Qhapaq Ñan. Una vía de integración de los Andes en Argentina, editado por el Ministerio de Cultura de la Nación
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Camino ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
<strong>Una</strong> <strong>vía</strong> <strong>de</strong> <strong>integración</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
An<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Camino ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>. <strong>Una</strong> <strong>vía</strong> <strong>de</strong> <strong>integración</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. /<br />
Victoria Sosa ... [et ál.]. - 1.° ed volum<strong>en</strong> combinado. - Ciudad Autónoma <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os<br />
Aires : <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong>. Secretaría <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l, 2020.<br />
144 p. ; 25 x 21 cm.<br />
ISBN 978-987-4012-59-3<br />
1. Historia Arg<strong>en</strong>tina. 2. Antropología.<br />
CDD 982<br />
Foto <strong>de</strong> tapa: Ax<strong>el</strong> Emil Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong>
Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Alberto Fernán<strong>de</strong>z<br />
Vicepresi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Cristina Fernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Kirchner<br />
Ministro <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Tristán Bauer<br />
Jefe <strong>de</strong> Gabinete<br />
Esteban Falcón<br />
Secretaria <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l<br />
Valeria González<br />
Directora Nacional <strong>de</strong> Gestión Patrimonial<br />
Viviana Usubiaga<br />
Directora <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología y<br />
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Latinoamericano<br />
Leonor Acuña
Índice<br />
Prólogos<br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>:<br />
a modo <strong>de</strong> introducción<br />
Victoria Ay<strong>el</strong>én Sosa<br />
El Tawantinsuyu: cosmología, economía y<br />
organización política<br />
Ax<strong>el</strong> Emil Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
Manolo Copa<br />
C<strong>la</strong>udia Liliana Herrera Salinas<br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina: <strong>de</strong>sarrollo,<br />
infraestructura y funciones<br />
Christian Vitry<br />
El itinerario cultural <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial<br />
Andino <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Quebrada Gran<strong>de</strong>—Las Escaleras (Jujuy)<br />
Santa Rosa <strong>de</strong> Tastil (Salta)<br />
Abra <strong>de</strong> Chaupiyaco—Las Capil<strong>la</strong>s (Salta)<br />
Las Peras—Sauzalito (Salta)<br />
Complejo Ceremonial Volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co (Salta)<br />
Complejo Arqueológico La Ciudacita<br />
(Tucumán / Parque Nacional Aconquija)<br />
Pucará <strong>de</strong>l Aconquija (Catamarca)<br />
9<br />
14<br />
24<br />
53<br />
67<br />
81<br />
84<br />
88<br />
92<br />
98<br />
102<br />
106<br />
110
Los Corrales—Las Pircas (La Rioja)<br />
114<br />
Prólogos<br />
Angua<strong>la</strong>sto—Co<strong>la</strong>ngüil (San Juan)<br />
L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones (San Juan / Parque<br />
Nacional San Guillermo)<br />
118<br />
122<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz—San Alberto (M<strong>en</strong>doza)<br />
Ranchil<strong>los</strong> (M<strong>en</strong>doza)<br />
Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca (M<strong>en</strong>doza)<br />
G<strong>los</strong>ario<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
126<br />
130<br />
134<br />
138<br />
140<br />
Seguram<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> patrimonio mundial vertida <strong>por</strong> <strong>la</strong> UNESCO<br />
baste para cifrar <strong>la</strong> r<strong>el</strong>evancia <strong>de</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino y <strong>en</strong>marcar<br />
<strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong>cidido <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> a <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> su<br />
preservación y puesta <strong>en</strong> valor. En un s<strong>en</strong>tido más profundo, <strong>el</strong> proyecto <strong>en</strong>carna<br />
significados, valores y modos <strong>de</strong> hacer singu<strong>la</strong>res con <strong>los</strong> que <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te gestión<br />
se i<strong>de</strong>ntifica. La articu<strong>la</strong>ción virtuosa <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> seis Estados parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>el</strong><br />
carácter fe<strong>de</strong>ral con sus siete repres<strong>en</strong>taciones provinciales y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
espacios <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>cisión comunitarios hac<strong>en</strong> a un espíritu que sintoniza con<br />
nuestra manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s políticas culturales. En un s<strong>en</strong>tido más amplio,<br />
confiamos <strong>en</strong> <strong>el</strong> programa <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> no solo como una instancia <strong>de</strong> visibilidad y<br />
empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestras comunida<strong>de</strong>s andinas, sino también como una o<strong>por</strong>tunidad<br />
para <strong>en</strong>riquecer nuestros imaginarios <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia como nación más<br />
allá <strong>de</strong>l patrimonio fundacional <strong>de</strong>cimonónico y <strong>de</strong> sus refer<strong>en</strong>tes europeos.<br />
<strong>Una</strong> gestión mancomunada y plural como esta <strong>de</strong>be <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>en</strong>ormes <strong>de</strong>safíos y<br />
complejida<strong>de</strong>s. Expresamos nuestro profundo agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a todas <strong>la</strong>s personas<br />
que con su <strong>de</strong>terminación y compromiso <strong>la</strong> hac<strong>en</strong> posible.<br />
Valeria González<br />
Secretaria <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
9
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
Prólogos<br />
Andar <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
La memoria es ese legado casi invisible que <strong>los</strong> padres, <strong>la</strong>s madres, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s mayores nos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>señando<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración. Pero, también, <strong>la</strong> transmisión está <strong>en</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> hechos: <strong>la</strong> cosmovisión está <strong>en</strong> nuestras formas <strong>de</strong> solidaridad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reciprocidad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto<br />
a nuestra querida madre Pachamama (Pecne Tao para <strong>la</strong> cultura huarpe), <strong>en</strong> ir a minguear con <strong>la</strong><br />
comunidad, <strong>en</strong> po<strong>de</strong>r juntarnos <strong>en</strong>tre cuatro o cinco familias productoras para s<strong>el</strong>eccionar <strong>la</strong> semil<strong>la</strong>,<br />
para sembrar. Nuestra historia misma está <strong>en</strong> estos hechos. Ni <strong>el</strong> inca ni <strong>el</strong> español pudieron con eso:<br />
siempre hemos mant<strong>en</strong>ido nuestra i<strong>de</strong>ntidad y nuestra dignidad, y hoy nos s<strong>en</strong>timos muy cómodos y<br />
cómodas <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que somos pueb<strong>los</strong> originarios.<br />
C<strong>la</strong>udia Herrera y Manolo Copa, Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>.<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> (“camino principal” <strong>en</strong> quechua) es <strong>el</strong> nombre que damos a un ext<strong>en</strong>so<br />
sistema vial <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> cuatro mil kilómetros <strong>de</strong> norte a sur. Mediante<br />
estos s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros se un<strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong> Perú, Ecuador, Colombia, Bolivia, Chile y<br />
Arg<strong>en</strong>tina involucrando a <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Jujuy, Salta, Tucumán, Catamarca, La<br />
Rioja, San Juan y M<strong>en</strong>doza.<br />
Este camino ancestral consolidado <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV y reconocido como<br />
patrimonio mundial <strong>por</strong> <strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong> 2014 sigue si<strong>en</strong>do hasta <strong>el</strong> día <strong>de</strong> hoy un<br />
vehículo <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> saberes y un reservorio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s y culturas vitales.<br />
En sus trayectos converg<strong>en</strong> prácticas <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme interés<br />
histórico con comunida<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n y manifiestan <strong>en</strong> tiempo pres<strong>en</strong>te.<br />
Los caminos que conforman <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> son <strong>de</strong> este modo, <strong>vía</strong>s actuales <strong>de</strong><br />
conexión social y cultural. De igual manera, sus itinerarios son tanto vestigios arqueológicos<br />
como espacios vivos que nos permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> patrimonio <strong>en</strong> su<br />
dim<strong>en</strong>sión más amplia, como un legado colectivo y comunitario que cuidar y nutrir.<br />
Precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que se recuperan <strong>en</strong> este libro son un ejemplo <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> torno al patrimonio y <strong>de</strong> puestas <strong>en</strong> acto <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> reciprocidad.<br />
Su publicación ti<strong>en</strong>e como misión dar a conocer un proyecto que es<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> trabajo mancomunado, <strong>de</strong> diálogo intercultural e interdisciplinario. No<br />
obstante, <strong>los</strong> r<strong>el</strong>atos que reúne pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto un legado mucho mayor: <strong>el</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> cosmovisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> preexist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> nación arg<strong>en</strong>tina. En <strong>el</strong><strong>la</strong>, <strong>el</strong> cuidado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad, <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>tido más amplio, p<strong>la</strong>ntea víncu<strong>los</strong> <strong>en</strong>tre sociedad<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto <strong>por</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida —<strong>los</strong> animales, <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas, <strong>los</strong> ríos<br />
y <strong>la</strong>s montañas— sin privilegiar unas sobre otras. Estas formas <strong>de</strong> vida son parte<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>tramado vital <strong>de</strong> conexión con <strong>la</strong> tierra, que —a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión instrum<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza proveedora <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual po<strong>de</strong>mos extraer necesida<strong>de</strong>s—<br />
pert<strong>en</strong>ece al futuro, a <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida <strong>por</strong> v<strong>en</strong>ir.<br />
Sabemos que hoy estos pueb<strong>los</strong> organizados ti<strong>en</strong><strong>en</strong> voz propia para sumarse a<br />
escribir <strong>la</strong> historia sin mediaciones y que son también un actor c<strong>en</strong>tral para p<strong>en</strong>sarnos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y <strong>de</strong> cara al futuro. Volver a mirar <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias que<br />
están <strong>en</strong> nuestro ADN es re<strong>en</strong>contrarnos con algo propio y poner <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y saberes <strong>de</strong> absoluta actualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ag<strong>en</strong>das políticas y socioambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, acercar <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong> itinerarios remotos y compartir sus pres<strong>en</strong>tes<br />
son guías para rep<strong>en</strong>sar cada uno <strong>de</strong> nuestros pasos <strong>por</strong> <strong>la</strong> tierra. E<strong>la</strong>borar<br />
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te una reflexión crítica y dinámica sobre lo que traemos y lo que<br />
<strong>de</strong>jamos <strong>en</strong> nuestro camino es también <strong>la</strong> invitación que nos propone andar <strong>el</strong><br />
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>.<br />
Viviana Usubiaga<br />
Directora Nacional <strong>de</strong> Gestión Patrimonial<br />
Secretaría <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Luciana D<strong>el</strong>fabro<br />
Coordinadora <strong>de</strong> Investigación <strong>Cultura</strong>l<br />
Direccción Nacional <strong>de</strong> Gestión Patrimonial<br />
Secretaría <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
y naturaleza, <strong>en</strong>tre humanos y no-humanos, según r<strong>el</strong>aciones virtuosas basadas<br />
10 11
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
Prólogos<br />
Caminos <strong>de</strong> <strong>integración</strong><br />
Los modos <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> mundo supon<strong>en</strong> conductas, <strong>la</strong>s que se materializan<br />
y según <strong>el</strong> caso pue<strong>de</strong>n alejar o acercar a <strong>la</strong>s personas, construy<strong>en</strong>do límites o<br />
caminos. El Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> vi<strong>en</strong>e a reinaugurar <strong>en</strong> América una<br />
añeja tradición (preincaica incluso), <strong>la</strong> <strong>de</strong> integrar un territorio duro, difícil, alto,<br />
frío… <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s, pero justam<strong>en</strong>te para permitirnos salir <strong>de</strong> esas lógicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dificultad y <strong>los</strong> límites y ponernos <strong>en</strong> un paisaje con <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve puesta <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros.<br />
Des<strong>de</strong> 2014 se com<strong>en</strong>zó a andar esta <strong>la</strong>rga marcha como patrimonio<br />
mundial, pero <strong>el</strong> tránsito había com<strong>en</strong>zado antes.<br />
Como pres<strong>en</strong>ta Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> este mismo tomo, “<strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como<br />
una <strong>en</strong>tidad animada cuya protección y guía invocaban <strong>los</strong> viajeros. Pero también<br />
transitaba lugares po<strong>de</strong>rosos, como cruces <strong>de</strong> caminos…”. Todo y nada parece haber<br />
cambiado cuando <strong>en</strong> <strong>el</strong> cruce <strong>de</strong> caminos, al compás <strong>de</strong> <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />
ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> patrimonialización y <strong>el</strong> tránsito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>,<br />
emergió esta verda<strong>de</strong>ra posibilidad <strong>de</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un viaje que nos integre como<br />
sudamericanos. En este andar, seguimos invocando <strong>la</strong> guía y <strong>la</strong> protección <strong>de</strong>l<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> para llegar a bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>stino, que no es otro que <strong>el</strong> mismo camino.<br />
En <strong>el</strong>lo, un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve fue calzar una estructura <strong>de</strong> trabajo fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da<br />
a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Gestión, <strong>la</strong> que articu<strong>la</strong> <strong>la</strong>bores locales con <strong>la</strong>s<br />
interprovinciales, que a su vez respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> internacional que <strong>en</strong>carna<br />
<strong>el</strong> espíritu <strong>de</strong>l proyecto. A partir <strong>de</strong> mi corta incor<strong>por</strong>ación <strong>en</strong> <strong>la</strong> marcha, he comprobado<br />
<strong>la</strong> im<strong>por</strong>tancia y alta valoración que ti<strong>en</strong>e este patrimonio para <strong>la</strong>s provincias<br />
que compart<strong>en</strong> <strong>el</strong> legado <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, <strong>en</strong>carnado fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> compromisos comunitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s.<br />
Como se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> este libro, <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>los</strong> sitios arqueológicos y<br />
sus contextos varían notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre regiones. Se observan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>dos<br />
y gran<strong>de</strong>s edificaciones hasta pircados ap<strong>en</strong>as insinuados. Pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
que justam<strong>en</strong>te allí resi<strong>de</strong> <strong>la</strong> fortaleza, <strong>en</strong> una <strong>integración</strong> bajo <strong>la</strong> marca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
diversidad, imponi<strong>en</strong>do un (paradójicam<strong>en</strong>te novedoso) mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> un<br />
país fe<strong>de</strong>ral. Mi escasa experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> siete meses a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Unidad <strong>de</strong> Gestión Fe<strong>de</strong>ral es indicador <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> este esquema diseñado más<br />
allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gestiones (<strong>de</strong> paso) y aplicado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una política cultural interprovincial<br />
e internacional que cumple con su cometido <strong>de</strong> preservar y difundir este patrimonio.<br />
Incluso es s<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> modo transversal a <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n<br />
registrarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>tidad nacional, permiti<strong>en</strong>do<br />
t<strong>en</strong>er una <strong>vía</strong> <strong>de</strong> comunicación que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>el</strong> propio camino y <strong>el</strong> tiempo. Esa<br />
apertura a una “multiplicidad <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> acción y reflexión que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un<br />
Horacio Chiavazza<br />
Director <strong>de</strong> Patrimonio, Archivos y Museos<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y Turismo<br />
Gobierno <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />
Secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Gestión Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong>l<br />
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
mismo tiempo y espacio” como argum<strong>en</strong>ta Sosa <strong>en</strong> su capítulo.<br />
12 13
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino<br />
Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>:<br />
a modo <strong>de</strong> introducción<br />
Victoria Ay<strong>el</strong>én Sosa<br />
El pres<strong>en</strong>te capítulo busca trazar una g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> y pres<strong>en</strong>tar algunas i<strong>de</strong>as sobre <strong>el</strong> alcance y <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ese<br />
itinerario cultural <strong>en</strong> nuestro país, para <strong>en</strong>marcar con estas reflexiones pr<strong>el</strong>iminares<br />
<strong>los</strong> capítu<strong>los</strong> que sigu<strong>en</strong>.<br />
Indudablem<strong>en</strong>te, este patrimonio que nuestro país comparte con Bolivia, Chile,<br />
Colombia, Ecuador y Perú adquirió mayor visibilidad nacional e internacional a<br />
partir <strong>de</strong> su inscripción <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial, <strong>en</strong> 2014. El nombre<br />
“<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>” (“camino principal” <strong>en</strong> quechua) fue <strong>el</strong>egido para <strong>de</strong>signar <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sa<br />
red <strong>de</strong> caminos y estructuras r<strong>el</strong>acionadas para <strong>la</strong> comunicación, <strong>el</strong> intercambio<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que fuera consolidada <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xv y que se<br />
ext<strong>en</strong>dió <strong>por</strong> más <strong>de</strong> 30.000 kilómetros a lo <strong>la</strong>rgo y ancho <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
An<strong>de</strong>s. Ese proyecto, sin embargo, también pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia otros aspectos <strong>de</strong><br />
im<strong>por</strong>tancia c<strong>en</strong>tral para nuestra vida social y política. Por un <strong>la</strong>do, nos recuerda<br />
que nuestras socieda<strong>de</strong>s se construyeron sobre <strong>los</strong> cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> antiguas civilizaciones,<br />
que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as son preexist<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
Estados mo<strong>de</strong>rnos y que <strong>la</strong> diversidad cultural es parte <strong>de</strong> nuestra i<strong>de</strong>ntidad nacional.<br />
Por <strong>el</strong> otro, nos impone <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos como parte <strong>de</strong> una comunidad más<br />
amplia, <strong>la</strong> andina y <strong>la</strong>tinoamericana, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace sig<strong>los</strong> comparte valores<br />
comunes y busca caminos <strong>de</strong> <strong>integración</strong>.<br />
Estas difer<strong>en</strong>tes miradas sobre <strong>el</strong> Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, como patrimonio<br />
mundial, bi<strong>en</strong> común <strong>de</strong> <strong>los</strong> países andinos o memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, serán <strong>de</strong>lineadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes páginas y profundizadas<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> libro.<br />
Secretaria Técnica <strong>de</strong>l Camino<br />
Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología<br />
y P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Latinoamericano<br />
EL QHAPAQ ÑAN, SISTEMA VIAL ANDINO COMO PATRIMONIO MUNDIAL<br />
El 21 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2014, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> muchas comunida<strong>de</strong>s andinas se festejaba <strong>el</strong><br />
Inti Raymi (solsticio <strong>de</strong> invierno), <strong>en</strong> Doha, Qatar, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Patrimonio Mundial<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO inscribía <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio<br />
Mundial.<br />
De acuerdo a <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> Valor Universal Excepcional (Comité <strong>de</strong> Patrimonio<br />
Mundial, 2014), este sistema vial es un testimonio único y excepcional<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> civilización inca, <strong>la</strong> cual se basaba <strong>en</strong> <strong>los</strong> principios <strong>de</strong> reciprocidad, redistribución<br />
y dualidad que se integraban <strong>en</strong> un singu<strong>la</strong>r sistema <strong>de</strong> organización<br />
l<strong>la</strong>mado Tawantinsuyu. Asimismo, constituye un ejemplo repres<strong>en</strong>tativo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos <strong>de</strong> intercambio y comunicación que estuvieron <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> integra-<br />
14<br />
ción <strong>de</strong> esta amplia región <strong>de</strong>l mundo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tradiciones culturales <strong>de</strong> un Estado<br />
15
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
que llegó a t<strong>en</strong>er 4.200 kilómetros <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> Norte a Sur <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
mayor expansión. La construcción <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>tramado fue posible también gracias<br />
a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s tecnológicas y <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong>splegadas <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas para<br />
v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong>s extremas condiciones geográficas <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> altip<strong>la</strong>nos y<br />
cumbres a más <strong>de</strong> 6.000 m s. n. m. hasta valles inundables y vastos <strong>de</strong>siertos.<br />
Por último, junto con <strong>los</strong> vestigios materiales <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> formidable construcción<br />
social y política, <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Patrimonio Mundial reconoció que <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> es<br />
un patrimonio vivo, ya que gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores y <strong>la</strong>s tradiciones que t<strong>en</strong>ían<br />
vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión incaica se sigu<strong>en</strong><br />
transmiti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración y se reflejan <strong>en</strong> lo que <strong>de</strong>nominamos<br />
“cosmovisión andina”.<br />
Los 137 segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> camino, <strong>por</strong> un total <strong>de</strong> 616 km, y <strong>los</strong> 308 sitios arqueológicos<br />
asociados que integran <strong>el</strong> itinerario cultural transnacional <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rado patrimonio<br />
mundial repres<strong>en</strong>tan <strong>los</strong> tramos mejor preservados <strong>de</strong> lo que antes era una<br />
red vial continua y muestran toda <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> tipologías arquitectónicas y <strong>de</strong><br />
<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos funcionales y <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>splegada <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas, lo que permite<br />
una c<strong>la</strong>ra compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> su rol histórico y contem<strong>por</strong>áneo. Tales condiciones<br />
<strong>de</strong> integridad y aut<strong>en</strong>ticidad son sistemáticam<strong>en</strong>te monitoreadas <strong>por</strong> <strong>los</strong> seis<br />
países para garantizar <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> compon<strong>en</strong>tes seriados y su mínima<br />
exposición a <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas naturales y antrópicas.<br />
En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, integran esta red vial 13 segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> camino y 32 sitios arqueológicos<br />
asociados ubicados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Jujuy, Salta, Tucumán, Catamarca,<br />
La Rioja, San Juan y M<strong>en</strong>doza y <strong>en</strong> dos Parques Nacionales. En su conjunto,<br />
esos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos materiales permit<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> expansión incaica <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte<br />
meridional <strong>de</strong>l Tawantinsuyu, l<strong>la</strong>mada Qol<strong>la</strong>suyu, y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual territorio<br />
<strong>de</strong> nuestro país, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> incas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron im<strong>por</strong>tantes activida<strong>de</strong>s<br />
productivas, interactuaron <strong>de</strong> distintas formas con <strong>los</strong> grupos étnicos locales e<br />
impusieron <strong>el</strong> culto al Sol mediante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> santuarios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cumbres<br />
más altas <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s.<br />
La inscripción <strong>de</strong> este itinerario cultural a <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial llevó más<br />
<strong>de</strong> diez años <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> técnicos <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Chile, Colombia,<br />
Ecuador y Perú, <strong>en</strong> un esfuerzo <strong>de</strong> cooperación internacional sin prece<strong>de</strong>ntes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l patrimonio mundial (Ro<strong>la</strong>ndi y Raffa<strong>el</strong>e, 2012). Es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
bi<strong>en</strong>es culturales más complejos que hayan sido tratados <strong>por</strong> <strong>el</strong> Comité <strong>de</strong> Patrimonio<br />
Mundial, <strong>en</strong> virtud tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes seriados como <strong>de</strong>l<br />
número <strong>de</strong> países y jurisdicciones involucradas.<br />
Red <strong>de</strong> caminos que integraban <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, reconstruida a partir <strong>de</strong> Hyslop (1984) e información<br />
a<strong>por</strong>tada <strong>por</strong> Comité Técnico Internacional <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino. (E<strong>la</strong>boración INAPL)<br />
16 17
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos más im<strong>por</strong>tantes consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un sistema<br />
<strong>de</strong> gestión que permitiera contar con una coordinación internacional y criterios<br />
comunes <strong>de</strong> acción. Para <strong>el</strong>lo se requirieron acuerdos internacionales que alcanzaron<br />
<strong>la</strong>s máximas autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada país, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> “Dec<strong>la</strong>ración sobre<br />
<strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino” firmada <strong>por</strong> <strong>los</strong> presi<strong>de</strong>ntes y autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> seis Estados parte <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> XX Cumbre Iberoamericana, c<strong>el</strong>ebrada<br />
<strong>en</strong> Mar <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>ta <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010. En esa reunión, se establecieron <strong>los</strong> estándares<br />
mínimos para <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un esquema jurídico e institucional<br />
común para <strong>la</strong> protección y gestión <strong>de</strong> este patrimonio cultural, <strong>en</strong> compatibilidad<br />
con <strong>la</strong>s conv<strong>en</strong>ciones internacionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> países son parte (<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,<br />
<strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l Patrimonio Mundial <strong>Cultura</strong>l y Natural <strong>de</strong> 1972) y sin reducir<br />
<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> cada uno <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>los</strong> tramos y sitios<br />
arqueológicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su espacio soberano.<br />
De tal manera, se acordó una estructura <strong>de</strong> gestión que prevé, para <strong>el</strong> ámbito internacional,<br />
una Secretaría Pro Tem<strong>por</strong>e rotativa a cargo <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> seis países<br />
y, para <strong>el</strong> ámbito nacional, seis Secretarías Técnicas (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>Ministerio</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>Cultura</strong>) que conforman un Comité Técnico que manti<strong>en</strong>e una nutrida<br />
ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> estrecho vínculo con <strong>la</strong>s respectivas cancillerías. Asimismo,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> nacional se previó <strong>la</strong> conformación <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s o comités <strong>de</strong> gestión<br />
participativos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización territorial <strong>de</strong> cada país.<br />
La administración <strong>de</strong> <strong>los</strong> tramos <strong>de</strong> camino y sitios arqueológicos que integran <strong>el</strong><br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina está a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> cultura<br />
provinciales y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Parques Nacionales. Dichas instituciones<br />
integran <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Gestión Fe<strong>de</strong>ral, coordinada <strong>por</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Patrimonio<br />
<strong>Cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong> con participación <strong>de</strong> otros organismos nacionales, y a su<br />
vez coordinan <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Gestión Provinciales y <strong>el</strong> trabajo con <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> Gestión Local. En su conjunto, estas p<strong>la</strong>taformas interinstitucionales e interculturales<br />
garantizan <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> valores excepcionales <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> patrimonial,<br />
<strong>la</strong> participación social y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios asociados.<br />
CAMINOS DE INTEGRACIÓN DE LA AMÉRICA ANDINA<br />
Detrás <strong>de</strong> <strong>los</strong> t<strong>el</strong>ones <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to internacional otorgado <strong>por</strong> UNESCO, <strong>el</strong><br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> se fue construy<strong>en</strong>do como patrimonio cultural común a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> varios<br />
años. La refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> “construcción” <strong>de</strong>l patrimonio es propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias<br />
Sociales y alu<strong>de</strong> al proceso a través <strong>de</strong>l cual, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico particu<strong>la</strong>r,<br />
se asigna colectivam<strong>en</strong>te un valor histórico y simbólico a <strong>de</strong>terminados bi<strong>en</strong>es<br />
económicos <strong>en</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te. En ese s<strong>en</strong>tido, lo que <strong>de</strong>nominamos “patrimonio” es<br />
un campo <strong>de</strong> acción político sujeto a t<strong>en</strong>siones y <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, ya que pue<strong>de</strong>n<br />
existir múltiples colectivos <strong>de</strong> valoración con difer<strong>en</strong>tes cuotas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> hora<br />
<strong>de</strong> ejercer su <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> memoria.<br />
En línea con lo anterior, <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> es un patrimonio polifacético valorado y<br />
apropiado <strong>de</strong> formas difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> países y <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s locales. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Perú, lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
legado arqueológico <strong>de</strong>l Tawantinsuyu ti<strong>en</strong>e un protagonismo c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad y es utilizado como “marca país”, <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más países,<br />
y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, no existía tal cosa como <strong>el</strong> “<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>” <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
imaginario simbólico nacional, y <strong>el</strong> mismo vocablo quechua utilizado para <strong>de</strong>signar<br />
este sistema vial no formaba parte integral <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje corri<strong>en</strong>te. En cuanto<br />
a <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s andinas arg<strong>en</strong>tinas que aún hoy usan y conservan estos caminos,<br />
<strong>los</strong> valoran <strong>por</strong> su funcionalidad y su vincu<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> antepasados que<br />
<strong>los</strong> construyeron, pero no según un concepto <strong>de</strong> patrimonio cultural que pueda<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse más allá <strong>de</strong> sus territorios.<br />
Po<strong>de</strong>mos i<strong>de</strong>ntificar dos procesos a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> fue adquiri<strong>en</strong>do<br />
visibilidad <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> seis países y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina específicam<strong>en</strong>te. Por<br />
un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> coyuntura política regional y <strong>los</strong> proyectos <strong>de</strong> <strong>integración</strong> que acompañaron<br />
<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como patrimonio mundial. Por <strong>el</strong><br />
otro, <strong>el</strong> trabajo articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> organismos públicos nacionales y provinciales<br />
y <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales que permitió registrar <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> valores asociados<br />
a este Camino Ancestral y <strong>de</strong>finir principios cons<strong>en</strong>suados <strong>de</strong> acción.<br />
En <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> regional, es im<strong>por</strong>tante <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rar <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> como patrimonio mundial coincidió con una coyuntura histórica caracterizada<br />
<strong>por</strong> gobiernos popu<strong>la</strong>res e indig<strong>en</strong>istas que <strong>de</strong> distintas maneras impulsaron nuevas<br />
formas <strong>de</strong> <strong>integración</strong> <strong>la</strong>tinoamericana y mayor in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con r<strong>el</strong>ación a<br />
<strong>los</strong> países c<strong>en</strong>trales, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Alianza Bolivariana para <strong>los</strong> Pueb<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong> Nuestra América (ALBA) <strong>en</strong> 2004 y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión <strong>de</strong> Naciones Suramericanas<br />
(UNASUR) <strong>en</strong> 2008. Esas posturas geopolíticas estuvieron acompañadas <strong>por</strong> un<br />
más g<strong>en</strong>eral “retorno a lo propio” que, <strong>en</strong> términos culturales, significó <strong>la</strong> reivindicación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> preexist<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a y <strong>de</strong> sus prácticas y saberes ancestrales. Así,<br />
se incor<strong>por</strong>aron <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> gobierno<br />
o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s propias Constituciones, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza<br />
como sujeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, es <strong>de</strong>cir como “persona no humana”, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s nuevas<br />
Constituciones <strong>de</strong> Bolivia (2009) y Ecuador (2008), t<strong>en</strong>sionando principios básicos<br />
<strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo hegemónico occi<strong>de</strong>ntal, como <strong>la</strong> división <strong>en</strong>tre naturaleza y sociedad.<br />
materiales e inmateriales <strong>de</strong>l pasado para alcanzar objetivos políticos, sociales o<br />
Ubicado <strong>en</strong> ese contexto, <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> asume una r<strong>el</strong>evancia política y social que<br />
18 19
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
exce<strong>de</strong> ampliam<strong>en</strong>te lo patrimonial y pone <strong>de</strong> manifiesto <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> que este<br />
proyecto muestre no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s glorias ya extintas <strong>de</strong>l estado prehispánico<br />
más im<strong>por</strong>tante <strong>de</strong> Sudamérica, sino <strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> <strong>integración</strong> y<br />
<strong>el</strong> po<strong>de</strong>r ontológicam<strong>en</strong>te disruptivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrotero <strong>de</strong>l<br />
siglo xxi (Sosa, 2019).<br />
