30.04.2013 Views

OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library

OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library

OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>OPERA</strong> <strong>OMNIA</strong><br />

<strong>TOM</strong>. <strong>II</strong><br />

by C. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />

Classic Literature Collection<br />

<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>.org


Title: <strong>OPERA</strong> <strong>OMNIA</strong>, <strong>TOM</strong>. <strong>II</strong><br />

Author: C. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />

Language: English<br />

Subject: Fiction, Literature<br />

Publisher: <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association<br />

Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net


<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong><br />

The <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net is an effort to preserve and<br />

disseminate classic works of literature, serials, bibliographies, dictionaries,<br />

encyclopedias, and other reference works in a number of languages and countries<br />

around the world. Our mission is to serve the public, aid students and educators by<br />

providing public access to the world's most complete collection of electronic books on-line<br />

as well as offer a variety of services and resources that support and strengthen the<br />

instructional programs of education, elementary through post baccalaureate studies.<br />

This file was produced as part of the "<strong>eBook</strong> Campaign" to promote literacy,<br />

accessibility, and enhanced reading. Authors, publishers, librari and technologists<br />

unite to expand reading with <strong>eBook</strong>s.<br />

Support online literacy by becoming a member of the <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>,<br />

http://www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net/Join.htm.<br />

Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net


www.worldlibrary.net<br />

*This <strong>eBook</strong> has certain copyright implications you should read.*<br />

This book is copyrighted by the <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>. With permission copies<br />

may be distributed so long as such copies (1) are for your or others personal use only,<br />

and (2) are not distributed or used commercially. Prohibited distribution includes any<br />

service that offers this file for download or commercial distribution in any form, (See<br />

complete disclaimer http://<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net/Copyrights.html).<br />

<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association<br />

P.O. Box 22687<br />

Honolulu, Hawaii 96823<br />

info@<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net<br />

Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net


« t<br />

c. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />

-:..<br />

OPE R A 0 M N I A,<br />

AD FIDEM EDITIONIS ORELLIAN&.<br />

<strong>TOM</strong>. <strong>II</strong>.<br />

OXON<strong>II</strong>,<br />

lOHANNE8 HENRICUS PARKBR:<br />

ET LUNDINI, 377, STRAND.<br />

_DOOOU.


