Strumenti didattici Tracce didattiche Analisi critica di uno o più testi ...
Strumenti didattici Tracce didattiche Analisi critica di uno o più testi ...
Strumenti didattici Tracce didattiche Analisi critica di uno o più testi ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
3CICERONEDe officiis,I, 25Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis praecepta teneant: unum, ututilitatem civium sic tueantur, ut quaecumque agunt, ad eam referant obliti commodorumsuorum, alterum, ut totum corpus rei publicae curent, ne, dum partem aliquam tuentur,reliquas deserant. Ut enim tutela, sic procuratio rei publicae adeorum utilitatem, quicommissi sunt, non ad eorum, quibus commissa est, gerenda est. Qui autem parti civiumconsulunt, partem neglegunt, rem perniciosissimam in civitatem inducunt, se<strong>di</strong>tionematque <strong>di</strong>scor<strong>di</strong>am; ex quo evenit, ut alii populares, alii stu<strong>di</strong>osi optimi cuiusque videantur,pauci universorum. Hinc apud Athenienses magnae <strong>di</strong>scor<strong>di</strong>ae, in nostra re publica nonsolum se<strong>di</strong>tiones, sed etiam pestifera bella civilia; quae gravis et fortis civis et in re publica<strong>di</strong>gnus principatu fugiet atque oderit tra-detque se totum rei publicae neque opes autpotentiam consectabitur totamque eam sic tuebitur, ut omnibus consulat. Nec verocriminibus falsis in o<strong>di</strong>um aut invi<strong>di</strong>am quemquam vocabit omninoque ita iustitiaehonestatique adhaerescet, ut, dum ea conservet, quamvis graviter offendat mortemqueoppetat potius, quam deserat illa, quae <strong>di</strong>xi.Inquadramento critico del testoIl termine officium è molto importante nella riflessione latina ed è specchio privilegiato percogliere l’organizzazione della vita romana. Cicerone fa ruotare attorno ad esso unacomplessa trattazione non solo morale, ma anche sociale e politica. Nel trattato De offiicis,composto nel 44 a. C. per il figlio Marco, studente ad Atene, Cicerone cerca nello stoicismomoderato <strong>di</strong> Panezio i fondamenti <strong>di</strong> un progetto ad ampio respiro in<strong>di</strong>rizzato allaformazione <strong>di</strong> una morale della vita quoti<strong>di</strong>ana che consenta all’aristocrazia romana <strong>di</strong>riacquistare il controllo sulla società. Nel I libro l’autore si occupa dell’honestum, della suanatura e delle quattro virtù in cui si riparte: sapienza, giustizia, fortezza d’animo,temperanza.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Cicerone, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sueopere, sud<strong>di</strong>vise per generi letterari (20 righe)L’opera1. Presenta il De officiis nel suo schema compositivo (8 righe)2. Illustra la grandezza <strong>di</strong> tale opera, de<strong>di</strong>cata alle generazioni future, opera chedeclina la dottrina dei doveri cui l’in<strong>di</strong>viduo libero e moralmente integro deveadempiere nei confronti <strong>di</strong> se stesso e dello stato (30 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completa
8Traduzione completaOsservazioni linguistiche qual è il tempo dei verbi prevalente nei primi tre perio<strong>di</strong> e quale nel quarto;spiegare poi il motivo <strong>di</strong> questa scelta da parte dell’autore. in<strong>di</strong>vidua un’anafora e un asindeto e spiegane la funzione espressiva inquesto passo. Raccogli ed elenca tutti i termini che si riferiscono ai seguenti campisemantici:a. politicab. vizic. virtùd. stati d’animoe. giovinezzaf. attività umane, <strong>di</strong>stinguendo quelle decorose da quelle indegne <strong>di</strong> un uomo libero.5.Sallustio, in polemico <strong>di</strong>stacco dalla corruzione del suo tempo, sembrasottolineare la sua ammirazione per il passato anche con l’uso frequente <strong>di</strong> arcaismi: sene ricerchino alcuni.Per riflettere1. Spiega quali novità della storiografia sallustiana rispetto alla tra<strong>di</strong>zione sonoin<strong>di</strong>cate nel testo con l’espressione “carptim, ut quaeque memoria <strong>di</strong>gnavidebantur, praescribere”.(5 righe)2. Tra l’impegno nella vita politica e la ricerca in<strong>di</strong>vidualistica della serenità,Sallustio pensò <strong>di</strong> trovare una via <strong>di</strong> mezzo, quella dell’attività intellettuale,che risultasse comunque utile alla comunità. Citare esempi <strong>di</strong> altri autorilatini che hanno superato la delusione politica de<strong>di</strong>candosi ad attivitàintellettuali.(15 righe)La fragilità della natura umanaBell. Jug. 1-3.Il testo inizia e finisce in traduzione italiana per fornire le coor<strong>di</strong>nate <strong>di</strong> cotesto deiparagrafi da tradurre dal latino:Sono false tutte quelle lamentele degli uomini riguardo alla propria natura, quandoaffermano che essa, fragile e <strong>di</strong> breve durata, è governata <strong>più</strong> dal caso che dalla virtù.Infatti a ben riflettere da una prospettiva opposta, non si potrebbe trovare alcunché <strong>di</strong> <strong>più</strong>importante né <strong>di</strong> <strong>più</strong> prezioso: alla natura umana <strong>più</strong> che la capacità o il tempo viene amancare lo spirito <strong>di</strong> impegno. D'altra parte guida e sovrano della vita dei mortali èl'animo.Qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potensque et clarus est nequefortuna eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare neque
9eripere quoiquam potest. sin captus pravis cupi<strong>di</strong>nibus ad inertiam et voluptates corporispessum datus est, perniciosa lubi<strong>di</strong>ne paulisper usus, ubi per socor<strong>di</strong>am vires tempusingenium <strong>di</strong>ffluxere, naturae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores adnegotia transferunt. quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto stu<strong>di</strong>oaliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa ac perniciosa petunt, neque regerenturmagis quam regerent casus et eo magnitu<strong>di</strong>nis procederent, ubi pro mortalibus gloriaaeterni fierent. nam uti genus hominum conpositum ex corpore et anima est, ita rescunctae stu<strong>di</strong>aque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam secuntur. igiturpraeclara facies, magnae <strong>di</strong>vitiae, ad hoc vis corporis et alia omnia huiusce mo<strong>di</strong> brevi<strong>di</strong>labuntur; at ingeni egregia facinora sicuti anima inmortalia sunt. postremo corporis etfortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et aucta senescunt:animus incorruptus, aeternus, rector humani generis agit atque habet cuncta neque ipsehabetur. quo magis pravitas eorum admiranda est, qui, de<strong>di</strong>ti corporis gau<strong>di</strong>is, per luxumet ignaviam aetatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud innatura mortalium est, incultu atque socor<strong>di</strong>a torpescere sinunt, quom praesertim tammultae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur. Verum ex iismagistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minume mihi hactempestate cupiunda videntur, quoniam neque virtuti honos datur neque illi, quibus perfraudem iis fuit uti, tuti aut eo magis honesti sunt.Infatti guidare la patria o i familiari con il pugno <strong>di</strong> ferro, per quanto si sia in grado<strong>di</strong> farlo e consenta <strong>di</strong> correggere le mancanze, tuttavia è poco opport<strong>uno</strong>, dato chequalsiasi cambiamento <strong>di</strong> stato riporta stragi, esili e ogni altra forma <strong>di</strong> ostilità. Impegnarsidunque inutilmente e cercare nient'altro che o<strong>di</strong>o con estrema fatica è in<strong>di</strong>ce <strong>di</strong> estremafollia, a meno che per caso <strong>uno</strong> non rimanga vittima <strong>di</strong> una passione <strong>di</strong>sonesta e rovinosaquella <strong>di</strong> sacrificare al potere <strong>di</strong> pochi il proprio onore e la propria libertà.Inquadramento critico del testoSallustio analizza gli eventi umani alla luce <strong>di</strong> una forte e sicura visione etica: solo lamiseria morale e la mancanza <strong>di</strong> volontà possono portare l'uomo alla rovina. Purtroppo ildesiderio <strong>di</strong> potere e la <strong>di</strong>sponibilità a perdere la propria <strong>di</strong>gnità sono vizi <strong>di</strong>ffusi efrequenti. Chi guarda con spirito <strong>di</strong> libertà alla vita umana trova che vi sono molte vie <strong>di</strong>onesta affermazione <strong>di</strong> sé, ma la natura dell'uomo è tale per cui sembra impossibile chenon si ripetano a <strong>di</strong>stanza <strong>di</strong> tempo e da parte <strong>di</strong> molti gli stessi errori.In questo passo lo storico romano contrappone un impegno onesto alla tendenza acadere nella trappola dell'ambizione personale e <strong>di</strong>stingue che cosa nella vita è guidatodalla logica del corpo, quin<strong>di</strong> corruttibile, da ciò che è retto dalla logica dello spirito,quin<strong>di</strong> eterno e incorruttibile.Il testoPer saperecomprensione generale:
10Traduzione completaOsservazioni linguistichein<strong>di</strong>vidua: le parole e le espressioni che ritieni abbiano valore chiave nel testo le figure retoriche salienti che riconosci quali contrapposizioni l'Autore istituisce per esplicare il proprio pensiero quali linee <strong>di</strong> pensiero sono riconoscibili <strong>di</strong>etro queste contrapposizioni alcuni connettivi sintattici <strong>di</strong> rilievo, sui quali si regge l'architettura delpasso.Per riflettereSpiega quale valore assumono le riflessioni dell'Autore nel quadro generale della suaattività <strong>di</strong> storico.(15 righe)UNA VITA PER LO STATOBell. Jug. 85, 29-38.Il passo è tratto dal Bellum Iugurthinum <strong>di</strong> Sallustio e presenta la parte conclusiva delvibrante <strong>di</strong>scorso programmatico con cui Mario riven<strong>di</strong>ca <strong>di</strong> fronte al popolo il proprioorgoglio <strong>di</strong> uomo, riaffermando con forza la fierezza dell’homo novus che si è fatto largonel mondo solo grazie ai propri meriti, vero erede del mos maiorum.Non possum fidei causa imagines neque triumphos aut consulatus maiorum meorumostentare, at, si res postulet, hastas, vexillum, phaleras, alia militaria dona, praetereacicatrices advorso corpore. hae sunt meae imagines, haec nobilitas, non here<strong>di</strong>tate relicta,ut illa illis, sed quae ego meis plurumis laboribus et periculis quaesivi. non sunt conpositaverba mea: parvi id facio. ipsa se virtus satis osten<strong>di</strong>t; illis artificio opus est, ut turpia factaoratione tegant. neque litteras Graecas <strong>di</strong><strong>di</strong>ci: parum placebat eas <strong>di</strong>scere, quippe quae advirtutem doctoribus nihil profuerant. at illa multo optuma rei publicae doctus sum:hostem ferire, praesi<strong>di</strong>a agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatemiuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. his egopraeceptis milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter, neque gloriam meam,laborem illorum faciam. hoc est utile, hoc civile imperium. namque quom tute permollitiem agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum, non imperatorem esse. haecatque alia talia maiores vostri faciundo seque remque publicam celebravere. quis nobilitasfreta, ipsa <strong>di</strong>ssimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit et omnis honores non exmerito, sed quasi debitos a vobis repetit.Il testoPer sapere
11comprensione generale:Traduzione completaOsservazioni linguistichein<strong>di</strong>vidua: Quali sono i caratteri salienti dello stile sallustiano presenti nel brano? Quale figura retorica domina nettamente nel <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong> Mario? Nel brano Mario riba<strong>di</strong>sce il valore del merito personale contro il prestigioere<strong>di</strong>tato dagli avi: con quali termini? Quale effetto espressivo ottiene Sallustio me<strong>di</strong>ante l’uso del <strong>di</strong>scorso pronunciatoin prima persona?Per riflettere1. Quale concezione etica e politica emerge dalle parole <strong>di</strong> Mario? (15 righe)2. Perché il Bellum Iugurthinum venne letto come un testo contro la nobilitas? (15righe)Il Bellum Iugurthinum, monografia sallustiana de<strong>di</strong>cata alla guerra combattuta da Romacontro Giugurta (il sovrano usurpatore della Numi<strong>di</strong>a) ha, in realtà, lo scopo <strong>di</strong>presentare una lettura <strong>critica</strong> della situazione sociale e politica della Roma del I secoloa.C.Bell. Jug. 41.Ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium malarum artium paucis ante annisRomae ortus est otio atque abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. namante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rempublicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter civis erat: metushostilis in bonis artibus civitatem retinebat. sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicetea, quae res secundae amant, lascivia atque superbia incessere. ita quod in advorsis rebusoptaverant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. namque coeperenobilitas <strong>di</strong>gnitatem, populus libertatem in lubi<strong>di</strong>nem vortere, sibi quisque ducere trahererapere. ita omnia in duas partis abstracta sunt, res publica, quae me<strong>di</strong>a fuerat, <strong>di</strong>lacerata.ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis vis soluta atque <strong>di</strong>spersa in multitu<strong>di</strong>neminus poterat. paucorum arbitrio belli domique agitabatur; penes eosdem aerariumprovinciae magistratus gloriae triumphique erant; populus militia atque inopia urgebatur;praedas bellicas imperatores cum paucis <strong>di</strong>ripiebant: interea parentes aut parvi liberimilitum, uti quisque potentiori confinis erat, se<strong>di</strong>bus pellebantur. ita cum potentia avaritiasine modo modestiaque invadere, polluere et vastare omnia, nihil pensi neque sanctihabere, quoad semet ipsa praecipitavit. nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt, quiveram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moveri civitas et <strong>di</strong>ssensio civilis quasipermixtio terrae oriri coepit.
12(SALL. Bell. Jug. 41.)Il testoPer saperecomprensione generale:Traduzione completaOsservazioni linguistiche1. in<strong>di</strong>ca la funzione comunicativa (narrativa, descrittiva, argomenattiva…),trascrivendo dal testo gli elemnti linguistici (parole-chiave, connettivi, formeverbali, porzioni <strong>di</strong> testo…) che permettano <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla2. riconosci la struttura prevalente sul piano sintattico (paratassi o ipotassi), in<strong>di</strong>candonel testo una porzione significativa a giustificare la risposta3. evidenzia il campo semantico inerente ai mores, nella contrapposizione tra boni emali: pre<strong>di</strong>sponi una tabella che evidenzi le espressioni semanticamente antitetiche4. in<strong>di</strong>vidua l’infinito narrativo: trascrivi le forme e spiegane la funzione5. in<strong>di</strong>vidua la parola o le parole-chiave e illustrane la specificità rispetto al periodostorico letterario o il genere cui il testo appartienePer riflettereSintetizza il messaggio del brano e argomenta sulla tematica proposta. (15 righe)
13VIRGILIO4° liceoL’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Virgilio, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sueopere, accompagnate da una breve in<strong>di</strong>cazione del loro contenuto (20 righe)L’operaI versi proemiali dell’ Eneide rivestono un’importanza particolare nell’economia dell’operavirgiliana: essi contengono quasi un in<strong>di</strong>ce, una scansione dei momenti essenzialidell’opera, e costituiscono un vero e proprio manifesto letterario. Dopo lo stu<strong>di</strong>omnemonico:1. trascrivili2. analizzali sotto il profilo stilistico-retorico, con i relativi approfon<strong>di</strong>menti.1. LA PARTENZA DI ENEAEneide, 4, 584-606Nel quarto libro Didone è dominata dal sentimento d’amore, che la condurrà a compiere ilsuo tragico destino, secondo un modello <strong>di</strong> trage<strong>di</strong>a euripidea, modello rielaborato congran<strong>di</strong>ssima abilità poetica da Virgilio.Et iam prima nouo spargebat lumine terrasTithoni croceum linquens Aurora cubile.regina e speculis ut primam albescere lucemui<strong>di</strong>t et aequatis classem procedere uelis,litoraque et uacuos sensit sine remige portus,terque quaterque manu pectus percussa decorumflauentisque abscissa comas 'pro Iuppiter! ibithic,' ait 'et nostris inluserit aduena regnis?non arma expe<strong>di</strong>ent totaque ex urbe sequentur,<strong>di</strong>ripientque rates alii naualibus? ite,ferte citi flammas, date tela, impellite remos!quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,quem secum patrios aiunt portare penatis,quem subiisse umeris confectum aetate parentem!non potui abreptum <strong>di</strong>uellere corpus et un<strong>di</strong>sspargere? non socios, non ipsum absumere ferroAscanium patriisque epulandum ponere mensis?uerum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset:quem metui moritura? faces in castra tulissemimplessemque foros flammis natumque patremquecum genere exstinxem, memet super ipsa de<strong>di</strong>ssem.