Caminata internacional <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Bolivia <strong>en</strong> ocasión <strong>de</strong>l acto <strong>de</strong> traspaso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría Pro Tem<strong>por</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
República Arg<strong>en</strong>tina al Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia, <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2019. (Foto g<strong>en</strong>tileza <strong>de</strong> Alice Coron<strong>el</strong>, Fotógrafos sin Fronteras)<br />
En <strong>el</strong> ámbito nacional, <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como patrimonio<br />
mundial tuvo que abrirse paso impulsada principalm<strong>en</strong>te <strong>por</strong> funcionarios, funcionarias<br />
y profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete provincias,<br />
apoyadas <strong>por</strong> equipos <strong>de</strong> investigación vincu<strong>la</strong>dos con <strong>la</strong> temática. Como se anticipó,<br />
eso no quiere <strong>de</strong>cir que <strong>los</strong> caminos y sitios arqueológicos que integran <strong>el</strong><br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> no ocuparan un espacio im<strong>por</strong>tante <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
próximas a <strong>el</strong><strong>los</strong>, sobre todo si consi<strong>de</strong>ramos <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión<br />
andina <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> su organización social, sino que <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> estuvo marcada <strong>por</strong> procesos <strong>de</strong> diálogo y negociación con <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local<br />
que aún continúan vig<strong>en</strong>tes.<br />
Hoy <strong>en</strong> día, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s criol<strong>la</strong>s e indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina participan activam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> ese itinerario cultural, pero para llegar a este punto fue<br />
necesario <strong>de</strong>construir ciertos conceptos y prácticas propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión patrimonial.<br />
En primer lugar, hubo que r<strong>el</strong>ativizar <strong>el</strong> alcance <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> saberes locales y buscar un diálogo <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>la</strong> realidad. A modo <strong>de</strong> ejemplo, si consi<strong>de</strong>ramos que ciertos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
naturaleza o <strong>de</strong>l paisaje (como <strong>el</strong> propio Camino) son animados y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> po<strong>de</strong>r sobre<br />
<strong>la</strong>s personas, cualquier interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>el</strong><strong>los</strong>, aunque sea <strong>de</strong> conservación,<br />
ti<strong>en</strong>e que estar mediada <strong>por</strong> protoco<strong>los</strong> y formas <strong>de</strong> trato que sean apropiados<br />
a esta forma <strong>de</strong> concebir<strong>los</strong>. En segundo lugar, fue necesario ampliar significativam<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> límites <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Estado se consi<strong>de</strong>ra patrimonio cultural.<br />
Especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as, estos caminos son parte<br />
<strong>de</strong> territorios ancestrales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> paisajes p<strong>la</strong>gados <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias<br />
simbólicas que <strong>en</strong> su articu<strong>la</strong>ción estructuran <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong> organización local.<br />
Proteger <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, <strong>en</strong>tonces, está asociado también con <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía alim<strong>en</strong>taria y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas tradicionales <strong>de</strong> organización<br />
campesina. No es <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>por</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>, que <strong>en</strong> muchas comunida<strong>de</strong>s andinas<br />
<strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como patrimonio mundial haya estado impulsada<br />
<strong>por</strong> movimi<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>talistas que ap<strong>el</strong>aron a <strong>la</strong> explícita recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UNESCO <strong>de</strong> no permitir <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> industrias extractivas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong><br />
patrimonio mundial (Comité <strong>de</strong> Patrimonio Mundial, 2013).<br />
La inclusión <strong>de</strong> <strong>los</strong> términos “camino ancestral” al nombre original <strong>de</strong>l proyecto<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> fue una solicitud <strong>de</strong> nuestros pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as que resume esa<br />
doble <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong> conceptos y prácticas patrimoniales. En ese proceso,<br />
<strong>el</strong> Estado fue incor<strong>por</strong>ando nuevos principios propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina,<br />
como <strong>la</strong> solidaridad, <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad y <strong>la</strong> reciprocidad, que, aplicados a<br />
<strong>la</strong> gestión patrimonial, abr<strong>en</strong> nuevas <strong>vía</strong>s <strong>de</strong> trabajo que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Camino Ancestral<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong> suerte <strong>de</strong> estar explorando.<br />
20<br />
21
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El proyecto Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
SOBRE ESTE LIBRO<br />
La estructura <strong>de</strong> este libro sigue <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to p<strong>la</strong>nteada hasta aquí y busca<br />
llevar a qui<strong>en</strong>es le<strong>en</strong> a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r primero <strong>los</strong> principios y <strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos básicos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina y su vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, para luego vincu<strong>la</strong>r<strong>los</strong> con<br />
<strong>la</strong> historia y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Tawantinsuyu, cuyos testimonios materiales integran hoy<br />
<strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial. Esta tarea es llevada a cabo <strong>en</strong> primer lugar <strong>por</strong> Ax<strong>el</strong><br />
Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, qui<strong>en</strong> nos muestra cómo <strong>la</strong> expansión incaica no constituyó un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
político ais<strong>la</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s, sino que se articuló a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> apropiación<br />
<strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos simbólicos y lógicas <strong>de</strong> organización que ya circu<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
comunida<strong>de</strong>s locales.<br />
En <strong>el</strong> capítulo sigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias Sociales es complem<strong>en</strong>tada con<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udia Herrera (Uspal<strong>la</strong>ta,<br />
M<strong>en</strong>doza) y Manolo Copa (Tastil, Salta), actuales titu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, un organismo asesor <strong>de</strong>l proyecto cuyas<br />
funciones y objetivos son narrados <strong>por</strong> <strong>la</strong> autora y <strong>el</strong> autor. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> su c<strong>la</strong>ridad<br />
para pres<strong>en</strong>tar conceptos complejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía andina, analizan <strong>los</strong> límites <strong>de</strong>l<br />
or<strong>de</strong>n mundial occi<strong>de</strong>ntal y <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> supremacía <strong>de</strong>l ser<br />
humano <strong>por</strong> sobre <strong>la</strong> tierra y <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres <strong>de</strong>l mundo.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l Tawantinsuyu y <strong>de</strong>l sistema vial <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina es pres<strong>en</strong>tado <strong>por</strong><br />
Christian Vitry, qui<strong>en</strong> caracteriza <strong>los</strong> aspectos constructivos y funcionales <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> y analiza <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> ocupación e interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l paisaje <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas.<br />
Las características y valores <strong>de</strong> <strong>los</strong> 13 segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> camino con 32 sitios arqueológicos<br />
asociados que integran <strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> patrimonio mundial <strong>en</strong> nuestro país son<br />
ilustrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> último capítulo <strong>de</strong> este libro. En ese caso, se trata <strong>de</strong> un texto escrito<br />
a muchas manos y <strong>en</strong> varios mom<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que participaron especialistas <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s provincias y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación <strong>en</strong> un esfuerzo <strong>por</strong> marcar <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> cada<br />
segm<strong>en</strong>to y al mismo tiempo situar tales segm<strong>en</strong>tos como partes <strong>de</strong> un todo complem<strong>en</strong>tario.<br />
Bibliografía<br />
Comité <strong>de</strong>l Patrimonio Mundial, Decisión 38 COM 8B.43:<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, An<strong>de</strong>an Road System, 2014. Disponible <strong>en</strong><br />
http://whc.unesco.org/<strong>en</strong>/<strong>de</strong>cisions/6129.<br />
Comité <strong>de</strong>l Patrimonio Mundial, 37 COM, PART III: Emerging<br />
tr<strong>en</strong>ds and g<strong>en</strong>eral issues, 2013. Disponible <strong>en</strong><br />
https://whc.unesco.org/<strong>en</strong>/<strong>de</strong>cisions/5018/.<br />
Hyslop, John, The Inka road system, Nueva York, Aca<strong>de</strong>mic<br />
Press, 1984.<br />
Ro<strong>la</strong>ndi, Diana y Leticia Raffa<strong>el</strong>e, “Patrimonio arqueológico e<br />
itinerarios culturales: <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> / Sistema Vial Andino Arg<strong>en</strong>tino a <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio<br />
Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO”, Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Jornadas Nacionales<br />
<strong>de</strong> ICOMOS, M<strong>en</strong>doza, 2012.<br />
Sosa, Victoria A., “La lógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> a<strong>por</strong>ía. Com<strong>en</strong>tarios sobre<br />
<strong>la</strong> patrimonialización <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>de</strong> un sujeto <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l<br />
señu<strong>el</strong>o”, <strong>en</strong> Gnecco, C., Diálogos <strong>en</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l N°2.<br />
El señu<strong>el</strong>o patrimonial. P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos post-arqueológicos <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> camino <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas, Universidad Pedagógica y Tecnológica<br />
<strong>de</strong> Colombia, 2019, pp.87-104.<br />
Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong><br />
Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> (UNESCO), Conv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> Protección<br />
<strong>de</strong>l Patrimonio Mundial, <strong>Cultura</strong>l y Natural, Confer<strong>en</strong>cia<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO, París, 1972.<br />
El camino andado hasta aquí no siempre ha t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> linealidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s s<strong>en</strong>das incaicas.<br />
Como todo esfuerzo <strong>de</strong> <strong>integración</strong>, supone no solo <strong>la</strong> síntesis sino <strong>la</strong> apertura<br />
<strong>de</strong> una multiplicidad <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> acción y reflexión que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un mismo tiempo<br />
y espacio. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como proyecto cultural polifacético<br />
significa aceptar <strong>la</strong> inestabilidad <strong>de</strong>l objeto patrimonial y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones que lo<br />
<strong>de</strong>fin<strong>en</strong>. En esta flui<strong>de</strong>z, precisam<strong>en</strong>te, radica su pot<strong>en</strong>cia para interp<strong>el</strong>ar <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te y<br />
<strong>el</strong> futuro <strong>de</strong> nuestra sociedad y para visibilizar <strong>el</strong> lugar c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l otro <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
22 <strong>de</strong> lo propio.<br />
23
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
El Tawantinsuyu:<br />
cosmología, economía<br />
y organización política<br />
El propósito <strong>de</strong> este capítulo es caracterizar al Estado inca o Tawantinsuyu y<br />
su organización, ofreci<strong>en</strong>do así un marco g<strong>en</strong>eral para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> red vial<br />
y otros compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> su legado material <strong>en</strong> territorio arg<strong>en</strong>tino. Antes <strong>de</strong><br />
abordar este tema, sin embargo, es necesario consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que <strong>los</strong><br />
pueb<strong>los</strong> andinos prehispánicos concibieron <strong>el</strong> mundo y <strong>la</strong> sociedad. Después <strong>de</strong><br />
todo, fue <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas, ampliam<strong>en</strong>te<br />
compartidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> época, que <strong>los</strong> incas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron instituciones y estrategias<br />
políticas y económicas que les permitieron gobernar un Estado con una diversidad<br />
cultural y geográfica extraordinaria. Com<strong>en</strong>zamos, <strong>en</strong>tonces, pres<strong>en</strong>tando<br />
algunos principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmología andina y <strong>los</strong> modos <strong>de</strong> acción política que<br />
se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, para luego tratar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l Tawantinsuyu, su organización<br />
y <strong>la</strong> infraestructura material asociada a su expansión.<br />
FUNDAMENTOS COSMOLÓGICOS<br />
Ax<strong>el</strong> Emil Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong><br />
Investigador <strong>de</strong>l Consejo Nacional<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas y<br />
Técnicas<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología<br />
y P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Latinoamericano<br />
Los grupos que habitaban <strong>la</strong>s tierras altas <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
expansión inca —comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo xv— indudablem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> sus cosmovisiones, y estas, a su vez, sufrieron gran<strong>de</strong>s transformaciones<br />
tras <strong>la</strong> conquista españo<strong>la</strong>. A pesar <strong>de</strong> todo, <strong>la</strong> información arqueológica, histórica<br />
y antropológica exist<strong>en</strong>te permite i<strong>de</strong>ntificar algunos principios comunes a<br />
muchas <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, que, a<strong>de</strong>más, se reconoc<strong>en</strong> hasta hoy <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> actuar y<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> ciertas regiones.<br />
En primer lugar, hay bu<strong>en</strong>as razones para p<strong>en</strong>sar que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos remotos <strong>los</strong><br />
pueb<strong>los</strong> andinos tuvieron una compr<strong>en</strong>sión animista <strong>de</strong>l mundo (All<strong>en</strong>, 2002).<br />
De acuerdo a <strong>el</strong><strong>la</strong>, ciertas faculta<strong>de</strong>s que <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad occi<strong>de</strong>ntal se consi<strong>de</strong>ran<br />
exclusivas <strong>de</strong>l ser humano, como <strong>la</strong> int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>cia reflexiva, <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
o <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>el</strong>egir, eran compartidas <strong>en</strong> alguna medida <strong>por</strong> innumerables<br />
seres <strong>de</strong>l mundo: no solo animales y p<strong>la</strong>ntas, sino también montañas, rocas,<br />
objetos y lugares, <strong>en</strong>tre otros. Des<strong>de</strong> esa concepción, <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que hoy<br />
atribuimos a causalida<strong>de</strong>s físicas, químicas o biológicas (como <strong>el</strong> clima, <strong>la</strong> salud<br />
o <strong>la</strong> producción) y que <strong>en</strong>globamos bajo <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “naturaleza” obe<strong>de</strong>cían<br />
a procesos sociales simi<strong>la</strong>res a <strong>los</strong> que gobiernan <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones humanas,<br />
que siempre involucran subjetivida<strong>de</strong>s, comunicación, intercambios y negociaciones.<br />
El universo <strong>en</strong>tero, <strong>en</strong>tonces, era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como una gran “sociedad”<br />
con personas <strong>de</strong> diversas especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>los</strong> humanos (runakuna <strong>en</strong><br />
quechua) eran solo una.<br />
24<br />
Des<strong>de</strong> esa perspectiva, <strong>el</strong> trabajo, sea <strong>en</strong> <strong>la</strong> minería, <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura o <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
tejido, <strong>en</strong>tre otros, requiere no solo <strong>en</strong>ergía y conocimi<strong>en</strong>tos tecnológicos apro-<br />
25
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
El trato afectuoso que <strong>los</strong> pastores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con sus l<strong>la</strong>mas ilustra muy bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>la</strong> “producción”<br />
como una forma <strong>de</strong> criar <strong>la</strong> vida. Antes <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> viaje, <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> <strong>la</strong> caravana son ornam<strong>en</strong>tados con coloridas “flores” <strong>de</strong> <strong>la</strong>na <strong>en</strong><br />
sus orejas. (Foto <strong>de</strong>l autor)<br />
P<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> universo como sociedad<br />
significa también que <strong>el</strong> éxito <strong>en</strong><br />
cualquier actividad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> gobierno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad hasta <strong>la</strong> agricultura<br />
o <strong>la</strong> guerra, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> —<strong>en</strong>tre<br />
otras cosas— <strong>de</strong> negociar con ciertas<br />
personas no-humanas a través<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> protoco<strong>los</strong> rituales apropiados<br />
(obsequios, pagos, permisos,<br />
compromisos o invocaciones). Así,<br />
<strong>por</strong> ejemplo, qui<strong>en</strong>es toda<strong>vía</strong> viajan<br />
con caravanas <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
altip<strong>la</strong>no hasta <strong>los</strong> valles llevando<br />
sal para trocar <strong>por</strong> maíz, al mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> partir, convocan y alim<strong>en</strong>tan<br />
mediante ofr<strong>en</strong>das a <strong>los</strong> apus (protectores<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> “l<strong>la</strong>mos” cargueros<br />
—como <strong>los</strong> l<strong>la</strong>man <strong>los</strong> pastores, ya<br />
que solo <strong>los</strong> machos castrados viajan<br />
con cargas—), a <strong>la</strong> Pachamama<br />
(para que <strong>los</strong> proteja y les brin<strong>de</strong> <strong>el</strong><br />
pasto necesario <strong>en</strong> <strong>la</strong> travesía), a<br />
<strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es a intercambiar (para que<br />
se “multipliqu<strong>en</strong>” <strong>en</strong> <strong>la</strong>s transacciones),<br />
a <strong>la</strong>s sogas y costales (para<br />
que sujet<strong>en</strong> <strong>la</strong> carga), a <strong>los</strong> c<strong>en</strong>cerros<br />
(para que guí<strong>en</strong> a <strong>los</strong> “l<strong>la</strong>mos”<br />
<strong>de</strong><strong>la</strong>nteros <strong>de</strong> <strong>la</strong> tropa) y al camino o ñan (para que <strong>los</strong> lleve a bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>stino). El<br />
propio camino, <strong>en</strong>tonces, es una persona, capaz <strong>de</strong> conducir a salvo al caminante<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que se lo trate con consi<strong>de</strong>ración y respeto.<br />
piados, sino también afecto, cuidado, nutrición, guía, como <strong>los</strong> que <strong>los</strong> padres disp<strong>en</strong>san<br />
a sus hijos. Producir es criar <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> sus distintas formas (Van Kess<strong>el</strong><br />
y Condori Cruz, 1992). Esta manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas se traduce también <strong>en</strong><br />
modos difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> concebir <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y <strong>los</strong> frutos <strong>de</strong>l trabajo, así<br />
Esta forma <strong>de</strong> ver <strong>el</strong> mundo es a m<strong>en</strong>udo pres<strong>en</strong>tada como una sacralización <strong>de</strong><br />
como <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>de</strong> propiedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Las personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos sobre<br />
<strong>la</strong> naturaleza o una r<strong>el</strong>ación estrecha <strong>en</strong>tre política, economía y r<strong>el</strong>igión, lo cual<br />
aqu<strong>el</strong>lo que han criado; <strong>el</strong> agricultor sobre <strong>la</strong> chacra y <strong>la</strong>s cosechas, <strong>el</strong> pastor sobre<br />
dota a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos <strong>de</strong> un aire <strong>de</strong> misticismo y solemnidad. En verdad, se<br />
<strong>el</strong> rebaño, <strong>la</strong>s familias sobre <strong>la</strong>s casas que han construido. Los seres humanos, <strong>en</strong><br />
trata simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un modo difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s cosas, que <strong>de</strong>sconoce<br />
cambio, no pue<strong>de</strong>n poseer <strong>la</strong> tierra, <strong>el</strong> agua, <strong>la</strong> leña ni <strong>los</strong> animales y p<strong>la</strong>ntas “silvestres”,<br />
<strong>la</strong> dicotomía mo<strong>de</strong>rna occi<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong>tre naturaleza y cultura y que, <strong>por</strong> lo tanto,<br />
puesto que han sido criados <strong>por</strong> <strong>el</strong> Sol, <strong>la</strong> Pachamama, <strong>los</strong> cerros (apus)<br />
no concibe <strong>la</strong> economía, <strong>la</strong> política y <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión como aspectos separados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
o <strong>los</strong> antepasados. Estos víncu<strong>los</strong> también conllevan obligaciones, como <strong>la</strong> que<br />
realidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción.<br />
lleva al pastor a extremar <strong>los</strong> cuidados para evitar un sufrimi<strong>en</strong>to innecesario a sus<br />
animales al sacrificar<strong>los</strong>.<br />
En tiempos prehispánicos, un principio fundam<strong>en</strong>tal que estructuraba <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones<br />
<strong>en</strong>tre <strong>los</strong> seres era <strong>la</strong> ancestralidad, una lógica que equiparaba antigüedad,<br />
26 27
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
g<strong>en</strong>ealogía, po<strong>de</strong>r y jerarquía ontológica. De acuerdo a ese principio, <strong>en</strong> un pasado<br />
remoto, mítico, ciertos seres primordiales dieron orig<strong>en</strong> a otros, <strong>el</strong><strong>los</strong> a otros<br />
y así sucesivam<strong>en</strong>te hasta llegar a <strong>los</strong> seres que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Con <strong>el</strong><br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s eras o pachas (“espacio/tiempo” <strong>en</strong> quechua), sin embargo, <strong>los</strong><br />
seres más antiguos y po<strong>de</strong>rosos no solo continuaron existi<strong>en</strong>do, a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong><br />
formas transfiguradas (petrificados, convertidos <strong>en</strong> montañas y rocas o <strong>de</strong>v<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> momias y esqu<strong>el</strong>etos que habitan <strong>los</strong> lugares <strong>de</strong> <strong>los</strong> antiguos o antigales),<br />
sino que pot<strong>en</strong>ciaron sus faculta<strong>de</strong>s y su capacidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />
y <strong>en</strong> <strong>el</strong> curso <strong>de</strong> <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos. Así, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> protagonistas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
historia <strong>de</strong>l mundo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, “sedim<strong>en</strong>tados<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> paisaje”, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n llegar a incidir sobre <strong>los</strong> asuntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> esa lógica g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s personas no-humanas rever<strong>en</strong>ciadas variaban<br />
significativam<strong>en</strong>te según <strong>la</strong> región. Aun así, <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> sig<strong>los</strong> xvi y xvii reconoc<strong>en</strong><br />
una jerarquía <strong>de</strong> wak’as —como se <strong>de</strong>nominaba g<strong>en</strong>éricam<strong>en</strong>te a estas<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> época— basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> ancestralidad que era ampliam<strong>en</strong>te<br />
reconocida <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos (Arriaga, 1999 [1621]). Simplificando<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>talles, compr<strong>en</strong>día cuatro rangos o niv<strong>el</strong>es g<strong>en</strong>erales:<br />
1. Wiracocha (<strong>de</strong>idad creadora r<strong>el</strong>ativam<strong>en</strong>te distante y abstracta), <strong>el</strong> Sol (Punchao,<br />
Inti) y <strong>la</strong> Tierra (Pachamama) eran <strong>la</strong>s principales; <strong>la</strong>s secundaban otras<br />
<strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s c<strong>el</strong>estes, como <strong>la</strong> Luna (Kil<strong>la</strong>), <strong>el</strong> rayo (Libiac o Il<strong>la</strong>pa) y algunas estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s,<br />
como <strong>la</strong>s Pléya<strong>de</strong>s.<br />
2. Un segundo niv<strong>el</strong> ocupaban ciertas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l paisaje, como cuevas, <strong>la</strong>gunas<br />
o montañas (apus), v<strong>en</strong>eradas como lugares <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> cada grupo étnico<br />
(paqarinas); o gran<strong>de</strong>s peñascos, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como formas petrificadas pero aún<br />
pot<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sus antepasados fundadores.<br />
PÁG. 29 ARRIBA<br />
Caravana <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas <strong>en</strong> <strong>la</strong> feria <strong>de</strong> Santa Catalina (Jujuy,<br />
2011). (Foto Mal<strong>en</strong>a Vázquez)<br />
PÁG. 29 ABAJO<br />
Pachamama, <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia creadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, ha sido objeto<br />
<strong>de</strong> v<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>de</strong> época prehispánica. (Foto<br />
<strong>de</strong>l autor)<br />
28 29
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
3. En <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te escalón jerárquico estaban <strong>los</strong> malquis o cuerpos <strong>de</strong> <strong>los</strong> antepasados<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos linajes o ayllus, que, a través <strong>de</strong> sus momias, sus huesos<br />
u otros objetos y monum<strong>en</strong>tos animados <strong>por</strong> su ag<strong>en</strong>cia (monolitos; sepulcros;<br />
figuras <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, piedra o metal), seguían participando activam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, comparti<strong>en</strong>do comida y bebida <strong>en</strong> <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>ebraciones y aconsejando<br />
a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s.<br />
4. Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>contraban rocas <strong>de</strong> formas singu<strong>la</strong>res (conopas) o que recordaban<br />
animales o p<strong>la</strong>ntas (l<strong>la</strong>mas, maíz). Estas wak’as eran fundam<strong>en</strong>tales<br />
para lograr éxito <strong>en</strong> <strong>la</strong> cría <strong>de</strong> rebaños y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosechas, <strong>en</strong>tre otras activida<strong>de</strong>s.<br />
De este antiguo y ampliam<strong>en</strong>te difundido panteón andino, <strong>los</strong> incas privilegiaron<br />
<strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l Sol, <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>el</strong> culto <strong>de</strong> Estado. Aplicando <strong>el</strong><br />
principio <strong>de</strong> ancestralidad, se proc<strong>la</strong>maron <strong>el</strong><strong>los</strong> mismo hijos <strong>de</strong>l Sol, lo que <strong>los</strong><br />
posicionaba cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong> personas no-humanas que regían<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te y constituía una justificación inap<strong>el</strong>able <strong>de</strong> su <strong>de</strong>recho al<br />
Las conopas eran rocas <strong>de</strong> características singu<strong>la</strong>res o estatuil<strong>la</strong>s con forma <strong>de</strong> frutos o animales que se v<strong>en</strong>eraban <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito<br />
doméstico para propiciar <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosechas o <strong>la</strong> multiplicación <strong>de</strong>l ganado. (Foto g<strong>en</strong>tileza <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>de</strong>l<br />
Hombre, INAPL)<br />
gobierno supremo. Los principios cosmológicos reseñados dan cu<strong>en</strong>ta también<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> gran influ<strong>en</strong>cia que t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> <strong>la</strong> política <strong>la</strong>s momias <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas y otras<br />
autorida<strong>de</strong>s difuntas o sus dobles petrificados como monolitos, peñas, montañas<br />
y antiguos emblemas, así como otras wak’as concebidas como antepasados<br />
míticos con po<strong>de</strong>res pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te vig<strong>en</strong>tes.<br />
PRINCIPIOS DE ACCIÓN POLÍTICA EN LOS ANDES<br />
Muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> que <strong>los</strong> incas conquistaron estaban políticam<strong>en</strong>te integrados<br />
<strong>en</strong> formaciones segm<strong>en</strong>tarias. Ese modo <strong>de</strong> organización, que fue <strong>de</strong>scripto<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> españoles <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo xvi, hun<strong>de</strong> sus raíces <strong>en</strong> <strong>el</strong> pasado preinca y se manti<strong>en</strong>e<br />
vig<strong>en</strong>te hasta <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> algunas regiones <strong>de</strong> Perú y Bolivia, principalm<strong>en</strong>te<br />
(Cereceda et ál., 2009). En <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras segm<strong>en</strong>tarias se <strong>en</strong>contraban<br />
<strong>los</strong> ayllus, grupos <strong>de</strong> personas que se concebían como pari<strong>en</strong>tes <strong>por</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> un antepasado común (real o mítico) y administraban colectivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> territorio<br />
y <strong>los</strong> recursos allí pres<strong>en</strong>tes, tales como áreas <strong>de</strong> cultivo, agua para riego y<br />
pasturas. En un niv<strong>el</strong> mínimo, <strong>los</strong> ayllus incluían varias <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> familias, a m<strong>en</strong>udo<br />
resi<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> distintas localida<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> a veces convi<strong>vía</strong>n con miembros<br />
<strong>de</strong> otros ayllus. Esos segm<strong>en</strong>tos (ayllus m<strong>en</strong>ores) se agrupaban inclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
un número variable <strong>de</strong> niv<strong>el</strong>es organizativos creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong>globantes, a saber:<br />
ayllus mayores, mita<strong>de</strong>s, grupos étnicos y confe<strong>de</strong>raciones. En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
expansión inca, esas coaliciones podían integrar pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> miles o<br />
<strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> miles, que incluían ocasionalm<strong>en</strong>te a más <strong>de</strong> un grupo étnico, sin que<br />
<strong>los</strong> ayllus, segm<strong>en</strong>tos constitutivos o “parcialida<strong>de</strong>s” —como su<strong>el</strong>e <strong>de</strong>signárse<strong>los</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes históricas— perdieran su i<strong>de</strong>ntidad y control sobre <strong>los</strong> recursos básicos<br />
ni cierto grado <strong>de</strong> autonomía, <strong>por</strong> ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> nombrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />
locales (P<strong>la</strong>tt, 1987).<br />
En cada niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización segm<strong>en</strong>taria, <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político era ejercido <strong>por</strong> una<br />
autoridad o kuraka, cuya <strong>de</strong>nominación variaba <strong>de</strong> una región a otra. En algunos<br />
casos, <strong>los</strong> cargos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es inferiores <strong>de</strong> estas estructuras (<strong>los</strong><br />
ayllus m<strong>en</strong>ores) pudieron asignarse rotativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> miembros y recaer así<br />
<strong>en</strong> distintas familias “<strong>por</strong> turno”, como ocurre actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchas comunida<strong>de</strong>s<br />
rurales originarias. En <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es más <strong>el</strong>evados (ayllus mayores, mita<strong>de</strong>s), <strong>en</strong><br />
cambio, que abarcaban hasta ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> grupos domésticos, <strong>la</strong>s posiciones <strong>de</strong> autoridad<br />
eran ocupadas <strong>por</strong> miembros <strong>de</strong> uno o dos linajes so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que<br />
solo ciertos ayllus proveían <strong>los</strong> kurakas que gobernaban cada mitad y <strong>la</strong> totalidad<br />
<strong>de</strong>l grupo étnico. Se trataba <strong>de</strong> privilegios políticos hereditarios que <strong>en</strong>contraban su<br />
fundam<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ológico <strong>en</strong> <strong>el</strong> principio <strong>de</strong> ancestralidad, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>el</strong> rango que se<br />
le reconocía al ancestro <strong>de</strong> cada linaje o parcialidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jerarquías míticas.<br />
30 31
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
Esas difer<strong>en</strong>cias sociales se expresaban a través <strong>de</strong> dos esquemas que se aplicaban<br />
también a otros dominios <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, contribuy<strong>en</strong>do a naturalizar <strong>el</strong><br />
or<strong>de</strong>n político al repres<strong>en</strong>tarlo como una instancia más <strong>de</strong> estructuras g<strong>en</strong>erales,<br />
ubicuas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cosmos. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> era un esquema dual, según <strong>el</strong> cual se p<strong>en</strong>saba<br />
que diversos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os compr<strong>en</strong>dían dos fuerzas o aspectos complem<strong>en</strong>tarios,<br />
pero a m<strong>en</strong>udo asimétricos, <strong>por</strong> ejemplo, arriba-abajo, <strong>de</strong>recha-izquierda,<br />
masculino-fem<strong>en</strong>ino, luminoso-oscuro. De acuerdo con este principio, todo grupo<br />
étnico se dividía <strong>en</strong> mita<strong>de</strong>s o sayas, una <strong>de</strong> arriba y otra <strong>de</strong> abajo (hanansaya-hurinsaya<br />
<strong>en</strong> quechua). En ciertos casos, esta división <strong>de</strong>bió replicarse <strong>en</strong> todos<br />
<strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura segm<strong>en</strong>taria (ayllus m<strong>en</strong>ores y mayores, grupos<br />
étnicos). Cada mitad estaba regida <strong>por</strong> su propia autoridad: <strong>el</strong> kuraka “<strong>de</strong> arriba”<br />
actuaba como autoridad principal y <strong>el</strong> “<strong>de</strong> abajo” como “segunda persona”, con<br />
atribuciones que podían ir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> cogobierno hasta <strong>el</strong> reemp<strong>la</strong>zo o sucesión. A<br />
su vez, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> muchas comunida<strong>de</strong>s originarias actuales <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s,<br />
hay numerosos ev<strong>en</strong>tos públicos <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong> autoridad masculina <strong>de</strong>be ejercer<br />
su rol junto a su esposa, como si <strong>en</strong> última instancia <strong>la</strong>s personas solo estuvieran<br />
completas al conjugar ambos sexos.<br />
El otro esquema c<strong>la</strong>sificatorio compr<strong>en</strong>día tres categorías que, <strong>en</strong> or<strong>de</strong>n jerárquico,<br />
se <strong>de</strong>nominaban Qol<strong>la</strong>na (“exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te, principal”), Payan (“segundo, <strong>de</strong>l medio”)<br />
y Kayaw (“<strong>el</strong> último”). Como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> dualidad, <strong>la</strong> tripartición se aplicaba<br />
a distintas cosas o ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong>por</strong> ejemplo, a <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s (Sol-Luna-estr<strong>el</strong><strong>la</strong>s)<br />
o substancias (oro-p<strong>la</strong>ta-cobre). Llevada al campo político, implicaba difer<strong>en</strong>cias<br />
jerárquicas hereditarias <strong>por</strong> <strong>la</strong>s que solo ciertas parcialida<strong>de</strong>s y linajes<br />
(ayllus qol<strong>la</strong>na, “casas principales”) pro<strong>por</strong>cionaban <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s que gobernaban<br />
cada segm<strong>en</strong>to social o mitad, o <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l grupo étnico.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estos mecanismos que limitaban<br />
<strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> linajes, existían otros que<br />
equilibraban <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
kurakas y <strong>la</strong> comunidad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, supeditando<br />
<strong>la</strong> legitimidad <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político<br />
