<strong>de</strong>a, dirección g<strong>en</strong>eral e investigación <strong>en</strong> archivos:<br />
Nicolás Varchausky / Eduardo Molinari<br />
Composición sonora:<br />
Nicolás Varchausky<br />
Composición visual:<br />
Eduardo Molinari<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sonido:<br />
Pablo Chim<strong>en</strong>ti / Hernán Kerlleñevich<br />
Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> imag<strong>en</strong>:<br />
Julián D’Angiolillo / Cristian Forte / Nicolás Arispe<br />
Asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dirección:<br />
Laura Guzik / Juan Pablo Gómez<br />
Diseño sonoro:<br />
Dani<strong>el</strong> Hernán<strong>de</strong>z<br />
Diseño <strong>de</strong> iluminación:<br />
Matías S<strong>en</strong>dón<br />
Docum<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> vi<strong>de</strong>o:<br />
Julián D’Angiolillo<br />
Montaje:<br />
C<strong>la</strong>udio “Toro” Martínez / Sergio Lamanna /<br />
Javier Martínez<br />
Asesorami<strong>en</strong>to histórico:<br />
Gabri<strong>el</strong> Di Meglio / Eternautas<br />
26
Track list<br />
Álbum 1<br />
1. Campanas [03:46]<br />
2. Peristilo [02:01]<br />
3. T<strong>en</strong>sar hasta morir<strong>la</strong> [03:41]<br />
4. Árida [00:30]<br />
5. Poema 12 [02:07]<br />
6. Psicofonías [01:46]<br />
7. Eterna paci<strong>en</strong>cia paraguaya [05:10]<br />
8. Arg<strong>en</strong>tinos [03:40]<br />
9. Río arriba [06:01]<br />
10. Dominguito [02:25]<br />
11. Aus<strong>en</strong>cia [05:40]<br />
12. Yeah project [10:20]<br />
13. No hay cadáveres [00:51]<br />
14. Don Ramón [01:06]<br />
15. Sir<strong>en</strong>itas [03:20]<br />
16. Gran consulta popu<strong>la</strong>r [00:21]<br />
17. El cabrón sanjuanino [04:51]<br />
18. Cuchillos [03:35]<br />
19. Ya muerto [03:04]<br />
20. DCFMA [00:57]<br />
21. La pródiga [11:12]<br />
Álbum 2<br />
1. El t<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z [08:19]<br />
2. Lavalle-Lonardi [13:30]<br />
3. Ci<strong>el</strong>ito Dorrego [03:22]<br />
4. Mariquita [01:45]<br />
5. C<strong>la</strong>rines [03:00]<br />
6. Himno Nacional Arg<strong>en</strong>tino [02:42]<br />
7. Baión <strong>de</strong> los gori<strong>la</strong>s [01:33]<br />
8. Plomo [03:02]<br />
9. El farmer [02:41]<br />
10. Cami<strong>la</strong> [03:21]<br />
11. Construcción [02:04]<br />
12. Remanso [03:58]<br />
13. Esto que lo cercaba [04:33]<br />
14. Minimal Williams [04:21]<br />
15. Pieza Williams [10:17]<br />
16. Elem<strong>en</strong>tos [01:15]<br />
17. Momificada [03:00]<br />
18. El toro salvaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pampas [02:18]<br />
19. En <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as [00:10]<br />
20. El cuidador [00:33]<br />
21. Minuto <strong>de</strong> sil<strong>en</strong>cio [01:00]<br />
27
28 <strong>Tertulia</strong><br />
Álbum 1<br />
Sincronía 1. CAMPANAS<br />
Sincronía<br />
1. Campanas<br />
Materiales: campanas reales, campanas sintetizadas,<br />
p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> metal.<br />
Zona Peristilo<br />
2. Peristilo<br />
Materiales: instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> orquesta.<br />
Zona Macedonio Fernán<strong>de</strong>z | Oliverio Girondo<br />
3. T<strong>en</strong>sar hasta morir<strong>la</strong><br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Oliverio Girondo (recitando su<br />
poema “Hasta morir<strong>la</strong>”), guitarra.<br />
4. Árida<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Oliverio Girondo (recitando su<br />
poema “Aridandantem<strong>en</strong>te”), máquina <strong>de</strong> escribir.<br />
5. Poema 12<br />
Materiales: voz fem<strong>en</strong>ina (recitando “Poema 12” <strong>de</strong><br />
Oliverio Girondo), máquina <strong>de</strong> escribir, lápiz, pap<strong>el</strong>.<br />
Zona Rufina Cambaceres<br />
