PERSATUAN PENDUDUK UMA BAWANG - Equator Initiative

Empowered lives.
Resilient nations.
PERSATUAN PENDUDUK
UMA BAWANG
Malaysia
Kajian Kes Inisiatif Equator
Penyelesaian Masyarakat terhadap Pembangunan Berkekalan, alam semulajadi dan
kecekalan komuniti

SIRI KAJIAN KES INISIATIF KHATULISTIWA PROGRAM PEMBANGUNAN
PERTUBUHAN BANGSA-BANGSA BERSATU (UNDP)
Masyarakat tempatan dan pribumi di seluruh dunia sedang memajukan penyelesaian pembangunan mampan dan inovatif
yang berkesan untuk masyarakat dan alam sekitar. Beberapa penerbitan atau kajian kes mengisahkan bagaimana inisiatif
tersebut berkembang, keberkesanannya, atau bagaimana ianya berubah dari semasa ke semasa. Tidak ramai yang ingin
menyampaikan kisah ini, maka pengamal komuniti sendiri menggunakan naratif sebagai panduan.
Untuk menandakan ulang tahun ke-10, Inisiatif Khatulistiwa berhasrat untuk mengisi jurang ini. Kajian kes berikut adalah
salah satu daripada siri perkembangan yang memperincikan hasil kerja pemenang Hadiah Khatulistiwa - disemak dan diulas
oleh pengamal terbaik dalam pemuliharaan alam sekitar berasaskan komuniti dan mata pencarian yang mampan. Kes-kes
ini bertujuan untuk memberi inspirasi kepada perbincangan polisi yang diperlukan untuk membawa kejayaan tempatan
untuk dipertimbangkan, bagi memperbaiki pengetahuan sejagat terhadap persekitaran tempatan dan penyelesaian
pembangunan, dan untuk berfungsi sebagai model untuk direplikasi. Kajian kes sebaik-baiknya dilihat dan difahami dengan
merujuk kepada ‘Kuasa Tindakan Tempatan: Pengajaran dari 10 Tahun Hadiah Khatulistiwa’, sebuah ringkasan pengajaran dan
panduan polisi yang diambil dari bahan-bahan kes berkenaan.
Klik pada peta untuk melawat pangkalan data kajian kes Inisiatif Khatulistiwa
Penyunting
Ketua Penyunting:
Pengurus Penyunting:
Penyunting Penyumbang:
Joseph Corcoran
Oliver Hughes
Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Erin Lewis, Whitney Wilding
Penulis Penyunbang
Edayatu Abieodun Lamptey, Erin Atwell, Toni Blackman, Jonathan Clay, Joseph Corcoran, Larissa Currado, Sarah Gordon, Oliver Hughes, Wen-
Juan Jiang, Sonal Kanabar, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Rachael Lader, Patrick Lee, Erin Lewis, Jona Liebl, Mengning Ma, Mary McGraw,
Gabriele Orlandi, Brandon Payne, Juliana Quaresma, Peter Schecter, Martin Sommerschuh, Whitney Wilding, Luna Wu
Pereka Bentuk
Oliver Hughes, Dearbhla Keegan, Matthew Konsa, Amy Korngiebel, Kimberly Koserowski, Erin Lewis, John Mulqueen, Lorena de la Parra,
Brandon Payne, Mariajosé Satizábal G.
Penghargaan
Inisiatif Khatulistiwa mengiktiraf dan menghargai Persatuan Penduduk Uma Bawang (UBRA), khususnya bimbingan dan sumbangan Jok Jau
Evong (Sahabat Alam Malaysia, Sarawak) serta Evelyn Enna. Semua gambar ihsan daripada UBRA. Peta ihsan daripada CIA World Factbook dan
Wikipedia. Kajian kes Persatuan Penduduk Uma Bawang di bawah Inisiatif Khatulistiwa ini telah diterjemahkan oleh Amirah Mohd Alias dan
dibaca pruf oleh Liza Haslan Tan (sukarelawan untuk Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu).
Petikan Dicadangkan
United Nations Development Programme. 2012. Uma Bawang Residents’ Association, Malaysia. Equator Initiative Case Study Series. New York, NY.

PERSATUAN PENDUDUK UMA BAWAN
Malaysia
RINGKASAN PROJEK
Organisasi berasaskan komuniti ini beroperasi dalam hutan
di negeri Sarawak, Malaysia. Walaupun hak tanah adat
milik Pribumi Kayan telah diiktiraf oleh kerajaan Malaysia,
namun, banyak tanah yang masih belum ditandakan
secara rasmi, menjadikan tanah-tanah ini terdedah kepada
tuntutan-tuntutan bercanggah dari pihak luar yang
berkepentingan. Ahli-ahli persatuan bekerjasama bersama
pihak Sistem Maklumat Geografi atau GIS kaji selidik dan
teknologi pemetaan untuk mengumpulkan penggunaan
tanah hutan oleh komuniti-komuniti tempatan. Lantas
menyediakan hak penggunaan kepada tuntutan undangundang
di mahkamah. Gabungan penentangan secara
aktif juga dilakukan terhadap pencerobohan oleh syarikatsyarikat
pembalakan dan kelapa sawit, termasuklah sekatan
jalan dan perakuan politik, serta didorong oleh sekatan
selama dua dekad ke atas pembangunan mata pencarian,
persatuan ini telah berjaya menghalang kemusnahan
hutan tanah adat milik orang Kayan, malah memaparkan
kebolehan mereka dalam pengurusan mampan terhadap
komuniti tempatan yang bergantung secara langsung
kepada mereka.