14Il testoPer saperecomprensione generale Traduzione guidata completa Osservazioni linguistiche:1. Cosa significa il termine cubile? Esistono altri sinonimi latini del termine? Incaso <strong>di</strong> risposta affermativa, con quali <strong>di</strong>fferenze semantiche?2. Qual è il corrispondente greco dell’Aurora? Ricor<strong>di</strong> il mito <strong>di</strong> Aurora eTitone? Ricor<strong>di</strong> un tipico “attributo” con cui ella viene presentata?3. Conosci sinonimi latini del termine specula? In quale registro linguisticoviene adoperato questo sostantivo?4. A chi si riferisce l’aggettivo vacuos?5. Infelix rappresenta una delle parole chiave del linguaggio virgiliano. Qual è ilsuo significato semantico? Come lo tradurresti? Motiva la tua risposta.6. Al v. 589 è ripetuta <strong>più</strong> volte una figura retorica, quale? La struttura <strong>di</strong>questo verso sembra riprodurre un gesto <strong>di</strong> Didone, quale?7. Cos’è flaventis comas (da un punto <strong>di</strong> vista morfologico)?8. Ait ha il significato <strong>di</strong> “<strong>di</strong>re”. Riporta altri sinonimi latini del terminein<strong>di</strong>cando anche le <strong>di</strong>fferenze semantiche e i registri linguistici in cui essivengono adoperati.9. Il ripetersi <strong>di</strong> interrogative <strong>di</strong>rette riprende i moduli strutturali e stilistici <strong>di</strong>un genere letterario, quale?10. Che cosa sono le facta impia?Per riflettere1. Nei vv. 600-602 Didone fa riferimento ad alcuni episo<strong>di</strong> della mitologiagreca; sapresti spiegarne qualc<strong>uno</strong>? (15 righe)2. Come morirà Didone? (5 righe)3. La partenza <strong>di</strong> Enea, voluta da un destino immutabile, lascia trasparire laconcezione virgiliana della storia, quale? (10 righe)
15AUTORITRATTO E RITRATTO : LA FUNZIONE POLITICA DELL’IMMAGINE DIAUGUSTO5° liceo[1] Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, perquem rem publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vin<strong>di</strong>cavi. [Ob quae]senatus decretis honorificis in or<strong>di</strong>nem suum me adlegit, C. Pansa et A. Hirtio consulibus,consularem locum sententiae <strong>di</strong>cendae tribuens, et imperium mihi de<strong>di</strong>t. Res publica nequid detrimenti caperet, me propraetore simul cum consulibus providere iussit. Populusautem eodem anno me consulem, cum cos. uterque bello ceci<strong>di</strong>sset, et triumvirum reipublicae constituendae creavit.[2] Qui parentem meum trucidaverunt, eos in exilium expuli iu<strong>di</strong>ciis legitimis ultus eorumfacinus, et postea bellum inferentis rei publicae vici bis acie.[3] Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum saepe gessi victorqueomnibus veniam petentibus civibus peperci. Externasgentes, quibus tuto ignosci potuit,conservare quam excidere malui. Millia civium Romanorum sub sacramento meo fueruntcirciter quingenta. Ex quibus deduxi in colonias aut remisi in municipia sua stipen<strong>di</strong>semeritis millia aliquanto plura quam trecenta et iis omnibus agros adsignavi aut pecuniampro praemis militiae de<strong>di</strong>. Naves cepi sescentas praeter eas, si quae minores quamtriremes fuerunt.[34] In consulatu sexto et septimo, postquam bella civilia exstinxeram, per consensumuniversorum potitus rerum omnium, rem publicam ex mea potestate in senatus populiqueRomani arbitrium transtuli. Quo pro merito meo senatus consulto Augustus appellatussum et laureis postes ae<strong>di</strong>um mearum vestiti publice coronaque civica super ianuammeam fixa est et clupeus aureus in curia Iulia positus, quem mihi senatum populumqueRomanum dare virtutis clementiaeque et iustitiae et pietatis caussa testatum est per eiusclupei inscriptionem. Post id tempus auctoritate omnibus praestiti, potestatis autem nihiloamplius habui quam ceteri qui mihi quoque in magistratu conlegae fuerunt.[35] Tertium decimum consulatum cum gerebam, senatus et equester ordo populusqueRomanus universus appellavit me patrem patriae, idque in vestibulo ae<strong>di</strong>um mearuminscribendum et in curia Iulia et in foro Aug. sub quadrigis quae mihi ex s.c. positae suntcensuit. Cum scripsi haec annum agebam septuagensumum sextum. (Res Gestae DiviAugusti)Inquadramento critico del testoI capitoli proposti sono tratti dalle Res Gestae, opera che vuole fornire una sorta <strong>di</strong>“interpretazione autentica” della figura e dell’opera <strong>di</strong> Augusto in un momento in cuialcune tappe della sua carriera e alcune caratteristiche del suo governo sarebbero potuterisultare molto <strong>di</strong>scutibili: da qui l’esigenza <strong>di</strong> <strong>uno</strong> stile solenne e asciutto che conferisceun tono ufficiale e inappellabile.L’operaPresenta le Res Gestae Divi Augusti come scelta <strong>di</strong> una politica della memoria. (20 righe)
16[9] Multus hinc ipso de Augusto sermo, plerisque vana mirantibus, quod idem <strong>di</strong>esaccepti quondam imperii princeps et vitae supremus, quod Nolae in domo et cubiculo inquo pater eius Octavius vitam finivisset. numerus etiam consulatuum celebrabatur, quoValerium Corvum et C. Marium simul aequaverat, continuata per septem et triginta annostribunicia potestas, nomen imperatoris semel atque viciens partum aliaque honorummutiplicata aut nova. at apud prudentes vita eius varie extollebatur arguebaturve. hipietate erga parentem et necessitu<strong>di</strong>ne rei publicae, in qua nullus tunc legibus locus, adarma civilia actum, quae neque parari possent neque haberi per bonas artes. multaAntonio, dum interfectores patris ulcisceretur, multa Lepido concessisse. postquam hicsocor<strong>di</strong>a senuerit, ille per libi<strong>di</strong>nes pessum datus sit, non aliud <strong>di</strong>scordantis patriaereme<strong>di</strong>um fuisse quam [ut] ab <strong>uno</strong> regeretur. non regno tamen neque <strong>di</strong>ctatura, sedprincipis nomine constitutam rem publicam; mari Oceano aut amnibus longinquissaeptum imperium; legiones, provincias, classes, cuncta inter se conexa; ius apud cives,modestiam apud socios; urbem ipsam magnificio ornatu; pauca admodum vi tractata quoceteris quies esset.[10] Dicebatur contra: pietatem erga parentem et tempora rei publicae obtentui sumpta:ceterum cupi<strong>di</strong>ne dominan<strong>di</strong> concitos per largitionem veteranos, paratum ab adulescenteprivato exercitum, corruptas consulis legiones, simulatam Pompeianarum gratiampartium; mox ubi decreto patrum fasces et ius praetoris invaserit, caesis Hirtio et Pansa,sive hostis illos, seu Pansam venenum vulneri adfusum, sui milites Hirtium et machinatordoli Caesar abstulerat, utriusque copias occupavisse; extortum invito senatu consulatum,armaque quae in Antonium acceperit contra rem publicam versa; proscriptionem civium,<strong>di</strong>visiones agrorum ne ipsis quidem qui fecere laudatas. sane Cassii et Brutorum exituspaternis inimicitiis datos, quamquam fas sit privata o<strong>di</strong>a publicis utilitatibus remittere: sedPompeium imagine pacis, sed Lepidum specie amicitiae deceptos; post Antonium,Tarentino Brun<strong>di</strong>sinoque foedere et nuptiis sororis inlectum, subdolae adfinitatis poenasmorte exsolvisse. pacem sine dubio post haec, verum cruentam. (Tacito, Annales)Inquadramento critico del testoNel I libro degli Annales, Tacito delinea sinteticamente l’opera <strong>di</strong> Augusto e alla fine,omettendo quasi del tutto la descrizione della sontuosa cerimonia funebre conclusasi conla proclamazione a Divus, riferisce le voci <strong>di</strong> consenso e <strong>di</strong> <strong>di</strong>ssenso espresse sull’opera delprinceps .L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Tacito, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sue opere(15 righe)L’operaPresenta gli Annales, in<strong>di</strong>cando chiaramente la posizione <strong>di</strong> Tacito nei confronti del potere,come si può dedurre dal proemio dell’opera e non solo. (20 righe)
17_[79] Forma fuit eximia et per omnes aetatis gradus venustissima, quamquam et omnislenocinii neglegens; in capite comendo tam incuriosus, ut raptim compluribus simultonsoribus operam daret ac modo tonderet modo raderet barbam eoque ipso tempore autlegeret aliquid aut etiam scriberet. Vultu erat vel in sermone vel tacitus adeo tranquilloserenoque, ut quidam e primoribus Galliarum confessus sit inter suos, eo se inhibitum acremollitum quo minus, ut destinarat, in transitu Alpium per simulationem conloquiipropius admissus in praecipitium propelleret. Oculos habuit claros ac nitidos, quibusetiam existimari volebat inesse quiddam <strong>di</strong>vini vigoris, gaudebatque, si qui sibi acriuscontuenti quasi ad fulgorem solis vultum summitteret; sed in senecta sinistro minus vi<strong>di</strong>t;dentes raros et exiguos et scabros; capillum leviter inflexum et subflavum; superciliaconiuncta; me<strong>di</strong>ocres aures; nasum et a summo eminentiorem et ab imo deductiorem;colorem inter aquilum can<strong>di</strong>dumque; staturam brevem—quam tamen Iulius Marathuslibertus et a memoria eius quinque pedum et dodrantis fuisse tra<strong>di</strong>t,—sed quaecommo<strong>di</strong>tate et aequitate membrorum occuleretur, ut non nisi ex comparatione astantisalicuius procerioris intellegi posset. (Svetonio, Vita Augusti)Inquadramento critico del testoIl paragrafo presenta il ritratto fisico <strong>di</strong> Augusto come ce lo tramanda Svetonio nel De vitaCaesarum: l’autore riporta anche aneddoti e particolari minuti, che delineano un ritrattovivo, con accenni al lato psicologico. Emerge, ad esempio, dagli aggettivi riferiti allosguardo la volontà <strong>di</strong> descrivere un’immagine rassicurante del princeps, dotato <strong>di</strong> forza,sicurezza e limpidezza interiore.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Svetonio, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sueopere (10 righe)L’operaPresenta il De vita Caesarum, facendo riferimento al genere biografico dell’opera. (20 righe)[II, 89, 2-4] Nihil deinde optare a <strong>di</strong>is homines, nihil <strong>di</strong>i hominibus praestare possunt, nihiluoto concipi, nihil felicitate consummari quod non Augustus post re<strong>di</strong>tum in Vrbem reipublicae populoque Romano terrarumque orbi repraesentauerit. Finita uicesimo annobella ciuilia, sepulta externa, reuocata pax, sopitus ubique armorum furor, restituta uislegibus, iu<strong>di</strong>ciis auctoritas, senatui maiestas, imperium magistratuum ad pristinumredactum modum; tantummodo octo praetoribus adlecti duo. Prisca illa et antiqua reipublicae forma reuocata, re<strong>di</strong>it cultus agris, sacris honos, securitas hominibus, certa cuiquererum suarum possessio; leges emendatae utiliter, latae salubriter, senatus sine asperitatenec sine seueritate lectus. Principes uiri, triumphisque et amplissimis honoribus functi,adhortatu principis ad ornandam Vrbem illecti sunt. Consulatus tantummodo usque ad
18undecimum, quem continuaret Caesar, cum saepe obnitens repugnasset, impetrare potuit:nam <strong>di</strong>ctaturam quam pertinaciter ei deferebat populus, tam constanter repulit.(Velleio Patercolo, Historiae)Inquadramento critico del testoVelleio Patercolo esprime un giu<strong>di</strong>zio estremamente positivo su Augusto, avvalendosi <strong>di</strong>termini elogiativi. E’ utile ricordare che l’autore aveva intrapreso la carriera militare sottoAugusto, che dopo interminabili anni <strong>di</strong> sanguinose guerre civili aveva portato molticitta<strong>di</strong>ni romani a sperare, anche a costo della libertà, nella pace.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Velleio Patercolo, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita ealla sua opera (5 righe)L’opera1. Presenta le Historiae, in<strong>di</strong>cando chiaramente la posizione <strong>di</strong> Velleio Patercolo neiconfronti del potere. (20 righe)2. Delinea la <strong>di</strong>versa impostazione tra storiografia filoimperiale e storiografiasenatoria (30 righe)Nota poetica:già nel 20 a.C. Orazio scriveva:ne tamen ignores, quo sit Romana loco res:Cantaber Agrippae, Clau<strong>di</strong> virtute NeronisArmenius ceci<strong>di</strong>t; ius imperiumque PhraatesCaesaris accepit genibus minor; aurea frugesItaliae pleno defu<strong>di</strong>t Copia cornu. (Epistularum I, 12 vv.25-29)Traduzione: “desidero, tuttavia, aggiornarti sulle novità politiche romane:il valore <strong>di</strong>Agrippa e Clau<strong>di</strong>o Nerone hanno piegato alla resa sia Cantabri sia Armeni; con lagenuflessione Fraate ha accettato il potere <strong>di</strong> Cesare; l’Abbondanza, aurea, dal suo cornoricolmo ha riversato sull’Italia messi (auree).”Note esplicative: 1)Fraate, sovrano dei Parti, nel 20 a.C. riconsegnò ad Augusto le insegnestrappate a Crasso, che era stato sconfitto a Carre nel 55 a.C. 2) la prosperità agricola, cheseguiva a due anni <strong>di</strong> grave carestia (proprio nel 22 a.C. Augusto, lasciata la caricaconsolare, aveva assunto la cura annonae, cioè la responsabilità della pubblica fornitura <strong>di</strong>grano), consacrò l’immagine <strong>di</strong> Augusto.