C.OORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />

AD EXOESSU DIVI AUGUSTI<br />

HISTORIARUM<br />

LIBER PRIMUS.<br />

orrlOK mihi operis Bemus Galba iterum Titust<br />

Vinius coDllllea erunt. N am post oonditam urbem<br />

ootingentos et viginti prioris IBvi annos multi auctores<br />

retulerunt, dum res populi Romani memorabautur, pari<br />

eloquentia ao libertate. P08tquam bellatum apud Ac- 2<br />

tium atque omnem potentiam ad unum conlerri pacia<br />

interfuit, magna illa ingenia cassere; simul veritas<br />

pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicm ut<br />

alienm, mox libidine 88sentandi aut rursus odio adversuJ<br />

dominante8: ita neutris cura posteritatis, inter infenso8<br />

vel obnoxios. Sed ambitionem scnptorls facile aversens, 3<br />

obtrectatio et livor proms auribus accipiuntur: quippe<br />

adulationi fmdum crimen servitutis, malignitati lalsa<br />

species libertatis inest. Mihi Galba Otho Vitellius nec t<br />

beneficio nec injuria cogniti. Dignitatem nostram a<br />

V cspasiano inchoatam, a Tito auctam, a Domitiano<br />

longius provectam non abnuerim: sed incorruptam<br />

fidem profesais neque amore quisquam et sine odio<br />

dicendus est. Quodsi vita suppeditet, principatum divi 6<br />

N ert. et imperium Trajani, uberiorem l8OUrioremque<br />

T£.C., '10-' <strong>II</strong>. B


2 TACItl<br />

• [A. t1. C. 81t.<br />

materiam, senectuti sepostU, 'rara temporum felicitate,<br />

ubi sentire qUE velie, et q1lle sentias dicere licet.<br />

2 Opus aggredior opimwn casibus, atrox pneliis, discora<br />

seditionibus, ipsa etiam pace smvum. Quatuor prin-<br />

2 cipes ferro interempti. Trina bella civilia, plura externa<br />

ac plerumque permixta. Prospene in Oriente, adversas<br />

8 in Occidente res. Turbatum lllyricum; Galllie nutantes;<br />

perdomita Britannia et statim missa; coortm<br />

in nos Sarmatal11m ac Suevorum gentes; nobilitatua<br />

cladibus mutuis Dacus; mota prope etiam Parthorum<br />

t anna falsi N eronis ludibrio. Jam vero Italia novia<br />

cladibus vel post longam seculorum seriem repetitis<br />

I aftlicta. Haustm aut obrutE urbes Cecundissima Campanim<br />

ora. Et urbs incendiis vastata, consumptia antiquiaaimis<br />

delubria, ipso Capitolio civium manibua<br />

6 incenso. PollutE' cmrimOniE, magna adulteria. Plenum<br />

exiliis mare, infecti cmdibus scopuli. Atrocius in<br />

,urbe sl8vitum. N obilitas, opes, omissi gestique honoree<br />

pro crimine, et ob virtute&- certissimum exitium. Neo<br />

minus prmmia delatomm invisa quam seelera, cum alii<br />

aacerdotia et consulatus ut spolia adepti, procurationes<br />

alii et interiorem potentiam, agereBt verterent cuneta<br />

8 odio et terrore. Corrupti in dominos sem, in patrono8<br />

liberti j et quibua deerat inimicus, per amicos oppressi.<br />

3 Non tamen adeo virtutum sterile seculum ut non et<br />

bona exempla prodiderit. Comitatm prolugoa liberos<br />

matres, aecut.e manto! in exilia conjugea; propinqui<br />

au dentes, conatantes generi; eontumax etiam adversus<br />

tormenta aervorum fides; supreme clarorum virorum<br />

necessitates ; ipsa necessitas fortiter tolerata, et lauda ..<br />

2 tis antiquorwn mortibus pares exitus. PrEter multiplices<br />

rerum humanarum casus cmlo terraque prodigia et<br />

fuJminum, monitu. et futurorum praagia, lEta triatia.,


HISTORIARUM I. 6-9. 6<br />

A. D. 69.J<br />

modo acta, quia mutari non poterant, comprob88se. Ce- 3<br />

terum utraque eaedes sinistre accepta; et inviso semel<br />

principe seu bene seu male facta premunt. Jam aft"e- 4!<br />

rebant venalia euneta prmpotentes liberti; servorum<br />

manus subitis avidze et tanquam apud senem festinantes;<br />

eadem que Dovm au)m mala reqne gravia, non mque<br />

exeusata. Ipsa mtas Galbm imsui ac fastidio erat 6<br />

assuetis juventre Neronis et imperatores forma ac decore<br />

corporis, ut est mos vulgi, comparantibus. Et 8<br />

hie quidem Romm, tanquam in tanta multitudine, habitus<br />

animorum fuit. E provinciis Hispamre prmerat Cluvius 2<br />

Rufus, vir facundus et pacis artibus, bellis inexpertus.<br />

GaJlire, super memoriam Vindicis, obligatm reeenti 3<br />

dono Romanm civitatis et in posterum tributj levamento.<br />

Proximm tamen Germanis exercitibus Galliarum ci vita- t<br />

tes non eodem hODore habitm, qumdam etiam finibus<br />

ademptis, pari dolore eommoda aliena ac suas injurias<br />

metiebantur. Germani exereitus, quod periculosissi- 6<br />

mum in tantis viribus, sollieiti et irati, superbia recent is<br />

victorUe, et metu tanquam alias partes fovissent. Tarde 6<br />

a Nerone deseiverant; nec statim pro Galba Verginius.<br />

An imperare voluisset, duhium: delatum ei a milite 7<br />

imperium conveniebat. }"onteium Capitonem oooisum<br />

etiam qui queri non poterant, tamen indignabantur.<br />

Dux deerat, abdueto Verginio per simulationem amioi- 8<br />

tim; quem non remitti atque etiam reum esse tanquam<br />

auum crimen aecipiebant. Superior exercitus legatum 9<br />

Hordeonium Flaceum spemebat, senecta ac debilitate<br />

pedum invalidum, sine constantia, sine auctoritate, ne<br />

quieto quidem milite regimen :adeo furentes infirmitate<br />

retinentis ultro accendebantur. Inferioris GermaniE 2<br />

legiones diutius sine consulari fuere, donee missu Galbm<br />

A. Vitellius aderat, censoris Vitellii ao ter consulis


6 TACITI<br />

[A. U. C. 8U.<br />

a1lliUS: id satis videbatur. In Britannico exercitu nihil<br />

irarum: non sane alire legiones per omnes civilium<br />

bellorum motus innocentius egerunt, sen quia procul<br />

et Oceano divisre, seu crebris expeditionibus doctm<br />

.. hostem potius odisse. Quies et Illyrico, quanquam<br />

excitre a Nerone legiones, dum in Italia cunctantur,<br />

I) Verginium legationibus adissent. Sed longis spatiis<br />

discreti exercitus, quod saluberrimum est ad continendam<br />

militarem fidem, nee vitiis nec viribus miscebantur.<br />

10 Oriens adhuc immotus. Syriam et quatuor legiones<br />

obtinebat Licinius Mucianus, vir secundis adversisque<br />

2 juxta famosus. Insignes amicitias juvenis ambitiose<br />

coluerat; mox attritis opibus, lubrico statu, suspecta<br />

etiam Claudii iracundia, in secretum Asim repositus<br />

tam prope ab exule fuit quam postea a principe.<br />

3 Luxuria, industria, comitate, arrogantia, malls bonisque<br />

8xtibus mixtus. Nimire voluptates, cum vacaret:<br />

4 quotiens expedierat, magnre virtutes. Palam laudares :<br />

secreta male audiebant. Sed apud subjectos, apud<br />

proximos, apud colle gas varUs illecebris potens; et cui<br />

D expeditius fuerit tradere imperium quam obtinere. Bellum<br />

J udaicum Flavius Vespasianus (ducem eum Nero<br />

6 delegerat,) tribus legionibus administrabat. N eo Vespasiano<br />

adversus Galbam votum aut animus: quippe<br />

Titum filium ad venerationem cuI tum que ejus miserat,<br />

7 ut suo loco memorabimus. Occult a fati et ostentis<br />

ac responsis destinatum Vespasiano liberisque ejus im-<br />

11 perium post fortunam. credidimus. .&gyptum copiasque,<br />

quibus coerceretur, jam inde a divo Augusto<br />

equites Romani obtinent loco regum: ita visum expedire,<br />

provinciam aditu difficilem, annonre fecundam,<br />

snperstitione ac lascivia discordem et mobilem, insciam<br />

21egum, ignaram magistratuum, domi retinere. Regebat


HISTORIARUM I. 18-19. 11<br />

A.D. 49.] .<br />

eum omnium ocu1is, nuDum turbati aut exultantia animi<br />

motum prodidisse. Sermo erga patrem impera.1<br />

toremqlle reverens, de se moderaius; nihil in vultll<br />

habituque mutatum, quasi imperare posset magis quam<br />

vellet. Consultatum inde, pro lWstris an in 86Datu aD a<br />

in castris adoptio nuncuparetur. Iri in castra placuit:<br />

honormoum id militibus fore, quorum favorem ut Iargitione<br />

et ambitu male acquiri, ita per honas artes haud<br />

spemendum. Circumsteterat interim Palatium publica t<br />

expectatio, magni secreti impatiens; et male ooereitam<br />

farnam supprimentes augebant. Quartum Idus J anuarias, 18<br />

fredum imbribus diem, tonitrua et fulgura et celestes<br />

miwB ultra solitum turbaverant. Observatum id anti- 2<br />

quitus comitiis dirimendis non terruit Galbam quo minus<br />

in castra pergeret, contemptorem talium ut fortuitorum;<br />

seu qUIB lato mane nt, quamvis significata, non vitantUl'.<br />

Apud frequentem militum coneionem, imperatoria bra- 8<br />

vitate, adoptari a se Pisonem JOOre divi Augusti et<br />

exemplo militari, quo vir virum legeret, pronuntiat. Ac t<br />

ne dissimulata seditio in majus crederetur, ultro asseverat<br />

quartam et duodevicesimam legiones, paucis seWtionis<br />

auctoribus, non ultra verba ao voces errasse, et<br />

brevi in officio fore. N ec ullum orationi aut lenociniwn &<br />

addit aut pretium. Tribuni tamen eenturionesque et<br />

proximi militum grata auditu respondent: per ceteroe<br />

mmstitia ac siJentium, tanquam usurpatam etiam in pace<br />

donativi necessitatem bello perdidissent. Constat potuisse<br />

conciliari animos quantulacunque parci senis<br />

liberalitate: nocuit antiquus rigor et D imia severitas,<br />

cui jam pares non sumus. Inde apud senatum non 19<br />

comptior Galbre, non longior quam apud militem sermo:<br />

Pisonis cornis oratio. Et patrum favor aderat: multi<br />

voluntate eft'usius; qui noluerant, medie; ao plurimi


12 TACIT I<br />

tAo U. C. 8tt .<br />

. obvio obsequio, privatas spes agitantea sme publica<br />

'8 cura. N eo &liud sequenti quatriduo (quod medium inter<br />

adoptionem et cmdem fuit,) dictum a Pis one in publico<br />

-4 factumve. Crebrioribus in dies GermaniOle defectionis<br />

. nuntiis, et facili civitate ad accipienda credendaque<br />

omnia nova, cum tristia sunt, censuerant patres mitten­<br />

,dol ad Germanicum exercitum legatos. Agitatum secreto<br />

num et Piso proficisceretur. majore prletextu, illi<br />

auctoritatem senatus, hic dignationem CleSaris laturus.<br />

6 Placebat et Laconem prmtorii pnefectum simul mitti :<br />

is consilio intercessit. Legati quoque (nam senatus<br />

electionem Galbm permiserat,) freda inconstantia nomi­<br />

Dati, excusati, lubstituti, ambitu remanendi aut eundi,<br />

20 ut quemque metus·vel spes impulerat. Proxima pecunim<br />

cum; et. CUDcta scrutantibus justissimum visum est<br />

2 inde repeti ubi inopiJe causa ent. Bis et vicies millies<br />

sestertium donationibus Nero eluderat. Appellari singulos<br />

jussit, decima parte liberalitatis apud quemque<br />

8 eorum relict&. At illis vix decimm super portiones<br />

erant, lsdem erga aliena sumptibus quibus sua prodegerant,<br />

cum rapacissimo cuique ac perditissimo non agri<br />

aut feDus, sed sola instrumenta vitiorum manerent.<br />

-4 Ex.actioni triginta equites Romani prmpositi, novum<br />

officii genus et ambitu ac numero onerosum. Uhique<br />

basta et sector, et inquieta urbs actionibus. Ac tamen<br />

grande gaudium, quod tam pauperes forent quibus doo·nasset<br />

Nero quam quibus abstulisset. Exauctorati per<br />

eos dies tribuni, e prmtorio Antonius Taurus et Antonius<br />

N &so, ex urbanis cohortibus &milill8 Pacensis, e<br />

, 6 vigiliis Julius Fronto. N ec remedium in ceteros fuit,<br />

sed metus initium, tanquam per artem et formidinem<br />

einguli pellerentur omnibus suspectis.<br />

21 . Interea Othonem, cui compositis rebus nulla spes,


14 TACITI<br />

(A.. U. C. 811.<br />

cupidine ingenii humani libentiua obscura credendi.<br />

23 Nee deerat Ptolemleus, jam et saelens instinctor, ad<br />

quod facillime ab ejusmodi voto transitur. Sed sceleris<br />

cogitatio incertum an repens: studia militum jam pri.<br />

dem spe successionis aut paratu facinoris aifectaverat,<br />

in itinere, in agmine, in stationibus vetustissimum<br />

quemque militum nomine vocans, ac memoria Neroniani<br />

comitatus contubemales appellando; alios agnoscere,<br />

quosdam requirere, et pecunia aut gratia juvare, in.<br />

serendo Slepius querelas et ambigu08 de Galba sermones,<br />

2 qumque alia turbamenta vulgi. Labores itinerum, inopia<br />

commeatuUDl, duritia imperii atrociua accipiebantur,<br />

cum Campanim lacus et Acha.Ue urbes classibua adire<br />

80liti Pyrenmum et Alpes et immensa viarum spatia<br />

24 Egre sub armis eniterentur. Flagrantibus jam militum<br />

animis velut faces addiderat Mmvius Pudens, e proxi.<br />

2 mis Tigellini. Is mobilissimum quemque ingenio aut<br />

pecunim indigum et in novas cupiditates prmcipitem<br />

alliciendo, eo paulatim progressus est ut per speciem<br />

convivii" quotiens Galba apud Othonem epularetur,<br />

cohorti excubias agenti viritim centenos nummos divi ..<br />

deret; quam velnt publicam largitionem Otho secretioribus<br />

apud singulos prmmiis intendebat, adeo anirn08US<br />

corruptor ut Cocceio Proculo specula tori, de parte<br />

finium cum vicino ambigenti, universum vicini agrum<br />

sua pecunia emptum dono dederit, per socordiam pre-<br />

25 fecti, quem nota 'panter et occulta fallebant. Sed tum<br />

e libertis Onomastum futuro 8celeri prrefecit, a quo<br />

Barbium Proculum tesserarium speculatomm et Veturium<br />

optionem eorundem perductos, postquam vario<br />

sermone callid08 audacesque cognovit, pretio et pro­<br />

Dlissis onerat, data pecunia ad pertentandos plurium<br />

2 animos. BU8cepere duo manipulares imperium populi


HISTORIARUM I. 31-35. 19<br />

A.. D. 89.]<br />

ceteris videbatur, antequam cresceret invalida adhuc<br />

conjuratio paucorum. 'l'repidaturum etiam Othonem, I<br />

qui furtim digressus, ad ignaros illatus, cunctatione<br />

nunc et segnitia terentium tempus imitari principem<br />

discat. Nonexspectandum, ut compositis castris forum 8<br />

invadat et prospectante Galba Capitolium adeat, dum<br />

egregius imperator cwn fortibu8 amicis janua ftC limine<br />

tenus domum cludit. Obsidionem nimirum toleraturos : 4<br />

et prreclarum in servis 8uxilium, si consensus tantm<br />

multitudinis, et, qure plurimum valet, prima indignatio<br />

elanguescat. Proinde intuta qure indecora. Vel si ca-15<br />

dere necesse sit, occurrendum discrimini: id Othoni<br />

in vidiosius et ipsis honestum. Repugnantem huic sen- 6<br />

tentim Vinium Laco minaeiter invasit, stimulante 10010<br />

privati odii pertinaeia in publicum exitium. Nee diutius 34<br />

Galba cunctatus speciosiora suadentibus accessit. Premissus<br />

tamen in 08stra Piso ut juvenis magno nomine,<br />

recenti favore, et infensus Tito Vinio, seu quia erat, seu<br />

quia irati ita volebant; et faeilius de odio creditur.<br />

Vixdum egresso Pisone occisum in castris Othonem<br />

vagus primum, et incertus rumor: mox, ut in Dlagnis<br />

mendaciis, interfuisse se quidam et vidisse affirmabant,<br />

credula fama inter gaudentes et incuriosos. Multi 3<br />

arbitrabantur compositum auctumque rumorem mixtis<br />

jg,m Othonianis, qui ad evocandum Galbam Imta falso<br />

vulgaverint. Tum vero non populus tantum et imperita 35<br />

plebs in plausus et immodica studia, sed equitum plerique<br />

ac senatorum, posito metu incauti, refractis Palatii<br />

foribus ruere intus ac se Galbm ostentare, prmreptam<br />

sibi ultionem querentes. Ignavissimus quisque, et, ut res 2<br />

docuit, in periculo non ausurus, nimii verbis, lingule<br />

feroces; nemo scire, et omnes affirm are, donec inopia<br />

veri, et consensu errantium victus, 8umpto thoraoe


20 TACITl<br />

[A. U. C. 812.<br />

Galba, irruenti turbm neque mtate neque corpore sistens,<br />

3 sella levaretur. Obviu8 in Palatio Julius Atticus speen ..<br />

lator, cmentum gladium ostentans,occisum a Be Othonem<br />

exclamavit; et Galba, "Commilito," inquit, "quia<br />

jussitP" insigni animo ad coercendam militarem licentiam,<br />

minantibus intrepidus, adversus blandientes incorruptus.<br />

86 Haud dubim jam in castris omnium mentes; tantllsque<br />

ardor ut non oontenti agmine et corporihus in<br />

8uggestu, in quo paulo ante aurea Galbm statua iuent,<br />

medium inter signa Othonem vexillis circumdarent.<br />

2 N ec tribunis aut centurionibus adeundi locus: gregarius<br />

miles caveri insuper prrepositos jubebat. Strepere<br />

cuncta clarno rib us et tumultu et exhortatione<br />

mutua, non tanquam in populo ao plebe, varns segni<br />

adulatione vocibus, sed ut quem que aiIluentium militum<br />

aspexerant, prensare manibus, com plecti armis, collocare<br />

juxta, prreire sacramentum, modo inlperatorem militibus<br />

3 modo milites imperatori commendare. N ec deerat Otho,<br />

protendens manus, adorare vulgum, jacere osoula, et<br />

-4 omnia -serviliter pro dominatione. Post quam uni versa. I<br />

classicorum legio sacramentum ejus accepit, fidens viribus,<br />

et quos adhuc singulos exstimulaverat, accendendos<br />

37 in commune ratus, pro vallo castrorum ita cmpit :-" Quia<br />

ad vos processerim, commilitones, dicere non possum,<br />

quia nec privatum me vocare sustineo princeps a vobis<br />

2 nominatus, nec principem alio imperante. Vestrum<br />

quoque nomen in incerto erit, donee dubitabitur impera-<br />

8 torem populi Romani in castris an hostem habeatis. Anditisne<br />

ut pmna mea et supplicium vestrum simul postulenturP<br />

adeo manifestum est neque perire nos neque<br />

4 salvos esse nisi una posse. Et, cujus lenitatis est Gatba,<br />

jam fortasse promisit, ut qui nullo exposcente tot millia<br />

i innocentissimorum militum trucidaverit. Horror ani-


o 45<br />

TACITI<br />

(A. U. C. 8H.<br />

modo voce Terlendo in S8 peroussores, quanquam vul-<br />

2nerato Pisoni e1fu.gium dedit. Piso in mem Vestm<br />

pervasit, exceptusque misericordia publici sem et contubemio<br />

eju8 abditus, non religione nec cmrimoniis sed<br />

latebra imminens exitium cillferebat, cum advenere<br />

mis8u Othonis, nominatim in credem ejus ardentes,<br />

Sulpicius Florus e Britannicis cohortibus, Duper " Galba<br />

civitate donatus, et Statius Murcus speculator; a quibuS<br />

44 protract us Fiso in foribus templi trucidatur. N ullam<br />

cmdem Otho majore lmtitia excepisse, nullum caput tam 0<br />

insatiabilibus oculis perlustrasse dicitur, seu tum primum. 0<br />

levata omni sollicitudine mens vacare gaudio cmperat,<br />

seu recordatio majestatis in Galba, amieitim in Tito ViDio<br />

quamvis immitem animum imagine tristi confuderat:<br />

Pisonis ut inimiei et mmuli cmde lretari jus fasque ere-<br />

2 debate Prmfixa contis capita gestabantur, inter signa<br />

cohortium, juxta aquilam legionis, certatim ostentantibus<br />

ementas manus qui oooiderant, qui interfuerant, qui<br />

vere qui falso ut pulehmm et memorabile facinus jacta-<br />

3 bant. Plures quam centum viginti libellos premium<br />

exposcentium ob aJiquam notabilem illa die OperaID<br />

Vitellius postea invenit; omnesque oonquiri et interfici<br />

jussit, non honore Galbm, sed tradito prineipibus more,<br />

munimentum ad prmseDS, in posterum ultionem.<br />

Allum crederes senatum, alium populum. Ruere<br />

cuneti in castra, anteire proximos, certare cum pneourrentibus,<br />

increpare Galbam, laudare militum judicium,<br />

exosculari Othoni8 manum; quantoque magis falsa<br />

02 erant qwe nehant, tanto plura facere. N eo aspeniabatur<br />

8ingul08 Otho, avidum et minacem militum anirnum<br />

a voce vultuque temperans. Marium Celsum oonsulem<br />

designatum et Galbm usque in extremas res amieum<br />

ftdumque ad Bupplicium expostulabaut, industrife ejus


HISTORIARUM I. 46-60. 27'<br />

A. D. 69.]<br />

Claudii furatus; et Claudius postera die soli omnium<br />

Vinio fictilihus ministrari jussit. Bed Vinins pro- 6<br />

consulatu Galliam N arbonensem severe integreque rexit.<br />

Mox Galbfe amicitia in abrnptum tractus, audax, calli- 7<br />

dUB, promptus et, prout animum intendisset, pravus<br />

aut industrius, eadem vi. Testamentum Titi Vinii 8<br />

magnitudine opllm irritum ; Pisonis supremam vol unjltem<br />

paupertas nrmavit. Galbm corpus diu neglectum 49<br />

at licentia tenebrarum plurimis ludibriis vexatum dispensator<br />

Argius, e prioribus servis, humili sepultura<br />

in privatis ejus hortis contexit. Caput per lixas calones- 2<br />

que suftixum laceratumque, ante Patrobii tumnlum (lihertus<br />

is Neronis punitus a Galba fuerat,) postera<br />

demum die repertum et cremato jam eorpori admixtum<br />

est. Rune exitum habuit Servius Galba, tribus et 3<br />

septuaginta annis quinque principes prospera fortuna<br />

emensus, et alieno imperio felicior quam suo. Vetus 4<br />

in familia nohilitas, magnre opes: ipsi medium ingeninm,<br />

magis extra vitia quam cum virtutibllS. Famre nec 6<br />

incuriosus nec venditator. Pecunire alienre non appetens,<br />

sure parcus, publicre avarns. Amicorum libertorum- 6<br />

que, ubi in bonos incidisset, sine reprchensione patiens,<br />

si mali forent, usque ad culpam ignarus. Sed claritas 7<br />

natalium et metus temporum obtentui, ut quod segnitia<br />

erat, sapientia vocaretur. Dum vigebat mtas, militari 8<br />

laude spud Germanias lloruit. Pro eonsule Africam<br />

moderate, jam senior citeriorem Hispaniam pari justitia<br />

continuit, major privato visus, dum privatus fuit, et<br />

'omnium consensu capax imperii, nisi imperasset.<br />

Trepidam urbem, ac simul atroeitatem recentis scele- 50<br />

riB, simul veteres Othonis mores paventenl, novus<br />

insuper de Vitellio nuntius extern lit, ante credem Galbm<br />

Sltppressu8, ut tantum superioris Germ an ire exercitum


HISTORIARUM I. 62-66. &i<br />

.6.. D. 69.]<br />

squalorem mEstitiamque compositi, per principia per<br />

oontubernia modo suas injurias modo vicinarllm civit ..<br />

tium prremia, et ubi proms militum auribns accipiebantur,<br />

ipsiu8 exereitus pericula et oontumelias collquerentes<br />

accendebant animos. N ec procul seditione aberant, a<br />

cum Hordeonius Flaccns abire legato8, utque occultior<br />

digressus esset, nocte castris excedere jubet. Inde t<br />

atrox rumor, aflirmantibus plerisque interfecto8, ac nisi<br />

ipsi consulerent, fore ut acerrimi militum et prresentia<br />

oonquesti per tenebras et inscitiam ceterorum occiderentur.<br />

Obstringuntur inter se tacito fredere legiones. 6<br />

Adsciscitur auxiliorum miles, primo' suspectus tanquam<br />

circumdatis cohortibus alisque impetus in legiones pa ..<br />

raretur, max eadem aerius volvens, faciliore inter malo8<br />

oonsensu ad bellum quam in pace ad ooncordiam.<br />

Inferioris tam en Germani&} legiones sollemni Kalendarum 55<br />

J anuariarum sacramento pro Galba adactre, multa cunctationa<br />

et rarle primorum ordinum voeibus, eeteri silentio<br />

proximi cujusque audaciam exspeetantes, insita morta·<br />

libus natura, propere sequi qum piget inchoare. Sed 2<br />

ipsis legionibus inerat diversit&s animorum. Primani<br />

quintanique turbidi &


41 TAOITI<br />

[A. 0'. Cl 811.<br />

fdt, ex ittO qufsqt18 ingeDio miti1l8 aut horriClius. Finis<br />

8fJI'<strong>II</strong>lOJliB in eo ut quina miJli. nummUID singolis miHtibua<br />

