OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library
OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library
OPERA OMNIA, TOM. II - World eBook Library
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>OPERA</strong> <strong>OMNIA</strong><br />
<strong>TOM</strong>. <strong>II</strong><br />
by C. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />
Classic Literature Collection<br />
<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>.org
Title: <strong>OPERA</strong> <strong>OMNIA</strong>, <strong>TOM</strong>. <strong>II</strong><br />
Author: C. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />
Language: English<br />
Subject: Fiction, Literature<br />
Publisher: <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association<br />
Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net
<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong><br />
The <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net is an effort to preserve and<br />
disseminate classic works of literature, serials, bibliographies, dictionaries,<br />
encyclopedias, and other reference works in a number of languages and countries<br />
around the world. Our mission is to serve the public, aid students and educators by<br />
providing public access to the world's most complete collection of electronic books on-line<br />
as well as offer a variety of services and resources that support and strengthen the<br />
instructional programs of education, elementary through post baccalaureate studies.<br />
This file was produced as part of the "<strong>eBook</strong> Campaign" to promote literacy,<br />
accessibility, and enhanced reading. Authors, publishers, librari and technologists<br />
unite to expand reading with <strong>eBook</strong>s.<br />
Support online literacy by becoming a member of the <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>,<br />
http://www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net/Join.htm.<br />
Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net
www.worldlibrary.net<br />
*This <strong>eBook</strong> has certain copyright implications you should read.*<br />
This book is copyrighted by the <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>. With permission copies<br />
may be distributed so long as such copies (1) are for your or others personal use only,<br />
and (2) are not distributed or used commercially. Prohibited distribution includes any<br />
service that offers this file for download or commercial distribution in any form, (See<br />
complete disclaimer http://<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net/Copyrights.html).<br />
<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association<br />
P.O. Box 22687<br />
Honolulu, Hawaii 96823<br />
info@<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net<br />
Copyright © 20, All Rights Reserved <strong>World</strong>wide by <strong>World</strong> Public <strong>Library</strong>, www.<strong>World</strong><strong>Library</strong>.net
« t<br />
c. CORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />
-:..<br />
OPE R A 0 M N I A,<br />
AD FIDEM EDITIONIS ORELLIAN&.<br />
<strong>TOM</strong>. <strong>II</strong>.<br />
OXON<strong>II</strong>,<br />
lOHANNE8 HENRICUS PARKBR:<br />
ET LUNDINI, 377, STRAND.<br />
_DOOOU.
C.OORNEL<strong>II</strong> TACITI<br />
AD EXOESSU DIVI AUGUSTI<br />
HISTORIARUM<br />
LIBER PRIMUS.<br />
orrlOK mihi operis Bemus Galba iterum Titust<br />
Vinius coDllllea erunt. N am post oonditam urbem<br />
ootingentos et viginti prioris IBvi annos multi auctores<br />
retulerunt, dum res populi Romani memorabautur, pari<br />
eloquentia ao libertate. P08tquam bellatum apud Ac- 2<br />
tium atque omnem potentiam ad unum conlerri pacia<br />
interfuit, magna illa ingenia cassere; simul veritas<br />
pluribus modis infracta, primum inscitia rei publicm ut<br />
alienm, mox libidine 88sentandi aut rursus odio adversuJ<br />
dominante8: ita neutris cura posteritatis, inter infenso8<br />
vel obnoxios. Sed ambitionem scnptorls facile aversens, 3<br />
obtrectatio et livor proms auribus accipiuntur: quippe<br />
adulationi fmdum crimen servitutis, malignitati lalsa<br />
species libertatis inest. Mihi Galba Otho Vitellius nec t<br />
beneficio nec injuria cogniti. Dignitatem nostram a<br />
V cspasiano inchoatam, a Tito auctam, a Domitiano<br />
longius provectam non abnuerim: sed incorruptam<br />
fidem profesais neque amore quisquam et sine odio<br />
dicendus est. Quodsi vita suppeditet, principatum divi 6<br />
N ert. et imperium Trajani, uberiorem l8OUrioremque<br />
T£.C., '10-' <strong>II</strong>. B
2 TACItl<br />
• [A. t1. C. 81t.<br />
materiam, senectuti sepostU, 'rara temporum felicitate,<br />
ubi sentire qUE velie, et q1lle sentias dicere licet.<br />
2 Opus aggredior opimwn casibus, atrox pneliis, discora<br />
seditionibus, ipsa etiam pace smvum. Quatuor prin-<br />
2 cipes ferro interempti. Trina bella civilia, plura externa<br />
ac plerumque permixta. Prospene in Oriente, adversas<br />
8 in Occidente res. Turbatum lllyricum; Galllie nutantes;<br />
perdomita Britannia et statim missa; coortm<br />
in nos Sarmatal11m ac Suevorum gentes; nobilitatua<br />
cladibus mutuis Dacus; mota prope etiam Parthorum<br />
t anna falsi N eronis ludibrio. Jam vero Italia novia<br />
cladibus vel post longam seculorum seriem repetitis<br />
I aftlicta. Haustm aut obrutE urbes Cecundissima Campanim<br />
ora. Et urbs incendiis vastata, consumptia antiquiaaimis<br />
delubria, ipso Capitolio civium manibua<br />
6 incenso. PollutE' cmrimOniE, magna adulteria. Plenum<br />
exiliis mare, infecti cmdibus scopuli. Atrocius in<br />
,urbe sl8vitum. N obilitas, opes, omissi gestique honoree<br />
pro crimine, et ob virtute&- certissimum exitium. Neo<br />
minus prmmia delatomm invisa quam seelera, cum alii<br />
aacerdotia et consulatus ut spolia adepti, procurationes<br />
alii et interiorem potentiam, agereBt verterent cuneta<br />
8 odio et terrore. Corrupti in dominos sem, in patrono8<br />
liberti j et quibua deerat inimicus, per amicos oppressi.<br />
3 Non tamen adeo virtutum sterile seculum ut non et<br />
bona exempla prodiderit. Comitatm prolugoa liberos<br />
matres, aecut.e manto! in exilia conjugea; propinqui<br />
au dentes, conatantes generi; eontumax etiam adversus<br />
tormenta aervorum fides; supreme clarorum virorum<br />
necessitates ; ipsa necessitas fortiter tolerata, et lauda ..<br />
2 tis antiquorwn mortibus pares exitus. PrEter multiplices<br />
rerum humanarum casus cmlo terraque prodigia et<br />
fuJminum, monitu. et futurorum praagia, lEta triatia.,
HISTORIARUM I. 6-9. 6<br />
A. D. 69.J<br />
modo acta, quia mutari non poterant, comprob88se. Ce- 3<br />
terum utraque eaedes sinistre accepta; et inviso semel<br />
principe seu bene seu male facta premunt. Jam aft"e- 4!<br />
rebant venalia euneta prmpotentes liberti; servorum<br />
manus subitis avidze et tanquam apud senem festinantes;<br />
eadem que Dovm au)m mala reqne gravia, non mque<br />
exeusata. Ipsa mtas Galbm imsui ac fastidio erat 6<br />
assuetis juventre Neronis et imperatores forma ac decore<br />
corporis, ut est mos vulgi, comparantibus. Et 8<br />
hie quidem Romm, tanquam in tanta multitudine, habitus<br />
animorum fuit. E provinciis Hispamre prmerat Cluvius 2<br />
Rufus, vir facundus et pacis artibus, bellis inexpertus.<br />
GaJlire, super memoriam Vindicis, obligatm reeenti 3<br />
dono Romanm civitatis et in posterum tributj levamento.<br />
Proximm tamen Germanis exercitibus Galliarum ci vita- t<br />
tes non eodem hODore habitm, qumdam etiam finibus<br />
ademptis, pari dolore eommoda aliena ac suas injurias<br />
metiebantur. Germani exereitus, quod periculosissi- 6<br />
mum in tantis viribus, sollieiti et irati, superbia recent is<br />
victorUe, et metu tanquam alias partes fovissent. Tarde 6<br />
a Nerone deseiverant; nec statim pro Galba Verginius.<br />
An imperare voluisset, duhium: delatum ei a milite 7<br />
imperium conveniebat. }"onteium Capitonem oooisum<br />
etiam qui queri non poterant, tamen indignabantur.<br />
Dux deerat, abdueto Verginio per simulationem amioi- 8<br />
tim; quem non remitti atque etiam reum esse tanquam<br />
auum crimen aecipiebant. Superior exercitus legatum 9<br />
Hordeonium Flaceum spemebat, senecta ac debilitate<br />
pedum invalidum, sine constantia, sine auctoritate, ne<br />
quieto quidem milite regimen :adeo furentes infirmitate<br />
retinentis ultro accendebantur. Inferioris GermaniE 2<br />
legiones diutius sine consulari fuere, donee missu Galbm<br />
A. Vitellius aderat, censoris Vitellii ao ter consulis
6 TACITI<br />
[A. U. C. 8U.<br />
a1lliUS: id satis videbatur. In Britannico exercitu nihil<br />
irarum: non sane alire legiones per omnes civilium<br />
bellorum motus innocentius egerunt, sen quia procul<br />
et Oceano divisre, seu crebris expeditionibus doctm<br />
.. hostem potius odisse. Quies et Illyrico, quanquam<br />
excitre a Nerone legiones, dum in Italia cunctantur,<br />
I) Verginium legationibus adissent. Sed longis spatiis<br />
discreti exercitus, quod saluberrimum est ad continendam<br />
militarem fidem, nee vitiis nec viribus miscebantur.<br />
10 Oriens adhuc immotus. Syriam et quatuor legiones<br />
obtinebat Licinius Mucianus, vir secundis adversisque<br />
2 juxta famosus. Insignes amicitias juvenis ambitiose<br />
coluerat; mox attritis opibus, lubrico statu, suspecta<br />
etiam Claudii iracundia, in secretum Asim repositus<br />
tam prope ab exule fuit quam postea a principe.<br />
3 Luxuria, industria, comitate, arrogantia, malls bonisque<br />
8xtibus mixtus. Nimire voluptates, cum vacaret:<br />
4 quotiens expedierat, magnre virtutes. Palam laudares :<br />
secreta male audiebant. Sed apud subjectos, apud<br />
proximos, apud colle gas varUs illecebris potens; et cui<br />
D expeditius fuerit tradere imperium quam obtinere. Bellum<br />
J udaicum Flavius Vespasianus (ducem eum Nero<br />
6 delegerat,) tribus legionibus administrabat. N eo Vespasiano<br />
adversus Galbam votum aut animus: quippe<br />
Titum filium ad venerationem cuI tum que ejus miserat,<br />
7 ut suo loco memorabimus. Occult a fati et ostentis<br />
ac responsis destinatum Vespasiano liberisque ejus im-<br />
11 perium post fortunam. credidimus. .&gyptum copiasque,<br />
quibus coerceretur, jam inde a divo Augusto<br />
equites Romani obtinent loco regum: ita visum expedire,<br />
provinciam aditu difficilem, annonre fecundam,<br />
snperstitione ac lascivia discordem et mobilem, insciam<br />
21egum, ignaram magistratuum, domi retinere. Regebat
HISTORIARUM I. 18-19. 11<br />
A.D. 49.] .<br />
eum omnium ocu1is, nuDum turbati aut exultantia animi<br />
motum prodidisse. Sermo erga patrem impera.1<br />
toremqlle reverens, de se moderaius; nihil in vultll<br />
habituque mutatum, quasi imperare posset magis quam<br />
vellet. Consultatum inde, pro lWstris an in 86Datu aD a<br />
in castris adoptio nuncuparetur. Iri in castra placuit:<br />
honormoum id militibus fore, quorum favorem ut Iargitione<br />
et ambitu male acquiri, ita per honas artes haud<br />
spemendum. Circumsteterat interim Palatium publica t<br />
expectatio, magni secreti impatiens; et male ooereitam<br />
farnam supprimentes augebant. Quartum Idus J anuarias, 18<br />
fredum imbribus diem, tonitrua et fulgura et celestes<br />
miwB ultra solitum turbaverant. Observatum id anti- 2<br />
quitus comitiis dirimendis non terruit Galbam quo minus<br />
in castra pergeret, contemptorem talium ut fortuitorum;<br />
seu qUIB lato mane nt, quamvis significata, non vitantUl'.<br />
Apud frequentem militum coneionem, imperatoria bra- 8<br />
vitate, adoptari a se Pisonem JOOre divi Augusti et<br />
exemplo militari, quo vir virum legeret, pronuntiat. Ac t<br />
ne dissimulata seditio in majus crederetur, ultro asseverat<br />
quartam et duodevicesimam legiones, paucis seWtionis<br />
auctoribus, non ultra verba ao voces errasse, et<br />
brevi in officio fore. N ec ullum orationi aut lenociniwn &<br />
addit aut pretium. Tribuni tamen eenturionesque et<br />
proximi militum grata auditu respondent: per ceteroe<br />
mmstitia ac siJentium, tanquam usurpatam etiam in pace<br />
donativi necessitatem bello perdidissent. Constat potuisse<br />
conciliari animos quantulacunque parci senis<br />
liberalitate: nocuit antiquus rigor et D imia severitas,<br />
cui jam pares non sumus. Inde apud senatum non 19<br />
comptior Galbre, non longior quam apud militem sermo:<br />
Pisonis cornis oratio. Et patrum favor aderat: multi<br />
voluntate eft'usius; qui noluerant, medie; ao plurimi
12 TACIT I<br />
tAo U. C. 8tt .<br />
. obvio obsequio, privatas spes agitantea sme publica<br />
'8 cura. N eo &liud sequenti quatriduo (quod medium inter<br />
adoptionem et cmdem fuit,) dictum a Pis one in publico<br />
-4 factumve. Crebrioribus in dies GermaniOle defectionis<br />
. nuntiis, et facili civitate ad accipienda credendaque<br />
omnia nova, cum tristia sunt, censuerant patres mitten<br />
,dol ad Germanicum exercitum legatos. Agitatum secreto<br />
num et Piso proficisceretur. majore prletextu, illi<br />
auctoritatem senatus, hic dignationem CleSaris laturus.<br />
6 Placebat et Laconem prmtorii pnefectum simul mitti :<br />
is consilio intercessit. Legati quoque (nam senatus<br />
electionem Galbm permiserat,) freda inconstantia nomi<br />
Dati, excusati, lubstituti, ambitu remanendi aut eundi,<br />
20 ut quemque metus·vel spes impulerat. Proxima pecunim<br />
cum; et. CUDcta scrutantibus justissimum visum est<br />
2 inde repeti ubi inopiJe causa ent. Bis et vicies millies<br />
sestertium donationibus Nero eluderat. Appellari singulos<br />
jussit, decima parte liberalitatis apud quemque<br />
8 eorum relict&. At illis vix decimm super portiones<br />
erant, lsdem erga aliena sumptibus quibus sua prodegerant,<br />