6. Psicofonías<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión españo<strong>la</strong>.<br />
Sincronía 2. CLARINES + VIENTOS<br />
Zona Combati<strong>en</strong>tes d<strong>el</strong> Paraguay | José Félix Uriburu<br />
7. Eterna paci<strong>en</strong>cia paraguaya<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> Pájaro campana.<br />
8. Arg<strong>en</strong>tinos<br />
Materiales: voz <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>a nacional <strong>de</strong> los dictadores<br />
Eduardo Lonardi, Pedro Eug<strong>en</strong>io Aramburu, Juan<br />
Carlos Onganía, Agustín Lanusse, Leopoldo Fortunato<br />
Galtieri, Jorge Rafa<strong>el</strong> Vid<strong>el</strong>a, Reynaldo Bignone,<br />
voz <strong>de</strong> Ari<strong>el</strong> D<strong>el</strong>gado (Radio Colonia), cañón.<br />
9. Río arriba<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> Pájaro campana, botas.<br />
Voz fem<strong>en</strong>ina: Lucía Pulido. Grabación: Nicolás<br />
Varchausky.<br />
Zona Domingo Fid<strong>el</strong> Sarmi<strong>en</strong>to<br />
10. Dominguito<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> Pájaro campana.<br />
Zona Julio Arg<strong>en</strong>tino Roca<br />
11. Aus<strong>en</strong>cia<br />
Materiales: grabaciones <strong>de</strong> cantos mapuches.<br />
Zona Luis Vernet<br />
12. Yeah project<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Leopoldo Fortunato Galtieri,<br />
Margaret Thatcher, Cámara <strong>de</strong> los Lores, océano.<br />
Sincronía 3. HAY CADÁVERES<br />
Sincronía<br />
13. No hay cadáveres<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Néstor Perlongher (recitando su<br />
poema “Cadáveres”).<br />
Zona Ramón L. Falcón<br />
14. Don Ramón<br />
Materiales: grabación d<strong>el</strong> programa <strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión<br />
mexicano El chavo d<strong>el</strong> ocho, creación <strong>de</strong> Roberto<br />
Gómez Bo<strong>la</strong>ños.
<strong>Tertulia</strong> 29<br />
15. Sir<strong>en</strong>itas<br />
Materiales: radios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía Fe<strong>de</strong>ral Arg<strong>en</strong>tina y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Policía <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, grabación<br />
<strong>de</strong> un noticiero t<strong>el</strong>evisivo durante El Cordobazo,<br />
tierra, vi<strong>en</strong>to, p<strong>la</strong>tillos. Grabación: Rob<strong>el</strong> Merech<br />
/ Nicolás Varchausky.<br />
Zona Roque Sá<strong>en</strong>z Peña<br />
16. Gran consulta popu<strong>la</strong>r<br />
Materiales: propa<strong>la</strong>dora d<strong>el</strong> Fr<strong>en</strong>te Nacional Contra<br />
<strong>la</strong> Pobreza <strong>en</strong> Parque C<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario. Producción<br />
artística y grabación: Nicolás Varchausky.<br />
Sincronía 4. MALÓN<br />
Zona Domingo Faustino Sarmi<strong>en</strong>to<br />
17. El cabrón sanjuanino<br />
Materiales: grabación d<strong>el</strong> Himno a Sarmi<strong>en</strong>to.<br />
Zona Facundo Quiroga<br />
18. Cuchillos<br />
Materiales: cuchillos. Grabación: Hernán Kerlleñevich.<br />
19. Ya muerto<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Jorge Luis Borges, cuchillos,<br />
campanas sintetizadas.<br />
Zona Eva Duarte <strong>de</strong> Perón<br />
20. DCFMA<br />
Materiales: 27 grabaciones difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Don’t cry<br />
for me Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong> Andrew Lloyd Weber.<br />
21. La pródiga<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Eva Duarte <strong>de</strong> Perón <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong><br />
La pródiga, <strong>de</strong> Mario Soffici. Edición y montaje:<br />
Laura Guzik / Nicolás Varchausky.