1) Augusto <strong>di</strong> Prima Porta (Musei Vaticani)19
2) Augusto <strong>di</strong> via Labicana (Museo Nazionale Romano)20
21I <strong>testi</strong>Per saperecomprensione generale1. traduzione completa dei <strong>testi</strong> proposti2. analisi lessicale: seleziona le parole-chiave e analizza il lessico politico utilizzato, alfine <strong>di</strong> evidenziare la funzione <strong>di</strong> propaganda o <strong>di</strong> denuncia nella legittimazionedel potere e nella nuova forma <strong>di</strong> governo introdotta da Augusto (20 righe) . [peresempio: campo semantico del potere, campo semantico dell’inganno (Tacito),aspetti psicologici del ritratto <strong>di</strong> Svetonio, la propaganda, l’uso della terminologiapolitica della res publica e il riferimento ai valori tra<strong>di</strong>zionali.]3. <strong>Analisi</strong> del testo iconografico: commenta gli aspetti simbolici e i modelli culturali <strong>di</strong>entrambe le statue, analizzando posizione, abbigliamento, tratti fisionomici inriferimento alla tra<strong>di</strong>zione artistica greco-romana.(20 righe) . [per esempio:sull’immagine: ritratto fisiognomico vs. ritratto tipologico, ritrattistica romana eculto degli antenati, modelli greci e reinterpretazione romana, confronto col ritratto<strong>di</strong> Svetonio, la lorica e gli altri simboli <strong>di</strong> richiamo agli dei, la posizionedell’imperator (adlocutio) e quella del pontifex (velato capite), l’espressione delvolto, l’aspetto fisico veicolo del carisma.]Per riflettereMettendo a confronto i <strong>testi</strong> proposti <strong>di</strong>scuti il valore politico del ritratto <strong>di</strong> Augusto, sianell’uso che egli ne fece intenzionalmente, sia nell’aspetto della ricezione <strong>di</strong>contemporanei e posteri. (30 righe)
22ORAZIO4° liceoOrazio ricostruisce la sua formazione culturale, riflette sul suo impegno politico e affermala sua autonomia <strong>di</strong> pensieroORAZIO, Ep. 2, 2, 41- 66.Nel testo proposto, scelto dalla seconda epistola de<strong>di</strong>cata a Floro, Orazio offre interessanticenni autobiografici, a cui si attinge per tracciare la storia della sua formazione culturale,dei primi tentativi poetici e della sua sfortunata esperienza militare.Romae nutriri mihi contigit atque doceri,iratus Grais quantum nocuisset Achilles.a<strong>di</strong>ecere bonae paulo plus artis Athenae,scilicet ut vellem curvo <strong>di</strong>noscere rectumatque inter silvas Academi quaerere verum.dura sed emovere loco me tempora gratocivilisque rudem belli tulit aestus in armaCaesaris Augusti non responsura lacertis.unde simul primum me <strong>di</strong>misere Philippi,decisis humilem pinnis inopemque paterniet laris et fun<strong>di</strong> paupertas inpulit audaxut versus facerem; sed quod non desit habentemquae poterunt umquam satis expurgare cicutae,ni melius dormire putem quam scribere versus?singula de nobis anni praedantur euntes:eripuere iocos, venerem, convivia, ludum;tendunt extorquere poemata: quid faciam vis?denique non omnes eadem mirantur amantque:carmine tu gaudes, hic delectatur iambis,ille Bioneis sermonibus et sale nigro.tres mihi convivae prope <strong>di</strong>ssentire videnturposcentes vario multum <strong>di</strong>versa palato:quid dem? quid non dem? renuis quod tu, iubet alter;quod petis, id sane est invisum acidumque duobus.praeter cetera me Romaene poemata censes oscribere posse inter tot curas totque labores?L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Orazio, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sueopere, accompagnate da una breve in<strong>di</strong>cazione del loro contenuto (15 righe)L’opera1. Presenta le Epistole nel loro schema compositivo (10 righe)
232. Spiega perché le Epistole oraziane siano un’opera matura per tono, forma, misura,eleganza fino a raggiungere la perfezione letteraria declinata in ogni sua sfumaturastilistica (20 righe)Il testoPer saperecomprensione generale Traduzione guidata completa Osservazioni lessicali1) In<strong>di</strong>vidua gli elementi linguistici che permettono <strong>di</strong> riconoscere la funzionecomunicativa (espressiva, persuasiva, informativa, fatica, metalinguistica,poetica), isolando nel testo alcuni elementi che la definiscono.2) In<strong>di</strong>vidua le figure <strong>di</strong> iperbato e anastrofe e le metafore che caratterizzano illinguaggio poetico; interpretarne l’efficacia sul piano connotativo e stilistico.Per riflettere1) Sintetizza l’argomento dei versi proposti (5 righe)2) Quali sono i sentimenti che Orazio esprime nei confronti <strong>di</strong> Roma e <strong>di</strong> Atene. (10righe)3) In<strong>di</strong>vidua nel brano, costruito su una prospettiva narrativa passata, l’espressioneo le espressioni che alludono a eventi futuri rispetto al tempo della narrazione.(8righe)4) Orazio parla <strong>di</strong> dura tempora: a quali fatti storici allude? (8 righe)5) Quale valore Orazio assegna alla poesia in questo passo? (10 righe)6) In altri <strong>testi</strong> Orazio esprime altre e <strong>di</strong>verse concezioni della poesia? (20 righe)ORAZIO, Epod. 16, 38- 66L’epodo 16 esprime l’angoscia del poeta <strong>di</strong> fronte alle guerre civili e l’ansia per il<strong>di</strong>ffondersi dell’o<strong>di</strong>o tra i concitta<strong>di</strong>ni e sembra prospettare la definitiva rovina della patria“che non potendo essere <strong>di</strong>strutta da nemici esterni, sarà annientata dalla generazionemaledetta dei suoi abitanti”. Come spesso succede nella comunicazione letteraria,l’angoscia del poeta <strong>di</strong> fronte alla realtà <strong>di</strong> una storia sciagurata si manifesta come istanza<strong>di</strong> fuga ed evasione verso l’utopia. Il poeta immagina <strong>di</strong> partecipare ad una idealeassemblea <strong>di</strong> citta<strong>di</strong>ni che vengono invitati ad abbandonare la patria al suo destino <strong>di</strong>rovina e <strong>di</strong> morte.vos, quibus est virtus, muliebrem tollite luctum,Etrusca praeter et volate litora.nos manet Oceanus circumvagus: arva beatapetamus, arva <strong>di</strong>vites et insulas,red<strong>di</strong>t ubi cererem tellus inarata quotanniset inputata floret usque vinea,germinat et numquam fallentis termes olivaesuamque pulla ficus ornat arborem,mella cava manant ex ilice, montibus altis
24levis crepante lympha desilit pede.illic iniussae veniunt ad mulctra capellaerefertque tenta grex amicus ubera,nec vespertinus circumgemit ursus ovilenec intumescit alta viperis humus;nulla nocent pecori contagia, nullius astrigregem aestuosa torret inpotentia.pluraque felices mirabimur, ut neque largisaquosus Eurus arva radat imbribus,pinguia nec siccis urantur semina glaebis,utrumque rege temperante caelitum.non huc Argoo conten<strong>di</strong>t remige pinusneque inpu<strong>di</strong>ca Colchis intulit pedem;non huc Sidonii torserunt cornua nautae,laboriosa nec cohors Ulixei.Iuppiter illa piae secrevit litora genti,ut inquinavit aere tempus aureum,aere, dehinc ferro duravit saecula, quorumpiis secunda vate me datur fuga.L’opera1. Presenta gli Epo<strong>di</strong> nel loro schema compositivo con i relativi modelli (10 righe)2. Spiega perché gli Epo<strong>di</strong> oraziani siano un’opera giovanile dell’eccesso in cuis’intravede il poeta della misura (10 righe)Il testoPer saperecomprensione generale Traduzione guidata completa Osservazioni linguistiche:1) Interpreta la massiccia presenza <strong>di</strong> negazioni.(5 righe)2) In<strong>di</strong>vidua tutti gli elementi linguistici, verbali e nominali, che consentono <strong>di</strong>riconoscere la situazione comunicativa..3) Nel v.66 analizza l’espressione vate me dal punto <strong>di</strong> vista sintattico.Per riflettere1) Nel testo compaiono la Argoo pinus e l’impu<strong>di</strong>ca Colchis: in<strong>di</strong>ca brevemente aquale tra<strong>di</strong>zione mitologica allude il poeta. (8 righe)2) In<strong>di</strong>ca quale importantissimo significato abbia l’espressione vate me del v.66 inrapporto alla funzione che Orazio attribuisce qui alla poesia.(8 righe)3) Il testo propone una rilettura del mito delle età che si definisce con particolareampiezza nel topos del locus amoenus: quali ne sono gli elementi costitutivi e in
25quale relazione stanno con lo stesso tema presente in altri autori a te noti.(20righe)ORAZIO, Ep. 1, 7, 1- 31Questa epistola, in<strong>di</strong>rizzata a Mecenate, contiene interessanti cenni autobiografici, daiquali si ricava il rapporto affettuoso con il destinatario ma anche, nello stesso momento, ladeterminazione del poeta, deciso a mantenere la sua autonomia nei confronti delbenefattore.Quinque <strong>di</strong>es tibi pollicitus me rure futurumSextilem totum mendax desideror. atquisi me vivere vis sanum recteque valentem,quam mihi das aegro, dabis aegrotare timenti,Maecenas, veniam, dum ficus prima calorque<strong>di</strong>ssignatorem decorat lictoribus atris,dum pueris omnis pater et matercula palletofficiosaque sedulitas et opella forensisadducit febris et testamenta resignat.quodsi bruma nives Albanis inlinet agris,ad mare descendet vates tuus et sibi parcetcontractusque leget: te, dulcis amice, revisetcum Zephyris, si concedes, et hirun<strong>di</strong>ne prima.non quo more piris vesci Calaber iubet hospestu me fecisti locupletem: 'vescere sodes.''iam satis est.' 'at tu, quantum vis, tolle.' 'benigne.''non invisa feres pueris munuscula parvis.''tam teneor dono, quam si <strong>di</strong>mittar onustus.''ut libet: haec porcis ho<strong>di</strong>e comedenda relinques.'pro<strong>di</strong>gus et stultus donat quae spernit et o<strong>di</strong>t:haec seges ingratos tulit et feret omnibus annis.vir bonus et sapiens <strong>di</strong>gnis ait esse paratus,nec tamen ignorat, quid <strong>di</strong>stent aera lupinis:<strong>di</strong>gnum praestabo me etiam pro laude merentis.quodsi me noles usquam <strong>di</strong>scedere, reddesforte latus, nigros angusta fronte capillos,reddes dulce loqui, reddes ridere decorum etinter vina fugam Cinarae maerere protervae.forte per angustam tenuis vulpecula rimamrepserat in cumeram frumenti, pastaque rursusire foras pleno tendebat corpore frustra.Il testoPer saperecomprensione generale
26Traduzione guidata completaOsservazioni linguistiche:1. sud<strong>di</strong>vi<strong>di</strong> il testo in parti riconoscibili sulla base delle funzioni linguistiche.2. Che tipo <strong>di</strong> proposizione è me.. futurum?3. Qual è il significato che Orazio attribuisce al locupletem del v.15?4. Che valore hanno le interrogative dei vv. 15- 18?Per riflettere1) Sintetizza gli effetti che le stagioni hanno su uomini, animali enatura.(10 righe)2) Riconosci nel testo la contrapposizione città/ campagna e in<strong>di</strong>ca lapresenza <strong>di</strong> questo tema in altri autori noti.(15 righe)3) In<strong>di</strong>vidua l’importante problema che Orazio affronta nel suo <strong>di</strong>alogo a<strong>di</strong>stanza con Mecenate e definiscilo anche in rapporto ad altriintellettuali.(20 righe)
27LIVIO4°liceoDISCORSO DI CAMILLO AGLI ARDEATI'Ardeates' inquit, 'ueteres amici, noui etiam ciues mei, quando et uestrum beneficium itatulit et fortuna hoc eguit mea, nemo uestrum con<strong>di</strong>cionis meae oblitum me huc processisseputet; sed res ac periculum commune cogit quod quisque possit in re trepida praesi<strong>di</strong>i inme<strong>di</strong>um conferre. et quando ego uobis pro tantis uestris in me meritis gratiam referam, sinunc cessauero? aut ubi usus erit mei uobis, si in bello non fuerit? hac arte in patria steti etinuictus bello, in pace ab ingratis ciuibus pulsus sum. uobis autem, Ardeates, fortunaoblata est et pro tantis populi Romani pristinis beneficiis quanta ipsi et pro tantis populiRomani pristinis beneficiis quanta ipsi meministis –nec enim exprobranda ea apudmemores sunt– gratiae referendae et huic urbi decus ingens belli ex hoste communiparien<strong>di</strong>. qui effuso agmine aduentant gens est cui natura corpora animosque magnamagis quam firma dederit; eo in certamen omne plus terroris quam uirium ferunt.argumento sit clades Romana. patentem cepere urbem: ex arce Capitolioque iis exiguaresistitur manu: iam obsi<strong>di</strong>onis tae<strong>di</strong>o uicti abscedunt uagique per agros palantur. cibouinoque raptim hausto repleti, ubi nox adpetit, prope riuos aquarum sine munimento, sinestationibus ac custo<strong>di</strong>is passim ferarum ritu sternuntur, nunc ab secun<strong>di</strong>s rebus magisetiam solito incauti. si uobis in animo est tueri moenia uestra nec pati haec omnia Galliamfieri, prima uigilia capite arma frequentes, me sequimini ad caedem, non ad pugnam. nisiuinctos somno uelut pecudes trucidandos tra<strong>di</strong>dero, non recuso eundem Ardeae rerummearum exitum quem Romae habui'.Inquadramento critico del testoIl passo è tratto dal libro V, cap.44, dell’opera <strong>di</strong> Livio (59 – 17 a.C.) Ab Urbe Con<strong>di</strong>ta. Nellaprima Decade dell’opera Livio narra le vicende <strong>più</strong> antiche della storia romana ponendol’accento sulla grandezza del popolo romano, della quale in<strong>di</strong>vidua le cause nella suasanità morale e nella “virtus” anche <strong>di</strong> singoli in<strong>di</strong>vidui, che propone come exempla.In questo passo è riportato il <strong>di</strong>scorso che Camillo rivolge agli abitanti <strong>di</strong> Ardea, città nellaquale si trova per essere stato ingiustamente esiliato dai Romani. Egli cerca, con abiliargomentazioni retoriche, <strong>di</strong> convincerli a soccorrere Roma occupata dai Galli (390 a.C.).L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Livio, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alla sua opera,accompagnata da un’in<strong>di</strong>cazione precisa dei libri pervenutici (20 righe)L’opera
281. delinea il genere letterario della storiografia romana (10 righe)2. in<strong>di</strong>ca le fonti e descrivi l’uso delle fonti da parte dell’autore (10 righe)3. spiega il motivo per cui Livio riferisce i <strong>di</strong>scorsi tenuti nelle singole occasioni daipolitici e militari <strong>di</strong> rilievo (10 righe)Il testoPer saperecomprensione generale:traduzione completaosservazioni linguistiche:1) Di quali argomentazioni si serve Camillo per persuadere gli Ardeati? Si faccianoprecisi riferimenti testuali.2) Con quali termini e/o espressioni vengono descritti la natura e il comportamento deinemici? (soffermati in particolare sulle forme comparative e sui paragoni istituitidall’autore)3) Attraverso quali forme verbali si esprime la richiesta finale <strong>di</strong> Camillo agli Ardeati?4) Quale funzione ha l’uso delle espressioni iperboliche “ haec omnia Galliam fieri” e “adcaedem…” nella parte finale del brano?5) In<strong>di</strong>vidua i perio<strong>di</strong> ipotetici presenti nel testo e metti in risalto la funzione espressiva.Per riflettere:Partendo dall’esaltazione della virtus <strong>di</strong> Camillo (si veda in particolare l’ultimo periodo),argomenta sull’interpretazione moralistica della storia e sull’intento etico-pedagogicodell’opera liviana. (20 righe).
29SENECA5°liceoL’autore1. Sintetizza il profilo <strong>di</strong> Seneca in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e allesue opere in prosa (20 righe)2. Analizza il rapporto <strong>di</strong> Seneca intellettuale con il potere politico attraverso la<strong>di</strong>samina delle sue opere (30 righe).L’operaPresenta il De ira nel suo schema compositivo e il genere letterario del <strong>di</strong>alogo (10righe)Inutilità dell’ira?De ira, 1, 9Deinde nihil habet in se utile nec acuit animum ad res bellicas; numquam enim uirtus uitioa<strong>di</strong>uuanda est se contenta. Quotiens impetu opus est, non irascitur sed exsurgit et inquantum putauit opus esse concitatur remittiturque, non aliter quam quae tormentisexprimuntur tela in potestate mittentis sunt in quantum torqueantur. 'Ira' inquitAristoteles 'necessaria est, nec quicquam sine illa expugnari potest, nisi illa inplet animumet spiritum accen<strong>di</strong>t; utendum autem illa est non ut duce sed ut milite.'Quod est falsum; nam si exau<strong>di</strong>t rationem sequiturque qua ducitur, iam non est ira, cuiusproprium est contumacia; si uero repugnat et non ubi iussa est quiescit sed libi<strong>di</strong>neferociaque prouehitur, tam inutilis animi minister est quam miles qui signum receptuineglegit. Itaque si modum adhiberi sibi patitur, alio nomine appellanda est, desit ira esse,quam effrenatam indomitamque intellego; si non patitur, perniciosa est nec inter auxilianumeranda: ita aut ira non est aut inutilis est.Inquadramento critico del testoNel De ira, l’opera da cui è tratto il brano in questione, Seneca mostra l’aspetto o<strong>di</strong>oso <strong>di</strong>tale passione confutando l’autorevole opinione <strong>di</strong> altri autori che ne avevano colto aspettipositivi. Seneca invece condanna senza riserve l’ira paragonandola ad un morbo cheintacca non solo l’in<strong>di</strong>viduo, ma l’intera comunità: una vera e propria malattia sociale, perestirpare la quale è necessario seguire attentamente la formazione morale dei ragazzi.Il testoPer sapere
30comprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. in<strong>di</strong>ca la tipologia testuale ( narrativa, descrittiva, argomentativa…) e gli elementiche permettono <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla.2. riconosci se nel brano sia prevalente la struttura ipotattica o paratattica, in<strong>di</strong>candonel testo una porzione significativa a giustificare la risposta.3. in<strong>di</strong>vidua nel brano le perifrastiche passive spiegandone la struttura (elementicostitutivi) e la funzione.4. in<strong>di</strong>vidua nel testo similitu<strong>di</strong>ni tratte dalla vita militare, proponendoun’interpretazione <strong>di</strong> questa scelta senecana (8 righe)Per riflettere:1. sintetizzare l’argomento del brano (5 righe).2. delinea lo sviluppo semantico del termine virtus usato da Seneca in un’accezione<strong>di</strong>versa rispetto alla tra<strong>di</strong>zione repubblicana (10 righe)3. fornisci una tua interpretazione della duplice visione dell’ira anche alla luce dellemoderne concezioni sulla psiche.(15 righe)Le cause dell’ira: arroganza e ignoranzaDe ira II, 31, 2-5Iniqua quaedam iu<strong>di</strong>cant homines quia pati non debuerint, quaedam quia nonsperaverint: in<strong>di</strong>gna putamus quae inopinata sunt. Itaque maxime commovent, quaecontra spem expectationemque evenerunt, nec aliud est quare in domesticis minimaoffendant, in amicis iniuriam vocemus neglegentiam. "Quomodo ergo" inquit" inimicorumnos iniuriae movent?" Quia non expectavimus illas aut certe non tantas. Hoc efficit amornostri nimius: inviolatos nos etiam inimicis iu<strong>di</strong>camus esse debere, regis quisque intra seanimum habet, ut licentiam sibi dari velit, in se nolit. Itaque nos aut insolentia iracundosfacit ignorantia rerum: quid enim mirum est malos mala facinora edere? Quid noviest, si inimicus nocet, amicus offen<strong>di</strong>t, filius labitur, servus peccat? Turpissimam aiebatFabius(1) imperatori excusationem esse " Non putavi", ego turpissimam homini puto.Omnia puta, expecta: etiam in bonis moribus aliquid exsistet asperius. Fert humana naturainsi<strong>di</strong>osos animos, fert ingratos, fert cupidos, fert impios. Cum de unius moribusiu<strong>di</strong>cabis, de publicis cogita. Ubi maxime gaudebis, maxime metues; ubi tranquilla tibiomnia videntur, ibi nocitura non desunt sed quiescunt.(1) Si tratta <strong>di</strong> Q. Fabio Massimo TemporeggiatoreInquadramento critico del testoIl brano è tratto dal secondo libro del <strong>di</strong>alogo <strong>di</strong> Seneca De ira, la cui composizione, purrisalendo al tempo <strong>di</strong> Caligola (I e II libro) ,39-41 d.C, fu portata a termine sotto Clau<strong>di</strong>o.