cum rapacissimo cuique ac perditissimo non agri<br />
aut feDus, sed sola instrumenta vitiorum manerent.<br />
-4 Ex.actioni triginta equites Romani prmpositi, novum<br />
officii genus et ambitu ac numero onerosum. Uhique<br />
basta et sector, et inquieta urbs actionibus. Ac tamen<br />
grande gaudium, quod tam pauperes forent quibus doo·nasset<br />
Nero quam quibus abstulisset. Exauctorati per<br />
eos dies tribuni, e prmtorio Antonius Taurus et Antonius<br />
N &so, ex urbanis cohortibus &milill8 Pacensis, e<br />
, 6 vigiliis Julius Fronto. N ec remedium in ceteros fuit,<br />
sed metus initium, tanquam per artem et formidinem<br />
einguli pellerentur omnibus suspectis.<br />
21 . Interea Othonem, cui compositis rebus nulla spes,
14 TACITI<br />
(A.. U. C. 811.<br />
cupidine ingenii humani libentiua obscura credendi.<br />
23 Nee deerat Ptolemleus, jam et saelens instinctor, ad<br />
quod facillime ab ejusmodi voto transitur. Sed sceleris<br />
cogitatio incertum an repens: studia militum jam pri.<br />
dem spe successionis aut paratu facinoris aifectaverat,<br />
in itinere, in agmine, in stationibus vetustissimum<br />
quemque militum nomine vocans, ac memoria Neroniani<br />
comitatus contubemales appellando; alios agnoscere,<br />
quosdam requirere, et pecunia aut gratia juvare, in.<br />
serendo Slepius querelas et ambigu08 de Galba sermones,<br />
2 qumque alia turbamenta vulgi. Labores itinerum, inopia<br />
commeatuUDl, duritia imperii atrociua accipiebantur,<br />
cum Campanim lacus et Acha.Ue urbes classibua adire<br />
80liti Pyrenmum et Alpes et immensa viarum spatia<br />
24 Egre sub armis eniterentur. Flagrantibus jam militum<br />
animis velut faces addiderat Mmvius Pudens, e proxi.<br />
2 mis Tigellini. Is mobilissimum quemque ingenio aut<br />
pecunim indigum et in novas cupiditates prmcipitem<br />
alliciendo, eo paulatim progressus est ut per speciem<br />
convivii" quotiens Galba apud Othonem epularetur,<br />
cohorti excubias agenti viritim centenos nummos divi ..<br />
deret; quam velnt publicam largitionem Otho secretioribus<br />
apud singulos prmmiis intendebat, adeo anirn08US<br />
corruptor ut Cocceio Proculo specula tori, de parte<br />
finium cum vicino ambigenti, universum vicini agrum<br />
sua pecunia emptum dono dederit, per socordiam pre-<br />
25 fecti, quem nota 'panter et occulta fallebant. Sed tum<br />
e libertis Onomastum futuro 8celeri prrefecit, a quo<br />
Barbium Proculum tesserarium speculatomm et Veturium<br />
optionem eorundem perductos, postquam vario<br />
sermone callid08 audacesque cognovit, pretio et pro<br />
Dlissis onerat, data pecunia ad pertentandos plurium<br />
2 animos. BU8cepere duo manipulares imperium populi
HISTORIARUM I. 31-35. 19<br />
A.. D. 89.]<br />
ceteris videbatur, antequam cresceret invalida adhuc<br />
conjuratio paucorum. 'l'repidaturum etiam Othonem, I<br />
qui furtim digressus, ad ignaros illatus, cunctatione<br />
nunc et segnitia terentium tempus imitari principem<br />
discat. Nonexspectandum, ut compositis castris forum 8<br />
invadat et prospectante Galba Capitolium adeat, dum<br />
egregius imperator cwn fortibu8 amicis janua ftC limine<br />
tenus domum cludit. Obsidionem nimirum toleraturos : 4<br />
et prreclarum in servis 8uxilium, si consensus tantm<br />
multitudinis, et, qure plurimum valet, prima indignatio<br />
elanguescat. Proinde intuta qure indecora. Vel si ca-15<br />
dere necesse sit, occurrendum discrimini: id Othoni<br />
in vidiosius et ipsis honestum. Repugnantem huic sen- 6<br />
tentim Vinium Laco minaeiter invasit, stimulante 10010<br />
privati odii pertinaeia in publicum exitium. Nee diutius 34<br />
Galba cunctatus speciosiora suadentibus accessit. Premissus<br />
tamen in 08stra Piso ut juvenis magno nomine,<br />
recenti favore, et infensus Tito Vinio, seu quia erat, seu<br />
quia irati ita volebant; et faeilius de odio creditur.<br />
Vixdum egresso Pisone occisum in castris Othonem<br />
vagus primum, et incertus rumor: mox, ut in Dlagnis<br />
mendaciis, interfuisse se quidam et vidisse affirmabant,<br />
credula fama inter gaudentes et incuriosos. Multi 3<br />
arbitrabantur compositum auctumque rumorem mixtis<br />
jg,m Othonianis, qui ad evocandum Galbam Imta falso<br />
vulgaverint. Tum vero non populus tantum et imperita 35<br />
plebs in plausus et immodica studia, sed equitum plerique<br />
ac senatorum, posito metu incauti, refractis Palatii<br />
foribus ruere intus ac se Galbm ostentare, prmreptam<br />
sibi ultionem querentes. Ignavissimus quisque, et, ut res 2<br />
docuit, in periculo non ausurus, nimii verbis, lingule<br />
feroces; nemo scire, et omnes affirm are, donec inopia<br />
veri, et consensu errantium victus, 8umpto thoraoe
20 TACITl<br />
[A. U. C. 812.<br />
Galba, irruenti turbm neque mtate neque corpore sistens,<br />
3 sella levaretur. Obviu8 in Palatio Julius Atticus speen ..<br />
lator, cmentum gladium ostentans,occisum a Be Othonem<br />
exclamavit; et Galba, "Commilito," inquit, "quia<br />
jussitP" insigni animo ad coercendam militarem licentiam,<br />
minantibus intrepidus, adversus blandientes incorruptus.<br />
86 Haud dubim jam in castris omnium mentes; tantllsque<br />
ardor ut non oontenti agmine et corporihus in<br />
8uggestu, in quo paulo ante aurea Galbm statua iuent,<br />
medium inter signa Othonem vexillis circumdarent.<br />
2 N ec tribunis aut centurionibus adeundi locus: gregarius<br />
miles caveri insuper prrepositos jubebat. Strepere<br />
cuncta clarno rib us et tumultu et exhortatione<br />
mutua, non tanquam in populo ao plebe, varns segni<br />
adulatione vocibus, sed ut quem que aiIluentium militum<br />
aspexerant, prensare manibus, com plecti armis, collocare<br />
juxta, prreire sacramentum, modo inlperatorem militibus<br />
3 modo milites imperatori commendare. N ec deerat Otho,<br />
protendens manus, adorare vulgum, jacere osoula, et<br />
-4 omnia -serviliter pro dominatione. Post quam uni versa. I<br />
classicorum legio sacramentum ejus accepit, fidens viribus,<br />
et quos adhuc singulos exstimulaverat, accendendos<br />
37 in commune ratus, pro vallo castrorum ita cmpit :-" Quia<br />
ad vos processerim, commilitones, dicere non possum,<br />
quia nec privatum me vocare sustineo princeps a vobis<br />
2 nominatus, nec principem alio imperante. Vestrum<br />
quoque nomen in incerto erit, donee dubitabitur impera-<br />
8 torem populi Romani in castris an hostem habeatis. Anditisne<br />
ut pmna mea et supplicium vestrum simul postulenturP<br />
adeo manifestum est neque perire nos neque<br />
4 salvos esse nisi una posse. Et, cujus lenitatis est Gatba,<br />
jam fortasse promisit, ut qui nullo exposcente tot millia<br />
i innocentissimorum militum trucidaverit. Horror ani-
o 45<br />
TACITI<br />
(A. U. C. 8H.<br />
modo voce Terlendo in S8 peroussores, quanquam vul-<br />
2nerato Pisoni e1fu.gium dedit. Piso in mem Vestm<br />
pervasit, exceptusque misericordia publici sem et contubemio<br />
eju8 abditus, non religione nec cmrimoniis sed<br />
latebra imminens exitium cillferebat, cum advenere<br />
mis8u Othonis, nominatim in credem ejus ardentes,<br />
Sulpicius Florus e Britannicis cohortibus, Duper " Galba<br />
civitate donatus, et Statius Murcus speculator; a quibuS<br />
44 protract us Fiso in foribus templi trucidatur. N ullam<br />
cmdem Otho majore lmtitia excepisse, nullum caput tam 0<br />
insatiabilibus oculis perlustrasse dicitur, seu tum primum. 0<br />
levata omni sollicitudine mens vacare gaudio cmperat,<br />
seu recordatio majestatis in Galba, amieitim in Tito ViDio<br />
quamvis immitem animum imagine tristi confuderat:<br />
Pisonis ut inimiei et mmuli cmde lretari jus fasque ere-<br />
2 debate Prmfixa contis capita gestabantur, inter signa<br />
cohortium, juxta aquilam legionis, certatim ostentantibus<br />
ementas manus qui oooiderant, qui interfuerant, qui<br />
vere qui falso ut pulehmm et memorabile facinus jacta-<br />
3 bant. Plures quam centum viginti libellos premium<br />
exposcentium ob aJiquam notabilem illa die OperaID<br />
Vitellius postea invenit; omnesque oonquiri et interfici<br />
jussit, non honore Galbm, sed tradito prineipibus more,<br />
munimentum ad prmseDS, in posterum ultionem.<br />
Allum crederes senatum, alium populum. Ruere<br />
cuneti in castra, anteire proximos, certare cum pneourrentibus,<br />
increpare Galbam, laudare militum judicium,<br />
exosculari Othoni8 manum; quantoque magis falsa<br />
02 erant qwe nehant, tanto plura facere. N eo aspeniabatur<br />
8ingul08 Otho, avidum et minacem militum anirnum<br />
a voce vultuque temperans. Marium Celsum oonsulem<br />
designatum et Galbm usque in extremas res amieum<br />
ftdumque ad Bupplicium expostulabaut, industrife ejus
HISTORIARUM I. 46-60. 27'<br />
A. D. 69.]<br />
Claudii furatus; et Claudius postera die soli omnium<br />
Vinio fictilihus ministrari jussit. Bed Vinins pro- 6<br />
consulatu Galliam N arbonensem severe integreque rexit.<br />
Mox Galbfe amicitia in abrnptum tractus, audax, calli- 7<br />
dUB, promptus et, prout animum intendisset, pravus<br />
aut industrius, eadem vi. Testamentum Titi Vinii 8<br />
magnitudine opllm irritum ; Pisonis supremam vol unjltem<br />
paupertas nrmavit. Galbm corpus diu neglectum 49<br />
at licentia tenebrarum plurimis ludibriis vexatum dispensator<br />
Argius, e prioribus servis, humili sepultura<br />
in privatis ejus hortis contexit. Caput per lixas calones- 2<br />
que suftixum laceratumque, ante Patrobii tumnlum (lihertus<br />
is Neronis punitus a Galba fuerat,) postera<br />
demum die repertum et cremato jam eorpori admixtum<br />
est. Rune exitum habuit Servius Galba, tribus et 3<br />
septuaginta annis quinque principes prospera fortuna<br />
emensus, et alieno imperio felicior quam suo. Vetus 4<br />
in familia nohilitas, magnre opes: ipsi medium ingeninm,<br />
magis extra vitia quam cum virtutibllS. Famre nec 6<br />
incuriosus nec venditator. Pecunire alienre non appetens,<br />
sure parcus, publicre avarns. Amicorum libertorum- 6<br />
que, ubi in bonos incidisset, sine reprchensione patiens,<br />
si mali forent, usque ad culpam ignarus. Sed claritas 7<br />
natalium et metus temporum obtentui, ut quod segnitia<br />
erat, sapientia vocaretur. Dum vigebat mtas, militari 8<br />
laude spud Germanias lloruit. Pro eonsule Africam<br />
moderate, jam senior citeriorem Hispaniam pari justitia<br />
continuit, major privato visus, dum privatus fuit, et<br />
'omnium consensu capax imperii, nisi imperasset.<br />
Trepidam urbem, ac simul atroeitatem recentis scele- 50<br />
riB, simul veteres Othonis mores paventenl, novus<br />
insuper de Vitellio nuntius extern lit, ante credem Galbm<br />
Sltppressu8, ut tantum superioris Germ an ire exercitum
HISTORIARUM I. 62-66. &i<br />
.6.. D. 69.]<br />
squalorem mEstitiamque compositi, per principia per<br />
oontubernia modo suas injurias modo vicinarllm civit ..<br />
tium prremia, et ubi proms militum auribns accipiebantur,<br />
ipsiu8 exereitus pericula et oontumelias collquerentes<br />
accendebant animos. N ec procul seditione aberant, a<br />
cum Hordeonius Flaccns abire legato8, utque occultior<br />
digressus esset, nocte castris excedere jubet. Inde t<br />
atrox rumor, aflirmantibus plerisque interfecto8, ac nisi<br />
ipsi consulerent, fore ut acerrimi militum et prresentia<br />
oonquesti per tenebras et inscitiam ceterorum occiderentur.<br />
Obstringuntur inter se tacito fredere legiones. 6<br />
Adsciscitur auxiliorum miles, primo' suspectus tanquam<br />
circumdatis cohortibus alisque impetus in legiones pa ..<br />
raretur, max eadem aerius volvens, faciliore inter malo8<br />
oonsensu ad bellum quam in pace ad ooncordiam.<br />
Inferioris tam en Germani&} legiones sollemni Kalendarum 55<br />
J anuariarum sacramento pro Galba adactre, multa cunctationa<br />
et rarle primorum ordinum voeibus, eeteri silentio<br />
proximi cujusque audaciam exspeetantes, insita morta·<br />
libus natura, propere sequi qum piget inchoare. Sed 2<br />
ipsis legionibus inerat diversit&s animorum. Primani<br />
quintanique turbidi &
41 TAOITI<br />
[A. 0'. Cl 811.<br />
fdt, ex ittO qufsqt18 ingeDio miti1l8 aut horriClius. Finis<br />
8fJI'<strong>II</strong>lOJliB in eo ut quina miJli. nummUID singolis miHtibua<br />
Ibutnerarenim. Tum Otho ingredi cutra ausus: atque<br />
ilium t!'ibuni centurionesque circumlistunt, abjectis mill·<br />
e tile insIgnibuB otium at salutem flagitantea. 8ensit<br />
invidiam miles, et oomporritus in obsequium auctores<br />
88 seditionis ad 8upplicium ultro postulabat. Otho, quanquam<br />
turbidis rebus at diversis militum anjmis, 01l1Jl<br />
optimus quisque remedium praentis llcentim poaceret,<br />
\'Ulgtts, et plures aeditionibtts et ambitioso imperio heti,<br />
per turbu et raptus facilius ad cil'ile bellum impe11erentur<br />
; sitnui reputans non posse principatum scelere<br />
qu_itttm suhita modestia et pri8ca gravitate retineri,<br />
BfJd discninrlne urbi! at periculo BeDatus anxius, po&-<br />
2tretno ita disseruit :_H Neque ut aifectus veatros in amoretn<br />
mei aooenderem t commilitones, neque ut uimum ad<br />
virtutettl eohortarer, (utraque anim egregie supemmt,)<br />
sed ...em postulaturns a vobis temperamaJItnm ftStne<br />
• fortitudinia et erga me modum caritatiSi. Tumultus<br />
pl'ODmi initium non cupiditate vel odio, qu. multos<br />
exereitus in di8cordiam egere, ao ne detrectatione quidem<br />
aut formidine periculorum.: nimia pietu vestra lUJrius<br />
.. quam considerate exoitarit. N am slBpe honestas renun<br />
oausas, ni judicium adbibea8, perniciosi exitus CODSe-<br />
I) qtJ.untur. lDius ad bellum. N um omnes nunti08 palam<br />
&udiri, omnia CODSilia cunctis pnesentihua tmctari ratio<br />
rerum aut occaaionum velocitas patitur P tam Descire<br />
6 qumdam milites quam scire oportet. Ita Be ductUr.<br />