Ibutnerarenim. Tum Otho ingredi cutra ausus: atque<br />

ilium t!'ibuni centurionesque circumlistunt, abjectis mill·<br />

e tile insIgnibuB otium at salutem flagitantea. 8ensit<br />

invidiam miles, et oomporritus in obsequium auctores<br />

88 seditionis ad 8upplicium ultro postulabat. Otho, quanquam<br />

turbidis rebus at diversis militum anjmis, 01l1Jl<br />

optimus quisque remedium praentis llcentim poaceret,<br />

\'Ulgtts, et plures aeditionibtts et ambitioso imperio heti,<br />

per turbu et raptus facilius ad cil'ile bellum impe11erentur<br />

; sitnui reputans non posse principatum scelere<br />

qu_itttm suhita modestia et pri8ca gravitate retineri,<br />

BfJd discninrlne urbi! at periculo BeDatus anxius, po&-<br />

2tretno ita disseruit :_H Neque ut aifectus veatros in amoretn<br />

mei aooenderem t commilitones, neque ut uimum ad<br />

virtutettl eohortarer, (utraque anim egregie supemmt,)<br />

sed ...em postulaturns a vobis temperamaJItnm ftStne<br />

• fortitudinia et erga me modum caritatiSi. Tumultus<br />

pl'ODmi initium non cupiditate vel odio, qu. multos<br />

exereitus in di8cordiam egere, ao ne detrectatione quidem<br />

aut formidine periculorum.: nimia pietu vestra lUJrius<br />

.. quam considerate exoitarit. N am slBpe honestas renun<br />

oausas, ni judicium adbibea8, perniciosi exitus CODSe-<br />

I) qtJ.untur. lDius ad bellum. N um omnes nunti08 palam<br />

&udiri, omnia CODSilia cunctis pnesentihua tmctari ratio<br />

rerum aut occaaionum velocitas patitur P tam Descire<br />

6 qumdam milites quam scire oportet. Ita Be ductUr.<br />

&uotoritu, sic rigor discipline habet, ut multa etiam<br />

7 ClJlturiones tribunosque tantum juberi expediat Si,<br />

ubi juheantnr, qruerere singu1is lice at, pereunte obsequio<br />

&etiain imperilJm intercidit. An et illic noote intempesta<br />

rap_tv anna P 1lDU8 alterve perditus ac temulentua


HISTORIARUM I. 81-81. "9<br />

A. D. 89.]<br />

prrecipuus et cum prresenti exitio etiam futuri paVOf,<br />

subita inundatione 1.iberis: qui immenso auctu, proruto<br />

ponte 8ublicio, ac strage obstantis molls refusU8, non<br />

modo jacentia et plana urbis loc&, sed secura ejusmodi<br />

oasuum implevit. Rapti e publico plerique, plures in <strong>II</strong><br />

tahernis et cubilibus intercepti. Fames in vulgus,<br />

inopia qUlestlls et penuria alimentorum. Conupta<br />

stagnantibus aquia insularum fundament!l, dein, remeante<br />

lumine, dilapsa. Utque prhnum vacuus a ..<br />

periculo anjmus fuit, id ipsum, quod paranti expeditionem<br />

Othoni, campus Martius et via Flaminia, iter belli,<br />

esaet obstructum a fortuitis vel naturalibus causis, in<br />

prodigium at omen imminentium cladium vertebatur.<br />

Otho, lustrata urbe, et expensis belli consiliis, quando 81<br />

Peninm Cottimque Alpes et ceteri Galliarum aditus Vitellianis<br />

exereitibus claudebantur, N arbonenaem Galliam<br />

aggredi statuit; classe valida et partibus tids, quod reliquol<br />

ClBsorum ad pont em Milvium, et 8levitia GalblB in<br />

custodiam habitos, in numeros legionis compoauerat,<br />

facta et CEteris ape honoratioris in poaterum militil8.<br />

Addidit clasai urbanas cohortea et plerosque e Pr. 2<br />

torianis, vires et robur exercitus, atque ipsis Ducibus<br />

oonsilium et custodes. Summa expeditionis Antonio<br />

Novello, Suedio Clementi, primipilaribus, &ruilio Pacensi,<br />

cui ademptum a Galba Tribunatum l'eddiderat,<br />

peImissa. Curam narium Oscus libertus retinebat,<br />

ad observandam honestiorum fidem comitatus. Pedi. 3<br />

tum equitumque copiis Suetoniua Paulinul, Marius<br />

Celsu8, Annius Gallus, rectores destinati. Sed plurima<br />

fltles Licinio Prooulo, Pretorii Prmfecto. Is urbawe t<br />

militie impiger, bellorum insolens, auctoritatem Paulini,<br />

vigorem Celli, maturitatem Galli, ut euique erat, crinu-<br />

S'AG., '10M. <strong>II</strong>. ]I


450 TACITI<br />

(A.. U. c. SD.<br />

nando, quod facillimum factu est, pravua et call.idus.<br />

bonos et modestos anteibat.<br />

88 Sepositus per 80S dies Comelius Dolabella in 0010niam<br />

Aquinatem, neque arcta custodia, neque obscura:<br />

nullum ob crhnen, sed vetusto nomine et propin-<br />

2 quit ate Galbre monstratus. Multo! e Magistratibus,<br />

magnam consularium partem, Otho, non participes aut<br />

ministros bello, sed comitum specie. secUIn expedire<br />

jubet: in quis et L. Vitellium, eodem quo cmteros<br />

8 cultu, nec ut Imperatoris fratrem, nec ut hostis. 19itur<br />

Ulota urbia cura: null us ordo metu aut periculo<br />

vacuus. Primores Senatus mtate invalidi et longa pace<br />

des ides : segnis et oblita bellomm nobilitas; ignarus<br />

militire Eques: quanto magis occultare et abdere pavot<br />

rem nitebantur, manifestius paridi. N ec deerant e<br />

contrario, qui ambitione stolida, conspicua arma, insignes<br />

equos, quidam luxuriosos apparatus conviviorum et<br />

irritamenta libidinum, ut instrumenta belli, mercarena<br />

tur. Sapientibua quietis et rei publicm cura: levissimus<br />

quisque et futuri improvidus, spe vana tumens: multi<br />

aftlicta fide in pace, ac turbatis rebus alacres, et per<br />

incerta tutissimi.<br />

89 Sed vulgus, et magnitudine nimia communium curarum<br />

expers populus, sentire paulatim belli mala,<br />

conversa in militum. usum omni pecunia, intentis alimentorum<br />

pretiis: qum motu Vindicis haud perinde<br />

plebem attriverant, secura tum urbe et provinciali bello,<br />

quod inter legiones Galliasque velut extemnm fnit.<br />

2 Nam ex quo divas Augustus res Cmsarnm composuit,<br />

procul, et in unins 8Qlicitudinem aut decus, populus<br />

Bomanus bellaverat. Sub Tiberio et Caio tantum pacis<br />

.. adversa rei publicte pertimuere. Scriboniaui contra


HISTORIARUM <strong>II</strong>. I-t. 13<br />

A.. D. 89.]<br />

1llium excusatum. Bin Vespasianus rem publicam au&- 8<br />

eiperet,oblivisoondum oifensarum de bello agitantibus.<br />

His ac talibus inter spem metumque jactatum spes 2<br />

vicit. Fuere qui accensum desiderio :Berenices regillJe<br />

vertisse iter crederent. N eque abhorrebat a Berenice 2<br />

juvenilia animus: sed gerendis rebus nullum ex eo<br />

inlpedimentum. Laetam \'oluptatibua adolescentiam<br />

egit, suo quam patris imperio modestior. 19itur oram a<br />

AchabE et Asire ac lmya marls prmvectus, Rhodum et<br />

L"yprum insulas, inde Byriam audentioribus spatiia<br />

petebat. Atque illum cupido incessit adeundi visendi· ..<br />

que templum Paphim Veneris, inclitum per indigenaa<br />

advenasque. Hand fuerit longum initia religionis,<br />

templi ritum, formam dem (neque enim alibi sic habetur,)<br />

paucis disserere. Conditorem templi regem 3<br />

Aerian vetu8 memoria, quid am ipsiua dem nomen id<br />

perhibent. Fama recentior tradit a Cinyra sscratum<br />

templum, deamque ipsam conceptam mari hue appulaam.<br />

Sed scientiam artemque haruspicum accitam, et Cilicem 2<br />

Tamiram intulisse; atque ita pactum ut fsmjlie utriusque<br />

posteri cmrimoniis prmsiderent. Mox, ne bonore 8<br />

nullo regium genus peregrinam stirpem antecelleret,<br />

ipsa quam intulerant scientia hospites oossere: tantum<br />

Cinyrades sacerdos oonsulitur. Hostiie, ut quisque 4<br />

vovit, sed mares deliguntur: certissima fides luedorum<br />

Ibm. Sanguinem arm ofFundere vetitum: precibua et<br />

igne puro altaria adolentur, nec ullis imbribus, quanquam<br />

in aperto, madescunt. Simulacrum dem non 6<br />

eftigie humana, continuus orbis latiore initio tenueDi in<br />

ambitum metre modo exsurgens; et rstio in obscuro.<br />

Titus, spectata opulentia donisque reguDl, qweque alia 4<br />

iaetum antiquitatibus Gnecorum genus incerte vetustati<br />

aftJngit, de Davigatione primum coDBUluit. FoatqU8Dl2


TACITI<br />

[.4.. u. c. aSl.<br />

pandi viam et mare prosperum aooepit, de se per<br />

8 ambages interrogat cais compluribus hostiia. 80stratus<br />

(sacerdotis id nomen e1'3t,) ubi Ireta et congruentia<br />

exta magnisque consultis annuere deam videt,<br />

pauca in prresens et solita respondens, petito secreto<br />

.. flltura aperit. Titus aucto animo ad patrem pervectua<br />

suspensis prorinciamm et exercituum mentibus ingens<br />

rerum fiducia accessit.<br />

, Profligaverat bellum J udaicum Vespasianus, oppugnatione<br />

Hierosolymorum reliqua, duro magis et ardno<br />

opere ob ingenium montis et pervicaciam superstitionis,<br />

quam quo satis virium obsess is ad tolerandas neces-<br />

8 sitates superesset. Tres, ut supra memoravimus, ipsi<br />

Vespasiano legiones erant, exercitm bello: quatuor<br />

:Mucianus obtinebat in pace j sed fBmulatio et proximi<br />

exercitu8 gloria depulerat segnitiam, quantumque illis<br />

roboris discrimina et labor, tantum his vigoris addidemt<br />

'1 integra quies et inexperti belli t labor (amor?). Auxi ..<br />

lia utrique cohortium alarumque, et classes regesque,<br />

5 ac nomen dispari fama celebre. Vespasianus &eer militifB,<br />

anteire agmen, locum castris capere, noctu diuque<br />

consilio 00, si res posceret, manu hostibus obniti, ciho<br />

fortuito, veste habituque vix a gregario milite disCI'&pans<br />

j prorsus, si avaritia abesset, antiquis ducibus par.<br />

2 Mucianum e contrario magnificentia et opes et cuncta<br />

privatum modum supergressa extollebantj aptior ser ..<br />

mone, dispositu provisuque civilium rel"1llri peritus:<br />

egregium principatus temperamentuID, si, demptis utri ..<br />

8 usque vitiis, 801m virtutes miscerentur. CfBterum hie<br />

BYM, ille J udrem prepositus, vicinis provinciarum.<br />

administrationibus, invidia discordes, exitu demum.<br />

N eronis positis odiis in medium consuluere, primum<br />

per &micos: dein prtecipua concordim tides Titas prava


'6 TACITI<br />

[Ao U.0.8.<br />

a victoria periturum. 19itur anna in oocasionem diatulere,<br />

Vespasianus Mucianusque nuper, ceteri olim<br />

mixtis consilii!; optimus quisque amore rei publioe:<br />

multos dulcedo predanun stimulabat, alios ambigwa<br />

t domi res. Ita boni malique causis diversis, studio pari.<br />

bellum omnea cupiebant.<br />

8 Sub idem tempus Aehaia atque Asia falso exterrite<br />

velut N 81"0 adventaret, vario super exitu ejua<br />

rumore, eoque pluribua vivere eum ftngentibus oreden-<br />

2 tibusque. Ceterorum casus oonatusque in contextu<br />

operis dicemus: tunc servus e Ponto sive, ut alii<br />

iradidere, libertinl18 ex ltalia, oitharrB et eantus peritus,<br />

(unde illi super aimilitudinem oris propior ad falleudum<br />

fides,) adjunotia desertoribua quos inopia Vagol ingentibus<br />

promiasia oormperat, mare iDgreditur; 80, vi<br />

tempestatum Cytbnum iDsulam. detrosus, et militum<br />

qU08dam ex Oriente oommeantium adscirit, vel abnuentea<br />

inter6.ci jusait, et, apoliatis negotiatoribus, manmpioa<br />

rum valentissimum quemque armavit. Centurionemque<br />

SiseDnUD, dextraa, ooncordim iDaignia, Syriaci exercitua<br />

nomine ad pnetorianos ferentem, "ariia artibus aggres&ua<br />

est, donee 8iseDll&, cJam relieta insula, trepidus et vim<br />

t metUeD8 aufugeret. Inde late terror, multis ad celebri ...<br />

tatem nominjs erectis rerum novarum cupidine at odio<br />

9 presentium. Gliscentem in dies farnam lors discussit.<br />

Galatiam ao PUlphyliam provincias Calpurnio Aspre­<br />

Dati regendas Galba permiserat. Date e classe Misenenai<br />

dum triremes ad prosequendum, cum quibua<br />

2 Cytbnum insulam tenuit. Nee defuere qui trierarch08<br />

nomine N eronia accirent. Is, in matitiam compositus<br />

et fidem suornm quondam militum invocans, ut eum in<br />

8 Syria aut .Mgypto siaterent orabat. Trierarchi nutantea,<br />

leU dolo, alloqllendos aibi militee .t paratia OmuillDl


HISTORIARUM <strong>II</strong>. 7-11. 17<br />

A. D. 69.]<br />

animis reversuros ftrmaverunt. Bed Asprenati cuncta i<br />

ex fide nuntiata; cujus cohortatione expugnllta navis<br />

et interfectus quisquis ilie erato Corpus, insigne oculis ,<br />

comaque et tOlvitate vultus, in Asiam atque inde Roma.m<br />

pervectum est.<br />

In civitate discordi, et ob crebras principum mutatio- 10<br />

nee inter libertatem ac licentianl inoorta, parvle quoque<br />

res magnis motibus agebantur. Vibius Crispus, pecunia, 2<br />

potentia, ingenio, inter claros magis quam inter bonos, Annium<br />

Faustum, equestris ordinis, qui temporibus N eroms<br />

delationes factitaverat, ad cognitionem senatu8 vocabat.<br />

Nam recens, Galbm principatu, censuerant patree ut 8<br />

accusatorum causm nosoorentur. Id senatus oonsultum<br />

varie jactatum et, prout potens vel inops rellS inciderat,<br />

infirmum aut validum retinebatnr. Ad hoc terroris et 4<br />

propria vi Crispus incubuerat delatorem fratris sui<br />

pervertere j traxeratque magnam senatus partem, ut<br />

indefenaum et inauditum dedi ad exitium postularent.<br />

Contra' apud alios nihil mque reo proderat quam nimia I<br />

potentia aoousatoris: dari tempus, edi crimina, quam vis<br />

invisum ac nocentem more tam en audiendum, censebant.<br />

Et valuere primo, dilataque in paucos dies oognitio.<br />

Mox damnatU8 est Faustus, nequaquam eo assensu 6<br />

civitatis quem pessimis moribus meruerat. Quippe<br />

ipsum Crispum easdem accusationes cum pnemio exercuisse<br />

meminerant, nec pama criminis sed ultor displicebat.<br />

LlBta interim Othoni principia belli, motis ad impe- 11<br />

rium ejus e Dalmatia Pannoniaque exercitibus. Fuere 2<br />

quatuor legiones, e quibus bina millia prremissa;<br />

ipsre modicis intervallis sequebantur, septima a Galba<br />

conscript&, veter&D.fe undecima ac tertia decima et<br />

pneoipui lama quartadecimani, rebellione BritanDim


HISTORIARUM <strong>II</strong>. 14-18. 61<br />

A. D. '9.]<br />

8uam reputabant: insulam esse quam incolerent, et<br />

longe Genllaniam vires que legionum; direptos vastatosque<br />

classe etiam 'Juos cohortes alreque protegerent. Et I<br />

aversi repente &D1Dli ; nee tamen aperta vi, aptum tempus<br />

insidiis legere. Digressis qui Pacarium frequentabant,<br />

nudus et auxilii inops balineis intemcitur; trucidati<br />

et comites. Capita, ut hostium, ipsi interfectore-a 6<br />

ad Othonem tulere; neque eos aut Otho prremio atrecit<br />

aut puniit Vitellius, in multa colluvie rerum majoribus<br />

fiagitiis pennixtoa.<br />

Aperuerat jam Italiam bellumque transmiserat, ut 17<br />

supra memoravimus, ala Siliana, nullo apud quemquam<br />

Othonis favore, nee quia Vitellium mallent: sed<br />

longa pax ad omne servitium fregerat, faciles occupantibus<br />

et melioribus incuriOS08. Florentissimum Italim 2<br />

latus, quantum inter Padum Alpesque camporum et<br />

urbium, armis Vitellii (namque et prmmissre a Creeina<br />

cohortes advenerant,) tenebatur. Capta Pannoniorulll<br />

oohors apud Cremonam; intercepti centum equites nc<br />

mille classici inter Placentiam Ticinumque. Q110 sue- 3<br />

cessu Vitellianus miles non jam llumine aut ripis areebatur.<br />

Irritabat quill etiam Batavos Transrhenanosque<br />

Padu8 ipse; quem repcnte contra Placentiam transgressi,<br />

raptis quibusdam exploratoribus ita creteros terruere<br />

ut adesse omnem Cmcinm exercitum trepidi ac<br />

falsi nuntiarent. Certum erat Spurinnm (is enim PIa- 18<br />

centiam obtinebat,) necdum venisse Cmcinam, et, si<br />

propinquaret, coefcere intra munimenta militem, neo<br />

tres prretorias cohortes et mille vexillarios cum paucis<br />

equitibus veterano exercitui objicere. St.d indomitus 2<br />

miles et belli ignarus correptis signis vexi]]isque mere,<br />

et retinenti duci tela intentare, spretis centurionibus<br />

tribunisque: quin prodi Othonem et aooitum Cmcinam


TACITI<br />

[A. U. O. 8ft.<br />

a scuta quatientium. Legionarius pluteis et cratibus<br />

. tectus submit mums, instruit aggerem, molitur portas.<br />

COlltra pnetoriani dispositos ad id ipsum molares in·<br />

t genti pondere ac fragore provolvunt. Pars subeuntium<br />

obruti; pars conftxi et exsangues aut laceri, cum augeret<br />

stragenl trepidatio, eoque acrius e mmnibns vulneraren-<br />

6 tur, rediere inlracta partium fama. Et Crecina, pudore<br />

creptm temere oppugnationis, ne irrisns ac vanus iisdem<br />

castris a8sideret, trajecto ntrSus Pado Cremonam pet ere<br />

6 intendit. Tradidere sese abeunti Turullius Cerialis<br />

cum compluribus classicis, et J nlius Breganticus cum<br />

paucis equitum, -hic prmfectus aim, in Batavis genitus,<br />

ille primipilaris, et Cmcinle haud alienus, quod ordines<br />

in Germania duxerat.<br />

23 Spunnna, oomperto itinere hostium, defensam P1acentiam<br />

qumque acta et quid Cecina pararet, Annium<br />

2 Gallum per literas docet. Gallus legionem primam in<br />

auxilium P1acelltim ducebat, dimsus paucitate oohortiUID,<br />

ne longiua obsidium et vim Germanici exeroitus<br />

a parum tolerarent. Ubi pulsum CECinam pergere Cremonam<br />

aooepit, egre coercitam legion em et pugnandi<br />

ardore usque ad seditionenl progressam, Bedriaci sistit.<br />

Inter Veronam Cremonamque situs est vicus, duabua<br />

jam Romanis cladibus notus infaustusque.<br />

t Iisdem diebu8 a Marcio Macro haud procul Cremona<br />

prospere pugnatum. N amque prompt'!18 animi Mamiua<br />

trausvecto8 navibus gladiatores in adversam Padi ripam<br />

6 repente etfudit. Turbata ibi Vitellianorum auxilia, at,<br />

Cleteris Cremonam fugientibus, Cle8i qui restiterant.<br />

Bed repressus vincentium impetus, ne novis 8ubsidiis<br />

6tlrmati hostes fortunam pnelii mutarent. Suspectllm<br />

id Othonianis fuit, omnia ducum facta prave atimantibus.<br />

Certatim, ut quisque animo ignavua, proou ore,<br />


68 TACITI<br />

[Ao U. C. 811.<br />

cedente aeDsim CelIO, longius secuti ultro in insidias<br />

prmcipitantur. N am. a lateribus oohortes, t legionum<br />

(18f1iOllOri()tWfll 1) adversa froDS, et subito dis cursu terga<br />

2 cinxerant equites. Signum pugwe non statim a Suetonio<br />

Paulino pediti datum. Cunctator natura, et cui<br />

cauta potius consilia cum ratione quam prospera ex<br />

casu placerent, oompleri fossas, aperiri campum, pandi<br />

aciem jubebat j satis cito incipi victoriam ratus, ubi<br />

a provisum foret ne vincerentur. Ea cunctatione spatium<br />

Vitellianis datum in vineas, nexu traducum impeditas,<br />

refugiendi. Et modica silva adhmebat; unde rurBUS<br />

ausi promptissimo8 pretorianorum. equitum interfecere.<br />

V ulneratur rex Epiphanes, impigre pro Othone pugnam<br />

26 ciens. Tum Othonianus pedes eropit. Protrita hostium<br />

&Cie, versi in fugam etiam qui subveniebant. N am<br />

Clrcina non simul oohortes sed singulas acciverat;<br />

qwe res in prmlio trepidationem auxit, cum dispersos<br />

2 nec usquam validos pavor fugientium abriperet. Orta<br />

et in castris seditio, quod non universi ducerentur.<br />

Vinctus pnefectus castrorum Julius Gratus, tanquam<br />

fratri apud Othonem militanti proditionem ageret, cum<br />

frat rem ejus, J ulium Frontonem tribunum, Othoniani<br />

a 8ub eodem crimine vinxi8sent. Cretemm ea ubique<br />

formido fuit apud fugientes, occursante8, in acie, pro<br />

vallo, ut deleri cum universo exercitu Cmcinam potuisse,<br />

ni Suetonius Paulinu8 receptui cecinisset, utrisque in<br />

t partibus percrebruerit. Timuisse se Paulinus ferebat<br />

tantum insuper laboris atque itineris, ne Vitellianus<br />

miles recens e castris fes80B aggrederetur, et perculsis<br />

nullum retro 8ubsidium foret. Apud pauoos ea ducia<br />

ratio probata, in vulgus adverso lunlom fuit. .<br />

27 Hand perinde id damnum.Vitellianos in metum compulit<br />

quam. ad modestiam oomposuit; nec solum apud


HISTORIARUM <strong>II</strong>. 29-32. 88<br />

A. D .• 9.)<br />

tem fovere, crebris epistolis, sine respectu vew." probra<br />

Othoni objectantes, cum duces parlium Othonis quamvis<br />

v.berrima conviciorum in Vitellium materia abstinerent.<br />

Sane ante utriusque exitum, quo egregiam Otho farnam, 31<br />

Vitellius flagitiosissimam meruere, minus Vitellii ig ..<br />

naVfB volnptates quam Othonis ftagrantissinue libidines<br />

timebantur. Addider&t huic terrorem atque odium I<br />

Cl1des Galbm: contra illi initium belli nemo imputabat.<br />

Vitelliu8 ventre et gula sibi inhonestus, OtOO IuD,<br />

mevitia, au dacia, rei publiom exitiosior ducebatur.<br />

Conjunctis Cmcinm ac Valentis copiis nulla ultra 3<br />

penes Vitellianos. mora quin totis viribus certarent.<br />

Otho consultavit, trahi bellum an fortllnam experiri<br />

placeret. Tunc Suetonius Paulinus dignum fama sua 4ratus,<br />

qua nemo illa tempestate militaria rei caJlidior<br />

babebatur, de toto genere belli censere, "festinationem<br />

hostibus, moranl ipsis utilem" disseruit: "Exercitum 32<br />

Vit;ellii universum advenisse, neo· multum virium a<br />

tergo, quoniam Gallim tumeant, et deserere Rheni<br />

ripam, irrupturis tam infestis nationibus, non conducat.<br />

Britannicum militem hoste et mari distineri; Hispanias 2<br />

armis non ita redundare; provinciam N arbonensem<br />

iDcursu classis et adverso prrelio contremuisse; clausam<br />

Alpibus, et nullo maria subsidio, transpadanam Italiam,<br />

atque ipso transitu exercitus vast am ; non frumentum<br />

lISquam ,exercitui, nee exercitum sine copus retineri<br />

. posse. Jam German08, quod genus militum apud 3<br />

hastes atrocissimum sit, tracto in mstatem bello, lluxis<br />

corporibys, Dlutationem soli cmlique haud toleraturos.<br />

Mllita bella, impetu valida, per tredia et moras evaanisse.<br />

Contra ipsis omnia opulenta et fida, Panno- 4r<br />

lliam, Mmsiam, Dalmatiam, Orientem, cum integris<br />

emroitibus, ltaliam et caput rerum urbem, seuatumque


82 TACITI<br />

(A. U. C.'S"<br />

a moriena sanguine infecerat. In senatu cuncta long;,.<br />

aliorum principatihus composita statim decemuntor.<br />

AdditlE erga Germanicum exercitum laudes gratesqu. J<br />

4 et miss a legatio qUIE gaudio fungeretur. Rooitatm Fabii<br />

Valentis epistoLe ad consules scriptJe haud immoderate:<br />

gratior Cmcinm modestia fuit, quod non scripsisset.<br />

66 Creterum Italia gravius atque atrocia18 quam bello aftlictabatur.<br />

Dispersi per municipia et colonias Vitelliaai<br />

spoliare, rapere, vi et stupris poHuere. In omne las<br />

nefasque avidi aut venales non sacro, non profano abst.i-<br />

2 nebant. Et fuere qui inimicos SUOB specie milit1lnt iD.terficerent.<br />

Ipsique milites, regionUln gnarl, refertoa<br />

&grOs, dites dominos in predam aut, ei repugnatum<br />

foret, ad excidium destinabant, obnoxiis ducibU8 et proa<br />

hibere non ausis. Minus avaritiJe in CI2Cina, plus &mbitionis:<br />

Valens ob luera et qwestus infamia, eoque<br />

4alienm etiam culpm dissimulator. Jam pridem attritis<br />

Italim rebus. tantum peditum -equitumque, vis clamnaque<br />

et injurilE IEgre tolerabantur.<br />

67 Interim Vitellius, victorim awe nesciua, ut ad integrum<br />

bellum reliquaa Gennanici exereitus vires<br />

trahebat. Pauci veterum militum in hibernis relicti,<br />

I<br />

festinatis per Gallias delectibus, ut remanentium<br />

21egionum nomina supplerentur. Cura riPE Hordeonio<br />

FIacco permissa; ipse e IJritannieo delectu octo millia<br />

sibi adjunxit. Et paueorum dierum iter progressus,<br />

prosperas apud Bedriaeum res, ac morte Othonis cona<br />

eidisse bellum, accepit. V oeats. eonclone virtutem<br />

militum laudibus cumulat. Postulante exercitu ut<br />

libertum auum Asiaticum equestri dignitate donaret,<br />

4-inhonestam adulationem oompescit. Dein .mobilitate<br />

ingeDii, quod palam abnuerat, inter secreta convivii I


12 TACITI<br />

{A. u. c. Stl.<br />

ad summa militim provectum. Facilius UDlversos im-<br />

'16 pelli quam 8ingul08 vitan. His pavoribus nutantem<br />

et alii legati amicique firmabant, et Mucianus, post<br />

multos seeretosque sermones jam et coram ita locutus :-<br />

2" Omnes qui magnarum rerum consilia sn8cipiunt, restimare<br />

debent an quod inchoatur reipublicm utile, ipsis<br />

gloriosum, aut promptum eifectu, aut certe non arduum<br />

sit. Bimul ipse qui suadet considerandus est, adjiciatne<br />

consilio periculum snum, et, si fortuna cmptis atfuerit,<br />

3 cui summum deaus acquiratur. Ego te, Ve.spasiane,<br />

ad imperium voco, tam salutare reipublicre, quam tibi<br />

magnificum. Juxta deos in tua Joanu t>ositum est.<br />

N ec speciem adulantis expaveris. A contumelia quam a<br />

4-laude propius fuerit post Vitellium eligi. Non adversus<br />

divi Augusti acerrimammentem, nee adversus<br />

cautissimam Tiberii senectutem, ne contra Caii qui-dem,<br />

aut Claudii, vel N eronis, fundatam longo imperio<br />

domum exsurgimus. Cessisti etiam Galbm ima--<br />

6 ginibus. Torpere ultra, et polluendam perdendamque<br />

rempublicam reJinquere, sopor et ignavia vidcretur,<br />

etiam si tibi, quam inhonesta, tam tuta SemiU8<br />

6 esset. Abiit jam et transvectum est tempus, quo·<br />

posses videri concupisse: confugiendum est ad imperium.<br />

An excidit trucidatus Corbulo P splendidior<br />

origine quam nos sumus, fateor: Bed et Nero<br />

7 nobilitate natalium Vitellium anteibat. Batis clarus est<br />

apud timentem quisquis timetnr. Et posse ab exercitu<br />

principem fieri sibi ipse Vitellins documento, DuUis<br />

stipendiis, nulla militari fama, Galbm odio provectus.<br />

8 N e Othonem quidem dueis arte aut exercitu8 vi, sed<br />

pnepropera ipsiu8 desperatione victum, jam desiderabilem<br />

et m&g11um principem fecit, cum int.erim spargit<br />

legiones, exarmat cohorles, nova quotidie bello semina


I<br />

BISTORIAltUM <strong>II</strong>. 81-8S. If<br />

At. D.89.1<br />

&em e PontG Byuntiam ac1igi jusaerat, ambigual conailii,<br />

num, omiaaa Mmaia, Dyrrhachium pedite atque<br />