31Seneca in quest'opera affronta, con una fortemente pessimistica visione della societàcontemporanea, dominata da o<strong>di</strong> e rancori, il tema dell' iniuria, che è la causa prima dell'iracun<strong>di</strong>a, tra le passioni umane, la <strong>più</strong> pericolosa contro se stessi e gli altri. Nel brano quiproposto l'autore esamina l'iniuria e nel contempo <strong>critica</strong> l'arroganza <strong>di</strong> chi si <strong>di</strong>chiarasorpreso se ad offenderlo è un nemico; sollecita, quin<strong>di</strong>, ogn<strong>uno</strong> a conoscere a fondo lavariegata natura umana e a non stupirsi del male che gli altri inevitabilmente possonofare.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. Quali sono le parole-chiave che afferiscono alla sfera semantica dell' "aspettativa"?2. Quale significato politico può assumere l'espressione "animum regis" ? (3 righe)3. In<strong>di</strong>vidua le proposizioni causali presenti nel testo, specificandone la <strong>di</strong>versa natura.4. Quali caratteristiche stilistiche proprie della prosa senecana sono presenti nel testo?Per riflettere:1. In<strong>di</strong>vidua i blocchi concettuali del passo e in<strong>di</strong>ca quali sono le due cause cherendono l'animo iracondo.(8 righe)2. Quale considerazione sugli schiavi si desume dall'allusione presente nel testo"servus peccat"? (8 righe)3. Quale concezione dell'umanità si ricava dall'ultima parte del brano? (15 righe)L’operaPresenta il De brevitate vitae nel suo schema compositivo e la linea <strong>di</strong> pensierosviluppata dall’autore (10 righe)Passioni e attività alienantiDe brevitate vitae, 2, 1-2.Quid de rerum natura querimur? Illa se benigne gessit: vita, si uti scias, longa est. Sedalium instabilis tenet avaritia, alium in supervacuis laboribus operosa sedulitas; alius vinomadet, alius inertia torpet; alium defatigat ex alienis iu<strong>di</strong>ciis suspensa semper ambitio,alium mercan<strong>di</strong> praeceps cupi<strong>di</strong>tas circa omnis terras, omnia maria spe lucri ducit;quosdam torpet cupido militiae nunquam non aut alienis periculis intentos aut suisanxios; sunt quos ingratus superiorum cultus voluntaria servitute consumat; multos autaffectatio alienae fortunae aut suae querella detinuit; plerosque nihil certum sequentisvaga et inconstans et sibi <strong>di</strong>splicens levitas per nova consilia iactavit; quibusdam nihil, quocursum derigant, placet, sed marcentis oscitantisque fata deprendunt: adeo ut quod apudmaximum poetarum more oraculi <strong>di</strong>ctum est, verum esse non dubitem: “Exigua pars estvitae, qua vivimus”. Ceterum quidem omne spatium non vita sed tempus est.
32Inquadramento critico del testoSeneca affronta nel De brevitate vitae, <strong>di</strong>alogo che risale probabilmente al periodo in cui ilfilosofo era tutore del giovane Nerone, prima che <strong>di</strong>ventasse imperatore (54 d.C.), ilproblema dello scorrere del tempo, sicuramente <strong>di</strong> grande attualità anche oggi, ma chenella vita frenetica della Roma del I sec. d. C. risultava già sensibile a tutti i livelli dellasocietà. La novità <strong>di</strong> Seneca, che si <strong>di</strong>stacca in questo dal comune modo <strong>di</strong> pensare,consiste nel considerare il problema del tempo non sul piano quantitativo ma su quelloqualitativo. L’invito che egli rivolge a Paolino, destinatario del <strong>di</strong>alogo, e idealmente atutti, è <strong>di</strong> riappropriarsi del tempo che ci è dato e <strong>di</strong> non sprecarlo in passioni e attivitàalienanti.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1) Qual è lo scopo della restrizione si uti scias (riga 1)?2) Su quale figura retorica è costruita la prima parte del passo (da sed alium a ducit)? Perquale ragione viene usata?3) A quale poeta potrebbe riferirsi Seneca con l’espressione maximum poetarum?4) A chi allude Seneca con l’emblematica figura retorica dell’ossimoro voluntaria servitute?(3 righe)Per riflettere:1. In<strong>di</strong>vidua l’affermazione fondamentale <strong>di</strong> Seneca nel testo e argomenta al riguardo(8 righe)2. Le categorie <strong>di</strong> persone elencate sono connotate per vizi e attività: in<strong>di</strong>vidua leattività e spiega il motivo per cui le persone che vi si de<strong>di</strong>cano sono <strong>critica</strong>te.(5righe)3. Motiva in quale senso Seneca con<strong>di</strong>vida l’affermazione “Exigua pars est vitae quavivimus” e su cosa si basi la <strong>di</strong>stinzione tra tempus e vita nel passo? (8 righe)L’operaPresenta il De Providentia nel suo schema compositivo e la linea <strong>di</strong> pensiero sviluppatadall’autore (10 righe)Tutto è dominato dal fatoDe Providentia I, 5, 6-8Nihil cogor, nihil patior inuitus, nec seruio deo sed assentior, eo quidem magis quod scioomnia certa et in aeternum <strong>di</strong>cta lege decurrere. Fata nos ducunt et quantum cuiquetemporis restat prima nascentium hora <strong>di</strong>sposuit. Causa pendet ex causa, priuata acpublica longus ordo rerum trahit: ideo fortiter omne patiendum est quia non, ut putamus,
33incidunt cuncta sed ueniunt. Olim constitutum est quid gaudeas, quid fleas, et quamuismagna uideatur uarietate singulorum uita <strong>di</strong>stingui, summa in unum uenit: accipimusperitura perituri. Quid itaque in<strong>di</strong>gnamur? quid querimur? ad hoc parati sumus. Vtatur utuult suis natura corporibus: nos laeti ad omnia et fortes cogitemus nihil perire de nostro.Quid est boni uiri? praebere se fato. Grande solacium est cum uniuerso rapi; quidquid estquod nos sic uiuere, sic mori iussit, eadem necessitate et deos alligat. Inreuocabilishumana pariter ac <strong>di</strong>uina cursus uehit.Inquadramento critico del testoIl passo seguente è tratto dal De Providentia <strong>di</strong> Seneca, che in questo <strong>di</strong>alogo esprime ilconcetto fondamentale per cui è la <strong>di</strong>vinità che dà agli uomini virtuosi (per una specialeprova <strong>di</strong> benevolenza e stima) il dolore come mezzo per agevolare la loro purificazione edascesa.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1) evidenzia le parole-chiave e in<strong>di</strong>vidua la sfera semantica che le caratterizza e accomuna.2) motiva <strong>critica</strong>mente la presenza delle numerose proposizioni interrogative (<strong>di</strong>rette ein<strong>di</strong>rette) del testo.3) sviluppa opportune considerazioni relative all’uso <strong>di</strong> mo<strong>di</strong> e tempi impiegati.4) in<strong>di</strong>vidua le figure retoriche presenti e gli effetti che ne derivano.5) analizza tutte le proposizioni subor<strong>di</strong>nate presenti nel brano.Per riflettere:Argomenta sugli aspetti della filosofia stoica presenti nel testo proposto.(15 righe).L’operaPresenta il De Otio nel suo schema compositivo e spiega il motivo per cui l’unicapossibilità <strong>di</strong> giovare a se stessi sia la vita contemplativa. (10 righe)Otium e NegotiumDe Otio, V 1-4Solemus <strong>di</strong>cere summum bonum esse secundum naturam uiuere: natura nos ad utrumquegenuit, et contemplationi rerum et actioni. Nunc id probemus quod prius <strong>di</strong>ximus. Quidporro? hoc non erit probatum, si se unusquisque consuluerit quantam cupi<strong>di</strong>nem habeatignota noscen<strong>di</strong>, quam ad omnis fabulas excitetur? Nauigant quidam et laboresperegrinationis longissimae una mercede perpetiuntur cognoscen<strong>di</strong> aliquid ab<strong>di</strong>tumremotumque. Haec res ad spectacula populos contrahit, haec cogit praeclusa rimari,secretiora exquirere, antiquitates euoluere, mores barbararum au<strong>di</strong>re gentium. Curiosum
34nobis natura ingenium de<strong>di</strong>t et artis sibi ac pulchritu<strong>di</strong>nis suae conscia spectatores nostantis rerum spectaculis genuit, per<strong>di</strong>tura fructum sui, si tam magna, tam clara, tamsubtiliter ducta, tam nitida et non <strong>uno</strong> genere formosa solitu<strong>di</strong>ni ostenderet. Vt scias illamspectari uoluisse, non tantum aspici, uide quem nobis locum dederit: in me<strong>di</strong>a nos suiparte constituit et circumspectum omnium nobis de<strong>di</strong>t.Inquadramento critico del testoNel De otio, del 62. circa, da cui è tratto il passo proposto, Seneca, rivolgendosi all’amicoSereno, affronta il tema del rapporto tra impegno civile e <strong>di</strong>simpegno me<strong>di</strong>tativo, eafferma la vali<strong>di</strong>tà dell’otium in <strong>uno</strong> stato in cui è impossibile agire in coerenza con ipropri principi. Vita contemplativa e vita attiva sono due aspetti complementari dellacon<strong>di</strong>zione umana: Seneca ha realizzato entrambe nella sua esperienza.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1) Quale funzione hanno i dativi contemplationi e actioni?2) In<strong>di</strong>vidua nel testo un esempio <strong>di</strong> anafora e spiegane la funzione.3) Ricerca nel testo termini che si riferiscono all’area semantica del guardare, chiarendonele <strong>di</strong>fferenze.4) Analizza, all’interno del passo proposto, gli elementi costitutivi del curiosum ingenium.Per riflettere:1. Argomenta sulla posizione privilegiata dell’uomo rispetto agli altri esseri viventi,in<strong>di</strong>cata da Seneca nell’ultimo periodo del passo. (10 righe)2. Il concetto <strong>di</strong> otium assume significati <strong>di</strong>versi nel mondo latino, in relazione alletrasformazioni subite dallo stato romano e alla collocazione degli intellettuali al suointerno. Quale valore assume in Seneca tale concetto? (10 righe)3. Del termine otium quali sono le <strong>di</strong>fferenti accezioni in altri autori, per esempioSallustio, Cicerone, Catullo … ? (15 righe)L’operaPresenta il De tranquillitate animi nel suo schema compositivo e la linea <strong>di</strong> pensierosviluppata dall’autore (10 righe)La malattia dell'insod<strong>di</strong>sfazioneDe tranquillitate animi, II, 6 – 7,Omnes in eadem causa(1) sunt, et hi qui levitate vexantur ac tae<strong>di</strong>o adsiduaque mutationepropositi, quibus semper magis placet quod reliquerunt, et illi qui marcent et oscitantur.A<strong>di</strong>ce eos, qui non aliter quam quibus <strong>di</strong>fficilis somnus est versant se et hoc atque illo
35modo componunt, donec quietem lassitu<strong>di</strong>ne inveniant : statum vitae suae formandosubinde in eo novissime manent, in quo illos non mutan<strong>di</strong> o<strong>di</strong>um sed senectus adnovandum pigra depren<strong>di</strong>t ; a<strong>di</strong>ce et illos, qui non costantiae vitio parum leves sunt se<strong>di</strong>nertiae, et vivunt non quomodo volunt, sed quomodo coeperunt. Innumerabiles deincepsproprietates sunt sed unus effectus vitii, sibi <strong>di</strong>splicere. Hoc oritur ab intemperie animi etcupi<strong>di</strong>tatibus timi<strong>di</strong>s aut parum prosperis, ubi aut non audent, quantum concupiscunt, autnon consequuntur et in spem toti prominent : semper instabiles mobilesque sunt, quodnecesse est accidere pendentibus. Ad vota sua omni via tendunt et inhonesta se ac <strong>di</strong>fficiliadocent coguntque, et ubi sine praemio labor est, torquet illos inritum dedecus, nec dolentprava se frustra voluisse.Nota:1 causa: malattiaInquadramento critico del testoIl <strong>di</strong>alogo composto alla fine degli anni cinquanta d.C., quando si delinea un progressivoallontanamento <strong>di</strong> Seneca dalla vita <strong>di</strong> corte, è in<strong>di</strong>rizzato a Sereno, afflitto da oscillanti“incertezze”, e si articola come una parenesi pedagogica. All’angoscia e alla <strong>di</strong>sperazione<strong>di</strong> Sereno viene contrapposto l’ideale della tranquillità che è al contempo concetto stoico easpirazione profonda dell’animo senecano.Nel testo qui proposto il filosofo fa un’analisi delle <strong>di</strong>verse manifestazioni <strong>di</strong>insod<strong>di</strong>sfazione e <strong>di</strong> tae<strong>di</strong>um, tutte tendenti comunque ad <strong>uno</strong> stesso effetto, la“scontentezza <strong>di</strong> sé”, che nasce dall’instabilità e l'irrequietezza propria <strong>di</strong> "coloro che sonoin bilico”.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. Quanti e quali blocchi concettuali sono presenti nel passo?2. Il brano offre un ricco repertorio del lessico relativo ad <strong>uno</strong> stato <strong>di</strong> sofferenza:elenca i termini <strong>più</strong> significativi.3. Gli “insod<strong>di</strong>sfatti” qui elencati possono essere ricondotti a due tipologiefondamentali e una tipologia <strong>di</strong> “insod<strong>di</strong>sfatti” viene caratterizzata da unasimilitu<strong>di</strong>ne: quale?4. Quali proposizioni secondarie sono <strong>più</strong> frequenti nel testo? Precisane la funzione.5. In<strong>di</strong>vidua i gerun<strong>di</strong> presenti nel testo precisandone la funzione6. In<strong>di</strong>vidua le figure retoriche presenti nei seguenti sintagmi e precisane la funzione: levitate ac tae<strong>di</strong>o adsiduaque mutatione propositi A<strong>di</strong>ce eos qui…; a<strong>di</strong>ce et illos qui… non mutan<strong>di</strong> o<strong>di</strong>um sed senectus ad novandum pigra et vivant non quomodo volunt sed quomodo coeperunt
36Per riflettere: parum prosperisArgomenta sulla reazione degli "insod<strong>di</strong>sfatti" <strong>di</strong> fronte ai loro insuccessi e riflettisull’ampio tema del tae<strong>di</strong>um (30 righe)L’operaPresenta le Naturales Quaestiones nel loro schema compositivo ed elabora unariflessione sul significato della scienza per Seneca (30 righe)Il tuonoNat. Quaest. II, 27Che dunque? Non ve<strong>di</strong>amo dei lampi talvolta anche quando ci sono le stelle e la notte èserena? Ma devi sapere che è possibile che proprio là da dove si irra<strong>di</strong>a la luminosità visiano nubi che la massa della terra non ci lascia vedere. Aggiungi ora il fatto che nubistratificate e basse in seguito al loro attrito possono produrre del fuoco, che proiettatonegli starti <strong>più</strong> alti in una parte del cielo <strong>più</strong> limpida e pura <strong>di</strong>venta visibile, ma nasce inuna zona <strong>più</strong> bassa.(cotesto)Tonitrua <strong>di</strong>stinxere quidam ita ut <strong>di</strong>cerent unum esse genus cuius graue sit murmur,quale terrarum motum antece<strong>di</strong>t clauso uento et fremente. Hoc quomodo uideatur illisfieri <strong>di</strong>cam. Cum spiritum intra se clausere nubes, in concauis partibus earum uolutatusaer similem agit mugitibus sonum, raucum et aequalem et continuum, utique ubi etiamumida illa regio est et exitum clau<strong>di</strong>t; ideo eiusmo<strong>di</strong> tonitrua uenturi praenuntia imbrissunt. Aliud genus est acre, quod acerbum magis <strong>di</strong>xerim quam sonorum, quale au<strong>di</strong>resolemus, cum super caput alicuius <strong>di</strong>rupta uesica est; talia eduntur tonitrua, cumconglobata nubes <strong>di</strong>ssoluitur et eum quo <strong>di</strong>stenta fuerat spiritum emittit. Hic uero uiuistupent et in totum sibi excidunt, quos uocamus attonitos, quorum mentem sonus illecaelestis loco pepulit. Hic fieri illo quoque modo nuatus <strong>di</strong>ffundatur; deinde, dummaiorem sibi locum quaerit, a quibus inuolutus est, sonum patitur. Quid autem? non,quemadmodum illisae inter proprie fragor <strong>di</strong>citur, subitus et uehemens. Quo e<strong>di</strong>toconcidunt homines et exanimantur; quidam se manus plausum edunt, sic illisarum inter senubium sonus potest esse, magnus quia magna concurrunt?(cotesto) Constatiamo che non si produce suono quando le nubi s'addensamo sullesommità dei monti: innanzi tutto non producono suono in qualsiasi modo esse vengano ascontrarsi, ma solo se si <strong>di</strong>spongono in modo adatto alla emissione <strong>di</strong> un suono. Batti ildorso delle mani, non avrai un applauso, ma solo lo scontro delle due palme provocal'applauso. C'è quin<strong>di</strong> una gran<strong>di</strong> <strong>di</strong>fferenza se si battono incurvate o aperte e <strong>di</strong>stese.Quin<strong>di</strong> non è tanto importante il movimento delle nubi, ma il loro scontrarsi sospinte dauna forza grande e capace <strong>di</strong> suscitare tempesta.Inquadramento critico del testo