&uotoritu, sic rigor discipline habet, ut multa etiam<br />
7 ClJlturiones tribunosque tantum juberi expediat Si,<br />
ubi juheantnr, qruerere singu1is lice at, pereunte obsequio<br />
&etiain imperilJm intercidit. An et illic noote intempesta<br />
rap_tv anna P 1lDU8 alterve perditus ac temulentua
HISTORIARUM I. 81-81. "9<br />
A. D. 89.]<br />
prrecipuus et cum prresenti exitio etiam futuri paVOf,<br />
subita inundatione 1.iberis: qui immenso auctu, proruto<br />
ponte 8ublicio, ac strage obstantis molls refusU8, non<br />
modo jacentia et plana urbis loc&, sed secura ejusmodi<br />
oasuum implevit. Rapti e publico plerique, plures in <strong>II</strong><br />
tahernis et cubilibus intercepti. Fames in vulgus,<br />
inopia qUlestlls et penuria alimentorum. Conupta<br />
stagnantibus aquia insularum fundament!l, dein, remeante<br />
lumine, dilapsa. Utque prhnum vacuus a ..<br />
periculo anjmus fuit, id ipsum, quod paranti expeditionem<br />
Othoni, campus Martius et via Flaminia, iter belli,<br />
esaet obstructum a fortuitis vel naturalibus causis, in<br />
prodigium at omen imminentium cladium vertebatur.<br />
Otho, lustrata urbe, et expensis belli consiliis, quando 81<br />
Peninm Cottimque Alpes et ceteri Galliarum aditus Vitellianis<br />
exereitibus claudebantur, N arbonenaem Galliam<br />
aggredi statuit; classe valida et partibus tids, quod reliquol<br />
ClBsorum ad pont em Milvium, et 8levitia GalblB in<br />
custodiam habitos, in numeros legionis compoauerat,<br />
facta et CEteris ape honoratioris in poaterum militil8.<br />
Addidit clasai urbanas cohortea et plerosque e Pr. 2<br />
torianis, vires et robur exercitus, atque ipsis Ducibus<br />
oonsilium et custodes. Summa expeditionis Antonio<br />
Novello, Suedio Clementi, primipilaribus, &ruilio Pacensi,<br />
cui ademptum a Galba Tribunatum l'eddiderat,<br />
peImissa. Curam narium Oscus libertus retinebat,<br />
ad observandam honestiorum fidem comitatus. Pedi. 3<br />
tum equitumque copiis Suetoniua Paulinul, Marius<br />
Celsu8, Annius Gallus, rectores destinati. Sed plurima<br />
fltles Licinio Prooulo, Pretorii Prmfecto. Is urbawe t<br />
militie impiger, bellorum insolens, auctoritatem Paulini,<br />
vigorem Celli, maturitatem Galli, ut euique erat, crinu-<br />
S'AG., '10M. <strong>II</strong>. ]I
450 TACITI<br />
(A.. U. c. SD.<br />
nando, quod facillimum factu est, pravua et call.idus.<br />
bonos et modestos anteibat.<br />
88 Sepositus per 80S dies Comelius Dolabella in 0010niam<br />
Aquinatem, neque arcta custodia, neque obscura:<br />
nullum ob crhnen, sed vetusto nomine et propin-<br />
2 quit ate Galbre monstratus. Multo! e Magistratibus,<br />
magnam consularium partem, Otho, non participes aut<br />
ministros bello, sed comitum specie. secUIn expedire<br />
jubet: in quis et L. Vitellium, eodem quo cmteros<br />
8 cultu, nec ut Imperatoris fratrem, nec ut hostis. 19itur<br />
Ulota urbia cura: null us ordo metu aut periculo<br />
vacuus. Primores Senatus mtate invalidi et longa pace<br />
des ides : segnis et oblita bellomm nobilitas; ignarus<br />
militire Eques: quanto magis occultare et abdere pavot<br />
rem nitebantur, manifestius paridi. N ec deerant e<br />
contrario, qui ambitione stolida, conspicua arma, insignes<br />
equos, quidam luxuriosos apparatus conviviorum et<br />
irritamenta libidinum, ut instrumenta belli, mercarena<br />
tur. Sapientibua quietis et rei publicm cura: levissimus<br />
quisque et futuri improvidus, spe vana tumens: multi<br />
aftlicta fide in pace, ac turbatis rebus alacres, et per<br />
incerta tutissimi.<br />
89 Sed vulgus, et magnitudine nimia communium curarum<br />
expers populus, sentire paulatim belli mala,<br />
conversa in militum. usum omni pecunia, intentis alimentorum<br />
pretiis: qum motu Vindicis haud perinde<br />
plebem attriverant, secura tum urbe et provinciali bello,<br />
quod inter legiones Galliasque velut extemnm fnit.<br />
2 Nam ex quo divas Augustus res Cmsarnm composuit,<br />
procul, et in unins 8Qlicitudinem aut decus, populus<br />
Bomanus bellaverat. Sub Tiberio et Caio tantum pacis<br />
.. adversa rei publicte pertimuere. Scriboniaui contra
HISTORIARUM <strong>II</strong>. I-t. 13<br />
A.. D. 89.]<br />
1llium excusatum. Bin Vespasianus rem publicam au&- 8<br />
eiperet,oblivisoondum oifensarum de bello agitantibus.<br />
His ac talibus inter spem metumque jactatum spes 2<br />
vicit. Fuere qui accensum desiderio :Berenices regillJe<br />
vertisse iter crederent. N eque abhorrebat a Berenice 2<br />
juvenilia animus: sed gerendis rebus nullum ex eo<br />
inlpedimentum. Laetam \'oluptatibua adolescentiam<br />
egit, suo quam patris imperio modestior. 19itur oram a<br />
AchabE et Asire ac lmya marls prmvectus, Rhodum et<br />
L"yprum insulas, inde Byriam audentioribus spatiia<br />
petebat. Atque illum cupido incessit adeundi visendi· ..<br />
que templum Paphim Veneris, inclitum per indigenaa<br />
advenasque. Hand fuerit longum initia religionis,<br />
templi ritum, formam dem (neque enim alibi sic habetur,)<br />
paucis disserere. Conditorem templi regem 3<br />
Aerian vetu8 memoria, quid am ipsiua dem nomen id<br />
perhibent. Fama recentior tradit a Cinyra sscratum<br />
templum, deamque ipsam conceptam mari hue appulaam.<br />
Sed scientiam artemque haruspicum accitam, et Cilicem 2<br />
Tamiram intulisse; atque ita pactum ut fsmjlie utriusque<br />
posteri cmrimoniis prmsiderent. Mox, ne bonore 8<br />
nullo regium genus peregrinam stirpem antecelleret,<br />
ipsa quam intulerant scientia hospites oossere: tantum<br />
Cinyrades sacerdos oonsulitur. Hostiie, ut quisque 4<br />
vovit, sed mares deliguntur: certissima fides luedorum<br />
Ibm. Sanguinem arm ofFundere vetitum: precibua et<br />
igne puro altaria adolentur, nec ullis imbribus, quanquam<br />
in aperto, madescunt. Simulacrum dem non 6<br />
eftigie humana, continuus orbis latiore initio tenueDi in<br />
ambitum metre modo exsurgens; et rstio in obscuro.<br />
Titus, spectata opulentia donisque reguDl, qweque alia 4<br />
iaetum antiquitatibus Gnecorum genus incerte vetustati<br />
aftJngit, de Davigatione primum coDBUluit. FoatqU8Dl2
TACITI<br />
[.4.. u. c. aSl.<br />
pandi viam et mare prosperum aooepit, de se per<br />
8 ambages interrogat cais compluribus hostiia. 80stratus<br />
(sacerdotis id nomen e1'3t,) ubi Ireta et congruentia<br />
exta magnisque consultis annuere deam videt,<br />
pauca in prresens et solita respondens, petito secreto<br />
.. flltura aperit. Titus aucto animo ad patrem pervectua<br />
suspensis prorinciamm et exercituum mentibus ingens<br />
rerum fiducia accessit.<br />
, Profligaverat bellum J udaicum Vespasianus, oppugnatione<br />
Hierosolymorum reliqua, duro magis et ardno<br />
opere ob ingenium montis et pervicaciam superstitionis,<br />
quam quo satis virium obsess is ad tolerandas neces-<br />
8 sitates superesset. Tres, ut supra memoravimus, ipsi<br />
Vespasiano legiones erant, exercitm bello: quatuor<br />
:Mucianus obtinebat in pace j sed fBmulatio et proximi<br />
exercitu8 gloria depulerat segnitiam, quantumque illis<br />
roboris discrimina et labor, tantum his vigoris addidemt<br />
'1 integra quies et inexperti belli t labor (amor?). Auxi ..<br />
lia utrique cohortium alarumque, et classes regesque,<br />
5 ac nomen dispari fama celebre. Vespasianus &eer militifB,<br />
anteire agmen, locum castris capere, noctu diuque<br />
consilio 00, si res posceret, manu hostibus obniti, ciho<br />
fortuito, veste habituque vix a gregario milite disCI'&pans<br />
j prorsus, si avaritia abesset, antiquis ducibus par.<br />
2 Mucianum e contrario magnificentia et opes et cuncta<br />
privatum modum supergressa extollebantj aptior ser ..<br />
mone, dispositu provisuque civilium rel"1llri peritus:<br />
egregium principatus temperamentuID, si, demptis utri ..<br />
8 usque vitiis, 801m virtutes miscerentur. CfBterum hie<br />
BYM, ille J udrem prepositus, vicinis provinciarum.<br />
administrationibus, invidia discordes, exitu demum.<br />
N eronis positis odiis in medium consuluere, primum<br />
per &micos: dein prtecipua concordim tides Titas prava
'6 TACITI<br />
[Ao U.0.8.<br />
a victoria periturum. 19itur anna in oocasionem diatulere,<br />
Vespasianus Mucianusque nuper, ceteri olim<br />
mixtis consilii!; optimus quisque amore rei publioe:<br />
multos dulcedo predanun stimulabat, alios ambigwa<br />
t domi res. Ita boni malique causis diversis, studio pari.<br />
bellum omnea cupiebant.<br />
8 Sub idem tempus Aehaia atque Asia falso exterrite<br />
velut N 81"0 adventaret, vario super exitu ejua<br />
rumore, eoque pluribua vivere eum ftngentibus oreden-<br />
2 tibusque. Ceterorum casus oonatusque in contextu<br />
operis dicemus: tunc servus e Ponto sive, ut alii<br />
iradidere, libertinl18 ex ltalia, oitharrB et eantus peritus,<br />
(unde illi super aimilitudinem oris propior ad falleudum<br />
fides,) adjunotia desertoribua quos inopia Vagol ingentibus<br />
promiasia oormperat, mare iDgreditur; 80, vi<br />
tempestatum Cytbnum iDsulam. detrosus, et militum<br />
qU08dam ex Oriente oommeantium adscirit, vel abnuentea<br />
inter6.ci jusait, et, apoliatis negotiatoribus, manmpioa<br />
rum valentissimum quemque armavit. Centurionemque<br />
SiseDnUD, dextraa, ooncordim iDaignia, Syriaci exercitua<br />
nomine ad pnetorianos ferentem, "ariia artibus aggres&ua<br />
est, donee 8iseDll&, cJam relieta insula, trepidus et vim<br />
t metUeD8 aufugeret. Inde late terror, multis ad celebri ...<br />
tatem nominjs erectis rerum novarum cupidine at odio<br />
9 presentium. Gliscentem in dies farnam lors discussit.<br />
Galatiam ao PUlphyliam provincias Calpurnio Aspre<br />
Dati regendas Galba permiserat. Date e classe Misenenai<br />
dum triremes ad prosequendum, cum quibua<br />
2 Cytbnum insulam tenuit. Nee defuere qui trierarch08<br />
nomine N eronia accirent. Is, in matitiam compositus<br />
et fidem suornm quondam militum invocans, ut eum in<br />
8 Syria aut .Mgypto siaterent orabat. Trierarchi nutantea,<br />
leU dolo, alloqllendos aibi militee .t paratia OmuillDl
HISTORIARUM <strong>II</strong>. 7-11. 17<br />
A. D. 69.]<br />
animis reversuros ftrmaverunt. Bed Asprenati cuncta i<br />
ex fide nuntiata; cujus cohortatione expugnllta navis<br />
et interfectus quisquis ilie erato Corpus, insigne oculis ,<br />
comaque et tOlvitate vultus, in Asiam atque inde Roma.m<br />
pervectum est.<br />
In civitate discordi, et ob crebras principum mutatio- 10<br />
nee inter libertatem ac licentianl inoorta, parvle quoque<br />
res magnis motibus agebantur. Vibius Crispus, pecunia, 2<br />
potentia, ingenio, inter claros magis quam inter bonos, Annium<br />
Faustum, equestris ordinis, qui temporibus N eroms<br />
delationes factitaverat, ad cognitionem senatu8 vocabat.<br />
Nam recens, Galbm principatu, censuerant patree ut 8<br />
accusatorum causm nosoorentur. Id senatus oonsultum<br />
varie jactatum et, prout potens vel inops rellS inciderat,<br />
infirmum aut validum retinebatnr. Ad hoc terroris et 4<br />
propria vi Crispus incubuerat delatorem fratris sui<br />
pervertere j traxeratque magnam senatus partem, ut<br />
indefenaum et inauditum dedi ad exitium postularent.<br />
Contra' apud alios nihil mque reo proderat quam nimia I<br />
potentia aoousatoris: dari tempus, edi crimina, quam vis<br />
invisum ac nocentem more tam en audiendum, censebant.<br />
Et valuere primo, dilataque in paucos dies oognitio.<br />
Mox damnatU8 est Faustus, nequaquam eo assensu 6<br />
civitatis quem pessimis moribus meruerat. Quippe<br />
ipsum Crispum easdem accusationes cum pnemio exercuisse<br />
meminerant, nec pama criminis sed ultor displicebat.<br />
LlBta interim Othoni principia belli, motis ad impe- 11<br />
rium ejus e Dalmatia Pannoniaque exercitibus. Fuere 2<br />
quatuor legiones, e quibus bina millia prremissa;<br />
ipsre modicis intervallis sequebantur, septima a Galba<br />
conscript&, veter&D.fe undecima ac tertia decima et<br />
pneoipui lama quartadecimani, rebellione BritanDim
HISTORIARUM <strong>II</strong>. 14-18. 61<br />
A. D. '9.]<br />
8uam reputabant: insulam esse quam incolerent, et<br />
longe Genllaniam vires que legionum; direptos vastatosque<br />
classe etiam 'Juos cohortes alreque protegerent. Et I<br />
aversi repente &D1Dli ; nee tamen aperta vi, aptum tempus<br />
insidiis legere. Digressis qui Pacarium frequentabant,<br />
nudus et auxilii inops balineis intemcitur; trucidati<br />
et comites. Capita, ut hostium, ipsi interfectore-a 6<br />
ad Othonem tulere; neque eos aut Otho prremio atrecit<br />
aut puniit Vitellius, in multa colluvie rerum majoribus<br />
fiagitiis pennixtoa.<br />
Aperuerat jam Italiam bellumque transmiserat, ut 17<br />
supra memoravimus, ala Siliana, nullo apud quemquam<br />
Othonis favore, nee quia Vitellium mallent: sed<br />
longa pax ad omne servitium fregerat, faciles occupantibus<br />
et melioribus incuriOS08. Florentissimum Italim 2<br />
latus, quantum inter Padum Alpesque camporum et<br />
urbium, armis Vitellii (namque et prmmissre a Creeina<br />
cohortes advenerant,) tenebatur. Capta Pannoniorulll<br />
oohors apud Cremonam; intercepti centum equites nc<br />
mille classici inter Placentiam Ticinumque. Q110 sue- 3<br />
cessu Vitellianus miles non jam llumine aut ripis areebatur.<br />
Irritabat quill etiam Batavos Transrhenanosque<br />
Padu8 ipse; quem repcnte contra Placentiam transgressi,<br />
raptis quibusdam exploratoribus ita creteros terruere<br />
ut adesse omnem Cmcinm exercitum trepidi ac<br />
falsi nuntiarent. Certum erat Spurinnm (is enim PIa- 18<br />
centiam obtinebat,) necdum venisse Cmcinam, et, si<br />
propinquaret, coefcere intra munimenta militem, neo<br />
tres prretorias cohortes et mille vexillarios cum paucis<br />
equitibus veterano exercitui objicere. St.d indomitus 2<br />
miles et belli ignarus correptis signis vexi]]isque mere,<br />