equite, aimul 10Dgis navibul verBum in ltaliam mare<br />

e1auderet, tuta pone tergum Aehaia Asiaque, 'lUIS inermea<br />

exponi Vitc1lio, ni p18idiis firmarentur; atque<br />

ipsum Vitellium in ineerto fore quam partem Itali.<br />

protegeret, si sibi Brundiaium Tarentumque et Calabri,.,<br />

Lucaniteque litora infeatis classibus peterentur. 19itur 84:<br />

Davium, militum, armorom paratu strepere provineite.<br />

Sed nihil mque fatigabat quam pecuniarum oonquisitio :<br />

eos esse belli ci villa nervos dictitana Mucianus, non jus<br />

aut venun in cognitionipu, sed solam magnitudinem<br />

opum speotabat. Passim delationes, et locupletissimus 2<br />

quisque in prmdam correpti. Qwe gravia atque intolerand&,<br />

sed Dece88itate armonun excusata, etiam in pace<br />

!DaDlere, ipso Vespasiano, inter initia imperii, ad obtinendas<br />

iniquitates haud perinde obstinante, donee indulgentia<br />

fortunm et pravis magiatris didicit aususque est.<br />

Propriis quoque opibus Mucianu8 bellum juvit, largua a<br />

privatim, quod avidius de re publica sumeret. Cmteri<br />

conferendarum pecuniarum exemplnm secuti: rarissimus<br />

quisque eandem in recuperaado liceniiam hablb<br />

mmt.<br />

Acceler&ta interim Vespaaiani cmpta myrioi exercitus 86<br />

studio, 1iransgre8si in partes. Tertia legio e1emplum<br />

cmteris MceaUe legionibus pnebuit. Oetava erat ae<br />

septima Cl&u.diana imbutm favore Otbonis, quamvil<br />

prmlio non intenuissent. Aquileiam progressm, protur- 2<br />

batis qui de Othone nuntiabaut, laceratisqu8 vexillia<br />

nomen Vitellii prmferentibus, rapta postremo pecunia<br />

et inter Be divisa, hostiliter egerant. Unde metus, et<br />

ex motu oonsilium: posse imputari Vespasiano qWB<br />

apud Vitellium exousanda erant. Ita tree Ka.ia. a<br />

so AC., '1'0.. 11. B


HISTORIAltUM <strong>II</strong>. 92-91. 108<br />

A. D.69.]<br />

Vitellius ut non plus militi liceret. Sibi quia que<br />

militiam sumpsere: quamvis indignus, si ita maluerat,<br />

urbanm militim ascribebatur; ru1'8118 bonis remanere<br />

inter legionarios aut &lares volentibus permissum. N eo 2<br />

deerant qui velient, fessi morbis et intemperiem cmli<br />

incusantes. Robora tamen legionibus alisque subtracta,<br />

convulsum castrorum decu8, viginti millibua<br />

8 toto exercitu permixtis magis quam elootis. -<br />

Concionante Vitellio, postulantu ad 8upplicium 3<br />

Asiaticus et Flavius at Rulinus, duces Galliarunl, quod<br />

pro Vindice bellassent. Nee coerceba.t ·ejusmodi voces<br />

Vitellius : super insitam marcenti animo ignaviam,<br />

conscius aibi instate donativum, et deesse pecuninm,<br />

omnia alia militi largiebatur. Liberti principum con- 4<br />

ferre pro nunlero mancipiorum. ut tributum, jussi.<br />

Ipse,. sola perdendi cura, stabula aurigis exstruere,<br />

circum gladiatorum ferarumque spectaculis opplere,<br />

tanquaUl in summa abundantia pecunim illndere.<br />

Quin et natalem Vitellii diem CEcina ac Valens, editis 95<br />

tota urbe vicntim gladiatoribus, celebravere, ingenti<br />

psratu et ante illunl diem insolito. Iatum fmdissimo 2 .<br />

cuique,. apud bonos invidim fuit, quod exstnlctis in<br />

campo Martio aris inferias N eroni fecisset. Cmsm 3<br />

publice victimm crematll'que; facem Augustales subdidere:<br />

quod sacerdotium, ut Romulus Tatio regi, ita<br />

Cmsar Tiberius J ulim genti sacravit. N ondum quartus •<br />

a victoria mensm, et liberlus Vitellii, Asiaticus, Polyclitos,<br />

Patrobios, et vetera odiorum nomina mquabat.<br />

N emo in illa aula probitate aut industria certavit j unum<br />

ad potentiam iter, prodigis epulis et sumptu ganeaque<br />

satiare inexplebiles Vitellii libidines. Ipse abunde,<br />

ratus si pt1eSentibus frueretur, neo in longius consultans,<br />

nones millies seste1'tium pauciasimis mensibua


lIt TaCITI<br />

[A. tr. o. 811.<br />

deenRt qui cndei8nt uti'amque ltiditionem. fraude<br />

Antonii ceptam. ut solita bello fro.eretur.<br />

12 Ne in Vitellii q1lidem partibua quretm mentes<br />

exitioeiore diaoordia, non luspioionibus vulgi sed peI'-<br />

24dia ducum, turbabantur. Luoiliaa Bassua, c1assis<br />

BavADnatia pnefectua, ambignOl militum aDjmas, quod<br />

magna para Dalmat. Pannoniique erant, q1UB provinci18<br />

Veapuiano teDebautur. pariibua ejus aggregaverat.<br />

I Nox proditioni elect&, ut, ceteris ignaris, soli in principia<br />

defeetorea conni. B88Iua pudore, seu metu<br />

quisuam ait08 foret, intra domum opperiebatu.<br />

Trierarchi magno tumultu Vitellii imagines invadunt ;<br />

et paucis re&iatentium obtruncatia ceterom vnIgoa<br />

rerum novanun studio in Vespasianum iDcljMbat.<br />

t Tum Pr0gre&8U1 Luciliua auctorem se pa1am pnebet.<br />

Clasais Oomelium Fuaoum prtefectum sibi deatiQt qui<br />

plOpere acco.ourrit. Basaus honorata custodia Libunicis<br />

navibua Atriam pervectus, a prmfecto aim ViveD­<br />

Dio Rufino, pnesidium illio agitante, vincitur. Sed<br />

exsolut& .tatim vincula interventu Honni Caaria<br />

18liberti: is quoque inter duces habebatur. At CECina,<br />

defeotione olusia vulgata, primores centurionUJn et<br />

paUC08 militum, _teria per militim munera diapersia,<br />

2 secretum castrornm atreotana in principia vocat. Ihi<br />

Vespaaiani virtutem viresque partium e.l.tollit: transfugi888<br />

m8888m; in arcto commeatum, aciveraas Gallias<br />

Hispaniuque, njbil in mbe fidum j atque onmia de<br />

a Vitellio in deteriua. Max ineipientibus qui ooDSCii<br />

aderant, emieroe re nova attonitol in verba Veapasiani<br />

&digit. 8imul Vitellii itnagines dereptm, et miui qui<br />

• Antonio IlUDtiarent. Sed ubi totia castria in fama<br />

plOdiQo, ncurreDI in prinoipia miles p.aoriptum<br />

I


118 TACITI<br />

• [Ao u. o. 8ft.<br />

irrumpentibus t et majorem rapiendi licentiam. Quodsi<br />

lucem opperiantur, jam pacem, jam preces et pro lahore<br />

ac vulneribus clementiam et gloriam, inania, laturos:<br />

sed opes Cremonensium in sinu p1'lEfectomm legatormnque<br />

fore. Expngnatm urbis pnedam ad militem,<br />

.. deditas ad duces pertinere." Sperountur centuriones<br />

tribunique, ae De vox cujusquam audiatur, quatiunt<br />

20 anna, rupturi imperium, ni ducantur. Tum Antonius,<br />

inserena 8e manipulis,. ubi 88pectu et auotoritate ailentium<br />

fecerat, non 8e deeua neque pretium eripere<br />

tam bene meriti. aftirmabat, " sed divisa inter exercitum<br />

ducesque munia: militibus cupidinem pugnandi convenire;<br />

duces providendo, consultando, cunctatione lIB-<br />

2 pius quam' temeritate, prodesae. Ut pro virili pomone.<br />

armis ao manu, viotoriam juverit, ratione et consilio,<br />

propriis ducis artibus, profuturum. N eque enim ambigua<br />

ease qum occurrant, nootem et ignotm situm<br />

urbis, intua hostes et cuncta insidiis opportuna.<br />

8 Non Ii pateant porte, nisi explorato. nisi die, intrandum.<br />

AD. oppugnationem inchoaturos, adempto ·<br />

omni prospectu, quia mquua locus, quanta altitudo<br />

mmnium, tormentisne et tells an operibus et viD.eia<br />

.. aggredienda urba foret." Mox conversu ad singulos,<br />

"num secures dolabrasque et cetera expugnandis<br />

urbibus secum attulissent" rogitabat. Et cum<br />

abnuerent, "gladiisne," inquit, CI et pills perfringere<br />

i ac 8ubruere muros ullm manus POSSUDt P Si aggerem<br />

struere, si pluteis cratibusve protegi neoesse fuerit,<br />

ut vulgus improvidum, initi stabimus, altitudinem<br />

turrium et aliena mUDimenta mirante& P Quin potiua<br />

mora noctis unius, advectis tormentis macbinisque, vim<br />

6 victoriamque nobiscum ferimus P" Simul JiXI8 calonesque,<br />

cum recentisaimis equitum, Bedriaoum mittit,


120 TACITI<br />

[A. u. o. en.<br />

t provisu jitvabant. Eadem utraque &Cia arma j erebris<br />

interrogationibus notum pugnE signum j permixta<br />

vexilla, ut quisque globus capta ex hostibus hue vel<br />

illue raptabat. U rguebatur maxime septima legio,<br />

'nuper a Galba eonseripta. Oecisi sex primorum orcli-'<br />

Dum centuriones, abrepta quredam signa: ipsam aquilam<br />

Atiliu8 Verus, primipili centurio, multa cum hos ..<br />

tium strage, et ad, extremum monens, servaverat.<br />

23 Sustinuit labantem aciem Antonius accitis prEtorianis.­<br />

Qui ubi exeepere pugnam, pellunt hostem, dein pellun-<br />

2tur. Namque Vitelliani tormenta in aggerem vim<br />

oontulerant, ut tela vacuo atque aperto ex.cuterentur,.<br />

ilispersa primo et arbustis sine hostium noxa illisa.<br />

Magnitudine eximia quintm decimm legionis ballista<br />

8 ingentibus saxis hostilem aciem proruebat. Lateque<br />

cladem intulissent, ni duo milites prmelarnm facinua<br />

ansi, arreptis e strage scutis ignorati, vincla ac libra­<br />

'menta tormentorum abseidissent. Statim confossi sunt,<br />

eoque intereidere nomina: de facto haud ambigitur.<br />

N eutro inclinaverat fortuna, donee adult a noete luna<br />

S surgens ostenderet &Cies. falleretque. Sed Flavianis<br />

Equior a tergo; hine majores equonnn virorumque<br />

u.mbrm, et falso, ut in corpora, ietu tela hostium citra.<br />

cadebant: Vitelliani adverso lumine collucentes, velut<br />

24 ex occulto jaculantibus, incauti otrerebantur. Igitur<br />

Antonius, ubi noscere suos noscique poterat, alios'<br />

pudore et probris, multos laude et hortatu, Omnp.8<br />

spe promissisque accendens, " cur rnrsum sumpsissent<br />

arm a, " Pannonicas legiones interrogabat: "illos esse<br />

'Campos in quibus aboLere labem prioris ignominim,<br />

t ubi 'recuperare gloriam possent." Tum ad Mresicoa<br />

oonversus principes auctoresque belli ciebat: C, Crustra<br />

miDis et verbiS provocatos Vitellianos, Ii manus


--- .. -- --<br />

HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 22-25. 12t<br />

A. D. 81.r -<br />

eorum oculOlque' non tolercnt." 1<strong>II</strong>ec, ut quos que<br />

-aooesserat; plura ad tertianos, veterum recentiumque<br />

admonens, ut sub M. Antonio Patthos, sub Corbulone<br />

Armenios, Duper Sarmatas pepulissent. Mox 3<br />

infensius pl1Btorianis, "V os," _ inquit, "nisi vincitis,<br />

pagani, quia nlius imperator, qure castra alia excipient P<br />

Illio signa armaque vestra sunt, et mors victis: narn<br />

ignominiam ooDsumpsistis." Undique clamor; et ori-4<br />

entem solem (ita in Syria mos est ,) tertiani salutavere.<br />

V &gUS inde, an consilio ducis subditus rumor, advenisse 25<br />

Mucianum,exercitus in vicem salutasse. Gradum infenlnt<br />

quasi :recentibus anxjliis aucti, ranore jam Vi­<br />

Uillianorum &cie, ut quos nullo rectore suus quemque<br />

impetus vel pavor contraheret diduceretve. Postquam 2<br />

pulsos sensit Antonius, denso agmine obturbabat.<br />

Laxati ordines abrumpuntur; nec restitui quivere<br />

impedientibus vehiculis tormentisque. Per limitem<br />

vim sparguntur festinatione consectandi nctores. Eo 3<br />

notabilior credes fuit, quia filius patrem interfecit.<br />

&m nominaque, anctore Vip stano Messala, tradam. .<br />

Julius Mansuetlls ex Hispania, Rapaci legioni additus,<br />

impubem filium domi liquerat. Is mox adultus, inter t<br />

septimanos a Galba conscnptus, oblatum forte patrem<br />

et vulnere stratum dum semianimem scrutatur, agni ...<br />

tus agnoscensque et exsanguem amplexus, voce ftebili<br />

precabatur piatos patris manes, neve se ut parricidam<br />

aversarentur: publicum id facinus; et unum militem<br />

quotam civilium armorum partern P Simul attollere i<br />

corpus, aperire humum, supremo erga parentem officio<br />

fungi. Advertere proximi, deinde plures: hine per<br />

omnem aciem miraeulum at questus et smvissimi belli r<br />

exsecratio. N eo eo segnio.s propinquos, aftine., fratres


I.<br />

BISTORIARUM <strong>II</strong>I. 30-38.<br />

A. D ••. ]<br />

tabatnr ; nee procul C2ede aberant, cum precibua ducum<br />

mitigatus est miles. Et vocatos ad concionem 2<br />

Antonius alloquitur, magnifice victore8, viotos clementer,<br />

de Cremona in neutrum. Exercitu8, prmter insitam<br />

prlfdandi cupidinem, vetere odio ad excidium Cr&monensinm<br />

incubuit. J uvisse partes Vitellianas Otho- 8<br />

nis quoque bello credebantur; mox tertiadecimanos ad<br />

exstruendum amphitheatrwil relictos, ut sunt procacia<br />

'urbanm plebis ingenia, petulantibus jurgiis illuserant.<br />

·Auxit invidiam editum illic a Cecina gladiatorum 4t<br />

spectaculum, eademque mlSus belli sedes, et pnebiti in<br />

·&cie Vitellianis cibi, cmsm qwedam femirue studio<br />

partium ad pnelium progressm. Tempus quoque mercatus<br />

ditenl alioqui coloniam majorum OpUID specie<br />

complebat. Creteri duces in obscuro: Antonium for- 6<br />

· tuna famaque omnium oculis exposuerat. Is balineas<br />

abluendo cruori propere petit. Excepta vox est, cum<br />

teporem incusaret, "statim futurum ut incalescerent."<br />

V ernile dictunl omnem invidiaul in cum vertit, tanquam 6<br />

signum incendende Cremonm dedisset, qum jam 1Iagrabat.<br />

Quadraginta armatorolD millia irrupere, calonum 33<br />

lixarumqne amplior numerus, et in libidinem Be samtiam<br />

borruptior. Non dignitas, non Etas protegebat,<br />

quo milll1S stupra cadibus, Cledes stupris miscerentur.<br />

Gnmdlevos senes, exacta letate feDlinas, viles ad pI'E- 2<br />

dam, in luwbrium trahebant. Ubi adulta virgo aut<br />

quia forma conspicuus incidisset, vi Dlanibusque rapi-<br />

· entium divulsus ipsos postremo direptores in mutuall1<br />

pemiciem agebat. Dum pecuniam, vel gravia auro 8<br />

· templorum dona, sibi quisque trahunt, majore aliorum<br />

vi truncabantur. Quidam,obvia aspernati, verberibua<br />

tormentisque dominorum abdita scrutari, defossa eruere.<br />

Faces in manibus, quu, ubi praedam ege&Serant, in t


HISTORIAll.UM <strong>II</strong>I. 41-46. 111<br />

A. D.69.]<br />

apeculatoribus at tribua 8micia, totidem eenturionibus,<br />

ad naves regreditur; Maturo cmterisque remanere et<br />

in verba Vespasiani adigi volentibus fuit. Cmterum ut 3<br />

mare tutius Valenti quam liton aut urbes, ita futuri<br />

ambiguus, et magis quid vitaret quam cui fideret<br />

certus, adversa tempestate Stoochadas, Musiliensium<br />

insulas, aft'ertur. Ibi eum miasm a Paulino Liburnicm<br />

oppressere.<br />

Capto Valente cuncta ad victoria opes COJlversa, 44<br />

initio per Hispaniam a prima Adjutrice legione orto ..<br />

qure, memoria Othonis infensa Vitellio, decimam quoque<br />

ae sextam traxit. N ec Gallire eunctabantur. Et 2<br />

Britanniam t inditus (iuitfl81) ergs Vespasianum favor,<br />

quod illic sooundre legioni " Claudio pnepositus et<br />

bello clams egerat, Don sine motu adjuuxit cmterarum,<br />

in quibus plerique centuriones ac milites a Vitellio<br />

provecti expertum jam principem anxii mutabant. Ea 45<br />

disoordia, et crebris belli civilis rumoribus, Britanni<br />

8118tulere animos, 8uctore Venutio, qui, super insitam<br />

ferooiam et Romani nominis odium, propriis in Camsmanduam<br />

reginanl stimulis aooendebatur. Cartisman- 2<br />

dua Brigantibus imperitabat, pollens nobilitate; et<br />

auxerat potentiam, postquam, capto per dolum rega<br />

Caractaco, insiruxisse triumphum Claudii Cmsaris vi ..<br />

debatur. Inde opes et rerum sooundarum luxus.<br />

Spreto Venutio (is £nit maritus,) annigerum eju8 Vel .. a<br />

10catum in matrimonium regnumque aooepit. Concussa<br />

statbll llagitio domus. Pro marito studia civitatis, pro<br />

adultero libido reginm et smvitia. Igitur Venutius,<br />

accitis auxiliis, bimul ipsorum Brigantum defectione, in<br />

extremum discrimen Cartismanduatn adduxit. Tum t<br />

petita a Romanis prfiidia. Et oohortes ahMjue nostr2e,<br />

fariis prreliis, exemere tamen periculo reginam. Reg-<br />

,


186 TACITI<br />

[A. u. c. atl.<br />

ciauum oonferre, cujus criminationibus eviluissent pericula<br />

sua. N eo sermonibu8 temperabat, immodicus<br />

IliDgua et obsequii insolens. LiteraR ad Vespasianum<br />

composuit jactantius quam ad principem, nee sine 00culta<br />

in Mueianum insectatione: se Pannonicas legiones<br />

in arma egisse; sWs -stimulis exeitos ·Mmsim duces,<br />

Bua constantia perruptas Alpes, occupatam Italiam, in-<br />

8tersepta Germanorum RtEtorumque auxilia. Quod<br />

diaoordes dispersasque Vitellii legiones equestri pro­<br />

. cella, mox peditum vi per diem noctemque fudisset, id<br />

t pulcherrimum et sui operis. Casum CremoJll2 bello<br />

imputandum: majore damno, plurium urbium exm.<br />

veteres civium discordias rei publicm stetisse. Non Be<br />

nuntiis neque epistolis, sed manu et armis imperatori<br />

I suo militare. N eque omeere glorim eorum qui Asiam<br />

interim composuerint. lllis Mmsim pacem, sibi solutem<br />

securitatemque ltalim cordi fuisse; suis exhortationibus<br />

Gallias <strong>II</strong>ispaniasque, validissimam terrarum para<br />

tem, ad Vespasianum conversas. Sed cecidiase in irritum<br />

lahores, si prmmia periculo rum SOh assequantur<br />

. qui periculis non a1fuerint. N eo fefellere ea Mucia­<br />

Dum : inde graves simultates, quas AntoniuS simplicius,<br />

Mueianus callide eoque implacahiliu8 nutribat.<br />

a4 At Vitellius, fractis apud Cremonam rebus, nuntios<br />

cladis occultans, stulta dissimulatione remedia potius<br />

malorum quam mala dift'erebat. Quippe confitenti COIlsultantique<br />

supererant spes viresque; cum. e contratrio<br />

Ireta omnia fingeret, falsis ingravescebat. Mirum<br />

apud ipsum de bello silentium; prohihiti per civitatem<br />

sermones, eoque plures, ac, si liceret, vere narraturi,<br />

a quia vetabantur, atrociora vulgaverant. Nee duces<br />

nostiUJll augendm famm deerant, captos Vitellii exj)loratores<br />

pircumduct08que, ut robora. viotoris cxerci-


140 TACITI<br />

[A. u. c. 8ft.<br />

69 Ut terrorem Italim POSse8S8 Mevania DC velut renatum<br />

ex integro bellum intulemt, ita haud dubium ergs<br />

Mavianas partes studium tam pavidus Vitellii discessns<br />

2 addidit. Erectus Samnis Pelignusque et Marsi IEmulatione,<br />

quod Campania pnevenisset, ut in novo obsequio,<br />

8 ad cuncta belli muma acres erant. Sed {meta hieme<br />

I'<br />

per transitum Apennini con1lictatus exercitua; et viI <strong>II</strong><br />

quieto agmine nives eluctantibus patnit quantum I<br />

discriminis Rdeundum foret, ni Vitellium retro fortuna<br />

vertisset, qUIB Flavianis ducibus non minus 8lepe quam<br />

.t ratio affuit. Obvium illic Petilium Cerialem habuere, I'<br />

agresti cultu et notitia looorum custodiaa Vitellii .'<br />

elapsum. Propinqua aftinitas Ceriali cum Vespasiano,<br />

nec ipse inglorius militire; eoque inter duces &Ssumpa<br />

tUB est. Flavio quoque Sabino ac Domitiano patuisse<br />

eft'ugium multi tradidere; et missi ab Antonio nuntii<br />

per varias fallendi anes penetrabant, locum Be pnesi-<br />

6 dium monstrantes. Sabinus inhabilem labori et au-<br />

. dacire Taletudinem ClAusabatur: Domitiano aderat animus<br />

; sed custodes a Vitellio additi, quanquam Be<br />

IOcios fugtB promitterent, tanquam insidiantes timebantur.<br />

Atque ipse Vitellius, respectu suamm neces-<br />

. situdinum, nihil in Domitianum atrox parabat.<br />

60 Duces partium, ut Carsulas venere, paucos ad requiem<br />

dies 8umunt, donee aquilm signaque legi.onum<br />

88sequerentur, et locus ipse castromm p1acebat, late<br />

prospectans, tuto copiarum aggestu, ftorentissimis pone<br />

2 tergum municipiis. Bimul colloquia cum Vite1lianis<br />

decem millium spatio distantibus et proditio sperabatur.<br />

lBgre id pati miles, et victoriam malIe quam pacem.<br />

N e SUM q uidem legiones opperiebantur, ut prmdm quam<br />

8 periculorum socias. Vocatos ad concionem Antonius<br />

docuit esse adhuc Vitellio vires, ambiguas, Ii delibera-<br />

._- --_. - ---------- ---


HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 82-66. 148<br />

.t. n •. J<br />

roque de gloria colloederet. Paueas Vitellio eohortea,<br />

et mEstis undique nuntiis trepidas; populi mobilem<br />

anirnum, et si duoem Ie prmbuisset, easdem ill ..<br />

adulationes pro Vespasiauo fore. IpsUJD Vitellium 3<br />

ne prosperis quidem parem: adeo ruentibus debilitatum.<br />

Gratiam patrati belli penes eum qui urbem oooupAsset.<br />

Id Sabino oonvenire, ut imperium fratri reserfaret; id<br />

. Vespasiano, ut eateri post Sabinum haberentur.· Haud- 65<br />

quaquam erecto animo 888 voces accipiebat, invalidus<br />

8enecta. Erant qui occultis 8uspicionibus int'e8serent, .<br />

tanquam invidia et mmulatione fortunam fratris moraretur.<br />

Namque Flavius Sabinus, mtate prior, privatis2<br />

utriusque rebus auctoritate pecuniaque Vespasianum<br />

anteibat, et orooebatur aft'ectam ejus fidem prmjuvisse,<br />

domo agrisque pignori aooeptis; unde, q llanquam rnanente<br />

in spemem concordia, offensarum operta metueilantur.<br />

Melior interpretatio, mitem virum abhorrere 3<br />

a sanguine et cmdi.bus, eoque crebris cum Vitellio<br />

aermonibus de pace ponendisque per oonditionem armis<br />

agitare. &r.pe domi congressi, postremo in lede Apollinis,<br />

ut lama fuit, pepigere. VeTba vocesqne duos t<br />

testes habebant, eluvium Rufum et Silium ltalicmn.<br />

V ultus procu1 visentibus notabantur, Vitellii projectus<br />

et degener, Sabinus non insultans et miseranti propior.<br />

Quodsi tam facile 8uorum mentes flexisset VitelliW!J 66<br />

quam ipse cessent, incruentam urbem Vespasiani exer-citus<br />

intrasset. Cleterum ut quisque Vitellio fidu8, ita<br />

pacem et conditiones abnllebant, discrimen ac dedecUB<br />

ostcntantes, et fidem in libidine nctoris. N ec tantam 2<br />

Vespasiano Buperbiam ut privatum Vitellium pateretur:<br />

ne victos quidem laturos. Ita periculum ex misericordia.<br />

Ipsum sane senem et prosperis ad versisque<br />

satiatwIl: sed qu od nomen" quem statum fIlio ejua


lt6 TACITI<br />

[A. u. O. 8ft.<br />

armatis occu.rrunt promptissimi V itellianorum. Modicum<br />

ibi prmlium improviso tUIDultu, sed prosperum<br />

4 Vitellianis fuit. Sabinus re trepida, quod tutissimum.<br />

e prmsentibus, &reem Capitolii insedit mixto milite et<br />

quibusdam senatorum equitumque; quorum nomina<br />

tradere haud promptum est, quoniam, viet ore Vespasiano,<br />

multi id meritum erga partes simulavere ..<br />

Subierunt obsidium etiam feminm, inter quas maxime<br />

insignis Verulana Gratilla, neque liberos neque propin-<br />

6 quos sed bellum 8eeuta. Vitelli anus miles socordi custodia<br />

clausos circumdedit; eoque, coneubia nocte, SUOB<br />

liberos Sabinus et DOlnitianum fratris filium in Capitoliom<br />

aceivit, misso per neglecta ad llavianos duces<br />

nuntio, qui eircwnsideri ipsos et, ni subveniretur, arctas<br />

6res nuntiaret. Noctem adeo quietam egit, ut digredi<br />

aine noxa potuerit: quippe miles Vitellii, adveI8us peri­<br />

. cula ferox, laboribus et vigiliis parum intentus erat, et<br />

hibemus imber repente {usus oculos auresque impedie-<br />

'10 bat. Luee prima Sabinus, antequam in vicem hostilia<br />

crept arent, Comelium Martialem e primipilaribus ad<br />

Vitellium misit cum mandatis et questu quod pacta<br />

turbarentur. Simulationem pronus et iruaginem deponendi<br />

imperii fuisse, ad decipiendos tot illustres viros.<br />

2 Cur enim e Rostris fratris domum, imminentem foro.et<br />

irritandis hominum oculis, quam Aventinum et pe-nates<br />

uxoris petisset PIta privato, et omnem principatus<br />

8 speciem vitanti, convenisse. Contra Vitellium in Palatium,<br />

in ipsanl imperii aroom regressum; inde armatum<br />

agmen emis8um; stratam innocentitnn cmdibus<br />

celebenimam urbis partem; ne Capitolio quidem abs-<br />

4 tineri. Togatum nempe se et unum e senatoribus,<br />

dum inter Vespasianum ac Vitellium pneliis legionum,<br />

C&ntivitatibus urbium, deditioDibus coltortium Judica-


HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 69-71. 147<br />

A. D. Ge.j<br />

tor, jam Hispaniis Germanjisque et Britannia desoiacentibus,<br />

fratrem Vespasiani mansisse in fide, donee<br />

ultro ad conditiones vocaretur. Pacem et concordiam<br />

vietis \ltilia, victoribus tantum pulcbra esse. Si con- I)<br />

ventionis preniteat, non se, quem perfidia deceperit,<br />

ferro pcteret, non filium Vespasiani vix puberem: quantum<br />

oecisis uno sene et uno juvene profici P Iret<br />

obviam legionibus, et de summa rerum illic certaret:<br />

cretera secundum eventum prmlii cessura. Trepidus G<br />

ad luoo Vitellius pauca purgandi sui causa respondit,<br />

culpam in militem conferens, cujus nimio ardori imparem<br />

esse modestian) suam. Et monuit Marlialem ut<br />

per secretam mdium partem occulte abiret, ne a militi·<br />

bus intemuntius invism pacis intemceretur. Ipse neque<br />

jubendi neque vetandi potens, non jam imperator<br />

sed tantum belli causa erato Vixdum regresso in 71<br />

Capitoliwn Martiale furens miles aderat, nullo duca,<br />

sibi quisque auctor. Cito agmine forum et imminentia<br />

foro templa prmtervecti erigunt aciem per adversum<br />

collem usque ad primas Capitolirue arcis forest Erant 2<br />

antiquitus porticus in latere clivi, dexirm 8ubeuntibu8;<br />

in quarum tectum egressi saxis tegulisque VitellianoB<br />

obruebant. N eque illis manus nisi gladiis armatlB; et<br />

arcessere tonnenta aut miasilia tela longum videbatur.<br />

Faces in prominentem porticum jecere. Et seque- a<br />

bantur ignem, ambustasque Capitolii fores penetrassent,<br />

ni Sabinus revulsas undique statuM, deoora majornJD,<br />

in ipso aditn vice muri objecisset. Tum diversos<br />

Capitolii aditus invadunt, juxta lucum asyli et qua<br />

Tarpeia rupes centum gradibus aditur. Improvisa utra-t<br />

que vis; propior atque aerior per asylum iugruebat.<br />

N eo sisti poterant scandenteB per conjuncta mdificia,<br />

9ulB! ut in multa pace, in altum edita solum .. Capitoli:


ItS TACITI<br />

[A. U. c. Ut.<br />

I equabant. Hie ambigitur, ignem tectia oppugnatores<br />

injecerint an obae&si, qum crebrior fama, nitentes ac<br />

progressoa depulerint. Inde lapsU8 ignis in porticos<br />

appositas ledibus j mox 8ustinentes fastigium aqlJilm<br />

vetere ligno traxerunt 1Iammam alueruntque. Sic Ca-pitolium,<br />

clausis foribus, indefensum et indireptum<br />

72oontlagravit. Id facinus post conditam urbem luctuoaissimum<br />

fredissimumque reipub1icm populi Romani<br />

accidit, nullo extemo hoste, propitiis, si per mores<br />

nostros liceret, dais, sedem J ovis Optimi Maximi auspicato<br />

a majoribus, pignus imperii, conditam, quam<br />

nOll Porsenna dedita urbe, neque Galli capta, temerare<br />

2 POtuiss611t, furore principum exscindi. Arscrat ct ante<br />

Capitolium civili bello, sed fraude privata: nunc palam<br />

obsessum, palam incensum, quibus armorum causis, quo<br />

3 tantm cladis pretio stetit P Pro patria bellavimus P Voverat<br />

Tarquinius Prisons rex bello Sabino, jeceratque<br />

fundamenta spe magis futurm magnitudinis quam quo<br />

.. modiCt2 adhuc populi Romani res suffioorent. Mox<br />

Bervius Tullius sociorum studio, dein Tarquinius Superbus,<br />

capta. Suessa Pometia, hostium spoliis ex­<br />

, struxere. Sed gloria operis liberlati reservata: pulsis<br />

regibu8 Horatius Pulvillu8 iterum consul dedicavit. ea<br />

magnificentia quam immensm postea populi RoDlani<br />

6 opes ornarent potius quam augerent. lisdem rursus<br />

vestigiis situm est, postquam, interjecto quadringcntorum<br />

quindecim annorum spatio, L. Scipione C. Nor-<br />

7 banG consulibus ftagraverat. Curam. victor Bulla 8U8cepit,<br />

neque tamen dedicavit: hoc solum felicitati ejus<br />

nega.tum. Lntatii Catuli nomen inter tot Cresarum<br />

opera usque ad Vitellium mansit. Ea tunc redes cre-<br />

78 mabatur. Sed plus pavoris obsessis quam obsessoribua<br />

intulit. Quippe Vitel1ianus miles neque astu neque


160 TACITI<br />

rA. U. c. SU.<br />

t exposcit, minas adulationesque miscet. Stantem pro<br />

gradibus Palatii Vitellium et preces parantem pervicere,<br />

ut absisteret. Tum confossum collaceratumque et<br />

absciso capite truncum corpus Sabini in Gemonias<br />

76 trahunt. Hic exitus viri haud sane spemendi. Quinque<br />

et trigiuta stipendia in republica fecerat, domi<br />

militUeque clams. Innocentiam justitiamque ejus non<br />

argueres; sermonis nimius crat: id unum septem annis<br />

qui bus MCESiam, duodecim quibus prmfecturam urbis<br />

2obtinuit, calumniatus est rumor. In dne vitle alii<br />

segnem, multi moderatum et civium sanguinis parcum<br />

credidere. Quod inter omnes constiterit, ante principatum<br />

Vespasiani decus domus penes Babinum erat.<br />

a CfEdem ejus hetam fuisse Muciano accepimua. Ferebant<br />

plerique etiam paci consultum, dirempta emulationa<br />

inter duos, quorum alter se fratrem imperatoris,<br />

,alter consortem imperii cogitaret. Sed Vitelli us con­<br />

Bulis supplicillm poscenti populo restitit, placatus &0<br />

velut vicem reddens, quod interrogantibus quis Capitolimn<br />

incendisset se reum Atticus obtulerat, eaque<br />

confessione, sive aptum tempori mendacium fuit, invidiam<br />

crimenque agnovisse et a partibus Vitellii amolitus<br />

videbatur.<br />

76 fisdem diebus L. Vitellius, positis apud Peroniam<br />

castris, excidio Tarracinm imminebat, clausis illic gIadiatoribus<br />

remigibusque, qui non egredi mrenia nequo<br />

2 periculum in aperto audebant. Pneerat, ut supra memoravimus,<br />

JuJjanus gl&diatoribus, Apollinaris remigibus,<br />

lascivia socordiaque gladiatorum magis quam.<br />

ducum similes. Non vigilias agere, non intuta mmnium<br />

firmare: noctu die que lluxi et ammna litorum<br />

peraonantcs, in ministerium luxus dispersis militibus,<br />

8de bello tantum inter convivia loquebantur. PaucOi


HISTORl ... 4.RUM <strong>II</strong>I. 82-8-t. )66<br />

A. D. 69.]<br />

lascivire. Conflixerant ante armati exercitus in urbe, 8<br />

bis Lucio Bulla, semel Cinna victoribus; nec tunc<br />

minus cmdelitatis: nunc inhumana seeuritas, et ne<br />

mjnirno quidem tempons voloptates intermissm. Velut<br />

festis diebus id quoque gaudium accederet, exsultabant,<br />

fruebantur, nulla partium cura, malis publicis lmti.<br />

Plurimum molis in oppugnatione castrorum fuit, 84<br />

qum acemmus quisque ut novissimam spero retinebant.<br />

Eo intentius victores, prrecipuo veterum oohortium<br />

studio, cuneta validissimarum urbium excidiis reperta<br />

simul admovent, testudinem, tormenta, aggercs, facesque,<br />

quidquid tot prmliis laboris ac perieuli hausissent,<br />

opere iUo consummari clamitantes. U rbem 2<br />

senatui ao populo Romano, templa dis reddita: proprium<br />

esse militis decus in castris. lliam patriam, illos<br />

penates. Ni statim recipiantur, noctem in armis agendam.<br />

Contra Vitelliani, quanquam nurnero fatoque 3<br />

dispares, in quiet are victoriam, morari pacem, dom08<br />

arasque oruore fredare, suprema victis solatia amplectebantur.<br />

Multi semianimes super turres et propugnacula<br />

mrenium exspiravere. Convulsis portis reliquus<br />

globus obtulit se victoribus; et cecidere omnes contrariis<br />

vulneribus, versi in hostem: ea cum etiam<br />

morientibus deoori exitus fuit. Vitellius, capta urbe, 4r<br />

per avers am Palatii partem A veutinum in domum uxoris<br />

sellula defertur, ut, si diem latebra vitavisset, Tarracinam<br />

ad eohorles fmtremque perfugeret. Dein mobilitate in- s<br />

genii, et (qure natura pavoris est,) cum omnia metuenti<br />

prresentia maxima displicerent, in Palatiuln regreditnr<br />

vastum desertumque, dilapsis etiam infimis servitiorum<br />

aut occursum ejus declinantibus. Terret solitudo et 6<br />

tacentcs loci; tentat claus a, inhorrescit vacuis; fes-sus<br />

que misero errore, et pudenda latebra semet occultans,<br />

ab Julio Placido, tribuno eohortis, protrabitur.


HISTORIARUM IV. 2-1. 169<br />

A. D. 89.]<br />

quippe Bumpta per GalJjas Hispaniasque civilia arma,<br />

motis ad bellum Germanis, mox lliyrico, postquam.<br />

.&gyptum, J urueam, Syriamque et omnes provincias<br />

exercitusque lustraverant, velut expiato terrarum orbe,<br />

cepisse finem videbantur. Addidere alacritatem Vespa- 6<br />

siani liter,." tanquam manente bello script,.,. Ea prima<br />

specie forma: ClBterum ut princeps loquebatur, civilia<br />

de se et reipublicre egregia. Nee senatus obscquinm<br />

deerat : ipsi oonsulatus eum Tito filio, pnetura Domitiano<br />

et consulare imperium decerriuntur. Miserat et 4<br />

Mucianus epistolas ad senatum, qure materiam sannoni·<br />

bus prrebuere. Si privatus esset, cur publica loqueretur<br />

P Potuisse eadem pauoos post dies loco sententim<br />

diei. Ipsa quoque insectatio in Vitellium sera et sine 2<br />

libertate. Id vero erga rempublicam superbum, erga<br />

principem contumeli08uul, quod in manu sua fuisse<br />

imperium donatumque Vespasiano jactabat. Ceterum<br />

invidia in occulto, adulatio in aperto erant. Multo cum a<br />

honore verborum Mumano triumphalia de bello civium<br />

data: sed in Sarmatas expeditio fingebatur. Adduntur<br />

Primo Antonio consularia, Cornelio Fusco et Anio<br />

V &fO prretoria insignia. Mox deos respexerc; restitui ..<br />

Capitolium placuit. Eaque omnia Valerius Asiaticus,<br />

consul designatus, censuit : cmteri vultu manuque, pauci,<br />

quibus oonspicua 'dignitas aut ingenium adulatione<br />

exercitum, compositis orationibus assentiebantur. Ubi 6<br />

ad Helvidium Priseum, pnetorem designatum, ventum,<br />

prompsit sententiam ut honorificam in bonum principem,<br />

falsa aberant, et studiis senatus attollebatur.<br />

Isque prrecipuus illi dies, magrlre o1Fensm initium et<br />

. magnm glorie fuit.<br />

Res poscere videtur, quia iterum in mentionem inei- 5<br />

dimns viri .pius memorandi" ut vitam studiaque ejus!


168 TACITI<br />

[Ae U. c. Sft.<br />

onius primos Ci-rilis conatus per dissimulationem aluit.<br />

2 Ubi expugnata castm, deletas cohortes, pulsum Batavorum<br />

insula Romanum nomen trepidi nuntii aiferebant,<br />

Muniwn Lupercum legatum (is duarnm legionum<br />

a hibernia prmerat,) egredi adversus hostem jubet. Luperona<br />

legionarios e prmsentibus, Ubios e proximis,<br />

Treveroruul equites, haud longe agentes, raptim transmisit,<br />

addita Batavorum ala, qwe, jam pridem corrupt&,<br />

fidem simulabat, ut, proditis in ipsa. acie Romanis,<br />

.. majore pretio fugeret. Civilis captarum cohortium<br />

signis circumdatus, ut suo militi meens gloria ante<br />

oculos, et hostes memoria cladis terrerentur, matrem<br />

auam. 8ororesque, simul omnium conjuges parvosquo<br />

liberos consistere a tergo jubet, hortamenta vietorim vel<br />

'S pulsis pudorem. Ut virorum cantu, feminarum ululatu<br />

80nuit acies, nequaquam par a legionibus cohortibusque<br />

redditur clamor. N udaverat sinistrum cornu Batavo­<br />

"rum ala transfugiens, statimque in nos versa. Sed legionariu8<br />

miles, quanquam rebus trepidis, arma ordinesque<br />

"6 retinebat. Ubiorum Treverorumque auxilia, freda fuga<br />

dispersa, totis campis palantur. ruue incubuere Germani;<br />

et fait interim effugium legionibus in castra<br />

1 quibus Veterum nomen est. Prmfectus aIm Batavorum<br />

Claudius Labeo,oppidano eertamine mmulus Civili, ne<br />

interfectus invidiam apud populares, vel, si retineretur,<br />

semina discordire prreberet, in }'risios avehitur.<br />

19 Iisdem diebus Batavorum et Canninefatium cohorles,<br />

cum jusu Vitellii in urbem pergerent, miss us a Civile<br />

nuntius 8Ssequitur. Intumuere statim superbia ferocia­<br />

. que, et pretium itineris donativum, duplex stipendium,<br />

augeri equitum numerum, promissa sane a Vitellio,<br />

postulabant, non ut assequerentur, sed causam seditioni.<br />

2 Et Flaoous multa concedendo nihil Mud effecerat, quam<br />

t<br />

•<br />

t


HISTORIARUM IV. 18-20. 169<br />

A. D. 89.]<br />

ut acrina exposcerent qUIB sciebant negaturum. Spreto<br />

FIacco inferiorem Germaniam petivere, ut Civili jungerentur.<br />

Hordeonius, adhibitis tribunis centllrionibusque,<br />

consultavit num obsequium abnuentes vi coerceret.<br />

Mox insita ignavia et trepidis ministris, quos ambiguus 8<br />

auxiliorum animus et subito delectu suppletm legiones<br />

angebant, statuit oontinere intra castra militem: dein<br />

pmnitentia, et arguentibus ipsis qui suaserant, tanquam<br />

secuturus, scripsit Herennio Gallo, legionis primm legato,<br />

qui Bonnam obtinebat, ut arceret transitu Batavos: se<br />

cum exercitu tergis eorum hresurum. .Et opprimi t<br />

poterant, si hinc Hordeonius, inde Gallus, motis utrimque<br />

copiis, medios clausissent. Flaccns omisit inceptum,<br />

aliisque literis Gallum monuit ne terreret abeuntes.<br />

U nde suspicio sponte legatorum excitari bellum, cuncta- 6<br />

que qure acciderant aut metuebantur, non inertia militia<br />

neque hostium vi sed fraude ducum evenire. Batavi, 20<br />

cum castris Bonnensibus propinquarent, prmmisere qui<br />

Herennio Gallo mandata cohortium. exponeret. "N ul-<br />

-lum sibi bellum adversus Romanos, pro quibus toties<br />

bellassent: longa atque irrita militia fessis patrim atque<br />

otii cupidinem esse. Si nemo obsisteret, innoxium iter<br />

fore: sin arma occurrant, ferro viam inventuros."<br />

Cunctantem legatum milites perpulerant, fortunam 2<br />

prailii experiretur. Tria millia legionariorum et tu ..<br />

multuariee Belgarum cohortes, simu! paganorum lixarumque<br />

ignava, sed procax ante periculwD, manus,<br />

omnibus portis rumpunt, ut Batavos numero impares<br />

circumfundant. Illi, veteres militim, in cuneos con- 3<br />

. gregantur, densi undique et frontem tergaque ao latus<br />

tnti. Sic tenuem nostrorum aciem perfringunt. Cedentiblls<br />

Belgis pellitur legio, et vaIlum portasque<br />

-trepidi petebant. Ibi plurimum cladis: eumulatm cor ..