al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ciertas obligaciones.<br />
Los dirig<strong>en</strong>tes étnicos <strong>de</strong>bían<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una serie <strong>de</strong> funciones<br />
mediadoras al servicio <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones<br />
cada vez mayores <strong>de</strong> acuerdo a su<br />
rango. Por un <strong>la</strong>do, esa mediación se<br />
ejercía <strong>en</strong>tre personas y <strong>en</strong>tre grupos<br />
a través <strong>de</strong>l ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia, <strong>la</strong><br />
administración y reasignación periódica<br />
<strong>de</strong> recursos colectivos (tierra, agua,<br />
pastos, bi<strong>en</strong>es producidos <strong>en</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves<br />
étnicos distantes) o <strong>la</strong> coordinación<br />
<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra para realizar fa<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> interés común. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong>tre<br />
<strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong>s divinida<strong>de</strong>s, ya que<br />
<strong>los</strong> dirig<strong>en</strong>tes étnicos eran responsables<br />
<strong>de</strong>l culto a <strong>la</strong>s wak´as y organizadores<br />
<strong>de</strong> diversos ritos y c<strong>el</strong>ebraciones.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y<br />
otras organizaciones y grupos étnicos<br />
con <strong>los</strong> que se r<strong>el</strong>acionaban. Con <strong>el</strong><br />
tiempo, esa función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />
étnicas incluyó <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />
grupos locales y otros po<strong>de</strong>res políticos que fueron imponiéndose, como <strong>los</strong> incas<br />
a partir <strong>de</strong>l siglo xv y <strong>la</strong> administración colonial tras <strong>la</strong> conquista españo<strong>la</strong>.<br />
Es preciso <strong>de</strong>stacar que esas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s se constituían fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
como difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre grupos (linajes, ayllus, mita<strong>de</strong>s) antes que <strong>en</strong>tre individuos.<br />
Políticam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> carácter cor<strong>por</strong>ativo <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>taban <strong>la</strong>s “casas<br />
principales” se mant<strong>en</strong>ía a través <strong>de</strong> arreg<strong>los</strong> institucionales que obligaban a <strong>los</strong><br />
individuos que ocupaban posiciones <strong>de</strong> autoridad a negociar constantem<strong>en</strong>te<br />
con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> su parcialidad y con otras parcialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización<br />
¿Hasta qué punto <strong>la</strong>s jerarquías políticas hasta aquí consi<strong>de</strong>radas se traducían<br />
segm<strong>en</strong>taria. Primero, <strong>por</strong>que <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> <strong>los</strong> kurakas no resultaba<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s económicas? La t<strong>en</strong><strong>en</strong>cia colectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras <strong>por</strong> parte <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación automática <strong>de</strong> una norma (<strong>por</strong> ejemplo, <strong>la</strong> primog<strong>en</strong>itura), sino<br />
<strong>los</strong> segm<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>ores (ayllus mínimos) constituía un limitante básico a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción<br />
que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> acuerdos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> mayor influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> propio<br />
<strong>de</strong> recursos económicos tanto <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> individuos como <strong>de</strong> sus<br />
ayllu. Segundo, <strong>por</strong>que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y movilización <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes requerían <strong>de</strong>l<br />
ayllus, ya que estos últimos <strong>de</strong>bían negociar sus <strong>de</strong>rechos territoriales con otras<br />
concurso tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s inferiores y superiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía segm<strong>en</strong>taria<br />
parcialida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización segm<strong>en</strong>taria. Por otra parte,<br />
como <strong>de</strong> sus pares (segundas personas, lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> otros ayllus).<br />
<strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> comunidad y sus autorida<strong>de</strong>s (ya sea que fueran provistas<br />
32 P 32<br />
rotativam<strong>en</strong>te o <strong>el</strong>egidas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un linaje principal) estaban regu<strong>la</strong>das <strong>por</strong> <strong>el</strong><br />
33
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
principio <strong>de</strong> reciprocidad. Cada unidad doméstica <strong>de</strong>bía contribuir a <strong>la</strong> autoridad<br />
cierta cantidad <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra aplicada a <strong>la</strong>bores diversas: <strong>la</strong> agricultura,<br />
<strong>el</strong> pastoreo, <strong>el</strong> tejido y <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> productos, <strong>en</strong>tre otros. Los kurakas, <strong>por</strong> su<br />
parte, <strong>de</strong>bían proveer <strong>la</strong> infraestructura y <strong>la</strong>s materias primas necesarias, así como<br />
mant<strong>en</strong>er a <strong>los</strong> trabajadores durante <strong>la</strong> fa<strong>en</strong>a (mit´a). Para <strong>el</strong>lo, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>rechos sobre<br />
fundos especiales —a veces como <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> zonas cálidas distantes <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
núcleos étnicos— don<strong>de</strong> podían producir bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> singu<strong>la</strong>r valor, como <strong>el</strong> maíz,<br />
<strong>la</strong> coca y <strong>el</strong> ají, a lo que solía sumarse <strong>la</strong> posesión <strong>de</strong> rebaños especialm<strong>en</strong>te<br />
Las organizaciones segm<strong>en</strong>tarias y <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s que se les asocian se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aún vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> algunas regiones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
An<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s originarias <strong>de</strong> Desagua<strong>de</strong>ro (Bolivia), ataviadas con sus insignias <strong>de</strong> mando, presi<strong>de</strong>n actos previos a<br />
<strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong>l Inti Raymi junto al presi<strong>de</strong>nte Evo Morales (junio <strong>de</strong> 2019). (Foto g<strong>en</strong>tileza Richard Arana, Fotógrafos sin Fronteras)<br />
numerosos. Tales recursos permitían a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s afrontar también <strong>la</strong>s<br />
obligaciones <strong>de</strong> reciprocidad inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre dirig<strong>en</strong>tes étnicos<br />
(hospitalidad, intercambio <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tes, comp<strong>en</strong>saciones) y <strong>la</strong>s responsabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l culto, como <strong>la</strong>s c<strong>el</strong>ebraciones públicas que implicaban <strong>la</strong> distribución<br />
<strong>de</strong> comidas y bebidas. Económicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tonces, <strong>el</strong> i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> equilibrio <strong>en</strong>tre<br />
autoridad y comunidad inspirado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reciprocida<strong>de</strong>s simétricas propias <strong>de</strong>l<br />
par<strong>en</strong>tesco se traducía <strong>en</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> <strong>los</strong> kurakas <strong>de</strong> redistribuir exce<strong>de</strong>ntes<br />
y <strong>en</strong> <strong>el</strong> ac<strong>en</strong>to puesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>erosidad como cualidad fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l dirig<strong>en</strong>te<br />
étnico (Pease, 1992).<br />
Por cierto, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> todo sistema redistributivo, <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempeñado<br />
<strong>por</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s como mediadoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es traía aparejada<br />
una cuota <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r económico y formas <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong> recursos, que <strong>en</strong><br />
muchos casos <strong>de</strong>bieron dar como resultado condiciones <strong>de</strong> vida privilegiadas,<br />
es <strong>de</strong>cir, mejor alim<strong>en</strong>tación y m<strong>en</strong>or exposición a riesgos y patologías <strong>de</strong> diversa<br />
índole, <strong>en</strong>tre otras. En <strong>la</strong>s formaciones sociales andinas, sin embargo, estas<br />
<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s no se fundaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> control <strong>de</strong> una élite sobre <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> producción<br />
ni <strong>en</strong> <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción, sino que se articu<strong>la</strong>ban <strong>en</strong> torno al propio campo<br />
político y a <strong>la</strong>s prácticas redistributivas que lo caracterizaban. Des<strong>de</strong> esa lógica,<br />
<strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> una persona no radicaba <strong>en</strong> <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es que atesoraba, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> redistribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> que participaba. Por <strong>la</strong> misma razón,<br />
<strong>el</strong> término quechua huaccha significaba a <strong>la</strong> vez “pobre” y “huérfano” (González<br />
Holguin, 1952 [1608]:167); pobre es qui<strong>en</strong> no ti<strong>en</strong>e pari<strong>en</strong>tes o una comunidad a<br />
<strong>la</strong> que recurrir.<br />
MITO, HISTORIA Y ARQUEOLOGÍA EN LA FORMACIÓN DEL TAWANTINSUYU<br />
El conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico que t<strong>en</strong>emos sobre <strong>la</strong> formación y organización <strong>de</strong>l<br />
Tawantinsuyu proce<strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dos disciplinas con distintos pot<strong>en</strong>ciales<br />
y limitaciones, <strong>la</strong> Historia y <strong>la</strong> Arqueología. Las fu<strong>en</strong>tes históricas incluy<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> crónicas e informes (visitas, juicios, cartas, <strong>de</strong>scripciones<br />
geográficas, etc.) escritos durante <strong>la</strong> invasión europea y <strong>los</strong> inicios <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong><br />
colonial hispano (siglo xvi y comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l xvii). La información que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
estos docum<strong>en</strong>tos provi<strong>en</strong>e a veces <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación directa, pero <strong>por</strong> lo g<strong>en</strong>eral<br />
se basa <strong>en</strong> <strong>el</strong> testimonio <strong>de</strong> informantes indíg<strong>en</strong>as que r<strong>el</strong>ataron sus experi<strong>en</strong>cias,<br />
memorias y <strong>la</strong>s tradiciones que se transmitían hasta <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> forma oral<br />
o con <strong>el</strong> apoyo <strong>de</strong> distintos recursos mnemotécnicos, como <strong>los</strong> registros <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>les<br />
anudados o khipus. Esas fu<strong>en</strong>tes ofrec<strong>en</strong> gran cantidad <strong>de</strong> datos y <strong>de</strong>talles<br />
sobre individuos y sucesos o sobre <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones, que<br />
34<br />
<strong>de</strong> otro modo se hubieran perdido. Como toda forma <strong>de</strong> memoria, no obstante,<br />
35
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es, etc.) y permite abordar procesos que, <strong>por</strong> su naturaleza y duración,<br />
<strong>la</strong>s personas (int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te o no) olvidan, modifican o ni siquiera percib<strong>en</strong>,<br />
como <strong>los</strong> r<strong>el</strong>acionados al cambio social y cultural a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. Por <strong>el</strong>lo, es im<strong>por</strong>tante<br />
trabajar con ambas verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, cotejándo<strong>la</strong>s y sacando<br />
partido <strong>de</strong> lo que cada una ti<strong>en</strong>e para ofrecer.<br />
La formación <strong>de</strong>l Tawantinsuyu ejemplifica bi<strong>en</strong> este punto. Los distintos r<strong>el</strong>atos<br />
que <strong>los</strong> propios incas transmitían sobre su historia (sucesión <strong>de</strong> reyes, conquistas<br />
atribuidas a cada uno, conflictos políticos, etc.) hasta cierto punto difier<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre<br />
sí, probablem<strong>en</strong>te <strong>por</strong>que <strong>los</strong> informantes pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a distintas comunida<strong>de</strong>s<br />
o linajes buscaban <strong>en</strong>salzar a sus antepasados o minimizar <strong>los</strong> logros <strong>de</strong><br />
sus opon<strong>en</strong>tes para legitimar sus propios rec<strong>la</strong>mos. Más aún, <strong>en</strong> una sociedad<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> ancestralidad confería <strong>de</strong>rechos, <strong>la</strong> supresión <strong>de</strong> algunos hechos o <strong>el</strong><br />
olvido <strong>de</strong> ciertas personas o linajes era una estrategia habitual para socavar <strong>los</strong><br />
rec<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> otros grupos. Ese tipo <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong>be haber<br />
sido particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista hispana, ya que<br />
<strong>por</strong> <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> Tawantinsuyu se <strong>en</strong>contraba sumido <strong>en</strong> una guerra dinástica <strong>por</strong><br />
<strong>la</strong> sucesión al trono.<br />
El sistema <strong>de</strong> cuerdas anudadas o khipus ser<strong>vía</strong> principalm<strong>en</strong>te para almac<strong>en</strong>ar datos cuantitativos sobre personas, ganado y otros<br />
bi<strong>en</strong>es con fines administrativos. En aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> escritura, sin embargo, se lo utilizaba también como apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria histórica, para<br />
registrar g<strong>en</strong>ealogías y otros ev<strong>en</strong>tos im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong>l pasado. (Foto g<strong>en</strong>tileza <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>de</strong>l Hombre, INAPL)<br />
pue<strong>de</strong>n omitir, exagerar o distorsionar ciertos hechos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s limitaciones,<br />
subjetivida<strong>de</strong>s, compromisos e intereses <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores <strong>de</strong> estos textos.<br />
Aun así, <strong>el</strong> cotejo <strong>de</strong> distintas fu<strong>en</strong>tes ha permitido arribar a una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
trece monarcas incas que se sucedieron <strong>en</strong> <strong>el</strong> gobierno, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mítico fundador<br />
Manqo <strong>Qhapaq</strong> hasta Atawallpa, qui<strong>en</strong> al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l arribo <strong>de</strong> <strong>los</strong> españoles<br />
acababa <strong>de</strong> asumir <strong>el</strong> gobierno tras <strong>de</strong>rrotar a su hermano Waskhar <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
civil. De todos modos, hay cierto acuerdo <strong>en</strong> que <strong>los</strong> primeros siete u ocho<br />
son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te personajes míticos, mi<strong>en</strong>tras que solo <strong>los</strong> últimos reyes<br />
fueron personas históricam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tables. Pachakuti Inca Yupanki se consi<strong>de</strong>ra<br />
<strong>el</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l aparato institucional <strong>de</strong>l Tawantinsuyu y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> primera expansión más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l Cusco. Las mayores conquistas<br />
territoriales, sin embargo, se atribuy<strong>en</strong> a su hijo Thupa Inca Yupanki, qui<strong>en</strong><br />
asumió <strong>el</strong> mando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuerzas militares <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1463 y se convirtió <strong>en</strong> <strong>el</strong> décimo<br />
monarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinastía a <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> su padre, <strong>en</strong> 1471. Según esta visión, fue él<br />
(<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> comandante o <strong>de</strong> rey) qui<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 1470 y 1480 incor<strong>por</strong>ó al Tawantinsuyu<br />
<strong>los</strong> territorios meridionales, lo que hoy es <strong>el</strong> sur <strong>de</strong> Bolivia, <strong>el</strong> noroeste<br />
arg<strong>en</strong>tino, Cuyo y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro y norte <strong>de</strong> Chile. Las conquistas <strong>de</strong> su sucesor, Wayna<br />
<strong>Qhapaq</strong>, fueron más limitadas, pero él introdujo im<strong>por</strong>tantes reformas para a<strong>de</strong>cuar<br />
<strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l Estado a <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> un territorio mucho más<br />
di<strong>la</strong>tado que <strong>el</strong> original. El breve reinado <strong>de</strong> Waskhar estuvo signado <strong>por</strong> <strong>la</strong> guerra<br />
civil, y Atawallpa fue capturado <strong>por</strong> Pizarro a poco <strong>de</strong> asumir <strong>el</strong> trono.<br />
La Arqueología, <strong>en</strong> cambio, estudia <strong>los</strong> restos materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s realizadas<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> antiguos pueb<strong>los</strong> andinos. Hay mucha información que es difícil<br />
o imposible recabar <strong>de</strong> este registro, <strong>por</strong> ejemplo, sobre antiguos nombres, l<strong>en</strong>guas,<br />
imaginarios e innumerables ev<strong>en</strong>tos individuales. Pero <strong>el</strong> registro material<br />
ti<strong>en</strong>e también sus v<strong>en</strong>tajas; <strong>por</strong> ejemplo, cubre toda <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong>l<br />
pasado prehispánico, rev<strong>el</strong>a <strong>de</strong> forma contun<strong>de</strong>nte y objetiva ciertos hechos que<br />
necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>jan hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s materiales (<strong>por</strong> ejemplo, as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, explotaciones<br />
económicas varias, estado <strong>de</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, hábitos <strong>de</strong> consumo<br />
proceso. Lo primero que muestra es que <strong>la</strong>s influ<strong>en</strong>cias incaicas —reflejadas <strong>en</strong><br />
La Arqueología brinda una perspectiva difer<strong>en</strong>te pero complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> este<br />
36 37
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
<strong>la</strong> arquitectura, cerámica y otros materiales— se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> noroeste arg<strong>en</strong>tino<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> presunta fecha <strong>de</strong> conquista, tal vez a comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo xv o<br />
incluso antes <strong>en</strong> algunas regiones. Aceptar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia inca durante un período<br />
más prolongado (ci<strong>en</strong> a ci<strong>en</strong>to treinta años) permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />
Tawantinsuyu ya no como un ev<strong>en</strong>to (una campaña militar, una serie <strong>de</strong> alianzas<br />
o <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> un monarca tal<strong>en</strong>toso), sino como un proceso más complejo <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
que se <strong>en</strong>tr<strong>el</strong>azaron f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os económicos, políticos y culturales. Con esto se<br />
pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar que seguram<strong>en</strong>te se sucedieron etapas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>en</strong>tre<br />
<strong>el</strong> Estado cusqueño y <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> anexados fue cambiando: probablem<strong>en</strong>te haya<br />
com<strong>en</strong>zado <strong>por</strong> víncu<strong>los</strong> <strong>de</strong> intercambio o alianza y culminado con formas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />
más substanciales; un proceso que sin duda fue jalonado <strong>por</strong> innumerables<br />
episodios <strong>de</strong> reb<strong>el</strong>ión, sometimi<strong>en</strong>to y negociación. De hecho, <strong>la</strong> Arqueología<br />
indica que <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas al noroeste arg<strong>en</strong>tino no fue <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />
pacífico, sino que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos grupos e impuso im<strong>por</strong>tantes<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> or<strong>de</strong>n político local. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s investigaciones arqueológicas<br />
rev<strong>el</strong>an que, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista españo<strong>la</strong>, algunas obras <strong>en</strong>caradas<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>el</strong> noroeste arg<strong>en</strong>tino toda<strong>vía</strong> estaban <strong>en</strong> construcción o ap<strong>en</strong>as<br />
si alcanzaron a ser utilizadas, lo que sugiere que <strong>el</strong> Estado se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />
expansión. A<strong>de</strong>más, indican que muchos edificios, campos <strong>de</strong> cultivo y otras insta<strong>la</strong>ciones<br />
estatales continuaron funcionando <strong>por</strong> décadas luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l<br />
Cusco, lo que obliga a consi<strong>de</strong>rar también su historia posterior.<br />
¿QUÉ CLASE DE ESTADO FUE EL TAWANTINSUYU?<br />
Lo anterior no significa que <strong>los</strong> incas hayan hecho un uso indiscriminado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>struido <strong>la</strong>s culturas locales ni explotado ferozm<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> grupos conquistados,<br />
connotaciones frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l término “imperio” que posiblem<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eran<br />
<strong>el</strong> rechazo <strong>de</strong> algunos estudiosos <strong>de</strong>l tema. De hecho, <strong>los</strong> imperios antiguos<br />
históricam<strong>en</strong>te conocidos varían <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
modos <strong>de</strong> gobernar o <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad y cantidad <strong>de</strong> tributo que impusieron a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción,<br />
<strong>en</strong>tre otros aspectos. Por <strong>el</strong>lo, más im<strong>por</strong>tante que discurrir sobre <strong>el</strong> término<br />
es analizar <strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que <strong>el</strong> Estado inca se r<strong>el</strong>acionó con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s que<br />
incor<strong>por</strong>ó bajo su gobierno. Lo primero que salta a <strong>la</strong> vista es que fue muy variable,<br />
<strong>por</strong> lo que no es posible reducir todos <strong>los</strong> casos a un mismo patrón.<br />
Todas <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes, incluidas <strong>la</strong>s escritas <strong>por</strong> autores mestizos o indíg<strong>en</strong>as así como<br />
aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que buscan explícitam<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>alizar <strong>la</strong> civilización inca —como <strong>la</strong> obra <strong>de</strong><br />
Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega—, coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> que, durante su expansión, <strong>el</strong> Tawantinsuyu<br />
<strong>en</strong>contró reacciones diversas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> incor<strong>por</strong>ación voluntaria hasta <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />
armada. Distintos docum<strong>en</strong>tos consignan <strong>la</strong>s reb<strong>el</strong>iones <strong>de</strong> ciertos grupos que<br />
fueron sofocadas viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te <strong>por</strong> <strong>el</strong> Estado (qol<strong>la</strong>s, chankas, chachapoyas),<br />
aunque también seña<strong>la</strong>n que algunos apoyaron activam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> incas (lupaqas,<br />
quil<strong>la</strong>cas), sin olvidar a otros que se resistieron inicialm<strong>en</strong>te, pero luego co<strong>la</strong>boraron<br />
(chichas). Ciertos grupos nunca pudieron ser conquistados y establecieron así<br />
límites a <strong>la</strong> expansión, como sucedió con <strong>los</strong> araucanos <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera meridional,<br />
mi<strong>en</strong>tras que otros se subordinaron solo precariam<strong>en</strong>te y, llegado <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to, lucharon<br />
junto a <strong>los</strong> españoles para librarse <strong>de</strong> <strong>los</strong> opresores incas (cañaris). El uso<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> algunas circunstancias está respaldado también <strong>por</strong> <strong>la</strong> Arqueología,<br />
que muestra ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> sitios y <strong>el</strong> abandono súbito <strong>de</strong><br />
zonas <strong>en</strong>teras al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión inca.<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> puntos que ha suscitado controversias <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es se interesan <strong>por</strong><br />
<strong>los</strong> incas es <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> Estado al que dieron orig<strong>en</strong>. Las opiniones van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />
lo pres<strong>en</strong>tan como un reino militarizado y <strong>de</strong>spótico hasta aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que lo<br />
Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones militares, otras formas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia fueron <strong>de</strong> carácter<br />
imaginan como un Estado b<strong>en</strong>efactor al que <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s se sumaron pacífica<br />
cultural, como sucedió con ciertos cultos locales que fueron reprimidos <strong>en</strong> favor<br />
y voluntariam<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> NOA, uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> temas más discutidos es <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión estatal. Hay varios ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> esta situación <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong> emplear <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> “imperio” para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo. Para analizar <strong>el</strong> problema,<br />
Sur, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> expansión inca se asocia con <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción s<strong>el</strong>ectiva <strong>de</strong> espacios<br />
convi<strong>en</strong>e com<strong>en</strong>zar <strong>de</strong>stacando tres puntos que son indudables, a saber: 1) <strong>el</strong><br />
públicos y monum<strong>en</strong>tos a <strong>los</strong> antepasados, como ocurrió <strong>en</strong> Los Amaril<strong>los</strong><br />
Tawantinsuyu fue un Estado que controló un territorio muy ext<strong>en</strong>so (más <strong>de</strong> cuatro<br />
(Quebrada <strong>de</strong> Humahuaca, Arg<strong>en</strong>tina), Turi (Río Loa, Chile) o Laqaya (Altip<strong>la</strong>no<br />
mil kilómetros <strong>de</strong> Norte a Sur) y extremadam<strong>en</strong>te variado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> Lípez, Bolivia,[Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, 2007]). Resulta c<strong>la</strong>ro, sin embargo, que muchas comunida<strong>de</strong>s<br />
geográfico; 2) integró comunida<strong>de</strong>s sumam<strong>en</strong>te diversas <strong>en</strong> su cultura, l<strong>en</strong>gua y<br />
se incor<strong>por</strong>aron pacíficam<strong>en</strong>te, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do sus modos <strong>de</strong> vida, autori-<br />
modo <strong>de</strong> vida, abarcando más <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> grupos étnicos difer<strong>en</strong>tes (Rowe, 1946), y 3)<br />
da<strong>de</strong>s étnicas y prácticas r<strong>el</strong>igiosas. De hecho, <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
ejerció un gobierno c<strong>en</strong>tralizado, <strong>en</strong>cabezado <strong>por</strong> <strong>el</strong> Inca y con capital <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cusco.<br />
alianzas y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prácticas redistributivas implem<strong>en</strong>tadas <strong>por</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>de</strong>bieron<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> nuestra l<strong>en</strong>gua <strong>el</strong> término “imperio” <strong>de</strong>signa Estados<br />
ser favorablem<strong>en</strong>te recibidos <strong>por</strong> muchos grupos, sin olvidar que <strong>la</strong>s lógicas implem<strong>en</strong>tadas<br />
que incor<strong>por</strong>an, bajo un gobierno c<strong>en</strong>tralizado, un territorio ext<strong>en</strong>so y comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su proyecto político se <strong>en</strong>con-<br />
culturalm<strong>en</strong>te diversas, no cabe duda <strong>de</strong> que <strong>el</strong> concepto se aplica correctam<strong>en</strong>te<br />
traban ampliam<strong>en</strong>te difundidas <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s, <strong>por</strong> lo que muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios<br />
38<br />
al Tawantinsuyu.<br />
que acompañaban <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l Tawantinsuyu <strong>de</strong>bieron ser razonables o rá-<br />
39
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
pidam<strong>en</strong>te naturalizados. En suma, todo<br />
indica que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l Tawantinsuyu<br />
tuvo <strong>la</strong> complejidad, inestabilidad y otros<br />
avatares propios <strong>de</strong> cualquier formación<br />
política <strong>de</strong> gran esca<strong>la</strong>.<br />
<strong>Una</strong> perspectiva útil para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s variaciones<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación que estableció <strong>el</strong><br />
gobierno <strong>de</strong>l Cusco con <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s<br />
locales distingue un continuo <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre dos formas <strong>de</strong> control, una<br />
territorial y otra hegemónica. En áreas<br />
que t<strong>en</strong>ían gran im<strong>por</strong>tancia económica<br />
para <strong>el</strong> Estado, que resistieron <strong>la</strong> incor<strong>por</strong>ación<br />
o que poseían escasa pob<strong>la</strong>ción, <strong>el</strong><br />
Tawantinsuyu estableció un control territorial<br />
directo, insta<strong>la</strong>ndo sus propios funcionarios<br />
y <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves administrativos, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> cero <strong>la</strong> infraestructura<br />
vial y productiva y tras<strong>la</strong>dando a m<strong>en</strong>udo<br />
grupos leales <strong>de</strong> otras regiones (conocidos<br />
como mitimaqkuna) para trabajar<br />
<strong>en</strong> explotaciones estatales o garantizar<br />
<strong>la</strong> paz. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> zonas que no<br />
ofrecían recursos <strong>de</strong> tanta im<strong>por</strong>tancia o don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales eran<br />
numerosas y favorables al Estado, <strong>el</strong> Inca gobernaba <strong>de</strong> forma indirecta, a través<br />
<strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s locales que tomaban <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y movilizaban <strong>el</strong> tributo <strong>en</strong> su<br />
nombre, aunque mant<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> hegemonía cusqueña mediante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión estatal, <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua oficial (<strong>el</strong> quechua o runasimi), <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
red vial y otras prácticas <strong>de</strong> im<strong>por</strong>tancia simbólica.<br />
Hay razones para p<strong>en</strong>sar que existió un giro hacia formas territoriales <strong>de</strong> control<br />
durante <strong>la</strong>s últimas décadas <strong>de</strong>l Tawantinsuyu —<strong>el</strong> reinado <strong>de</strong> Wayna <strong>Qhapaq</strong>—<br />
para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y conflictos resultantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> extraordinaria expansión<br />
<strong>de</strong>l territorio, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong>l aparato administrativo (Murra, 1978). Eso<br />
se tradujo, <strong>por</strong> ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> nuevos c<strong>en</strong>tros productivos bajo control<br />
estatal directo, como lo ejemplifica <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Cochabamba, cuya<br />
pob<strong>la</strong>ción fue reemp<strong>la</strong>zada <strong>por</strong> catorce mil mitimaqkuna llegados <strong>de</strong> otros lugares<br />
para cultivar <strong>en</strong> campos <strong>de</strong>l Estado, principalm<strong>en</strong>te maíz para sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
ejército (Wacht<strong>el</strong>, 1982).<br />
ORGANIZACIÓN POLÍTICA: DISTRITOS Y AUTORIDADES<br />
Los incas crearon <strong>el</strong> Estado más ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> América precolombina. Su territorio<br />
se ext<strong>en</strong>día <strong>por</strong> más <strong>de</strong> cuatro mil kilómetros <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s geografías más acci<strong>de</strong>ntadas<br />
y diversas <strong>de</strong>l mundo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> actual Colombia <strong>por</strong> <strong>el</strong> Norte hasta <strong>los</strong><br />
valles <strong>de</strong> Uspal<strong>la</strong>ta (M<strong>en</strong>doza, Arg<strong>en</strong>tina) y Maule (Chile) hacia <strong>el</strong> Sur. En este territorio<br />
habitaban ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> grupos que diferían <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su cultura, economía<br />
y organización. Para gobernar una sociedad tan heterogénea, <strong>los</strong> incas aplicaron<br />
flexiblem<strong>en</strong>te ciertos principios g<strong>en</strong>erales que necesariam<strong>en</strong>te adaptaron a <strong>la</strong>s<br />
condiciones ambi<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong>mográficas, culturales y sociopolíticas locales.<br />
El Tawantinsuyu compr<strong>en</strong>día cuatro (tawa <strong>en</strong> quechua) gran<strong>de</strong>s distritos o partes<br />
(suyus) cuyos límites convergían <strong>en</strong> <strong>el</strong> Cusco, <strong>la</strong> capital: Antisuyu, Chinchaysuyu,<br />
Cuntisuyu y Qol<strong>la</strong>suyu. Cada suyu estaba subdividido <strong>en</strong> provincias o wamanis, que<br />
—<strong>en</strong> principio— se correspondían con <strong>los</strong> territorios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales formaciones<br />
políticas o grupos étnicos anexados. Cuando <strong>los</strong> grupos étnicos eran pequeños<br />
(como ocurrió <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina y Chile), varios <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> podían ser agrupados<br />
<strong>en</strong> una misma provincia para alcanzar unida<strong>de</strong>s administrativas que, i<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>bían aproximarse a <strong>los</strong> diez mil grupos domésticos. En principio, cada wamani<br />
t<strong>en</strong>ía una capital don<strong>de</strong> residían <strong>los</strong> principales funcionarios estatales y se conc<strong>en</strong>traban<br />
<strong>los</strong> edificios públicos, aunque cabe p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong>s provincias multiétnicas<br />
<strong>de</strong>bían contar con varios c<strong>en</strong>tros administrativos. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> autores coinci<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> que <strong>el</strong> Tawantinsuyu llegó a t<strong>en</strong>er más <strong>de</strong> och<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> estas unida<strong>de</strong>s, aunque<br />
<strong>el</strong> conteo total y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión precisa <strong>de</strong> cada una son <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong>sconocidos.<br />
Las provincias se dividían a su vez <strong>en</strong> mita<strong>de</strong>s (sayas) o <strong>en</strong> tercios, según principios<br />
duales y ternarios, como <strong>los</strong> que se aplicaban (y aún se aplican) a numerosas<br />
formaciones segm<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s. Las unida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores correspondían a<br />
<strong>los</strong> territorios <strong>de</strong> cada grupo <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco o ayllu, cuyo número y tamaño variaba<br />
significativam<strong>en</strong>te según <strong>la</strong> región.<br />
El actual noroeste y oeste <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, c<strong>en</strong>tro y norte <strong>de</strong> Chile, oeste <strong>de</strong> Bolivia y<br />
sur <strong>de</strong> Perú pert<strong>en</strong>ecían al Qol<strong>la</strong>suyu, l<strong>la</strong>mado así con refer<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> qol<strong>la</strong>s, un<br />
po<strong>de</strong>roso grupo que vi<strong>vía</strong> al norte <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go Titicaca. Era <strong>el</strong> suyu más ext<strong>en</strong>so, pero<br />
m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>nsam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>do. Para <strong>el</strong> actual noroeste arg<strong>en</strong>tino se ha propuesto <strong>la</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuatro o cinco wamanis que, <strong>de</strong> Norte a Sur, serían: Omaguaca, con<br />
su cabecera <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pucará <strong>de</strong> Tilcara; Chicoana, con capital <strong>en</strong> La Paya; Quire Quire,<br />
con Tolombón y El Shincal como cabeceras políticas; Tucumán, con jurisdicción<br />
sobre valles ori<strong>en</strong>tales y sierras subandinas, y una posible “provincia austral”, que<br />
abarcaría Cuyo y parte <strong>de</strong> La Rioja, con su probable capital <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tambería <strong>de</strong> Chilecito<br />
(González, 1982; Williams, 2004).<br />
40 41
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
étnicos que, según <strong>la</strong> mito-historia cusqueña, habitaban <strong>la</strong> zona <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>los</strong> ancestros fundadores. Excepcionalm<strong>en</strong>te, esta condición fue<br />
otorgada también a miembros leales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s élites provinciales <strong>en</strong> retribución <strong>por</strong><br />
sus servicios al Estado.<br />
Como <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te directo <strong>de</strong>l Sol, <strong>la</strong> persona <strong>de</strong>l Inca era consi<strong>de</strong>rada una divinidad<br />