30 <strong>Tertulia</strong><br />
Álbum 2<br />
Sincronía 4. MALÓN<br />
Zona José Hernán<strong>de</strong>z<br />
1. El t<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> Martín Fierro<br />
<strong>de</strong> José Hernán<strong>de</strong>z interpretado por Jorge Cafrune.<br />
Sincronía 5. FUSILAMIENTO<br />
Zona Juan Lavalle | Eduardo Lonardi<br />
2. Lavalle-Lonardi<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Eduardo Lonardi, radios, caballos,<br />
carretas, pisto<strong>la</strong>, corazón.<br />
Zona Manu<strong>el</strong> Dorrego | Corn<strong>el</strong>io Saavedra| Mariquita<br />
Sánchez <strong>de</strong> Thompson | Remedios <strong>de</strong> Esca<strong>la</strong>da<br />
3. Ci<strong>el</strong>ito Dorrego<br />
Materiales: grabación <strong>de</strong> Ci<strong>el</strong>ito Fe<strong>de</strong>ral, autor anónimo,<br />
extraído <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> <strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Antín,<br />
Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas.<br />
4. Mariquita<br />
Materiales: voces extraídas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>el</strong>ícu<strong>la</strong> Juan Manu<strong>el</strong><br />
<strong>de</strong> Rosas (<strong>de</strong> Manu<strong>el</strong> Antín, 1972) interpretando<br />
a Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas (Rodolfo Bebán), Juan<br />
Lavalle (Sergio R<strong>en</strong>án), Manu<strong>el</strong> Dorrego (Alberto<br />
Argibay), Mariquita Sánchez <strong>de</strong> Thompson (Silvia<br />
Legrand), Encarnación Ezcurra <strong>de</strong> Rosas (Myriam<br />
<strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r) <strong>en</strong>tre otros, voz <strong>de</strong> invitada al programa<br />
<strong>de</strong> t<strong>el</strong>evisión “Utilísima”, cañón, trompetas,<br />
agua, tierra.<br />
5. C<strong>la</strong>rines<br />
Materiales: trompetas.<br />
Zona Vic<strong>en</strong>te López y P<strong>la</strong>nes<br />
6. Himno Nacional Arg<strong>en</strong>tino<br />
Materiales: voces <strong>de</strong> alumnos <strong>de</strong> primero a séptimo<br />
grado d<strong>el</strong> Colegio Esteban Echeverría cantando<br />
<strong>el</strong> Himno Nacional Arg<strong>en</strong>tino, <strong>de</strong> B<strong>la</strong>s Parera y<br />
Vic<strong>en</strong>te López y P<strong>la</strong>nes. Producción artística: Nicolás<br />
Varchausky. Registro: Pablo Chim<strong>en</strong>ti. Maestra<br />
<strong>de</strong> primaria: Natalia Presa.<br />
Zona Pedro Eug<strong>en</strong>io Aramburu | Carlos P<strong>el</strong>legrini<br />
| Gral. Mosconi | Hermes Quijada<br />
7. Baión <strong>de</strong> los gori<strong>la</strong>s<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Eduardo Lonardi <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>a nacional,<br />
voz <strong>de</strong> locutor <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>a nacional, máquinas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Fábrica IMPA, caballos, vacas, grabación<br />
Deb<strong>en</strong> ser los gori<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Aldo Cammarotta,<br />
Armando Libreto (seudónimo <strong>de</strong> Délfor) y Néstor<br />
D’Alessandro, interpretado por <strong>la</strong> Orquesta <strong>de</strong> F<strong>el</strong>iciano<br />
Brun<strong>el</strong>li, canta Roberto Morales.<br />
8. Plomo<br />
Materiales: máquinas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fábrica IMPA, resortes,<br />
p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> metal, vibráfono, ruido ambi<strong>en</strong>te. Grabación:<br />
Nicolás Varchausky.<br />
Sincronía 6. HIMNO<br />
Zona Juan Manu<strong>el</strong> <strong>de</strong> Rosas | Juan Bautista Alberdi<br />