et retinenti duci tela intentare, spretis centurionibus<br />
tribunisque: quin prodi Othonem et aooitum Cmcinam
TACITI<br />
[A. U. O. 8ft.<br />
a scuta quatientium. Legionarius pluteis et cratibus<br />
. tectus submit mums, instruit aggerem, molitur portas.<br />
COlltra pnetoriani dispositos ad id ipsum molares in·<br />
t genti pondere ac fragore provolvunt. Pars subeuntium<br />
obruti; pars conftxi et exsangues aut laceri, cum augeret<br />
stragenl trepidatio, eoque acrius e mmnibns vulneraren-<br />
6 tur, rediere inlracta partium fama. Et Crecina, pudore<br />
creptm temere oppugnationis, ne irrisns ac vanus iisdem<br />
castris a8sideret, trajecto ntrSus Pado Cremonam pet ere<br />
6 intendit. Tradidere sese abeunti Turullius Cerialis<br />
cum compluribus classicis, et J nlius Breganticus cum<br />
paucis equitum, -hic prmfectus aim, in Batavis genitus,<br />
ille primipilaris, et Cmcinle haud alienus, quod ordines<br />
in Germania duxerat.<br />
23 Spunnna, oomperto itinere hostium, defensam P1acentiam<br />
qumque acta et quid Cecina pararet, Annium<br />
2 Gallum per literas docet. Gallus legionem primam in<br />
auxilium P1acelltim ducebat, dimsus paucitate oohortiUID,<br />
ne longiua obsidium et vim Germanici exeroitus<br />
a parum tolerarent. Ubi pulsum CECinam pergere Cremonam<br />
aooepit, egre coercitam legion em et pugnandi<br />
ardore usque ad seditionenl progressam, Bedriaci sistit.<br />
Inter Veronam Cremonamque situs est vicus, duabua<br />
jam Romanis cladibus notus infaustusque.<br />
t Iisdem diebu8 a Marcio Macro haud procul Cremona<br />
prospere pugnatum. N amque prompt'!18 animi Mamiua<br />
trausvecto8 navibus gladiatores in adversam Padi ripam<br />
6 repente etfudit. Turbata ibi Vitellianorum auxilia, at,<br />
Cleteris Cremonam fugientibus, Cle8i qui restiterant.<br />
Bed repressus vincentium impetus, ne novis 8ubsidiis<br />
6tlrmati hostes fortunam pnelii mutarent. Suspectllm<br />
id Othonianis fuit, omnia ducum facta prave atimantibus.<br />
Certatim, ut quisque animo ignavua, proou ore,<br />
•
68 TACITI<br />
[Ao U. C. 811.<br />
cedente aeDsim CelIO, longius secuti ultro in insidias<br />
prmcipitantur. N am. a lateribus oohortes, t legionum<br />
(18f1iOllOri()tWfll 1) adversa froDS, et subito dis cursu terga<br />
2 cinxerant equites. Signum pugwe non statim a Suetonio<br />
Paulino pediti datum. Cunctator natura, et cui<br />
cauta potius consilia cum ratione quam prospera ex<br />
casu placerent, oompleri fossas, aperiri campum, pandi<br />
aciem jubebat j satis cito incipi victoriam ratus, ubi<br />
a provisum foret ne vincerentur. Ea cunctatione spatium<br />
Vitellianis datum in vineas, nexu traducum impeditas,<br />
refugiendi. Et modica silva adhmebat; unde rurBUS<br />
ausi promptissimo8 pretorianorum. equitum interfecere.<br />
V ulneratur rex Epiphanes, impigre pro Othone pugnam<br />
26 ciens. Tum Othonianus pedes eropit. Protrita hostium<br />
&Cie, versi in fugam etiam qui subveniebant. N am<br />
Clrcina non simul oohortes sed singulas acciverat;<br />
qwe res in prmlio trepidationem auxit, cum dispersos<br />
2 nec usquam validos pavor fugientium abriperet. Orta<br />
et in castris seditio, quod non universi ducerentur.<br />
Vinctus pnefectus castrorum Julius Gratus, tanquam<br />
fratri apud Othonem militanti proditionem ageret, cum<br />
frat rem ejus, J ulium Frontonem tribunum, Othoniani<br />
a 8ub eodem crimine vinxi8sent. Cretemm ea ubique<br />
formido fuit apud fugientes, occursante8, in acie, pro<br />
vallo, ut deleri cum universo exercitu Cmcinam potuisse,<br />
ni Suetonius Paulinu8 receptui cecinisset, utrisque in<br />
t partibus percrebruerit. Timuisse se Paulinus ferebat<br />
tantum insuper laboris atque itineris, ne Vitellianus<br />
miles recens e castris fes80B aggrederetur, et perculsis<br />
nullum retro 8ubsidium foret. Apud pauoos ea ducia<br />
ratio probata, in vulgus adverso lunlom fuit. .<br />
27 Hand perinde id damnum.Vitellianos in metum compulit<br />
quam. ad modestiam oomposuit; nec solum apud
HISTORIARUM <strong>II</strong>. 29-32. 88<br />
A. D .• 9.)<br />
tem fovere, crebris epistolis, sine respectu vew." probra<br />
Othoni objectantes, cum duces parlium Othonis quamvis<br />
v.berrima conviciorum in Vitellium materia abstinerent.<br />
Sane ante utriusque exitum, quo egregiam Otho farnam, 31<br />
Vitellius flagitiosissimam meruere, minus Vitellii ig ..<br />
naVfB volnptates quam Othonis ftagrantissinue libidines<br />
timebantur. Addider&t huic terrorem atque odium I<br />
Cl1des Galbm: contra illi initium belli nemo imputabat.<br />
Vitelliu8 ventre et gula sibi inhonestus, OtOO IuD,<br />
mevitia, au dacia, rei publiom exitiosior ducebatur.<br />
Conjunctis Cmcinm ac Valentis copiis nulla ultra 3<br />
penes Vitellianos. mora quin totis viribus certarent.<br />
Otho consultavit, trahi bellum an fortllnam experiri<br />
placeret. Tunc Suetonius Paulinus dignum fama sua 4ratus,<br />
qua nemo illa tempestate militaria rei caJlidior<br />
babebatur, de toto genere belli censere, "festinationem<br />
hostibus, moranl ipsis utilem" disseruit: "Exercitum 32<br />
Vit;ellii universum advenisse, neo· multum virium a<br />
tergo, quoniam Gallim tumeant, et deserere Rheni<br />
ripam, irrupturis tam infestis nationibus, non conducat.<br />
Britannicum militem hoste et mari distineri; Hispanias 2<br />
armis non ita redundare; provinciam N arbonensem<br />
iDcursu classis et adverso prrelio contremuisse; clausam<br />
Alpibus, et nullo maria subsidio, transpadanam Italiam,<br />
atque ipso transitu exercitus vast am ; non frumentum<br />
lISquam ,exercitui, nee exercitum sine copus retineri<br />
. posse. Jam German08, quod genus militum apud 3<br />
hastes atrocissimum sit, tracto in mstatem bello, lluxis<br />
corporibys, Dlutationem soli cmlique haud toleraturos.<br />
Mllita bella, impetu valida, per tredia et moras evaanisse.<br />
Contra ipsis omnia opulenta et fida, Panno- 4r<br />
lliam, Mmsiam, Dalmatiam, Orientem, cum integris<br />
emroitibus, ltaliam et caput rerum urbem, seuatumque
82 TACITI<br />
(A. U. C.'S"<br />
a moriena sanguine infecerat. In senatu cuncta long;,.<br />
aliorum principatihus composita statim decemuntor.<br />
AdditlE erga Germanicum exercitum laudes gratesqu. J<br />
4 et miss a legatio qUIE gaudio fungeretur. Rooitatm Fabii<br />
Valentis epistoLe ad consules scriptJe haud immoderate:<br />
gratior Cmcinm modestia fuit, quod non scripsisset.<br />
66 Creterum Italia gravius atque atrocia18 quam bello aftlictabatur.<br />
Dispersi per municipia et colonias Vitelliaai<br />
spoliare, rapere, vi et stupris poHuere. In omne las<br />
nefasque avidi aut venales non sacro, non profano abst.i-<br />
2 nebant. Et fuere qui inimicos SUOB specie milit1lnt iD.terficerent.<br />
Ipsique milites, regionUln gnarl, refertoa<br />
&grOs, dites dominos in predam aut, ei repugnatum<br />
foret, ad excidium destinabant, obnoxiis ducibU8 et proa<br />
hibere non ausis. Minus avaritiJe in CI2Cina, plus &mbitionis:<br />
Valens ob luera et qwestus infamia, eoque<br />
4alienm etiam culpm dissimulator. Jam pridem attritis<br />
Italim rebus. tantum peditum -equitumque, vis clamnaque<br />
et injurilE IEgre tolerabantur.<br />
67 Interim Vitellius, victorim awe nesciua, ut ad integrum<br />
bellum reliquaa Gennanici exereitus vires<br />
trahebat. Pauci veterum militum in hibernis relicti,<br />
I<br />
festinatis per Gallias delectibus, ut remanentium<br />
21egionum nomina supplerentur. Cura riPE Hordeonio<br />
FIacco permissa; ipse e IJritannieo delectu octo millia<br />
sibi adjunxit. Et paueorum dierum iter progressus,<br />
prosperas apud Bedriaeum res, ac morte Othonis cona<br />
eidisse bellum, accepit. V oeats. eonclone virtutem<br />
militum laudibus cumulat. Postulante exercitu ut<br />
libertum auum Asiaticum equestri dignitate donaret,<br />
4-inhonestam adulationem oompescit. Dein .mobilitate<br />
ingeDii, quod palam abnuerat, inter secreta convivii I
12 TACITI<br />
{A. u. c. Stl.<br />
ad summa militim provectum. Facilius UDlversos im-<br />
'16 pelli quam 8ingul08 vitan. His pavoribus nutantem<br />
et alii legati amicique firmabant, et Mucianus, post<br />
multos seeretosque sermones jam et coram ita locutus :-<br />
2" Omnes qui magnarum rerum consilia sn8cipiunt, restimare<br />
debent an quod inchoatur reipublicm utile, ipsis<br />
gloriosum, aut promptum eifectu, aut certe non arduum<br />
sit. Bimul ipse qui suadet considerandus est, adjiciatne<br />
consilio periculum snum, et, si fortuna cmptis atfuerit,<br />
3 cui summum deaus acquiratur. Ego te, Ve.spasiane,<br />
ad imperium voco, tam salutare reipublicre, quam tibi<br />
magnificum. Juxta deos in tua Joanu t>ositum est.<br />
N ec speciem adulantis expaveris. A contumelia quam a<br />
4-laude propius fuerit post Vitellium eligi. Non adversus<br />
divi Augusti acerrimammentem, nee adversus<br />
cautissimam Tiberii senectutem, ne contra Caii qui-dem,<br />
aut Claudii, vel N eronis, fundatam longo imperio<br />
domum exsurgimus. Cessisti etiam Galbm ima--<br />
6 ginibus. Torpere ultra, et polluendam perdendamque<br />
rempublicam reJinquere, sopor et ignavia vidcretur,<br />
etiam si tibi, quam inhonesta, tam tuta SemiU8<br />
6 esset. Abiit jam et transvectum est tempus, quo·<br />
posses videri concupisse: confugiendum est ad imperium.<br />
An excidit trucidatus Corbulo P splendidior<br />
origine quam nos sumus, fateor: Bed et Nero<br />
7 nobilitate natalium Vitellium anteibat. Batis clarus est<br />
apud timentem quisquis timetnr. Et posse ab exercitu<br />
principem fieri sibi ipse Vitellins documento, DuUis<br />
stipendiis, nulla militari fama, Galbm odio provectus.<br />
8 N e Othonem quidem dueis arte aut exercitu8 vi, sed<br />
pnepropera ipsiu8 desperatione victum, jam desiderabilem<br />
et m&g11um principem fecit, cum int.erim spargit<br />
legiones, exarmat cohorles, nova quotidie bello semina
I<br />
BISTORIAltUM <strong>II</strong>. 81-8S. If<br />
At. D.89.1<br />
&em e PontG Byuntiam ac1igi jusaerat, ambigual conailii,<br />
num, omiaaa Mmaia, Dyrrhachium pedite atque<br />
equite, aimul 10Dgis navibul verBum in ltaliam mare<br />
e1auderet, tuta pone tergum Aehaia Asiaque, 'lUIS inermea<br />
exponi Vitc1lio, ni p18idiis firmarentur; atque<br />
ipsum Vitellium in ineerto fore quam partem Itali.<br />
protegeret, si sibi Brundiaium Tarentumque et Calabri,.,<br />
Lucaniteque litora infeatis classibus peterentur. 19itur 84:<br />
Davium, militum, armorom paratu strepere provineite.<br />
Sed nihil mque fatigabat quam pecuniarum oonquisitio :<br />
eos esse belli ci villa nervos dictitana Mucianus, non jus<br />
aut venun in cognitionipu, sed solam magnitudinem<br />
opum speotabat. Passim delationes, et locupletissimus 2<br />
quisque in prmdam correpti. Qwe gravia atque intolerand&,<br />
sed Dece88itate armonun excusata, etiam in pace<br />
!DaDlere, ipso Vespasiano, inter initia imperii, ad obtinendas<br />
iniquitates haud perinde obstinante, donee indulgentia<br />
fortunm et pravis magiatris didicit aususque est.<br />
Propriis quoque opibus Mucianu8 bellum juvit, largua a<br />
privatim, quod avidius de re publica sumeret. Cmteri<br />
conferendarum pecuniarum exemplnm secuti: rarissimus<br />
quisque eandem in recuperaado liceniiam hablb<br />
mmt.<br />
Acceler&ta interim Vespaaiani cmpta myrioi exercitus 86<br />
studio, 1iransgre8si in partes. Tertia legio e1emplum<br />
cmteris MceaUe legionibus pnebuit. Oetava erat ae<br />
septima Cl&u.diana imbutm favore Otbonis, quamvil<br />
prmlio non intenuissent. Aquileiam progressm, protur- 2<br />
batis qui de Othone nuntiabaut, laceratisqu8 vexillia<br />
nomen Vitellii prmferentibus, rapta postremo pecunia<br />
et inter Be divisa, hostiliter egerant. Unde metus, et<br />
ex motu oonsilium: posse imputari Vespasiano qWB<br />
apud Vitellium exousanda erant. Ita tree Ka.ia. a<br />
so AC., '1'0.. 11. B
HISTORIAltUM <strong>II</strong>. 92-91. 108<br />
A. D.69.]<br />
Vitellius ut non plus militi liceret. Sibi quia que<br />
militiam sumpsere: quamvis indignus, si ita maluerat,<br />
urbanm militim ascribebatur; ru1'8118 bonis remanere<br />
inter legionarios aut &lares volentibus permissum. N eo 2<br />
deerant qui velient, fessi morbis et intemperiem cmli<br />
incusantes. Robora tamen legionibus alisque subtracta,<br />
convulsum castrorum decu8, viginti millibua<br />
8 toto exercitu permixtis magis quam elootis. -<br />
Concionante Vitellio, postulantu ad 8upplicium 3<br />
Asiaticus et Flavius at Rulinus, duces Galliarunl, quod<br />
pro Vindice bellassent. Nee coerceba.t ·ejusmodi voces<br />
Vitellius : super insitam marcenti animo ignaviam,<br />
conscius aibi instate donativum, et deesse pecuninm,<br />
omnia alia militi largiebatur. Liberti principum con- 4<br />
ferre pro nunlero mancipiorum. ut tributum, jussi.<br />
Ipse,. sola perdendi cura, stabula aurigis exstruere,<br />
circum gladiatorum ferarumque spectaculis opplere,<br />
tanquaUl in summa abundantia pecunim illndere.<br />
Quin et natalem Vitellii diem CEcina ac Valens, editis 95<br />
tota urbe vicntim gladiatoribus, celebravere, ingenti<br />
psratu et ante illunl diem insolito. Iatum fmdissimo 2 .<br />
cuique,. apud bonos invidim fuit, quod exstnlctis in<br />
campo Martio aris inferias N eroni fecisset. Cmsm 3<br />
publice victimm crematll'que; facem Augustales subdidere:<br />
quod sacerdotium, ut Romulus Tatio regi, ita<br />
Cmsar Tiberius J ulim genti sacravit. N ondum quartus •<br />
a victoria mensm, et liberlus Vitellii, Asiaticus, Polyclitos,<br />
Patrobios, et vetera odiorum nomina mquabat.<br />
N emo in illa aula probitate aut industria certavit j unum<br />
ad potentiam iter, prodigis epulis et sumptu ganeaque<br />
satiare inexplebiles Vitellii libidines. Ipse abunde,<br />
ratus si pt1eSentibus frueretur, neo in longius consultans,<br />