y conc<strong>en</strong>traba todas <strong>la</strong>s facetas <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r (política, r<strong>el</strong>igiosa, militar), que ejercía<br />
secundada <strong>por</strong> una corte <strong>de</strong> pari<strong>en</strong>tes que se <strong>de</strong>sempeñaban <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas<br />
funciones <strong>de</strong> gobierno (consejeros, comandantes, gobernadores provinciales). La<br />
monarquía era hereditaria, pero no existía <strong>la</strong> primog<strong>en</strong>itura, <strong>por</strong> lo que <strong>en</strong> cada sucesión<br />
habían numerosos here<strong>de</strong>ros legítimos (hijos <strong>de</strong> esposas y concubinas),<br />
cuyo acceso al po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>en</strong> última instancia <strong>de</strong>l apoyo político <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
linajes y miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> corte. <strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pocas posiciones difer<strong>en</strong>ciadas<br />
<strong>de</strong>l gobierno c<strong>en</strong>tral era <strong>la</strong> <strong>de</strong> sumo sacerdote <strong>de</strong>l culto so<strong>la</strong>r, o Wil<strong>la</strong>q Umu, función<br />
que, sin embargo, era ocasionalm<strong>en</strong>te ejercida <strong>por</strong> <strong>el</strong> propio soberano.<br />
El Pucará <strong>de</strong> Tilcara (Jujuy) fue <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia incaica <strong>de</strong> Omaguaca, que abarcaba <strong>la</strong> puna jujeña, <strong>la</strong> Quebrada <strong>de</strong> Humahuaca<br />
y <strong>los</strong> valles ori<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Salta y Jujuy. Este sitio, construido sobre un pob<strong>la</strong>do anterior, compr<strong>en</strong>día numerosas vivi<strong>en</strong>das, talleres para <strong>la</strong><br />
producción <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> piedras semipreciosas (ónix, a<strong>la</strong>bastro) y edificios vincu<strong>la</strong>dos al culto estatal. (Foto <strong>de</strong>l autor)<br />
La pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l Cusco y zonas adyac<strong>en</strong>tes formaba <strong>la</strong> nobleza <strong>de</strong>l Tawantinsuyu y<br />
proveía <strong>la</strong>s principales autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l Estado y funcionarios a cargo <strong>de</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
distritos. En primer lugar, se <strong>en</strong>contraba <strong>el</strong> “grupo étnico inca”, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como<br />
<strong>los</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>los</strong> fundadores míticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estirpe (Manqo Qhapac y Mama<br />
Oqllo). El Inca y su familia ocupaban <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> jerarquía. Luego se <strong>en</strong>contraba<br />
una aristocracia que abarcaba dos tipos <strong>de</strong> linajes o ayllus. Uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> compr<strong>en</strong>día<br />
<strong>la</strong>s panaqas, grupos <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>de</strong> <strong>los</strong> anteriores monarcas, cuyas momias<br />
continuaban participando activam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida política. En <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista<br />
había diez panaqas <strong>en</strong> Cusco, que se <strong>en</strong>cargaban <strong>de</strong>l culto al rey difunto y<br />
contaban con haci<strong>en</strong>das o establecimi<strong>en</strong>tos productivos <strong>en</strong> <strong>los</strong> alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capital. Los linajes <strong>de</strong>l segundo tipo se consi<strong>de</strong>raban pari<strong>en</strong>tes lejanos <strong>de</strong> <strong>la</strong> realeza<br />
y también sumaban diez. Esta élite <strong>en</strong> su conjunto se dividía <strong>en</strong> dos mita<strong>de</strong>s, Alto<br />
(Hanan) y Bajo (Hurin) Cusco, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> primera <strong>de</strong>t<strong>en</strong>taba <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r político<br />
La jerarquía <strong>de</strong> gobierno fuera <strong>de</strong>l Cusco seguía un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>cimal, <strong>por</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />
se agrupaba <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diez mil, cinco mil, mil, quini<strong>en</strong>tas, ci<strong>en</strong>, cincu<strong>en</strong>ta<br />
y diez familias, cada una a cargo <strong>de</strong> un tipo <strong>de</strong> autoridad (ver tab<strong>la</strong>). I<strong>de</strong>alm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> mayor <strong>de</strong> estas unida<strong>de</strong>s correspondía a <strong>la</strong> provincia o wamani, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
mitad o saya y así sucesivam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> acuerdo a una jerarquía que se asemejaba a <strong>la</strong><br />
estructura segm<strong>en</strong>taria que organizaba a muchos grupos étnicos andinos, como se<br />
explicó anteriorm<strong>en</strong>te. Hasta qué niv<strong>el</strong> esa jerarquía era ocupada <strong>por</strong> funcionarios<br />
cusqueños o <strong>por</strong> autorida<strong>de</strong>s locales (kurakas) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> r<strong>el</strong>ación que<br />
mant<strong>en</strong>ía cada grupo con <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r c<strong>en</strong>tral. En muchos casos, qui<strong>en</strong>es ejercían <strong>la</strong>s<br />
posiciones <strong>de</strong> autoridad para <strong>el</strong> Estado eran miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias comunida<strong>de</strong>s<br />
o <strong>de</strong> <strong>los</strong> linajes locales que <strong>de</strong>t<strong>en</strong>taban <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista.<br />
LA JERARQUÍA DECIMAL INCAICA (BASADA EN D’ALTROY, 2003)<br />
TÍTULO DEL FUNCIONARIO<br />
Hunu kuraka 10.000<br />
Pichkawaranqa kuraka 5.000<br />
Waranqa kuraka 1.000<br />
Pichkapachaka kuraka 500<br />
Pachaka kuraka 100<br />
Pichkachunka kamayuq 50<br />
UNIDADES DOMÉSTICAS BAJO SU JURISDICCIÓN<br />
al llegar <strong>los</strong> españoles. Por <strong>de</strong>bajo se <strong>en</strong>contraban <strong>los</strong> “incas <strong>de</strong> privilegio”, grupos<br />
Chunka kamayuq 10<br />
42 43
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, había otros <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> tareas específicas. Los khipukamayuq,<br />
<strong>por</strong> ejemplo, guardaban <strong>la</strong> contabilidad y otros recuerdos con ayuda <strong>de</strong>l sistema<br />
<strong>de</strong> khipus. El<strong>los</strong> co<strong>la</strong>boraban con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> distintos niv<strong>el</strong>es, llevando<br />
<strong>los</strong> c<strong>en</strong>sos, <strong>el</strong> registro tributario y <strong>la</strong> contabilidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> recursos almac<strong>en</strong>ados <strong>en</strong><br />
distintas insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l Estado.<br />
La política oficial <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas era respetar <strong>los</strong> cultos locales limitándose a imponer<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> territorios conquistados <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión <strong>de</strong> Estado, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>el</strong> Sol como<br />
antepasado directo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia real. El servicio <strong>de</strong> este culto contaba con temp<strong>los</strong><br />
y personal específico <strong>en</strong> <strong>los</strong> principales c<strong>en</strong>tros administrativos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias<br />
(como <strong>la</strong>s vírg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l Sol o aql<strong>la</strong>s) y consumía abundantes recursos que se producían<br />
con mano <strong>de</strong> obra tributaria <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros productivos especiales distribuidos<br />
<strong>en</strong> todo <strong>el</strong> territorio <strong>de</strong>l Tawantinsuyu. El servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s wak’as locales, <strong>en</strong> cambio,<br />
probablem<strong>en</strong>te continuó si<strong>en</strong>do responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s provinciales y<br />
locales, como había sido anteriorm<strong>en</strong>te. La principal excepción eran algunos santuarios<br />
<strong>de</strong> gran im<strong>por</strong>tancia, como Pachacamac, cerca <strong>de</strong> Lima, que estaban a<br />
cargo <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s específicas y contaban con haci<strong>en</strong>das y recursos propios.<br />
- En reciprocidad <strong>por</strong> su obedi<strong>en</strong>cia al Inca, <strong>los</strong> grupos locales recibían —se les<br />
restituía— lo que era fruto <strong>de</strong> su propio trabajo, lo criado: sus cultivos, vivi<strong>en</strong>das,<br />
bi<strong>en</strong>es, etc. También se les concedía parte <strong>de</strong> sus rebaños <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas y alpacas,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, según <strong>la</strong> concepción que hasta hoy manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> pastores,<br />
<strong>la</strong> prosperidad <strong>de</strong>l ganado <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong>l cuidado <strong>de</strong>l pastor como <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> ciertas <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s, como <strong>los</strong> cerros/apus, que a<strong>por</strong>tan <strong>la</strong> semil<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l ganado y <strong>la</strong> Pachamama, que lo nutre con <strong>el</strong> pasto.<br />
- Lo que <strong>el</strong> Inca ret<strong>en</strong>ía (parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebaños, tierras “incultas”, todo lo “silvestre”)<br />
se dividía <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> Estado y <strong>el</strong> culto. Con <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ba sus establecimi<strong>en</strong>tos<br />
productivos, campos, rebaños con sus propias áreas <strong>de</strong> pastoreo, cotos <strong>de</strong> caza y<br />
recolección, minas y talleres, <strong>en</strong>tre otros.<br />
En todo <strong>el</strong> territorio imperial <strong>los</strong> incas erigieron c<strong>en</strong>tros administrativos don<strong>de</strong> residían funcionarios, se realizaban activida<strong>de</strong>s vincu<strong>la</strong>das<br />
al culto oficial, se acopiaban recursos y se agasajaba a qui<strong>en</strong>es prestaban servicio rotativo para <strong>el</strong> Estado. El Shincal <strong>de</strong> Quimivil (Catamarca)<br />
es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> estas características <strong>en</strong> territorio arg<strong>en</strong>tino. (Foto Reinaldo A. Moralejo, Diego Gobbo<br />
y Guillermina Couso, Equipo Interdisciplinario <strong>de</strong> Investigación El Shincal <strong>de</strong> Quimivil - División Arqueología, Museo <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta -<br />
Facultad <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Naturales y Museo, UNLP)<br />
EL FINANCIAMIENTO DEL ESTADO: LA BASE ECONÓMICA<br />
En as<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> Inca un pueblo, o reduciéndolo a su obedi<strong>en</strong>cia, amojonaba sus términos, y dividía<br />
<strong>los</strong> campos y tierras <strong>de</strong> pan llevar <strong>de</strong> un distrito <strong>en</strong> tres partes, <strong>por</strong> esta forma: una parte aplicada <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> R<strong>el</strong>igión y culto <strong>de</strong> sus falsos dioses; otra tomaba para sí, y <strong>la</strong> tercera <strong>de</strong>jaba para <strong>la</strong> comunidad<br />
<strong>de</strong>l dicho pueblo. No se ha podido averiguar si esas partes <strong>en</strong> cada pueblo y provincia eran iguales;<br />
<strong>por</strong>que consta no haber sido hecha esta división <strong>por</strong> igual <strong>en</strong> muchas partes, sino <strong>en</strong> cada tierra<br />
conforme a su disposición y cantidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<strong>la</strong>... (Cobo, 1956 [1653])<br />
<strong>Una</strong> característica sobresali<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Tawantinsuyu es que <strong>el</strong> sistema tributario<br />
que lo financiaba <strong>de</strong>scansaba <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> gobernados,<br />
no <strong>en</strong> <strong>el</strong> a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es. Para hacer efectivo ese tributo, <strong>el</strong> Estado construyó<br />
una serie <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones productivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más diversa naturaleza a lo <strong>la</strong>rgo y<br />
ancho <strong>de</strong>l territorio, aprovechando <strong>los</strong> mejores recursos que ofrecía cada lugar<br />
y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>strezas <strong>de</strong> sus habitantes (Murra, 1978). La lógica <strong>de</strong> este sistema tributario,<br />
que <strong>en</strong>contraba su justificación <strong>en</strong> <strong>los</strong> principios cosmológicos y políticos<br />
reseñados anteriorm<strong>en</strong>te, podría sintetizarse <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo:<br />
- Como <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te directo <strong>de</strong>l Sol (creador), <strong>el</strong> inca t<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>rechos sobre todas<br />
<strong>la</strong>s criaturas que habitan <strong>el</strong> mundo.<br />
44 45
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
- Las pob<strong>la</strong>ciones locales ser<strong>vía</strong>n <strong>por</strong> turnos (mit’a = tributo <strong>en</strong> trabajo) <strong>en</strong> esos<br />
c<strong>en</strong>tros productivos <strong>de</strong>l Estado o <strong>de</strong>l culto, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> obras <strong>de</strong> infraestructura (caminos, c<strong>en</strong>tros administrativos, fortalezas) y prestar<br />
otros servicios, <strong>por</strong> ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> ejército o <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> alojami<strong>en</strong>tos<br />
asociados al camino (tambos).<br />
- En reciprocidad <strong>por</strong> <strong>la</strong> mit’a, <strong>el</strong> Inca mant<strong>en</strong>ía holgadam<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> trabajadores<br />
<strong>de</strong> turno, brindándoles herrami<strong>en</strong>tas y vestim<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> organizar banquetes<br />
para agasajar<strong>los</strong> con alim<strong>en</strong>tos especialm<strong>en</strong>te valorados, como maíz, chicha<br />
y hojas <strong>de</strong> coca. De allí que una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros administrativos<br />
fuera esc<strong>en</strong>ificar estas gran<strong>de</strong>s c<strong>el</strong>ebraciones redistributivas con participación <strong>de</strong><br />
tributarios, funcionarios y <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s, así como acopiar <strong>en</strong> <strong>de</strong>pósitos (qollqas) <strong>los</strong><br />
recursos necesarios para <strong>el</strong>lo.<br />
En un sistema económico <strong>de</strong> este tipo, <strong>la</strong> cartografía <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración<br />
<strong>de</strong> c<strong>en</strong>sos eran activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal im<strong>por</strong>tancia. Como lo p<strong>la</strong>ntea Cobo <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> epígrafe que <strong>en</strong>cabeza esta sección, es probable que <strong>la</strong> tripartición <strong>de</strong> tierras y<br />
rebaños al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> conquista fuera más un principio g<strong>en</strong>eral que una norma<br />
estricta, ya que <strong>de</strong>bió adaptarse a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> cada territorio y comunidad.<br />
LA INFRAESTRUCTURA MATERIAL<br />
La organización política y económica hasta aquí <strong>de</strong>lineada se hacía efectiva a lo<br />
<strong>la</strong>rgo y a lo ancho <strong>de</strong>l territorio a través <strong>de</strong> una vasta red <strong>de</strong> obras e insta<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> diversas funciones y magnitu<strong>de</strong>s. Esa infraestructura material, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
conservada <strong>en</strong> muchos rincones <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s, constituye <strong>la</strong> principal fu<strong>en</strong>te<br />
arqueológica para <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Tawantinsuyu. Dichas obras guardan una<br />
significativa homog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> su diseño, a pesar <strong>de</strong> haber sido erigidas <strong>por</strong> miles<br />
<strong>de</strong> tributarios <strong>de</strong> diversos oríg<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> lugares distantes y geográficam<strong>en</strong>te<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros agríco<strong>la</strong>s más ext<strong>en</strong>sos y tecnológicam<strong>en</strong>te sofisticados construidos <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>el</strong> actual territorio arg<strong>en</strong>tino se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra al norte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quebrada <strong>de</strong> Humahuaca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Coctaca. La construcción <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hectáreas <strong>de</strong> recintos <strong>de</strong> cultivo<br />
como <strong>los</strong> que se v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>mandó <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>tes cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo tributario y una compleja organización<br />
<strong>de</strong>l riego. (Foto Victoria Sosa)<br />
A <strong>la</strong> tributación rotativa (mit’a) hay que agregar dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong> tiempo<br />
completo que, como se señaló anteriorm<strong>en</strong>te, fueron cada vez más numerosos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que fueron creci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas financieras <strong>de</strong> un aparato<br />
administrativo <strong>en</strong> expansión. <strong>Una</strong> <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s eran <strong>los</strong> mitmaqkuna, grupos <strong>de</strong>sarraigados<br />
<strong>de</strong> su lugar <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> para prestar servicios especiales al Estado (productivos,<br />
militares). Esta práctica es im<strong>por</strong>tante <strong>en</strong> nuestro caso, ya que hay múltiples<br />
indicios <strong>de</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> mitmaqkuna <strong>de</strong> diversos oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias<br />
<strong>de</strong>l noroeste arg<strong>en</strong>tino. Otra excepción eran <strong>los</strong> yanakuna, personas <strong>de</strong>sarraigadas<br />
<strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> que, junto a sus <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, pasaban a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Estado como funcionarios, oficiales <strong>de</strong>l ejército o sirvi<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza.<br />
La producción <strong>de</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l Estado era empleada para <strong>el</strong> sust<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> nobleza y funcionarios <strong>de</strong> distinto or<strong>de</strong>n, para <strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s,<br />
para mant<strong>en</strong>er y agasajar a <strong>los</strong> tributarios (ejército incluido) y para retribuir <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s locales y aliados, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> formar un “reaseguro” para<br />
paliar situaciones <strong>de</strong> crisis o amparar a <strong>los</strong> sectores más vulnerables. Esta última<br />
práctica —que ti<strong>en</strong>e su contrapartida actual <strong>en</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s rurales andinas—<br />
ha llevado a algunos a sost<strong>en</strong>er que <strong>el</strong> Tawantinsuyu tuvo características<br />
“socialistas” (Bau<strong>de</strong>n, 1928).<br />
46 47
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
contrastados. Esto rev<strong>el</strong>a que <strong>la</strong> arquitectura inca así como una serie <strong>de</strong> objetos<br />
muebles <strong>de</strong> estilo oficial (cerámica, textiles, metales, etc.) funcionaron como im<strong>por</strong>tantes<br />
ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este vasto proyecto <strong>de</strong> <strong>integración</strong> política y cultural.<br />
Dejando a un <strong>la</strong>do <strong>la</strong> región <strong>de</strong>l Cusco, don<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital y sus edificios públicos,<br />
se conc<strong>en</strong>traban <strong>los</strong> pa<strong>la</strong>cios y haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong>s panaqas y otros grupos cercanos<br />
a <strong>la</strong> nobleza (D’Altroy, 2003; Shimada [ed.], 2018), <strong>la</strong> infraestructura material<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias incluía cinco tipos <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones, a saber, c<strong>en</strong>tros administrativos,<br />
<strong>en</strong>c<strong>la</strong>ves productivos, fortalezas, santuarios y red vial (Raffino, 2007).<br />
En todas <strong>la</strong>s provincias se construyeron c<strong>en</strong>tros administrativos <strong>de</strong> distintas jerarquías,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> capitales <strong>de</strong> pro<strong>por</strong>ciones urbanas hasta sitios m<strong>en</strong>ores formados<br />
<strong>por</strong> pocos módu<strong>los</strong> arquitectónicos <strong>de</strong> diseño regu<strong>la</strong>r, comúnm<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>sificados<br />
bajo <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> “tambos”. A veces, esos c<strong>en</strong>tros se construyeron <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos preexist<strong>en</strong>tes, a través <strong>de</strong> remo<strong>de</strong><strong>la</strong>ciones y adiciones arquitectónicas,<br />
pero <strong>en</strong> muchos casos se erigieron <strong>en</strong> lugares nuevos, separados <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
núcleos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción local. El tamaño y función <strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros administrativos<br />
variaba: <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> más complejos incluían edificios para <strong>el</strong> culto estatal; alojami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> funcionarios, guarniciones y otros conting<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> tránsito; p<strong>la</strong>zas,<br />
talleres y cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósitos (qollcas) don<strong>de</strong> se almac<strong>en</strong>aba <strong>la</strong> producción<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros estatales y <strong>los</strong> recursos necesarios para <strong>la</strong> c<strong>el</strong>ebración <strong>de</strong> <strong>los</strong> banquetes<br />
redistributivos.<br />
El Tawantinsuyu erigió también santuarios estatales <strong>de</strong>dicados al culto so<strong>la</strong>r. Entre<br />
<strong>los</strong> más <strong>de</strong>stacados, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>los</strong> adoratorios erigidos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cumbres montañosas<br />
o cerca <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> Qol<strong>la</strong>suyu. Tomando<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> principios reseñados al comi<strong>en</strong>zo, estos santuarios operaban como<br />
una expresión física literal <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición que <strong>el</strong> Inca proc<strong>la</strong>maba para sí mismo <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s jerarquías cosmológicas, don<strong>de</strong> solo era precedido <strong>por</strong> <strong>el</strong> Sol y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s<br />
c<strong>el</strong>estes, pero se <strong>en</strong>contraba <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>los</strong> apus y otros antepasados míticos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos étnicos conquistados.<br />
Todas esas insta<strong>la</strong>ciones y <strong>los</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones locales se <strong>en</strong>contraban<br />
articu<strong>la</strong>dos <strong>por</strong> <strong>la</strong> red vial o <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>. Algunos <strong>de</strong> sus caminos <strong>de</strong>bieron<br />
tomar <strong>de</strong>rroteros novedosos, <strong>por</strong> ejemplo, para conectar c<strong>en</strong>tros administrativos<br />
segregados, áreas productivas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>os hasta <strong>en</strong>tonces<br />
incultos o santuarios <strong>de</strong> alta montaña (Vitry, 2007). La mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, sin embargo,<br />
siguieron <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>vía</strong>s ya exist<strong>en</strong>tes, que fueron mejoradas, formalizadas<br />
y apropiadas <strong>por</strong> <strong>el</strong> Estado a través <strong>de</strong> inversiones arquitectónicas distintivas,<br />
Las apachetas o acumu<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> piedras <strong>de</strong>jadas <strong>por</strong> <strong>los</strong> caminantes <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>por</strong>tezue<strong>los</strong> montañosos son uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> rasgos <strong>de</strong>stacados<br />
<strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>. (Foto <strong>de</strong>l autor)<br />
Un segundo grupo lo conforman <strong>los</strong> espacios que producían bi<strong>en</strong>es para <strong>el</strong> Estado<br />
a través <strong>de</strong>l trabajo tributario. Incluían campos agríco<strong>la</strong>s con sofisticadas técnicas<br />
<strong>de</strong> riego y an<strong>de</strong>nería, estancias gana<strong>de</strong>ras con sus áreas <strong>de</strong> pastura (moyas), y<br />
minas y talleres don<strong>de</strong> se producían una variedad <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es según esti<strong>los</strong> oficiales<br />
estandarizados, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> objetos <strong>de</strong> metal, cerámica y, sobre todo, tejidos.<br />
Estos últimos t<strong>en</strong>ían un extraordinario valor para <strong>el</strong> Estado; eran empleados regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
como pres<strong>en</strong>tes para s<strong>el</strong><strong>la</strong>r alianzas y recomp<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> lealtad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s.<br />
Las fortalezas y guarniciones eran otro tipo <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> algunas<br />
regiones. Las fu<strong>en</strong>tes m<strong>en</strong>cionan fortalezas internas y fortalezas <strong>de</strong> frontera. Las<br />
primeras estaban <strong>de</strong>stinadas a contro<strong>la</strong>r <strong>el</strong> tránsito <strong>en</strong>tre provincias y regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s<br />
r<strong>el</strong>aciones <strong>en</strong>tre grupos étnicos con vistas a prev<strong>en</strong>ir reb<strong>el</strong>iones o evitar alianzas<br />
que pudieran am<strong>en</strong>azar al Estado. Las fortalezas <strong>de</strong> frontera, <strong>en</strong> cambio, alojaban<br />
tropas <strong>de</strong>stinadas a prev<strong>en</strong>ir invasiones <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>va o <strong>de</strong>l monte,<br />
principalm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Qol<strong>la</strong>suyu se <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong> chiriguanos, grupos guaraníes<br />
que habrían atacado reiteradam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> valles ori<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual<br />
48<br />
Bolivia, según <strong>los</strong> testimonios recogidos durante <strong>la</strong> conquista.<br />
49
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
como empedrados, escalinatas, terrapl<strong>en</strong>es, muros <strong>la</strong>terales, amojonami<strong>en</strong>tos y<br />
muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> red, <strong>en</strong> interva<strong>los</strong> <strong>de</strong> un día <strong>de</strong> marcha<br />
(<strong>de</strong> veinte a treinta kilómetros, según <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o), se construyeron<br />
alojami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> distinta magnitud don<strong>de</strong> <strong>los</strong> viajeros <strong>en</strong>contraban alim<strong>en</strong>to,<br />
forraje para <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas y un refugio para <strong>de</strong>scansar al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada. Los más<br />
pequeños se <strong>de</strong>nominaban chaskiwasi (literalm<strong>en</strong>te, alojami<strong>en</strong>to para <strong>el</strong> m<strong>en</strong>sajero<br />
o chaski, <strong>en</strong> quechua), y <strong>los</strong> más gran<strong>de</strong>s, tampu, un concepto que se so<strong>la</strong>pa<br />
con <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones administrativas. El camino y <strong>los</strong> albergues asociados eran<br />
construidos y at<strong>en</strong>didos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> mit´a local.<br />
Al igual que otras <strong>vía</strong>s, <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> era <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como una <strong>en</strong>tidad animada<br />
cuya protección y guía invocaban <strong>los</strong> viajeros. Pero también transitaba lugares<br />
po<strong>de</strong>rosos, como cruces <strong>de</strong> caminos, angosturas naturales y <strong>por</strong>tezue<strong>los</strong> montañosos<br />
(abras), que requerían protoco<strong>los</strong> rituales particu<strong>la</strong>res, como <strong>el</strong> <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong><br />
ofr<strong>en</strong>das, libaciones (ch’al<strong>la</strong>s) y rezos, según <strong>el</strong> caso. <strong>Una</strong> costumbre practicada<br />
hasta hoy <strong>por</strong> <strong>los</strong> caminantes consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>jar <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> coca que se vi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mascando (acullico) y una piedra cuando se llega a un abra. La repetición <strong>de</strong> ese<br />
gesto durante sig<strong>los</strong> ha llevado a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s montícu<strong>los</strong> conocidos<br />
como apachetas. Antiguam<strong>en</strong>te se ofr<strong>en</strong>daba también <strong>la</strong>nas <strong>de</strong> color y plumas<br />
<strong>de</strong> f<strong>la</strong>m<strong>en</strong>co y maíz, y se les <strong>de</strong>dicaban oraciones especiales (<strong>de</strong> Albornoz, 1967<br />
[1580]:19).<br />
<strong>los</strong> ritmos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida campesina. Así, también, incor<strong>por</strong>aron animales <strong>de</strong>l Viejo<br />
Mundo, vehícu<strong>los</strong> con ruedas y otras <strong>de</strong>mandas surgidas durante <strong>la</strong> era colonial<br />
y republicana. Hasta hoy <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales continúan transitando, reparando<br />
y expandi<strong>en</strong>do esta red para acomodar nuevas necesida<strong>de</strong>s y proyectos,<br />
sin abandonar <strong>de</strong>l todo <strong>los</strong> antiguos <strong>de</strong>rroteros. De este modo, <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
<strong>en</strong>carna <strong>la</strong> memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> que lo criaron y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí, pue<strong>de</strong><br />
guiar<strong>los</strong> hacia nuevos <strong>de</strong>stinos.<br />
Camino <strong>en</strong>tre Santa Ana y Valle Colorado, Jujuy. (Foto Victoria Sosa)<br />
A MODO DE CIERRE<br />
La información pres<strong>en</strong>tada a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estas páginas ofrece un contexto g<strong>en</strong>eral<br />
para interpretar <strong>los</strong> testimonios materiales <strong>de</strong>jados <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />
su extraordinario sistema vial. Se puso particu<strong>la</strong>r énfasis <strong>en</strong> mostrar que estas<br />
obras obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a modos <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> mundo, <strong>de</strong> organizar a <strong>la</strong>s personas y<br />
<strong>de</strong> producir <strong>los</strong> bi<strong>en</strong>es necesarios para <strong>la</strong> vida que son muy difer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> que<br />
rig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad global actual.<br />
Para concluir, es im<strong>por</strong>tante <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> sistema vial andino se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
atravesado <strong>por</strong> procesos <strong>de</strong> distintas tem<strong>por</strong>alida<strong>de</strong>s. Como se señaló o<strong>por</strong>tunam<strong>en</strong>te,<br />
muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>vía</strong>s que lo integran se construyeron sobre s<strong>en</strong>das<br />
anteriores, mi<strong>en</strong>tras que otras fueron creadas para comunicar lugares especialm<strong>en</strong>te<br />
im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l Tawantinsuyu. El sistema combina,<br />
<strong>en</strong>tonces, un conocimi<strong>en</strong>to mil<strong>en</strong>ario <strong>de</strong>l territorio con <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> esta<br />
singu<strong>la</strong>r pero efímera experi<strong>en</strong>cia política. No obstante, <strong>en</strong> tanto <strong>el</strong> recuerdo <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> incas se <strong>de</strong>svanecía, esos caminos siguieron mol<strong>de</strong>ando <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong>cauzando sus recorridos cotidianos y tras<strong>la</strong>dos estacionales, acompañando<br />
50 51
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El Tawantinsuyu<br />
Bibliografía<br />
All<strong>en</strong>, Catherine, The hold life has: coca and cultural i<strong>de</strong>ntity<br />
in an An<strong>de</strong>an community, Washington, D.C., Smithsonian<br />
Institution, 2002.<br />
Arriaga, José <strong>de</strong>, La extirpación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ido<strong>la</strong>tría <strong>en</strong> <strong>el</strong> Pirú, Cuzco,<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Regionales “Bartolomé <strong>de</strong> Las Casas”,<br />
1999 [1621].<br />
Bau<strong>de</strong>n, Louis, L’empire socialista <strong>de</strong>s Inkas, París, Institut<br />
d’Ethnologie, 1928.<br />
Cereceda, Verónica, Román Quispe, Santiago Pórc<strong>el</strong> y Olivia<br />
Sullca, Los tatas sombras: <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s originarias <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
ayllus <strong>de</strong> T’inkipaya, Sucre, ASUR, 2009.<br />
Cobo, Bernabé, Historia <strong>de</strong>l nuevo mundo, Madrid, Biblioteca<br />
<strong>de</strong> Autores Españoles, 1956 [1653].<br />
D’Altroy, Ter<strong>en</strong>ce N., Los Incas, Barc<strong>el</strong>ona, Ari<strong>el</strong>, 2003.<br />
De Albornoz, Cristóbal, “La instrucción para <strong>de</strong>scubrir todas<br />
<strong>la</strong>s guacas <strong>de</strong>l Pirú y sus camayos y hazi<strong>en</strong>das. Transcripción<br />
y estudio pr<strong>el</strong>iminar <strong>de</strong> P. Duviols”, Journal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Société <strong>de</strong>s<br />
Américanistes, 56, 1967 [1580], págs. 7-39.<br />
González, A. Rex, “Las provincias inca <strong>de</strong>l antiguo Tucumán”,<br />
Revista <strong>de</strong>l Museo Nacional, 46, Lima, 1982, págs. 317-380.<br />
Guamán Poma <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>, F<strong>el</strong>ipe, Nueva crónica y bu<strong>en</strong> gobierno,<br />
México, Siglo XXI, 1980 [1615].<br />
Hyslop, John, <strong>Qhapaq</strong>ñan. El sistema vial incaico, Perú, Instituto<br />
Andino <strong>de</strong> Estudios Arqueológicos, 1992.<br />
Murra, John V., La organización económica <strong>de</strong>l Estado Inca,<br />
Bu<strong>en</strong>os Aires, Siglo XXI, 1978.<br />
Pease, Franklin, Curacas, reciprocidad y riqueza, Lima, Pontificia<br />
Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú, 1992.<br />
P<strong>la</strong>tt, Tristan, “P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to político aymara”, <strong>en</strong> Albó, X.<br />
(comp.), Raíces <strong>de</strong> América: El Mundo Aymara, Madrid, Alianza<br />
Editorial, 1988, pp. 365-450.<br />
Raffino, Rodolfo A., Pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina:<br />
urbanismo y proceso social precolombino, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
Emecé Editores, 2007.<br />
Rowe, John H., “Inca culture at the time of the Spanish<br />
conquest”, <strong>en</strong> Steward, J. (ed.), Handbook of South American<br />
Indians, vol. 2, Washington, D.C., Smithsonian Institution, 1946,<br />
pp. 183-330.<br />
Shimada, Izumi (ed.), El imperio Inka, Lima, Pontificia Universidad<br />
Católica <strong>de</strong>l Perú, 2018.<br />
Van Kess<strong>el</strong>, Juan y Dionisio Condori Cruz, Criar <strong>la</strong> vida: trabajo<br />
y tecnología <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo Andino, Santiago, Vivarium, 1992.<br />
Vitry, Christian, “Caminos rituales y montañas sagradas.<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vialidad inka <strong>en</strong> <strong>el</strong> nevado <strong>de</strong> Chañi, Arg<strong>en</strong>tina”,<br />
Boletín <strong>de</strong>l Museo Chil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Arte Precolombino 12(2), 2007,<br />
págs. 69-84.<br />
Wacht<strong>el</strong>, Nathan, “The mitimas of the Cochabamba Valley:<br />
the colonization policy of Huayna Capac”, <strong>en</strong> Collier, G., R.<br />
Rosaldo y J. D. Wirth (eds.), The Inca and Aztec States, 1400-<br />
1800: Anthropology and History, Nueva York, Aca<strong>de</strong>mic Press,<br />
1982, pp. 199-235.<br />
Williams, Verónica, “Po<strong>de</strong>r estatal y cultura material <strong>en</strong> <strong>el</strong> Kol<strong>la</strong>suyu”,<br />
Boletín <strong>de</strong> Arqueología PUCP 8, 2004, págs. 209-245.<br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como<br />
memoria ancestral <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
Manolo Copa*<br />
Autoridad <strong>de</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad La Quesera,<br />
Campo Quijano, Provincia <strong>de</strong> Salta<br />
C<strong>la</strong>udia Liliana Herrera Salinas*<br />
Omta <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad Guaytamari <strong>de</strong> Uspal<strong>la</strong>ta,<br />
Las Heras, Provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />
*Refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l<br />
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, Ax<strong>el</strong> E., C<strong>el</strong>ebrando con <strong>los</strong> antepasados: arqueología<br />
<strong>de</strong>l espacio público <strong>en</strong> Los Amaril<strong>los</strong> (Quebrada <strong>de</strong> Humahuaca,<br />
Jujuy, Arg<strong>en</strong>tina), Bu<strong>en</strong>os Aires, Mallku Ediciones, 2007.<br />
Texto <strong>el</strong>aborado a partir <strong>de</strong> una <strong>en</strong>trevista realizada <strong>por</strong> Victoria Sosa (INAPL) <strong>en</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 2020. Las respuestas se pres<strong>en</strong>tan juntas ya que son <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong>l diálogo<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> autor y <strong>la</strong> autora y <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma respetuosa y complem<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> que fueron<br />
hi<strong>la</strong>ndo un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to común.<br />
52 53 53
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
¿Qué significa <strong>el</strong> Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> para <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as andinos<br />
<strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina?<br />