9. El farmer<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Andrés Rivera ley<strong>en</strong>do un fragm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> su libro El farmer, fuego, brasero. Pro-
<strong>Tertulia</strong> 31<br />
ducción y grabación: Nicolás Varchausky. Edición<br />
y montaje: Pablo Chim<strong>en</strong>ti.<br />
10. Cami<strong>la</strong><br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Cami<strong>la</strong> Simón ley<strong>en</strong>do <strong>el</strong> preámbulo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución Nacional Arg<strong>en</strong>tina. Producción<br />
y grabación: Nicolás Varchausky.<br />
Zona Panteón Radical<br />
11. Construcción<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Arturo Frondizi <strong>en</strong> cad<strong>en</strong>a nacional.<br />
Sincronía 7. GOLEM + ELEMENTOS<br />
Zona Martín <strong>de</strong> Alzaga | Jorge Luis Borges | Bartolomé<br />
Mitre | Liliana Szaszak | Alberto Williams<br />
12. Remanso<br />
Materiales: grabaciones <strong>de</strong> piezas para piano <strong>de</strong><br />
Alberto Williams (sobre todo, A <strong>la</strong> hueya, hueya,<br />
op. 70, N o 10) interpretadas por Lía Cimaglia Espinosa,<br />
aire, tierra, agua, fuego.<br />
13. Esto que lo cercaba<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Jorge Luis Borges recitando<br />
fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> sus poemas “Página para recordar<br />
al Coron<strong>el</strong> Suárez v<strong>en</strong>cedor <strong>en</strong> Junín” y “Alusión<br />
a <strong>la</strong> muerte d<strong>el</strong> Coron<strong>el</strong> Francisco Borges”, grabaciones<br />
<strong>de</strong> piezas para piano <strong>de</strong> Alberto Williams<br />
interpretadas por Lía Cimaglia Espinosa, voces extraídas<br />
<strong>de</strong> un docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> t<strong>el</strong>evisión francesa<br />
sobre <strong>la</strong> Guerra Civil españo<strong>la</strong>, campanas, aire,<br />
tierra, agua, fuego.<br />
14. Minimal Williams<br />
Materiales: grabaciones <strong>de</strong> piezas para piano <strong>de</strong><br />
Alberto Williams (sobre todo, Hueya, op. 46, N o 2)<br />
interpretadas por Lía Cimaglia Espinosa.<br />
15. Pieza Williams<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Jorge Luis Borges recitando<br />
fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su poema “El Golem”, grabaciones<br />
<strong>de</strong> piezas para piano <strong>de</strong> Alberto Williams interpretadas<br />
por Lía Cimaglia Espinosa, a<strong>la</strong>rma, campanas,<br />
piano interv<strong>en</strong>ido, pasos sobre nieve, vi<strong>en</strong>to.<br />
Sincronía<br />
16. Elem<strong>en</strong>tos<br />
Materiales: aire, tierra, agua, fuego.<br />
Bonus tracks<br />
Zona Martín Karadagián<br />
17. Momificada<br />
Materiales: tema <strong>de</strong> La Momia, d<strong>el</strong> programa t<strong>el</strong>evisivo<br />
Titanes <strong>en</strong> <strong>el</strong> ring, creación <strong>de</strong> Martín Karadagián<br />
Zona Luis Áng<strong>el</strong> Firpo<br />
18. El toro salvaje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pampas<br />
Materiales: campanas, ap<strong>la</strong>usos, voces, golpes <strong>de</strong> puño.<br />
Zona Alfredo Pa<strong>la</strong>cios<br />
19. En <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as<br />
Materiales: voz <strong>de</strong> Alfredo Pa<strong>la</strong>cios, mandolina,<br />
castañu<strong>el</strong>as.<br />
Zona David All<strong>en</strong>o<br />
20. El cuidador<br />
Materiales: l<strong>la</strong>ves, perro, escoba, bal<strong>de</strong>, puertas.<br />
Zona Julia S<strong>el</strong>ma Ocampo<br />
21. Minuto <strong>de</strong> sil<strong>en</strong>cio<br />
Materiales: sil<strong>en</strong>cio.