ISI KANDUNGAN
KUNCI FAKTA
PEMENANG EQUATOR PRIZE: 2002
DITUBUHKAN: 1990
LOKASI: Utara Sarawak, Malaysia
MANFAAT: Kira-kira 100 orang Pribumi Kayan
CIRI BIODIVERSITI: Penghutanan semula dengan pokok spesis
tempatan
Latarbelakang dan Konteks 4
Aktiviti Utama dan Inovasi 6
Impak Biodiversiti 8
Impak Sosio Ekonomi 9
Impak Polisi 10
Berkekalan 11
Replikasi 11
Rakan Kongsi 11
3

Latarbelakang dan Konteks
Dalam jangka masa 20 tahun antara tahun 1960 dan 1980 sahaja,
Asia telah kehilangan satu pertiga litupan hutan hujan tropika, kadar
tertinggi perubahan hutan di dunia. Pembalakan dan penanaman
tidak mampan memusnahkan litupan pokok, menjadi punca kepada
degradasi alam sekitar di banyak pulau sekitar rantau Asia Tenggara.
Kehilangan habitat mendatangkan ancaman kepada bukan sahaja
terhadap kemandirian spesis, akan tetapi juga kepada komuniti
Pribumi dan cara hidup mereka. Negeri Sarawak, Malaysia terletak
di kawasan barat laut pulau Borneo, merupakan contoh kepada
kemusnahan hutan secara meluas – lebih dari 80 peratus dari hutanhutan
negeri tersebut telah ditebang. Sarawak merupakan negeri
terbesar antara 13 negeri Malaysia, dengan keluasan tanah sebanyak
124,449 km persegi (12.4 juta hektar). Terletak di bahagian barat laut
Borneo, ianya berkongsi sempadan dengan negeri Sabah, negara
Brunei Darussalam, dan Kalimantan, wilayah milik Indonesia di Pulau
Borneo. Ibu negeri bagi negeri Sarawak ialah Kuching, dengan Sibu,
Miri dan Bintulu sebagai bandar-bandar utama negeri tersebut.
Jumlah penduduk Sarawak dianggarkan kira-kira 2.4 juta orang,
yang mana hampir separuh merupakan orang Pribumi Dayak yang
terdiri dari pelbagai subkumpulan etnik yang berbeza. Kaum lain
termasuklah orang Melayu, orang Cina, dan sekumpulan kecil orang
India. Lapan puluh peratus dari jumlah keseluruhan orang Dayak
Sarawak tinggal di kawasan pedalaman dan bergantung kepada
pertanian, pemburuan dan pengumpulan bagi tujuan sara hidup.
Ciri-ciri sistem pemegangan tanah orang Dayak adalah kompleks.
Tanah sememangnya merupakan sumber paling penting bagi
orang Dayak: ia menyediakan rezeki asas mereka, dan kepentingan
utama terhadap kerohanian mereka. Hak penggunaan tanah orang
Dayak termaktub dalam sistem orang asli yang dikenali sebagai
adat, sebuah sistem tempoh tanah yang juga mengasaskan sistemsistem
sosial, ekonomi dan budaya mereka. Hak tanah adat dan
sumber alam telah diiktiraf semasa Dinasti Brooke (1842-1946), oleh
Pentadbiran Penjajah British, dan pengiktirafan ini diteruskan selepas
kemerdekaan Sarawak pada tahun 1963 dan menyertai Persekutuan
Malaysia. Walaupun hak-hak tanah adat ini tidak dimansuhkan oleh
mana-mana perundangan dan masih berkuatkuasa, sebahagian
besar tanah adat milik orang Dayak masih tidak ditandakan secara
rasmi.
Orang Kayan merupakan suku kaum Pribumi seramai 27,000 orang
yang dikategorikan sebagai subkumpulan kepada orang Dayak.
Budaya dan adat mereka adalah hampir serupa kepada budaya
dan adat orang Dayak Borneo. Secara tradisi, orang Kayan tinggal
di rumah panjang di kawasan-kawasn tebing sungai dan aktiviti
pertanian mereka berasaskan pertanian pindah-randah dan
penanaman padi kering. Mereka juga mengusahakan penanaman
sagu, sejenis kanji yang diekstrak daripada empulur batang pokok
sagu (Metroxylon sagu.). Komuniti terpencil Kayan Uma Bawang
terletak di kawasan hutan hujan tropika bahagian utara Sarawak,
berhampiran dengan Sungai Keluan. Pada tahun 1980-an, kawasan ini
mengalami penebangan secara besar-besaran oleh syarikat-syarikat
pembalakan. Ini menimbulkan kesengsaraan kepada komuniti
Uma Bawang kerana sumber asli hutan semakin berkurangan.
4

Pencemaran dan pemendapan sungai-sungai memberi kesan buruk
kepada sumber air dan penangkapan ikan, serta kejadian banjir
yang tidak menentu membawa kepada kemusnahan hasil tanaman,
lalu menjejaskan usaha semula pertanian.