La <strong>integración</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras “Camino Ancestral” al nombre oficial <strong>de</strong>l itinerario cultural<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> respon<strong>de</strong> a una solicitud que <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
<strong>el</strong>evamos a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l proyecto hace ya unos años. Para nosotros, andar<br />
<strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> es ir <strong>de</strong>sandando nuestra propia historia, una historia que vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />
miles <strong>de</strong> años atrás, mucho antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l inca a nuestro territorio.<br />
Como legado ancestral, resguarda y conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> nuestras propias i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s;<br />
es <strong>el</strong> reflejo <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> organización antiguo y <strong>de</strong> una cosmovisión<br />
cuyos valores circu<strong>la</strong>ban <strong>por</strong> estos caminos. Al mismo tiempo, forma parte <strong>de</strong> nuestro<br />
territorio, <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n nuestras culturas, que conti<strong>en</strong>e <strong>los</strong><br />
espíritus <strong>de</strong> nuestras ancestras y nuestros ancestros y también <strong>la</strong> comunidad actual,<br />
nuestra juv<strong>en</strong>tud, nuestros niños y nuestras niñas. El Camino es <strong>la</strong> historia y a <strong>la</strong> vez<br />
es un camino vivo: lo transitaban nuestros abue<strong>los</strong> y nuestras abu<strong>el</strong>as, y antes sus<br />
abue<strong>los</strong> y abu<strong>el</strong>as y hoy lo transitamos nosotros y nosotras. Es pasado, es pres<strong>en</strong>te<br />
y es futuro.<br />
El Camino es también una gran responsabilidad para nosotras y nosotros: protegerlo<br />
es una forma <strong>de</strong> proteger a <strong>la</strong> comunidad, al pueblo, a lo colectivo. En muchos casos,<br />
nuestros pueb<strong>los</strong> sigu<strong>en</strong> usando <strong>el</strong> Camino para <strong>el</strong> intercambio <strong>de</strong> merca<strong>de</strong>rías<br />
o visitas a <strong>la</strong>s familias, como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización social y política, y como <strong>vía</strong> <strong>de</strong><br />
intercambio <strong>de</strong> saberes. Por eso es bu<strong>en</strong>o que <strong>la</strong> mirada arqueológica y arquitectónica<br />
sobre <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> se complem<strong>en</strong>te con nuestra visión <strong>de</strong>l Camino Ancestral:<br />
hay mucho más que conservar que <strong>los</strong> propios caminos: están nuestros territorios,<br />
nuestros lugares ceremoniales, nuestra espiritualidad. Esto implica también <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos como “ruinas” y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>los</strong> como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s vivas: <strong>el</strong> Camino<br />
es nuestra propia vida, son nuestros antepasados y nuestras antepasadas que nos<br />
guían, somos nosotros y nosotras que continuamos esas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Camino Ancestral <strong>en</strong>tre Las Capil<strong>la</strong>s y Las Mesadas, provincia <strong>de</strong> Salta. (Foto Mario Lazarovich)<br />
español pudieron con eso: siempre hemos mant<strong>en</strong>ido nuestra i<strong>de</strong>ntidad y nuestra<br />
dignidad, y hoy nos s<strong>en</strong>timos muy cómodos y cómodas <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que somos pueb<strong>los</strong><br />
originarios.<br />
¿Cómo se transmite <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as?<br />
Hace algunos años, <strong>la</strong> discriminación se vi<strong>vía</strong> hasta <strong>en</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a, don<strong>de</strong> nos hacían<br />
ver como personas ignorantes. Sin embargo, t<strong>en</strong>emos nuestra sabiduría. Por<br />
La memoria es ese legado casi invisible que <strong>los</strong> padres, <strong>la</strong>s madres, <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s mayores<br />
ejemplo, ahora, <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a pan<strong>de</strong>mia y con m<strong>en</strong>os pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l Estado, t<strong>en</strong>emos<br />
nos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>señando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> niñez, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración. Pero, tam-<br />
una hermana <strong>de</strong> Tastil que se <strong>de</strong>dica a <strong>la</strong> sanación y preparó algunos yuyos como<br />
bién, <strong>la</strong> trasmisión está <strong>en</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong>, <strong>en</strong> <strong>los</strong> hechos: <strong>la</strong> cosmovisión está <strong>en</strong> nuestras<br />
hace muchísimos años nos preparaban, y nos explicó <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong><br />
formas <strong>de</strong> solidaridad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> reciprocidad, <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto a nuestra querida madre<br />
esos remedios. También mant<strong>en</strong>emos nuestras semil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s cuidamos año a año<br />
Pachamama (Pecne Tao para <strong>la</strong> cultura huarpe), <strong>en</strong> ir a minguear con <strong>la</strong> comunidad,<br />
para po<strong>de</strong>r seguir produci<strong>en</strong>do, y esto forma parte <strong>de</strong> nuestra soberanía alim<strong>en</strong>taria.<br />
<strong>en</strong> po<strong>de</strong>r juntarnos <strong>en</strong>tre cuatro o cinco familias productoras para s<strong>el</strong>eccionar <strong>la</strong><br />
En Tastil t<strong>en</strong>emos nueve varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> papa, un tipo <strong>de</strong> maíz andino pequeño<br />
semil<strong>la</strong>, para sembrar. Nuestra historia misma está <strong>en</strong> estos hechos. Ni <strong>el</strong> inca ni <strong>el</strong><br />
y <strong>de</strong> distintos colores; son varieda<strong>de</strong>s originarias, y siempre nos hemos resistido<br />
54 55
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
al pedido <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> incor<strong>por</strong>ar otros tipos <strong>de</strong> papas. Nosotros queremos<br />
seguir comi<strong>en</strong>do y saboreando lo que comían y saboreaban nuestros abue<strong>los</strong> y<br />
nuestras abu<strong>el</strong>as: es como si estuviéramos comi<strong>en</strong>do con <strong>el</strong><strong>los</strong> y con <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
En M<strong>en</strong>doza, parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria oral también ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>los</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
propios <strong>de</strong> esta zona, como <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>to zonda, muy característico <strong>de</strong> esta provincia<br />
y <strong>de</strong> San Juan. Cuando yo era chica y corría vi<strong>en</strong>to zonda —<strong>en</strong>tonces se forman<br />
ciertas nubes <strong>en</strong> <strong>el</strong> ci<strong>el</strong>o, que se pone bi<strong>en</strong> colorado—, mi madre nos reunía y nos<br />
hab<strong>la</strong>ba <strong>de</strong> cómo se vi<strong>vía</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas <strong>de</strong>l <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Sarmi<strong>en</strong>to (San Juan): cómo criaban ovejas, hi<strong>la</strong>ban, hacían <strong>el</strong> tr<strong>en</strong>zado, y qué<br />
oraciones acompañaban ciertas ceremonias, como <strong>la</strong>s que se hacían para que <strong>la</strong>s<br />
piedras (granizo) no arruinaran <strong>la</strong> cosecha. Si bi<strong>en</strong> crecimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad, <strong>el</strong><strong>la</strong> nos<br />
transmitía esa i<strong>de</strong>ntidad. <strong>Una</strong> parte <strong>de</strong> nuestra g<strong>en</strong>te mayor no hab<strong>la</strong>ba mucho,<br />
pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que durante tantísimos años nuestras culturas fueron reprimidas<br />
<strong>de</strong> distintas formas, inclusive a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> escu<strong>el</strong>a. El sil<strong>en</strong>cio fue una estrategia<br />
para preservarnos, para que no pasáramos <strong>la</strong>s distintas situaciones que<br />
<strong>el</strong><strong>los</strong> y <strong>el</strong><strong>la</strong>s pasaron, pero también para preservar <strong>la</strong> vida. Recién cuando fuimos<br />
creci<strong>en</strong>do empezamos a soñar que era im<strong>por</strong>tante volver a vivir <strong>en</strong> comunidad y a<br />
t<strong>en</strong>er esa r<strong>el</strong>ación directa con esta madre tierra, p<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong> quinua, retomar <strong>la</strong> cría<br />
<strong>de</strong> ovejas y <strong>de</strong> l<strong>la</strong>mas, <strong>el</strong> tejido <strong>en</strong> t<strong>el</strong>ar. Es <strong>la</strong> memoria oral y <strong>la</strong> memoria g<strong>en</strong>ética<br />
lo que nos empuja si nos permitimos escuchar.<br />
PÁG. 57 ARRIBA<br />
Pob<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> Valle Colorado, Jujuy. (Foto Victoria Sosa)<br />
PÁG. 57 ABAJO<br />
Baile <strong>de</strong>l suri durante <strong>la</strong> Fiesta Patronal <strong>de</strong> Las Capil<strong>la</strong>s,<br />
56<br />
Provincia <strong>de</strong> Salta. (Foto Diego Sberna)<br />
57
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
En <strong>los</strong> últimos veinte años, ha habido un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> personas que se rei<strong>de</strong>ntificaron<br />
con su her<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a. ¿Cómo se ha dado ese proceso y <strong>por</strong> qué?<br />
Lo único que cambió es que <strong>el</strong> Estado reconoció nuestro orig<strong>en</strong>, aunque se invirtieron<br />
<strong>los</strong> ór<strong>de</strong>nes, <strong>por</strong>que nosotros siempre estuvimos aquí, somos preexist<strong>en</strong>tes:<br />
les tocaría a nuestros pueb<strong>los</strong> reconocer a un Estado. Nuestras prácticas y<br />
experi<strong>en</strong>cias dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> nuestra indig<strong>en</strong>idad in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> que empezamos a organizarnos fr<strong>en</strong>te al Estado. Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas<br />
que están <strong>en</strong> nuestros territorios, <strong>los</strong> criol<strong>los</strong> y criol<strong>la</strong>s, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n que son <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> originarios, pero <strong>el</strong> Estado hizo un trabajo muy bu<strong>en</strong>o para<br />
hacernos <strong>de</strong>saparecer e invisibilizarnos. En todo caso, <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos veinte años<br />
hemos sido más visibles, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución y <strong>de</strong> <strong>la</strong> auto<strong>de</strong>terminación<br />
<strong>de</strong> nuestros pueb<strong>los</strong>. Pero nuestra visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia no es lineal,<br />
es circu<strong>la</strong>r. Los pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as somos atem<strong>por</strong>ales: lo que no pudo hacer mi<br />
abu<strong>el</strong>o o mi abu<strong>el</strong>a lo hizo mi padre o mi madre; lo que no pudo hacer mi padre o<br />
mi madre lo hago yo; lo que no pueda hacer yo lo hace mi hijo o mi hija o lo hará<br />
mi nieto o mi nieta. Creemos <strong>en</strong> <strong>la</strong> espiritualidad total, <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que somos<br />
una so<strong>la</strong> cosa y <strong>de</strong> que nos une esa costumbre.<br />
les y refuerza <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> un país. Todos <strong>los</strong> gobiernos <strong>de</strong>berían tomar esto<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. Así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> época histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s luchas libertadoras, junto con<br />
B<strong>el</strong>grano, Mor<strong>en</strong>o y San Martín estaban nuestros antepasados, nuestras mujeres<br />
y hombres resisti<strong>en</strong>do ante otro yugo colonizador, <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as preexist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina seguimos si<strong>en</strong>do un sector sumam<strong>en</strong>te im<strong>por</strong>tante para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y p<strong>en</strong>sar <strong>el</strong> futuro <strong>de</strong>l país.<br />
¿Qué significa ser mujer indíg<strong>en</strong>a hoy?<br />
Existe una discriminación histórica hacia <strong>la</strong> mujer indíg<strong>en</strong>a: <strong>por</strong> indíg<strong>en</strong>a, <strong>por</strong> mujer<br />
y <strong>por</strong> pobre. Lo recuerdo <strong>de</strong> mis abu<strong>el</strong>as y <strong>de</strong> mi propia madre: <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong><br />
viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> acoso y <strong>de</strong> atrop<strong>el</strong>lo. Las mujeres indíg<strong>en</strong>as pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> viol<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> llegada <strong>de</strong>l sistema occi<strong>de</strong>ntal, piramidal y patriarcal, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> que está arriba,<br />
hombre b<strong>la</strong>nco, ap<strong>la</strong>sta a <strong>los</strong> <strong>de</strong>más. Sin embargo, esa viol<strong>en</strong>cia se ha filtrado <strong>en</strong><br />
Refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza junto con <strong>la</strong> evaluadora <strong>de</strong>l Consejo Internacional <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos y Sitios (ICOMOS), antes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial. (Foto Victoria Sosa)<br />
Como pueb<strong>los</strong> preexist<strong>en</strong>tes, hemos t<strong>en</strong>ido nuestros propios sistemas <strong>de</strong> organización,<br />
pero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados que conforman hoy <strong>el</strong> Abya Ya<strong>la</strong> (América)<br />
fueron creados negando esa preexist<strong>en</strong>cia. Sin embargo, hoy somos ciudadanos<br />
y ciudadanas, con nuestras particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> un Estado. Por eso fue muy im<strong>por</strong>tante<br />
<strong>la</strong> reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>en</strong> 1994, que se dio <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto <strong>de</strong> un<br />
movimi<strong>en</strong>to indíg<strong>en</strong>a que, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to zapatista <strong>en</strong><br />
México, empezó a irradiarse a niv<strong>el</strong> contin<strong>en</strong>tal (aunque <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina tuvo sus<br />
propias historias <strong>de</strong> lucha, como <strong>el</strong> Malón <strong>de</strong> <strong>la</strong> Paz). A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to,<br />
comi<strong>en</strong>za un proceso im<strong>por</strong>tante <strong>en</strong> <strong>los</strong> territorios, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias: <strong>la</strong>s familias<br />
que aún continuaban con sus prácticas ancestrales y se v<strong>en</strong>ían reconoci<strong>en</strong>do<br />
como parte <strong>de</strong> una cultura originaria com<strong>en</strong>zaron a animarse a crear esto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
institucionalidad a través <strong>de</strong> una personería jurídica, a organizarse y <strong>de</strong>cir que, <strong>en</strong><br />
realidad, ciertos pueb<strong>los</strong> que se consi<strong>de</strong>raban extintos (como <strong>el</strong> huarpe) están<br />
vivos. La creación <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Asuntos Indíg<strong>en</strong>as (INAI) fue otro hito<br />
im<strong>por</strong>tante. Al comi<strong>en</strong>zo, este organismo reconocía como “vivos” so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a<br />
catorce pueb<strong>los</strong>, y hoy ya se reconoc<strong>en</strong> cuar<strong>en</strong>ta y uno, lo cual es fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga<br />
lucha <strong>de</strong> cada comunidad, <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> organización y <strong>de</strong> autoi<strong>de</strong>ntificación.<br />
Si bi<strong>en</strong> somos pueb<strong>los</strong> preexist<strong>en</strong>tes, no po<strong>de</strong>mos negar <strong>el</strong> avance que ha<br />
habido <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos.<br />
Este proceso hacia a<strong>de</strong>ntro, <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias raíces, y hacia afuera, con<br />
58<br />
<strong>la</strong> lucha <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> <strong>por</strong> su reconocimi<strong>en</strong>to, fortalece <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s regiona-<br />
59
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
<strong>la</strong>s mismas comunida<strong>de</strong>s. Como refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> algunas organizaciones indíg<strong>en</strong>as,<br />
me tocó salir <strong>de</strong> Guaytamari y participar <strong>en</strong> algunos espacios <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> Latinoamérica<br />
don<strong>de</strong> me <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>té con esto <strong>de</strong> ser mujer indíg<strong>en</strong>a. En <strong>la</strong>s cumbres<br />
contin<strong>en</strong>tales, <strong>la</strong>s mujeres nos autoconvocamos para que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ratorias<br />
finales estuvieran nuestras voces.<br />
Des<strong>de</strong> nuestra cosmovisión, c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tariedad, no hay espacio<br />
para este tipo <strong>de</strong> opresión. En algunas comunida<strong>de</strong>s <strong>la</strong> mujer ti<strong>en</strong>e un lugar c<strong>en</strong>tral:<br />
algunas son matriarcales <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> organización. El ícono <strong>de</strong> Tastil,<br />
<strong>por</strong> ejemplo, es una bai<strong>la</strong>rina tastileña y repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> mujer libre que ti<strong>en</strong>e una<br />
im<strong>por</strong>tancia c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> nuestra comunidad. Sin embargo, con<br />
<strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte, <strong>el</strong> sistema patriarcal se impuso <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> ámbitos,<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>los</strong> algunas comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as. Fr<strong>en</strong>te a eso, nuestro rol<br />
como mujeres indíg<strong>en</strong>as es poner <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia cómo actúa esa opresión, retomar<br />
<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong>l bu<strong>en</strong> vivir c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>tariedad. Des<strong>de</strong><br />
nuestros movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mujeres indíg<strong>en</strong>as, les <strong>de</strong>cimos a <strong>la</strong>s compañeras<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> movimi<strong>en</strong>tos feministas que hay que t<strong>en</strong>er mucho cuidado <strong>de</strong> no replicar<br />
ese sistema patriarcal hacia <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios movimi<strong>en</strong>tos feministas: <strong>el</strong><br />
sistema no ti<strong>en</strong>e que ser <strong>el</strong> piramidal sino <strong>el</strong> circu<strong>la</strong>r, don<strong>de</strong> todos <strong>los</strong> saberes<br />
y todas <strong>la</strong>s sexualida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes (no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te masculina y fem<strong>en</strong>ina) sean<br />
complem<strong>en</strong>tarios.<br />
PÁG. 61 ARRIBA<br />
Integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización indíg<strong>en</strong>a Turu Yaco y técnicos y<br />
técnicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Salta durante <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> conservación<br />
prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> abril <strong>de</strong> 2019. (Foto Christian Vitry)<br />
PÁG. 61 ABAJO<br />
Refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Salta realizan una ofr<strong>en</strong>da<br />
a <strong>la</strong> Pachamama antes <strong>de</strong> iniciar activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación<br />
prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio Graneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poma, mayo <strong>de</strong> 2019. (Foto<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong>)<br />
60 61
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
Para <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as, <strong>los</strong> acosos y <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones se produc<strong>en</strong> al mismo<br />
tiempo <strong>en</strong> nuestros territorios y <strong>en</strong> nuestros “territorios-cuerpo”. ¿Cuál es <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia?<br />
Para <strong>el</strong> sistema occi<strong>de</strong>ntal, <strong>el</strong> territorio es una cuestión <strong>de</strong> propiedad<br />
privada, es una cuestión económica. Para nosotras, <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> originarios somos<br />
<strong>el</strong> territorio, somos <strong>la</strong> madre tierra. Don<strong>de</strong> va una mujer indíg<strong>en</strong>a, va ese<br />
territorio. Por eso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> feminismo comunitario <strong>de</strong>cimos que nuestro cuerpo<br />
es también nuestro territorio. Ese es nuestro a<strong>por</strong>te, nuestra co<strong>la</strong>boración al justo<br />
rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>los</strong> distintos movimi<strong>en</strong>tos feministas: no hay “un”<br />
feminismo, sino que hay tanta cantidad <strong>de</strong> feminismos como <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> esta<br />
hermosa madre tierra. Don<strong>de</strong> hay una mujer, ya hay un feminismo.<br />
¿Cómo nace <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>?<br />
¿Quiénes <strong>la</strong> integran y qué objetivos ti<strong>en</strong>e?<br />
La Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> está integrada <strong>por</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong><br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios <strong>por</strong> don<strong>de</strong> pasa este camino ancestral: pueblo kol<strong>la</strong><br />
<strong>en</strong> Jujuy, pueblo atacama, tastil y otros <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación diaguita calchaquí <strong>en</strong> Salta;<br />
también hay diaguitas <strong>en</strong> Tucumán, <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>los</strong> lules, pueblo angua<strong>la</strong>sto<br />
<strong>en</strong> San Juan y pueblo huarpe <strong>en</strong> M<strong>en</strong>doza.<br />
La r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as con <strong>el</strong> proyecto <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> y <strong>la</strong> propuesta<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ratoria <strong>de</strong> patrimonio mundial ante UNESCO no fue fácil. En un principio,<br />
nos negamos, argum<strong>en</strong>tando que se trataba <strong>de</strong> caminos que toda<strong>vía</strong> transitábamos,<br />
y que no estábamos interesados <strong>en</strong> <strong>el</strong> turismo. A<strong>de</strong>más, lo que sabíamos<br />
<strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad no era bu<strong>en</strong>o; <strong>por</strong> ejemplo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quebrada<br />
<strong>de</strong> Humahuaca, <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración no trajo ningún b<strong>en</strong>eficio para <strong>la</strong>s propias<br />
comunida<strong>de</strong>s.<br />
Ha habido muchísima resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> nuestras comunida<strong>de</strong>s hasta que logramos<br />
s<strong>en</strong>tarnos a dialogar con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y pres<strong>en</strong>tar nuestras propuestas, hacer<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>el</strong> Camino es <strong>la</strong> vida misma para nuestros pueb<strong>los</strong>. Fue <strong>el</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> diálogo con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> técnicos y <strong>la</strong>s técnicas que nos permitió<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que querían y <strong>de</strong>cir lo que <strong>de</strong>seábamos <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s. En ese<br />
proceso, muchas comunida<strong>de</strong>s nos fuimos integrando oficialm<strong>en</strong>te al proyecto<br />
mediante <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Gestión Local, llevando nuestras i<strong>de</strong>as y propuestas<br />
a <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Gestión Provincial y a <strong>la</strong> Unidad <strong>de</strong> Gestión Fe<strong>de</strong>ral.<br />
Por ejemplo, <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Uspal<strong>la</strong>ta <strong>el</strong>aboraron un protocolo específico<br />
para garantizar <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este patrimonio como legado <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong><br />
preexist<strong>en</strong>tes y solicitaron <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Patrimonio Mundial para preservar<br />
<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> territorios am<strong>en</strong>azados <strong>por</strong> proyectos <strong>de</strong> megaminería.<br />
Sin embargo, hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ratoria <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s no habíamos<br />
t<strong>en</strong>ido contacto con hermanas y hermanos <strong>de</strong> otras provincias. Fue recién cuando<br />
<strong>el</strong> equipo <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología y P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Latinoamericano<br />
(INAPL) nos convocó a participar <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación participativa<br />
para <strong>la</strong> <strong>el</strong>aboración <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Gestión Maestro que tuvimos <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> conocer<br />
a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> originarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes provincias.<br />
De esa manera se g<strong>en</strong>eró un espacio para reunirnos, para “re<strong>en</strong>contrarnos”,<br />
como <strong>de</strong>cimos, <strong>por</strong>que seguram<strong>en</strong>te nuestras ancestras y nuestros ancestros<br />
han t<strong>en</strong>ido r<strong>el</strong>ación y, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> varias g<strong>en</strong>eraciones, nos volvemos a juntar. En<br />
una <strong>de</strong> esas reuniones concretamos <strong>la</strong> propuesta escrita, formal, ante todas <strong>la</strong>s<br />
autorida<strong>de</strong>s provinciales y nacionales, <strong>de</strong> crear una mesa <strong>de</strong> pueb<strong>los</strong> originarios,<br />
y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s reuniones sigui<strong>en</strong>tes com<strong>en</strong>zamos a p<strong>la</strong>ntearnos objetivos <strong>de</strong> trabajo.<br />
Como indíg<strong>en</strong>as, s<strong>en</strong>timos orgullo <strong>de</strong> haber creado esta mesa <strong>de</strong> diálogo intercultural,<br />
y a <strong>la</strong> vez s<strong>en</strong>timos una gran responsabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> hermanos y <strong>la</strong>s<br />
hermanas que participan como también fr<strong>en</strong>te a qui<strong>en</strong>es aún <strong>de</strong>sconfían <strong>de</strong> estos<br />
espacios. La institucionalización <strong>de</strong> nuestra participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> proyecto a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa es algo que hemos v<strong>en</strong>ido soñando hace mucho, y fue un paso<br />
fundam<strong>en</strong>tal para que este proyecto t<strong>en</strong>ga una realidad concreta <strong>en</strong> <strong>los</strong> territorios.<br />
A<strong>de</strong>más, al tratarse <strong>de</strong> una mesa fe<strong>de</strong>ral que ti<strong>en</strong>e contacto directo con <strong>la</strong><br />
coordinación <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, facilita <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> ciertas propuestas <strong>por</strong><br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas provincias o localida<strong>de</strong>s.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s son <strong>la</strong>s que van a cuidar siempre este bi<strong>en</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> cambios <strong>de</strong> gobierno y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s oleadas <strong>de</strong> interés que pueda haber <strong>en</strong><br />
este patrimonio: <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> estamos acá y día a día lo protegemos. Gracias al<br />
trabajo articu<strong>la</strong>do que hemos hecho con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Patrimonio, se nos<br />
reconoce como parte <strong>de</strong>l territorio que ocupa <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> y se nos ha integrado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, lo que le a<strong>por</strong>ta una mirada más social al abordaje<br />
técnico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arqueología y ayuda a p<strong>en</strong>sar estos sitios como lugares sagrados<br />
y no como ruinas.<br />
¿Qué impactos positivos ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como patrimonio<br />
mundial para <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as? ¿Y qué temores <strong>de</strong>spierta?<br />
En <strong>los</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l proyecto <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> hemos t<strong>en</strong>ido una actitud muy crítica<br />
<strong>por</strong> <strong>el</strong> temor al turismo y a que cambiaran nuestras costumbres. Pero, cuando<br />
62 63
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> como memoria ancestral <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos<br />
empezamos a conversar con <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y a ser incluidos e incluidas, nos<br />
pareció que podía ser una forma nueva <strong>de</strong> cuidar nuestros pueb<strong>los</strong>, <strong>de</strong> unirnos<br />
<strong>en</strong>tre hermanos y hermanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina y <strong>de</strong> <strong>los</strong> otros países.<br />
La creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa Indíg<strong>en</strong>a ha sido un hito fundam<strong>en</strong>tal para <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong><br />
<strong>de</strong>l Camino Ancestral, y está asociada con <strong>la</strong> o<strong>por</strong>tunidad <strong>de</strong> re<strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong>tre<br />
todos <strong>los</strong> territorios, <strong>de</strong> saber qué está pasando <strong>en</strong> otras partes <strong>de</strong>l Camino<br />
Ancestral. También <strong>el</strong> diálogo intercultural, que tanto nos fortalece como Mesa<br />
pero que también fortalece al proyecto, al mismo INAPL y, <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> personal, a<br />
cada uno <strong>de</strong> nosotros y <strong>de</strong> nosotras, <strong>por</strong>que nos ayuda a crecer. Para nuestros<br />
pueb<strong>los</strong>, <strong>el</strong> diálogo es <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que se solucionan todos <strong>los</strong> problemas, y es<br />
también una forma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia. El trabajo codo a codo con <strong>el</strong> INAPL y con <strong>la</strong>s<br />
instituciones provinciales es parte <strong>de</strong> nuestra manera <strong>de</strong> cuidar nuestra cultura.<br />
El proyecto es, a<strong>de</strong>más, una gran herrami<strong>en</strong>ta para visibilizar a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> preexist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios <strong>por</strong> don<strong>de</strong> pasa <strong>el</strong> Camino Ancestral, y visibilizarnos<br />
no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te como una cuestión <strong>de</strong>l pasado, arqueológica, sino también como<br />
pres<strong>en</strong>te y futuro.<br />
Los pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as somos parte <strong>de</strong> un territorio que cuidamos a diario. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />
<strong>la</strong> naturaleza como algo que tomamos prestado <strong>de</strong> nuestros nietos y<br />
nuestras nietas y <strong>de</strong>bemos <strong>en</strong>tregárs<strong>el</strong>o <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado. En nuestras comunida<strong>de</strong>s<br />
usamos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra para construir, <strong>la</strong> <strong>la</strong>na<br />
<strong>de</strong> ovejas, algunas p<strong>la</strong>ntas para hacer medicinas, pero siempre lo hacemos con<br />
Los temores, <strong>en</strong> cambio, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con que <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> esta construcción<br />
respeto y cariño. Lo mismo cuando hacemos <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong> <strong>los</strong> canales o <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
participativa <strong>en</strong>tre autorida<strong>de</strong>s, especialistas, pueb<strong>los</strong> originarios y<br />
espacios don<strong>de</strong> vivimos. Las p<strong>la</strong>ntas y <strong>los</strong> animales son nuestra familia; <strong>por</strong> eso<br />
otras organizaciones locales que<strong>de</strong>n <strong>en</strong> un escrito y no baj<strong>en</strong> a <strong>los</strong> territorios.<br />
les ponemos nombres, <strong>los</strong> vestimos y <strong>los</strong> adornamos. Son parte <strong>de</strong> nuestras comunida<strong>de</strong>s<br />
Tememos especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria <strong>de</strong>l turismo, esa que con su mirada especu<strong>la</strong>dora<br />
y <strong>de</strong> nuestra conexión con <strong>la</strong> Pachamama o Pecne Tao; <strong>por</strong> eso nues-<br />
no lleva <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar a nuestras comunida<strong>de</strong>s. Muchas <strong>de</strong> nuestras<br />
tros abue<strong>los</strong> y nuestras abu<strong>el</strong>as nos <strong>en</strong>señaron a cuidar<strong>los</strong> y nosotros y nosotras<br />
64<br />
comunida<strong>de</strong>s no están <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l turismo; al contrario, proponemos incor-<br />
les <strong>en</strong>señamos a nuestros hijos y nuestras hijas.<br />
65<br />
<strong>por</strong>ar <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong>l “turismo con i<strong>de</strong>ntidad” como forma <strong>de</strong> llevar lo económico<br />
para dar dignidad a <strong>los</strong> territorios, cuidando <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s regionales.<br />
Otro temor es <strong>el</strong> impacto ambi<strong>en</strong>tal asociado al turismo y <strong>el</strong> avance <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
proyectos mineros que utilizan millones <strong>de</strong> litros <strong>de</strong> agua y <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>an nuestros<br />
territorios. Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa proponemos sustituir <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>por</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> vivir, subrayando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una r<strong>el</strong>ación equilibrada<br />
con <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do al ambi<strong>en</strong>te como “territorio” y <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación<br />
con <strong>el</strong> tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> soberanía alim<strong>en</strong>taria que se m<strong>en</strong>cionaba antes. Por último,<br />
<strong>de</strong>bemos garantizar que haya siempre continuidad con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> consulta<br />
libre previa e informada hacia <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as que estén <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
territorio, que no se obvie ese proceso.<br />
Los pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as queremos ser parte <strong>de</strong> este futuro y t<strong>en</strong>emos que ser int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>tes<br />
para que esto sea b<strong>en</strong>eficioso para nuestras comunida<strong>de</strong>s. Eso se logra<br />
con participación <strong>en</strong> organizaciones <strong>de</strong> base, con formación y capacitación. Queremos<br />
ser nosotros mismos qui<strong>en</strong>es cui<strong>de</strong>n y les <strong>de</strong>n <strong>el</strong> valor a estos sitios, y así<br />
también <strong>en</strong>señar algo <strong>de</strong> nuestros pueb<strong>los</strong>.<br />
La participación <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> gestión significa po<strong>de</strong>r hab<strong>la</strong>r con nuestra<br />
voz y que esa voz sea escuchada. Luego están <strong>los</strong> procesos que se dan <strong>en</strong><br />
cada provincia, <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Gestión Local <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escu<strong>el</strong>as y <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> medios para pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l Camino y <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> sus pueb<strong>los</strong>.<br />
Por ejemplo, <strong>en</strong> Tastil, a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización indíg<strong>en</strong>a Turu Yaco, hemos<br />
acompañado <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia. T<strong>en</strong>emos una tradición<br />
pirquera y siempre conservamos <strong>los</strong> caminos y sabemos cuál es <strong>el</strong> canto que<br />
va hacia <strong>el</strong> sol y cómo se coloca. Participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tareas <strong>de</strong> conservación nos<br />
permitió <strong>en</strong>señar nuestra forma <strong>de</strong> cuidar <strong>el</strong> Camino pero también apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cosas<br />
nuevas. Muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>señanzas que nos <strong>de</strong>jaron para garantizar que<br />
<strong>los</strong> sitios perdur<strong>en</strong> mejor ahora <strong>la</strong>s aplicamos también a otros lugares: es una<br />
forma <strong>de</strong> que nuestra memoria perdure mejor para nuestra <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Estas<br />
experi<strong>en</strong>cias también son ejemp<strong>los</strong> para otras provincias, para otros territorios<br />
<strong>en</strong> que no se escucha tanto a <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong>. Por eso hay que seguir p<strong>en</strong>sando estrategias<br />
para que se vayan superando esas cuestiones que hoy funcionan como<br />
obstáculo y que <strong>el</strong> diálogo intercultural se pueda lograr <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> ámbitos.<br />
Fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> problemas que aquejan al mundo hoy, ¿qué pue<strong>de</strong>n a<strong>por</strong>tar <strong>los</strong> saberes<br />
y <strong>la</strong>s tradiciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as?<br />
El <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> torno al a<strong>por</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> indíg<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> humanidad es un tema<br />
frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas organizaciones. Nuestros conocimi<strong>en</strong>tos no son<br />
ni más ni m<strong>en</strong>os que otros: somos complem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otras formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />
<strong>en</strong> estos tiempos po<strong>de</strong>mos a<strong>por</strong>tar mucho. Algunas personas que me han transmitido<br />
<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to ancestral dic<strong>en</strong> que <strong>los</strong> hombres y <strong>la</strong>s mujeres indíg<strong>en</strong>as<br />
que estamos <strong>en</strong> estos tiempos estamos aquí justam<strong>en</strong>te para a<strong>por</strong>tarle algo a<br />
esta humanidad <strong>en</strong> crisis. Y ese algo es <strong>la</strong> propia cosmovisión, su fi<strong>los</strong>ofía y sus<br />
valores, como <strong>la</strong> cosmoviv<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> reciprocidad, <strong>la</strong> solidaridad y <strong>la</strong> espiritualidad.