nones millies seste1'tium pauciasimis mensibua
lIt TaCITI<br />
[A. tr. o. 811.<br />
deenRt qui cndei8nt uti'amque ltiditionem. fraude<br />
Antonii ceptam. ut solita bello fro.eretur.<br />
12 Ne in Vitellii q1lidem partibua quretm mentes<br />
exitioeiore diaoordia, non luspioionibus vulgi sed peI'-<br />
24dia ducum, turbabantur. Luoiliaa Bassua, c1assis<br />
BavADnatia pnefectua, ambignOl militum aDjmas, quod<br />
magna para Dalmat. Pannoniique erant, q1UB provinci18<br />
Veapuiano teDebautur. pariibua ejus aggregaverat.<br />
I Nox proditioni elect&, ut, ceteris ignaris, soli in principia<br />
defeetorea conni. B88Iua pudore, seu metu<br />
quisuam ait08 foret, intra domum opperiebatu.<br />
Trierarchi magno tumultu Vitellii imagines invadunt ;<br />
et paucis re&iatentium obtruncatia ceterom vnIgoa<br />
rerum novanun studio in Vespasianum iDcljMbat.<br />
t Tum Pr0gre&8U1 Luciliua auctorem se pa1am pnebet.<br />
Clasais Oomelium Fuaoum prtefectum sibi deatiQt qui<br />
plOpere acco.ourrit. Basaus honorata custodia Libunicis<br />
navibua Atriam pervectus, a prmfecto aim ViveD<br />
Dio Rufino, pnesidium illio agitante, vincitur. Sed<br />
exsolut& .tatim vincula interventu Honni Caaria<br />
18liberti: is quoque inter duces habebatur. At CECina,<br />
defeotione olusia vulgata, primores centurionUJn et<br />
paUC08 militum, _teria per militim munera diapersia,<br />
2 secretum castrornm atreotana in principia vocat. Ihi<br />
Vespaaiani virtutem viresque partium e.l.tollit: transfugi888<br />
m8888m; in arcto commeatum, aciveraas Gallias<br />
Hispaniuque, njbil in mbe fidum j atque onmia de<br />
a Vitellio in deteriua. Max ineipientibus qui ooDSCii<br />
aderant, emieroe re nova attonitol in verba Veapasiani<br />
&digit. 8imul Vitellii itnagines dereptm, et miui qui<br />
• Antonio IlUDtiarent. Sed ubi totia castria in fama<br />
plOdiQo, ncurreDI in prinoipia miles p.aoriptum<br />
I
118 TACITI<br />
• [Ao u. o. 8ft.<br />
irrumpentibus t et majorem rapiendi licentiam. Quodsi<br />
lucem opperiantur, jam pacem, jam preces et pro lahore<br />
ac vulneribus clementiam et gloriam, inania, laturos:<br />
sed opes Cremonensium in sinu p1'lEfectomm legatormnque<br />
fore. Expngnatm urbis pnedam ad militem,<br />
.. deditas ad duces pertinere." Sperountur centuriones<br />
tribunique, ae De vox cujusquam audiatur, quatiunt<br />
20 anna, rupturi imperium, ni ducantur. Tum Antonius,<br />
inserena 8e manipulis,. ubi 88pectu et auotoritate ailentium<br />
fecerat, non 8e deeua neque pretium eripere<br />
tam bene meriti. aftirmabat, " sed divisa inter exercitum<br />
ducesque munia: militibus cupidinem pugnandi convenire;<br />
duces providendo, consultando, cunctatione lIB-<br />
2 pius quam' temeritate, prodesae. Ut pro virili pomone.<br />
armis ao manu, viotoriam juverit, ratione et consilio,<br />
propriis ducis artibus, profuturum. N eque enim ambigua<br />
ease qum occurrant, nootem et ignotm situm<br />
urbis, intua hostes et cuncta insidiis opportuna.<br />
8 Non Ii pateant porte, nisi explorato. nisi die, intrandum.<br />
AD. oppugnationem inchoaturos, adempto ·<br />
omni prospectu, quia mquua locus, quanta altitudo<br />
mmnium, tormentisne et tells an operibus et viD.eia<br />
.. aggredienda urba foret." Mox conversu ad singulos,<br />
"num secures dolabrasque et cetera expugnandis<br />
urbibus secum attulissent" rogitabat. Et cum<br />
abnuerent, "gladiisne," inquit, CI et pills perfringere<br />
i ac 8ubruere muros ullm manus POSSUDt P Si aggerem<br />
struere, si pluteis cratibusve protegi neoesse fuerit,<br />
ut vulgus improvidum, initi stabimus, altitudinem<br />
turrium et aliena mUDimenta mirante& P Quin potiua<br />
mora noctis unius, advectis tormentis macbinisque, vim<br />
6 victoriamque nobiscum ferimus P" Simul JiXI8 calonesque,<br />
cum recentisaimis equitum, Bedriaoum mittit,
120 TACITI<br />
[A. u. o. en.<br />
t provisu jitvabant. Eadem utraque &Cia arma j erebris<br />
interrogationibus notum pugnE signum j permixta<br />
vexilla, ut quisque globus capta ex hostibus hue vel<br />
illue raptabat. U rguebatur maxime septima legio,<br />
'nuper a Galba eonseripta. Oecisi sex primorum orcli-'<br />
Dum centuriones, abrepta quredam signa: ipsam aquilam<br />
Atiliu8 Verus, primipili centurio, multa cum hos ..<br />
tium strage, et ad, extremum monens, servaverat.<br />
23 Sustinuit labantem aciem Antonius accitis prEtorianis.<br />
Qui ubi exeepere pugnam, pellunt hostem, dein pellun-<br />
2tur. Namque Vitelliani tormenta in aggerem vim<br />
oontulerant, ut tela vacuo atque aperto ex.cuterentur,.<br />
ilispersa primo et arbustis sine hostium noxa illisa.<br />
Magnitudine eximia quintm decimm legionis ballista<br />
8 ingentibus saxis hostilem aciem proruebat. Lateque<br />
cladem intulissent, ni duo milites prmelarnm facinua<br />
ansi, arreptis e strage scutis ignorati, vincla ac libra<br />
'menta tormentorum abseidissent. Statim confossi sunt,<br />
eoque intereidere nomina: de facto haud ambigitur.<br />
N eutro inclinaverat fortuna, donee adult a noete luna<br />
S surgens ostenderet &Cies. falleretque. Sed Flavianis<br />
Equior a tergo; hine majores equonnn virorumque<br />
u.mbrm, et falso, ut in corpora, ietu tela hostium citra.<br />
cadebant: Vitelliani adverso lumine collucentes, velut<br />
24 ex occulto jaculantibus, incauti otrerebantur. Igitur<br />
Antonius, ubi noscere suos noscique poterat, alios'<br />
pudore et probris, multos laude et hortatu, Omnp.8<br />
spe promissisque accendens, " cur rnrsum sumpsissent<br />
arm a, " Pannonicas legiones interrogabat: "illos esse<br />
'Campos in quibus aboLere labem prioris ignominim,<br />
t ubi 'recuperare gloriam possent." Tum ad Mresicoa<br />
oonversus principes auctoresque belli ciebat: C, Crustra<br />
miDis et verbiS provocatos Vitellianos, Ii manus
--- .. -- --<br />
HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 22-25. 12t<br />
A. D. 81.r -<br />
eorum oculOlque' non tolercnt." 1<strong>II</strong>ec, ut quos que<br />
-aooesserat; plura ad tertianos, veterum recentiumque<br />
admonens, ut sub M. Antonio Patthos, sub Corbulone<br />
Armenios, Duper Sarmatas pepulissent. Mox 3<br />
infensius pl1Btorianis, "V os," _ inquit, "nisi vincitis,<br />
pagani, quia nlius imperator, qure castra alia excipient P<br />
Illio signa armaque vestra sunt, et mors victis: narn<br />
ignominiam ooDsumpsistis." Undique clamor; et ori-4<br />
entem solem (ita in Syria mos est ,) tertiani salutavere.<br />
V &gUS inde, an consilio ducis subditus rumor, advenisse 25<br />
Mucianum,exercitus in vicem salutasse. Gradum infenlnt<br />
quasi :recentibus anxjliis aucti, ranore jam Vi<br />
Uillianorum &cie, ut quos nullo rectore suus quemque<br />
impetus vel pavor contraheret diduceretve. Postquam 2<br />
pulsos sensit Antonius, denso agmine obturbabat.<br />
Laxati ordines abrumpuntur; nec restitui quivere<br />
impedientibus vehiculis tormentisque. Per limitem<br />
vim sparguntur festinatione consectandi nctores. Eo 3<br />
notabilior credes fuit, quia filius patrem interfecit.<br />
&m nominaque, anctore Vip stano Messala, tradam. .<br />
Julius Mansuetlls ex Hispania, Rapaci legioni additus,<br />
impubem filium domi liquerat. Is mox adultus, inter t<br />
septimanos a Galba conscnptus, oblatum forte patrem<br />
et vulnere stratum dum semianimem scrutatur, agni ...<br />
tus agnoscensque et exsanguem amplexus, voce ftebili<br />
precabatur piatos patris manes, neve se ut parricidam<br />
aversarentur: publicum id facinus; et unum militem<br />
quotam civilium armorum partern P Simul attollere i<br />
corpus, aperire humum, supremo erga parentem officio<br />
fungi. Advertere proximi, deinde plures: hine per<br />
omnem aciem miraeulum at questus et smvissimi belli r<br />
exsecratio. N eo eo segnio.s propinquos, aftine., fratres
I.<br />
BISTORIARUM <strong>II</strong>I. 30-38.<br />
A. D ••. ]<br />
tabatnr ; nee procul C2ede aberant, cum precibua ducum<br />
mitigatus est miles. Et vocatos ad concionem 2<br />
Antonius alloquitur, magnifice victore8, viotos clementer,<br />
de Cremona in neutrum. Exercitu8, prmter insitam<br />
prlfdandi cupidinem, vetere odio ad excidium Cr&monensinm<br />
incubuit. J uvisse partes Vitellianas Otho- 8<br />
nis quoque bello credebantur; mox tertiadecimanos ad<br />
exstruendum amphitheatrwil relictos, ut sunt procacia<br />
'urbanm plebis ingenia, petulantibus jurgiis illuserant.<br />
·Auxit invidiam editum illic a Cecina gladiatorum 4t<br />
spectaculum, eademque mlSus belli sedes, et pnebiti in<br />
·&cie Vitellianis cibi, cmsm qwedam femirue studio<br />
partium ad pnelium progressm. Tempus quoque mercatus<br />
ditenl alioqui coloniam majorum OpUID specie<br />
complebat. Creteri duces in obscuro: Antonium for- 6<br />
· tuna famaque omnium oculis exposuerat. Is balineas<br />
abluendo cruori propere petit. Excepta vox est, cum<br />
teporem incusaret, "statim futurum ut incalescerent."<br />
V ernile dictunl omnem invidiaul in cum vertit, tanquam 6<br />
signum incendende Cremonm dedisset, qum jam 1Iagrabat.<br />
Quadraginta armatorolD millia irrupere, calonum 33<br />
lixarumqne amplior numerus, et in libidinem Be samtiam<br />
borruptior. Non dignitas, non Etas protegebat,<br />
quo milll1S stupra cadibus, Cledes stupris miscerentur.<br />
Gnmdlevos senes, exacta letate feDlinas, viles ad pI'E- 2<br />
dam, in luwbrium trahebant. Ubi adulta virgo aut<br />
quia forma conspicuus incidisset, vi Dlanibusque rapi-<br />
· entium divulsus ipsos postremo direptores in mutuall1<br />
pemiciem agebat. Dum pecuniam, vel gravia auro 8<br />
· templorum dona, sibi quisque trahunt, majore aliorum<br />
vi truncabantur. Quidam,obvia aspernati, verberibua<br />
tormentisque dominorum abdita scrutari, defossa eruere.<br />
Faces in manibus, quu, ubi praedam ege&Serant, in t
HISTORIAll.UM <strong>II</strong>I. 41-46. 111<br />
A. D.69.]<br />
apeculatoribus at tribua 8micia, totidem eenturionibus,<br />
ad naves regreditur; Maturo cmterisque remanere et<br />
in verba Vespasiani adigi volentibus fuit. Cmterum ut 3<br />
mare tutius Valenti quam liton aut urbes, ita futuri<br />
ambiguus, et magis quid vitaret quam cui fideret<br />
certus, adversa tempestate Stoochadas, Musiliensium<br />
insulas, aft'ertur. Ibi eum miasm a Paulino Liburnicm<br />
oppressere.<br />
Capto Valente cuncta ad victoria opes COJlversa, 44<br />
initio per Hispaniam a prima Adjutrice legione orto ..<br />
qure, memoria Othonis infensa Vitellio, decimam quoque<br />
ae sextam traxit. N ec Gallire eunctabantur. Et 2<br />
Britanniam t inditus (iuitfl81) ergs Vespasianum favor,<br />
quod illic sooundre legioni " Claudio pnepositus et<br />
bello clams egerat, Don sine motu adjuuxit cmterarum,<br />
in quibus plerique centuriones ac milites a Vitellio<br />
provecti expertum jam principem anxii mutabant. Ea 45<br />
disoordia, et crebris belli civilis rumoribus, Britanni<br />
8118tulere animos, 8uctore Venutio, qui, super insitam<br />
ferooiam et Romani nominis odium, propriis in Camsmanduam<br />
reginanl stimulis aooendebatur. Cartisman- 2<br />
dua Brigantibus imperitabat, pollens nobilitate; et<br />
auxerat potentiam, postquam, capto per dolum rega<br />
Caractaco, insiruxisse triumphum Claudii Cmsaris vi ..<br />
debatur. Inde opes et rerum sooundarum luxus.<br />
Spreto Venutio (is £nit maritus,) annigerum eju8 Vel .. a<br />
10catum in matrimonium regnumque aooepit. Concussa<br />
statbll llagitio domus. Pro marito studia civitatis, pro<br />
adultero libido reginm et smvitia. Igitur Venutius,<br />
accitis auxiliis, bimul ipsorum Brigantum defectione, in<br />
extremum discrimen Cartismanduatn adduxit. Tum t<br />
petita a Romanis prfiidia. Et oohortes ahMjue nostr2e,<br />
fariis prreliis, exemere tamen periculo reginam. Reg-<br />
,
186 TACITI<br />
[A. u. c. atl.<br />
ciauum oonferre, cujus criminationibus eviluissent pericula<br />
sua. N eo sermonibu8 temperabat, immodicus<br />
IliDgua et obsequii insolens. LiteraR ad Vespasianum<br />
composuit jactantius quam ad principem, nee sine 00culta<br />
in Mueianum insectatione: se Pannonicas legiones<br />
in arma egisse; sWs -stimulis exeitos ·Mmsim duces,<br />
Bua constantia perruptas Alpes, occupatam Italiam, in-<br />
8tersepta Germanorum RtEtorumque auxilia. Quod<br />
diaoordes dispersasque Vitellii legiones equestri pro<br />
. cella, mox peditum vi per diem noctemque fudisset, id<br />
t pulcherrimum et sui operis. Casum CremoJll2 bello<br />
imputandum: majore damno, plurium urbium exm.<br />
veteres civium discordias rei publicm stetisse. Non Be<br />
nuntiis neque epistolis, sed manu et armis imperatori<br />
I suo militare. N eque omeere glorim eorum qui Asiam<br />
interim composuerint. lllis Mmsim pacem, sibi solutem<br />
securitatemque ltalim cordi fuisse; suis exhortationibus<br />
Gallias <strong>II</strong>ispaniasque, validissimam terrarum para<br />
tem, ad Vespasianum conversas. Sed cecidiase in irritum<br />
lahores, si prmmia periculo rum SOh assequantur<br />
. qui periculis non a1fuerint. N eo fefellere ea Mucia<br />
Dum : inde graves simultates, quas AntoniuS simplicius,<br />
Mueianus callide eoque implacahiliu8 nutribat.<br />
a4 At Vitellius, fractis apud Cremonam rebus, nuntios<br />
cladis occultans, stulta dissimulatione remedia potius<br />
malorum quam mala dift'erebat. Quippe confitenti COIlsultantique<br />
supererant spes viresque; cum. e contratrio<br />
Ireta omnia fingeret, falsis ingravescebat. Mirum<br />
apud ipsum de bello silentium; prohihiti per civitatem<br />
sermones, eoque plures, ac, si liceret, vere narraturi,<br />
a quia vetabantur, atrociora vulgaverant. Nee duces<br />
nostiUJll augendm famm deerant, captos Vitellii exj)loratores<br />
pircumduct08que, ut robora. viotoris cxerci-
140 TACITI<br />
[A. u. c. 8ft.<br />
69 Ut terrorem Italim POSse8S8 Mevania DC velut renatum<br />
