gamoyenebiTi fizikis safuZvlebi III - ieeetsu
gamoyenebiTi fizikis safuZvlebi III - ieeetsu
gamoyenebiTi fizikis safuZvlebi III - ieeetsu
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>gamoyenebiTi</strong> <strong>fizikis</strong> <strong>safuZvlebi</strong><br />
<strong>III</strong><br />
leqciebis kursi<br />
prof. roman jobava<br />
q. Tbilisi 2010
Sesavali<br />
Tanamedrove fizikaSi cnobilia sami tipis urTierTqmedeba: 1.<br />
gravitaciuli; 2. Zlieri; 3. eleqtromagnituri. am urTierTqmedebis<br />
gamovlena xdeba sxvadasxva sivrcul masStabebSi. kerZod, gravitaciuri<br />
urTierTqmedeba SesamCnevia, Tu urTierTmoqmedi sxeylebidan erTi mainc<br />
aris astronomiuli masStabebis. Zlieri urTierTqmedebis moqmedebis are<br />
SemoisazRvreba atombiurTvis zomebiT (10 -13 sm). mxolod<br />
eleqtromagnituri urTierTqmedeba vlindeba mTeli sisruliT<br />
masStabebSi, romlebSic mimdinareobs Cveni ypveldRiuri cxovreba.<br />
praqtikulad yvela Zala, romelic gansazRvravs fizikur movlenebs Cvens<br />
irgvliv (garda mizidulbis Zalisa) gamowveulia eleqtromagnituri<br />
urTierTqmedebiT.<br />
1. eleqtromagnituri velis zogadi daxasiaTeba<br />
fizikaSi nebismieri movlenis Seswavla emyareba bunebis<br />
materialistur gagebas, romlis Tanaxmadac movlenebi da sagnebi<br />
arseboben imis da miuxedavad, vcdilobT Tu ara Cven maT Seswavlas<br />
movlenebis Seswavla mdgomareobs imaSi, rom SevusabamoT yovel<br />
movlenas garkveuli cneba da davamyaroT sxvadasxva cnebebs Soris<br />
kavSirebi, romlebic asaxaven kavSirebs Sesabamis movlenebs Soris.<br />
eleqtromagnituri movlenebis Seswavlisas Cven vemyarebiT im<br />
cnobebs, romlebsac gvaZlevs cda kerZod, imisaTvis rom SevamCnioT<br />
romelime eleqtromagnituri movlena, Cven unda davafiqsiroT am<br />
movlenis Sedegad miRebuli cvlilebebi, mag., sasinji sxeulebis<br />
gadaadgilebebi maTze garkveuli Sesaswavl movlenasTan dakavSirebuli<br />
Zalebis zemoqmedebis Sedegad.<br />
vTqvaT, gvaqvs romelime А sxeuli, romlis eleqtrul Tvisebebsac<br />
Cven vswavlobT da sasinji sxeulebi a, b, c, … cda gviCvenebs, rom Tu A<br />
sxeulsa da sasinj sxeulebs Soris sruldeba eleqtruli xasiaTis<br />
urTierTqmedeba (mas Cven advilad gavarCevT gravitaciuli an Zlieri<br />
urTierTqmedebisagan), maSin SegviZlia davafiqsiroT sasinj sxeulebze A<br />
sxeulis mxridan moqmedi Zalebi F r a<br />
, F r<br />
b<br />
da a.S. Tu a da b sxeulebs<br />
mimdevrobiT movaTavsebT erTsa da imave wertilSi, xolo Semdeg igive<br />
cdas gavimeorebT sivrcis sxva wertilisaTvis, movnaxavT:<br />
F<br />
F<br />
a<br />
b<br />
F ′<br />
a<br />
=<br />
F′<br />
b<br />
2
amis garda<br />
r r<br />
F a | F<br />
|<br />
b da<br />