Producción musical<br />
Todas <strong>la</strong>s músicas realizadas según i<strong>de</strong>a y dirección<br />
artística <strong>de</strong> Nicolás Varchausky.<br />
Álbum 1<br />
Tracks 3, 7, 10, 11, 17: Pablo Chim<strong>en</strong>ti<br />
Tracks 2, 5, 14, 18, 20: Hernán Kerlleñevich<br />
Tracks 1, 4, 8, 9, 12, 13, 15, 19, 21: Nicolás Varchausky<br />
Tracks 6, 16: Archivo PAIS<br />
Álbum 2<br />
Tracks 1, 2, 10, 18, 20: Pablo Chim<strong>en</strong>ti<br />
Tracks 5, 15, 16, 17: Hernán Kerlleñevich<br />
Tracks 3, 4, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 19, 21: Nicolás Varchausky<br />
Tracks 6, 9: Archivo PAIS<br />
Voces y materiales cedidos g<strong>en</strong>tilm<strong>en</strong>te por Archivo<br />
ETER, Archivo PAIS y AGN.<br />
Las voces <strong>de</strong> los alumnos d<strong>el</strong> Colegio Esteban Echeverría,<br />
Andrés Rivera, Lucía Pulido y Cami<strong>la</strong> Simón fueron<br />
grabadas especialm<strong>en</strong>te para este proyecto.<br />
La voz <strong>de</strong> Oliverio Girondo fue extraída d<strong>el</strong> LP Oliverio Girondo<br />
por él mismo. En <strong>la</strong> Masmédu<strong>la</strong> (A MB Discográfica).<br />
La voz <strong>de</strong> Jorge Luis Borges fue extraída d<strong>el</strong> CD Borges,<br />
por él mismo (A MB Discográfica, 2002)<br />
La voz <strong>de</strong> Néstor Perlongher fue extraída d<strong>el</strong> cassette<br />
editado por Circe/Último Reino titu<strong>la</strong>do Néstor Perlongher<br />
Cadáveres<br />
Las piezas <strong>de</strong> Alberto Williams fueron extraídas d<strong>el</strong><br />
CD Great Arg<strong>en</strong>tinian Composers and Musicians (Inter-American<br />
Musical Editions/Organization of American<br />
States, Departm<strong>en</strong>t of Cultural Affairs), interpretadas<br />
por Lía Cimaglia Espinosa <strong>en</strong> piano<br />
Edición y mezc<strong>la</strong> <strong>en</strong> Estudios Inkilino Records: Pablo<br />
Chim<strong>en</strong>ti / Hernán Kerlleñevich / Nicolás Varchausky /<br />
‹inkilinorecords.net›<br />
Masterización <strong>en</strong> Estudio DXARTS: Nicolás Varchausky<br />
Todas <strong>la</strong>s músicas bajo Lic<strong>en</strong>cia Creative Commons<br />
Producido por Nicolás Varchausky<br />
32
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
Andrés Rivera, Gabri<strong>el</strong> Castillo, Diego Sztulwark, Laura<br />
Gerscovich, Eduardo Aliverti y ETER, Archivo G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, Graci<strong>el</strong>a Casabé, Gustavo López, V Festival<br />
Internacional <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Martín Grosman y<br />
Gabri<strong>el</strong> Caputo, Pepe Mateos, Sofía Panzarini, los trabajadores<br />
d<strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong>, Natalia Presa,<br />
Santiago García Aramburu, Fondo Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Artes,<br />
Pablo Di Liscia, Lucía Pulido, Ari<strong>el</strong> Kerlleñevich, IMPA,<br />
Cami<strong>la</strong> Simón, Juan Pampin y DXARTS, UTD-Gral. Mosconi<br />
(Salta), Nélida Rouchetto y La Casa d<strong>el</strong> Tango,<br />
Eurokaz Festival, Branko Brezovec, Gordana Vnuk,<br />
Antonija Letinic’, Korn<strong>el</strong>ija Čovic’, Saša Božic’, Simon<br />
Bogojevic’ Narath, Vedrana Klepica, Diana Meheik, Azul<br />
B<strong>la</strong>seotto, Teresa Riccardi, a nuestras familias y a todos<br />
nuestros ancestros.<br />
33
Varchausky, Nicolás<br />
<strong>Tertulia</strong>: interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong> / Nicolás<br />
Varchausky; Eduardo Molinari. - 1a ed . - Bernal: Universidad Nacional<br />