Perkembangan ini membawa kepada ketegangan hubungan
antara ahli komuniti yang tinggal di rumah panjang yang paling
berpengaruh. Rumah panjang berfungsi sebagai pusat pentadbiran
dalam budaya Dayak dan setiap rumah panjang dihuni oleh
beberapa keluarga yang besar. Sesetengah keluarga mendapat
faedah dari hubungan baik dengan syarikat-syarikat pembalakan,
memperolehi peluang untuk menjana pendapatan dan mencapai
taraf hidup yang lebih tinggi. Akan tetapi, faedah-faedah ini
diperolehi atas kesengsaraan yang dialami oleh keluarga-keluarga
lain dan pampasan dari syarikat-syarikat pembalakan untuk konsesi
balak sentiasa tidak mencukupi dan diedarkan secara tidak adil.
Menubuhkan komuniti baru
Pada April 1989, ketegangan-ketegangan ini membawa kepada
penubuhan komuniti baru yang menentang syarikat-syarikat
konsesi pembalakan. Mereka berpangkalan di rumah panjang
sementara di Sungai Keluan, kira-kira enam batu dari tapak asal
mereka. Komuniti baru ini dikenali sebagai Uma Bawang Keluan
atau Keluan. Para penduduknya menubuhkan dan mendaftarkan
secara rasmi persatuan mereka, Persatuan Penduduk Uma Bawang
(UBRA) pada tahun 1990 untuk menyelaraskan usaha campur
tangan praktikal dan aktiviti melobi mereka. UBRA terbuka kepada
mana-mana ahli rumah panjang. Objektif utama UBRA adalah untuk
mempromosikan hak dan kepentingan komuniti Sungai Keluan, dan
untuk mempertahankan sumber asli hutan mereka.
Persatuan ini diterajui oleh sebuah lembaga disiplin, bersama orang
tua Kayan yang mahir dalam undang-undang adat bertindak sebagai
penasihat. Lembaga tersebut pula dianggotai oleh individu-individu
dari pelbagai kelas masyarakat dan beberapa anggota tertinggi
UBRA adalah terdiri dari golongan wanita. Persatuan ini berfungsi
secara demokratik dengan keahlian persatuan akan diundi secara
dwitahunan. Setiap keputusan mewakili kepentingan bersama
ahli-ahli rumah panjang. Pada masa ini, UBRA mempunyai 60 ahli
berdaftar, kurang dari jumlah asal iaitu 80 ahli pada tahun 1990.
5

Aktiviti Utama dan Inovasi
Sejak penubuhannya, UBRA telah berusaha untuk menentang
syarikat-syarikat pembalakan dan memulihkan semula hutan-hutan
yang terjejas, dan mengutarakan sokongan mereka terhadap
perlindungan 900 hektar tanah milik mereka. Sepanjang tahun
1990-an, UBRA telah mendirikan sekatan jalanan untuk menghalang
syarikat-syarikat pembalakan dari memasuki kawasan hutan,
yang mana ahli-ahlinya ditahan dan dipenjarakan, pada masa
sama menghadapi penindasan dari kerajaan, saman dan ugutan.
Di samping mengutarakan sokongan terhadap perlindungan
kawasan hutan mereka dan aktiviti-aktiviti bantahan, UBRA juga
mengusahakan pemetaan secara inovatif untuk memelihara hak
hutan adat dan akses kepada kawasan hutan milik mereka. UBRA
juga menyokong komuniti-komuniti dalam membangunkan
kepelbagaian pendapatan yang tidak menjejaskan ekosistem hutan.
Usaha kempen dan pemuliharaan UBRA bermula pada hujung tahun
1980-an, di mana persatuan tersebut cuba untuk menghentikan
penebangan hutan dengan menghalang kemasukan kenderaankenderaan
pembalakan komersial. Percubaan ini akhirnya gagal,
dengan tentera milik kerajaan Malaysia menahan 42 orang komuniti
Uma Bawang dan memenjarakan mereka selama dua minggu
sementara pembalakan diteruskan. Akibatnya, sebahagian besar
kawasan hutan diterangkan. Namun, UBRA tetap meneruskan
bantahan mereka terhadap pembalakan dan mengutarakan
sokongan kepada perlindungan rasmi ke atas tanah milik Uma
Bawang. Usaha UBRA ini membawa kepada kejayaan pengiktirafan
rasmi Hutan Simpan Bersama UBRA.
Penglibatan pemetaan dalam mempertahankan hak adat
Pemetaan merupakan usaha utama UBRA, bagi membantu mereka
memberikan hak di bawah undang-undang dan mempertahankan
sempadan mereka, lantas memastikan pengiktirafan tanah-tanah
adat mereka. UBRA menggunakan teknik penglibatan pemetaan
berasaskan penilaian penyertaan luar bandar (PRA) dan penilaian
pesat luar bandar (RRA). Penilaian penyertaan luar bandar
merujuk kepada pengumpulan kaedah yang membenarkan
penduduk tempatan berkongsi, menambah baik, dan menganalisis
pengetahuan mereka mengenai keadaan tempatan. Manakala
penilaian pesat luar bandar pula merujuk kepada maklumat yang
dikumpul dan diekstrak oleh orang luar. Ini adalah berbeza dengan
kaedah PRA yang menggunakan pengetahuan penduduk tempatan
dan ianya dimiliki oleh penduduk tempatan. Antara penggunaan
PRA termasuklah pengurusan sumber asli, agrikultur, dan programprogram
yang mensasarkan kesihatan dan keselamatan makanan.