a<br />
Fb<br />
r r<br />
F ′ | | ′ . maSasadame, F<br />
a<br />
Fb<br />
sidide koordinatebisagan<br />
damoukidebelia da ganisazRvreba mxolod sasinji sxeulebis TvisebebiT.<br />
sasinj sxeulze moqmedi Zala F r<br />
ki damokidebulia koordinatebze. am<br />
moTxovnebis dakmayofileba SesaZlebelia mxolod maSin, Tu<br />
aq<br />
r r<br />
r<br />
= e E( x,<br />
y z)<br />
, F e E(<br />
x , y z)<br />
F<br />
a a<br />
,<br />
r<br />
= da a.S.<br />
b b<br />
,<br />
e , e a b<br />
, … koordinatebisagan damoukidebelia da axasiaTeben sasinj<br />
r<br />
E x,<br />
y,<br />
z aris Sesaswavli A sxeulis Tvisebebis aRmweri<br />
sxeulebs, xolo ( )<br />
funqcia, misi arseboba dakavSirebulia mxolod A sxeulis arsebobasTan.<br />
E r -veqtoris gaaCnia garkveuli mniSvneloba sivrcis (x,y,z) wertilSi<br />
imisda miuxedavad, moTavsebulia Tu ara iq sasinji sxeuli. amboben rom<br />
A sxeuli Tavis irgvliv qmnis E r -vels. es veli aris obieqturi realoba.<br />
mas eleqtruli veli ewodeba. xolo E r<br />
veqtori warmoadgens eleqtruli<br />
velis daZabulobis veqtors. is ganisazRvreba rogorc erTeulovan<br />
muxtze moqmedi Zala:<br />
r<br />
E<br />
( x,<br />
y,<br />
z)<br />
=<br />
r<br />
F<br />
( x,<br />
y,<br />
z)<br />
e<br />
analogiurad SemoaqvT magnituri velisa da misi daZabulobis<br />
r<br />
H x,<br />
y,<br />
z -is cneba.<br />
veqtoris ( )<br />
eleqtruli da magnituri velebi warmoadgenen erTi movlenis,<br />
eleqtromagnituri velis sxvadasxva saxeebs. es faqti iyo damtkicebuli<br />
eqsperimentalurad. eleqtruli da magnituri velebis arsebobis faqtic<br />
warmoadgens cdis Sedegs. misi dadgena ar moiTxovs eleqtruli Tu<br />
magnituri muxtebis erTmaneTTan urTierTqmedebis konkretuli kanonis<br />
codnas.<br />
2. eleqtruli muxtebis mikroskopuli matareblebi<br />
muxti warmoadgens eleqtromagnituri velis wyaros erTis mxriv da<br />
misi zemoqmedebis obieqts meores mxriv.<br />
muxtebis mikroskopuli matareblebi aris damuxtuli nawilakebi da<br />
ionebi. elementul nawilakebs Soris mxolod ramdenimes gaaCnia<br />
sakmarisad didi sicocxlis xangrZlivoba. esenia eleqtroni, protoni da<br />
maTi antinawilakebi.<br />
eleqtroni warmoadgens elementaruli uaryofiTi muxtis<br />
materialur matarebels<br />
3
−19<br />
e = 1,6021892 ⋅10<br />
kl.<br />
me<br />
= 9,1 ⋅10<br />
−31<br />
kg.<br />
protoni aris dadebiTi elementaruli muxtis materialuri<br />
matarebeli.<br />
klasikur fizikaSi eleqtronsa da protons Tvlian materialur<br />
wertilebad. magram es modeli Sedis winaaRmdegobaSi TviT klasikuri<br />
<strong>fizikis</strong> kanonebTan. dReisaTvis cnobilia, rom protoni ara marto<br />
moculobiTi obieqtia, aramed mis SigniT eleqtroba aris ganawilebuli<br />