ex integro bellum intulemt, ita haud dubium ergs<br />
Mavianas partes studium tam pavidus Vitellii discessns<br />
2 addidit. Erectus Samnis Pelignusque et Marsi IEmulatione,<br />
quod Campania pnevenisset, ut in novo obsequio,<br />
8 ad cuncta belli muma acres erant. Sed {meta hieme<br />
I'<br />
per transitum Apennini con1lictatus exercitua; et viI <strong>II</strong><br />
quieto agmine nives eluctantibus patnit quantum I<br />
discriminis Rdeundum foret, ni Vitellium retro fortuna<br />
vertisset, qUIB Flavianis ducibus non minus 8lepe quam<br />
.t ratio affuit. Obvium illic Petilium Cerialem habuere, I'<br />
agresti cultu et notitia looorum custodiaa Vitellii .'<br />
elapsum. Propinqua aftinitas Ceriali cum Vespasiano,<br />
nec ipse inglorius militire; eoque inter duces &Ssumpa<br />
tUB est. Flavio quoque Sabino ac Domitiano patuisse<br />
eft'ugium multi tradidere; et missi ab Antonio nuntii<br />
per varias fallendi anes penetrabant, locum Be pnesi-<br />
6 dium monstrantes. Sabinus inhabilem labori et au-<br />
. dacire Taletudinem ClAusabatur: Domitiano aderat animus<br />
; sed custodes a Vitellio additi, quanquam Be<br />
IOcios fugtB promitterent, tanquam insidiantes timebantur.<br />
Atque ipse Vitellius, respectu suamm neces-<br />
. situdinum, nihil in Domitianum atrox parabat.<br />
60 Duces partium, ut Carsulas venere, paucos ad requiem<br />
dies 8umunt, donee aquilm signaque legi.onum<br />
88sequerentur, et locus ipse castromm p1acebat, late<br />
prospectans, tuto copiarum aggestu, ftorentissimis pone<br />
2 tergum municipiis. Bimul colloquia cum Vite1lianis<br />
decem millium spatio distantibus et proditio sperabatur.<br />
lBgre id pati miles, et victoriam malIe quam pacem.<br />
N e SUM q uidem legiones opperiebantur, ut prmdm quam<br />
8 periculorum socias. Vocatos ad concionem Antonius<br />
docuit esse adhuc Vitellio vires, ambiguas, Ii delibera-<br />
._- --_. - ---------- ---
HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 82-66. 148<br />
.t. n •. J<br />
roque de gloria colloederet. Paueas Vitellio eohortea,<br />
et mEstis undique nuntiis trepidas; populi mobilem<br />
anirnum, et si duoem Ie prmbuisset, easdem ill ..<br />
adulationes pro Vespasiauo fore. IpsUJD Vitellium 3<br />
ne prosperis quidem parem: adeo ruentibus debilitatum.<br />
Gratiam patrati belli penes eum qui urbem oooupAsset.<br />
Id Sabino oonvenire, ut imperium fratri reserfaret; id<br />
. Vespasiano, ut eateri post Sabinum haberentur.· Haud- 65<br />
quaquam erecto animo 888 voces accipiebat, invalidus<br />
8enecta. Erant qui occultis 8uspicionibus int'e8serent, .<br />
tanquam invidia et mmulatione fortunam fratris moraretur.<br />
Namque Flavius Sabinus, mtate prior, privatis2<br />
utriusque rebus auctoritate pecuniaque Vespasianum<br />
anteibat, et orooebatur aft'ectam ejus fidem prmjuvisse,<br />
domo agrisque pignori aooeptis; unde, q llanquam rnanente<br />
in spemem concordia, offensarum operta metueilantur.<br />
Melior interpretatio, mitem virum abhorrere 3<br />
a sanguine et cmdi.bus, eoque crebris cum Vitellio<br />
aermonibus de pace ponendisque per oonditionem armis<br />
agitare. &r.pe domi congressi, postremo in lede Apollinis,<br />
ut lama fuit, pepigere. VeTba vocesqne duos t<br />
testes habebant, eluvium Rufum et Silium ltalicmn.<br />
V ultus procu1 visentibus notabantur, Vitellii projectus<br />
et degener, Sabinus non insultans et miseranti propior.<br />
Quodsi tam facile 8uorum mentes flexisset VitelliW!J 66<br />
quam ipse cessent, incruentam urbem Vespasiani exer-citus<br />
intrasset. Cleterum ut quisque Vitellio fidu8, ita<br />
pacem et conditiones abnllebant, discrimen ac dedecUB<br />
ostcntantes, et fidem in libidine nctoris. N ec tantam 2<br />
Vespasiano Buperbiam ut privatum Vitellium pateretur:<br />
ne victos quidem laturos. Ita periculum ex misericordia.<br />
Ipsum sane senem et prosperis ad versisque<br />
satiatwIl: sed qu od nomen" quem statum fIlio ejua
lt6 TACITI<br />
[A. u. O. 8ft.<br />
armatis occu.rrunt promptissimi V itellianorum. Modicum<br />
ibi prmlium improviso tUIDultu, sed prosperum<br />
4 Vitellianis fuit. Sabinus re trepida, quod tutissimum.<br />
e prmsentibus, &reem Capitolii insedit mixto milite et<br />
quibusdam senatorum equitumque; quorum nomina<br />
tradere haud promptum est, quoniam, viet ore Vespasiano,<br />
multi id meritum erga partes simulavere ..<br />
Subierunt obsidium etiam feminm, inter quas maxime<br />
insignis Verulana Gratilla, neque liberos neque propin-<br />
6 quos sed bellum 8eeuta. Vitelli anus miles socordi custodia<br />
clausos circumdedit; eoque, coneubia nocte, SUOB<br />
liberos Sabinus et DOlnitianum fratris filium in Capitoliom<br />
aceivit, misso per neglecta ad llavianos duces<br />
nuntio, qui eircwnsideri ipsos et, ni subveniretur, arctas<br />
6res nuntiaret. Noctem adeo quietam egit, ut digredi<br />
aine noxa potuerit: quippe miles Vitellii, adveI8us peri<br />
. cula ferox, laboribus et vigiliis parum intentus erat, et<br />
hibemus imber repente {usus oculos auresque impedie-<br />
'10 bat. Luee prima Sabinus, antequam in vicem hostilia<br />
crept arent, Comelium Martialem e primipilaribus ad<br />
Vitellium misit cum mandatis et questu quod pacta<br />
turbarentur. Simulationem pronus et iruaginem deponendi<br />
imperii fuisse, ad decipiendos tot illustres viros.<br />
2 Cur enim e Rostris fratris domum, imminentem foro.et<br />
irritandis hominum oculis, quam Aventinum et pe-nates<br />
uxoris petisset PIta privato, et omnem principatus<br />
8 speciem vitanti, convenisse. Contra Vitellium in Palatium,<br />
in ipsanl imperii aroom regressum; inde armatum<br />
agmen emis8um; stratam innocentitnn cmdibus<br />
celebenimam urbis partem; ne Capitolio quidem abs-<br />
4 tineri. Togatum nempe se et unum e senatoribus,<br />
dum inter Vespasianum ac Vitellium pneliis legionum,<br />
C&ntivitatibus urbium, deditioDibus coltortium Judica-
HISTORIARUM <strong>II</strong>I. 69-71. 147<br />
A. D. Ge.j<br />
tor, jam Hispaniis Germanjisque et Britannia desoiacentibus,<br />
fratrem Vespasiani mansisse in fide, donee<br />
ultro ad conditiones vocaretur. Pacem et concordiam<br />
vietis \ltilia, victoribus tantum pulcbra esse. Si con- I)<br />
ventionis preniteat, non se, quem perfidia deceperit,<br />
ferro pcteret, non filium Vespasiani vix puberem: quantum<br />
oecisis uno sene et uno juvene profici P Iret<br />
obviam legionibus, et de summa rerum illic certaret:<br />
cretera secundum eventum prmlii cessura. Trepidus G<br />
ad luoo Vitellius pauca purgandi sui causa respondit,<br />
culpam in militem conferens, cujus nimio ardori imparem<br />
esse modestian) suam. Et monuit Marlialem ut<br />
per secretam mdium partem occulte abiret, ne a militi·<br />
bus intemuntius invism pacis intemceretur. Ipse neque<br />
jubendi neque vetandi potens, non jam imperator<br />
sed tantum belli causa erato Vixdum regresso in 71<br />
Capitoliwn Martiale furens miles aderat, nullo duca,<br />
sibi quisque auctor. Cito agmine forum et imminentia<br />
foro templa prmtervecti erigunt aciem per adversum<br />
collem usque ad primas Capitolirue arcis forest Erant 2<br />
antiquitus porticus in latere clivi, dexirm 8ubeuntibu8;<br />
in quarum tectum egressi saxis tegulisque VitellianoB<br />
obruebant. N eque illis manus nisi gladiis armatlB; et<br />
arcessere tonnenta aut miasilia tela longum videbatur.<br />
Faces in prominentem porticum jecere. Et seque- a<br />
bantur ignem, ambustasque Capitolii fores penetrassent,<br />
ni Sabinus revulsas undique statuM, deoora majornJD,<br />
in ipso aditn vice muri objecisset. Tum diversos<br />
Capitolii aditus invadunt, juxta lucum asyli et qua<br />
Tarpeia rupes centum gradibus aditur. Improvisa utra-t<br />
que vis; propior atque aerior per asylum iugruebat.<br />
N eo sisti poterant scandenteB per conjuncta mdificia,<br />
9ulB! ut in multa pace, in altum edita solum .. Capitoli:
ItS TACITI<br />
[A. U. c. Ut.<br />
I equabant. Hie ambigitur, ignem tectia oppugnatores<br />
injecerint an obae&si, qum crebrior fama, nitentes ac<br />
progressoa depulerint. Inde lapsU8 ignis in porticos<br />
appositas ledibus j mox 8ustinentes fastigium aqlJilm<br />
vetere ligno traxerunt 1Iammam alueruntque. Sic Ca-pitolium,<br />
clausis foribus, indefensum et indireptum<br />
72oontlagravit. Id facinus post conditam urbem luctuoaissimum<br />
fredissimumque reipub1icm populi Romani<br />
accidit, nullo extemo hoste, propitiis, si per mores<br />
nostros liceret, dais, sedem J ovis Optimi Maximi auspicato<br />
a majoribus, pignus imperii, conditam, quam<br />
nOll Porsenna dedita urbe, neque Galli capta, temerare<br />
2 POtuiss611t, furore principum exscindi. Arscrat ct ante<br />
Capitolium civili bello, sed fraude privata: nunc palam<br />
obsessum, palam incensum, quibus armorum causis, quo<br />
3 tantm cladis pretio stetit P Pro patria bellavimus P Voverat<br />
Tarquinius Prisons rex bello Sabino, jeceratque<br />
fundamenta spe magis futurm magnitudinis quam quo<br />
.. modiCt2 adhuc populi Romani res suffioorent. Mox<br />
Bervius Tullius sociorum studio, dein Tarquinius Superbus,<br />
capta. Suessa Pometia, hostium spoliis ex<br />
, struxere. Sed gloria operis liberlati reservata: pulsis<br />
regibu8 Horatius Pulvillu8 iterum consul dedicavit. ea<br />
magnificentia quam immensm postea populi RoDlani<br />
6 opes ornarent potius quam augerent. lisdem rursus<br />
vestigiis situm est, postquam, interjecto quadringcntorum<br />
quindecim annorum spatio, L. Scipione C. Nor-<br />
7 banG consulibus ftagraverat. Curam. victor Bulla 8U8cepit,<br />
neque tamen dedicavit: hoc solum felicitati ejus<br />
nega.tum. Lntatii Catuli nomen inter tot Cresarum<br />
opera usque ad Vitellium mansit. Ea tunc redes cre-<br />
78 mabatur. Sed plus pavoris obsessis quam obsessoribua<br />
intulit. Quippe Vitel1ianus miles neque astu neque
160 TACITI<br />
rA. U. c. SU.<br />
t exposcit, minas adulationesque miscet. Stantem pro<br />
gradibus Palatii Vitellium et preces parantem pervicere,<br />
ut absisteret. Tum confossum collaceratumque et<br />
absciso capite truncum corpus Sabini in Gemonias<br />
76 trahunt. Hic exitus viri haud sane spemendi. Quinque<br />
et trigiuta stipendia in republica fecerat, domi<br />
militUeque clams. Innocentiam justitiamque ejus non<br />
argueres; sermonis nimius crat: id unum septem annis<br />
qui bus MCESiam, duodecim quibus prmfecturam urbis<br />
2obtinuit, calumniatus est rumor. In dne vitle alii<br />
segnem, multi moderatum et civium sanguinis parcum<br />
credidere. Quod inter omnes constiterit, ante principatum<br />
Vespasiani decus domus penes Babinum erat.<br />
a CfEdem ejus hetam fuisse Muciano accepimua. Ferebant<br />
plerique etiam paci consultum, dirempta emulationa<br />
inter duos, quorum alter se fratrem imperatoris,<br />
,alter consortem imperii cogitaret. Sed Vitelli us con<br />
Bulis supplicillm poscenti populo restitit, placatus &0<br />
velut vicem reddens, quod interrogantibus quis Capitolimn<br />
incendisset se reum Atticus obtulerat, eaque<br />
confessione, sive aptum tempori mendacium fuit, invidiam<br />
crimenque agnovisse et a partibus Vitellii amolitus<br />
videbatur.<br />
76 fisdem diebus L. Vitellius, positis apud Peroniam<br />
castris, excidio Tarracinm imminebat, clausis illic gIadiatoribus<br />
remigibusque, qui non egredi mrenia nequo<br />
2 periculum in aperto audebant. Pneerat, ut supra memoravimus,<br />
JuJjanus gl&diatoribus, Apollinaris remigibus,<br />
lascivia socordiaque gladiatorum magis quam.<br />
ducum similes. Non vigilias agere, non intuta mmnium<br />
firmare: noctu die que lluxi et ammna litorum<br />
peraonantcs, in ministerium luxus dispersis militibus,<br />
8de bello tantum inter convivia loquebantur. PaucOi
HISTORl ... 4.RUM <strong>II</strong>I. 82-8-t. )66<br />
A. D. 69.]<br />
lascivire. Conflixerant ante armati exercitus in urbe, 8<br />
bis Lucio Bulla, semel Cinna victoribus; nec tunc<br />
minus cmdelitatis: nunc inhumana seeuritas, et ne<br />
mjnirno quidem tempons voloptates intermissm. Velut<br />
festis diebus id quoque gaudium accederet, exsultabant,<br />
fruebantur, nulla partium cura, malis publicis lmti.<br />
Plurimum molis in oppugnatione castrorum fuit, 84<br />
qum acemmus quisque ut novissimam spero retinebant.<br />
Eo intentius victores, prrecipuo veterum oohortium<br />
studio, cuneta validissimarum urbium excidiis reperta<br />
simul admovent, testudinem, tormenta, aggercs, facesque,<br />
quidquid tot prmliis laboris ac perieuli hausissent,<br />
opere iUo consummari clamitantes. U rbem 2<br />
senatui ao populo Romano, templa dis reddita: proprium<br />
esse militis decus in castris. lliam patriam, illos<br />
penates. Ni statim recipiantur, noctem in armis agendam.<br />
Contra Vitelliani, quanquam nurnero fatoque 3<br />
dispares, in quiet are victoriam, morari pacem, dom08<br />
arasque oruore fredare, suprema victis solatia amplectebantur.<br />
Multi semianimes super turres et propugnacula<br />
mrenium exspiravere. Convulsis portis reliquus<br />
globus obtulit se victoribus; et cecidere omnes contrariis<br />
vulneribus, versi in hostem: ea cum etiam<br />
morientibus deoori exitus fuit. Vitellius, capta urbe, 4r<br />
per avers am Palatii partem A veutinum in domum uxoris<br />
sellula defertur, ut, si diem latebra vitavisset, Tarracinam<br />
ad eohorles fmtremque perfugeret. Dein mobilitate in- s<br />
genii, et (qure natura pavoris est,) cum omnia metuenti<br />
prresentia maxima displicerent, in Palatiuln regreditnr<br />
vastum desertumque, dilapsis etiam infimis servitiorum<br />
aut occursum ejus declinantibus. Terret solitudo et 6<br />
tacentcs loci; tentat claus a, inhorrescit vacuis; fes-sus<br />
que misero errore, et pudenda latebra semet occultans,<br />
ab Julio Placido, tribuno eohortis, protrabitur.