Bagi kes Uma Bawang, tujuan utama adalah untuk membantu orang
Pribumi berkomunikasi tentang hak adat mereka kepada pihak
berkuasa kerajaan melalui pengetahuan mereka terhadap lanskap
dan ekosistem yang didiami.
Sistem Maklumat Geografi (GIS) juga digunakan untuk menukar
peta yang dihasilkan kepada format komputer. Sistem berasaskan
komputer ini dapat membantu pengguna untuk menangkap,
merekod, menyimpan dan menganalisis data dari semasa ke
semasa. Ianya dapat digunakan untuk menghasilkan peta serta
membantu membuat keputusan untuk mengurus sumber asli ke
atas kawasan yang besar seperti kawasan tadahan air. Ahli UBRA
telah dilatih dalam teknik-teknik pengukuran dan pemetaan, yang
telah digunakan secara sah untuk mempertahankan sempadan
komuniti dalam mahkamah, dan memastikan asas sesebuah tanah
milik mereka boleh diusahakan tanpa merosakkan hutan.
Pasca sebuah bengkel yang dilaksanakan pada tahun 1995, sebuah
peta bersaiz besar yang mengukur kawasan projek Keluan telah
berjaya dihasilkan oleh ahli-ahli UBRA. Dokumen ini terbukti berguna
untuk pengurusan sumber asli dengan membenarkan penduduk
tempatan mendapatkan semula kawalan ke atas kawasan-kawasan
hutan simpan bersama. Ianya juga telah digunakan untuk mengenal
pasti perbezaan sempadan antara lot tanah, lantas mengurangkan
pertikaian antara pemilik tanah. Kawasan tersebut telah diiktiraf
sebagai Hutan Simpan Bersama UBRA. Dalan beberapa tahun
kebelakangan ini, sebuah badan organisasi iaitu Sahabat Alam
6

Malaysia telah menggunakan teknologi GIS untuk memasukkan peta
ini ke dalam komputer. Penggunaan lapisan GIS bersama imej dari
satelit telah membantu meluaskan lagi penggunaan peta Keluan
bagi tujuan pengurusan sumber asli. Sejak bengkel pemetaan UBRA
yang pertama, kadar penggunaan teknik tersebut oleh komuniti
Keluan dan lain-lain telah bertambah untuk mempertahankan
secara sah sempadan mereka dan memperolehi pengiktirafan rasmi
tanah adat mereka.
Menguji aktiviti baru
Di samping proses menubuhkan hak adat ke atas sumber asli
hutan, salah satu matlamat UBRA adalah untuk mewujudkan satu
pendekatan yang membina dan mampan kepada pengurusan
sumber asli, berasaskan projek pendapatan alternatif yang akan
membawa manfaat kepada semua pihak dalam komuniti. Dalam
komuniti berasaskan ekonomi tradisional yang menggunakan
sistem barter, UBRA telah memperkenalkan pelbagai jenis kemahiran
yang menghasilkan pendapatan wang tunai (yang mana sekarang
diperlukan untuk cukai, yuran sekolah dan rawatan perubatan) dari
produk-produk yang boleh dijual di pasaran. Sehingga kini, terdapat
projek yang melibatkan penanaman padi bersama dan bank beras,
sebuah kilang beras, penternakan bebas khinzir, kolam ikan,
perusahaan kraftangan, penanaman pokok buah-buahan, lada dan
kayu jati berkuliti tinggi, pertanian beras basah, penternakan katak
dan penanaman jatropha atau pokok belanda secara kecil-kecilan
Memandangkan projek-projek ini merupakan perusahaan baru,
maka terdapat beberapa percubaan dan kesilapan yang terlibat
dalam perlaksanaannya. Orang Keluan telah disokong oleh pelbagai
organisasi dari tempatan dan luar negara, dan selain dari tabung
biji benih, komuniti ini merupakan salah satu komuniti yang
mempunyai kesinambungan dari segi kewangan. Sebahagian dari
hasil pendapatan dari projek-projek yang berjaya telah dilaburkan
semula oleh UBRA ke dalam beberapa usaha niaga, dan keuntungan
selebihnya telah disalurkan secara terus kepada pengusaha
tempatan.
Perjuangan berterusan
Selain dari aktiviti menjana pendapatan alternatif, UBRA juga terlibat
dalam progam jangka panjang pemuliharaan semula kawasan
hutan yang ditebang. Sejak tahun 1992, penduduk kampung Uma
Bawang dan perkampungan berdekatan telah menanam semula
lebih dari 35,000 biji benih pokok kayu tempatan seperti meranti,
kapur dan engkabang ke atas bekas kawasan hutan yang ditebang
oleh pembalakan komersil. Enam tapak semaian juga telah dibina
untuk mengekalkan usaha penanaman semula hutan.
Sebuah fokus penting yang berterusan dalam usaha UBRA adalah
bantahan terhadap konsesi pembalakan atau perladangan.
Kejayaan awal penghutanan semula oleh persatuan ini sebenarnya
telah meningkatkan tekanan manusia ke atas persekitaran hutan,
dengan syarikat pembalakan kembali ke kawasan berkenaan dan
syarikat-syarikat berkepentingan yang berminat untuk membuka
ladang kelapa sawit.