garkveuli kanonis mixedviT. eqsperimentalurad iqna Seswavlili<br />
eleqtronebis gabneva protonebze. gabneuli eleqtronebis traeqtoriebi<br />
gansxavdebian im traeqtoriebisagan, romlebsac Cven davinaxavdiT,<br />
protoni rom sferulad simetriulad yofiliyo damuxtuli. muxtis<br />
simkvrivis ganawileba protonis SigniT naCvenebia nax. 1-ze. analogiuri<br />
eqsperimentebidan neitronebisaTvis iqna dadgenili, rom maT gaaCniaT<br />
Sinagani struqtura (nax.2).<br />
4πr 2 ρ<br />
4πr 2 ρ<br />
0 0.5 1 1.5 r⋅10 -15 m<br />
0 0.5 1 1.5 r⋅10 -15 m<br />
nax. 1 nax. 2<br />
neitronis sruli muxti nulis tolia, magram mis SigniT<br />
eleqtroba ganawilebulia araerTgvarovnad.<br />
am Sedegebis axsna Tanamedrove fizikaSi xdeba Semdegnairad:<br />
elementaruli nawilakebi Sedgebian kidev ufro mcire nawilakebisagan –<br />
kvarkebisagan. kvarkebs gaaCniaT danawevrebuli muxtebi. kerZod, protoni<br />
2 2 1<br />
1 1<br />
Sedgeba sami kvarkisagan: + e , + e , − e , neitroni: − e , − e ,<br />
3 3 3<br />
3 3<br />
2<br />
+ e . kvarkebi nawilakebis SigniT moZraoben. am moZraobis Sedegs Cven<br />
3<br />
aRviqvamT rogorc eleqtronis uwyvet da araerTgarovan ganawilebas.<br />
Tavisufal mdgomareobaSi kvarkebi jer-jerobiT ar aris aRmoCenili.<br />
protonis SigniT kvarkebis arseboba pirdapiri eqsperimentebiT ar aris<br />
4
damtkicebuli. amitomac kvarkebis arseboba dReisaTvis warmoadgens<br />
hipoTezas, romlis meSveobiTac SegviZlia garkveuli faqtebis axsna.<br />
3. elementaruli muxti da misi invariantuloba<br />
eleqtruli muxtis diskretulobis Sesaxeb daskvnis gakeTeba<br />
SesaZlebelia m. faradeis mier 1834 w. aRmoCenili eleqtrolizis<br />
kanonebis safuZvelze. magram aseTi daskvna realurad gakeTebuli iyo<br />
mxolod 1881w. helmholcisa da stoneis mier. 1895 wels h. lorencma<br />
SeimuSava eleqtromagnetizmis Teoria, romelic dafuZnebuli iyo<br />
eleqtronebis arsebobaze. elementaruli muxtis ricxviTi mniSvneloba<br />
eleqtrolis kanonebis safuZvelze iyo gamoTvlili Teoriulad, xolo<br />
misi pirdapiri eqsperimentaluri gazomva 1909 w. moaxdina milikenma.<br />
milikenis cdebi. am cdebis sqema mocemulia naxazze. mcire<br />
sferuli nawilakebi moZraoben blant siTxeSi erTgvarovan eleqtrul<br />
velSi. TiToeul nawilakze moqmedebs arqimedis amwevi Zala F r a<br />
, xaxunis<br />
Zala ( F r b, romelic gamoiTvleba stoqsis formuliT), simZimis Zala mg<br />
r<br />
da eleqtruli Zala qE<br />
r , sadac E r<br />
cnobili sididea. yvela Zalis<br />
gamosaxuleba CvenTvis cnobilia, amitomac nawilakis moZraobis kanonebis<br />
safuZvelze Cven davadgenT qE<br />
r Zalis sdides, saidanac gavigebT<br />
nawilakis q muxts.<br />
F r a<br />