<strong>de</strong> Quilmes, 2016.<br />
264 p.; 23 x 23 cm. - (Música y ci<strong>en</strong>cia / Pablo Di Liscia, ; Arte sonoro)<br />
ISBN 978-987-558-378-8<br />
1. Música. 2. Artes Visuales. 3. Memoria. I. Molinari, Eduardo II. Título<br />
CDD 780.7<br />
Fotografías <strong>de</strong> Dani<strong>el</strong> Trama, Luciana Ferraro, Darío Esterlich, María<br />
Kusmuk, Geraldine Lantieri, Julián D’Angiolillo, Eduardo Molinari,<br />
Nicolás Varchausky, Hernán Kerlleñevich, Pablo Chim<strong>en</strong>ti.<br />
Dibujos <strong>de</strong> viñetas <strong>de</strong> Nicolás Arispe<br />
©<br />
©<br />
Nicolás Varchausky, Eduardo Molinari, 2016<br />
Universidad Nacional <strong>de</strong> Quilmes, 2016<br />
Universidad Nacional <strong>de</strong> Quilmes<br />
Roque Sá<strong>en</strong>z Peña 352<br />
(B1876BXD) Bernal, Provincia <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires<br />
República Arg<strong>en</strong>tina<br />
editorial.unq.edu.ar<br />
editorial@unq.edu.ar<br />
Arte editorial y diseño: Hernán Morfese<br />
Cuidado <strong>de</strong> edición: Anna Mónica Agui<strong>la</strong>r<br />
ISBN 978-987-558-378-8<br />
Queda hecho <strong>el</strong> <strong>de</strong>pósito que marca <strong>la</strong> ley 11.723<br />
Impreso <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Esta edición <strong>de</strong> 750 ejemp<strong>la</strong>res se terminó <strong>de</strong> imprimir<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mes <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016 <strong>en</strong> Altuna Impresores SRL,<br />
Dob<strong>la</strong>s 1968, Ciudad Autónoma <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina<br />
tertulia.blog.unq.edu.ar
tertulia.blog.unq.edu.ar<br />
tertulia reúne reflexiones, testimonios, imá g<strong>en</strong>es,<br />
sonidos y docum<strong>en</strong>tos gráficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción sonora<br />
y visual nocturna realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>Recoleta</strong> <strong>en</strong> 2005.<br />
El proyecto propuso una conversación metafórica<br />
con nuestros ancestros a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
con sonidos e imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> 40 sepulturas, mausoleos<br />
y otros puntos específicos d<strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio. A<br />
su vez, g<strong>en</strong>eró otra tertulia política, mediática y legal,<br />
extramuros, que <strong>de</strong>sató una cobertura masiva<br />
<strong>en</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> un recurso <strong>de</strong> amparo que int<strong>en</strong>tó provocar<br />
<strong>la</strong> canc<strong>el</strong>ación d<strong>el</strong> ev<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> un c<strong>la</strong>ro gesto <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>sura previa.<br />
La lectura <strong>de</strong> este libro se complem<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong><br />
blog <strong>en</strong> <strong>el</strong> que se pue<strong>de</strong><br />
acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s composiciones musicales que formaron<br />
parte <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa experi<strong>en</strong>cia artística<br />
que borroneó <strong>la</strong>s fronteras <strong>en</strong>tre arte, historia, memoria<br />
y política.<br />
Con <strong>Tertulia</strong> inauguramos <strong>la</strong> serie Arte sonoro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> colección Música y ci<strong>en</strong>cia.