7

Impak
IMPAK BIODIVERSITI
Usaha penghutanan semula oleh UBRA ke atas kawasan tanah yang
terjejas oleh syarikat pembalakan bermula pada tahun 1992. Pada
awalnya, 4,000 biji benih pokok kayu tempatan ditanam semula di
kawasan-kawasan berkenaan, dan dana milik UBRA juga digunakan
untuk membiayai keluarga Keluan untuk menanam dengan
purata 200 biji benih pokok buah-buahan di kawasan rumah
masing-masing. Projek ini ditingkatkan pada tahun 2002, dengan
penanaman sebanyak 9,000 biji benih pokok di sekililing Hutan
Simpan Bersama UBRA. Salah satu matlamat projek ini adalah untuk
memberi nafas baru kepada anak sungai yang mengalir melalui
kawasan ini. Pada tahun 2006, sebuah geran sebanyak USD 50,000
daripada Program Geran Kecil-Kecilan UNDP GEF memberi peluang
kepada UBRA untuk menanam 10,000 biji benih lagi dalam kawasan
penghutanan semula mereka, membawa kepada jumlah pokok
yang ditanam sehingga tahun 2007 kira-kira 23,000. Kawasan ini
telah melitupi 30 hektar tanah di Sungai Keluan, membawa kepada
jumlah kawasan hutan di Keluan sebanyak 1,500 hektar. Kawasan
hutan pula digunakan secara lanjut sebagai kawasan terbuka kepada
ahli komuniti Keluan, yang telah diberi kebenaran untuk memburu,
mengumpul hasil bukan kayu dan juga untuk memperolehi kayu
balak. Sebuah kawasan tadahan air pula dilindungi dari aktiviti
pembalakan.
usaha penghutanan semula di kawasan bekas pembalakan.
Kejayaan penghutanan semula malangnya telah membawa kepada
percubaan dari syarikat-syarikat pembalakan untuk memasuki
kawasan hutan UBRA. UBRA telah meneruskan bantahan kepada
percubaan-percubaan tersebut dan baru-baru ini percubaan
pembalakan di kawasan sempadan hutan UBRA telah dihentikan.
Walaubagaimanapun, pada Januari 2011, sebuah syarikat kelapa
sawit komersial swasta mendakwa diberikan pajakan sementara oleh
kerajaan negeri untuk sebahagaian dari kawasan hutan, bagi tujuan
menerangkan tanah tersebut untuk perladangan. Kawasan tersebut
pula meliputi sebahagian daripada Hutan Simpan Bersama UBRA
di Sungai Keluan. Pada bulan Februari, UBRA membalas tindakan
tersebut dengan menghantar sepucuk surat petisyen kepada
pihak berkuasa tempatan berkenaan, termasuklah Kementerian
Perancangan Sumber, untuk mengemukakan bantahan mereka
terhadap projek tersebut dan memohon untuk mengecualikan
hutan simpan bersama merkea dari kawasan konsesi. Sehingga
kini, masih tiada pencerobohan ke atas hutan simpan tersebut bagi
Projek penghutanan semula ini termasuklah penanaman pokok
tempatan seperti kapur (Dryobalanops aromatica), meranti dan
engkabang (kedua-dua merupakan spesis tempatan Shorea).
Pokok-pokok yang dipilih disemai daripada biji benih yang diambil
dari kawasan lain dalam hutan. Tapak semaian kemudiannya dibina
untuk menempatkan biji benih sebelum dipindahkan ke dalam
hutan. Dedaun tebal yang kini dapat dilihat menunjukkan seperti
ianya tidak ditebang pada tahun 1980-an dan usaha penghutanan
semula telah mengembalikan beberapa bilangan spesis haiwan liar
yang hilang selepas pembalakan, termasuklah babi hutan, monyet,
rusa, kucing hutan dan pelbagai spesis burung. Tapak semaian
sentiasa dipastikan dipenuhi dengan biji benih untuk meneruskan
8

tujuan projek berkenaan.
IMPAK SOSIO EKONOMI
Sejak penubuhannya pada tahun 1989, Persatuan Penduduk Uma
Bawang telah berusaha untuk membawa manfaat sosial, budaya
dan ekonomi kepada komuniti Keluan. Pada tahun tersebut, mereka
memulakan sambutan Hari Pahlawan, yang telah diikuti oleh
komuniti lain, perayaan tradisi menyambut budaya dan sejarah
orang Kayan. Hubungan persaudaraan dalam keluarga rumah
panjang merupakan salah faktor yang mempengaruhi usaha mereka
untuk memulihara dan mengurangkan kadar kemiskinan, dan terus
menjadi faktor penjana utama dalam perjuangan mereka.
Pelbagai aktiviti pendapatan yang dimulakan oleh UBRA telah
berhadapan dengan masalah kekurangan sumber kewangan.
Ekonomi tradisional yang dijalankan oleh komuniti tersebut adalah
berasaskan ekonomi barter, yang mana ianya boleh menangani
keperluan seharian akan tetapi tidak menjana keperluan kewangan
untuk membiayai cukai, yuran persekolahan dan rawatan perubatan.
Kekurangan sumber pendapatan ini telah memaksa beberapa ahli
komuniti untuk meninggalkan komuniti dan menetap di bandarbandar
pinggiran pantai atau bekerja untuk syarikat-syarikat
perladangan atau pembalakan. Aktiviti ekonomi UBRA menjurus
ke arah memperbetulkan keadaan ini. Meskipun tidak semua usaha
sama pendapatan alternatif UBRA berjaya, kepelbagaian aktiviti
yang diperkenalkan telah memastikan manfaatnya sampai kepada
kebanyakan ahli komuniti Keluan.