37Seneca de<strong>di</strong>ca tutto il secondo libro dell'opera Naturales Quaestiones alla descrizionidei fulmini e dei tuoni, vista l'importanza che venne data nell'antichità a questemanifestazioni naturali osservate con reverenza, ma anche tanto temute. L'Autore, dopoavere esposto ed esaminato varie teorie scientifiche sulla formazione <strong>di</strong> fulmini e tuoni,<strong>di</strong>scute la loro connessione con il destino degli uomini e l'arte profetica. Seneca escludeogni interferenza <strong>di</strong>vina e l'invio <strong>di</strong> fulmini da parte degli dei è cosa del tutto infondata.Sfrutta ogni argomentazione per spiegare la sua posizione nei confronti del fato e chiarisceil concetto stoico <strong>di</strong> <strong>di</strong>vinità, esorta gli uomini ad allontanare da sé il timore per questifenomeni, perché la paura del tuono è come quella della morte che comunque attende ecoglie tutti. Morire colpiti da un fulmine non è <strong>più</strong> <strong>di</strong>sonerevole <strong>di</strong> altre fini.In questo brano Seneca esamina le varie tiplogie <strong>di</strong> tuoni, che, secondo lui, sonocausate dallo scoppio per attrito dell'aria contenuta nelle nubi.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. In<strong>di</strong>vidua le parole chiave del passo latino2. Riconosci quante e quali categorie <strong>di</strong> tuoni l'Autore descrive3. In<strong>di</strong>vidua le caratteristiche del comportamento umano descritto nel passo4. Riconosci quali paragoni istituisce l'Autore per spiegare la <strong>di</strong>versa potenza deituoni e i connettivi che sintatticamente introducono i <strong>di</strong>versi paragoniPer riflettere:Rispetto alle tue conoscenze scientifiche sui fenomeni descritti in questo brano illustrabrevemente che cosa maggiormente ti abbia colpito e in certa misura possa documentare la<strong>di</strong>stanza fra la nostra cultura scientifica dall'analisi <strong>di</strong> Seneca.(20 righe)Conoscere la natura è estremamente vantaggiosoNat. Quaest. VI, 4, 1-2Quaeramus ergo quid sit quod terram ab infimo moveat, quod tanti molem ponderispellat; quid sit illa valentius quod tantum onus vi sua labefactet; cur modo tremat, modolaxata subsidat, nunc in partes <strong>di</strong>visa <strong>di</strong>scedat et alias intervallum ruinae suae <strong>di</strong>u servet,alias cito comprimat; nunc amnes magnitu<strong>di</strong>nis notae convertat introrsum, nunc novosexprimat; aperiat aliquando aquarum calentium venas, aliquando refrigeret, ignesquenonnumquam per aliquod ignotum antea montis aut rupis foramen emittat, aliquandonotos et per saecula nobiles supprimat. Mille miracula movet faciemque mutat locis etdefert montes, subrigit plana, valles extuberat, novas in profundo insulas erigit: haec exquibus causis accidant, <strong>di</strong>gna res excuti. “Quod “ inquis “erit pretium operae?”. Quonullum maius est, nosse naturam. Neque enim quicquam habet in se huius materiaetractatio pulchrius, cum multa habeat futura usui, quam quod hominem magnificentia suidetinet nec mercede sed miraculo colitur. Inspiciamus ergo quid sit propter quod haec
38accidant: quorum adeo est mihi dulcis inspectio ut, quamvis aliquando de motu terrarumvolumen iuvenis e<strong>di</strong>derim, tamen temptare me voluerim et experiri aetas aliquid nobis autad scientiam aut certe ad <strong>di</strong>ligentiam a<strong>di</strong>ecerit.Inquadramento critico del testoPrima del devastante terremoto del 79 d. C. Pompei ha subito i danni del sisma del 62.Seneca allude proprio a quest’ultimo quando esorta ad indagare i perché dellemanifestazioni vulcaniche. Di certo un esame così complesso e faticoso non comporta unguadagno sensibile, ma costituisce un’esperienza gratificante per la straor<strong>di</strong>narietà deglieventi pro<strong>di</strong>giosi con i quali la natura può avvincere l’uomo. Quanto a lui, l’età dovrebbeaver fatto maturare, se non la conoscenza profonda <strong>di</strong> quei fenomeni, quanto meno unacerta sensibilità nell’accostarvisi.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. L’ipotassi si estende in tutta la prima parte del testo. Qual è il verbo da cui <strong>di</strong>pende?2. Per due volte nel testo ricorre il termine miraculum. Forniscine l’etimologia e chiarisci ipunti <strong>di</strong> contatto o <strong>di</strong> <strong>di</strong>vergenza che esso presenta con l’esito in italiano.3. L’«energia» è un elemento centrale nel passo. C’è quella negativa della terra, sentitanella terribilità <strong>di</strong> alcuni suoi fenomeni, e c’è quella positiva dell’uomo. In che cosaconsiste quest’ultima? Quali sono i passaggi del testo in cui essa ti appare <strong>più</strong>evidente? (8 righe)4. Nel testo risultano messi a confronto mondo umano e mondo naturale. Verso quale deidue si sbilanciano favorevolmente le comparazioni presenti nel testo e quali sono glielementi lessicali del primo termine <strong>di</strong> paragone che segnalano questa superiorità?Per riflettere:Argomenta sulla vali<strong>di</strong>tà <strong>di</strong> quaerere, inspicere, experiri, che costituiscono una sorta <strong>di</strong>climax, nella ricerca scientica. (30 righe)La verità è figlia del tempoNat. Quaest. VII, 25, 2-5Habere nos animum, cuius imperio et impellimur et revocamur, omnes fatebuntur; quidtamen sit animus ille rector dominusque nostri, non magis tibi quisquam expe<strong>di</strong>et quamubi sit. Alius <strong>di</strong>cet spiritum esse, alius concentum quendam, alius vim <strong>di</strong>vinam et deipartem, tenuissimum animae, alius incorporalem potentiam; non deerit qui sanguinem<strong>di</strong>cat, qui calorem. Adeo animus non potest liquere de ceteris rebus ut adhuc ipse sequaerat. Quid ergo miramur cometas, tam rarum mun<strong>di</strong> spectaculum, nondum teneri
39legibus certis nec initia illorum finesque notescere, quorum ex ingentibus intervallisrecursus est? Nondum sunt anni mille quingenti ex quo Graeciastellis numeros et nomina fecit,multaeque ho<strong>di</strong>e sunt gentes quae facie tantum noverunt caelum, quae nondum sciunt curluna deficiat, quare obumbretur. Haec apud nos quoque nuper ratio ad certum perduxit.Veniet tempus quo ista quae nunc latent in lucem <strong>di</strong>es extrahat et longioris aevi <strong>di</strong>ligentia.Ad inquisitionem tantorum aetas una non sufficit, ut tota caelo vacet; quid quod tampaucos annos inter stu<strong>di</strong>a ac vitia non aequa portione <strong>di</strong>vi<strong>di</strong>mus? Itaque per successionesista longas explicabuntur. Veniet tempus quo posteri nostri tam aperta nos nescissemirentur.Inquadramento critico del testoL’intelligenza umana non è sufficiente a spiegare il mondo che ci circonda, visto cheancora la sua stessa natura è problematica e non unanimemente definita. Non le potremochiedere, dunque, <strong>di</strong> chiarirci il mistero che investe le rare apparizioni delle comete vistoche, nonostante i progressi scientifici dei Greci, ancora siamo lontani da una conoscenzaapprofon<strong>di</strong>ta dei fenomeni celesti. Bisognerà pazientare: solo il tempo porterà alla luceverità oggi nascostee, forse, allora qualc<strong>uno</strong> sorriderà che non ci fossimo riusciti anche noi.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. E’ presente in <strong>di</strong>es e <strong>di</strong>ligentia una precisa figura retorica. Qual è? Quale incremento <strong>di</strong>senso conferisce alla riflessione dell’autore?2. quid…<strong>di</strong>vi<strong>di</strong>mus e veniet…mirentur sono riflessioni che spiccano sul resto del passo. Aquale stilema tipicamente senecano puoi ricondurle? Motiva la tua risposta.Per riflettere:1. Il lessico <strong>di</strong> Seneca sintetizza gli stu<strong>di</strong> dei Greci nel verbo facere e vi opponela ratio latina. Come queste scelte lessicali alludono alla riflessione conclusivadel testo? (10 righe)2. Gli stu<strong>di</strong> scientifici dei Latini si condensano nel termine ratio: argomentasulla sua importanza nella tematica espressa e nel mondo antico.(15 righe)L’operaPresenta nella loro ricca e articolata composizione le Epistulae morales ad Lucilium, opera <strong>di</strong>profondo valore filosofico e morale in cui l’autore, partendo dai presupposti della filosofiastoica, esprime le sue riflessioni, sempre <strong>di</strong> grande attualità, sui temi <strong>più</strong> rilevantidell’esistenza umana.(30 righe)
40Fragilità dell’animo umanoEpistulae morales ad Lucilium, 5,7-9Sed ut huius quoque <strong>di</strong>ei lucellum tecum communicem, apud Hecatonem nostrum invenicupi<strong>di</strong>tatum finem etiam ad timoris reme<strong>di</strong>a proficere. 'Desines' inquit 'timere, si speraredesieris.' Dices, 'quomodo ista tam <strong>di</strong>versa pariter sunt?' Ita est, mi Lucili: cum videantur<strong>di</strong>ssidere, coniuncta sunt. Quemadmodum eadem catena et custo<strong>di</strong>am et militem copulat,sic ista quae tam <strong>di</strong>ssimilia sunt pariter incedunt: spem metus sequitur. Nec miror ista sicire: utrumque pendentis animi est, utrumque futuri expectatione solliciti. Maxima autemutriusque causa est quod non ad praesentia aptamur sed cogitationes in longinquapraemittimus; itaque providentia, maximum bonum con<strong>di</strong>cionis humanae, in malumversa est. Ferae pericula quae vident fugiunt, cum effugere, securae sunt: nos et venturotorquemur et praeterito. Multa bona nostra nobis nocent; timoris enim tormentummemoria reducit, providentia anticipat; nemo tantum praesentibus miser est. Vale.Inquadramento critico del testoNelle Epistulae morales ad Lucilium Seneca esplora le perturbazioni dell’animo,proponendo concrete soluzioni morali. I temi trattati si riconnettono ad ogni piegadell’animo umano e, al tempo stesso, alle concrete situazioni della Roma <strong>di</strong> età neroniana.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. in<strong>di</strong>ca la funzione comunicativa (narrativa, descrittiva, argomentativa…), trascrivendodal testo gli elementi linguistici (parole-chiave, connettivi, forme verbali, porzioni <strong>di</strong>testo…) che permettano <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla2. riconosci la struttura prevalente sul piano sintatico (paratassi o ipotassi), in<strong>di</strong>cando neltesto una porzione significativa a giustificare la risposta3. nel testo compare il verbo videor: trascrivi la frase e spiega la funzione sintattica4. in<strong>di</strong>vidua la parola o le parole-chiave e illustrarne la specificità rispetto al periodostorico-letterario o al genere cui il testo appartiene.Per riflettere:Elabora una tua riflessione approfon<strong>di</strong>ta sull’ardua tematica delle ultime due righe deltesto proposto. (20 righe)Dare un senso alla vitaEpistulae morales ad Lucilium, 61Desinamus quod voluimus velle. Ego certe id ago senex eadem velim quaepuer volui. In hoc unum eunt <strong>di</strong>es, in hoc noctes, hoc opus meum est, haec cogitatio,
41inponere veteribus malis finem. Id ago ut mihi instar totius vitae <strong>di</strong>es sit; nec meherculestamquam ultimum rapio, sed sic illum aspicio tamquam esse vel ultimus possit. Hocanimo tibi hanc epistulam scribo, tamquam me cum maxime scribentem mors evocaturasit; paratus exire sum, et ideo fruar vita quia quam <strong>di</strong>u futurum hoc sit non nimis pendeo.Ante senectutem curavi ut bene viverem, in senectute ut bene moriar; bene autem mori estlibenter mori. Da operam ne quid umquam invitus facias: quidquid necesse futurum estrepugnanti, id volenti necessitas non est. Ita <strong>di</strong>co: qui imperia libens excipit partemacerbissimam servitutis effugit, facere quod nolit; non qui iussus aliquid facit miser est,sed qui invitus facit. Itaque sic animum componamus ut quidquid res exiget, id velimus, etin primis ut finem nostri sine tristitia cogitemus. Ante ad mortem quam ad vitampraeparan<strong>di</strong> sumus. Satis instructa vita est, sed nos in instrumenta eius avi<strong>di</strong> sumus;deesse aliquid nobis videtur et semper videbitur: ut satis vixerimus, nec anni nec <strong>di</strong>esfaciunt sed animus. Vixi, Lucili carissime, quantum satis erat; mortem plenus expecto.Vale.Inquadramento critico del testoL’epistola proposta è centrata sulla serenità del saggio <strong>di</strong> fronte alla morte, il <strong>più</strong> grandedei beni che la sapienza permette <strong>di</strong> conquistare.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1) L’epistola si apre con una sententia generale, valida per tutti, che viene subito fattapropria dall’autore: in<strong>di</strong>viduala e spiegala.(8 righe)2) Che cosa significa per Seneca bene mori?3) Attraverso quali termini l’autore esprime la sua idea sulla serena accettazione dellamorte?4) Chi è il vero miser per Seneca?5) In<strong>di</strong>vidua le seguenti figure retoriche: anafore, poliptoti, antitesi, parallelismi. Quin<strong>di</strong>spiega il valore che assumono nel testo specifico.Per riflettere:Partendo dalla riflessione senecana presente nel testo sic animum componamus…velimus,delinea la figura del sapiens stoico facendo anche riferimento ad altri <strong>testi</strong> dell’autore (20righe).I filosofi devono stimare i governanti.Epistulae Morales ad Lucilium. 73, 1-4,
42Seneca Lucilio suo salutemErrare mihi videntur qui existimant philosophiae fideliter de<strong>di</strong>tos contumaces esse acrefractarios, contemptores magistratuum aut regum eorumue per quos publicaadministrantur. Ex contrario enim nulli adversus illos gratiores sunt, nec inmerito; nullisenim plus praestant quam quibus frui tranquillo otio licet. Itaque ii quibus multum adpropositum bene viven<strong>di</strong> confert securitas publica necesse est auctorem huius boni utparentem colant, multo quidem magis quam illi inquieti et in me<strong>di</strong>o positi, qui multaprincipibus debent sed multa et inputant, quibus numquam tam plene occurrere ullaliberalitas potest ut cupi<strong>di</strong>tates illorum, quae crescunt dum implentur, exsatiet. Quisquisautem de accipiendo cogitat oblitus accepti est, nec ullum habet malum cupi<strong>di</strong>tas maiusquam quod ingrata est. A<strong>di</strong>ce nunc quod nemo eorum qui in re publica versantur quotvincat, sed a quibus vincatur, aspicit; et illis non tam iucundum est multos post se viderequam grave aliquem ante se. Habet hoc vitium omnis ambitio: non respicit. Nec ambitiotantum instabilis est, verum cupi<strong>di</strong>tas omnis, quia incipit semper a fine. At ille vir sincerusac purus, qui reliquit et curiam et forum et omnem administrationem rei publicae ut adampliora secederet, <strong>di</strong>ligit eos per quos hoc ei facere tuto licet solusque illis gratuitum<strong>testi</strong>monium red<strong>di</strong>t et magnam rem nescientibus debet. Quemadmodum praeceptoressuos veneratur ac suspicit quorum beneficio illis inviis exit, sic et hos sub quorum tutelapositus exercet artes bonas.Inquadramento critico del testoI filosofi devono stimare re e magistrati, perché essi garantiscono quella tranquillità eserenità necessarie ai sapienti per de<strong>di</strong>carsi ai loro stu<strong>di</strong>.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:- de<strong>di</strong>tos; accepti: si definiscano questi participi- quam quibus frui tranquillo otio licet: si definisca questa proposizione- ut cupi<strong>di</strong>tates illorum, … exsatiet: si definisca questa proposizione- ut ad ampliora secederet: si definisca questa proposizione1. Si raggruppino tutti i termini che si riferiscono al campo semantico in<strong>di</strong>viduato daiconcetti <strong>di</strong> vizio e virtù.2. Si citi dal testo almeno un esempio per ciascuna delle seguenti figure <strong>di</strong> stile:antitesi, similitu<strong>di</strong>ne, sententia3. Si citino le due frasi del testo che esprimono la tesi <strong>di</strong> Seneca e la tesi che egliintende confutare (8 righe)
43Per riflettere:1. Si evidenzino le analogie del pensiero <strong>di</strong> Seneca, quale risulta dal presentebrano, con quello <strong>di</strong> Epicuro a proposito della politica (20 righe)2. Si colgano e si in<strong>di</strong>chino le allusioni al rapporto tra Seneca e Nerone contenutenel brano proposto.(20 righe)La guerra: un omici<strong>di</strong>o organizzatoEpistulae morales ad Lucilium, 95Non privatim solum sed publice furimus. Homici<strong>di</strong>a conpescimus et singulas caedes: quidbella et occisarum gentium gloriosum scelus? Non avaritia, non crudelitas modum novit.Et ista quam<strong>di</strong>u furtim et a singulis fiunt minus noxia minusque monstruosa sunt: exsenatus consultis plebisque scitis saeva exercentur et publice iubentur vetata privatim.Quae clam commissa capite luerent, tum quia paludati fecere laudamus. Non pudethomines, mitissimum genus, gaudere sanguine alterno etbella gerere gerendaque liberis tradere, cum inter se etiam mutis ac feris pax sit. Adversustam potentem explicitumque late furorem operosior philosophia facta est et tantum sibivirium sumpsit quantum iis adversus quae parabatur accesserat.Inquadramento critico del testoLa visione pessimistica <strong>di</strong> Seneca riguardo agli uomini del suo tempo approda, nel passoproposto, ad un’aperta condanna della violenza sia sul piano privato sia su quello politicoe militare. L’autore non sviluppa l’argomentazione nella <strong>di</strong>rezione dell’analisi politica, ma,come è sua abitu<strong>di</strong>ne, sposta la riflessione sul terreno della morale in<strong>di</strong>viduale,contrapponendosi alla tra<strong>di</strong>zionale giustificazione romana della guerra come bellumiustum ac pium.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1) Ricercare i termini che sono legati al concetto senecano <strong>di</strong> furor.2) Ex senatus consultis … iubentur vetata privatim. In questa frase, collocata al centro delpasso è condensata la riflessione <strong>più</strong> innovativa <strong>di</strong> Seneca sull’assur<strong>di</strong>tà della guerra.Quali figure retoriche l’autore ha utilizzato per conferire la massima efficacia al suopensiero?Per riflettere:1. Quali vizi causano, secondo Seneca, il comportamento contrad<strong>di</strong>ttorio dell’uomo?(15 righe)2. Di fronte al <strong>di</strong>lagare del furor quali speranze Seneca ripone nella filosofia? (10 righe)