qE<br />
r<br />
E r v r<br />
mg<br />
r<br />
nax. 1<br />
F r b<br />
droTa ganmavlobaSi muxti icvleba, rac gavlenas axdens mis<br />
moZraobaze. Tu ganvsazRvravT nawilakis q<br />
1<br />
da q<br />
2<br />
muxtebs drois<br />
sxvadasxva momentebSi, movnaxavT sxvaobas ∆ q = q 2<br />
− q1<br />
. milikenma SeamCnia,<br />
rom ∆q yovelTvis aris erTi da igive sididis e -s jeradi: ∆ q = n e ;<br />
n=±1, ±2,…,<br />
−19<br />
e = 1,6 ⋅10<br />
k.<br />
dadebiTi da uaryofiTiel ementaruli muxtebis toloba.<br />
dReisaTvis didi didi sizustiT cnobilia rom dadebiTi da uaryofiTi<br />
elemntaruli muxtebi erTmaneTis tolia, kerod<br />
5
e<br />
+<br />
− e<br />
e<br />
±<br />
−<br />
≤<br />
10 −21<br />
.<br />
elmentaruli muxtis invariantoba. elementaruli muxtis<br />
invariantoba niSnavs mis damoukidebloba siCqarisagan. sxvadaxva<br />
atomebSi sxvadasxva wreebze moZrav eleqtronebs gaaCniaT sxvadasxva<br />
siCqareebi. am siCqareebze rom yofiliyo damokidebuli eleqtronebis<br />
muxtis sidide. atomebis neitraloba aucileblad dairRveoda.<br />
maqsimaluri siCqareebi, romlebsac aRwevs eleqtronebi atomebSi, 0,5c<br />
tolia, maSasadame swored am siCqarebamde mainc elementaruli muxti<br />
SeiZleba CaiTvalos invariantulad; Tumca ar arsebobs faqtebi, romelTa<br />
mixedviTac muxtis invariantoba dairRveoda ufro maRali<br />
siCqarebisaTvisac.<br />
4. muxtis Senaxvis kanoni<br />
muxtis Senaxvis kanoni: izolirebul sistemaSi sruli eleqtruli muxti,<br />
e.i. dadebiTi da uaryofiTi muxtebis<br />
algebrauli jami mudmivia.<br />
es kanoni damtkicebuli aris mravali eqsperimentiT. amasTan misi<br />
samarTlianoba damtkicebulia ara marto stabiluri nawilakebisaTvis<br />
rogoricaa eleqtronebi da protonebi, aramed Zalze mcire sicocxlis<br />
xangrZlivobis mqone nawilakebisaTvis. garda amisa fotonebis<br />
zemoqmedebis Sedegad vakuumSi SesaZlebelia nawilakebis vakuumidan<br />
“amogleja”, magram amasTan maTi sruli eleqtruli muxti aucileblad<br />
nulis toli iqneba.<br />
e -<br />
fotoni<br />
nax. 1<br />
e +<br />
movaxdinoT muxtis Senaxvis kanonis maTematikuri Cawera:<br />
Caketil sistemaSi<br />
Q = const<br />
(1)<br />
movaxdinoT am eqsperimentaluri faqtis ganzogadeba da davakavSiroT is<br />
muxtis moZraobasTan. Tu sruldeba (1), maSin araCaketil sistemaSi<br />
6
muxtis cvlileba dakavSirebuli iqneba am sistemidan muxtebis<br />
gasvlasTan (an piriqiT, SemosavlasTan). muxtebis mimarTul moZraobas<br />
Cven dens vuwodebT. SemovitanoT muxtisa da denis simkvriveebis cnebebi:<br />
sivrculi muxtis simkvrive:<br />
1 ∆Q<br />
ρ = ∑ei<br />
=<br />
(2)<br />
∆V V ∆V<br />
∆<br />
aq e i<br />
aris elementaruli muxtebi<br />
moculobaSi sruli muxti, xolo<br />