Cabaran-cabaran projek
Penanaman padi telah terbukti produktif kepada petani kecilkecilan
kerana ianya merupakan projek yang membawa kesan yang
sedikit kepada alam persekitaran. Pelbagai inisiatif dikaji untuk
meminimumkan kos yang terlibat dalam penanaman, penyimpanan
dan pengilangan beras. Sebuah ladang penanaman padi bersama
dan projek bank beras telah dimulakan pada tahun 1989, yang mana
satu bidang tanah milik setiap keluarga akan dikhaskan bagi tujuan
tersebut. Setiap penduduk akan menghabiskan enam hingga lapan
hari setiap tahun mengerjakan ladang kecil ini. Hasil tanaman akan
dituai bersama dan disimpan dalam bank beras. Tujuannya adalah
untuk menambah hasil tuaian setiap keluarga, lantas memastikan
setiap isi rumah tidak akan mengalami kekurangan hasil akibat
penuaian yang kurang. Pinjaman dari bank beras akan dibayar
semula dengan hasil tuaian berikutnya. Akan tetapi, kaedah ini
diberhentikan pada tahun 2000, akibat individu mengutamakan
kepentingan keluarga berbanding penyelenggaraan setiap bidang
tanah bersama.
Sebuah kilang beras bersama bermula pada tahun 1990, dan masih
diteruskan untuk berkhidmat kepada komuniti Uma Bawang. Kilang
beras ini menjamin kos yang lebih rendah kepada para petani,
dengan mengenakan bayaran sebanyak 60 peratus daripada harga
untuk setiap pengeluaran 100 kilogram beras di perkampungan
berdekatan. Para petani meneruskan penggunaan kilang beras
milik bersama ini, yang telah banyak membantu meningkatkan
pendapatan penduduk tempatan dengan mengurangkan kos
pertanian bagi ahli-ahli UBRA.
Sebuah lagi projek yang akhirnya terbengkalai adalah projek
penternakan bebas khinzir. Projek ini bermula sebagai respons
kepada kesukaran memburu babi hutan akibat pembalakan
komersil. Ahli komuniti mula menternak khinzir domestik pada
tahun 1991 sebagai sumber protein dan pendapatan. Walaupun
perusahaan ini akhirnya didapati tidak dapat dilanjutkan, kejayaan
lebih menyebelahi perusahaan kolam ikan. UBRA menyokong para
penduduk Keluan untuk mula membina kolam ikan pada tahun
1992. Pelbagai jenis ikan telah diuji sehingga jenis ikan paling sesuai
telah dikenalpasti. Kolam-kolam ini telah diselenggara, dan terbukti
9

erjaya, lantas menjadi inspirasi untuk direplikasi di perkampungan
lain. Projek yang kurang berjaya adalah projek penternakan katak
yang dimulakan pada tahun 2002, yang bertujuan untuk memenuhi
permintaan daripada restoran di bandar-bandar persisiran pantai
untuk spesis katak tertentu. Walaupun sebuah kolam untuk
penternakan katak telah dibina, projek tersebut terbengkalai kerana
kesukaran mencari makanan katak yang sesuai.
Projek-projek lain yang mempunyai manfaat jangka pendek juga
ditamatkan. Projek-projek tersebut termasuklah projek untuk
menanam lada hitam dan pokok buah-buahan pada tahun 1996,
dan projek untuk menanam kayu jati pada tahun 1997. 8,000 pokok
kayu jati tersebut akhirnya ditanam di kawasan laman rumah kerana
nilainya yang tinggi dan sifatnya yang cepat membesar. Namun,
pokok tersebut didapati tidak sesuai untuk ditanam dalam iklim
Keluan. Akan tetapi, pertanian beras basah diperkenalkan sebagai
penyelesaian alternatif kepada penanaman padi huma. Projek ini
dimulakan dengan penanaman di kawasan rendah dan kawasan
mendatar pada tahun 2001, dan kemudiannya pada mulanya terbukti
menemui kejayaan, malah jauh lebih produktif dari menanam di
kawasan bukit. Kesudahannya, akibat kekurangan sumber air bagi
tujuan pengairan kawasan padi bermakna projek ini juga tidak
dapat dilanjutkan.
Baru-baru ini dua bentuk projek telah diterokai sebagai pilihan
alternatif pendapatan. Projek pertama melibatkan perladangan kecilkecilan
pokok jatropha yang akhirnya didapati tidak menguntungkan
kerana biji benih yang berharga murah dan kekurangan permintaan
tempatan. Pada tahun 2008, UBRA memperkenalkan penanaman
getah secara kecil-kecilan di beberapa kebun kecil. Projek ini masih
berterusan dan cabaran utama adalah untuk memaksimumkan
pengeluaran dan menembusi pasaran yang sesuai untuk
mewujudkan aktiviti ini sebagai sumber pendapatan yang berdaya
maju.