HISTORIARUM IV. 20-2.. 111<br />

A. D. a9.J<br />

obstupefecerant obse8lO8. Et lp8m oppugnantium au .. I<br />

gebat amplitudo valli, quod, duabua legiouibua situm,<br />

vix quinque millis armatonun Romanorum tuebantur.<br />

Sed 1ixarum multitudo, turbata pace illuo oongregata,<br />

et bello ministra aderat. Pars oastrorom in aollem 23<br />

leniter exsurgens, p&r8 equo adibatur. Quippe illis<br />

hibemis obsideri premique Germaniu Augustus credident,<br />

neque unquam id malorum ut oppugnatum ultro<br />

IcgiODeS nostras veniront. Inde non loco neque D)uni- 2<br />

mentis. labor additua: vis et arma satia plaoebant.<br />

Batavi Transrhenanique, quo diacreta Tirtus mADife ..<br />

tiua speotaretur, aibi qweque gena consistunt, emjnQS<br />

lacessenteB. Post, ubi pleraque telorum turribus pin- 8<br />

nisque mcenium irrita hmrebant, et desuper suis vul.<br />

nerabantur, clamore atque impetu invasere vallum.<br />

appositis pIeri que scalia, alii per testudinem 8uorum.<br />

Bcandebantque jam quid am, cum, gladiis et armorum t<br />

incUlsu prmcipitati, 8udibus et pilis obruuntur, prmfelOCeS<br />

initio et rebus secuudis nimH. Sed tum, pned.,<br />

eupidine, advena quoque tolerabant. Machinas etiam,<br />

insolitum sibi, ausi. N eo ulla ipsis sollertia: perfuge i<br />

captivique docebant 8truere materia in modum pontiB,<br />

mox 8ubjectis rotis propellere, ut alii 8Uperstantes tanquam<br />

ex aggere preliarentur, pars intus occulti ID1U'06<br />

8ubruerent. Sed exCUB8& ballistia sua stravere in- 6<br />

fonne opus. Et crates .ineasque parantibu8 adactlB<br />

tormentia at'dentel hastlE. ultroque ipsi oppugnatorea<br />

ignibus petebantnr, donee, deaperata vi, verterent co.<br />

8llium ad moras, baud ignari p8uoorum dierwn inesee<br />

alimenta et multum imbellis turle. Simul ex inopia 1<br />

proditio et luxa serntiorum fides no fortuita belli<br />

spcrabantur. Flacous interim, cognito castronun obai· 24<br />

dio, et missis per Gal1iu qui auxilia ooncireAt, leoto. ,


, HISTORIARUM IV. 24-27. 173<br />

A. D. 89.]<br />

enixe juvabant: mox, valescentibus Germanis, pleneque<br />

civitates adversum nos armatrm spe libertatis et, Hi<br />

exuissent scrvitium, cupidine imperitandi. Gliscebat t<br />

iracundia legionum, nee terrorem unius militis vincula<br />

indiderant. Quin idem ilie arguebat ultro conscientiam<br />

ducis, tanquam nuntius inter Ci vilem FJaccumque<br />

falso crimine testis veri opprimeretur. Conscendit 6<br />

tribunal Vocula mira constantia, prensulnque militeln<br />

ac vocnerantem duci ad suppliciunl jussit. Et dum<br />

mali pavent, optimus quisque jussis paruere. Exin<br />

consensu ducem V oculam posoontibus, :E'laccUB sum­<br />

Inam rerum ei permisit. Sed discordes anim08 multa26<br />

eft'erabant, inopia stipendii frumentique, et simul deleotum<br />

tributaque Gallim aspernantes, lllienus incognita<br />

illi crelo siccitate viI. navium patiens, arcti commeatus,<br />

dispositm per OIDllem ripam stationes, qure Germanos<br />

vado arcerent, eadem que de causa minus frugum et<br />

plures qui consumerent. Apud imperitos prodigii loco 2<br />

accipiebatur ipsa aquarum penuria, tanquam nos amnes<br />

quoque et vetera imperii munimenta desereren t. Quod<br />

in pace fors seu natura, tunc fatum et ira dei vocabatur.<br />

Ingressis N ovesium sexta decima legio conjungitur. a<br />

Additus Voculre in partem curarum Herennius Gallus<br />

legatus; nec ausi ad host em pergcre, loco cui Gelduba<br />

nomen est castra fecere. Ibi struenda acie, muniendo<br />

vallandoque, et cmterls belli meditamentis, militem firmabant.<br />

U tquc prreda ad virtutem accenderetur, in t<br />

proximos Gugemorum pagos, qui societatem Civilis 80ceperant,<br />

ductus a Vocula exercitus. Pars cum He-<br />

-rennio Gallo permansit. Forte navem baud procul27<br />

castris, lrumento gravem, cum per vada hoosisset,<br />

Germani in suam ripam trahehant. Non tulit Gallus,<br />

misitque 'subsidio cohortem. Auctus et Gerruanorum


1ft TACITI<br />

(A. u. c. SIt.<br />

numerus, paulatimque aggregantibus se auxiliis acie<br />

certatum. Germani multa cum 8trage nostrorum na-<br />

2vem abripiunt. Victi (quod tum in morem verterat,)<br />

non suam igDaviam, sed perfidiam legati culpabant.<br />

Protractum e tentorio, scissa veste, verberato corpore,<br />

quo pretio, quibus COD8ciis, prodidisset exercitum, dicere<br />

8 jubent. Redit in Hordeonium inridia. mum auctorem<br />

sceleris, hune ministrum vocant, donee, exitium<br />

mjnitantibus, exterritus proditionem et ipse Hordeonio<br />

objecit j vinctusque adventu demum V ooulm 8Dolvitur.<br />

tIs postera die auctores seditionia morte aifecit. Tania<br />

illi excrcitui diversitas inerat licentie patientUeque.<br />

Haud dubie gregarius miles Vitellio fidus, splendidislimns<br />

quisque in Vespasianum proni. Inde scelerum<br />

Ie 8uppliciorum vices et mixtus obsequio furor, ut<br />

contineri non possent qui puniri poterant.<br />

28 At Civilem immensis auctibus universa Germania l<br />

extollebat, societate nobilissimis obsidum drmata. me,<br />

ut cuique proximum, VRStari Ubios Trevirosque, et alia<br />

manu Mosam amnem transiri jubet, ut Menapios et<br />

2 Morinos et extrema Galliarum quateret. Aotm utrobique<br />

pl"Iedre, infestius in Ubiis, quod gens Gexmanicm<br />

originis, ejurata patria, Romanorum nomen, Agrippi-<br />

8 nenses, vooarentur. CIeSIB cohorte& eorum in vico<br />

Marcoduro inCunOSiu8 agentes, quia prooul ripa aberant.<br />

Nee quievere Ubii, quo minus prada e Germ ..<br />

Ilia peterent, primo impune, dein circumventi sunt, pel<br />

t omne id bellum meliore usi fide quam fortuna. Contusis<br />

lThiis, graviot' et 8UooeS8U rerum ferocior Civilis<br />

obsidium legionum urgebat, iBt.entis custodiia, ne quia<br />

,occultus nuntius venientis auxilii penetrant. Machi­<br />

D08 molemque operum Batavia delegat: Transrhenanos,<br />

prailium poscentes, ad sciJldendum vallum ire, dctru-


,<br />

HISTORIARUM IV. 34-36. 179<br />

A. D. 89.J<br />

presidium eohortes, velut multa pace ingredi aeeepit,<br />

rarmn apud signa militem, arma· in Yehiculis, cunctos<br />

lieentia v&gOs, compositus invadit, pnemissis qui pontes<br />

et'riarum angusta insiderent. Pugnatum lortgo agmine 8<br />

et ineerio Marte, donee prlElium nox dirimeret. Cobortes<br />

Geldubam perrexere, manentibus, ut fllerant,<br />

-castris, qUfB relictorum illic militum pnesidio tenebantur.<br />

Non erat dubium quantum in regresm diseriminis<br />

adenndum foret frnmentatoribus onustis peMulsisque.<br />

Addit exercitui suo Vocula mille delectos e quinta et 4t<br />

quinta deeima legionibus apud Vetera obse8sis, indomitum<br />

militem et dueibus infensum. Plures quam jU8Sum<br />

erat profecti palam in agmine fremebant non se ultra<br />

famem, insidias legatorum toleraturos. At qui reman .. S<br />

serant, desertos se abdacta parte legionum querebantur.<br />

Duplex hine seditio, allis revocantibus Voeulam, aliis<br />

redire in castra abnuentibus. Interim Civilis Vetera 36<br />

circumsedit. Vocula Geldubam atque inde Novesium<br />

eotlCessit. Civilis capit Geldllbam; mox haud proem<br />

Novesio equestri prmlio prospere cartavit. Sed miles 2<br />

'8eCundis adve1'8isque perinde in entium ducum accendebatur.<br />

Et adventu quintanorum quintadecimanornmque<br />

auete legiones donativum exposeunt, comperto<br />

pecumam a Vitellio missam. N ec diu cunetatus Hor- 3<br />

·deonitts nomine Vespasiani dedit. Idque prmcipuum<br />

fnit seditionis a1imentum. Eft'usi in luxum et epulu<br />

et noeturnos cmtns veterem in Hordeonium iram renovant,<br />

nec ullo legatornm tribunorumve obsistere auso<br />

(quippe omnem pudorem nox ademerat,) protractum e<br />

eubili interftcmnt. Eadem in Voculam parabantur, nisi<br />

Bervili habitu per tenebras ignoratus evasisset. Ubi, t<br />

sedato impetu, metus rediit, centuriones cum epistolis<br />

ad civitates GaIHaru.m misere, auxilia ac stipendia ora-


HISTORIARUM IV. 37-40. 181<br />

A. D. fO.]<br />

Vespasiani legionem deseruisset, ablata, ut in Plotium<br />

Griphum transferretur. Hormo dignitas equestria 2<br />

data. Et mox ejurante Frontino Cmsar Domitianu8<br />

prfBturam cepit. Ejus nomen· epistolis edictisque prmponebatur,<br />

vis penes Mucianum erat, nisi quod pleraqu6<br />

Domitianus, instigantibus amicis' aut propria libidine,<br />

audebat. Sed prmcipuus Muciano metus e Primo An- 8<br />

tonio Varoque Arrio, quos recentes clarosque rerum<br />

fama ac militum studiis etiam populus fovebat, quia in<br />

neminem ultra aciem smvierant. Et ferebatur An- t<br />

tonius Scribonianum CrasSUID, egregUs majoribusque et<br />

fraterna imagine fulgentem, ad capessendam rem publicam<br />

hortatu8, haud defutura consciorum. manu, ni<br />

Scribomanus abnuisset, ne paratis quidem corrumpi<br />

facllis, adao metuens ineerta. Igitur Mucianus, quia s<br />

propalam opprimi Antonius nequibat, multia in senatu<br />

laudibus cumulatum secretis promissis onerat, citel'iorem<br />

Hispaniam ostentans disOOS8U Cluvii Rufi. vacuam;<br />

simul amicis ejus tribunatus prrefecturasqu6<br />

largitur. Dein postquam inanem 8njrnum spe et cupi- 6<br />

dine impleverat, vires abolet dirnjssa in hiberna legione<br />

septima, cujus 1lagrantissiDlus in Antonium amor. Et<br />

tertia legio, familiaris Arrio ValO miles, in Syriam ramissa.<br />

Pars exercitus in Germamas ducebatur. Sic<br />

egesto quidquid turbidum, redit urbi sua forma leges­<br />

.que et munia magistratuum.<br />

. Quo die senatum ingressus est Domitianus, de ab- 40<br />

sentia patris fratrisque ac juventa sua pauca et modica<br />

disseruit,- decorus habitu jet, ignotia adhuo moribus,<br />

.crebra oris oonfusio pro modestia accipiebatur. Re- 2<br />

-ferente Cresare de restituendis Galbm honoribus, can­<br />

.suit Curtius Montanus ut Pisonis quoque memoria<br />

.celebraretur. ,Patres utrumque juasere: de Pisone irri-


HISTORIARUM IV. 4-9-02. 181<br />

.4. D. '10.]<br />

stiterat, ad legionem contendit, Pnefectumque castrorum,<br />

Cetronium Pisanum, vinciri jussit, proprias oil<br />

simultates: sed Pisonis satellitem voeabat, militesque<br />

et Centuriones quosdam puniit, alios prremiis atfecit:<br />

neutrum ex merito, sed ut oppressisse bellum erederetur.<br />

Mox. CEensium, Leptitanorumque discordias 6<br />

componit, qum, raptu frugum et peoorum inter &grestes,<br />

modicis principiis, jam per anna atque aoies exercobantur.<br />

N am populus


I<br />

HISTORIARUM IV. 66-89. 201<br />

A. D. 10.j<br />

!retum. militibus idem nomen, atque ipsum, quanquam<br />

Senatorii ordinis, ad utraque. munia sufficere. As- 4<br />

sum untur e civitate clarissimus quisque, et alii per<br />

ambitionem. Simul Domitianus Mucianusque accingebantur,<br />

dispari animo: ilie ·spe ac juventa properus,<br />

hie moras neatens, quia 1Iagrantem retineret, ne fcrocia<br />

retatis et pravis impulsoribus, si cxercitum invasisset,<br />

paci belloque male oonsuleret. Legiones victrices, 6<br />

sexta et octava, Vitellianarum unretvicesima, e recens<br />

conscriptis secunda, Penninis Cottianisque Alpibus, pars<br />

monte Graio, traducuntur: Xl V legio e Britannia,<br />

sexta ac decima ex Hispania accitre. 19itur venientis 6<br />

exercitus fama, et suopte ingenio, ad mitiom inclinantcs<br />

Galliarum civitates, in Remos convenere. Treverorum<br />

legatio illic opperiebatur, acerrimo instinctore belli<br />

Tullio Valentino. Is meditata oratione cuncta, magnis 7<br />

imperiis objectari solita, contumeliasque et invidiam in<br />

Populum Romanum efrudit: turbid us miscendis seditionibus,<br />

et plerLCJque gratus vecordi facundia. .At 69<br />

J wius Auspex, e primoribus Remorum, vim Romanam<br />

pacisque bona dissertans, et "sruni bellum etiam ab<br />

ignavis, strenuissimi cujusque periculo geri, jamquc<br />

super caput legiones," sapientissimum quemque re-velentia<br />

fideque, juniores periculo ac metu, continuit.<br />

Et Valentini anirnum laudabant, consilium Auspicis<br />

sequebantur. Constat, obstitisse Treveris Lingonibus- 2<br />

que apud GalIias, quod, Vindicis motu, cum Virginio<br />

steterant. Deterruit plerosque provinciarum t.emula-:<br />

tio: "quod bello caput P unde jus auspiciumque peteretur<br />

P quam, si cuncta provenissent, sedem. Imperio<br />

legerent P" N ondum victoria, jam discordia erat: allis 3<br />

lredera, quibusdam opes mesque, aut vetustatem onginis,<br />

per jurgia jactantibus. Tmdio £uturorum prm-


,<br />

;(<br />

J<br />

•<br />

t<br />

t<br />

1<br />

HISTORIARUM' IV. 69-71. 281<br />

A.. D. '0.]<br />

manam nOD exuerant, perfugetUDt. Legiones a No..<br />

vesio Bonnaque in 'l'reveros, ut I1lpra memoravimus,<br />

traductle, se ipse in verba VespatdN'; adigunt. 1<strong>II</strong>ec T<br />

Valentino absente gesta: qui ubi adleutdbat furens,<br />

eunotaque nIrSUS in turbas at exitium eonversurus,<br />

legiones in Mediomatricos, 80ciam civitatem, abscessere.<br />

Valentinul ao Tutor in anna Treveros retra- 8<br />

hunt: occisia HereDDio ao Nnmisio, Legatis, quo minom<br />

8}>8 venim cresceret vinoulum seeleris.<br />

Hie belli status erat, cum. Petilius C8Iialia Magon-71<br />

tiacum venit. Eju8 adventu erectz &pea. Ipse pugne<br />

avidus ,et contemnendis, quam c&vendis, h08tibl18 melior,<br />

fel'OCia verbomm militem inceodebat: ubi prinlum<br />

congredi lieuiaset, auDam praillo moram faeturus. De- 2<br />

lectus per GalJiam habitos in civitates remittit, Be<br />

nuntiare jubet, sufticere Imperio legiones: socii ad<br />

munia pacia redirent, seeuri, velut confectio bello, quod<br />

Romanm manus excepiss6Dt. Auxit ea res GallOlum<br />

obaequi1UJl. Nam, recepta juyentute, facilius tributa<br />

toleravere, proniores ad o1Iicia, quod 8pemebantur. At 3<br />

Civilis et Classicus, ubi pulsum Tutorem, GB808 Tre.<br />

varos, ouncta hostibus prospera accepere, trepidi ao<br />

properantes, dum dispersas Buomm copias conducunt,<br />

crebris interim nuntlls Valentinum mODuere, ne sum- .<br />

mil' rei pericnlum faceret. Eo rapidius Cerialis, missis t<br />

in Mediomatrioos, qui breviore itinere legiones in hOfr ,<br />

tem verterent, contraoto, quod mat militum Magon..,<br />

tiaci, quantum que seoum traDavexerat, tertiis castria<br />

Rigodulum venit; quem locum magna Treverorum<br />

manu Vaieutinus insederat, montibna aut M08ella amn8<br />

aeptum. Et addiderat f08Sas objicesque suonun. Nee i<br />

detemlere ea mlJDjmenta BDmanum Duoem,· quo minus<br />

peditem pOlTUlnpere juberet, equitum aeiem in collem


HIS1.'ORIARUM IV. 71-7.. 201<br />

A • D: '10·1 • sedit· t clad °rto · 1.. '18<br />

tamme<br />

Jurgtove lonem au em commJ ) m Oujectaret.<br />

Mox Treveros ac I,jngones, ad coneionem<br />

vocatos, ita' alloquitur: "N eque ego unquam facundiam<br />

sereui; et Populi Romani virtutem armis affirmavi.<br />

Sed, quia apud vos verba plurimum valent, bonaque 2<br />

ae mala non sua natura, sed voeibua' seditio80rum, 1Mtimantur,<br />

statui pauca disserere, qllm, proftigato bello,<br />

utiJius sit vobis audisse, quam nobis dixisse. Temun a<br />

vestram, creterorumque Gallorum, ingressi sunt Duce.a<br />

Imperatoresque Romani, nulla cupidine, sed majoribu8<br />

vestris invoeantibus, quos diseord:ire usque ad exitium<br />

fatigabant. Et ncclti auxilio Germani sociis paritel"<br />

atque hostibus servitutem imposuerant. Quot prreliia 4<br />

adversus Cimbros Teutonosque, quantis exereitumn<br />

nostrorum laboribus, quove eventu Germanica bella<br />

tractaverimus, satis clarum. Nee ideo Rhenum insedimus,<br />

ut Italiam tueremur; sed ne quis alius Ario-<br />

I vistns Regno Galliarum potiretur. 'An vos cariores 6<br />

Civili Batavisque et Transrhenanis gentibu8 creditis,<br />

quam majoribus eorum patres avique vestri fuerunt P<br />

Eadem semper causa Germanis transcendendi in Gallias,<br />

libido atque avaritia et mutandm sedia amor, ut,<br />

relictis paludibus et solitudinibus suis, fecundissimum<br />

hoe solum vosque ipsos possiderent. Oetemm libertas 6<br />

et speciosa nomina prretexuntur: nec quisquam alianum<br />

servitium et dominationem sibi concupivit, ut non<br />

eadem ista vocabula usurparet. Regna bellaque per 74<br />

Gallias semper fuere, donee in nostrum jus concederetis.<br />

Nos, quanquam toties lacessiti, jure 'viotonm id solum<br />

vobis addidimus, quo pacem tueremur. Nam neque<br />

quies 'gentium sine armis, neque anna sine stipendiis,<br />

neque stipendia sine tributis haberi queunt. Cmtera 2<br />

in communi sita sunt. Ipsi plerumque legionibu8


HISTORIARUM IV. 741-77. 207<br />

A. D. 10.]<br />

quos diaeretos intercipere licuisset. Rouumus exercitu t<br />

castra fossa vaIloque cireumdedit, quia temere antea<br />

intutis eonsederat. Apud German08 diversis sententiia<br />

eeriIlbatur. Civilis, opperiendas Transrhenanorum gentes, 76<br />

quarum tenore fraetm Populi Romani vires obtererenm.<br />

Gallos, quid &liud, quam PlEdam victoribus P Et<br />

tamen, quod roboris sit, BeIgu, secum palam aut TOto<br />

etare. Tutor, cnnotatione crescere rem Romanam, aftir- 2<br />

mabat, coeontibu8 undique exercitibus. " Transl'ectam<br />

e Britannia legionem: accitas ex Hispania: adventare<br />

ex Italia: nee subitum militem, sed veterem expertumque<br />

belli. Nam Germano8, qui ab ipsis sperentur, non 8<br />

juberi, non regi, sed cuncta ex libidine agere: peouniamque<br />

ae dona, quts solis cormmpantur, majora apud<br />

RomanoB, et neminem adoo in arma pronum, ut non<br />

idem pretium. quietis, quam periculi, malit. Quod si t<br />

statim congrediantur, nullas esse Ceriali, nisi ex reliquiis<br />

Germanici exercitus, legiones, fmderibu8 Gallianun<br />

obstrictas. Idque ipsum, quod inoonditam nuper<br />

Valentini manum. contra spem suam fuderint. alimentum<br />

ilIis Ducique temeritatia. Ausuros nu'SUS venturosque a<br />

in manus, non imperiti adolescentuli, .erba et oonciones,<br />

quam ferrum et arm&, meditantis, sed Ciyilis et Classici :<br />

quos ubi upexerint, redituram in animos formidinem,<br />

fngam lamemque ac toties oaptis preeanam vitam, nequo<br />

'!'reveros aut TAjngonas beneTOlentia contineri: reeumptUI'OS<br />

arma, ubi metus abscesserit." Diremit consilio- 6<br />

rum diTersitatem, approbata Tutoris aententia, Classicus:<br />

statimque exsequuntur. Media aeies ubiis LiB- 77<br />

gonibusque data: dextro cornu cohortea Batavorum:<br />

sinistro Bmcteri Tcncterique. Pars montibu8, alii,<br />

liam inter Mosellamque lumen, tam improvisi 88siluere,<br />

ut iD cubicu10 ae lectulo Cerialis (Dequ6 enim noctem in


214 TAC. BIST. IV. 86.<br />

[A.. U. C. 81L<br />

. salubri temperamento elusit, ut vana pueriliter cupi-<br />

8 entem. Domitianua spemi a senioribus juventam suam<br />

cerneDS, modica quoque et usurpata antea munia imperii<br />

omittebat, aimplicitatis ac modestile imagine in altitudi-<br />

. nem conditus, studiumque literarum et amorem carmi­<br />

DUJD simulans, quo ve1aret anirnnDl, et fratris annulationi<br />

8ubduceretur, cujus disparem mitioremque naturam<br />

contra interpretabatur.<br />


HISTORIARUM V. 6-8. 219<br />

A. D; 70.]<br />

attolluntur. Certo annj bitumen egent; cujus legendi 8<br />

usum, ut c.eteras artes, experientia docuit. Ater suapte<br />

natura liquor, et spano aceto ooncretua, innatat. - Hune<br />

manu oaptum, quibus ea cura, in summa navis trahunt :<br />

in de, nullo juvante, in1luit oneratque, donee abscindaa •<br />

. N ec abscindere mre ferrove possu: fugit cruorem ves- 7<br />

temque infectam sanguine quo feminm per menaea<br />

exsolvuntur. Sic veteres auctores. Sed gnarl looornm 8<br />

tradunt, undante& bitumjne Bloies peUi manuque trahi<br />

.ad litus; mox, ubi vapore teme, vi solis inarnerint,<br />

securibus cuneisque ut.trabes aut san discindi. Haud 7<br />

proeul inde campi, quos ferunt olim uberes, magnisque<br />

urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse; et manere<br />

vestigia, terramque ipsam, specie torridam, vim frugiferam<br />

perdidisse. N am cuncta sponte edita aut manu 2<br />

sata, sive berba tenus aut :flore, seu 80litam in speciem<br />

adolevere, atra at inania velut in cinerem vanescunt.<br />

Ego sicut inclitas quondam urbas igne Cfelesti 1lagri.sse 3<br />

ooncessetiln, ita halitu 1acus infici terram, corrumpi<br />

8uperfusu1h spiritum, eoque fetus segetum et autumni<br />

putrescere reor, solo cmloque juxta gravi. Et Belus 4<br />

amnis J udaioo marl illabitur; circa cujus os lootm<br />

arenm, admixto nitro, in vitrom excoquuntur. Modicum<br />

id litus et egerentibus inexhaustum.<br />

Magna pars Judmm vicis dispergitur; habent et 8<br />

.oppida. Hierosolyma genti caput. Illic immensm opnlentim<br />

templum, et primis munimentis urbs, dein regia,<br />

templum intimis clausum. Ad fores tantnm J udmo<br />

aditus i ljmine, prmter sacerdotes, arcebantur. Dum:l<br />

Assyrio8 penes Medosque et Persas Orlens fnit, despeotiasima<br />

pars servientium: postquam Macedones prmpotuere,<br />

rex Antiochus, demere superstitionem et mores<br />

Grecorum dare annisus, quo minus teterrimam gentem


<strong>II</strong>I 'TACITI<br />

rAe U.C. 828.<br />

dedeoore excnsabant, t&nquam juaai mere, De quietem<br />

ejus turbarent; ita, intermisso signo et vocibus, Be<br />

quoque in SOlDDum Iapsos. Multa lnee revecti hostes.<br />

oaptivis navibus, prmtoriam triremem 1iumine Luppia<br />

13 donum Veledm traxere. Civilem cupido incessit naY&-lem<br />

aciem ostentandi. Complet quod biremium, qweque<br />

simplici ordine agebantur. Adjecta ingeDllintrium via,<br />

trioenos quadragenosque (ferre et P) armamenta LiblU'­<br />

Dicia Bolita; et sim.ul captre lintres sagulis versicolori-<br />

2 bus haud indecore pro vells juvabantur. Spatium V'elut<br />

Equoris electum, quo MOSie llominis os amnem Rhenum<br />

Oceano affimdit. Causa instruendm classis, super insi ..<br />

tam. genti v&nitatem, ut eo terrore oommeatus Gallia<br />

a adventantes interciperentur. Cerialis miraculo magis<br />

quam metu direxit cJassem, Dumero imparem, usu remigum,<br />

gubematorum. arte, nanum. magnitudine potiorem.<br />

His lumen secllDdum; illi vento agebantur.<br />

Sic prmvooti, tentato levium telorum jactu, dirimuntur.<br />

4 Civilis nibil ultra ausus trans Rhenum conee88it. Cerialia<br />

insulam Batavorum h08tiliter populatus, aglOB viI­<br />

.lasque Civilis intactaa nota arte ducum sinebat, oum<br />

interim llexu auctumni et erebria per mquinoctium<br />

.imbribus superfusus amnis palustrem humilemque insulam<br />

in faciem stagni opplevit. N eo c1assis aut commeatus<br />

aderant, castraque in plano aita vi llumjnis<br />

24 dUferebantur. Potuisse tunc opprimi legiones, et voluisse<br />

Germanos, sed dolo a S8 l1e'l.08 imputavit Civilis.<br />

N eque abhorret vero, quando paucis post diebus deditio<br />

2 msecuta est. N am Cerialis, per oocultos nunti08 Batavia<br />

pacem, Civili veniam ostentans, Vel edam. propiD.quosque<br />

monebat fortnn&m belli, tot c1adibus adversam,<br />

opportuno erga populum BomanUID merito mutate.<br />

8 CresOl Treveros, receptos UbiOl, ereptam Batavia pa-


180 TAC. BIST. V. 28 ..<br />

[A. U. C. 8IL<br />

toDio notnm, eujua epidoHs ad bellum aotus Bum, no<br />

Germanicm legiones et Gallica juventus Alpes tran·<br />

ecenderent. Qwe Antonius epistolis, Hordeonius Flao­<br />

C1l8 pmsens monebat, arma in Germania mavi, q'DIB<br />

Mucianus in Syria, Aponius in Mmsia, Flavianu in<br />

Pannouia." ... • •


GERMANIA 18-18. ut<br />

modo a singulia sed publioe mittuntur, electi equi,<br />

magna anna, pbalene torquesque. Jam et peouDiam<br />

accipere doommus.<br />

Nullas GerlJl&llOJ'UlD populia urbes habitari satis no-16<br />

tum eat; ne pati quidem inter Be junctas aedes. Colunt<br />

disoreti ac diversi, ut fODS, ut campus, ut nemus placuit.<br />

ViOO8 locant non in nostrum morem, oonnem et coble- 2<br />

rentibus mdificiis: suam quisque domum spatio circumdat,<br />

sive ad versus casus ignis remedium, si ve inscitia<br />

mdificandi. N e Clementorum quidem apud illos aut 8<br />

tegularum usus: materia ad omnia utuntur informi, et<br />

citra spemem aut delectationem. Qumdam loca diIigentiu8<br />

illinunt terra ita pura ac splendente, ut picturam<br />

ac lineamenta colorum imitetur. Solent et 8ubterrane08 t<br />

SPOOU8 aperire, eosque multo insuper fimo onerant, suffugium<br />

hiemi et receptaculum. frogibus, quia rigorem ,<br />

frigorum ejUsmodi loois molliunt. Et Ii quando hostis I)<br />

advenit, aperla populatur, abdita autem et defo8sa aut<br />

ignorantur, aut eo ipso fallunt quod qumrenda SWlt.<br />

Tegumen omnibus sagum fibula aut, si desit, spina 17<br />

consertum: cmtera intecti tot08 dies juxta focum atque<br />

ignem agunt. Locupletissimi veste distinguuntur, non<br />

lluitante, 8icut Sarmate ac Parthi, sed stricta et singulos<br />

artus exprimente. Geront et ferarum pelles, proximi 2<br />

ripm negligenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nullus<br />

per commercia cultu8. Eligunt feras, et detracta velamina<br />

spargunt maculis pellibusque belluarum, quas exterior<br />

Oceanus atque ignotum mare gignit. Nee alius8<br />

feminis quam vms habitus, nisi quod feminm smpius<br />

lineis amictibus velantur, eosque purpura variant, partemque<br />

vestituB luperioris in manicas non extendunt,<br />

nudre brachia ac lacertos; sed et proxima pars pectoris<br />

patet. Quanquam severa illic Jnatrimonia, nee nllam]8


240 TACITI<br />

morum partem m&gl8 Iaudaveris. Nam plOpe lOti<br />

barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis<br />

admodum paucis, qui non libidine, sed ob nobilit&tem<br />

2 plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem DOD uxor marito,<br />