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que <strong>la</strong> crisis profunda que atraviesa <strong>la</strong> humanidad es una crisis <strong>de</strong><br />
valores, valores que se fueron <strong>de</strong>sdibujando para poner <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro únicam<strong>en</strong>te<br />
al ser humano, estos seres vivos <strong>de</strong> dos patas que terminaron ocupando <strong>el</strong> lugar<br />
más im<strong>por</strong>tante, <strong>de</strong>jando a todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más formas <strong>de</strong> vida <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valor. El sistema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo mundial extractivista y consumista produce<br />
cada vez más <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y más muerte, <strong>de</strong> niños y niñas y <strong>de</strong> personas<br />
ancianas, <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> vida.<br />
Fr<strong>en</strong>te a eso, proponemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos como comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s más pequeñas<br />
comunida<strong>de</strong>s locales a <strong>la</strong> comunidad global, y optar <strong>por</strong> un sistema <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> vivir y <strong>en</strong> <strong>el</strong> respeto <strong>por</strong> <strong>la</strong> diversidad, <strong>de</strong> acuerdo<br />
a un concepto <strong>de</strong> diversidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> que están incluidos todos <strong>los</strong> otros seres que<br />
habitan <strong>la</strong> madre tierra, aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que vemos con estos ojos y aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> que no<br />
vemos pero s<strong>en</strong>timos.<br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina: <strong>de</strong>sarrollo,<br />
infraestructura y<br />
funciones<br />
Cardón <strong>en</strong> flor. (Foto Mario Lazarovich)<br />
Christian Vitry<br />
Director <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Salta,<br />
Subsecretaría <strong>de</strong> Patrimonio<br />
<strong>Cultura</strong>l, <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> Educación,<br />
<strong>Cultura</strong>, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Salta<br />
Universidad Nacional <strong>de</strong> Salta<br />
66<br />
67
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos incaicos implica <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r un diálogo <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> paisajes y<br />
<strong>los</strong> seres humanos que se pier<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> profundidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> tiempos. Cuando <strong>los</strong><br />
incas se expandieron <strong>por</strong> gran parte <strong>de</strong> Sudamérica andina, lo hicieron principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>por</strong> <strong>la</strong>s ancestrales <strong>vía</strong>s <strong>de</strong> comunicación que habían sido trazadas, <strong>en</strong>tre<br />
otros, <strong>por</strong> <strong>los</strong> caravaneros con sus l<strong>la</strong>mas durante sig<strong>los</strong>. El<strong>los</strong> intercambiaban<br />
productos <strong>de</strong> lugares tan diverg<strong>en</strong>tes como <strong>los</strong> <strong>de</strong>siertos, <strong>la</strong>s s<strong>el</strong>vas, <strong>los</strong> valles, <strong>la</strong>s<br />
quebradas, <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>nuras, <strong>el</strong> altip<strong>la</strong>no o Puna e incluso <strong>la</strong> costa <strong>de</strong>l océano Pacífico<br />
(Núñez y Dillehay, 1979). A través <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> y bajo <strong>el</strong> control <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas,<br />
se vincu<strong>la</strong>ron gran parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dos exist<strong>en</strong>tes, zonas productivas y lugares<br />
sagrados, y a<strong>de</strong>más se crearon una <strong>en</strong>orme cantidad <strong>de</strong> edificios <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
tamaños y funciones r<strong>el</strong>acionados con <strong>los</strong> caminos.<br />
EL QHAPAQ ÑAN EN ARGENTINA<br />
Para t<strong>en</strong>er una visión cartográfica <strong>de</strong>l <strong>de</strong>rrotero <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina, po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>de</strong>cir que, <strong>en</strong> gran parte, coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> Ruta Nacional N.° 40. Ingresa al<br />
país <strong>por</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Ca<strong>la</strong>hoyo, situada a unos 30 kilómetros al oeste <strong>de</strong> La<br />
Quiaca, y atraviesa <strong>la</strong> Puna jujeña pasando <strong>por</strong> Casabindo, Salinas Gran<strong>de</strong>s y El<br />
Mor<strong>en</strong>o. Se interna <strong>en</strong> Salta <strong>por</strong> <strong>la</strong>s Lagunas <strong>de</strong>l Toro, pasa <strong>por</strong> Las Cuevas, Tastil,<br />
abra <strong>de</strong> Ingañan, y <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>el</strong> Valle Calchaquí <strong>por</strong> Potrero <strong>de</strong> Payogasta, recorri<strong>en</strong>do<br />
Cachi, Angastaco y Tolombón. En Tucumán pasa <strong>por</strong> Co<strong>la</strong><strong>la</strong>o <strong>de</strong>l Valle y Quilmes;<br />
<strong>en</strong> Catamarca, discurre <strong>por</strong> Fuerte Quemado, Punta <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>sto, Hualfín y El<br />
Shincal. En <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> La Rioja cruza Famatina, Chilecito y Guandacol. En San<br />
Juan, <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> pasaría <strong>por</strong> Jachal, Ro<strong>de</strong>o, Calingasta y Barreal. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> territorio m<strong>en</strong>docino ingresa <strong>por</strong> Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz, Uspal<strong>la</strong>ta, Ranchil<strong>los</strong>,<br />
Tambil<strong>los</strong> y Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca, ubicado inmediatam<strong>en</strong>te al sur <strong>de</strong>l Aconcagua, don<strong>de</strong><br />
traspone <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s para dirigirse a Chile. Se trata este último <strong>de</strong>l<br />
camino más meridional <strong>de</strong>l Tawantinsuyu <strong>en</strong> nuestro país. El trazado Norte-Sur<br />
es <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino inca, que constituye una red, con múltiples<br />
conexiones <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s direcciones.<br />
RASGOS DE CONSTRUCCIÓN QUE DEFINEN LOS CAMINOS INCAS<br />
<strong>el</strong> <strong>de</strong>safío p<strong>la</strong>nteado <strong>por</strong> <strong>el</strong> Tawantinsuyu para vincu<strong>la</strong>r todos <strong>los</strong> rincones que<br />
incor<strong>por</strong>ó a su ambiciosa propuesta política a través <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>.<br />
En América andina, <strong>la</strong> topografía es muy acci<strong>de</strong>ntada y traspone gran variedad<br />
<strong>de</strong> ambi<strong>en</strong>tes contrastantes, <strong>en</strong> <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es que superan ampliam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> 4.000<br />
metros <strong>de</strong> altura <strong>en</strong> pocos kilómetros, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> constructores <strong>de</strong>bieron emplear<br />
su ing<strong>en</strong>io para brindar soluciones específicas para cada caso. Es sabido que<br />
todo camino se construye <strong>en</strong> función <strong>de</strong> su uso; <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido, <strong>los</strong> incas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron<br />
<strong>vía</strong>s para ser utilizadas <strong>por</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas cargueras y <strong>los</strong> caminantes. Es<br />
aquí don<strong>de</strong> aparece <strong>el</strong> primer rasgo distintivo <strong>de</strong> estos caminos prehispánicos, a<br />
saber, una serie <strong>de</strong> sitios <strong>de</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>ce <strong>de</strong>stinados a dar cobijo tanto a <strong>la</strong>s personas<br />
como a <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas. Los edificios y corrales <strong>de</strong>bieron adaptarse a <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong><br />
estos animales: <strong>los</strong> estudios etnográficos y etnoarqueológicos nos dic<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>mas pue<strong>de</strong>n cargar hasta 40 kilogramos y recorrer distancias que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre<br />
20 y 30 kilómetros. Entonces, cada jornada <strong>de</strong> l<strong>la</strong>ma <strong>de</strong>finía <strong>la</strong> ubicación <strong>de</strong> un<br />
tambo (tampu), que era un alojami<strong>en</strong>to para que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong>scansaran y se<br />
alim<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> y que t<strong>en</strong>ía corrales asociados. Los había <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tamaños,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> edificios con un par <strong>de</strong> habitaciones hasta gran<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tros administrativos<br />
e incluso pob<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>teras que funcionaban como tambos.<br />
Las <strong>vía</strong>s <strong>de</strong> comunicación son una constante <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad; sin<br />
embargo, no todas <strong>la</strong>s culturas se dieron <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> construir caminos basados<br />
<strong>en</strong> una ing<strong>en</strong>iería, con criterios técnicos y culturales propios, que respondieran a<br />
una p<strong>la</strong>nificación socioespacial <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes diversos, g<strong>en</strong>erando una profunda<br />
transformación física y conceptual <strong>de</strong>l paisaje. Esas características son justam<strong>en</strong>te<br />
Por otra parte, <strong>los</strong> caminos t<strong>en</strong>ían una infraestructura <strong>de</strong>dicada específicam<strong>en</strong>te a<br />
68 lo que <strong>de</strong>fine un camino y lo difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una hu<strong>el</strong><strong>la</strong> o s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro. Ese fue<br />
<strong>la</strong>s comunicaciones, y eso <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> <strong>la</strong> fisiología humana, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> distancia<br />
69
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
que un individuo podía correr a una v<strong>el</strong>ocidad constante. Las investigaciones<br />
indican que junto a <strong>los</strong> caminos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pequeños recintos para una o dos<br />
personas, con distancias variables que fluctúan <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 2 y <strong>los</strong> 8 kilómetros.<br />
Los chaskis eran <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajeros <strong>de</strong>l Inca, que, a través <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> postas,<br />
transmitían <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajes o <strong>en</strong>tregaban objetos que <strong>de</strong>bían llegar a un <strong>de</strong>stino<br />
fijado. Los pequeños edificios <strong>en</strong> cuestión se conoc<strong>en</strong> como chaskiwasi o “casa<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> chaskis”, y su distribución <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo acci<strong>de</strong>ntado<br />
<strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o, pues, si <strong>el</strong> camino asc<strong>en</strong>día <strong>por</strong> una escarpada <strong>la</strong><strong>de</strong>ra montañosa, <strong>el</strong><br />
corredor podía realizar distancias cortas mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una v<strong>el</strong>ocidad constante,<br />
mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> bajada, <strong>la</strong> distancia recorrida era mucho mayor. Hay otras<br />
construcciones, como puestos <strong>de</strong> observación y puestos <strong>de</strong> control, ubicadas <strong>en</strong><br />
lugares estratégicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se podía divisar <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> caminos y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, alertar sobre cualquier problema que ocurriese a<br />
<strong>la</strong> distancia. Esas obras se erigían so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te cuando había cierta t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre<br />
<strong>los</strong> grupos locales y <strong>los</strong> incas.<br />
LA INGENIERÍA DE LOS CAMINOS<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas, <strong>en</strong> lo que hoy es territorio arg<strong>en</strong>tino no existían<br />
caminos formalm<strong>en</strong>te construidos que vincu<strong>la</strong>ran pob<strong>la</strong>dos alejados, sino<br />
hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s o s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros que se formaban <strong>por</strong> <strong>el</strong> perman<strong>en</strong>te tránsito <strong>de</strong> personas y<br />
animales, cuyo trazado serp<strong>en</strong>teaba <strong>por</strong> <strong>el</strong> paisaje <strong>de</strong> manera natural como <strong>el</strong><br />
PÁG. 71 ARRIBA<br />
Camino inca <strong>en</strong> <strong>el</strong> L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones, provincia <strong>de</strong> San Juan.<br />
Se trata <strong>de</strong> un camino que traza una línea recta exacta, sin<br />
quiebres, y que ti<strong>en</strong>e un ancho constante. Es este también un<br />
camino <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>spejado sin amojonami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>teral. (Foto<br />
Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 71 ABAJO<br />
Camino inca <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong>spejado con amojonami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>teral<br />
correspondi<strong>en</strong>te a un tramo que pasa <strong>por</strong> Los Corrales–Las<br />
Pircas <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> La Rioja. Es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> pocos casos <strong>de</strong><br />
caminos parale<strong>los</strong>, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un ancho <strong>de</strong> 12-14 metros<br />
<strong>en</strong> algunos sectores, <strong>por</strong> lo cual es <strong>el</strong> camino más ancho registrado<br />
<strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. (Foto Sergio Martín)<br />
70 71
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
cauce <strong>de</strong> un río, variando y adaptándose a <strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. El Tawantinsuyu produjo una transformación <strong>de</strong> esas hu<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>en</strong><br />
caminos formalm<strong>en</strong>te construidos, para lo cual se requirió no solo <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong><br />
especialistas o lo que hoy l<strong>la</strong>maríamos “ing<strong>en</strong>ieros”, sino también una gran cantidad<br />
<strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra, que era provista <strong>por</strong> <strong>los</strong> kurakas <strong>de</strong> cada región, qui<strong>en</strong>es<br />
organizaban <strong>la</strong>s fa<strong>en</strong>as <strong>de</strong> trabajo o mit´a, y que, bajo <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas,<br />
iban construy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>.<br />
Los rasgos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos resultan bastante c<strong>la</strong>ros para <strong>los</strong><br />
arqueólogos que se <strong>de</strong>dican a su estudio <strong>en</strong> nuestro país, justam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a<br />
que se trata <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> atributos arquitectónicos que no estaban pres<strong>en</strong>tes<br />
hasta <strong>en</strong>tonces y que se pue<strong>de</strong>n reunir <strong>en</strong> un grupo <strong>de</strong> características o indicadores<br />
arqueológicos (Raffino, 1981; Vitry, 2000):<br />
Trazado lineal <strong>en</strong> l<strong>la</strong>nuras: Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos característicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos<br />
incaicos es su rectitud, como se observa <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sas p<strong>la</strong>nicies tales como <strong>el</strong><br />
L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones y Angua<strong>la</strong>sto–Co<strong>la</strong>ngüil (San Juan), <strong>en</strong> Los Corrales y Las<br />
Pircas (La Rioja), y <strong>en</strong>tre Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz y Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca (M<strong>en</strong>doza).<br />
También se pue<strong>de</strong>n apreciar estos impecables caminos rectos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Puna <strong>de</strong><br />
Jujuy y <strong>el</strong> Valle Calchaquí <strong>en</strong> Salta, don<strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l antiguo camino se siguió<br />
utilizando y hoy, ya pavim<strong>en</strong>tado, se conoce como “Recta <strong>de</strong> Tin Tin”, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ruta<br />
Provincial N° 33. La longitud <strong>de</strong> estas obras pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> varios kilómetros.<br />
Zigzag <strong>en</strong> montañas: Cuando <strong>los</strong> caminos asc<strong>en</strong>dían <strong>por</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ras <strong>de</strong> montañas<br />
para ganar altura <strong>en</strong> forma rápida, <strong>los</strong> constructores prehispánicos trazaron zigzags<br />
geométricos, lo cual alivianaba <strong>la</strong> subida, pues <strong>por</strong> lo g<strong>en</strong>eral esas p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
no superaban <strong>los</strong> veinte grados o treinta y cinco <strong>por</strong> ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> inclinación.<br />
Estos trazados viales su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una gran visibilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s montañas, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> mayoría pose<strong>en</strong> muros <strong>la</strong>terales. Se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> camino <strong>en</strong> casi todas <strong>la</strong>s provincias; se <strong>de</strong>stacan <strong>los</strong><br />
tramos <strong>de</strong> Quebrada Gran<strong>de</strong>–Las Escaleras (Jujuy), Abra <strong>de</strong> Chaupiyaco–Las<br />
Capil<strong>la</strong>s y volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co (Salta), La Ciudacita (Tucumán), Los Corrales–Las<br />
Pircas —que atraviesa <strong>el</strong> Cordón <strong>de</strong> Famatina— (La Rioja) y algunos sectores <strong>de</strong><br />
Angua<strong>la</strong>sto–Co<strong>la</strong>ngüil (San Juan).<br />
Ancho constante: El ancho <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos incas fue muy variable —fluctuaba <strong>de</strong><br />
uno a veinte metros—, pero lo notorio es que se mant<strong>en</strong>ía constante <strong>por</strong> muchos<br />
kilómetros. En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> ancho promedio <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos incaicos es <strong>de</strong> 2 a 4<br />
metros; sin embargo, <strong>en</strong> La Rioja, al norte <strong>de</strong> Tambería <strong>de</strong>l Inca, se han registrado<br />
segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> 12 a 14 metros, que constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> trazado más ancho <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Camino empedrado que se dirige hacia <strong>la</strong> zona s<strong>el</strong>vática <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Jujuy, <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo Santa Ana–Valle Colorado. Se observan,<br />
a<strong>de</strong>más, algunas escalinatas. (Foto Mario Lazarovich)<br />
y <strong>de</strong>l sur <strong>de</strong>l Qol<strong>la</strong>suyu (Martin, 2018)<br />
72 73
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Caminos <strong>de</strong>spejados: Su trazado se distingue <strong>por</strong> <strong>la</strong> simple rastril<strong>la</strong>da o limpieza,<br />
sin otra característica <strong>de</strong> construcción complem<strong>en</strong>taria. Los caminos <strong>de</strong> este tipo<br />
aparec<strong>en</strong> con frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> lugares ap<strong>la</strong>nados a través <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s distancias (Raffino,<br />
1981). Son típicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas áridas; <strong>por</strong> lo tanto, <strong>en</strong> nuestro país <strong>los</strong> observamos<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Puna jujeña, <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones y Angua<strong>la</strong>sto–<br />
Co<strong>la</strong>ngüil (San Juan), <strong>en</strong>tre Los Corrales y Las Pircas (La Rioja), y <strong>en</strong>tre Ciénaga <strong>de</strong><br />
Yalguaraz y Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca (M<strong>en</strong>doza) (Bárc<strong>en</strong>a, 2007).<br />
Caminos <strong>de</strong>spejados con amojonami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>teral: En principio pose<strong>en</strong> idénticas<br />
características que <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong>spejado, solo que hacia <strong>los</strong> costados <strong>de</strong>l camino se<br />
disponían hileras <strong>de</strong> piedras que, sin llegar a constituir un muro, hacían <strong>la</strong>s veces<br />
<strong>de</strong> amojonado <strong>de</strong>marcatorio. Los amojonami<strong>en</strong>tos <strong>la</strong>terales <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos implicaban<br />
una rigurosa s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> rocas con caras p<strong>la</strong>nas, <strong>la</strong>s cuales podían ubicarse<br />
<strong>en</strong> ambos <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>vía</strong> cuando <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o era l<strong>la</strong>no o <strong>en</strong> uno solo <strong>en</strong> zonas<br />
escarpadas. Todas <strong>la</strong>s provincias arg<strong>en</strong>tinas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> caminos.<br />
Sistemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe: Las obras hidráulicas son muy variadas y, <strong>en</strong> algunos casos,<br />
<strong>de</strong> gran sofisticación. Con <strong>el</strong> objetivo principal <strong>de</strong> que <strong>el</strong> agua no fluyese <strong>por</strong><br />
<strong>los</strong> caminos, se diseñó una serie <strong>de</strong> muros bajos y transversales al camino para<br />
<strong>de</strong>sviar <strong>el</strong> agua, y también dr<strong>en</strong>ajes que pasaban <strong>por</strong> <strong>de</strong>bajo o <strong>por</strong> <strong>el</strong> costado <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> caminos.<br />
Pu<strong>en</strong>tes: Sin duda, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más complejas obras viales. Los había <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra,<br />
<strong>de</strong> piedra y combinados; pu<strong>en</strong>tes colgantes hechos con fibras vegetales y hasta<br />
pu<strong>en</strong>tes flotantes, que se construían uni<strong>en</strong>do balsas <strong>de</strong> totora sobre <strong>la</strong>s cuales<br />
se disponían tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra o bi<strong>en</strong> tierra y paja (Hyslop, 1992). En Arg<strong>en</strong>tina<br />
no se conservó ningún pu<strong>en</strong>te, pero hay evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> NOA.<br />
Curvas: No fueron hechas al azar, sino sigui<strong>en</strong>do un patrón; <strong>por</strong> ejemplo, curvas<br />
abiertas o cerradas, con ángu<strong>los</strong> rectos o curvos, respetando siempre un mismo<br />
patrón y sin combinar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> un mismo tramo.<br />
Caminos empedrados: Se trata <strong>de</strong> <strong>los</strong> más vistosos y b<strong>el</strong><strong>los</strong> caminos, que requirieron<br />
un <strong>en</strong>orme esfuerzo <strong>de</strong> construcción mediante <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> rocas con caras<br />
p<strong>la</strong>nas. Solo se construían <strong>en</strong> lugares húmedos o con lluvias estacionales muy<br />
fuertes, como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l tramo Santa Ana–Valle Colorado (Jujuy), que traspone<br />
<strong>la</strong> cordillera y <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia <strong>la</strong> húmeda nubos<strong>el</strong>va subtropical.<br />
Muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> protección: Mediante estas obras se niv<strong>el</strong>aba <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o<br />
<strong>por</strong> don<strong>de</strong> pasaba <strong>el</strong> camino, casi sin im<strong>por</strong>tar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong><strong>de</strong>ras. Los<br />
muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción, que <strong>en</strong> algunos casos superan <strong>los</strong> 10 metros <strong>de</strong> altura, constituy<strong>en</strong><br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras más l<strong>la</strong>mativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> sistemas viales, pues dan gran visibilidad<br />
a <strong>los</strong> caminos <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s dim<strong>en</strong>siones que alcanzan. En nuestro país<br />
están pres<strong>en</strong>tes principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong>l NOA y, con m<strong>en</strong>or frecu<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> zona cuyana. En <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> Famatina (La Rioja) hay un camino que posee<br />
gran<strong>de</strong>s muros que r<strong>el</strong>l<strong>en</strong>an pequeñas quebradas, conocidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región como<br />
“pedrapl<strong>en</strong>es” (Martín, 2020).<br />
Escalinatas: Normalm<strong>en</strong>te eran construidas con rocas s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> <strong>los</strong> lugares<br />
y, otras veces, <strong>la</strong>bradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> roca madre. Poseían <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que <strong>los</strong><br />
p<strong>el</strong>daños no superaban <strong>los</strong> 20 c<strong>en</strong>tímetros, lo cual ayudaba a reducir <strong>el</strong> esfuerzo<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> caminantes y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>mas cargadas. En nuestro país se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran escalinatas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo Quebrada Gran<strong>de</strong>–Las Escaleras (Jujuy) —<strong>el</strong> más repres<strong>en</strong>tativo—<br />
y, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> Calilegua (Jujuy) y Nazar<strong>en</strong>o (Salta).<br />
Empalmes: Incluso <strong>la</strong>s uniones <strong>de</strong> caminos estaban estandarizadas. Se registran<br />
empalmes perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> ángulo agudo con respecto al camino principal.<br />
Caminos ceremoniales: Hace sig<strong>los</strong> se construyeron caminos <strong>en</strong> lugares don<strong>de</strong><br />
hoy nadie lo haría, esto es, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cordillera, don<strong>de</strong> <strong>los</strong> incas<br />
practicaron rituales y, <strong>en</strong> algunos casos, realizaron ofr<strong>en</strong>das humanas. Por ejemplo,<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co (6.739 m. s. n. m.), ubicado al oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong><br />
Salta, se hal<strong>la</strong>ron tres niños incas ofr<strong>en</strong>dados <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima. El camino ceremonial<br />
llegaba hasta allí, <strong>en</strong> lo que constituye <strong>la</strong> obra vial prehispánica más alta <strong>de</strong>l mundo.<br />
Hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to se han registrado medio c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> montañas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
caminos ceremoniales <strong>por</strong> <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>los</strong> 5.000 metros, lo cual repres<strong>en</strong>ta un<br />
caso único <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo (Vitry, 2017). Cabe ac<strong>la</strong>rar que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción, estos caminos respon<strong>de</strong>n a <strong>los</strong> criterios ya m<strong>en</strong>cionados.<br />
En Arg<strong>en</strong>tina, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas que pose<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> caminos son: <strong>el</strong><br />
Nevado <strong>de</strong> Chañi y Cerro Amarillo (Jujuy); Nevados <strong>de</strong> Cachi y Acay, y <strong>los</strong> volcanes<br />
Quewar, Socompa y Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co (Salta); cerro Las Cuevas (Tucumán); volcán<br />
Incahuasi (Catamarca); Negro Overo (La Rioja); y Las Flechas, Mercedario, Los<br />
Mogotes, El Potro, Tambil<strong>los</strong>, El Toro y Tórto<strong>la</strong>s (San Juan).<br />
ARQUITECTURA INCA<br />
Así como <strong>los</strong> caminos fueron <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos novedosos para <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción preincaica<br />
Rampas: Muchas veces se salvaban <strong>los</strong> <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong>es gran<strong>de</strong>s construy<strong>en</strong>do rampas<br />
<strong>de</strong>l actual territorio arg<strong>en</strong>tino, conjuntam<strong>en</strong>te surgieron formas arquitectónicas<br />
o p<strong>la</strong>nos inclinados para que discurriera <strong>el</strong> camino. Son construcciones frecu<strong>en</strong>tes<br />
hasta ese mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>sconocidas para <strong>la</strong> región. El Tawantinsuyu, con <strong>la</strong> fina-<br />
74 75<br />
<strong>en</strong> zonas montañosas escarpadas <strong>de</strong>l NOA.
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
lidad <strong>de</strong> transmitir un m<strong>en</strong>saje visual tangible y <strong>en</strong> cierta forma contun<strong>de</strong>nte, se<br />
preocupó <strong>por</strong> <strong>de</strong>jar una gran cantidad <strong>de</strong> signos, íconos y símbo<strong>los</strong> p<strong>la</strong>smados<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> paisaje a través <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> ocupación <strong>de</strong>l espacio, diseños<br />
arquitectónicos (kal<strong>la</strong>nkas, ushnus, qollcas, hornacinas, adoratorios <strong>de</strong> altura,<br />
etc.), y morfologías estandarizadas <strong>de</strong> vasijas, textiles, ofr<strong>en</strong>das, ceremonias y<br />
caminos, <strong>en</strong>tre otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que trasci<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje escrito y se vincu<strong>la</strong>n<br />
con <strong>la</strong> oralidad (Vitry, 2017). Con <strong>el</strong>lo, g<strong>en</strong>eró puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia específicos,<br />
hitos construidos o significados <strong>en</strong> <strong>el</strong> terr<strong>en</strong>o y <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuerpo social, que introdujeron<br />
un or<strong>de</strong>n y facilitaron <strong>la</strong> comunicación <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s personas y <strong>el</strong> mundo<br />
sobr<strong>en</strong>atural (Bauer, 2000).<br />
Los c<strong>en</strong>tros administrativos incas tuvieron, <strong>por</strong> lo g<strong>en</strong>eral, unos pocos edificios<br />
cuyo patrón se repitió <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s.<br />
Las kal<strong>la</strong>nkas fueron unas estructuras parecidas a galpones, con techos a dos<br />
aguas muy pronunciados y <strong>de</strong> gran altura. Eran <strong>de</strong> forma rectangu<strong>la</strong>r, sin divisiones<br />
internas y con una o varias puertas <strong>la</strong>terales que, <strong>por</strong> lo g<strong>en</strong>eral, se abrían a<br />
una p<strong>la</strong>za o awkaypata. En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong> más r<strong>el</strong>evantes se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> Las Capil<strong>la</strong>s y Potrero <strong>de</strong> Payogasta (Salta). Este último posee<br />
un hastial o pared con <strong>la</strong> parte superior <strong>de</strong> forma triangu<strong>la</strong>r, don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />
techo a dos aguas, <strong>de</strong> casi 9 metros <strong>de</strong> altura, lo cual lo convierte <strong>en</strong> <strong>el</strong> edificio<br />
arqueológico prehispánico más alto <strong>de</strong>l país. Por otra parte, <strong>la</strong> kal<strong>la</strong>nka <strong>de</strong> El<br />
Shincal (Catamarca), con sus 45 metros <strong>de</strong> longitud y 8 <strong>de</strong> ancho, es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país. Exist<strong>en</strong> otras kal<strong>la</strong>nkas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Hualfín, Watungasta<br />
(Catamarca) y Tambería <strong>de</strong>l Inca (La Rioja).<br />
Los uhsnus eran p<strong>la</strong>taformas cuadrangu<strong>la</strong>res escalonadas con forma piramidal<br />
<strong>de</strong> cúspi<strong>de</strong> trunca. En <strong>la</strong> parte superior t<strong>en</strong>ían una especie <strong>de</strong> terraza y solían estar<br />
r<strong>el</strong>acionados con p<strong>la</strong>zas o awkaypatas, que eran gran<strong>de</strong>s espacios públicos don<strong>de</strong><br />
se realizaban fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te activida<strong>de</strong>s rituales. Las dim<strong>en</strong>siones y formas<br />
eran muy variadas. En Arg<strong>en</strong>tina se conservaron <strong>en</strong> Potrero <strong>de</strong> Payogasta y Guitián<br />
(Salta); <strong>en</strong> <strong>el</strong> particu<strong>la</strong>r caso <strong>de</strong>l sitio La Ciudacita (Tucumán), don<strong>de</strong> se modificó<br />
un promontorio natural para transformarlo <strong>en</strong> ushnu; <strong>en</strong> El Shincal (Catamarca),<br />
uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> más espectacu<strong>la</strong>res y estudiados <strong>de</strong> nuestro país. También se registró<br />
su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> Watungasta y Hualfín (Catamarca) y <strong>en</strong> Tambería <strong>de</strong>l<br />
Inca (La Rioja), y seguram<strong>en</strong>te <strong>los</strong> hubo <strong>en</strong> muchos otros lugares, aunque, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te,<br />
no resistieron <strong>el</strong> paso <strong>de</strong>l tiempo.<br />
En primer p<strong>la</strong>no se observa una p<strong>la</strong>taforma ceremonial o ushnu, ubicada <strong>en</strong> <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za o awkaypata. Al fondo se aprecia una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una kal<strong>la</strong>nka o galpón. Estos son rasgos arquitectónicos típicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas, que se replicaban <strong>en</strong> <strong>los</strong> principales c<strong>en</strong>tros<br />
administrativos, como Potrero <strong>de</strong> Payogasta, <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Salta. (Foto Diego Sberna)<br />
un trapecio (Tarragó y González, 2003). Ser<strong>vía</strong>n para almac<strong>en</strong>ar <strong>los</strong> productos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cosechas, tales como maíz, quinua, quihuicha, <strong>por</strong>otos, papas, y otros traídos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras cálidas, como ají, yuca, yacón, maní y otros. Des<strong>de</strong> esos <strong>de</strong>pósitos<br />
se realizaban <strong>la</strong>s redistribuciones que <strong>el</strong> Tawantinsuyu coordinaba a través<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros administrativos y sus respectivos wamanis o capitales (Williams,<br />
2004). En Arg<strong>en</strong>tina se i<strong>de</strong>ntificaron qollcas <strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> La Huerta (Jujuy);<br />
Potrero <strong>de</strong> Payogasta, <strong>los</strong> Graneros <strong>de</strong> La Poma y Titiconte (Salta); Hualfín, El<br />
Shincal, Watungasta y Potrero Chaquiago (Catamarca).<br />
LOS CAMINOS Y LOS PAISAJES SAGRADOS<br />
Toda <strong>la</strong> infraestructura edilicia conformada <strong>por</strong> miles <strong>de</strong> kilómetros <strong>de</strong> caminos<br />
y varios c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares <strong>de</strong> sitios arqueológicos fue p<strong>la</strong>smada <strong>en</strong> un paisaje que no<br />
era inerte, sino todo lo contrario. Las socieda<strong>de</strong>s preincaicas y <strong>los</strong> incas mismos<br />
t<strong>en</strong>ían una r<strong>el</strong>ación profunda con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno, al cual consi<strong>de</strong>raban vivo y parte <strong>de</strong><br />
Las qollcas fueron <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> forma cilíndrica y cuadrangu<strong>la</strong>r, aunque hay un<br />
caso difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio Los Graneros <strong>de</strong> La Poma (Salta), don<strong>de</strong> estas estructuras<br />
se localizan <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo <strong>de</strong> una cueva y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una forma poligonal parecida a<br />
<strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>la</strong>s circunstancias sociales.<br />
76 77
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
La expansión <strong>de</strong>l Tawantinsuyu no solo contempló <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> una<br />
infraestructura edilicia r<strong>el</strong>acionada con <strong>los</strong> caminos, sino también, sigui<strong>en</strong>do<br />
costumbres ancestrales, conformó y pot<strong>en</strong>ció una infraestructura simbólica.<br />
Ambas tuvieron una vincu<strong>la</strong>ción indisoluble con <strong>la</strong>s narrativas que le daban s<strong>en</strong>tido,<br />
memoria y trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia. Los incas pusieron mucho empeño <strong>en</strong> conquistar<br />
<strong>los</strong> lugares <strong>de</strong> alto cont<strong>en</strong>ido simbólico, creando una vasta geografía sagrada<br />
perfectam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nificada y articu<strong>la</strong>da, pues estaban conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> que eran<br />
“<strong>la</strong> culminación <strong>de</strong> un proceso histórico al cual arbitraban gracias a su control <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros sagrados y <strong>los</strong> lugares míticos” (Sil<strong>la</strong>r, 2002). Para <strong>el</strong>lo, siguieron <strong>el</strong><br />
criterio <strong>de</strong> ancestralidad, según <strong>el</strong> cual se consi<strong>de</strong>raban <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Sol, <strong>la</strong><br />
máxima <strong>de</strong>idad, lo que <strong>los</strong> colocaba <strong>en</strong> <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong>.<br />
En lugares distantes <strong>de</strong>l Cusco, como lo es <strong>el</strong> sur <strong>de</strong>l Qol<strong>la</strong>suyu, <strong>la</strong> infraestructura<br />
edilicia y simbólica, junto con <strong>la</strong>s narrativas implem<strong>en</strong>tadas <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas, <strong>de</strong>bió<br />
ser muy notoria y posiblem<strong>en</strong>te convulsionante. Los espacios y, ciertam<strong>en</strong>te, <strong>los</strong><br />
conflictos <strong>de</strong>jaron <strong>de</strong> ser locales para convertirse <strong>en</strong> regionales. Un nuevo mundo<br />
se abrió ante <strong>los</strong> ojos <strong>de</strong> <strong>los</strong> al<strong>de</strong>anos y <strong>la</strong>s al<strong>de</strong>anas que habitaron esta <strong>por</strong>ción<br />
<strong>de</strong> América andina, que pasaron a consumir noticias y posiblem<strong>en</strong>te a pres<strong>en</strong>ciar<br />
tras<strong>la</strong>dos masivos <strong>de</strong> grupos cuyo orig<strong>en</strong>, idioma y cultura les resultaba <strong>de</strong>sconocido.<br />
Las montañas hasta <strong>en</strong>tonces intocadas com<strong>en</strong>zaron ser esca<strong>la</strong>das;<br />
algunos niños y algunas niñas eran conducidos y conducidas <strong>en</strong> peregrinaciones<br />
rituales hasta lo alto <strong>de</strong> <strong>los</strong> apus, don<strong>de</strong> sus vidas eran ofr<strong>en</strong>dadas <strong>por</strong> un bi<strong>en</strong><br />
mayor. Algunos objetos exóticos tales como moluscos marinos (mullu) prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> lugares situados a miles <strong>de</strong> kilómetros se hicieron pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