Mencari pasaran sesuai terbukti merupakan cabaran terbesar
bagi pembangunan perusahaan di Keluan, memandangkan
lokasinya yang terpencil, dan persaingan daripada barangan
murah yang dikeluarkan secara besar-besaran yang diimport dari
negara Indonesia. Pada tahun 1994, permintaan dari pelawat
asing terhadap kawasan tersebut membawa kepada penubuhan
perusahaan kraftangan wanita, yang terdiri daripada Keluan dari
15 perkampungan berdekatan. Para wanita dalam perusahaan ini
dinamakan sebagai Persatuan Wanita Pribumi Baram (BIWA), yang
membuat kraftangan untuk dijual kepada para pelancong. Namun
begitu, perusahaan tersebut juga menemui kegagalan akibat
persaingan daripada barangan kraftangan murah dan dijual secara
besar-besaran di pasaran tempatan. Keadaan ini merupakan suatu
petunjuk kepada cabaran-cabaran yang dihadapi oleh UBRA dalam
usaha membangunkan sumber pendapatan yang mampan bagi
ahli-ahlinya. Walaubagaimanapun, beberapa kejayaan telah dicapai
dalam bidang ini.
Manfaat sosioekonomi lain yang ditemui oleh ahli UBRA termasuklah
pembinaan sebuah rumah panjang baru pada tahun 1999 untuk
menempatkan sebanyak 40 buah keluarga, dan penyelenggaraan
berterusan ke atas sebuah jalan yang menghubungkan komuniti
Sungai Keluan.
IMPAK POLISI
UBRA telah memberi cabaran yang berterusan kepada pihak kerajaan
dan syarikat pembalakan dengan membantah dan melaksanakan
sekatan jalanan kepada hutan-hutan berdekatan dalam usaha
menghalang aktiviti pembalakan. Walaupun persatuan ini menemui
kegagalan dalam bantahan-bantahan pada tahun 1980-an dan
hutan milik komuniti telah ditebang secara besar-besaran, mereka
tetap meneruskan usaha mendapatkan pengiktirafan secara rasmi
dan perlindungan kepada tanah adat mereka. Pada tahun 2002,
UBRA telah memohon kepada Kerajaan Negeri untuk mengecualikan
kawasan mereka daripada projek perladangan Kelapa Sawit Long
Lama. Permohonan ini telah diluluskan. Pada hari ini, sebanyak 900
hektar tanah milik UBRA tidak lagi boleh dimasuki oleh Kerajaan
untuk sebarang projek kerana ianya telah diberikan pengecualian
dalam rancangan pembangunan Kerajaan Negeri. Akan tetapi, UBRA
masih meneruskan usaha mereka untuk memastikan perjanjian ini
dihormati.
10

Berkekalan dan Pereplikaan
BERKEKALAN
Sehingga kini, kesinambungan UBRA adalah kerana dedikasi dan
komitmen ahli-ahlinya. Walaupun keahlian persatuan penduduk
adalah secara sukarela, hanya beberapa orang Keluan yang tidak
menyertainya. Ahli membayar yuran keahlian, yang telah membantu
membiayai kos pentadbiran persatuan ini. Walaupun projek-projek
milik UBRA dibantu oleh pembiayaan awal dari luar, aktiviti-aktiviti
yang dilaksanakan sebenarnya wujud sebelum sumbangansumbangan
tersebut dan pada dasarnya dibiayai sendiri.
Bagi projek yang menjana pendapatan, sebahagian daripada
pendapatan ini dibayar kepada dana umum bersama UBRA. Projek
penanaman padi dan pengilangan bersama merupakan projek
yang paling produktif dalam menjana hasil pendapatan, sementara
penjualan kraftangan juga terbukti menjadi salah satu sumber
kewangan yang penting. Kegunaan hasil pendapatan tersebut
adalah telus; sebuah sistem perakaunan telah diwujudkan bagi
memastikan ketelusan.
REPLIKASI
As well as its local success, UBRA has transferred knowledge and
Beserta dengan kejayaan di komuniti Sungai Keluan, UBRA juga
telah memindahkan pengetahuan dan kepakarannya kepada
perkampungan berdekatan. Penukaran pengetahuan merupakan
salah satu aktiviti utama inisiatif ini sejak 2006. Ahli UBRA telah
melatih tiga buah komuniti Penan, termasuklah melawat Long
Belok dan Long Nen, dua buah perkampungan berdekatan, untuk
berkongsi pengalaman dengan menubuhkan tapak semaian
bagi membolehkan permulaan program penghutanan semula di
kawasan-kawasan bekas pembalakan.
Inisiatif di Long Belok bermula pada tahun 2006, apabila komuniti
tersebut membersihkan tanah berhampiran perkampungan mereka
bagi penanaman 200 pokok sagu (Cycas revoluta). Pada tahun 2007,
40 buah keluarga menanam sebanyak 200 biji benih pokok getah
di kawasan laman rumah. Sehingga pertengahan tahun 2007,
Long Belok telah berjaya menanam sebanyak 3,000 pokok spesis
tempatan berhampiran hutan simpan bersama milik mereka di
kawasan Ulu Sungai Belok. Kira-kira 1,000 biji benih pokok dan kirakira
300 pokok sagu masih disimpan di tapak semaian mereka. Pada
tahun 2009, mereka menanam tambahan 1,000 biji benih pokok
kapur (Dryobalanops aromatica). Di Long Nen pula, tujuan komuniti
tersebut adalah untuk mengembalikan kepelbagaian jenis spesis
pokok tempatan, termasuklah beberapa jenis tumbuh-tumbuhan
yang digunakan untuk mengubat yang ditemui dari kawasan hutan
berdekatan. Tapak semaian mereka bermula pada tahun 2008, kini
menyimpan biji benih pokok kapur, meranti dan juga pokok sagu.