HISTORIARUM IV. 2-1. 169<br />
A. D. 89.]<br />
quippe Bumpta per GalJjas Hispaniasque civilia arma,<br />
motis ad bellum Germanis, mox lliyrico, postquam.<br />
.&gyptum, J urueam, Syriamque et omnes provincias<br />
exercitusque lustraverant, velut expiato terrarum orbe,<br />
cepisse finem videbantur. Addidere alacritatem Vespa- 6<br />
siani liter,." tanquam manente bello script,.,. Ea prima<br />
specie forma: ClBterum ut princeps loquebatur, civilia<br />
de se et reipublicre egregia. Nee senatus obscquinm<br />
deerat : ipsi oonsulatus eum Tito filio, pnetura Domitiano<br />
et consulare imperium decerriuntur. Miserat et 4<br />
Mucianus epistolas ad senatum, qure materiam sannoni·<br />
bus prrebuere. Si privatus esset, cur publica loqueretur<br />
P Potuisse eadem pauoos post dies loco sententim<br />
diei. Ipsa quoque insectatio in Vitellium sera et sine 2<br />
libertate. Id vero erga rempublicam superbum, erga<br />
principem contumeli08uul, quod in manu sua fuisse<br />
imperium donatumque Vespasiano jactabat. Ceterum<br />
invidia in occulto, adulatio in aperto erant. Multo cum a<br />
honore verborum Mumano triumphalia de bello civium<br />
data: sed in Sarmatas expeditio fingebatur. Adduntur<br />
Primo Antonio consularia, Cornelio Fusco et Anio<br />
V &fO prretoria insignia. Mox deos respexerc; restitui ..<br />
Capitolium placuit. Eaque omnia Valerius Asiaticus,<br />
consul designatus, censuit : cmteri vultu manuque, pauci,<br />
quibus oonspicua 'dignitas aut ingenium adulatione<br />
exercitum, compositis orationibus assentiebantur. Ubi 6<br />
ad Helvidium Priseum, pnetorem designatum, ventum,<br />
prompsit sententiam ut honorificam in bonum principem,<br />
falsa aberant, et studiis senatus attollebatur.<br />
Isque prrecipuus illi dies, magrlre o1Fensm initium et<br />
. magnm glorie fuit.<br />
Res poscere videtur, quia iterum in mentionem inei- 5<br />
dimns viri .pius memorandi" ut vitam studiaque ejus!
168 TACITI<br />
[Ae U. c. Sft.<br />
onius primos Ci-rilis conatus per dissimulationem aluit.<br />
2 Ubi expugnata castm, deletas cohortes, pulsum Batavorum<br />
insula Romanum nomen trepidi nuntii aiferebant,<br />
Muniwn Lupercum legatum (is duarnm legionum<br />
a hibernia prmerat,) egredi adversus hostem jubet. Luperona<br />
legionarios e prmsentibus, Ubios e proximis,<br />
Treveroruul equites, haud longe agentes, raptim transmisit,<br />
addita Batavorum ala, qwe, jam pridem corrupt&,<br />
fidem simulabat, ut, proditis in ipsa. acie Romanis,<br />
.. majore pretio fugeret. Civilis captarum cohortium<br />
signis circumdatus, ut suo militi meens gloria ante<br />
oculos, et hostes memoria cladis terrerentur, matrem<br />
auam. 8ororesque, simul omnium conjuges parvosquo<br />
liberos consistere a tergo jubet, hortamenta vietorim vel<br />
'S pulsis pudorem. Ut virorum cantu, feminarum ululatu<br />
80nuit acies, nequaquam par a legionibus cohortibusque<br />
redditur clamor. N udaverat sinistrum cornu Batavo<br />
"rum ala transfugiens, statimque in nos versa. Sed legionariu8<br />
miles, quanquam rebus trepidis, arma ordinesque<br />
"6 retinebat. Ubiorum Treverorumque auxilia, freda fuga<br />
dispersa, totis campis palantur. ruue incubuere Germani;<br />
et fait interim effugium legionibus in castra<br />
1 quibus Veterum nomen est. Prmfectus aIm Batavorum<br />
Claudius Labeo,oppidano eertamine mmulus Civili, ne<br />
interfectus invidiam apud populares, vel, si retineretur,<br />
semina discordire prreberet, in }'risios avehitur.<br />
19 Iisdem diebus Batavorum et Canninefatium cohorles,<br />
cum jusu Vitellii in urbem pergerent, miss us a Civile<br />
nuntius 8Ssequitur. Intumuere statim superbia ferocia<br />
. que, et pretium itineris donativum, duplex stipendium,<br />
augeri equitum numerum, promissa sane a Vitellio,<br />
postulabant, non ut assequerentur, sed causam seditioni.<br />
2 Et Flaoous multa concedendo nihil Mud effecerat, quam<br />
t<br />
•<br />
t
HISTORIARUM IV. 18-20. 169<br />
A. D. 89.]<br />
ut acrina exposcerent qUIB sciebant negaturum. Spreto<br />
FIacco inferiorem Germaniam petivere, ut Civili jungerentur.<br />
Hordeonius, adhibitis tribunis centllrionibusque,<br />
consultavit num obsequium abnuentes vi coerceret.<br />
Mox insita ignavia et trepidis ministris, quos ambiguus 8<br />
auxiliorum animus et subito delectu suppletm legiones<br />
angebant, statuit oontinere intra castra militem: dein<br />
pmnitentia, et arguentibus ipsis qui suaserant, tanquam<br />
secuturus, scripsit Herennio Gallo, legionis primm legato,<br />
qui Bonnam obtinebat, ut arceret transitu Batavos: se<br />
cum exercitu tergis eorum hresurum. .Et opprimi t<br />
poterant, si hinc Hordeonius, inde Gallus, motis utrimque<br />
copiis, medios clausissent. Flaccns omisit inceptum,<br />
aliisque literis Gallum monuit ne terreret abeuntes.<br />
U nde suspicio sponte legatorum excitari bellum, cuncta- 6<br />
que qure acciderant aut metuebantur, non inertia militia<br />
neque hostium vi sed fraude ducum evenire. Batavi, 20<br />
cum castris Bonnensibus propinquarent, prmmisere qui<br />
Herennio Gallo mandata cohortium. exponeret. "N ul-<br />
-lum sibi bellum adversus Romanos, pro quibus toties<br />
bellassent: longa atque irrita militia fessis patrim atque<br />
otii cupidinem esse. Si nemo obsisteret, innoxium iter<br />
fore: sin arma occurrant, ferro viam inventuros."<br />
Cunctantem legatum milites perpulerant, fortunam 2<br />
prailii experiretur. Tria millia legionariorum et tu ..<br />
multuariee Belgarum cohortes, simu! paganorum lixarumque<br />
ignava, sed procax ante periculwD, manus,<br />
omnibus portis rumpunt, ut Batavos numero impares<br />
circumfundant. Illi, veteres militim, in cuneos con- 3<br />
. gregantur, densi undique et frontem tergaque ao latus<br />
tnti. Sic tenuem nostrorum aciem perfringunt. Cedentiblls<br />
Belgis pellitur legio, et vaIlum portasque<br />
-trepidi petebant. Ibi plurimum cladis: eumulatm cor ..
HISTORIARUM IV. 20-2.. 111<br />
A. D. a9.J<br />
obstupefecerant obse8lO8. Et lp8m oppugnantium au .. I<br />
gebat amplitudo valli, quod, duabua legiouibua situm,<br />
vix quinque millis armatonun Romanorum tuebantur.<br />
Sed 1ixarum multitudo, turbata pace illuo oongregata,<br />
et bello ministra aderat. Pars oastrorom in aollem 23<br />
leniter exsurgens, p&r8 equo adibatur. Quippe illis<br />
hibemis obsideri premique Germaniu Augustus credident,<br />
neque unquam id malorum ut oppugnatum ultro<br />
IcgiODeS nostras veniront. Inde non loco neque D)uni- 2<br />
mentis. labor additua: vis et arma satia plaoebant.<br />
Batavi Transrhenanique, quo diacreta Tirtus mADife ..<br />
tiua speotaretur, aibi qweque gena consistunt, emjnQS<br />
lacessenteB. Post, ubi pleraque telorum turribus pin- 8<br />
nisque mcenium irrita hmrebant, et desuper suis vul.<br />
nerabantur, clamore atque impetu invasere vallum.<br />
appositis pIeri que scalia, alii per testudinem 8uorum.<br />
Bcandebantque jam quid am, cum, gladiis et armorum t<br />
incUlsu prmcipitati, 8udibus et pilis obruuntur, prmfelOCeS<br />
initio et rebus secuudis nimH. Sed tum, pned.,<br />
eupidine, advena quoque tolerabant. Machinas etiam,<br />
insolitum sibi, ausi. N eo ulla ipsis sollertia: perfuge i<br />
captivique docebant 8truere materia in modum pontiB,<br />
mox 8ubjectis rotis propellere, ut alii 8Uperstantes tanquam<br />
ex aggere preliarentur, pars intus occulti ID1U'06<br />
8ubruerent. Sed exCUB8& ballistia sua stravere in- 6<br />
fonne opus. Et crates .ineasque parantibu8 adactlB<br />
tormentia at'dentel hastlE. ultroque ipsi oppugnatorea<br />
ignibus petebantnr, donee, deaperata vi, verterent co.<br />
8llium ad moras, baud ignari p8uoorum dierwn inesee<br />
alimenta et multum imbellis turle. Simul ex inopia 1<br />
proditio et luxa serntiorum fides no fortuita belli<br />
spcrabantur. Flacous interim, cognito castronun obai· 24<br />
dio, et missis per Gal1iu qui auxilia ooncireAt, leoto. ,
, HISTORIARUM IV. 24-27. 173<br />
A. D. 89.]<br />
enixe juvabant: mox, valescentibus Germanis, pleneque<br />
civitates adversum nos armatrm spe libertatis et, Hi<br />
exuissent scrvitium, cupidine imperitandi. Gliscebat t<br />
iracundia legionum, nee terrorem unius militis vincula<br />
indiderant. Quin idem ilie arguebat ultro conscientiam<br />
ducis, tanquam nuntius inter Ci vilem FJaccumque<br />
falso crimine testis veri opprimeretur. Conscendit 6<br />
tribunal Vocula mira constantia, prensulnque militeln<br />
ac vocnerantem duci ad suppliciunl jussit. Et dum<br />
mali pavent, optimus quisque jussis paruere. Exin<br />
consensu ducem V oculam posoontibus, :E'laccUB sum<br />
Inam rerum ei permisit. Sed discordes anim08 multa26<br />
eft'erabant, inopia stipendii frumentique, et simul deleotum<br />
tributaque Gallim aspernantes, lllienus incognita<br />
illi crelo siccitate viI. navium patiens, arcti commeatus,<br />
dispositm per OIDllem ripam stationes, qure Germanos<br />
vado arcerent, eadem que de causa minus frugum et<br />
plures qui consumerent. Apud imperitos prodigii loco 2<br />
accipiebatur ipsa aquarum penuria, tanquam nos amnes<br />
quoque et vetera imperii munimenta desereren t. Quod<br />
in pace fors seu natura, tunc fatum et ira dei vocabatur.<br />
Ingressis N ovesium sexta decima legio conjungitur. a<br />
Additus Voculre in partem curarum Herennius Gallus<br />
legatus; nec ausi ad host em pergcre, loco cui Gelduba<br />
nomen est castra fecere. Ibi struenda acie, muniendo<br />
vallandoque, et cmterls belli meditamentis, militem firmabant.<br />
U tquc prreda ad virtutem accenderetur, in t<br />
proximos Gugemorum pagos, qui societatem Civilis 80ceperant,<br />
ductus a Vocula exercitus. Pars cum He-<br />
-rennio Gallo permansit. Forte navem baud procul27<br />
castris, lrumento gravem, cum per vada hoosisset,<br />
Germani in suam ripam trahehant. Non tulit Gallus,<br />
misitque 'subsidio cohortem. Auctus et Gerruanorum
1ft TACITI<br />
(A. u. c. SIt.<br />
numerus, paulatimque aggregantibus se auxiliis acie<br />
certatum. Germani multa cum 8trage nostrorum na-<br />
2vem abripiunt. Victi (quod tum in morem verterat,)<br />
non suam igDaviam, sed perfidiam legati culpabant.<br />
Protractum e tentorio, scissa veste, verberato corpore,<br />
quo pretio, quibus COD8ciis, prodidisset exercitum, dicere<br />
8 jubent. Redit in Hordeonium inridia. mum auctorem<br />
sceleris, hune ministrum vocant, donee, exitium<br />
mjnitantibus, exterritus proditionem et ipse Hordeonio<br />
objecit j vinctusque adventu demum V ooulm 8Dolvitur.<br />
tIs postera die auctores seditionia morte aifecit. Tania<br />
illi excrcitui diversitas inerat licentie patientUeque.<br />
Haud dubie gregarius miles Vitellio fidus, splendidislimns<br />
quisque in Vespasianum proni. Inde scelerum<br />
Ie 8uppliciorum vices et mixtus obsequio furor, ut<br />
contineri non possent qui puniri poterant.<br />
28 At Civilem immensis auctibus universa Germania l<br />
extollebat, societate nobilissimis obsidum drmata. me,<br />
ut cuique proximum, VRStari Ubios Trevirosque, et alia<br />
manu Mosam amnem transiri jubet, ut Menapios et<br />
2 Morinos et extrema Galliarum quateret. Aotm utrobique<br />
pl"Iedre, infestius in Ubiis, quod gens Gexmanicm<br />
originis, ejurata patria, Romanorum nomen, Agrippi-<br />
8 nenses, vooarentur. CIeSIB cohorte& eorum in vico<br />
Marcoduro inCunOSiu8 agentes, quia prooul ripa aberant.<br />
Nee quievere Ubii, quo minus prada e Germ ..<br />
Ilia peterent, primo impune, dein circumventi sunt, pel<br />
t omne id bellum meliore usi fide quam fortuna. Contusis<br />
lThiis, graviot' et 8UooeS8U rerum ferocior Civilis<br />
obsidium legionum urgebat, iBt.entis custodiia, ne quia<br />
,occultus nuntius venientis auxilii penetrant. Machi<br />
D08 molemque operum Batavia delegat: Transrhenanos,<br />
prailium poscentes, ad sciJldendum vallum ire, dctru-
,<br />
HISTORIARUM IV. 34-36. 179<br />
A. D. 89.J<br />
presidium eohortes, velut multa pace ingredi aeeepit,<br />
rarmn apud signa militem, arma· in Yehiculis, cunctos<br />
lieentia v&gOs, compositus invadit, pnemissis qui pontes<br />
et'riarum angusta insiderent. Pugnatum lortgo agmine 8<br />
et ineerio Marte, donee prlElium nox dirimeret. Cobortes<br />
Geldubam perrexere, manentibus, ut fllerant,<br />
-castris, qUfB relictorum illic militum pnesidio tenebantur.<br />
Non erat dubium quantum in regresm diseriminis<br />
adenndum foret frnmentatoribus onustis peMulsisque.<br />
Addit exercitui suo Vocula mille delectos e quinta et 4t<br />
quinta deeima legionibus apud Vetera obse8sis, indomitum<br />
militem et dueibus infensum. Plures quam jU8Sum<br />
erat profecti palam in agmine fremebant non se ultra<br />
famem, insidias legatorum toleraturos. At qui reman .. S<br />
serant, desertos se abdacta parte legionum querebantur.<br />
Duplex hine seditio, allis revocantibus Voeulam, aliis<br />