zonas más áridas; plumas amazónicas <strong>de</strong> b<strong>el</strong><strong>los</strong> e int<strong>en</strong>sos colores, finos textiles<br />
y objetos suntuosos <strong>de</strong> cerámica, ma<strong>de</strong>ra, oro y p<strong>la</strong>ta empezaron a circu<strong>la</strong>r <strong>por</strong><br />
este nuevo mundo, <strong>en</strong> una suerte <strong>de</strong> “globalización” que t<strong>en</strong>día a <strong>la</strong> unificación<br />
política <strong>de</strong> una vasta región, hecho que no t<strong>en</strong>ía prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> Sudamérica. Las<br />
investigaciones sobre <strong>la</strong>s montañas asc<strong>en</strong>didas <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas indican que suman<br />
un total <strong>de</strong> 226 y <strong>en</strong> 15 <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se localizaron ofr<strong>en</strong>das humanas. En Arg<strong>en</strong>tina,<br />
<strong>la</strong>s montañas don<strong>de</strong> <strong>los</strong> incas realizaron ofr<strong>en</strong>das humanas son: <strong>el</strong> Aconcagua<br />
(M<strong>en</strong>doza), <strong>el</strong> cerro El Toro (San Juan), <strong>el</strong> cerro Chuscha y <strong>los</strong> volcanes Quewar y<br />
Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co (Salta), y <strong>el</strong> Nevado <strong>de</strong> Chañi (Jujuy–Salta). De esas montañas se extrajeron<br />
ocho cuerpos <strong>de</strong> niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> ambos sexos, <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 6 y 18<br />
años <strong>de</strong> edad, <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales <strong>los</strong> restos hal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>el</strong> Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co fueron <strong>los</strong> más<br />
significativos <strong>de</strong>bido a su exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te estado <strong>de</strong> conservación. Las siete provincias<br />
andinas que conforman <strong>el</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> pose<strong>en</strong> montañas que fueron asc<strong>en</strong>didas<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> incas y que formaron parte <strong>de</strong> esta “conquista vertical” nunca antes vista<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo.<br />
Cumbre <strong>de</strong>l Aconcagua (6.962 m. s. n. m.), <strong>en</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, <strong>la</strong> montaña más alta <strong>de</strong> América y <strong>de</strong>l hemisferio sur. Fue para <strong>los</strong><br />
incas un apu v<strong>en</strong>erado, al cual ofr<strong>en</strong>daron <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> un niño. (Foto Christian Vitry)<br />
78 79
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El itinerario cultural <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Bibliografía<br />
El itinerario cultural<br />
<strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema<br />
Vial Andino <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Bárc<strong>en</strong>a, Roberto, “Avances 2005/2007 sobre arqueología y<br />
etnohistoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> dominación inka <strong>de</strong>l C<strong>en</strong>tro Oeste arg<strong>en</strong>tino:<br />
arquitectura y vialidad <strong>en</strong> La Rioja, San Juan y M<strong>en</strong>doza”, Actas<br />
<strong>de</strong>l XVI Congreso Nacional <strong>de</strong> Arqueología Arg<strong>en</strong>tina, tomo<br />
II, Resúm<strong>en</strong>es ampliados, San Salvador <strong>de</strong> Jujuy, Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Jujuy, 2007, págs. 493-499.<br />
Bauer, Brian, El Espacio Sagrado <strong>de</strong> <strong>los</strong> Incas. El sistema <strong>de</strong><br />
ceques <strong>de</strong>l Cuzco, Cuzco, CBC, 2000.<br />
Hyslop, John, <strong>Qhapaq</strong>ñan. El sistema vial incaico, Perú, Instituto<br />
Andino <strong>de</strong> Estudios Arqueológicos, 1992.<br />
Martín, Sergio, “Nuevos a<strong>por</strong>tes al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong>: Detección y registro <strong>de</strong>l camino inca más ancho al sur<br />
<strong>de</strong>l Kol<strong>la</strong>suyu (Chilecito, La Rioja, Arg<strong>en</strong>tina)”, Arqueología<br />
Iberoamericana S2, 2018, págs. 19-22. Disponible <strong>en</strong> http://<br />
<strong>la</strong>iesk<strong>en</strong>.net/arqueologia/.<br />
Núñez, Lautaro y Tom Dillehay, Movilidad Giratoria, Armonía<br />
Social y Desarrollo <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s Meridionales: Patrones <strong>de</strong><br />
Tráfico e Interacción Económica, Antofagasta, Universidad<br />
Católica <strong>de</strong>l Norte, 1979.<br />
Raffino, Rodolfo, Los Inkas <strong>de</strong>l Kol<strong>la</strong>suyu: Orig<strong>en</strong>, naturaleza y<br />
transfiguraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación Inka <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s Meridionales,<br />
Bu<strong>en</strong>os Aires, Ramos Americana,1981.<br />
Raffino, Rodolfo, El Shincal <strong>de</strong> Quimivil, Catamarca, Editorial<br />
Sarquís, 2004, p. 272.<br />
Sil<strong>la</strong>r, Bill, “Caminando a través <strong>de</strong>l tiempo: geografías<br />
sagradas <strong>en</strong> Cacha/Raqchi, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cuzco (Perú)”,<br />
Revista Andina, N°35, julio <strong>de</strong> 2002, págs.221-245.<br />
Tarragó, Myriam y Luis González, “Los Graneros: un caso <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>aje incaico <strong>en</strong> <strong>el</strong> noroeste arg<strong>en</strong>tino”, RUNA, N° 24,<br />
2003, págs. 123-149.<br />
Vitry, Christian, “El rol <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> y <strong>los</strong> Apus <strong>en</strong> <strong>la</strong> expansión<br />
<strong>de</strong>l Tawantinsuyu”, Boletín <strong>de</strong>l Museo Chil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Arte<br />
Precolombino, vol. 22, N° 1, 2017, págs. 35-49.<br />
Williams, Verónica, “Po<strong>de</strong>r estatal y cultura material <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />
Kol<strong>la</strong>suyu”, Boletín <strong>de</strong> Arqueología PUCP, N°8, 2004, págs.<br />
209-245.<br />
80<br />
81
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
El itinerario cultural <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
Ubicados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> siete provincias <strong>en</strong>tre Jujuy, al Norte, y M<strong>en</strong>doza, al Sur,<br />
<strong>los</strong> tramos <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina que integraban <strong>el</strong> Qol<strong>la</strong>suyu son testimonio<br />
tangible <strong>de</strong> un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>integración</strong> multicultural y multiecológica<br />
que implicó <strong>de</strong>safíos logísticos extraordinarios para <strong>la</strong> extracción y almac<strong>en</strong>aje<br />
<strong>de</strong> recursos agríco<strong>la</strong>s, pastoriles y mineros, <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> obra y <strong>el</strong><br />
aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>vía</strong>s que surcaron vastos <strong>de</strong>siertos y geografías abruptas.<br />
Asimismo, muestran un manejo estratégico y cultural excepcional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras<br />
políticas, así como una tradición r<strong>el</strong>igiosa única <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, que rindió culto<br />
a <strong>la</strong>s montañas y practicó ritos y sacrificios <strong>en</strong> adoratorios erigidos <strong>en</strong> cumbres<br />
<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 6.700 metros <strong>de</strong> altura. Algunos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina,<br />
como <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización social y <strong>de</strong> producción, y <strong>la</strong> concepción<br />
animista <strong>de</strong>l mundo, sigu<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s locales asociadas<br />
a estos caminos prehispánicos.<br />
SITIOS INCAS O CON<br />
COMPONENTES INCAS<br />
RECONSTRUCCIÓN<br />
DEL QHAPAQ ÑAN<br />
Este capítulo es un texto coral que resume <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>el</strong> expedi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> nominación<br />
<strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino. Entre <strong>los</strong> autores y <strong>la</strong>s autoras que redactaron <strong>el</strong> primer<br />
docum<strong>en</strong>to y aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> y aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> síntesis pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> este libro co<strong>la</strong>boraron,<br />
<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n alfabético: Elina Albarrán, Mariette Albeck, Sergio Álvarez, Roberto Bárc<strong>en</strong>a, Sergio<br />
Caletti, Ay<strong>el</strong>én Carrizo, Horacio Chiavazza, Alberto Cimino, Mariano Corbalán, Osvaldo Díaz, Lor<strong>en</strong>a<br />
Ferraro, Ezequi<strong>el</strong> Fonseca, Mario Lazarovich, Sergio Martín, Karina M<strong>en</strong>acho, Teresa Michi<strong>el</strong>i, Ax<strong>el</strong><br />
Ni<strong>el</strong>s<strong>en</strong>, Martín Orgaz, Javier Patané Aráoz, Leticia Raffa<strong>el</strong>e, Diana Ro<strong>la</strong>ndi, Victoria Sosa, José Luis<br />
To<strong>la</strong>ba, Christian Vitry y Car<strong>los</strong> Zanolli.<br />
82 83
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Jujuy<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
Tramo Santa Ana -<br />
Valle Colorado<br />
SEGMENTO<br />
Quebrada Gran<strong>de</strong><br />
- Las Escaleras<br />
84 85 87
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Jujuy<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El sector serrano que incluye <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Santa Ana y Valle Colorado (<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Valle Gran<strong>de</strong>, provincia <strong>de</strong> Jujuy) conti<strong>en</strong>e un tramo muy bi<strong>en</strong> conservado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> red vial incaica que pres<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más, una exc<strong>el</strong><strong>en</strong>te visibilidad al<br />
transitar <strong>por</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pastizal <strong>de</strong> altura <strong>en</strong> su transición hacia <strong>la</strong>s yungas.<br />
La técnica constructiva recurr<strong>en</strong>te es <strong>el</strong> empedrado <strong>por</strong> adición mediante <strong>la</strong> utilización<br />
<strong>de</strong> gravas p<strong>la</strong>nas, <strong>la</strong>jas y ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te rocas, lo que facilita <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción<br />
durante <strong>la</strong> época lluviosa, y algunos sectores <strong>de</strong>l camino conti<strong>en</strong><strong>en</strong> escalones <strong>de</strong><br />
piedra. En gran parte <strong>de</strong>l recorrido, <strong>la</strong> traza se hal<strong>la</strong> limitada <strong>por</strong> pircas <strong>la</strong>terales que<br />
<strong>en</strong>cierran <strong>el</strong> camino <strong>por</strong> ambos <strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>terminando un espacio <strong>de</strong> ancho variable<br />
<strong>por</strong> don<strong>de</strong> pasa <strong>la</strong> antigua traza. Las líneas <strong>de</strong> piedra dispuestas <strong>de</strong> manera transversal<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l trayecto funcionan como dr<strong>en</strong>ajes superficiales.<br />
Movilizar <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> trabajo necesaria para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> este camino seguram<strong>en</strong>te<br />
implicó hacer efectivas <strong>la</strong>s obligaciones tributarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción local.<br />
Es probable que <strong>la</strong> tarea fuera organizada utilizando instituciones como <strong>la</strong> mit´a<br />
(turnos <strong>de</strong> trabajo), ampliam<strong>en</strong>te compartida <strong>por</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos. En esta región,<br />
escasam<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>da con anterioridad a <strong>la</strong> ocupación incaica, seguram<strong>en</strong>te<br />
se utilizó a favor <strong>de</strong>l Estado con <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> proveer recursos y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>el</strong> territorio<br />
omaguaca <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> que habitaban <strong>la</strong>s tierras bajas ori<strong>en</strong>tales.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s asociadas —que se <strong>de</strong>stacan <strong>por</strong> su producción artesanal, principalm<strong>en</strong>te<br />
textil, y <strong>por</strong> <strong>la</strong>s fiestas y ceremonias asociadas a <strong>la</strong> cosmovisión andina,<br />
como <strong>la</strong> Pachamama, <strong>la</strong>s seña<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>s flechadas y <strong>el</strong> carnaval— sigu<strong>en</strong> usando<br />
<strong>el</strong> camino como <strong>vía</strong> <strong>de</strong> comunicación.<br />
PÁG. 85 Tramo con escalones para v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong>s fuertes p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 87 ARRIBA: Camino hacia <strong>la</strong>s yungas <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo Santa<br />
Ana-Valle Colorado, Jujuy. (Foto Hernán Paganini, <strong>Ministerio</strong><br />
<strong>de</strong> Turismo y <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Jujuy)<br />
PÁG. 87 ABAJO IZQUIERDA: Detalle <strong>de</strong>l camino empedrado <strong>de</strong>l<br />
tramo Santa Ana-Valle Colorado. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 87 ABAJO DERECHA: Detalle <strong>de</strong> <strong>los</strong> rebozos característicos<br />
<strong>de</strong> esta zona <strong>de</strong> Jujuy. (Foto Hernán Paganini, <strong>Ministerio</strong><br />
<strong>de</strong> Turismo y <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Jujuy)<br />
86 87
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Tramo Santa Rosa<br />
<strong>de</strong> Tastil - Potrero<br />
<strong>de</strong> Payogasta<br />
SEGMENTO<br />
Santa Rosa<br />
<strong>de</strong> Tastil<br />
SITIO ASOCIADO:<br />
Santa Rosa <strong>de</strong> Tastil<br />
88 89
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El segm<strong>en</strong>to Santa Rosa <strong>de</strong> Tastil junto con <strong>el</strong> <strong>de</strong> Abra <strong>de</strong> Chaupiyaco–Las Capil<strong>la</strong>s<br />
integran un tramo <strong>de</strong> 54,3 km que vincu<strong>la</strong>, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido meridional, a <strong>la</strong>s im<strong>por</strong>tantes<br />
localida<strong>de</strong>s arqueológicas <strong>de</strong> Santa Rosa <strong>de</strong> Tastil, ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Quebrada<br />
<strong>de</strong>l Toro, y Potrero <strong>de</strong> Payogasta, localizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong>l Calchaquí, <strong>por</strong><br />
lo cual articu<strong>la</strong>ron y comunicaron <strong>la</strong>s principales regiones <strong>de</strong>l noroeste arg<strong>en</strong>tino<br />
con <strong>el</strong> Cusco durante <strong>el</strong> período inca.<br />
Santa Rosa <strong>de</strong> Tastil consiste <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a urbanizada <strong>de</strong> trazado radiocéntrico<br />
<strong>de</strong>l Período Tardío o Desarrol<strong>los</strong> Regionales <strong>de</strong>l NOA (1.000 a 1.450 d.C.). Conti<strong>en</strong>e<br />
1.114 recintos agrupados <strong>en</strong> 330 unida<strong>de</strong>s habitacionales y un c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong><br />
tumbas circu<strong>la</strong>res situadas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias vivi<strong>en</strong>das. Cu<strong>en</strong>ta con calzadas,<br />
calles principales y secundarias y recintos para almac<strong>en</strong>aje. Por su estructura arquitectónica,<br />
así como <strong>por</strong> <strong>la</strong>s infer<strong>en</strong>cias socioeconómicas, se pue<strong>de</strong> catalogar<br />
como pob<strong>la</strong>do urbanizado <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 3.000 habitantes. Las p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong>l pob<strong>la</strong>do<br />
habrían <strong>de</strong>sempeñado funciones públicas y sirvieron como sectores funerarios,<br />
como <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tierro <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> caciques o kuracas <strong>de</strong>l pob<strong>la</strong>do, <strong>en</strong> cuya<br />
tumba se hal<strong>la</strong>ron más <strong>de</strong> 400 piezas <strong>de</strong> su ajuar. Entre <strong>los</strong> artefactos confeccionados,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> cerámicas y líticos (torteros, manos, morteros, azadas <strong>de</strong> cultivo),<br />
<strong>de</strong>staca <strong>la</strong> textilería conservada <strong>de</strong> forma natural <strong>por</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l clima seco y frío<br />
<strong>de</strong>l lugar.<br />
El camino inca se construyó a <strong>la</strong> vera <strong>de</strong>l pob<strong>la</strong>do <strong>de</strong> Tastil, <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector noroeste<br />
<strong>de</strong>l sitio, <strong>por</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sliza para ingresar a <strong>la</strong> Quebrada <strong>de</strong> Las Cuevas y dirigirse<br />
hacia <strong>la</strong> Quebrada <strong>de</strong>l Toro. Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia incaica <strong>en</strong> ambas quebradas está<br />
docum<strong>en</strong>tada, hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no se i<strong>de</strong>ntificaron <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Tastil que vincul<strong>en</strong> una pres<strong>en</strong>cia directa <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas.<br />
En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s asociadas a estos segm<strong>en</strong>tos persist<strong>en</strong> <strong>los</strong> cultivos andinos,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> papa, y <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> organización tradicional<br />
(como <strong>la</strong> minga y <strong>el</strong> trabajo comunitario).<br />
PÁG. 89: Vista <strong>de</strong>l Complejo Arqueológico Tastil. (Foto Mario<br />
Lazarovich)<br />
PÁG. 91 ARRIBA: <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Complejo Arqueológico<br />
Tastil. (Foto Christian Vitry)<br />
PÁG. 91 ABAJO IZQUIERDA: Baile <strong>de</strong>l suri, fiesta patronal <strong>de</strong><br />
Las Capil<strong>la</strong>s <strong>en</strong> mayo 2009. (Foto Diego Sberna)<br />
PÁG. 91 ABAJO DERECHA: Hi<strong>la</strong>do tradicional con rueca, La<br />
Quesera. (Foto Mario Lazarovich)<br />
90 91
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Tramo Santa Rosa<br />
<strong>de</strong> Tastil - Potrero<br />
<strong>de</strong> Payogasta<br />
SEGMENTO<br />
Abra <strong>de</strong><br />
Chaupiyaco –<br />
Las Capil<strong>la</strong>s<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Abra <strong>de</strong> Chaupiyaco, Abra <strong>de</strong> La<br />
Cruz, Las Capil<strong>la</strong>s, Abra <strong>de</strong> Ingañan,<br />
Potrero <strong>de</strong> Payogasta<br />
92 93
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Este camino troncal y sus ramificaciones posibilitaron <strong>el</strong> control y <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />
materia prima, bi<strong>en</strong>es e información, <strong>por</strong> lo que conformaron una pieza c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
dinámica económica e i<strong>de</strong>ológica <strong>de</strong>l Tawantinsuyu.<br />
Su trazado está adaptado a <strong>la</strong>s características topográficas que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> serranía<br />
<strong>de</strong> Ingañan. Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista constructivo, es <strong>de</strong> tipo con talud o muros<br />
<strong>la</strong>terales, <strong>los</strong> cuales, <strong>en</strong> algunos casos, superan <strong>el</strong> metro <strong>de</strong> altura y atraviesan<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>la</strong>terales <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 40°. Todo <strong>el</strong> tramo manti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> trazado original<br />
rectilíneo combinado con numerosos zigzags que sirv<strong>en</strong> para salvar un <strong>de</strong>sniv<strong>el</strong><br />
superior a <strong>los</strong> 1.000 metros. Los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos constructivos que complem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />
<strong>vía</strong> son <strong>la</strong>s alcantaril<strong>la</strong>s, <strong>los</strong> muros <strong>de</strong> refuerzo, <strong>la</strong>s rampas, <strong>los</strong> caminos parale<strong>los</strong><br />
y <strong>los</strong> empalmes <strong>de</strong> caminos parale<strong>los</strong>.<br />
A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>los</strong> 18 km <strong>de</strong> recorrido <strong>de</strong>l camino, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran sitios arqueológicos<br />
asociados a él, tales como apachetas, mojones, arte rupestre, estructuras<br />
ais<strong>la</strong>das, conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> materiales <strong>en</strong> superficie —<strong>por</strong> ejemplo, cerámica y<br />
líticos— y obras <strong>de</strong> arte ing<strong>en</strong>ieril manifestada a través <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> cultivo, an<strong>de</strong>nes<br />
y complejos canales <strong>de</strong> irrigación. Se localiza un chaskiwasi <strong>en</strong> Apacheta<br />
Cruz, y dos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> im<strong>por</strong>tancia para <strong>el</strong> Período Inca: Abra <strong>de</strong> Ingañan y<br />
Las Capil<strong>la</strong>s.<br />
Por su parte, Potrero <strong>de</strong> Payogasta fue <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro administrativo inca <strong>de</strong> mayor jerarquía<br />
<strong>en</strong> lo que hoy conocemos como noroeste arg<strong>en</strong>tino. El sitio pres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong><br />
rango más completo <strong>de</strong> formas arquitectónicas incas, que incluy<strong>en</strong>, <strong>en</strong>tre otras,<br />
un ushnu, p<strong>la</strong>taforma ceremonial <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>za, y una kal<strong>la</strong>nka, edificio con<br />
techo a dos aguas, que conserva un hastial <strong>en</strong> pie casi hasta <strong>el</strong> techo que, con una<br />
altura <strong>de</strong> 8 metros, es <strong>la</strong> estructura arqueológica más alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />
(3)<br />
El segm<strong>en</strong>to Abra <strong>de</strong> Chaupiyaco–Las Capil<strong>la</strong>s sigue <strong>en</strong> uso <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
actuales, así como continúa <strong>en</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>el</strong> ritual <strong>de</strong> <strong>la</strong> apacheta. Las ceremonias,<br />
fiestas y tradiciones aún vig<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> baile <strong>de</strong>l<br />
suri, reflejan <strong>los</strong> principales valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina.<br />
94 95
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
PÁG. 93: Camino <strong>de</strong>spejado <strong>de</strong>l tramo Abra <strong>de</strong><br />
Chaupiyaco–Las Capil<strong>la</strong>s. (Foto Diego Sberna)<br />
PÁG. 95 ARRIBA: Apachetas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Abra <strong>de</strong> Ingañán.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 95 ABAJO IZQUIERDA: Lana con tintes<br />
naturales <strong>de</strong> Las Mesadas. (Foto Fernanda So<strong>la</strong>)<br />
PÁG. 95 ABAJO DERECHA: Petroglifo <strong>en</strong> cercanías<br />
<strong>de</strong> Potrero <strong>de</strong> Payogasta y vista a <strong>los</strong> valles<br />
calchaquíes. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 97: Hastial <strong>de</strong> lo que fue una kal<strong>la</strong>nka, edificio<br />
típico <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura incaica, <strong>en</strong> Potrero<br />
<strong>de</strong> Payogasta. Con una altura <strong>de</strong> 8 metros, es <strong>la</strong><br />
estructura arqueológica más alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
96 97
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Tramo Potrero <strong>de</strong><br />
Payogasta -<br />
Los Graneros<br />
SEGMENTO<br />
Las Peras –<br />
Sauzalito<br />
SITIO ASOCIADO:<br />
Los Graneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poma<br />
98 99
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El sitio Los Graneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> Poma está emp<strong>la</strong>zado <strong>en</strong> una cueva o concavidad <strong>de</strong><br />
ar<strong>en</strong>iscas <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación geológica Pirguas. En <strong>el</strong> interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad se han<br />
construido 24 estructuras <strong>de</strong> barro contiguas, dispuestas <strong>en</strong> forma perimetral<br />
sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> morfología <strong>de</strong> <strong>la</strong> cueva. Las estructuras compr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong><br />
almac<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta poligonal regu<strong>la</strong>r y construcciones más pequeñas, <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
rectangu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s bajas, que consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ban<strong>de</strong>jas para <strong>de</strong>sgranar mazorcas.<br />
En superficie se observan cerámicas y líticos, <strong>de</strong> filiación inca provincial y<br />
santamariana, así como restos orgánicos vegetales <strong>de</strong> semil<strong>la</strong>s y granos, restos<br />
<strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra, estratos <strong>de</strong> c<strong>en</strong>iza, estructuras <strong>de</strong> combustión.<br />
El segm<strong>en</strong>to Las Peras-Sauzalito es <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>spejado y se conserva como s<strong>en</strong>da.<br />
Los sitios tardíos que atraviesa <strong>el</strong> camino se caracterizan <strong>por</strong> <strong>la</strong> actividad<br />
agríco<strong>la</strong>, repres<strong>en</strong>tada <strong>por</strong> cuadros y an<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> cultivos, diques y canalización<br />
<strong>de</strong>l agua, <strong>en</strong>cauzami<strong>en</strong>to y refuerzo <strong>de</strong> cauces hídricos, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corrales y<br />
estructuras habitacionales. El hal<strong>la</strong>zgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sa actividad agríco<strong>la</strong>-gana<strong>de</strong>ra<br />
<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te que hoy es semi<strong>de</strong>sértico permite compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s condiciones<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l pasado prehispánico y, <strong>en</strong> ese contexto, <strong>la</strong> im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
graneros como lugar óptimo para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> gran capacidad, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to<br />
necesario <strong>en</strong> un nuevo or<strong>de</strong>n sociopolítico impuesto <strong>por</strong> <strong>el</strong> Estado inca y sus<br />
sistemas <strong>de</strong> tributo y redistribución <strong>de</strong> exce<strong>de</strong>ntes.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s asociadas a estos segm<strong>en</strong>tos sigu<strong>en</strong> llevando a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cultivos<br />
tradicionales, así como ceremonias y prácticas culturales propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión<br />
andina.<br />
PÁG. 99: Vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> cueva o concavidad <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>iscas <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación<br />
geológica Pirguas don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>el</strong> sitio Graneros<br />
<strong>de</strong> La Poma. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 101 ARRIBA: Estructuras a base <strong>de</strong> arcil<strong>la</strong> que funcionaban<br />
como <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje.<br />
(Foto Bernardo Cornejo)<br />
PÁG. 101 ABAJO IZQUIERDA: Recintos o estructuras que<br />
ser<strong>vía</strong>n para <strong>el</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 101 ABAJO DERECHA: Pastor con sus cabras <strong>en</strong> La<br />
Poma. (Foto Mario Lazarovich)<br />
100 101
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
SEGMENTO<br />
Complejo<br />
Ceremonial<br />
Volcán<br />
Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Filo Norte, Tambo <strong>de</strong> Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co,<br />
Cem<strong>en</strong>terio, Cota <strong>de</strong> Agua,<br />
Ruinas Intermedias, Complejo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre, Portezu<strong>el</strong>o <strong>de</strong>l<br />
Inca, La<strong>de</strong>ras Altas<br />
102 103
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Salta<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
Las culturas americanas preincas veían a <strong>la</strong>s montañas como <strong>la</strong> materialización<br />
<strong>de</strong> sus <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s; <strong>por</strong> tal motivo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre les rindieron tributo, brindándoles<br />
ofr<strong>en</strong>das y plegarias. Cuando <strong>el</strong> Estado inca empezó a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus fronteras,<br />
se apropió <strong>de</strong> ese culto y lo pot<strong>en</strong>ció, construy<strong>en</strong>do edificios o recintos<br />
<strong>de</strong>stinados a rituales r<strong>el</strong>igiosos, hoy conocidos con <strong>el</strong> nombre <strong>de</strong> “adoratorios o<br />
santuarios <strong>de</strong> altura”, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>el</strong>evadas cimas. En 1999, un equipo <strong>de</strong> arqueólogos<br />
recuperó <strong>de</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong>l volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co tres cuerpos momificados <strong>de</strong> niños<br />
incas junto a un ajuar formado <strong>por</strong> más <strong>de</strong> un c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ar <strong>de</strong> objetos, con lo cual<br />
este se constituyó <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio arqueológico más alto <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>neta. Se trata <strong>de</strong> una<br />
ofr<strong>en</strong>da humana realizada <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas, conocida como <strong>Qhapaq</strong>´ucha, vincu<strong>la</strong>da<br />
al culto so<strong>la</strong>r y a <strong>la</strong> adoración <strong>de</strong> <strong>los</strong> apus. Toda <strong>la</strong> colección está actualm<strong>en</strong>te<br />
preservada y exhibida <strong>en</strong> <strong>el</strong> Museo <strong>de</strong> Arqueología <strong>de</strong> Alta Montaña (MAAM).<br />
El segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Complejo Ceremonial Volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> ruta procesional, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l cerro, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>el</strong> tambo<br />
(5.293 m s. n. m.) y <strong>el</strong> cem<strong>en</strong>terio indíg<strong>en</strong>a (4.910 m s. n. m.), hasta <strong>la</strong> cumbre, a<br />
6.700 m s. n. m. La resolución arquitectónica <strong>de</strong>l camino respon<strong>de</strong> principalm<strong>en</strong>te<br />
a <strong>la</strong> inclinación y características <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o: <strong>los</strong> caminos <strong>de</strong> tipo “<strong>de</strong>spejado”<br />
y “<strong>de</strong>spejado y amojonado” se localizan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>los</strong> 3.700 m s. n. m. que marca <strong>el</strong><br />
piso <strong>de</strong> <strong>la</strong> puna hasta cotas cercanas a <strong>los</strong> 6.000 m s. n. m., don<strong>de</strong> <strong>la</strong> montaña<br />
produce un fuerte cambio <strong>de</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te que obligó a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> caminos<br />
<strong>en</strong> zigzag con talu<strong>de</strong>s o muros <strong>de</strong> refuerzo, rampa y escalinatas.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l volcán sigu<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rando a <strong>la</strong>s<br />
montañas y volcanes <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos sagrados <strong>de</strong> su cosmovisión; practican <strong>la</strong> asc<strong>en</strong>sión<br />
ritual a <strong>los</strong> cerros y <strong>la</strong> adoración <strong>de</strong> <strong>los</strong> apus, y realizan ofr<strong>en</strong>das a <strong>los</strong><br />
“niños <strong>de</strong>l Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co”.<br />
PÁG. 103: Vista <strong>de</strong>l volcán Llul<strong>la</strong>il<strong>la</strong>co <strong>de</strong> 6.739 m. s. n. m.<br />
(Foto Christian Vitry)<br />
PÁG. 105 ARRIBA: Complejo Arqueológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cumbre.<br />
(Foto Diego Sberna)<br />
PÁG. 105 ABAJO: Estatuil<strong>la</strong>s que forman parte <strong>de</strong>l ajuar <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>Qhapaq</strong>´ucha. (Foto g<strong>en</strong>tileza <strong>de</strong>l Museo Arqueológico <strong>de</strong><br />
Alta Montaña)<br />
104 105
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Tucumán<br />
Parque Nacional<br />
Aconquija<br />
SEGMENTO<br />
Complejo<br />
Arqueológico<br />
La Ciudacita<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
La Ciudacita, Bajo La Ciudacita<br />
106 107
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Tucumán<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El Complejo Arqueológico La Ciudacita, ubicado 4.300 m s. n. m. <strong>en</strong> <strong>la</strong> sierra<br />
<strong>de</strong>l Aconquija, es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> sitios incaicos más im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong> esta región <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> An<strong>de</strong>s meridionales y pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> rasgos arquitectónicos<br />
imperiales.<br />
Debido a <strong>la</strong>s escasas investigaciones realizadas, no se ha <strong>de</strong>terminado fehaci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
su función, cronología y r<strong>el</strong>ación con otros sitios. Por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />
ushnu y <strong>de</strong> una “p<strong>la</strong>za <strong>de</strong> ceremonias” <strong>en</strong> <strong>el</strong> sitio Bajo La Ciudacita, se lo incluye<br />
como un as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> r<strong>el</strong>ación con <strong>la</strong> r<strong>el</strong>igión y <strong>el</strong> culto. En especial, <strong>la</strong> conexión<br />
<strong>en</strong>tre <strong>el</strong> trazado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s construcciones y ciertas ori<strong>en</strong>taciones astronómicas<br />
significativas podría marcar una correspon<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s prácticas allí <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das<br />
y <strong>el</strong> culto a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s c<strong>el</strong>estes, ancestros míticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dinastía inca. Sin<br />
embargo, otros investigadores sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>el</strong> sitio podría estar vincu<strong>la</strong>do con<br />
<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s mineras llevadas a cabo <strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región o bi<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s militares <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>por</strong> <strong>el</strong> Estado incaico <strong>en</strong> <strong>la</strong> frontera ori<strong>en</strong>tal,<br />
<strong>de</strong>bido a su ubicación estratégica, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varias kal<strong>la</strong>nkas y su posible<br />
vincu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> Pucará <strong>de</strong>l Aconquija. En este caso, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estructuras<br />
ceremoniales tan im<strong>por</strong>tantes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l impactante esc<strong>en</strong>ario natural y <strong>la</strong><br />
inversión tecnológica y <strong>de</strong> recursos que <strong>de</strong>mandó su construcción podrían sugerir<br />
<strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>por</strong> parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong><br />
pueb<strong>los</strong> <strong>de</strong> frontera articu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> torno al com<strong>en</strong>salismo político, <strong>en</strong> <strong>el</strong> contexto<br />
<strong>de</strong> una r<strong>el</strong>igiosidad fuertem<strong>en</strong>te asociada al paisaje.<br />
Este tramo <strong>de</strong>l camino vincu<strong>la</strong> ambos sectores <strong>de</strong>l Complejo Arqueológico: <strong>los</strong><br />
sitios La Ciudacita y Bajo La Ciudacita. Toda<strong>vía</strong> se pue<strong>de</strong>n apreciar <strong>los</strong> pircados<br />
que forman <strong>los</strong> muros <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l camino.<br />
La pob<strong>la</strong>ción local sigue transmiti<strong>en</strong>do oralm<strong>en</strong>te narrativas asociadas a <strong>los</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l paisaje consi<strong>de</strong>rados sagrados y ligados con <strong>la</strong> cosmovisión andina<br />
(como <strong>los</strong> ojos <strong>de</strong> agua, <strong>los</strong> apus y otros).<br />
PÁG. 107: Vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za principal <strong>de</strong>l Complejo Arqueológico<br />
La Ciudacita. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG.109 ARRIBA: Muro ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za. (Foto Mariano<br />
Corbalán)<br />
PÁG. 109 ABAJO IZQUIERDA: Puerta <strong>de</strong>l Sol, al oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>za, <strong>en</strong> cercanías <strong>de</strong>l ushnu. (Foto Mariano Corbalán)<br />
108<br />
PÁG.109 ABAJO DERECHA: Cóndor sobre La Ciudacita.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
P 109
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Catamarca<br />
SEGMENTO<br />
Pucará <strong>de</strong>l<br />
Aconquija<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Sitio D<strong>el</strong> Bajo, Pucará<br />
<strong>de</strong>l Aconquija<br />
110 111
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: Catamarca<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El Pucará <strong>de</strong>l Aconquija ha sido consi<strong>de</strong>rado <strong>por</strong> mucho tiempo uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> ejemp<strong>los</strong><br />
más repres<strong>en</strong>tativos <strong>de</strong> <strong>los</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos militares y <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos ubicados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras sudori<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Tawantinsuyu. Este ext<strong>en</strong>so y complejo as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra localizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> un cerro, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido naturalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>por</strong> <strong>la</strong> fragosidad <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o y <strong>por</strong> mural<strong>la</strong>s que ro<strong>de</strong>an al sitio <strong>en</strong> una ext<strong>en</strong>sión<br />
superior a <strong>los</strong> 3 km. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l área <strong>de</strong>limitada <strong>por</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
rastros muy bi<strong>en</strong> conservados <strong>de</strong> <strong>la</strong> típica arquitectura incaica: kal<strong>la</strong>nkas, rectángulo<br />
perimetral compuesto, qollqas. Reci<strong>en</strong>tes investigaciones reinterpretan<br />
<strong>el</strong> sitio vinculándolo a funciones ceremoniales y rituales <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> su interior <strong>de</strong> una gran roca <strong>de</strong> aflorami<strong>en</strong>to natural (wak’a) <strong>de</strong>limitada int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te<br />
con arquitectura. Este conjunto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra alineado <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