Kerjasama yang dinyatakan di atas dilaksanakan bersama Sahabat
Alam Malaysia, sebuah badan bukan kerajaan berpengkalan
berdekatan bandar Marudi. Pada tahun 2008, kedua-dua komuniti
tersebut telah melaksanakan bantahan kepada pencerobohan oleh
syarikat-syarikat pembalakan ke atas hutan simpan bersama milik
mereka. Mereka telah mendirikan penghadang kayu di jalan-jalan
menuju ke hutan-hutan milik mereka, mengakibatkan pengunduran
aktiviti-aktiviti pembalakan dari tanah-tanah milik mereka.
RAKAN KONGSI
Usaha-usaha UBRA telah dibantu oleh pelbagai rakan kongsi
tempatan mahupun antarabangsa. Perkongsian bersama Sahabat
Alam Malaysia (SAM) telah banyak membantu memajukan
perkongsian pengetahuan tempatan dan rantau serta kolaborasi
bersama komunti Pribumi lain-lain yang juga telah memberi kesan
ke atas aktiviti pembalakan dan perladangan. Pengerusi UBRA telah
bekerjasama bersama SAM di pejabat Marudi mereka sejak tahun
1995, dan kini bertugas sebagai koordinator badan-badan bukan
kerajaan di Sarawak. Penggunaan pejabat ini telah membolehkan
UBRA berhubung dengan lebih baik terhadap teknologi komunikasi
dan memulakan kolaborasi bersama kumpulan-kumpulan lain, yang
mana SAM kerapkali memainkan peranan sebagai hos bersama
bengkel kesedaran hak tanah di Uma Bawang Keluan. Komunitikomuniti
yang mendapat faedah daripada bengkel-bengkel SAM
dan UBRA kebanyakannya terletak di Miri, Bintulu dan Kapit. Usaha
kolaborasi UBRA menerusi SAM telah banyak membantu memajukan
usaha dalam hak Pribumi terhadap sumber asli hutan di Sarawak.
Akan tetapi, usaha ini masih memiliki perjalanan yang jauh.
Pada skala antarabangsa pula, UBRA telah mempunyai perkongsian
yang produktif bersama badan bukan kerajaan berasal dari Amerika
Syarikat, The Borneo Project sejak tahun 1991. Perkongsian ini
berpunca daripada hubungan antara University of California,
Berkeley dan komuniti Uma Bawang Keluan. The Borneo Project
telah membantu menyediakan liputan mengenai perjuangan
UBRA dalam menentang aktiviti pembalakan di tanah mereka, dan
sejak itu telah meluaskan lagi liputan bagi komuniti-komuniti lain
dalam Sarawak. Projek tersebut telah membantu UBRA dari segi
menyediakan latihan teknikal, publisiti di peringkat antarabangsa,
dan membantu dalam pengumpulan dana. Organisasi ini tidak lagi
bekerja rapat dengan UBRA, memandangkan UBRA telah terbukti
berjaya menentang pembalakan di hutan milik mereka. The Borneo
Projek kini bekerjasama dan menyokong inisiatif hak tanah orang
Pribumi yang lain, akan tetapi, sumber inspirasi asal bagi usaha
mereka tetap kes Uma Bawang.
Baru-baru ini, UBRA telah mendapat manfaat daripada pembiayaan
dana daripada Program Geran Kecil-Kecilan UNDP GEF. Persatuan
menerima geran sebanyak USD 50,000 pada tahun 2006 dalam
perkongsian bersama WCS Malaysia. Geran ini telah digunakan
untuk mengembangkan projek penghutanan semula UBRA di
Sungai Keluan.
11

RUJUKAN SELANJUTNYA
• Rakaman video Persatuan Penduduk Uma Bawang (Vimeo) http://vimeo.com/27016883
• Evong, J. J., and Amarthalingam, T. 2007. ‘The Story of Ubra and the People of Uma Bawang’, in Osbeck, M., Wojciechowska-Shibuya, M.
(eds.) 2007. Forest Partnerships. Enhancing local livelihoods and protecting the environment in Southeast Asia and the Pacific. IUCN,
Bangkok, Thailand. pp. 26-28. http://cmsdata.iucn.org/downloads/forest_partnership.pdf
Klik pautan imej di bawah untuk membaca lebih banyak kajian kes seperti ini:
Equator Initiative
Environment and Energy Group
United Nations Development Programme (UNDP)
304 East 45th Street, 6th Floor
New York, NY 10017
Tel: +1 646 781 4023
www.equatorinitiative.org
Program Pembangunan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (UNDP) adalah rangkaian pembangunan global Pertubuhan
Bangsa-Bangsa Bersatu, menyokong untuk mengubah dan menghubungkan negara kepada ilmu pengetahuan, pengalaman
dan sumber untuk membantu masyarakat membina kehidupan yang lebih baik.
Inisiatif Khatulistiwa membawa bersama Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB), kerajaan, masyarakat awam, perniagaan
dan organisasi akar umbi untuk mengiktiraf dan memajukan penyelesaian pembangunan tempatan yang mampan untuk masyarakat,
alam sekitar dan komuniti yang berdaya tahan.
© 2012 oleh Inisiatif Khatulistiwa
Hakcipta terpelihara