sed nori mantua offert. Intersunt parentes et propinqui,<br />

ao munera probant, munera Don ad de1icias<br />

muliebres qwesita, nec quibus nova nupta comatur,<br />

sed boYes, et frenatum equum, et scutum cum framea<br />

a gladioque. In hmc munera uxor aooipitur, atque invicem<br />

ipsa armorum aliquid vim dert. Hoc maximum<br />

vinculum, Woo arcana sacra, hos conjugales deos ubioj<br />

trantur. N e se mulier extra rirtutum COgitatiQDM<br />

extraque beUorum casus putet, ipsia incipientia matrimonii<br />

anspiciis admonetur, venire se laborum periculorumque<br />

8ociam, idem in pace, idem in pmlio pal-<br />

Isuram ausuramque. Hoo juncti boves, hoo paratus<br />

equus, hoo data arma denuntiant. Sic vivendum, sic<br />

pereundum: aooipere sa qum liberia inviolata ac digna<br />

reddat, qwe nurus aooipiant, rursusque ad nepotes<br />

19 referantur. Ergo SEpta pudicitia agunt, nullis spectacwonun<br />

illecebris, nullis conviviorum irritationibns<br />

corrupte. Literarum secreta viri panter ac femjDIB<br />

2 ignorant. Paucissima in tam. numeros& gente adul.<br />

term; quorum pmna prresens et maritis permissa.<br />

Abscisis crinibus, nuda tam, coram propinquis expellit<br />

dOlno maritus, ac per omnem vicum verbere agit.<br />

8 Publicatm enim pudicitim nulla venia: non forma, non<br />

mtate, non opibus maritum invenerit. Nemo enim illic<br />

vitia ridet, nec corrumpere et oorrumpi seculum vacatur.<br />

Melius quidem adhuc em civitates in quibus<br />

tan tum virgines .nubunt, et cum ape votoque uxoris<br />

4 semel transigitur. Sic unum accipiunt maritum quomodo<br />

unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio


262 TACITI<br />

. [A. U. C. 818.<br />

cia et, ubi advenere, in detrootandis eadem formido.<br />

a Pins tamen ferooim Britanuj prmferunt, ut quos nondum<br />

longa pax emollierit. N am. Gallos quoque in bellis<br />

:8oruisse aocepimus; mox segnitia cum otio intravit,<br />

amissa ·virtute panter ac libertate. Quod BritaDDOrum<br />

olim victis evenit: cmteri manent quales Galli fuerunt.<br />

12 In pedite robur; qwedam nationes et curro prmliantur.<br />

Honestior auriga: clientes propugnant. Olim regibus<br />

parebant, nunc per principes factionibus et studiis tra-<br />

2 huntur. Nee aliud adversus validissirnas gentes pro<br />

nobis utilius, quam quod in commune non consulunt.<br />

Rams duabus tribuve civitatibus ad propuJsandum<br />

commUne periculum eonventus: ita singuli pugnant,<br />

8universi vincuntur. Cmlum crebris imbribus ac nebulis<br />

fmdum; asperitu frigornm abest. Dierum spatia ultra<br />

nostri orbia mellSuram ; nox clara et extrema BritanDim<br />

parte brevis, ut finem atque initium lucia exiguo discrit<br />

mine internoscas. Quodsi nubes non officiant, aspici<br />

per nootem solis fulgorem, nee oooidere et exsurgere sed<br />

transire aftirmant. Scilicet extrema et plana terrarum,<br />

humili umbra, non erigunt tenebras, infraque· celum et<br />

s sidem nox cadit. Solum, prmter oleam vitemque et<br />

Cletem ealidioribus terris oriri sueta, patiens frugom,<br />

fecundum. Tarde mitescunt, cito proveniunt; eademque<br />

utriusque rei causa, multus humor terrarum caili-<br />

8 que. Fert Britannia aurum et argentum et alia meta])a,<br />

pretium victonm. Gignit et Oceanus margarita, sed<br />

8utrusca ae liventia. Quidam artem abesse legentibus<br />

arbitrantur: nam in rubro marl viva ac· spirantia saxis<br />

7 avelli, in Britannia, prout expulsa sint, eolligi. Ego<br />

facilius crediderim, naturam margaritis deesse quam<br />

Dobis avaritiam.<br />

18 Ipsi Britannj delectum ac tributa et injuncta im.-


AGRICOLA 16-]8. 2M<br />

.&. D. '8.,]<br />

quos conacientia defectiollis et propius ex legato timor<br />

agitabat,) ni qnanquam egregiu cetera anoganter in.<br />

dedit08 et, ut sum cujl1&que injuriJe ultor, durius oonsuleret.<br />

Milius igitu.r Petroniua TurpilioUB, tanqum 8<br />

exorabilior, et delicti! hOltium noVUB, eoque plBDitentie<br />

mitior, compositis priOribU8, nihil ultm &USU8 Trebellio<br />

Maximo provinciam tradidit. Trebelliu8 segnior, et 4!<br />

nnllis castrorwn experimentis, aomitate q1iadam curanm<br />

provinci.am tenuit. Didicere jam barbari quoque ignolcere<br />

vitiis blandientibus; et interventus aivihum annontm<br />

prmbuit justam segnitie excuauonem. Sed discordia<br />

laboratum, own BSsuetus expeditioDibus miles otio<br />

lasciviret. Trebeli..as, fuga ac latebris vitata exercitus 5<br />

ira, indecorns atque hnmjJjs precario max prefuit; ftC<br />

velu.t pacti, exeroitlls lioeD.tiam, do. salutem, {et] &editio<br />

aiDe aanpe stetit. Nee Vettius &1aRus, mmen- 6<br />

tibus adhue civilibus bellis, .agitavit Britanni&lJ\ ttisciplina.<br />

Eadem inertia erga hostes, similis petulantia<br />

castrorom, nisi quod innooons Holanus, at nullis delictis<br />

invisus, caritatem pamvent lOOG auttoritatis. &d ubi 17<br />

eum cetero orbe Vespasianus et Britannjam recuperavit,<br />

magni duces, egregii exercitus, minuta hostium spes.<br />

Et terrorem statim intulit Petilius Cerialis, Brigantum 2<br />

oivitatem, que numerosissima provincite totius perhi­<br />

'betur, aggresBus. Multa prmlia, et aliquando non incmenta;<br />

magnamque Brigant1lDl partem aut victoria<br />

amplexus est aut beDo. Et Cerialis quidem alterius 3<br />

$uccessoris curam famamque obrnisset, 6tJ4 9ustinuit<br />

molem Julius Frontinus, vi:r tnagnns, quantum licebat,<br />

Yalidamque et pugnacem Silurom gentem 'armis 'Subegit,<br />

soper virtutem hostinm locorom quoque di!icultates<br />

elootatus.<br />

Hao Britamai., statam,· has lHill.omm ,ices,' me- 18


#, TACITI<br />

JA. U. C. 881.<br />

dilaanRmibul ac diJcordiis cIari vitia hOitium in gloriam<br />

ezemitu.a aui vertunt; quem, contractum ex diveraisaimia<br />

gentibus, ut ecandm rea teneni, ita adverse<br />

2 diaol-rent. Nisi. Ii GallOi et German08 et (pudet diotu,)<br />

Britumormn plel'08que, licet domin.tioni alienm 8&11guiDem<br />

oommodent, diutiu tamen hoates quam strv08,<br />

Ide at deem teneri putatis. Matus et terror est, inirma<br />

vincla caritatis; quae ubi removeris, qui timere<br />

desierint, odisse incipient. Omnia nctorite incitamenta<br />

8 pro DObis aunt. Nullm Roman08 conjuges aooendunt,<br />

nulli parentea fugam exprobraturi aunt; aut nulla pIerisque<br />

patria, aut alia est. PauOO8 numero, trepidoa<br />

ignorantia, OElum ipaum ac mare et aUTIS, ignota omnia<br />

cirCUlD8pectautes, c1aUSOI qllodammodo ac vinotoa<br />

t en nobis tradidenmt.. N e terreat vanQ8 aspootus et<br />

auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque wlnerat.<br />

In ipsa hostium acie inveniemus nostras manus.<br />

Agnoaoent Britanni luam C&US8JD, recordabuntur Galli<br />

priorem libertatem.: d.eserent illos emteri Germani, tanquam<br />

nuper Usipii reliquenmt. Nee quiequam ultra<br />

l) lomidjn;a. Vacua caatella,aenmn colonie, inter male<br />

pareutea et injUBte imperantea legra municipia et dis·<br />

cordantia. Hio dux, hie exercitus: ibi tributa et metalla<br />

et cmtene servientium peED1e, qulS in mtemum<br />

perferre aut statim uloisci in hoc campo est. Proinde<br />

ituri in aciem et majorel vestroa et posteros cogitate."<br />

83 Exoepere orationem alacres, ut barbaris moris, cantu<br />

fremituque et clamoribua dis80ms. Jamque agmina,<br />

ct annorum fulgorea audentisaimi cujusqo.e prooursu:<br />

simul inatruebatur aciea, C1I1Il Agricola quanquam lIBtum<br />

et va munimeiltis ooiSrcitum ntilitem Reeendendmn<br />

t adbuo ratua, ita diaseruit :-" Octa\'Us annus est, oommilitooes,<br />

ex quo virtute et auapiciis imperii Rolnani,


218 • TACITI<br />

[A. U. o. Sat.<br />

terunt,' aed deprehensi Bunt; novissimle res et extremo<br />

metu corpora defixere aciem in his vestigiis, in quibus<br />

t pulchram et spectabilem victoriam ederetis. Transigite<br />

eUln expeditionibus; imponite quinquaginta annis magnum<br />

diem; approbate reipubliem nunquam exercitui<br />

imputari potuisse aut moras belli, aut causas rebel-<br />

35landi." Et alloquente adhue Agricola militum ardor<br />

. eminebnt, et finem orationis ingens alacritas consecuta<br />

2 est, statimque ad arma diseursum. Instinetos ruentcsque<br />

. ita disposuit, ut peditum auxilia, qum octo<br />

millium erant, mediam aciem firmarent, equitum tria<br />

millia comibus atJunderentur. Legiones pro vallo ste-tere,<br />

ingens victorim decus citra BA>manum sanguinem<br />

3 bellanti, et auxilium, si pellerentur. Britannonun acies<br />

in specienl simul ac terrorem editioribus locis constiterat<br />

ita, ut primum agmen in mquo, Cleteri per acclive jugum<br />

convexi velut insurgerent; media campi coviDDariu8 ei<br />

4 eques strepitu ac discursu complebat. Tum Agricola,<br />

superantc hostium multitudine, veritus, ne simul in<br />

. frontem simul et latera suorum pugnaretur, diductis<br />

ordinibus, quanquam porrectior acies futura erat et<br />

arcessendas plerique legiones aclmonebant, promptior in<br />

spem et firmus adversis, dimisso equo pedes ante vexilla<br />

: 36constitit. Ac primo congressu eminus certabatur. Simulque<br />

constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis<br />

et brevibus eetris missilia nostrorum vitare vel exeutere,<br />

atque ipsi magnam vim telorum 8uperfundere, donee<br />

. Agricola t,.68 Batavorum cohorte& ae Tungrormn duas<br />

cohortatus est, ut rem ad mucrones ac Inanus adducereut;<br />

quod et ipsis vetustate militim exercitatulO, et<br />

hostibus inbabile. parva scuta et enormes gladi08 geren-<br />

2 tibus. N am Britannorum gladii sille mucrone oomplexum<br />

armorum et in aperto pugnam non tolerabant..