443. Spiega in che senso il sapiente <strong>di</strong> Seneca, che aspira alla vera pace, si trovi nellacon<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> un ribelle e <strong>di</strong> un oppositore dello stato. E’ una con<strong>di</strong>zione con<strong>di</strong>visaanche dall’uomo <strong>di</strong> oggi? (30 righe)Considera ogni giorno come una vita interaEpistulae morales ad Lucilium,CI, 8-10Coti<strong>di</strong>e cum vita paria faciamus. Maximum vitae vitium est quod inperfecta semper est,quod [in] aliquid ex illa <strong>di</strong>ffertur. Qui coti<strong>di</strong>e vitae suae summam manum inposuit nonin<strong>di</strong>get tempore; ex hac autem in<strong>di</strong>gentia timor nascitur et cupi<strong>di</strong>tas futuri exedensanimum. Nihil est miserius dubitatione venientium quorsus evadant; quantum sit illudquod restat aut quale sollicita mens inexplicabili formi<strong>di</strong>ne agitatur. Quo modoeffugiemus hanc volutationem? Uno: si vita nostra non prominebit, si in se colligitur; illeenim ex futuro suspen<strong>di</strong>tur cui inritum est praesens. Ubi vero quidquid mihi debuired<strong>di</strong>tum est, ubi stabilita mens scit nihil interesse inter <strong>di</strong>em et saeculum, quidquiddeinceps <strong>di</strong>erum rerumque venturum est ex alto prospicit et cum multo risu seriemtemporum cogitat. Quid enim varietas mobilitasque casuum perturbabit, si certus sisadversus incerta? Ideo propera, Lucili mi, vivere, et singulos <strong>di</strong>es singulas vitas puta. Quihoc modo se aptavit, cui vita sua coti<strong>di</strong>e fuit tota, securus est: in spem viventibusproximum quodque tempus elabitur, subitque avi<strong>di</strong>tas et miserrimus ac miserrima omniaefficiens metus mortis.Inquadramento critico del testoIl rapporto tra l’uomo e lo scorrere del tempo è ampiamente sviluppato da Seneca oltre chenelle altre opere filosofiche anche nelle Epistulae ad Lucilium da cui il brano è tratto.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. in<strong>di</strong>ca l’intenzione comunicativa ( narrativa, descrittiva, argomentativa…) etrascrivi dal testo gli elementi linguistici ( parole-chiave, connettivi, formeverbali….) che permettono <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla;2. riconosci se nel brano sia prevalente la struttura ipotattica o paratattica, in<strong>di</strong>candonel testo una porzione significativa a giustificare la risposta;3. spiega sul piano grammaticale il <strong>di</strong>verso valore dei congiuntivi faciamus (riga 1) e sit(r. 4); in<strong>di</strong>viduare nella frase conclusiva figure retoriche significative e la lorofunzione sul piano della comunicazione;4. spiega in quale accezione siano usate nel testo le parole chiave timor (r. 3) e securus(r.11), in<strong>di</strong>cando poi in quali altri ambiti possono essere in<strong>di</strong>viduate con significati<strong>di</strong>fferenti;
Per riflettere:Sintetizza l’argomento del brano ed elabora una riflessione sul concetto: “propera vivere etsingulos <strong>di</strong>es singulas vita puta”, anche con opportuni riferimenti ad altri autori greci e/olatini. (30 righe).45
46QUINTILIANO5°liceoUna riflessione pedagogicaInstitutio Oratoria, 1,2,18-23Ante omnia futurus orator, cui in maxima celebritate et in me<strong>di</strong>a rei publicae luceuiuendum est, adsuescat iam a tenero non reformidare homines neque illa solitaria etuelut umbratica uita pallescere. Excitanda mens et attollenda semper est, quae in eiusmo<strong>di</strong> secretis aut languescit et quendam uelut in opaco situm ducit, aut contra tumescitinani persuasione: necesse est enim nimium tribuat sibi qui se nemini comparat. Deindecum proferenda sunt stu<strong>di</strong>a, caligat in sole et omnia noua offen<strong>di</strong>t, ut qui solus <strong>di</strong><strong>di</strong>ceritquod inter multos faciendum est. Mitto amicitias, quae ad senectutem usque firmissimedurant religiosa quadam necessitu<strong>di</strong>ne inbutae: neque enim est sanctius sacris isdemquam stu<strong>di</strong>is initiari. Sensum ipsum, qui communis <strong>di</strong>citur, ubi <strong>di</strong>scet cum se a congressu,qui non hominibus solum sed mutis quoque animalibus naturalis est, segregarit?Adde quod domi ea sola <strong>di</strong>scere potest quae ipsi praecipientur, in schola etiam quae aliis.Au<strong>di</strong>et multa coti<strong>di</strong>e probari, multa corrigi, proderit alicuius obiurgata desi<strong>di</strong>a, proderitlaudata industria, excitabitur laude aemulatio, turpe ducet cedere pari, pulchrumsuperasse maiores. Accendunt omnia haec animos, et licet ipsa uitium sit ambitio,frequenter tamen causa uirtutum est. Non inutilem scio seruatum esseInquadramento critico del testoQuintiliano nei primi due libri dell’Institutio oratoria tratta gli aspetti pedagogici <strong>di</strong> base esottolinea l’importanza <strong>di</strong> una educazione pubblica, <strong>di</strong> cui espone ragionatamente ivantaggi. L’insegnamento pubblico porta il giovane alla socializzazione e lo stimola alconfronto nella sua formazione oratoriaL’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Quintiliano, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alla suaopera. (15 righe)L’operaPresenta l’Institutio oratoria nel suo schema compositivo (10 righe).Il testoPer saperecomprensione generale:1. traduzione completaosservazioni sintattiche e stilistiche:1. Sottolinea e analizza tutte le perifrastiche presenti nel brano.2. Excitabitur laude aemulatio … superasse maiores contiene una figura retorica, quale?
473. Alii ha il significato <strong>di</strong> “altri”. In<strong>di</strong>ca gli altri sinonimi latini evidenziandone le<strong>di</strong>fferenze <strong>di</strong> significato e <strong>di</strong> uso.4. Spiega la struttura sintattica del periodo Sensum ipsum … segregaritPer riflettere1) Quintiliano sostiene con vigore la causa della scuola pubblica in alternativa aquella privata. In<strong>di</strong>vidua tutti gli aspetti positivi messi in luce dall’autore asostegno della sua tesi. (15 righe)2) Come avveniva l’educazione a Roma ai tempi <strong>di</strong> Quintiliano? (15 righe)3) Sei d’accordo con il giu<strong>di</strong>zio dato da Quintiliano a proposito dell’ambizione?Essa è per te un vitium o una virtus? Motiva la tua risposta.(10 righe)4) Quintiliano de<strong>di</strong>ca la sua opera alla formazione del futurus orator Cheimportanza aveva l’oratoria a Roma? Qual è la posizione <strong>di</strong> Quintilianosull’oratoria in questo particolare momento storico e letterario (a tal propositopuoi anche fare riferimento al Dialogus de oratoribus)? Articola la risposta inmax 10 righe.5) La posizione <strong>di</strong> Quintiliano sull’importanza della vita pubblica per il puer ciporta ad un altro aspetto della società romana: il rapporto fra l’otium e inegotia. Sapresti spiegare il valore <strong>di</strong> queste due parole? Quale altro scrittorelatino si è soffermato su questi due concetti? Che visione ha offerto? (max 20righe)6) La pedagogia <strong>di</strong> Quintiliano è basata <strong>più</strong> che sulla teoria, sull’esempio,l’imitatio. Ci sono passi del brano che lasciano trasparire questa “suapedagogia”? (8 righe)Il maestro idealeInstitutio Oratoria, (II, 2, 4-8)(4) Sumat igitur ante omnia parentis erga <strong>di</strong>scipulos suos animum ac succedere se ineorum locum, a quibus sibi liberi tradantur, existimet.(5) Ipse nec habeat vitia nec ferat. Non austeritas eius tristis, non <strong>di</strong>ssoluta sit comitas, neinde o<strong>di</strong>um, hinc contemptus oriatur. Plurimus ei de honesto ac bono sermo sit; nam quosaepius monuerit, hoc rarius castigabit, minime iracundus, nec tamen eorum quaeemendanda erunt <strong>di</strong>ssimulator, simplex in docendo, patiens laboris, adsiduus potiusquam immo<strong>di</strong>cus. (6) Interrogantibus libenter respondeat, non interrogantes perconteturultro. In laudan<strong>di</strong>s <strong>di</strong>scipulorum <strong>di</strong>ctionibus nec malignus nec effusus, quia res alteratae<strong>di</strong>um laboris, altera securitatem parit. (7) In emendando quae corrigenda erunt nonacerbus minimeque contumeliosus; nam id quidem multos a proposito studen<strong>di</strong> fugat,quod quidam sic obiurgant, quasi oderint. (8) Ipse aliquid, immo multa coti<strong>di</strong>e <strong>di</strong>cat, quaesecum au<strong>di</strong>tores referant. Licet enim satis exemplorum ad imitandum ex lectionesuppe<strong>di</strong>tet, tamen viva illa, ut <strong>di</strong>citur, vox alit plenius praecipueque praeceptoris, quem<strong>di</strong>scipuli, si modo recte sunt instituti, et amant et verentur. Vix autem <strong>di</strong>ci potest, quantolibentius imitemur eos, quibus favemus.
48Inquadramento critico del testoQuintiliano delinea in questo passo la figura del “maestro ideale”, che deve porsi neiconfronti dei ragazzi con lo stato d’animo <strong>di</strong> un padre.Non deve avere vizi e non deve tollerarne; deve essere severo e comprensivo nello stessotempo, capace <strong>di</strong> suscitare l’interesse dei suoi alunni, <strong>di</strong> coinvolgerli nell’attività <strong>di</strong>datticae <strong>di</strong> valutarli con serenità ed equilibrio. Deve farsi amare e rispettare nello stesso tempo,conscio dell’importanza del suo ruolo.Il testoPer saperecomprensione generale:1. traduzione completaosservazioni sintattiche e stilistiche::1) Ricostruisci la struttura sintattica dei paragrafi 4 e 5, elaborando <strong>uno</strong> schema grafico perogni periodo.2) Completa le parti mancanti: Sumat...existimet...habeat..., ecc.: congiuntivi in<strong>di</strong>pendenti <strong>di</strong> tipo .................................. ne...oriatur (par. 5): proposizione subor<strong>di</strong>nata................................................... quia...parit (par. 6): proposizione subor<strong>di</strong>nata.................................................... quod obiurgant (par. 7): proposizione subor<strong>di</strong>nata ............................................ Licet...suppe<strong>di</strong>tet (par. 8): proposizione .......................................... ad imitandum (par. 8): proposizione ................................... espressa con........................ quanto...imitemur (par. 8): proposizione .............................. in cui l’avverbio assume ladesinenza ablativale in -o perché.........................3) In<strong>di</strong>vidua qualche figura retorica (anafora, chiasmo, parallelismo) presente nel passo espiegane la funzione espressiva.4) In<strong>di</strong>vidua nel testo le espressioni con cui Quintiliano in<strong>di</strong>ca:a) le qualità positive che il buon maestro deve avereb) i <strong>di</strong>fetti da cui il maestro si deve guardare5) Divi<strong>di</strong> il passo in sequenze e sintetizza il contenuto <strong>di</strong> ogni sequenza.Per riflettere1) Perché il maestro non deve essere troppo severo né troppo cor<strong>di</strong>ale? Quali strategiedeve adottare per coinvolgere attivamente gli alunni nella lezione? Come devecomportarsi nella valutazione?Quale atteggiamento del maestro può spingere glistudenti ad abbandonare gli stu<strong>di</strong>? (15 righe)
492) L’attenzione <strong>di</strong> Quintiliano si rivolge a tutti i bambini, o ad alcuni in particolare? (5righe)3) Come si inserisce il passo in esame nel contesto dell’Institutio oratoria, che è untrattato <strong>di</strong> retorica? (8 righe)4) Pensi che alcune osservazioni e considerazioni <strong>di</strong> carattere pedagogico <strong>di</strong>Quintiliano possano essere valide anche oggi. Perché? (10-15 righe)L’importanza della memoriaInstitutio Oratoria , XI, 2, 1-4Memoriam quidam naturae modo esse munus existimauerunt, estque in ea non dubieplurimum, sed ipsa excolendo sicut alia omnia augetur: et totus de quo <strong>di</strong>ximus adhucinanis est labor nisi ceterae partes hoc uelut spiritu continentur. Nam et omnis <strong>di</strong>sciplinamemoria constat, frustraque docemur si quidquid au<strong>di</strong>mus praeterfluat, et exemplorum,legum, responsorum, <strong>di</strong>ctorum denique factorumque uelut quasdam copias, quibusabundare quasque in promptu semper habere debet orator, eadem illa uis praesentat:neque inmerito thesaurus hic eloquentiae <strong>di</strong>citur. Sed non firme tantum continere uerumetiam cito percipere multa acturos oportet, nec quae scripseris modo iterata lectionecomplecti, sed in cogitatis quoque rerum ac uerborum contextum sequi, et quae sint abaduersa parte <strong>di</strong>cta meminisse, nec utique eo quo <strong>di</strong>cta sunt or<strong>di</strong>ne refutare sed oportunislocis ponere. Quin extemporalis oratio non alio mihi uidetur mentis uigore constare. Namdum alia <strong>di</strong>cimus, quae <strong>di</strong>cturi sumus intuenda sunt: ita cum semper cogitatio ultra eat, idquod est longius quaerit, quidquid autem repperit quodam modo apud memoriamdeponit, quod illa quasi me<strong>di</strong>a quaedam manus acceptum ab inuentione tra<strong>di</strong>t elocutioni.Inquadramento critico del testoNell’educazione dell’oratore, accanto all’inventio, all’elocutio, alla <strong>di</strong>spositio, e all’actio,particolare importanza assume la memoria. In questo passo dell’Institutio oratoriaQuintiliano parla <strong>di</strong> tale facoltà come <strong>di</strong> un thesaurus eloquentiae.Il testoPer saperecomprensione generale:traduzione completaosservazioni linguistiche:1) In<strong>di</strong>vidua nel lessico <strong>di</strong> Quintiliano i termini concernenti la sfera dell’educazioneretorica.2) Sottolinea le espressioni figurate principali presenti nel passo proposto.3) Nel brano Quintiliano fa ricorso sistematico alla simmetria nei costrutti: riportaqualche esempio tratto dal testo proposto.4) Identifica l’uso <strong>di</strong> particolari figure retoriche <strong>di</strong> struttura (iperbato, climakes, variationes),presenti nel testo.
Per riflettere1. Sintetizza l’opinione espressa da Quintiliano a proposito della facoltà dellamemoria. (8 righe)2. Argomenta sulle caratteristiche principali dell’ ars <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> nelle <strong>di</strong>verse epochestorico-letteraria. (20 righe).50
51PLINIO IL GIOVANEUN PRINCIPE SENZA DIFETTIPanegyricus, 4, 3-7Saepe ego mecum, patres conscripti, tacitus agitaui, qualem quantumque esse oporteret,cuius <strong>di</strong>cione nutuque maria terrae, pax bella regerentur; cum interea fingenti formantiquemihi principem, quem aequata <strong>di</strong>s immortalibus potestas deceret, numquam uoto saltemconcipere succurrit similem huic quem uidemus. Enituit aliquis in bello, sed obsoleuit inpace; alium toga sed non et arma honestarunt; reuerentiam ille terrore, alius amoremhumilitate captauit; ille quaesitam domi gloriam in publico, hic in publico partam domiper<strong>di</strong><strong>di</strong>t; postremo adhuc nemo exstitit, cuius uirtutes nullo uitiorum confinio laederentur.At principi nostro quanta concor<strong>di</strong>a quantusque concentus omnium laudum omnisquegloriae contigit! Vt nihil seueritati eius hilaritate, nihil grauitati simplicitate, nihil maiestatihumanitate detrahitur! Iam firmitas iam proceritas corporis, iam honor capitis et <strong>di</strong>gnitasoris, ad hoc aetatis indeflexa maturitas, nec sine quodam munere deum festinatissenectutis insignibus ad augendam maiestatem ornata caesaries, nonne longe latequeprincipem ostentant?Inquadramento critico del testoIn questo passo tratto dal Panegirico <strong>di</strong> Traiano <strong>di</strong> Plinio il Giovane si tratteggia la figuradell’optimus princeps che si eleva per capacità e virtù al <strong>di</strong> sopra <strong>di</strong> tutti i suoipredecessori.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Plinio il Giovane, nuovo intellettuale pienamente inserito nellasocietà del suo tempo (15 righe)L’opera1. Presenta le opere <strong>di</strong> Plinio il Giovane ( 10 righe)2. Argomenta sull’importanza del panegirico nel mondo classico (20 righe)Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaosservazioni linguistiche:1. Con quali espressioni Plinio ritrae Traiano nel brano in oggetto?2. evidenzia le sequenze ipotattiche brevi e simmetriche e i nessi antitetici chestrutturano la coor<strong>di</strong>nazione.3. in<strong>di</strong>vidua le figure retoriche <strong>più</strong> ricorrenti.