Norte-Sur con otro as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to incaico, La Ciudacita, localizado cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong>l Aconquija.<br />
Al pie <strong>de</strong>l Pucará, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un tambo <strong>de</strong> reducidas dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong>nominado<br />
El Bajo. Ambos sitios están unidos <strong>por</strong> un tramo <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>de</strong> 873 metros<br />
<strong>de</strong> longitud. Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista técnico-constructivo, es una calzada <strong>de</strong>marcada<br />
<strong>por</strong> muros pétreos que se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como un camino <strong>de</strong> cornisa. A<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tramo se observan calzadas <strong>en</strong> piedra a modo <strong>de</strong> “pavim<strong>en</strong>to” para<br />
evitar <strong>la</strong> erosión. A un costado, cerca <strong>de</strong>l Pucará, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra otro indicador <strong>de</strong><br />
sacralidad y ritualidad, una gran roca granítica <strong>de</strong> forma piramidal (wank’a). Es<br />
posible que este tramo <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> fuera utilizado <strong>por</strong> grupos étnicos locales,<br />
como probablem<strong>en</strong>te también a esca<strong>la</strong> regional, <strong>en</strong> viajes sagrados periódicos<br />
(peregrinaciones) hacia <strong>la</strong> wak’a ubicada <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Pucará. Paral<strong>el</strong>am<strong>en</strong>te,<br />
<strong>la</strong> r<strong>el</strong>ación <strong>de</strong>l Pucará <strong>de</strong>l Aconquija con <strong>el</strong> sitio La Ciudacita pudo haber estado<br />
articu<strong>la</strong>da según <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología y cosmología andina <strong>de</strong> apropiaciones <strong>de</strong> geografías<br />
sagradas y adoración <strong>de</strong> im<strong>por</strong>tantes picos nevados (apus).<br />
Las comunida<strong>de</strong>s que habitan al pie <strong>de</strong>l Aconquija transmit<strong>en</strong> narrativas vincu<strong>la</strong>das<br />
al cerro Pucará y conservan tradiciones andinas con respecto a comidas,<br />
esti<strong>los</strong> constructivos y forma <strong>de</strong> crianza <strong>de</strong> animales.<br />
PÁG. 111: Aberturas que ser<strong>vía</strong>n <strong>de</strong> miradores a<br />
lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mural<strong>la</strong>s. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 113 ABAJO IZQUIERDA: Tramo <strong>de</strong> camino<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Pucará <strong>de</strong>l Aconquija. (Foto Dirección <strong>de</strong><br />
Antropología, Provincia <strong>de</strong> Catamarca)<br />
PÁG. 113 ARRIBA : Estructuras <strong>de</strong>l sitio Pucará<br />
<strong>de</strong>l Aconquija. (Foto Dirección <strong>de</strong> Antropología, PÁG. 113 ABAJO DERECHA: P<strong>el</strong>eros y monturas<br />
Provincia <strong>de</strong> Catamarca)<br />
<strong>el</strong>aboradas <strong>por</strong> <strong>los</strong> habitantes <strong>de</strong> El Pucará, localidad<br />
a <strong>los</strong> pies <strong>de</strong>l sitio arqueológico.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
112 P 113
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: La Rioja<br />
TRAMO<br />
Los Corrales -<br />
Las Pircas<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Tambo Pampa Real, Tambo<br />
Chilitanca, Santuario Negro<br />
Overo, Santuario<br />
G<strong>en</strong>eral B<strong>el</strong>grano<br />
114 115
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: La Rioja<br />
El tramo Los Corrales-Las Pircas discurre <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 2.147 y 4.264 m s. n. m., cortando<br />
transversalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> sierra <strong>de</strong> Famatina, una im<strong>por</strong>tante fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> minerales<br />
metálicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> región que, aun sin explotaciones efectivas <strong>por</strong> parte <strong>de</strong>l inca,<br />
se convirtió <strong>en</strong> una r<strong>el</strong>evante wak’a regional, con diversas prácticas sagradas y<br />
un paisaje ritual útil para <strong>la</strong> consolidación territorial estatal.<br />
En términos constructivos, <strong>el</strong> camino pres<strong>en</strong>ta variaciones <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> geografía:<br />
hay trazados <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>spejado y <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>spejado y amojonado con<br />
doble hilera <strong>de</strong> piedras <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes más suaves y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pampa<br />
<strong>de</strong>l Aj<strong>en</strong>cal, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo <strong>de</strong> asc<strong>en</strong>so, y especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cercanía <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Cuesta <strong>de</strong>l Tocino, aparec<strong>en</strong> caminos con rampas y talud, <strong>de</strong> tipo adoquinado<br />
con aberturas o canales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sagüe, también <strong>de</strong>nominados “pedrapl<strong>en</strong>es”, y un<br />
sector con algunos escalones tal<strong>la</strong>dos sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas. Asociados<br />
al camino, también se i<strong>de</strong>ntificaron marcadores o mojones y wankas.<br />
El camino está vincu<strong>la</strong>do con dos tambos: Chilitanca, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pampa <strong>de</strong>l Aj<strong>en</strong>cal,<br />
que conti<strong>en</strong>e numerosas estructuras <strong>de</strong> forma rectangu<strong>la</strong>r, y Pampa Real, más<br />
pequeño y compuesto <strong>por</strong> tres grupos o conjuntos arquitectónicos.<br />
Las comunida<strong>de</strong>s asociadas a estos caminos son <strong>de</strong>positarias <strong>de</strong> una cultura<br />
que ha logrado articu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> mundo andino con <strong>el</strong> occi<strong>de</strong>ntal, articu<strong>la</strong>ción que se<br />
ve reflejada <strong>en</strong> prácticas y tradiciones que se transmit<strong>en</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración,<br />
como <strong>la</strong> reutilización <strong>de</strong>l paisaje cultural para <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong> prácticas<br />
pastoriles (reutilización <strong>de</strong> caminos y estructuras), <strong>en</strong> fiestas y tradiciones asociadas<br />
con <strong>el</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro (<strong>el</strong> Tinkunaku y <strong>el</strong> Niño <strong>de</strong> Hualco) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> narrativa oral y<br />
<strong>la</strong> mitología sobre <strong>el</strong> Famatina.<br />
PÁG. 115: Doble hilera <strong>de</strong> caminos <strong>de</strong>spejados y amojonados<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Pampa <strong>de</strong>l Aj<strong>en</strong>cal. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 117 ARRIBA: Sitio arqueológico Tambo <strong>de</strong> Pampa Real.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 117 ABAJO IZQUIERDA: <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Cuesta <strong>de</strong>l<br />
Inca, Famatina, La Rioja. (Foto Sergio Martín)<br />
PÁG. 117 ABAJO DERECHA: Procesión <strong>de</strong>l Niño <strong>de</strong> Hualco <strong>en</strong><br />
Famatina, diciembre 2019. (Foto Nicolás Barrera)<br />
116 117
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: San Juan<br />
SEGMENTO<br />
Angua<strong>la</strong>sto –<br />
Co<strong>la</strong>ngüil<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Punta <strong>de</strong>l Barro, Angua<strong>la</strong>sto<br />
118 119
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: San Juan<br />
El segm<strong>en</strong>to Angua<strong>la</strong>sto–Co<strong>la</strong>ngüil es <strong>de</strong> tipo <strong>de</strong>spejado y atraviesa una zona<br />
<strong>de</strong>sértica conocida como <strong>los</strong> l<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> Co<strong>la</strong>ngüil. Su filiación inca se estima <strong>por</strong><br />
<strong>la</strong> similitud con <strong>los</strong> caminos chil<strong>en</strong>os que atraviesan <strong>los</strong> <strong>de</strong>siertos <strong>de</strong>l Norte, <strong>por</strong><br />
su linealidad y su ancho.<br />
Está asociado a dos sitios pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> cultura local angua<strong>la</strong>sto, <strong>de</strong>l Período<br />
Tardío (año 1000 a 1450), aunque hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to no se sabe si esta<br />
tuvo contacto con <strong>los</strong> incas. Estos sitios se <strong>de</strong>stacan <strong>por</strong> sus estructuras construidas<br />
con <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> tapia y <strong>por</strong> un complejo sistema <strong>de</strong> riego integrado al<br />
valle <strong>de</strong> Iglesia, que incluyó <strong>de</strong>pósitos o reservorios e impermeabilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
acequias.<br />
El yacimi<strong>en</strong>to arqueológico Angua<strong>la</strong>sto, que funcionó <strong>en</strong> su conjunto como un<br />
núcleo habitacional, se inserta <strong>en</strong> un paisaje caracterizado <strong>por</strong> un barreal erosionado<br />
<strong>por</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l agua con una gran cantidad <strong>de</strong> escorr<strong>en</strong>tías, arroyos y cárcavas.<br />
Se asume una continuidad tanto espacial como tem<strong>por</strong>al <strong>de</strong> este sitio con<br />
Punta <strong>de</strong>l Barro, que pres<strong>en</strong>ta, a<strong>de</strong>más, im<strong>por</strong>tantes cuadros <strong>de</strong> cultivo, ya que <strong>el</strong><br />
sistema <strong>de</strong> riego que nace <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Malimán atraviesa ambos yacimi<strong>en</strong>tos<br />
y circu<strong>la</strong> <strong>por</strong> más <strong>de</strong> una veint<strong>en</strong>a <strong>de</strong> kilómetros <strong>de</strong> su canal principal.<br />
En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s asociadas pue<strong>de</strong> observarse aún hoy <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> técnicas<br />
constructivas <strong>en</strong> tierra (tapias y adobe) <strong>en</strong> iglesias, vivi<strong>en</strong>das y corrales.<br />
PÁG. 119: Camino <strong>de</strong>spejado <strong>en</strong>tre Angua<strong>la</strong>sto y Co<strong>la</strong>ngüil.<br />
(Foto Victoria Sosa)<br />
PÁG. 121 ARRIBA: Detalle <strong>de</strong> un muro <strong>de</strong> un núcleo habitacional.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 121 ABAJO IZQUIERDA: Al<strong>de</strong>a arqueológica <strong>de</strong> Angua<strong>la</strong>sto.<br />
(Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 121 ABAJO DERECHA: Capil<strong>la</strong> Achango <strong>en</strong> <strong>el</strong> valle <strong>de</strong> Iglesia,<br />
con pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tierra cruda <strong>de</strong> un metro <strong>de</strong> espesor, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rada<br />
120<br />
Monum<strong>en</strong>to Histórico Nacional. (Foto Mario Lazarovich)<br />
121
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: San Juan<br />
Parque Nacional<br />
San Guillermo<br />
SEGMENTO<br />
L<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> Leones<br />
SITIO ASOCIADO:<br />
Morro Negro<br />
122 123
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: San Juan<br />
Segm<strong>en</strong>to Quebrada Gran<strong>de</strong>-Las Escaleras<br />
El segm<strong>en</strong>to L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicado <strong>en</strong> una zona que posee<br />
múltiples riquezas naturales, ya sea <strong>por</strong> sus recursos minerales o <strong>por</strong> su biodiversidad,<br />
<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s vicuñas y <strong>los</strong> pumas o leones americanos, ambos muy<br />
preciados para <strong>el</strong> inca. Está ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Parque Nacional San Guillermo, zona<br />
núcleo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Reserva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Biósfera San Guillermo.<br />
Se trata <strong>de</strong> un camino tipo s<strong>en</strong><strong>de</strong>ro, es <strong>de</strong>cir, <strong>por</strong> <strong>de</strong>speje o <strong>de</strong>spedre, básicam<strong>en</strong>te<br />
para que se note su continuidad y para que <strong>los</strong> pequeños cantos no se transform<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> obstácu<strong>los</strong>. Los segm<strong>en</strong>tos registrados <strong>de</strong>notan una linealidad rectilínea<br />
dominante, y <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> se hal<strong>la</strong>ron algunos tiestos <strong>de</strong> neta filiación incaica.<br />
El sitio Morro Negro consiste <strong>en</strong> una pequeña <strong>el</strong>evación <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nicie,<br />
que varía <strong>en</strong> textura y coloración <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o. Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> abundancia <strong>de</strong> vicuñas<br />
y <strong>la</strong> im<strong>por</strong>tancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>na <strong>de</strong> este animal para <strong>los</strong> incas, es probable que<br />
este morro haya servido como un punto <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nicie favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />
cacería <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona, lo cual permite <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos cerámicos<br />
y líticos que se da allí.<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> varios tambos, adoratorios <strong>de</strong> altura y otras estructuras <strong>de</strong> filiación<br />
inca <strong>en</strong> <strong>el</strong> área también podría estar vincu<strong>la</strong>da al interés <strong>por</strong> <strong>los</strong> recursos<br />
mineros, abundantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona.<br />
PÁG. 123: Vista <strong>de</strong>l camino recto y <strong>de</strong>spejado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Parque<br />
Nacional San Guillermo. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 125 ARRIBA: Las vicuñas que pueb<strong>la</strong>n <strong>el</strong> parque son <strong>la</strong>s<br />
más australes <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s. (Foto Mario Lazarovich)<br />
PÁG. 125 ABAJO: Puma característico <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona que da <strong>el</strong><br />
nombre al “L<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>los</strong> Leones”. (Foto Parque Nacional San<br />
Guillermo)<br />
124 P 125
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
Tramo Ciénaga <strong>de</strong><br />
Yalguaraz - Pu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l Inca<br />
SEGMENTO<br />
Ciénaga <strong>de</strong><br />
Yalguaraz -<br />
San Alberto<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz,<br />
Tambil<strong>los</strong><br />
126 127
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
Los segm<strong>en</strong>tos que integran <strong>el</strong> tramo Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz–Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca son<br />
<strong>los</strong> más australes <strong>de</strong>l Tawantinsuyu y discurr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un territorio con una excepcional<br />
diversidad ecológica. Están, asimismo, asociados a tambos dispuestos<br />
funcionalm<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l camino y a <strong>los</strong> dos sitios ceremoniales <strong>de</strong> altura,<br />
uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> ubicado <strong>en</strong> <strong>el</strong> Aconcagua, que, con 6.960 m s. n. m., es <strong>el</strong> cerro más<br />
alto <strong>de</strong> América y <strong>el</strong> segundo más alto <strong>de</strong>l mundo.<br />
El segm<strong>en</strong>to Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz–San Alberto compr<strong>en</strong><strong>de</strong> 45 km <strong>de</strong> camino<br />
incaico. Se trata <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>da <strong>de</strong>spejada que, luego <strong>de</strong> atravesar <strong>la</strong> Ciénaga, que<br />
<strong>en</strong> rigor es una <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> superficie salina base <strong>de</strong> <strong>la</strong> cu<strong>en</strong>ca <strong>en</strong>dorreica <strong>de</strong>l<br />
sector, transcurre <strong>por</strong> <strong>el</strong> pie<strong>de</strong>monte ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera Frontal <strong>en</strong> una cota<br />
que osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> 2.200 y <strong>los</strong> 2.400 m s. n. m., sigui<strong>en</strong>do una dirección Norte-Sur.<br />
El sitio Tambil<strong>los</strong> consiste <strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> recintos <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s pircadas<br />
con un patrón <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción característico <strong>de</strong> <strong>los</strong> incas, como lo es <strong>el</strong> rectángulo<br />
perimetral compuesto (o kancha).<br />
Las pob<strong>la</strong>ciones locales sigu<strong>en</strong> mostrando profundo respeto <strong>por</strong> <strong>los</strong> cerros,<br />
como se ve reflejado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tradiciones y r<strong>el</strong>atos orales, así como continúan vig<strong>en</strong>tes<br />
formas <strong>de</strong> trashumancia para <strong>el</strong> pastoreo a distintas cotas.<br />
PÁG. 127: Sección <strong>de</strong> camino <strong>en</strong>tre Ciénaga <strong>de</strong> Yalguaraz y San<br />
Alberto. (Foto Elina Albarrán)<br />
PÁG. 129 ARRIBA: Vista <strong>de</strong>l camino y <strong>de</strong>l nevado <strong>de</strong> Tambillo.<br />
(Foto Elina Albarrán)<br />
PÁG. 129 ABAJO: Vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l sitio arqueológico<br />
Tambil<strong>los</strong>. (Foto Elina Albarrán)<br />
128 129
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
Tramo Ciénaga <strong>de</strong><br />
Yalguaraz - Pu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l Inca<br />
SEGMENTO<br />
Ranchil<strong>los</strong><br />
SITIO ASOCIADO:<br />
Ranchil<strong>los</strong><br />
130 131
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
El segm<strong>en</strong>to Ranchil<strong>los</strong>, también una s<strong>en</strong>da <strong>de</strong>spejada, es <strong>la</strong> continuación hacia<br />
<strong>el</strong> Sur <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to anterior y atraviesa <strong>el</strong> sitio Ranchil<strong>los</strong>. Este último repres<strong>en</strong>ta<br />
un hito significativo, propio <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>nteo arquitectónico y espacial reg<strong>la</strong>do <strong>por</strong> <strong>la</strong><br />
organización estatal, que implicó <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ve, probablem<strong>en</strong>te<br />
con funciones para regu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> área montañosa bajo dominio incaico y consolidar<br />
su posición estratégica al Este <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s. Se conforma <strong>de</strong> esta manera<br />
un límite ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> infraestructura incaica <strong>de</strong> camino y tambos asociados y<br />
probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un humani o provincia incaica, con se<strong>de</strong> principal <strong>en</strong> <strong>el</strong> área<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l Chile actual. La posición <strong>de</strong> Ranchil<strong>los</strong>, hasta ahora, es <strong>la</strong> más austral<br />
conocida para un sitio inca estructurado como tambo <strong>en</strong> <strong>el</strong> confín surori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />
Tawantinsuyu.<br />
PÁG. 131: Estructuras arqueológicas <strong>de</strong>l sitio Ranchil<strong>los</strong> y vista<br />
hacia <strong>el</strong> valle <strong>de</strong>l río M<strong>en</strong>doza. (Foto Elina Albarrán)<br />
PÁG. 133 ARRIBA: Estructuras arqueológicas <strong>de</strong>l sitio Ranchil<strong>los</strong>.<br />
(Foto Elina Albarrán)<br />
PÁG. 133 ABAJO: Tropil<strong>la</strong> <strong>de</strong> guanacos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona. (Foto Mario<br />
132<br />
Lazarovich)<br />
133
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
Tramo Ciénaga <strong>de</strong><br />
Yalguaraz - Pu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l Inca<br />
SEGMENTO<br />
Pu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l Inca<br />
SITIOS ASOCIADOS:<br />
Conflu<strong>en</strong>cia, P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes,<br />
Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Cerro Aconcagua<br />
134 135
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>: M<strong>en</strong>doza<br />
El Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca es una formación natural <strong>de</strong>nominada así <strong>por</strong> su inclusión <strong>en</strong><br />
<strong>el</strong> camino incaico y su uso. Asociado a <strong>los</strong> segm<strong>en</strong>tos anteriores, <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to<br />
Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca permite cruzar <strong>el</strong> río Las Cuevas, <strong>por</strong> lo que reviste im<strong>por</strong>tancia<br />
logística <strong>en</strong> <strong>el</strong> difícil paso <strong>de</strong> altura, a lo que se agrega que está asociado también<br />
con una fu<strong>en</strong>te termal y se hal<strong>la</strong> <strong>en</strong> un área con sitios ceremoniales <strong>de</strong> altura.<br />
El sitio Conflu<strong>en</strong>cia está al pie <strong>de</strong>l cerro Almac<strong>en</strong>es, <strong>en</strong> un lugar que permite una<br />
visión amplia <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l cerro Aconcagua. El conjunto se<br />
hal<strong>la</strong> a 3.400 m s. n. m. y es un clásico “tambillo”, es <strong>de</strong>cir un sitio para pernoctar<br />
y cumplir funciones accesorias y/o complem<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong> <strong>el</strong> camino ritual hacia<br />
<strong>el</strong> sitio <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>da Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Cerro Aconcagua. En este sitio ceremonial inca<br />
<strong>de</strong> altura se halló un fardo funerario acompañado <strong>de</strong> un ajuar <strong>de</strong> seis estatuil<strong>la</strong>s<br />
confeccionadas <strong>en</strong> metales preciosos y <strong>en</strong> mullu (concha Spondylus típica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
costa sur <strong>de</strong> Ecuador).<br />
Semejante inversión <strong>de</strong> recursos tecnológicos y económicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona más austral<br />
y lejana <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l imperio implica p<strong>en</strong>sar que <strong>los</strong> objetivos r<strong>el</strong>igiosos y<br />
rituales fueron inseparables <strong>de</strong>l avance político estatal <strong>de</strong>l Tawantinsuyu, que<br />
se apropió <strong>de</strong> <strong>los</strong> espacios sagrados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones locales y <strong>los</strong> utilizó <strong>de</strong><br />
acuerdo a su culto.<br />
PÁG. 135: Camino inca sobre <strong>el</strong> pu<strong>en</strong>te natural, <strong>de</strong>nominado<br />
Pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Inca. (Foto Elina Albarrán)<br />
PÁG. 137 ARRIBA: Pirámi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l cerro Aconcagua, don<strong>de</strong> se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un santuario <strong>de</strong> altura. (Foto Christian Vitry)<br />
PÁG. 137 ABAJO: Vista <strong>de</strong>l cerro Aconcagua. (Foto Gobierno<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza)<br />
136 P 137
Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
G<strong>los</strong>ario<br />
G<strong>los</strong>ario <strong>de</strong> términos<br />
quechuas<br />
APACHETA: Montículo <strong>de</strong> piedras que se forma a lo <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong>l tiempo <strong>por</strong> <strong>la</strong> costumbre practicada hasta hoy <strong>por</strong> <strong>los</strong><br />
caminantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar una piedra <strong>en</strong> lugares significativos <strong>de</strong>l<br />
camino.<br />
APU: Cerro, nevado o montaña promin<strong>en</strong>te que se consi<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong>idad <strong>en</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s.<br />
AYLLU: Grupo <strong>de</strong> personas que se concebían como <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> un antepasado común (real o mítico) y que <strong>en</strong><br />
virtud <strong>de</strong> esto administraba colectivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> territorio y <strong>los</strong><br />
recursos allí pres<strong>en</strong>tes.<br />
CHASKI: M<strong>en</strong>sajero, persona cuya función era transmitir<br />
m<strong>en</strong>sajes <strong>en</strong>tre personas, pob<strong>la</strong>dos o funcionarios y <strong>el</strong> Inca.<br />
CHASKIWASI: Construcción pequeña que se hal<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> un<br />
<strong>de</strong>terminado punto <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos y t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />
albergar a <strong>los</strong> m<strong>en</strong>sajeros o “correos” <strong>de</strong>l Inca.<br />
CHULLPA: Construcción funeraria <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> torre o bóveda,<br />
<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r o circu<strong>la</strong>r, asociada al culto a <strong>los</strong><br />
ancestros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s andinas.<br />
KALLANKA: Edificio conformado <strong>por</strong> un amplio espacio <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>nta rectangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>stinado a diversas funciones, como<br />
albergar al público <strong>en</strong> reuniones y ceremonias. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
t<strong>en</strong>ía techos a dos aguas y sus puertas accedían a una p<strong>la</strong>za.<br />
KANCHA: Conjunto arquitectónico que se organiza <strong>en</strong> base a<br />
un muro perimetral <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cual se distribuy<strong>en</strong> habitaciones<br />
rectangu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> torno a un patio c<strong>en</strong>tral. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
ti<strong>en</strong>e un solo acceso y <strong>la</strong>s habitaciones individuales no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran comunicadas <strong>en</strong>tre sí.<br />
KHIPU: Registro <strong>de</strong> cor<strong>de</strong>les anudados que ser<strong>vía</strong> como<br />
recurso mnemotécnico, principalm<strong>en</strong>te asociado a tareas<br />
contables.<br />
KHIPUKAMAYUQ: Persona <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> contabilidad<br />
y otros recuerdos con ayuda <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> khipus.<br />
MIT’A: Tributo <strong>en</strong> mano <strong>de</strong> obra <strong>por</strong> turnos rotativos <strong>de</strong> trabajo<br />
(podía ser <strong>en</strong> campos agríco<strong>la</strong>s, minas, abastecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> tambos, ejército, etc.).<br />
MIT’AYUQ: Persona que hace <strong>la</strong> mit’a.<br />
PUCARÁ: Fortaleza o pob<strong>la</strong>do amural<strong>la</strong>do ubicado<br />
estratégicam<strong>en</strong>te con fines <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos.<br />
QHAPAQ ÑAN: Camino (ñan) principal (qhapaq).<br />
QHAPAQ’UCHA: Ceremonia inca que incluía sacrificios<br />
humanos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual<br />
se invocaba <strong>el</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s.<br />
QOLLQA: Depósito o estructura <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>aje <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nta<br />
circu<strong>la</strong>r, cuadrada o rectangu<strong>la</strong>r.<br />
TAMBO: Edificio que ser<strong>vía</strong> para albergar a <strong>los</strong> viajeros. Estaban<br />
abastecidos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, agua, leña y otros artícu<strong>los</strong><br />
necesarios y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se hal<strong>la</strong>ban a distancias <strong>de</strong> una<br />
jornada <strong>de</strong> camino uno <strong>de</strong>l otro (20-30 km).<br />
USHNU: Estructura tipo p<strong>la</strong>taforma con escalinatas empleada<br />
<strong>por</strong> <strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> ofr<strong>en</strong>das líquidas<br />
<strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l mundo interior (Ukhu Pacha) y<br />
<strong>en</strong> otras activida<strong>de</strong>s políticas o r<strong>el</strong>igiosas.<br />
WAK’A: Lugar u objeto excepcional que se consi<strong>de</strong>ra vincu<strong>la</strong>do<br />
a un po<strong>de</strong>r especial o es una divinidad <strong>en</strong> sí mismo.<br />
WANKA: Roca o monolito que se consi<strong>de</strong>ra una versión<br />
petrificada <strong>de</strong> un ancestro real o mítico.<br />
WASI: Casa, edificación con uso <strong>de</strong>stinado a vivi<strong>en</strong>da.<br />
138 139
AGRADECIMIENTOS<br />
UNIDAD DE GESTIÓN FEDERAL DEL<br />
CAMINO ANCESTRAL QHAPAQ ÑAN<br />
Este libro no pue<strong>de</strong> prescindir <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer a qui<strong>en</strong>es están a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración y<br />
cuidado perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> caminos y sitios arqueológicos que integran <strong>el</strong> sitio patrimonio<br />
mundial <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, Sistema Vial Andino <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina: Val<strong>en</strong>tina Millón, Secretaria <strong>de</strong><br />
<strong>Cultura</strong>, y Sebastián Pasín, Coordinador <strong>de</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Jujuy, <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y<br />
Turismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Jujuy; Diego Ashur Mas, Subsecretario <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l, y<br />
Christian Vitry, Coordinador <strong>de</strong> <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Salta, <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> Educación, <strong>Cultura</strong>, Ci<strong>en</strong>cia<br />
y Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Salta; Merce<strong>de</strong>s Aguirre, Directora <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l <strong>de</strong>l<br />
Ente <strong>Cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Tucumán; Ezequi<strong>el</strong> Fonseca, Director <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Provincial<br />
<strong>de</strong> Antropología <strong>de</strong>l Ministro <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y Turismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Catamarca; Ana Mercado<br />
Luna, Directora G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l, y Ay<strong>el</strong>én Aguirre, Coordinadora <strong>de</strong> <strong>Qhapaq</strong><br />
<strong>Ñan</strong> La Rioja, <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> Turismo y <strong>Cultura</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> La Rioja; Jorge Martín,<br />
Director <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> Turismo y <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> San<br />
Juan: Horacio Chiavazza, Director <strong>de</strong> Patrimonio <strong>Cultura</strong>l y Museos <strong>de</strong>l <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y<br />
Turismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza; Dani<strong>el</strong> Vega, Int<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l Parque Nacional Aconquija,<br />
y María Bettina Aued, Int<strong>en</strong><strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l Parque Nacional San Guillermo. Este agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>los</strong> equipos técnicos y profesionales <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> estos organismos y a <strong>los</strong><br />
equipos <strong>de</strong>l Consejo Nacional <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas y Técnicas (CONICET), <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Universida<strong>de</strong>s Nacionales y <strong>de</strong> <strong>los</strong> Museos y C<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> Investigación que apoyan y asesoran<br />
a <strong>la</strong> nación y a <strong>la</strong>s provincias <strong>en</strong> <strong>la</strong>s distintas áreas <strong>de</strong> trabajo.<br />
La protección y gestión integrada <strong>de</strong> este itinerario cultural no sería posible sin <strong>la</strong> participación<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> pob<strong>la</strong>dores y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>doras <strong>de</strong> <strong>los</strong> territorios <strong>por</strong> don<strong>de</strong> este transita: <strong>la</strong>s más <strong>de</strong><br />
veinte comunida<strong>de</strong>s criol<strong>la</strong>s e indíg<strong>en</strong>as a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete provincias. Un agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
especial a todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r a <strong>los</strong> y <strong>la</strong>s integrantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mesa <strong>de</strong> Pueb<strong>los</strong> Indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> y a sus refer<strong>en</strong>tes <strong>el</strong>ectos, C<strong>la</strong>udia Herrera y Manolo Copa.<br />
Un agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to también al equipo <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología y P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
Latinoamericano, se<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría Técnica <strong>de</strong>l <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> Arg<strong>en</strong>tina, a cargo <strong>de</strong> Victoria<br />
Ay<strong>el</strong>én Sosa, y muy especialm<strong>en</strong>te a Diana Ro<strong>la</strong>ndi, ex directora <strong>de</strong>l organismo, qui<strong>en</strong> con<br />
su profundo conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> arqueología americana y su conducción apasionada hizo<br />
posible <strong>la</strong> inscripción <strong>de</strong>l bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial, y a Leticia Raffa<strong>el</strong>e, qui<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
acompañó <strong>en</strong> esta titánica tarea.<br />
<strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong><br />
Tristán Bauer, Ministro<br />
Valeria González, Secretaria <strong>de</strong><br />
Patrimonio <strong>Cultura</strong>l<br />
Leonor Acuña, Directora <strong>de</strong>l<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología<br />
y P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Latinoamericano<br />
Teresa Anchor<strong>en</strong>a, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comisión Nacional <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>de</strong> Lugares y <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Históricos<br />
Organismos Nacionales<br />
Matías Lamm<strong>en</strong>s, Ministro <strong>de</strong> Turismo<br />
y De<strong>por</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Juan Cabandié, Ministro <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te<br />
y Desarrollo Sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Nación</strong><br />
Magdal<strong>en</strong>a Odarda, Presi<strong>de</strong>nta <strong>de</strong>l<br />
Instituto Nacional <strong>de</strong> Asuntos Indíg<strong>en</strong>as<br />
Dani<strong>el</strong> Jorge Somma, Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Administración <strong>de</strong> Parques Nacionales<br />
Ricardo Luis Boca<strong>la</strong>ndro, Director <strong>de</strong><br />
Organismos Internacionales, <strong>Ministerio</strong><br />
<strong>de</strong> R<strong>el</strong>aciones Exteriores, Comercio<br />
Internacional y Culto<br />
Pablo Antonio Ama<strong>de</strong>o G<strong>en</strong>tili,<br />
Secretario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional<br />
Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> Cooperación para <strong>la</strong><br />
UNESCO, <strong>Ministerio</strong> <strong>de</strong> Educación<br />
Organismos Provinciales<br />
Fe<strong>de</strong>rico Posadas, Ministro <strong>de</strong> Turismo<br />
y <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Jujuy<br />
Matías Cánepa, Ministro <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong>,<br />
Educación, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Provincia <strong>de</strong> Salta<br />
Luis Maubecín, Ministro <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y<br />
Turismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Catamarca<br />
Gustavo Luna, Ministro <strong>de</strong> Turismo y<br />
<strong>Cultura</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> La Rioja<br />
C<strong>la</strong>udia Grynszpan, Ministra <strong>de</strong> Turismo<br />
y <strong>Cultura</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> San Juan<br />
Mariana Juri, Ministra <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> y Turismo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza<br />
Martín Ruíz Torres, Director <strong>de</strong>l Ente<br />
<strong>Cultura</strong>l <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Tucumán<br />
Este agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a Mario Lazarovich, Coordinador <strong>de</strong> Conservación<br />
<strong>de</strong>l Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> Monum<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> Lugares<br />
y <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>es Históricos, y a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> técnicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Parques<br />
Nacionales, especialm<strong>en</strong>te a Sebastián Gr<strong>en</strong>oville, Director Técnico <strong>de</strong> Conservación, y<br />
Alberto Cimino, técnico <strong>de</strong>l área.<br />
140 141
PUBLICACIÓN<br />
DIRECCIÓN DE PROYECTO<br />
Viviana Usubiaga<br />
Luciana D<strong>el</strong>fabro<br />
COORDINACIÓN EDITORIAL<br />
Victoria Ay<strong>el</strong>én Sosa<br />
Sandra Guillermo<br />
Gabri<strong>el</strong> D. Lerman<br />
EDICIÓN FOTOGRÁFICA<br />
Victoria Ay<strong>el</strong>én Sosa<br />
Sandra Guillermo<br />
Mario Lazarovich<br />
CARTOGRAFÍA<br />
Merce<strong>de</strong>s Maison Baibi<strong>en</strong>e<br />
Gim<strong>en</strong>a Conforti<br />
DISEÑO GRÁFICO<br />
Jim<strong>en</strong>a Zeitune<br />
CORRECCIÓN<br />
Viviana Werber<br />
ASISTENCIA TÉCNICA<br />
Guadalupe Sandoval<br />
EQUIPO ADMINISTRATIVO<br />
Alejandro Fu<strong>en</strong>te<br />
Silvana Sara<br />
142
Camino ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong><br />
<strong>Una</strong> <strong>vía</strong> <strong>de</strong> <strong>integración</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> An<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
El Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> es un itinerario cultural prehispánico que fue consolidado <strong>por</strong><br />
<strong>los</strong> incas <strong>en</strong> <strong>el</strong> siglo XV y que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera andina uni<strong>en</strong>do <strong>los</strong> actuales<br />
países <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador y Perú. Por su valor histórico excepcional,<br />
<strong>en</strong> 2014 <strong>la</strong> UNESCO inscribió una parte <strong>de</strong> esta ext<strong>en</strong>sa red transnacional <strong>de</strong> caminos y<br />
estructuras arqueológicas asociadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Patrimonio Mundial. El <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> es también<br />
un patrimonio vivo, cuyo legado sigue vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas culturales y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />
<strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>los</strong> pueb<strong>los</strong> andinos, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace sig<strong>los</strong> compart<strong>en</strong> valores comunes y<br />
buscan caminos <strong>de</strong> <strong>integración</strong>. En Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> Camino Ancestral <strong>Qhapaq</strong> <strong>Ñan</strong> se pres<strong>en</strong>ta a<br />
<strong>la</strong> vez como proyecto patrimonial y político, interp<strong>el</strong>ando <strong>los</strong> fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestra i<strong>de</strong>ntidad<br />
nacional y visibilizando <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosmovisión andina <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrotero <strong>de</strong>l siglo XXI.