zedapirze, maSin<br />
zedapiruli muxtis simkivrive:<br />
∆ V moculobaSi. sadac ∆ Q aris V<br />
ρ = ρ ρ<br />
+ +<br />
−<br />
. Tu muxti ganawilebulia S<br />
σ<br />
1<br />
= ∑e<br />
∆<br />
i<br />
S ∆ S<br />
∆Q<br />
=<br />
∆S<br />
(4)<br />
da<br />
∫<br />
Q = σdS<br />
S<br />
(5)<br />
eleqtruli denis simkvrive:<br />
r 1<br />
j =<br />
∆V<br />
∑<br />
∆V<br />
e v r<br />
i i<br />
(6)<br />
sadac v r<br />
i<br />
aris e i<br />
nawilakis siCqare.<br />
r<br />
r<br />
r r<br />
j = ρ ρ v anu j = r<br />
j + r<br />
j + −<br />
+<br />
v+<br />
+<br />
−<br />
−<br />
r r<br />
j = ρv<br />
(7)<br />
Tu raime S zedapirSi gadis j r<br />
maSin sruli deni tolia<br />
simkvrivis mqone deni yovel dS ubanSi,<br />
I<br />
=<br />
∫<br />
S<br />
r r<br />
jdS<br />
(8)<br />
7
jdS<br />
warmoadgens r j veqtoris gegmils dS<br />
r mimarTulebaze. am<br />
mimarTulebas Cven ganvsazRvravT rogorc dS ubnis normals.<br />
S<br />
dS<br />
dS<br />
r<br />
r<br />
j<br />
Semotanili cnebebis meSveobiT Cven SeiZleba ganvazogadoT muxtis<br />
Senaxvis kanoni SemTxvevisaTvis, roca S zedapiriT SemosazRvrul V<br />
moculobaSi xdeba sruli muxtis cvlileba. Tu<br />
dS<br />
r -is mimarTulebs Cven<br />
ganvsazRvravT rogorc zedapiris dadebiT normals, maSin zedapirSi<br />
Semavali denis mniSvneloba iqneba uaryofiTi. es deni gamoiwvevs muxtis<br />
raodenobis zrdas V moculobaSi, maSasadame, dQ dt > 0 . aqedan<br />
vRebulobT:<br />
dQ<br />
dt<br />
d<br />
r r<br />
= − I ; ∫ ρ dV = −∫<br />
jdS<br />
dt<br />
V<br />
S<br />
an<br />
∂ρ<br />
∂t<br />
∫ dV = −∫<br />
V<br />
S<br />
r r<br />
jdS<br />
es aris muxtis Senaxvis kanonis integraluri formulireba. imisaTvis,<br />
rom CavweroT es kanoni diferencialur formaSi, saWiroa SemovatanoT<br />
axali cneba.<br />
divergencia<br />
r<br />
divA<br />
=<br />
lim<br />
∆V<br />
→ 0<br />
∫<br />
∆S<br />
r r<br />
A⋅<br />
dS<br />
∆V<br />
∆ S aris usasrulod mcire Caketili zedapiri, romelic moicavs<br />
usasrulod mcire ∆ V moculobas.<br />
veqtorul analizSi mtkicdeba, rom:<br />
r ∂Ax<br />
divA =<br />
∂x<br />
∂Ay<br />
+<br />
∂y<br />
∂Az<br />
+<br />
∂z<br />
8
gausis formula:<br />
∫<br />
V<br />
r r<br />
divAdV =<br />
∫<br />
S<br />
r r<br />
A ⋅ dS<br />
muxtis Senaxvis forma. mextis Senaxvis kanonis integralur formaSi<br />
r r<br />
gausis Teoremis Tanaxmad SevcvaloT ∫ jdS = ∫ divjdV . maSin<br />
S<br />
V<br />
∫<br />
V<br />
∂ρ<br />
dV<br />
∂t<br />
= −<br />
∫<br />
V<br />
r<br />
divjdV<br />
aqedan<br />
∫<br />
V<br />
⎛ ∂ρ<br />
⎜<br />
⎝ ∂t<br />
r⎞<br />
+ divj ⎟dV<br />
⎠<br />
da<br />
∂ρ<br />
r<br />
+ divj = 0<br />
∂t<br />
9