524. in<strong>di</strong>ca il valore della proposizione “qualem quantumque esse oporteret” e il valore<strong>di</strong> ut nella proposizione “ut nihil seueritati eius hilaritate, nihil grauitatisimplicitate, nihil maiestati humanitate detrahitur”.5. analizza il passo dal punto <strong>di</strong> vista lessicale per in<strong>di</strong>viduare i termini e leespressioni che rimandano alla sfera semantica della virtus.Per riflettere:Si espongano le proprie considerazioni relative al rapporto che lega intellettuali e poterenel mondo romano. (20 righe)
53TACITO5°liceoDialogus de oratoribus, 36-42Nam multum interest, utrumne de furto aut formula et inter<strong>di</strong>cto <strong>di</strong>cendum habeas, an deambitu comitiorum, expilatis sociis et civibus trucidatis. quae mala sicut non accideremelius est isque optimus civitatis status habendus est, in quo nihil tale patimur, ita cumacciderent, ingentem eloquentiae materiam subministrabant. crescit enim cumamplitu<strong>di</strong>ne rerum vis ingenii, nec quisquam claram et inlustrem orationem efficere potestnisi qui causam parem invenit. non, opinor, Demosthenem orationes inlustrant, quasadversus tutores suos composuit, nec Ciceronem magnum oratorem P. Quintius defensusaut Licinius Archias faciunt: Catilina et Milo et Verres et Antonius hanc illi famamcircumdederunt, non quia tanti fuerit rei publicae malos ferre cives, ut uberem ad<strong>di</strong>cendum materiam oratores haberent, sed, ut subinde admoneo, quaestionismeminerimus sciamusque nos de ea re loqui, quae facilius turbi<strong>di</strong>s et inquietis temporibusexistit. quis ignorat utilius ac melius esse frui pace quam bello vexari? pluris tamen bonosproeliatores bella quam pax ferunt. similis eloquentiae con<strong>di</strong>cio. nam quo saepius steterittamquam in acie quoque pluris et inquietis existit.Inquadramento critico del testoLa riflessione sull’arte/tecnica della comunicazione è assai importante nel mondo antico.Numerosi sono i contributi degli autori latini, che offrono sollecitazioni e soluzioni<strong>di</strong>verse. Tra essi, un <strong>di</strong>alogo, che i critici attribuiscono allo storico Tacito e che sviluppa iltema della decadenza dell’oratoria.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Tacito, in<strong>di</strong>cando i riferimenti principali alla sua vita e alle sue opere(15 righe)L’operaDefinisci il genere letterario del Dialogus de oratoribus e gli intenti programmatici <strong>di</strong> Tacito(10 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. in<strong>di</strong>ca la funzione comunicativa (narrativa, descrittiva, argomentativa…), trascrivendoda l testo gli elementi linguistici (parole chiave, connettivi, forme verbali, porzioni <strong>di</strong>testo…) che permettano <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla2. riconosci la struttura prevalente sul piano sintattico (paratassi o ipotassi) in<strong>di</strong>cando neltesto una porzione significativa a giustificare la risposta3. nella prima riga del testo compare il costrutto interest utrumne… <strong>di</strong>cendum habeas:analizza le componenti sinattiche
544. in<strong>di</strong>vidua la parola o le parole-chiave e illustrane la specificità rispetto al periodostorico letterario o al genere cui il testo appartienePer riflettere:Sintetizza l’argomento del brano ed elabora una riflessione sulla tematica in<strong>di</strong>viduata,tenendo in considerazione anche altri autori latini (20 righe)De situ et origine Germanorum, 25Ceteris servis non in nostrum morem descriptis per familiam ministeriis utuntur: suamquisque sedem, suos penates regit. Frumenti modum dominus aut pecoris aut vestis utcolono iniungit, et servus hactenus paret; cetera domus officia uxor ac liberi exequuntur.verberare servum ac vinculis et opere coercere rarum: occidere solent, non <strong>di</strong>sciplina etseveritate, sed impetu et ira, ut inimicum, nisi quod impune est. Liberti non multum supraservos sunt, raro aliquod momentum in domo, numquam in civitate, exceptis dumtaxat iisgentibus quae regnantur. Ibi enim et super ingenuos et super nobiles ascendunt: apudceteros impares libertini libertatis argumentum sunt.Inquadramento critico del testoIl testo è tratto da Tacito, De situ et origine Germanorum, opera datata al 98 d. C. e concepitainizialmente come <strong>di</strong>gressione <strong>di</strong> un’opera storica (le Historiae?) successivamenterielaborata e pubblicata a se stante, forse sotto la spinta <strong>di</strong> una motivazione contingente(per esempio il soggiorno <strong>di</strong> Traiano sul fronte germanico).Nel capitolo che viene proposto Tacito illustra quale fosse la considerazione che i Germaniavessero degli schiavi. L’obbligo dello schiavo era sostanzialmente soltanto <strong>uno</strong>.L’operaDefinisci il genere letterario del De situ et origine Germanorum e gli intenti programmatici<strong>di</strong> Tacito (10 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. in<strong>di</strong>ca la funzione comunicativa (narrativa, descrittiva, argomentativa…),trascrivendo dal testo gli elementi linguistici (parole-chiave, connettivi, formeverbali, porzioni <strong>di</strong> testo…) che permettano <strong>di</strong> in<strong>di</strong>viduarla.2. riconosci la struttura prevalente sul piano sintattico (paratassi o ipotassi), in<strong>di</strong>candonel testo una porzione significativa a giustificare la risposta3. in<strong>di</strong>vidua le <strong>di</strong>verse figure retorico-sintattiche presenti nel testo, trascrivile ein<strong>di</strong>cane la funzione espressiva
554. in<strong>di</strong>vidua la parola o le parole-chiave e illustrarne la specificità rispetto al periodostorico cui il testo appartienePer riflettere:1. Sintetizza l’argomento del brano ed elabora una riflessione sulla tematica proposta(20 righe)2. Confronta i passi <strong>di</strong> Cesare de<strong>di</strong>cati ai Germani, tratti dal De bello gallico, con il testocomplesso <strong>di</strong> Tacito. (20 righe)De vita et moribus Iulii Agricolae,11Ceterum Britanniam qui mortales initio coluerint, in<strong>di</strong>genae an advecti, ut inter barbaros,parum compertum. habitus corporum varii atque ex eo argumenta. namque rutilaeCaledoniam habitantium comae, magni artus Germanicam originem adseverant; Silurumcolorati vultus, torti plerumque crines et posita contra Hispania Hiberos veteres traiecisseeasque sedes occupasse fidem faciunt; proximi Gallis et similes sunt, seu durante originisvi, seu procurrentibus in <strong>di</strong>versa terris positio caeli corporibus habitum de<strong>di</strong>t. inuniversum tamen aestimanti Gallos vicinam insulam occupasse cre<strong>di</strong>bile est. eorum sacradeprehendas superstitionum persuasione; sermo haud multum <strong>di</strong>versus, indeposcen<strong>di</strong>s periculis eadem audacia et, ubi advenere, in detrectan<strong>di</strong>s eadem formido.plus tamen ferociae Britanni praeferunt, ut quos nondum longa pax emollierit. nam Gallosquoque in bellis floruisse accepimus; mox segnitia cum otio intravit, amissa virtute pariterac libertate. quod Britannorum olim victis evenit: ceteri manent quales Galli fuerunt.Inquadramento critico del testoNella monografia De vita et moribus Julii Agricolae , pubblicata nel 98 d.C., agli inizidell’Impero <strong>di</strong> Traiano, Tacito traccia <strong>uno</strong> splen<strong>di</strong>do ritratto del suocero. Dopo averpresentato il primo periodo della vita <strong>di</strong> Agricola, lo storico interrompe la narrazione perdelineare il quadro della provincia <strong>di</strong> cui il suocero fu governatore. Descritta la posizionegeografica della Britannia, l’autore presenta gli abitanti dell’isola e affronta il problemadelle loro origini.L’operaDefinisci il genere letterario del De vita et moribus Iulii Agricolae e gli intenti programmatici<strong>di</strong> Tacito (10 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:Completa le parti mancanti o rispon<strong>di</strong> alle richieste seguenti:
56* qui mortales initio coluerint: proposizione subor<strong>di</strong>nata ......................... <strong>di</strong>pendenteda...........................* Quali sono i soggetti <strong>di</strong> adseverant ? .............................................................* Quali sono i soggetti <strong>di</strong> fidem faciunt ? ..........................................................* In<strong>di</strong>vidua gli ablativi assoluti e in<strong>di</strong>cane ilvalore.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................* Gallos vicinam insulam occupasse: proposizione subor<strong>di</strong>nata........................................... <strong>di</strong>pendente da ..............................* ubi advenere (= advenerunt): proposizione subor<strong>di</strong>nata ................................ in cui ilperfetto in<strong>di</strong>ca .....................................* ut quos...emollierit: proposizione subor<strong>di</strong>nata .................................................* Britannorum: genitivo partitivo <strong>di</strong>pendente da .................................................2) In<strong>di</strong>vidua i casi <strong>di</strong> ellissi del verbo presenti nel passo.3) In<strong>di</strong>vidua nel testo le espressioni con cui Tacito:a) esprime il dubbio relativo all’autoctonia dei Britannib) mette in luce la somiglianza fra un gruppo <strong>di</strong> Britanni (gli abitanti della costameri<strong>di</strong>onale) e i Gallic) esprime biasimo per la vigliaccheria <strong>di</strong> fondo dei Britanni........................................................................ e ammirazione per la loro forza militared) mette in luce l’effetto negativo della pacePer riflettere:Sintetizza l’argomento del brano ed elabora una riflessione sulla tematica proposta ,ponendo maggior attenzione sugli effetti prodotti dalla civiltà romana sui popoliconquistati (20 righe).De vita et moribus Iulii Agricolae, 45- 46Tu vero felix, Agricola, non vitae tantum claritate, sed etiam opportunitate mortis. Utperhibent qui interfuere novissimis sermonibus tuis, constans et libens fatum excepisti,tamquam pro virili portione innocentiam principi donares. Sed mihi filiaeque eius 4 praeteracerbitatem parentis erepti auget maestitiam, quod adsidere valetu<strong>di</strong>ni, fovere4 Si ricorda che Tacito aveva sposato la figlia <strong>di</strong> Agricola
57deficientem, satiari vultu complexuque non contigit. Excepissemus 5 certe mandatavocesque, quas penitus animo fingeremus. Noster hic dolor, nostrum vulnus, nobis tamlongae absentiae con<strong>di</strong>cione ante quadriennium amissus est 6 . Omnia sine dubio, optimeparentum, adsidente amantissima uxore superfuere honori tuo; paucioribus tamenlacrimis comploratus es, et novissima in luce desideravere aliquid oculi tui.Si quis piorum manibus locus, si, ut sapientibus placet, non cum corpore extinguunturmagnae animae, placide quiescas, nosque domum tuam ab infirmo desiderio et mulieribuslamentis ad contemplationem virtutum tuarum voces, quas neque lugeri neque plangi fasest. Admiratione te potius et immortalibus lau<strong>di</strong>bus et, si natura suppe<strong>di</strong>tet, similitu<strong>di</strong>necolamus: is verus honos, ea coniunctissimi cuiusque pietas.Inquadramento critico del testoNella monografia De vita et moribus Julii Agricolae, pubblicata nel '98 d.C., agli inizidell'impero <strong>di</strong> Traiano, Tacito traccia un splen<strong>di</strong>do ritratto del suocero che, negli anni buidella dominazione <strong>di</strong>spotica <strong>di</strong> Domiziano, ha servito comunque lo stato con lealtà ecompetenza, collaborando senza compromessi con il potere imperiale fino alla morte, chelo ha colto improvvisamente in circostanze piuttosto misteriose. Nel testo qui riportato,tratto dall'ultima parte dell'opera, ove è chiaramente marcato l'intento elogiativo, l'autore,pur tra le accorate parole <strong>di</strong> compianto, sottolinea che la morte <strong>di</strong> Agricola non deverichiedere pianti e lutti, ma configurarsi come consacrazione <strong>di</strong> una vita esemplare.Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. In<strong>di</strong>vidua nel testo i termini usati da Tacito per celebrare la personalità <strong>di</strong> Agricola.2. Quali osservazioni relative al rimpianto <strong>di</strong> non essere stato presente negli ultimiistanti <strong>di</strong> vita del suocero mettono in luce la profonda sensibilità umana e poetica <strong>di</strong>Tacito?3. In quale punto del testo si afferma il valore esemplare della figura <strong>di</strong> Agricola e conquali espe<strong>di</strong>enti retorici?4. Perché Tacito ricorre talora all'uso del <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong>retto?5. Quali figure retoriche si possono ritrovare nei seguenti sintagmi?a) non vitae …, sed etiam … mortis.b) adsidere……….vultu complexuquec) noster….,nostrum….,nobis…6. Qual è la funzione sintattica della proposizione "tamquam …donares" ?5 Excepissemus: è un congiuntivo irreale6 Quando Agricola morì, Tacito aveva lasciato Roma e si trovava forse nella Gallia belgica, come propretore, assiemealla moglie
587. Elenca i congiuntivi esortativi presenti nel brano proposto.Per riflettere:Argomenta su questa riflessione: finalmente la felicitas temporum, nella quale è permessosentire e parlare liberamente, è giunta con Nerva e Traiano, così Tacito può, secondo unuso antichissimo, tramandare ai posteri la memoria della grandezza morale <strong>di</strong> un uomoinsigne (senza cadere in alcun sospetto o subire persecuzioni e condanne) (20 righe)Historiae., IV, 73'Neque ego umquam facun<strong>di</strong>am exercui, et populi Romani virtutem armis adfirmavi: sedquoniam apud vos verba plurimum valent bonaque ac mala non sua natura, sed vocibusse<strong>di</strong>tiosorum aestimantur, statui pauca <strong>di</strong>sserere quae profligato bello utilius sit vobisau<strong>di</strong>sse quam nobis <strong>di</strong>xisse. Terram vestram ceterorumque Gallorum ingressi sunt ducesimperatoresque Romani nulla cupi<strong>di</strong>ne, sed maioribus vestris invocantibus, quos<strong>di</strong>scor<strong>di</strong>ae usque ad exitium fatigabant, et acciti auxilio Germani sociis pariter atquehostibus servitutem imposuerant. Quot proeliis adversus Cimbros Teutonosque, quantisexercituum nostrorum laboribus quove eventu Germanica bella tractaverimus, satisclarum. Nec ideo Rhenum inse<strong>di</strong>mus ut Italiam tueremur, sed ne quis alius Ariovistusregno Galliarum potiretur. An vos cariores Civili Batavisque et transrhenanis gentibuscre<strong>di</strong>tis quam maioribus eorum patres avique vestri fuerunt? Eadem semper causaGermanis transcenden<strong>di</strong> in Gallias, libido atque avaritia et mutandae se<strong>di</strong>s amor, utrelictis palu<strong>di</strong>bus et solitu<strong>di</strong>nibus suis fecun<strong>di</strong>ssimum hoc solum vosque ipsospossiderent: ceterum libertas et speciosa nomina praetexuntur; nec quisquam alienumservitium et dominationem sibi concupivit ut non eadem ista vocabula usurparet.'Inquadramento critico del testoSiamo nel 70 d. C. in Gallia, ove, l’anno precedente, approfittando della confusa situazionepolitica successiva alla morte <strong>di</strong> Nerone, il batavo Giulio Civile aveva proposto una rivoltaantiromana. Il passo, tratto dalle Historiae che Tacito compose tra il 100 e il 110 d. C.,propone il <strong>di</strong>scorso con cui il generale romano Petilio Ceriale, inviato a sedare la rivolta,tenta <strong>di</strong> convincere i ribelli ad accettare il dominio <strong>di</strong> Roma.L’operaPresenta le Historiae nel loro schema compositivo e in<strong>di</strong>ca gli intenti programmatici <strong>di</strong>Tacito (10 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:
591. Nel terzo periodo del passo proposto, satis clarum (est) regge le tre precedentiproposizioni introdotte rispettivamente da quot, quantis, quove. Di quale stesso tipo <strong>di</strong>subor<strong>di</strong>nata si tratta?2. Quale funzione espressiva assume la posizione prolettica delle tre subor<strong>di</strong>nate soprain<strong>di</strong>cate?3. In<strong>di</strong>vidua nel testo le relazioni oppositive presenti nel <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong> Ceriale persottolineare il <strong>di</strong>verso comportamento dei Romani e dei Germani.4. Evidenzia almeno due parole chiave.5. Quali elementi linguistici e retorici conferiscono efficacia persuasiva al <strong>di</strong>scorso?6. Spiega la funzione dei <strong>di</strong>scorsi <strong>di</strong>retti nell’opera <strong>di</strong> Tacito.(8 righe)Per riflettere:1. Con quali argomentazioni Ceriale giustifica l’imperialismo romano? (10 righe)2. Nell’epilogo del testo proposto, Ceriale fa notare che i Germani, come chiunque aspirial potere, strumentalizzano il concetto <strong>di</strong> libertà e si avvalgono <strong>di</strong> altri terminipretestuosi al fine <strong>di</strong> asservire i Galli. Chiarisci e sviluppa, con eventuali riferimenti adaltri autori e momenti storici, l’argomentazione finale del passo. (20 righe)Annales I, 45-46Sic compositis praesentibus (1) haud minor moles supererat ob ferociam quintae etunetvicesimae legionum, sexagesimum apud lapidem (loco Vetera nomen est)hibernantium. Nam primi se<strong>di</strong>tionem coeptaverant: atrocissimus quodque facinus horummanibus patratum ; nec poena commilitonum exterriti nec paenitentia conversi irasretinebant. Igitur Caesar arma classem socios demittere (2)Rheno parat, si imperiumdetrectetur, bello certaturus. At Romae nondum cognito qui fuisset exitus in Illyrico, etlegionum Germanicarum motu au<strong>di</strong>to, trepida civitas incusare Tiberium quod, dumpatres et plebem, invalida et inermia, cunctatione ficta lu<strong>di</strong>ficetur, <strong>di</strong>ssideat interim milesneque duorum adulescentium nondum adulta auctoritate comprimi queat. Ire ipsum etopponere maiestatem imperatoriam debuisse cessuris ubi principem longa experientiaeundemque severitatis et munificentiae summum vi<strong>di</strong>ssent. An Augustum fessa aetatetotiens in Germanias commeare potuisse: Tiberium vigentem annis sedere in senatu, verbapatrum cavillantem? satis prospectum urbanae servituti: militaribus animis adhibendafomenta ut ferre pacem velint.Note.(1) Allusione alla situazione a Colonia(2) “far navigare in giù lungo il Reno”Inquadramento critico del testoIl passo è tratto dagli Annales <strong>di</strong> Tacito, opera in cui lo storico tratta delle vicendedell’impero dalla morte <strong>di</strong> Augusto a quella <strong>di</strong> Nerone..Nel 14 d.C., pochi mesi dopo la morte <strong>di</strong> Augusto, <strong>di</strong>vampa una ribellione tra le legioniromane <strong>di</strong> stanza in Germania. Il suo successore Tiberio invia in Germania prima suo
60figlio Druso e poi Germanico, figlio <strong>di</strong> Druso Maggiore, ma la situazione degenera; tra lelegioni della Germania Superiore e quelle della Germania Inferiore è guerra civile.L’operaPresentagli Annales nel loro schema compositivo e in<strong>di</strong>ca gli intenti programmatici <strong>di</strong>Tacito (10 righe)Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. Nel passo sono presenti almeno otto infiniti. In<strong>di</strong>viduali e analizzali dal punto <strong>di</strong>vista della funzione morfosintattica.2. La parola “cavillantem” costituisce nesso semantico con un’espressione presentenella parte centrale del testo. Qual è questa espressione?Per riflettere:1. In<strong>di</strong>vidua le coor<strong>di</strong>nate spazio-temporali che caratterizzano il passo e la reazione chesi verifica a Roma alla notizia della ribellione delle legioni <strong>di</strong> stanza in Germania (5righe)2. Secondo l’opinione pubblica, che tipo <strong>di</strong> principe è Tiberio e che cosa avrebbe dovutofare? Quali sono le doti <strong>di</strong> un vero imperatore ? (5 righe)3. Nell’ultima parte si stabilisce un confronto fra Tiberio ed Augusto. Su quali aspettiesso viene attuato? (5 righe)Annales, 1, 61,2-62,2Prima Vari castra lato ambitu et <strong>di</strong>mensis principiis 7 trium legionum manus ostentabant;dein semiruto vallo, humili fossa 8 accisae iam reliquiae 9 conse<strong>di</strong>sse intellegebantur: me<strong>di</strong>ocampi albentia ossa, ut fugerant, ut restiterant 10 , <strong>di</strong>siecta vel aggerata. a<strong>di</strong>acebant fragminatelorum equorumque artus, simul truncis arborum antefixa ora 11 . Lucis propinquisbarbarae arae, apud quas trib<strong>uno</strong>s ac primorum or<strong>di</strong>num centuriones mactaverant. Etcla<strong>di</strong>s eius superstites, pugnam aut vincula elapsi, referebant hic ceci<strong>di</strong>sse legatos, illicraptas aquilas; primum ubi vulnus Varo adactum, ubi infelici dextera et suo ictu mortem7 Il termine ambitus si riferisce al perimetro dell’accampamento, mentre principium, in<strong>di</strong>ca la piazza centrale dellostesso: dall’analisi dei due elementi si ricavava che l’accampamento era stato costruito grazie al lavoro (manus) <strong>di</strong> trelegioni8 fossa: si riferisce al fossato che abitualmente circondava un accampamento romano9 accisae iam reliquiae trad.: “i resti <strong>di</strong> un esercito ormai fatto a pezzi”10 ut fugerant, ut restiterant si intende che le ossa erano isolate o ammucchiate, a seconda che i soldati fossero statiuccisi mentre fuggivano (ogn<strong>uno</strong> per proprio conto) o mentre combattevano serrati11 ora: qui nel senso <strong>di</strong> teschi
61invenerit 12 ; quo tribunali contionatus Arminius, quot patibula captivis, quae scrobes, utquesignis et aquilis per superbiam inluserit 13 . [62] Igitur Romanus qui aderat exercitus sextumpost cla<strong>di</strong>s annum, trium legionum ossa, nullo noscente alienas reliquias an suorum humotegeret 14 , omnis ut coniunctos, ut consanguineos, aucta in hostem ira, maesti simul etinfensi condebant. Primum extruendo tumulo caespitem Caesar 15 posuit, gratissimomunere in defunctos et praesentibus doloris socius. Quod Tiberio haud probatum, seu 16cuncta Germanici in deterius trahenti 17 , sive 18 exercitum imagine caesoruminsepultorumque tardatum ad proelia et formidolosiorem hostium 19 credebat; nequeimperatorem auguratu et vetustissimis caerimoniis prae<strong>di</strong>tum 20 adtrectare feraliadebuisse.Inquadramento critico del testoIl testo che viene proposto è tratto dal I libro degli Annales <strong>di</strong> Tacito, nel quale lo storiconarra gli avvenimenti relativi al principato <strong>di</strong> TiberioL’episo<strong>di</strong>o specifico, narrato nei capitoli 60-62, è relativo alla campagna che Druso (nipote<strong>di</strong> Tiberio, e pronipote <strong>di</strong> Augusto, soprannominato Germanico) condusse nel 15 d.C.contro alcune tribù germaniche guidate da Arminio.12 ubi infelici dextera et suo ictu mortem invenerit: Varo, resosi conto della portata delle <strong>di</strong>sfatta, si era uccisotrafiggendosi con la propria spada13 I superstites ricordano ai commilitoni con quali <strong>di</strong>leggi (scrobes) Arminio si fosse preso gioco delle insegne dellecoorti e delle aquile delle legioni14 Tra i caduti si trovavano anche i parenti dei soldati <strong>di</strong> Druso, ma ness<strong>uno</strong> era in grado <strong>di</strong> <strong>di</strong>re se le ossa che seppellivafossero <strong>di</strong> un parente o <strong>di</strong> un estraneo; eppure la cura e la pietà con cui compiono questo gesto è quella che si riserva aipropri cari15 Si tratta <strong>di</strong> Druso che, adottato da Augusto, aveva assunto anche il nome <strong>di</strong> Caesar16 seu causale <strong>di</strong>sgiuntiva: “o perché”17 trahere in deterius significa “cercare <strong>di</strong> sminuire”18 sive: come seu. Nota la variatio nella costruzione19 sott.: futurum20 prae<strong>di</strong>tum con ablativo, vale: “investito <strong>di</strong>…”
62Durante questa campagna Druso, con il suo esercito, si trovò entro la selva <strong>di</strong> Teutoburgo,lì dove, nel 9 d.C. i Germani avevano massacrato tre legioni <strong>di</strong> Quintilio Varo, generale <strong>di</strong>Augusto, e dove lo stesso comandante si era suicidato; da questi nefasti episo<strong>di</strong> eranopassati appena sei anni e i pochi sopravvissuti dell’esercito <strong>di</strong> Varo, arruolati nelle legioni<strong>di</strong> Germanico, avevano ancora chiaro il ricordo della <strong>di</strong>sfatta subita.Dopo una vittoriosa battaglia contro la tribù dei Brutteri, L. Stertinio, <strong>uno</strong> dei comandantidell’esercito <strong>di</strong> Germanico inter caedem et praedam repperit undevigesimae legionis aquilam cumVaro amissam (Ann. I, 60, 3) suscitando un’ondata <strong>di</strong> emozione nelle legioni e nello stessoDruso.Nel passo proposto per la traduzione Tacito descrive lo spettacolo terribile che si offrìalla vista dei soldati <strong>di</strong> Druso e, soprattutto, la reazione dei superstiti i quali siaffannavano a mostrare ai commilitoni i luoghi della strage, sottolineando la ferocia e lasuperbia <strong>di</strong> Arminio e dei suoi che non si erano limitati a massacrare i nemici, ma neavevano umiliato anche le insegne.A quella vista le legioni iniziano una pietosa opera <strong>di</strong> sepoltura cui partecipa lo stessoDruso ponendo la prima zolla <strong>di</strong> terra sul tumulo funebre.La narrazione si conclude con una nota polemica nei confronti <strong>di</strong> Tiberio, il quale nonapprovò il fatto che Germanico avesse impegnato l’esercito in questa opera umanitaria.Il testoPer sapereComprensione generaleTraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. Ostentabant: in<strong>di</strong>ca il soggetto <strong>di</strong> questo verbo2. Intellegebantur: il verbo è costruito in maniera particolare; come? Perché accisae iamreliquiae è in nominativo? E l’infinito conse<strong>di</strong>sse come si spiega?3. inluserit: come mai questo verbo al congiuntivo?4. ut fugerant, ut restiterant : il soggetto grammaticale sembra essere ossa, malogicamente il <strong>di</strong>scorso non regge; quale è il soggetto logico?5. Tacito, prima ancora <strong>di</strong> formularla, <strong>di</strong>mostra falsa l’opinione <strong>di</strong> Tiberio, secondo cui isoldati avrebbero perso coraggio e ardore combattivo alla vista dei morti insepolti: conquali parole? (8 righe)Per riflettere:Il giu<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> Tacito nei confronti dei Germani è determinato da valutazioni e ricercheautonome (soprattutto nella Germania) ma anche dalle concezioni e dalle paure popolariche si andavano <strong>di</strong>ffondendo a Roma nel corso del II sec. d.C. e che daranno origine alcosiddetto metus barbaricus. Nel passo tradotto ravvisi alcuni elementi attribuibili <strong>più</strong> aqueste paure che ad una fredda ricostruzione storica? Commentali brevemente (10 righe)
63LA FOLLA E GLI SPETTACOLI DEL CIRCO5°liceoPlinio il Giovane e Seneca, in due con<strong>testi</strong> storico-culturali <strong>di</strong>versi, esprimono un giu<strong>di</strong>zio“da intellettuali” <strong>di</strong> fronte agli spettacoli del circo e, <strong>più</strong> in generale, agli atteggiamentidella folla. Questo giu<strong>di</strong>zio si fonda sulle rispettive formazioni culturali ed umane degliautoriPlinio il Giovane, Ep. IX,6C. PLINIUS CALVISIO SUO S.Omne hoc tempus inter pugillares ac libellos iucun<strong>di</strong>ssima quiete transmisi.'Quemadmodum' inquis 'in urbe potuisti?' Circenses erant, quo genere spectaculi nelevissime quidem teneor. Nihil novum nihil varium, nihil quod non semel spectassesufficiat. Quo magis miror tot milia virorum tam pueriliter identidem cupere currentesequos, insistentes curribus homines videre. Si tamen aut velocitate equorum aut hominumarte traherentur, esset ratio non nulla; nunc favent panno, pannum amant, et si in ipsocursu me<strong>di</strong>oque certamine hic color illuc ille huc transferatur, stu<strong>di</strong>um favorque transibit,et repente agitatores illos equos illos, quos procul noscitant, quorum clamitant nominarelinquent. Tanta gratia tanta auctoritas in una vilissima tunica, mitto apud vulgus, quodvilius tunica, sed apud quosdam graves homines; quos ego cum recordor, in re inanifrigida assidua, tam insatiabiliter desidere, capio aliquam voluptatem, quod 21 hacvoluptate non capior. Ac per hos <strong>di</strong>es libentissime otium meum in litteris colloco, quos aliiotiosissimis occupationibus perdunt. Vale.L’autoreSintetizza il profilo <strong>di</strong> Plinio il Giovane, nuovo intellettuale pienamente inserito nellasocietà del suo tempo (15 righe)L’opera1. Presenta le opere <strong>di</strong> Plinio il Giovane ( 10 righe)2. Argomenta sull’importanza e sulla varietà degli epistolari nella letteraturalatina (30 righe)Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaOsservazioni linguistiche:1. quod… sufficiat: quale valore sintattico ha questa relativa al congiuntivo?2. Si… traherentur, esset: <strong>di</strong> quale tipo è questa ipotetica?21 Proposizione causale
643. si … transferatur … transibit … relinquent: <strong>di</strong> quale tipo sono questeipotetiche?4. vilissima … vilius … graves: quale significato assumono questi termini inquesto contesto?Seneca, Ep.ad Luc. VIISENECA LUCILIO SUO SALUTEMQuid tibi vitandum praecipue existimes quaeris? turbam. Nondum illi tuto committeris.Ego certe confitebor imbecillitatem meam: numquam mores quos extuli refero; aliquid exeo quod composui turbatur, aliquid ex iis quae fugavi re<strong>di</strong>t. Quod aegris evenit quos longaimbecillitas usque eo affecit ut nusquam sine offensa proferantur, hoc acci<strong>di</strong>t nobisquorum animi ex longo morbo reficiuntur. Inimica est multorum conversatio: nemo nonaliquod nobis vitium aut commendat aut imprimit aut nescientibus allinit. Utique quomaior est populus cui miscemur, hoc periculi plus est. Nihil vero tam damnosum bonismoribus quam in aliquo spectaculo desidere; tunc enim per voluptatem facilius vitiasubrepunt. Quid me existimas <strong>di</strong>cere? avarior redeo, ambitiosior, luxuriosior? immo verocrudelior et inhumanior, quia inter homines fui. Casu in meri<strong>di</strong>anum spectaculum inci<strong>di</strong>,lusus exspectans et sales et aliquid laxamenti quo hominum oculi ab humano cruoreacquiescant. Contra est: quidquid ante pugnatum est misericor<strong>di</strong>a fuit; nunc omissis nugismera homici<strong>di</strong>a sunt. Nihil habent quo tegantur; ad ictum totis corporibus ex positinumquam frustra manum mittunt. Hoc plerique or<strong>di</strong>nariis paribus et postulaticiispraeferunt. Quidni praeferant? non galea, non scuto repellitur ferrum. Quo munimenta?quo artes? omnia ista mortis morae sunt.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaPer riflettere:1. Descrivi l’atteggiamento dei due autori <strong>di</strong> fronte agli spettacoli del circo e alcomportamento della folla, in<strong>di</strong>viduando alcune parole ed espressioni che <strong>più</strong>chiaramente descrivano l’atteggiamento dei due autori. (10 righe)Commento:“…è <strong>di</strong>fficile stabilire se [Seneca] fosse un oppositore convinto dei giochi. Possiamotranquillamente supporre che non fosse un ammiratore entusiasta, ma ciò è ben <strong>di</strong>versodal considerarlo assolutamente contrario, com’è stato fatto ripetutamente sulla base <strong>di</strong>questa lettera a Lucilio. Nel I secolo la posizione <strong>di</strong> Seneca non era un’eccezione: egli sitrovava in compagnia <strong>di</strong> altri autori dell’epoca che come lui amavano poco i giochi, perché
65facevano leva su sentimenti infimi del pubblico, ma che esprimevano la loro ammirazioneper l’atteggiamento eroico dei gla<strong>di</strong>atori.” Così scrive Fik Meijer, (Un giorno al Colosseo, ilmondo dei gla<strong>di</strong>atori, ed. Laterza 2004) e continua: “Totalmente negativo è invece il giu<strong>di</strong>ziodello storico Tacito, un pessimista che guardava con sarcasmo all’epoca in cui viveva”Tacito. Annales, I, 76eden<strong>di</strong>s gla<strong>di</strong>atoribus, quos Germanici fratris ac suo nomine obtulerat, Drusus praese<strong>di</strong>t,quamquam vili sanguine nimis gaudens; quod vulgus formidolosum et paterarguisse <strong>di</strong>cebatur. cur abstinuerit spectaculo ipse, varie trahebant; alii tae<strong>di</strong>o coetus,quidam tristitia ingenii et metu conparationis, quia Augustus comiter interfuisset. noncre<strong>di</strong>derim ad ostentandam saevitiam movendasque populi offensiones concessam filiomateriem, quamquam id quoque <strong>di</strong>ctum est.Il testoPer saperecomprensione generaletraduzione completaPer riflettere:Elabora una tua riflessione sul sintagma “vili sanguine”, per <strong>di</strong>mostrare laposizione <strong>di</strong> Tacito (10 righe)