110 TACITI<br />

[A. U. C. 889-8". 84'.<br />

quillitatem atque otium penitus auxit, cultu modicus,<br />

lermone facllis, uno aut altero amioorum comitatus,<br />

meo uti plerique, quibus magnos vims per ambitionem<br />

Ie8timare mos est, visa aspectoque Agricola qwererent<br />

. famam, pauci interpretarentur.<br />

41 Crebro per eos dies apud Domitianum absens accusatuB,<br />

absens absolutu& est. Causa periculi non crimen<br />

ullum aut querela lIesi cujusquam, sed infensus virtutibus<br />

princeps, 8t gloria viri, ac pessimum inirnicorum genus,<br />

tlaudante&. Et ea insecuta sunt reipubliom temp ora, qUID<br />

A.U.O. silerl Agricolam non sinerent: tot exeroitus in Mresia<br />

::t-Daciaque et Germania et Pannonia temeritate aut per<br />

:o.:i ignaviam ducum amissi, tot militares viri cum tot cohor-<br />

·tibus expugnati et captij nee jam de limite imperii et<br />

rips, sed de hibernis legionum et posBessione dubitatum.<br />

8 Ita cum damna damnis continuarentur, atque omnia<br />

annus funeribus et cladibus insigniretnr, poscebatur ore<br />

vulgi dux Agricola, comparantibus cunctis vigorem,<br />

constantiam, et expertum bellis animum cum inertia<br />

et formidine eorum, * * * quibus sermonibus satis conltat<br />

Domitiani quoque aures verberatas, dum optimuS<br />

quisque libertorum amore et fide, pessimi malignitate<br />

et livore pronum deterioribus principem exstimulabant.<br />

t Sic Agricola simul suis virtutibus simul vitiis aliorum<br />

in ipsam gloriam pneceps agebatur.<br />

42 Aderat jam· annus, quo proconsulatum Asim et Africm<br />

'1'1;0. sortiretur, et occiso Civica nuper, nee Agricolm con­<br />

A. D. sllium deerat nee Domitiano exemplum. Accessere<br />

eo. qwdam cogitationum principis periti, qui iturusne ea-<br />

2 set ultro Agricolam interrogarent. Ac primo occultius<br />

quietem et otium laudare, mox operam som in approbanda<br />

excusatione oiferre, postremo non jam ob­<br />

ICUri luadentes eimul terrentesquo pertraxere ad Do-


c. OORNEL<strong>II</strong> TACIT I<br />

DE ORATORIBUS<br />

DIALOGUS.<br />

B&PE ex me requiris, Juste Fabi, cur, cum priora 1<br />

secula tot eminentium oratorum ingeniis gloriaque 110ruerint,<br />

nostra potissimum aetas deserta et laude eloquentim<br />

orbata vix nomen ipsum oratoria retineat. N eque<br />

enim ita appellamus nisi antiquos: ltorum autem tem­<br />

.porum diserti causidici et advocati et patroni et quid'ia<br />

potius quam oratores vocantur. Cui percunctationi 2<br />

tum respondere et tam magwe quationis pondus exci·<br />

pere, ut aut de ingeniis nostris male existimandum ait,<br />

si idelD assequi non possumus, aut de judiciis, si noIumus,<br />

vix hercule auderem, si mihi mea sententia proferenda<br />

ac Don disertissimoruID, ut nostris temporibus,<br />

hominum, sermo repetendus easet, quos eandem hano<br />

qumstionem pertractantes juvenis admodum. audivi. Ita 3<br />

Don ingenio, sed memoria et recordatione opus est, ut<br />

qum a prEstantissimis viris et exoogitata. subtiliter et<br />

dicta granter aooepi, cum singu1i diversas t vel easdem<br />

sed probabiles causas aiferrent, dum formam sui quisque<br />

et animi et ingenii redderent. iisdem nunc numens<br />

iisdemque rationibus persequar, servato ordine disputationis.<br />

N eque enim defuit qui diversam quoque parteJn ..<br />

8usciperet, ac multum vexata et irrisa vetustate Rostra-


DE ORATORIBUS 7-9. .1<br />

quod sine commendatione natalium, sine substantia<br />

facultatum, neuter moribus egregius, alter habitu quoque<br />

corporis contemptus, per multos jam annos potentissimi<br />

Bunt ci vitatis ac, donee libuit, principes fori,<br />

nunc principes in Caaris amicitia agunt feruntque<br />

cunet&, atque ab ipso prineipe cum quadam reverentia<br />

diliguntur, quia Vespasianu8, venerabilia senex et patientissimus<br />

veri, bene intelligit, cmteros quidem amicos<br />

BUOO iis niti qwe ab ipso acceperint, qUEqlle ipsi accumulare<br />

et in alios congerere promptum est, Marcellum<br />

autem et Crispum attulisse ad amicitiam suam quod non<br />

a principe acoeperint, nec accipi possit. Minimum inter t<br />

tot ac tanta locum obtinent iUlagines ac tituli et statum,<br />

qUE neque ipsa tamen negliguntur, tam hercule quam<br />

divithe et opes, quas taeilius invenies qui vituperet,<br />

quam qui fastidiat. His igitur et honoribus et ornamentis<br />

et facultatibus refertas domos eorwn videmuB<br />

qui se &b ineunte adolescentia causia forensibus et<br />

oratorio studio dederunt.<br />

" N am carmina et versus, qui bus totam vitanl Mater- 9<br />

nus insumeTe optat, (iude enim olnms fiuxit oratio,) neque<br />

dignit&tem ullam auctoribus suis oonciliant neque utilitates<br />

alunt; voluptatem autem brevem, Iandem inanem<br />

et infructuosam oonsequuntur. Licet hme ipsa, et quae 2<br />

deinceps dictums sum, aures tum, Materne, respuant,<br />

cui bono est, 81 npud te Agamemnon aut J Mon diserte<br />

loquitur P Quia ideo domum defensus et tibi obligatus<br />

redit? Quis Baleium nostrum, egregium poetam vel, si<br />

hoc bonorificentius est, praclarissimum vatem, dedueit<br />

&ut salutat aut prosequitur P Nempe si amicus, si pro- 3<br />

pinquus, si denique ipse in aliquod negotium ineiderit,<br />

ad hune Secundum reenrret, aut ad te, Materne, Don<br />

quia poeta es, neque ut pro eo versus facias: hi enim


TACITUS<br />

Ii quando neoesse sit pro periclitante amico potentiormn<br />

aurea oft'endere, et probata sit tides et libertas excusata."<br />

11 Qwe cam dixisset Aper &erina, ut solebat, et intento<br />

ore, remis8us et subridens Matemus, "Parantem," inquit,<br />

"me non minus diu &ccusare oratores quam Aper laudaverat<br />

(fore enim arbitrabar ut a laudatione eorum digressus<br />

detrect&ret poetas atque carminum studium<br />

prostemeret,) arte quadam mitigavit, oonoedendo iis qui<br />

2 C&US88 agere non possent, ut versus facerent. Ego<br />

autem sicut in C&uais agendis efficere aliquid et eniti<br />

fortasse possum, ita recitatione tragmdiarum et ingredi<br />

farnam auspicatus sum, cum quidem in t Neronem improbam<br />

et studiorum quoque sacra profanaUtem Vatiuii<br />

potentiam fregi: et hodie si quid in nobis notitim ac<br />

nominis est, magis arbitror carminum quam orationum<br />

8 gloria partum. Ac jam me dejungere & forensi labore<br />

oonstitui, nec comitatus istos et egressU8 aut frequentiam<br />

salutationum concnpisco, non magis quam IBra et<br />

imagines, qum etiam me nolente in domum meam irt<br />

rumpunt. N am statum hucusque ae securitatem melius<br />

innocentia tueor quam eloquentia j nee vereor ne<br />

mihi unquam verba in senatu nisi pro alteriu8 discrimine<br />

facienda sint.<br />

12 " N emora vero et luci et secretum ipsum, quod Aper<br />

increpabat, tantam mihi aferunt voluptatem, ut inter<br />

pnecipuos carminum fructus numerem, quod nec in<br />

8trepitu, nec sedente ante ostium litigatore, nec inter<br />

sordes ac lacrimas reorum componuntur, sed secedit<br />

animus in loea pura atque innocentia, fruiturque sedibus<br />

2 sBeris. Hlec eloquentim primordia, 1uec penetralia; hoc<br />

primum habitu cultuque commoda mortalibua in illa<br />

casta et nullis oontacta vitiis pectora in1luxit; sic oraou1a<br />

loqueballtur. N am lucrosm hujus et sangnipantis


DE ORATORIBUS 10-18. 298<br />

eloquentim USUB receD8 et ex mali, moribua natus,<br />

atque, ut tu dicebu, Aper, in locum te1i repertus.<br />

Cleterum lelix ilind et, ut more n08tro loquar, aureum 8<br />

seculum et oratorum et criuljnum inops, poetis et vatibu8<br />

abundabat, qui bene facta cauerent, non qui male admissa<br />

defenderent. N eo ullis aut gloria major aut augustior"<br />

honor, primum apud deos, quorum proferre responsa<br />

et interesse epulis ferebantur, deinde apud illos dis<br />

genitos sacrosque reges, inter quos neminem causidioorum,<br />

sed Orphea ac LinllDl ao, si introspicere altius<br />

vells, ipSUDl Apollinem accepimus. Vel si hmc fabulosa 6<br />

mmis et composita videntur, liud certe mihi concedis,<br />

Aper, non minorem honorem Romero quam Demostheni<br />

apud poster08, nee angustioribu8 terminis famam Euripidis<br />

aut Sophoclis quam LysUe aut Hyperidis includi.<br />

Plures hodie reperies, qui Ciceronis gloriam quam qui<br />

Virgilii detrectent; Dec ullus Asinii aut Messalle liber<br />

tam illustrls est, quam Medea Ovidii aut Va.rii Thyestes.<br />

"Ac ne fortunam quidem vatum et illud felix con- 18<br />

tubernium oomparare timuerim cum inquieta et anxia<br />

oratorum vita. Licet illos certamina et pericula sua ad<br />

oonsulatus evexerint, malo soourum et quietum Virgilii<br />

secesswn, in quo tamen neque apud divum Augustunl<br />

gratia caruit, neque apud populum Bomanum notitia.<br />

Testes Augusti epistolle, testis ipse populus, qui, au- 2<br />

ditis in theatro Vir gilii versibus, surrexit universus et<br />

forte pnesentem spectantemque Virgilium veneratus est<br />

sic quasi Augustum. N e nostris quidem temporibus a<br />

Becundus Pomponius Afro Domitio vel dignitate vitm<br />

vel perpetuitate famm cesserit. Nam Crispus iste et<br />

Marcellus, ad quorum exempla me V0C88, quid habent<br />

in hac sua fortuna concupisoondum P Quod timent, an ..<br />

quod timentur P Quod, cum quotidie aliquid rogentur


,..<br />

DE ORATORIBUS 20,21. 308<br />

vix in una et altera oratiuncula satisfacit. N eo dis- 2<br />

&entire ceteros ab hoo meo judicio video: quotus enim<br />

quisque Calvi in Asitium aut in Drumm legit P At<br />

hercule in hominum studiosorum manibus versantur<br />

8CCusationes qum in Vatinium inscribuntur, ac pnecipue<br />

secunda ex iis oratio. Est enim verbis ornata 8<br />

et sententiis, auribus judicum accommodata, ut scias<br />

ipsum quoque Calvum intellexisse quid melius esset,<br />

nec voluntatem ei, quo sublimius et cultius diceret,<br />

sed ingenium ac vires defuisse. Quid ex Caelianjs ..<br />

orationibus P Nempe em placent, sive universre, siva<br />

partes carum, in quibus nitorem et altitudinem horum<br />

temporum agnoscimus. Bordes verborum, et hians com ..<br />

positio, et inconditi sensus redolent antiquitatem j nec<br />

quemquam adeo antiquarium puto, ut Cailium ex ea<br />

parte laudet qua antiquus est. Concedamus sane O. S<br />

Cmsari, ut propter magnitudinem cogitationum et 00cupationes<br />

rerum minus in eloquentia eifecerit quam<br />

divinum ejus ingenium postulabat; tam hercle, quam<br />

Brutum philosop1We SUIB relinquamus: Dam in orationibus<br />

minorem esse fama sua etiam admiratores<br />

ejus fatentur. Nisi forte quisquam aut Cmsaris pro 6<br />

Decio Bamnite aut Bruti pro Deiotaro rege cmterosque<br />

ejusdem lentitudinis ac teporis libros legit, t nisi<br />

qui et carmina eorundem miratur. Fecerunt enim<br />

at carmina et in bibliothecas retulerunt, non meliua<br />

quam- Cicero, sed felicius, quia illos feruse pauciores 7<br />

sciunt. Alinius quoque, quanquam propioribus tempo ..<br />

ribus natus sit, videtur mihi inter Menenios et Appios<br />

studuisle. Pacuvium OOlte et Accium Don 80lum<br />

tragrediis sed etialn omtionibus suis expressit: 8<br />

ndeo durus et siccus est. Omt:o autem, sicut corpus<br />

bomiuis, el!t demum pulchra est, in qua llOU eminent


I DE ORATORIBUS 21-28. 806<br />

morem Annalium componantur; fugitet fmdam et inaulsam<br />

BCurrilitatem, varlet compositionem, nee omnes<br />

clausulas uno et eodem modo determinet.<br />

"Nolo irridere 'rotM<strong>II</strong> Fort.tI4J,' et 'j'UI f1errinuf<strong>II</strong>,' 23<br />

et illud, tertio quoque sensu in omnibus orationibus<br />

pro sententia positum, '8ue fJitleal.r.' Nam et hmc<br />

invitus retuli, et plura omisi, qum tamen sola mirantur<br />

atque exprimunt ii, qui se antiquo8 oratores vacant.<br />

N eminem nominabo, genus hominum significbse con- 2<br />

tentus: sed vobis utique versantur ante oculos, qui<br />

Lucilium pro Horatio et Lucretium pro Virgilio legunt;<br />

quibus eloquentia Aufidii Bassi aut Servilii<br />

N oniani ex comparatione Sisennm aut Varronis sordet ;<br />

qai rhetorum n08trorum oommentarios fastidiunt et<br />

oderunt, Calvi mirantur. Quos, more prisco apud ju- 3<br />

dicem fabulantes, non auditores sequuntur, non populus<br />

audit, vix denique litigator perpetitur: adeo<br />

meti et inculti illam ipsam, quam jactant, sanitatem<br />

Don firmitate sed jejunio consequuntur. Porro ne in"<br />

corpore quidem valetudinem medici probant, que animi<br />

anxietate contingit; parum est Ifgrum non esse: rortem<br />

et lmtum et alacrem volo. Prope abest ab infirmitate,<br />

in quo sola sanitas laudatur. Vos vero, disertissimi, ut 6<br />

potestis, ut facitis, illustrate seculum nostrum pulcherrimo<br />

genere dicendi. Nam et te, Messala, video 1mtissima<br />

qureque antiquornm imitantem; et vos, Materne<br />

8C Secunde, ita gravitati sensuum nitorem et cultum<br />

verborum miscetis, ea electio inventionis, is ordo rerum,<br />

ea, quoties causa poscit, ubertas, ea, quoties permittitur,<br />

brevitas, is compositionis decor, ea sententiarum<br />

planitas est, sic exprimitis a1rectus, sic libertatem temperatis,<br />

ut, etiamsi nostra judicia malignitas et invidia<br />

tardaverit, verum de vobis dicturi sint posteri nostri."<br />

TAC., TOll. <strong>II</strong>. X


DE ORATORIBUS 26-28. 309<br />

paulo ante dimti, plane mitior et eloquentim temponun<br />

nostrorum minus iratus, ante quam te Aper offenderet<br />

majores tuos lacessendo."<br />

" Non sum," inquit, "orenaua Apri ilia disputatione ; 3<br />

nam nee vos oirendi decebit, si quid forte aures vestras<br />

perstringat, cum smatis hanc esse ejusmodi sermonum<br />

legem, judicium animi citra damnum a1fectus proferre."<br />

".Perge," inquit Matemus: "cum. de antiquis loquaris, 4<br />

utere antiqua libertate, a qua vel magis degeneravimus<br />

quam ab eloquentia."<br />

Tum Messala, " Non reeonditas, Materne, causas re- 28<br />

quiris, nec aut tibi ipsi aut huic Secundo vel huie Apro<br />

ignotas, etiamsi mihj partes assignatis proferendi in<br />

medium qum omnes sentimus. Quia enim ignorat et 2<br />

eloquentiam et cmteras artes descivisse ab ilia vetere<br />

gloria, non inopia hominum, sed desidia juventutis et<br />

negligentia parentum et inscientia prrecipientium et<br />

oblivione moris antiqui P Qum mala, prim llm in urba<br />

nata, mox per Italiam £USa, j am in provincias manant.<br />

Quanquam vestra vobis notiom sunt. Ego de urbe a<br />

et his propriis ac vemaculis vitiis loquar, qum natos<br />

statim exeipiunt et per singulos retatis gradus cuma ..<br />

lantur, si prius de severitate ac disciplina majorum<br />

circa educandos formandosque liberos pauca prredixero.<br />

Jam primum suus cuique filius, ex casta parente natus, ..<br />

non in cella emptm nutricis, sed gremio ac sinu matrla<br />

educabatur, cujus prrecipua laus erat tueri domum et<br />

inservire liberia. Eligebatur autem major aliqua natu 0<br />

propinqua, cujus probatis spectatisque moribus omnia<br />

ejusdem familim 8uboles committeretur; coram qua<br />

neque dicere fas erat quod turpe dictu, neque facera<br />

quod inhonestum factO. videl'etur. Ac non studia modo 6 .<br />

curasque, sed remissiones etiam lususque puerorwn


.10 - TACITUS<br />

.=ctitate flUedem ao ftretmDdia temperahat. Bie Cor­<br />

.)jam GncchOraJD, sic Aureliam Ceearis, lie Atiam<br />

Auguati matrem pnefuisse educatioDibaa, ac produxiue<br />

'principee liberae acoepimua. QWB discipliDa ao severitaa<br />

eo pertinebat, ut smcera et integra et nullis<br />

praYitatibna detorta UDiUI eujuaque natura toto atatim<br />

pectore amperet utes honeatu, et. sive ad rem militarem,<br />

sive ad juris acicmtiam, live ad e10quentim<br />

*dium iDoliniuet, icI dum ageret, id umvenum<br />

hauriret.<br />

19 "At DUDe Datu jnfAa delegator 6I1l0l11,, alieai anoil1m,<br />

cmi adjUDgitur Qnna aut alter ex omDiblll servia,<br />

plerumque vili.imUB, nee cuiquam &erio ministerio accommodatUl.<br />

Horum fabulia et erroribll8 teeri statim<br />

et rudea animi imbnuntur; DeC quiaqum in tota domo<br />

penai habet, quid coram infante domino auf; meai aut<br />

Ifaciat. QuiD etiam ipsi parentea Dee probitati neque<br />

JDOdeatim panuloa Uluefaciuat, sed laaoivile et die&aitati.<br />

per que paulatjrn impu.dentia impit, et. <strong>II</strong>1Ii<br />

'alieaique oolltemptua. Jam vero propDa et pecm1iaria<br />

Jaujua urbis vitia pDNt in utero mahia ooncipi mihi<br />

tidentur, hiatriODalja fftor et gladiatorum equoramquo<br />

atudi&; quibua OCCIlpatUS ei ohseaaua animns quantwum<br />

10m bonis artibua relinquit P Quotum quemque in.,..,.<br />

.ria, qui domi quidqum aliud loquatur p Quos alios<br />

adoleacentulormn aermOBe8 ucipimua, Ii 11ll.ndo audi.<br />

4r toria intrarimu P Nee pneoeptores qui.dem tdlu ere.<br />

briores omn awtitoribu luis fabulaa habent: colligunt<br />

gim dUoipaloa BOD severitate diaeiplinaB nee iDpnii<br />

aperimento, lid ambitioao -.1utation1UD at illeeebria<br />

lMIulationis.<br />

80 ,e Traueo prima diacentium element&, in quibua et;<br />

ipaia parum laboratur j nee ill auoioribus. oognoacendia


TACITUS<br />

intelligebant opus esse, non ut in rhetornm scholls<br />

declamarent, nee ut fictis nec ullo modo ad veritatem<br />

accedentibus controverslls linguam modo et vocem exeroerent,<br />

sed ut lis artibus pectus implerent, in quibus<br />

de bonis ae malis, de honesto et turpi, de justo et<br />

2 injusto disputatur. Hmc enim est oratori 8ubjecta ad<br />

dicendum materia. N am in judiciis fere de mquitate,<br />

in deIiberationibus de honestate disserimus ita, ut pIerumque<br />

hrec [ipsa] invicem misceantur, de quibus co·<br />

piose et varie et ornate nemo dicere potest, nisi qui<br />

cognovit naturam humanam et vim virtutum pravita ..<br />

temque vitiorum. et intellectumeomm, qum nec in virtua<br />

tihus nee vitiis numerantur. Ex his fontihus etiam illa<br />

. prolluunt, ut facilius iram judicis vel instiget velleniat,<br />

'qui scit quid ira, promptius ad miserationem impellat,<br />

qui scit quid sit misericordia et quibus animi motibus<br />

4 coneitetur. In his artibus exercitationibusque versatus<br />

orator, sive apud infestos sive apud cupidos sive aplld<br />

invidentes sive apud tristes sive apud timentes dicendum<br />

habuerit, tenebit venas animorum, et prout cujusque<br />

natura postulabit, adhibebit manum et temperabit<br />

orationem, parato omni instrwnento et ad omnem usum<br />

6 reposito. Sunt apud quos adstrictum et collectum et<br />

siugula statim argumenta conclndens dicendi genus<br />

plus fidei meretur: apud hos dedisse operam dialecticm<br />

·proficiet. Alios fusa et mquaJis et ex communibus<br />

ducta sensibus oratio magis delectat: ad hos permo­<br />

'vendos mutuabimur a Peripateticis aptos et in omnem<br />

6 disputationenl paratos jam locos. Dabunt Academioi<br />

pugnacitatem, Plato altitudinem, Xenophon jucunditatem:<br />

ne Epicuri quidem et Metrodori honestas quas ..<br />

dam exclamationes assumere, iisque prout res poscit<br />

? uti, alienum erit oratori. Neque enim sapient em in-


DE ORA'fOBIBUS 32-1+. au<br />

percipere tot ·reeomUtaa aut tam varia lei. poteat, niai<br />

.t scientim meditatio, meditationi facultaa, facultati vii<br />

e10quentUe accedat. Per qwe colligitur, eandem esse<br />

rationem et percipiendi quod proferu, et proferendi<br />

qo.m perceperia. Sed Ii cui obeouriora hIeo mentur, 8<br />

iaque scientiam. ab exercitatione aeparat, illud eerie<br />

ooncedet, instructum et plenum his artibus anjrnum<br />

longe paratiorem ad eas exereitationes venturnm, qu..<br />

proprile oratorum. videntur.<br />

"Ergo apud majores nostros juvenia i11e qui foro et 34eloquentim<br />

parabatur, imbutus jam domestioa disciplina,<br />

relertua honestis studiis, deducehatur a patre<br />

vel a propiDquie ad eum oratorem qui principem in<br />

civitate locum obtinebat. Rune sectari, huno prosequi, 2<br />

hujul omnibus diotionibus interesse aiYe in judiciia sive<br />

in coneioDibua M8uescebat, ita ut altereatiODeS quoque<br />

exciperet et jurgiia iatereseet, utque sic dixerim, pug­<br />

Bare in pnelio discent. Magnus ex hoc usus multum .. s<br />

que coDstantile, plurimum judicii jllvenibus statim eo ...<br />

-tingebat, in media 11100 studentibus atque iDter· ipsa<br />

diaorimiDa, ubi nemo impu.n8 atwte &liquid aut con ..<br />

trarie dicit, quo minus et judex reepuat et adveraariua<br />

exprobret, ipsi deniqne advocati aspernentUl'. 19itur 4!<br />

"era statim et ineomJ.i>ta eloquentia imbuebantur; •<br />

quanquam unum 8eqllerentur, tamen omnes ejusdem<br />

etafjia patroDOs in plurimia et c&usw et judiciis cog..<br />

IlOIBebant; habebant'lue ipaiua populi diversiasimarum<br />

aurium eopiam, ex qua facile deprehenclerent quid ia<br />

quoque vel probaretsur vel displiceret. Ita neo pll8 .. 6<br />

eeptor deerat, optima quidem et electissimua, qui<br />

flciem eloquentim, non imaginem. praestaret; nec ad.<br />

1'8rsarii et mmuli ferro, non rudibua dimicantes, sed<br />

auditorium semper plenum, semper noVlllD, ex iDridia


DE ORATORIBUS 84-36. 811<br />

tur, controversie robustioribus 888ignantnr, quales, per<br />

fidem, et quam incredibiliter compositE 1 Sequitur autern,<br />

ut materim abhorrenti a veritate declamatio quoque<br />

adhibeatur. Sic fit ut tyrannicidarum prremia aut vi- 6<br />

tiatarum electiones aut pestilentUe remedia aut incesta<br />

matrum, aut quicquid in schola quotidie agitur, in<br />

foro vel raro vel nunquam, ingentihus verbis persequantur;<br />

cum ad veros judices ventum * • • rem 00gitant,<br />

nibil humile vel abjectum eloqui poterat.<br />

" Magna eloquentia, sicut llamma, materia alitur et 36<br />

motibus excitatur et urendo clareseit. .Eadem ratio<br />

in nostra quoque civitate antiquorum eloquentiam pro ..<br />

vexit. N am etsi horum quoque tempomm oratore8 ea<br />

consecuti sunt, qure composita 6t· quieta et beata repllblica<br />

tribui fas erat, tamen illa perturbatione ac licentia<br />

plura sibi 8Ssequi videbantur, cum, mixtis omniblls et<br />

moderatore uno carentibus, tantum quisque orator saperet,<br />

quantum erranti populo persuaderi poterat. Hine 2<br />

leges assidum et populare nomen, hine coneiones magistratuum<br />

pEne pemootantium in Rostris, hine &Ceusa ..<br />

tiones potentium reorum et 8Ssignatm etiam domibus<br />

inimieitire, hine procerum factiones, et assidua sena.tus<br />

adversus plebem certamina. Qum singula etsi distrahe- 3<br />

bant rempublieam, exercebant tamen illorum temporum<br />

eloquen'iam et magnis cumulare prmmiis videbantur,<br />

quia quanto quisque plus dicendo poterat, tanto faci­<br />

!ius honores assequebatur, tanto magis in ipsis honoribus<br />

collegas suos anteibat, tanto pIllS apud princi ...<br />

pes gratim, plus auetoritatis apud patres, plus notitire<br />

ae nominis apud plebem parabat. Hi clientelis etiam 4<br />

exterarum nationum redundabant; hos ituri in provincias<br />

magistratus reverebantur, hos reversi colebant;<br />

has et prreturre et consulatus vocare ultro videbantur;


120 TACITUS<br />

tamen ut omnia in foro, omnia legibus, omnia apud<br />

prmtores gererentur; apud quos quanto majora negotia<br />

olim exerceri solita sint, quod majus argumentum est<br />

quam quod caUSIe centumvirales, qum nunc primum obtinent<br />

locum, &deo splendore aliorum judiciormn obruebantur,<br />

ut neque Ciceronis neque Cmsaris neque Bruti<br />

neque CI£1ii neque Calvi, non denique ullius magni<br />

oratoria liber aplld centumviros dictus legatur, exceptis<br />

orationibus Asinii qwe 'pro hmredibus U rbinire' inscribuntur,<br />

ab ipso tam en Pollione mediis divi Augusti<br />

temporibus habitm, postquam longa temporum quies et<br />

continuum populi otium et assidua senatus tranquillitas<br />

et ma.xjmi principis disciplina ipsam quoque eloquentiam<br />

sicnt omnia pacaverat.<br />

39 "Parvum et ridiculum fortasse videbitur quod dictums<br />

sum: dicam tamen, vel ideo ut ridear. Quantum<br />

humilitatis putamus eloquentim attulisse pmnulas istas,<br />

quibus astricti et velut inclusi cum judicibus fabulamur J<br />

2 Quantum virium detraxisse olationi auditoria et tabulana<br />

credimus, in quibus jam fere plurimm caUSIe explicantur<br />

P N am quomodo nobiles eqU08 Cur8US et spatia<br />

probant, sic est aliquis oratorum campus, per quem nisi.<br />

liberi et 801uti ferantur, debilitatur ac frangitur elo-<br />

8 quentia. Ipsam quin immo curam et diligentis stili<br />

anxietatem contrariam experimur, quia smpe interrogat<br />

judex, quando Incipias, et ex interrogatione ejus incipiendum<br />

est. Frequenter probationibus et testibus<br />

silentium t patronus indicit. U nus inter hrec dicenti<br />

aut alter 88sistit, et res velut iIi solitudine agitur.<br />

4 Oratori autem c1amore plausuque opus est et velut quodam<br />

theatro; qualia quotidie antiquis oratoribus contingebant,<br />

cum tot pariter ac tam nobiles fQntm coarctarent,<br />

cum clientelm quoque ac tribus ae municipio rum


! •<br />

. - .... ..- -- -r"- - ----.-<br />

DE ORATORIBUS 40-42. 828<br />

magnam quietem, bono soouli sui quisque citra obtrectationem<br />

alterius utatur." .<br />

Finierat Matemu8, cum Messa1&, "Erant quibus con- 42<br />

tradicerem, erant de quibus plura diei vellem, nisi jam<br />

dies esset exactus." "llet," inquit Matemus, " postea<br />

arbitratu tuo, et si qua tibi ObSCUla in hoc meo sermone<br />

visa sunt, de Us rursus conferemus." Ac simul2<br />

88lUrgens et Aprum complexus, "Ego," inquit, "te<br />

poetia, Messala antiquariis oriminabimur." "At ego<br />

VOl rhetoribua et 8cholasticis," inquit. •<br />

Cum arrisiuent, discesslDlUS.


The End.<br />

<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!