redire in castra abnuentibus. Interim Civilis Vetera 36<br />
circumsedit. Vocula Geldubam atque inde Novesium<br />
eotlCessit. Civilis capit Geldllbam; mox haud proem<br />
Novesio equestri prmlio prospere cartavit. Sed miles 2<br />
'8eCundis adve1'8isque perinde in entium ducum accendebatur.<br />
Et adventu quintanorum quintadecimanornmque<br />
auete legiones donativum exposeunt, comperto<br />
pecumam a Vitellio missam. N ec diu cunetatus Hor- 3<br />
·deonitts nomine Vespasiani dedit. Idque prmcipuum<br />
fnit seditionis a1imentum. Eft'usi in luxum et epulu<br />
et noeturnos cmtns veterem in Hordeonium iram renovant,<br />
nec ullo legatornm tribunorumve obsistere auso<br />
(quippe omnem pudorem nox ademerat,) protractum e<br />
eubili interftcmnt. Eadem in Voculam parabantur, nisi<br />
Bervili habitu per tenebras ignoratus evasisset. Ubi, t<br />
sedato impetu, metus rediit, centuriones cum epistolis<br />
ad civitates GaIHaru.m misere, auxilia ac stipendia ora-
HISTORIARUM IV. 37-40. 181<br />
A. D. fO.]<br />
Vespasiani legionem deseruisset, ablata, ut in Plotium<br />
Griphum transferretur. Hormo dignitas equestria 2<br />
data. Et mox ejurante Frontino Cmsar Domitianu8<br />
prfBturam cepit. Ejus nomen· epistolis edictisque prmponebatur,<br />
vis penes Mucianum erat, nisi quod pleraqu6<br />
Domitianus, instigantibus amicis' aut propria libidine,<br />
audebat. Sed prmcipuus Muciano metus e Primo An- 8<br />
tonio Varoque Arrio, quos recentes clarosque rerum<br />
fama ac militum studiis etiam populus fovebat, quia in<br />
neminem ultra aciem smvierant. Et ferebatur An- t<br />
tonius Scribonianum CrasSUID, egregUs majoribusque et<br />
fraterna imagine fulgentem, ad capessendam rem publicam<br />
hortatu8, haud defutura consciorum. manu, ni<br />
Scribomanus abnuisset, ne paratis quidem corrumpi<br />
facllis, adao metuens ineerta. Igitur Mucianus, quia s<br />
propalam opprimi Antonius nequibat, multia in senatu<br />
laudibus cumulatum secretis promissis onerat, citel'iorem<br />
Hispaniam ostentans disOOS8U Cluvii Rufi. vacuam;<br />
simul amicis ejus tribunatus prrefecturasqu6<br />
largitur. Dein postquam inanem 8njrnum spe et cupi- 6<br />
dine impleverat, vires abolet dirnjssa in hiberna legione<br />
septima, cujus 1lagrantissiDlus in Antonium amor. Et<br />
tertia legio, familiaris Arrio ValO miles, in Syriam ramissa.<br />
Pars exercitus in Germamas ducebatur. Sic<br />
egesto quidquid turbidum, redit urbi sua forma leges<br />
.que et munia magistratuum.<br />
. Quo die senatum ingressus est Domitianus, de ab- 40<br />
sentia patris fratrisque ac juventa sua pauca et modica<br />
disseruit,- decorus habitu jet, ignotia adhuo moribus,<br />
.crebra oris oonfusio pro modestia accipiebatur. Re- 2<br />
-ferente Cresare de restituendis Galbm honoribus, can<br />
.suit Curtius Montanus ut Pisonis quoque memoria<br />
.celebraretur. ,Patres utrumque juasere: de Pisone irri-
HISTORIARUM IV. 4-9-02. 181<br />
.4. D. '10.]<br />
stiterat, ad legionem contendit, Pnefectumque castrorum,<br />
Cetronium Pisanum, vinciri jussit, proprias oil<br />
simultates: sed Pisonis satellitem voeabat, militesque<br />
et Centuriones quosdam puniit, alios prremiis atfecit:<br />
neutrum ex merito, sed ut oppressisse bellum erederetur.<br />
Mox. CEensium, Leptitanorumque discordias 6<br />
componit, qum, raptu frugum et peoorum inter &grestes,<br />
modicis principiis, jam per anna atque aoies exercobantur.<br />
N am populus
I<br />
HISTORIARUM IV. 66-89. 201<br />
A. D. 10.j<br />
!retum. militibus idem nomen, atque ipsum, quanquam<br />
Senatorii ordinis, ad utraque. munia sufficere. As- 4<br />
sum untur e civitate clarissimus quisque, et alii per<br />
ambitionem. Simul Domitianus Mucianusque accingebantur,<br />
dispari animo: ilie ·spe ac juventa properus,<br />
hie moras neatens, quia 1Iagrantem retineret, ne fcrocia<br />
retatis et pravis impulsoribus, si cxercitum invasisset,<br />
paci belloque male oonsuleret. Legiones victrices, 6<br />
sexta et octava, Vitellianarum unretvicesima, e recens<br />
conscriptis secunda, Penninis Cottianisque Alpibus, pars<br />
monte Graio, traducuntur: Xl V legio e Britannia,<br />
sexta ac decima ex Hispania accitre. 19itur venientis 6<br />
exercitus fama, et suopte ingenio, ad mitiom inclinantcs<br />
Galliarum civitates, in Remos convenere. Treverorum<br />
legatio illic opperiebatur, acerrimo instinctore belli<br />
Tullio Valentino. Is meditata oratione cuncta, magnis 7<br />
imperiis objectari solita, contumeliasque et invidiam in<br />
Populum Romanum efrudit: turbid us miscendis seditionibus,<br />
et plerLCJque gratus vecordi facundia. .At 69<br />
J wius Auspex, e primoribus Remorum, vim Romanam<br />
pacisque bona dissertans, et "sruni bellum etiam ab<br />
ignavis, strenuissimi cujusque periculo geri, jamquc<br />
super caput legiones," sapientissimum quemque re-velentia<br />
fideque, juniores periculo ac metu, continuit.<br />
Et Valentini anirnum laudabant, consilium Auspicis<br />
sequebantur. Constat, obstitisse Treveris Lingonibus- 2<br />
que apud GalIias, quod, Vindicis motu, cum Virginio<br />
steterant. Deterruit plerosque provinciarum t.emula-:<br />
tio: "quod bello caput P unde jus auspiciumque peteretur<br />
P quam, si cuncta provenissent, sedem. Imperio<br />
legerent P" N ondum victoria, jam discordia erat: allis 3<br />
lredera, quibusdam opes mesque, aut vetustatem onginis,<br />
per jurgia jactantibus. Tmdio £uturorum prm-
,<br />
;(<br />
J<br />
•<br />
t<br />
t<br />
1<br />
HISTORIARUM' IV. 69-71. 281<br />
A.. D. '0.]<br />
manam nOD exuerant, perfugetUDt. Legiones a No..<br />
vesio Bonnaque in 'l'reveros, ut I1lpra memoravimus,<br />
traductle, se ipse in verba VespatdN'; adigunt. 1<strong>II</strong>ec T<br />
Valentino absente gesta: qui ubi adleutdbat furens,<br />
eunotaque nIrSUS in turbas at exitium eonversurus,<br />
legiones in Mediomatricos, 80ciam civitatem, abscessere.<br />
Valentinul ao Tutor in anna Treveros retra- 8<br />
hunt: occisia HereDDio ao Nnmisio, Legatis, quo minom<br />
8}>8 venim cresceret vinoulum seeleris.<br />
Hie belli status erat, cum. Petilius C8Iialia Magon-71<br />
tiacum venit. Eju8 adventu erectz &pea. Ipse pugne<br />
avidus ,et contemnendis, quam c&vendis, h08tibl18 melior,<br />
fel'OCia verbomm militem inceodebat: ubi prinlum<br />
congredi lieuiaset, auDam praillo moram faeturus. De- 2<br />
lectus per GalJiam habitos in civitates remittit, Be<br />
nuntiare jubet, sufticere Imperio legiones: socii ad<br />
munia pacia redirent, seeuri, velut confectio bello, quod<br />
Romanm manus excepiss6Dt. Auxit ea res GallOlum<br />
obaequi1UJl. Nam, recepta juyentute, facilius tributa<br />
toleravere, proniores ad o1Iicia, quod 8pemebantur. At 3<br />
Civilis et Classicus, ubi pulsum Tutorem, GB808 Tre.<br />
varos, ouncta hostibus prospera accepere, trepidi ao<br />
properantes, dum dispersas Buomm copias conducunt,<br />
crebris interim nuntlls Valentinum mODuere, ne sum- .<br />
mil' rei pericnlum faceret. Eo rapidius Cerialis, missis t<br />
in Mediomatrioos, qui breviore itinere legiones in hOfr ,<br />
tem verterent, contraoto, quod mat militum Magon..,<br />
tiaci, quantum que seoum traDavexerat, tertiis castria<br />
Rigodulum venit; quem locum magna Treverorum<br />
manu Vaieutinus insederat, montibna aut M08ella amn8<br />
aeptum. Et addiderat f08Sas objicesque suonun. Nee i<br />
detemlere ea mlJDjmenta BDmanum Duoem,· quo minus<br />
peditem pOlTUlnpere juberet, equitum aeiem in collem
HIS1.'ORIARUM IV. 71-7.. 201<br />
A • D: '10·1 • sedit· t clad °rto · 1.. '18<br />
tamme<br />
Jurgtove lonem au em commJ ) m Oujectaret.<br />
Mox Treveros ac I,jngones, ad coneionem<br />
vocatos, ita' alloquitur: "N eque ego unquam facundiam<br />
sereui; et Populi Romani virtutem armis affirmavi.<br />
Sed, quia apud vos verba plurimum valent, bonaque 2<br />
ae mala non sua natura, sed voeibua' seditio80rum, 1Mtimantur,<br />
statui pauca disserere, qllm, proftigato bello,<br />
utiJius sit vobis audisse, quam nobis dixisse. Temun a<br />
vestram, creterorumque Gallorum, ingressi sunt Duce.a<br />
Imperatoresque Romani, nulla cupidine, sed majoribu8<br />
vestris invoeantibus, quos diseord:ire usque ad exitium<br />
fatigabant. Et ncclti auxilio Germani sociis paritel"<br />
atque hostibus servitutem imposuerant. Quot prreliia 4<br />
adversus Cimbros Teutonosque, quantis exereitumn<br />
nostrorum laboribus, quove eventu Germanica bella<br />
tractaverimus, satis clarum. Nee ideo Rhenum insedimus,<br />
ut Italiam tueremur; sed ne quis alius Ario-<br />
I vistns Regno Galliarum potiretur. 'An vos cariores 6<br />
Civili Batavisque et Transrhenanis gentibu8 creditis,<br />
quam majoribus eorum patres avique vestri fuerunt P<br />
Eadem semper causa Germanis transcendendi in Gallias,<br />
libido atque avaritia et mutandm sedia amor, ut,<br />
relictis paludibus et solitudinibus suis, fecundissimum<br />
hoe solum vosque ipsos possiderent. Oetemm libertas 6<br />
et speciosa nomina prretexuntur: nec quisquam alianum<br />
servitium et dominationem sibi concupivit, ut non<br />
eadem ista vocabula usurparet. Regna bellaque per 74<br />
Gallias semper fuere, donee in nostrum jus concederetis.<br />
Nos, quanquam toties lacessiti, jure 'viotonm id solum<br />
vobis addidimus, quo pacem tueremur. Nam neque<br />
quies 'gentium sine armis, neque anna sine stipendiis,<br />
neque stipendia sine tributis haberi queunt. Cmtera 2<br />
in communi sita sunt. Ipsi plerumque legionibu8
HISTORIARUM IV. 741-77. 207<br />
A. D. 10.]<br />
quos diaeretos intercipere licuisset. Rouumus exercitu t<br />
castra fossa vaIloque cireumdedit, quia temere antea<br />
intutis eonsederat. Apud German08 diversis sententiia<br />
eeriIlbatur. Civilis, opperiendas Transrhenanorum gentes, 76<br />
quarum tenore fraetm Populi Romani vires obtererenm.<br />
Gallos, quid &liud, quam PlEdam victoribus P Et<br />
tamen, quod roboris sit, BeIgu, secum palam aut TOto<br />
etare. Tutor, cnnotatione crescere rem Romanam, aftir- 2<br />
mabat, coeontibu8 undique exercitibus. " Transl'ectam<br />
e Britannia legionem: accitas ex Hispania: adventare<br />
ex Italia: nee subitum militem, sed veterem expertumque<br />
belli. Nam Germano8, qui ab ipsis sperentur, non 8<br />
juberi, non regi, sed cuncta ex libidine agere: peouniamque<br />
ae dona, quts solis cormmpantur, majora apud<br />
RomanoB, et neminem adoo in arma pronum, ut non<br />
idem pretium. quietis, quam periculi, malit. Quod si t<br />
statim congrediantur, nullas esse Ceriali, nisi ex reliquiis<br />
Germanici exercitus, legiones, fmderibu8 Gallianun<br />
obstrictas. Idque ipsum, quod inoonditam nuper<br />
Valentini manum. contra spem suam fuderint. alimentum<br />
ilIis Ducique temeritatia. Ausuros nu'SUS venturosque a<br />
in manus, non imperiti adolescentuli, .erba et oonciones,<br />
quam ferrum et arm&, meditantis, sed Ciyilis et Classici :<br />
quos ubi upexerint, redituram in animos formidinem,<br />
fngam lamemque ac toties oaptis preeanam vitam, nequo<br />
'!'reveros aut TAjngonas beneTOlentia contineri: reeumptUI'OS<br />
arma, ubi metus abscesserit." Diremit consilio- 6<br />
rum diTersitatem, approbata Tutoris aententia, Classicus:<br />
statimque exsequuntur. Media aeies ubiis LiB- 77<br />
gonibusque data: dextro cornu cohortea Batavorum:<br />
sinistro Bmcteri Tcncterique. Pars montibu8, alii,<br />
liam inter Mosellamque lumen, tam improvisi 88siluere,<br />
ut iD cubicu10 ae lectulo Cerialis (Dequ6 enim noctem in
214 TAC. BIST. IV. 86.<br />
[A.. U. C. 81L<br />
. salubri temperamento elusit, ut vana pueriliter cupi-<br />
8 entem. Domitianua spemi a senioribus juventam suam<br />
cerneDS, modica quoque et usurpata antea munia imperii<br />
omittebat, aimplicitatis ac modestile imagine in altitudi-<br />
. nem conditus, studiumque literarum et amorem carmi<br />
DUJD simulans, quo ve1aret anirnnDl, et fratris annulationi<br />
8ubduceretur, cujus disparem mitioremque naturam<br />
contra interpretabatur.<br />
•
HISTORIARUM V. 6-8. 219<br />
A. D; 70.]<br />
attolluntur. Certo annj bitumen egent; cujus legendi 8<br />
usum, ut c.eteras artes, experientia docuit. Ater suapte<br />
natura liquor, et spano aceto ooncretua, innatat. - Hune<br />
manu oaptum, quibus ea cura, in summa navis trahunt :<br />
in de, nullo juvante, in1luit oneratque, donee abscindaa •<br />
. N ec abscindere mre ferrove possu: fugit cruorem ves- 7<br />
temque infectam sanguine quo feminm per menaea<br />
exsolvuntur. Sic veteres auctores. Sed gnarl looornm 8<br />
tradunt, undante& bitumjne Bloies peUi manuque trahi<br />
.ad litus; mox, ubi vapore teme, vi solis inarnerint,<br />
securibus cuneisque ut.trabes aut san discindi. Haud 7<br />
proeul inde campi, quos ferunt olim uberes, magnisque<br />
urbibus habitatos, fulminum jactu arsisse; et manere<br />
vestigia, terramque ipsam, specie torridam, vim frugiferam<br />
perdidisse. N am cuncta sponte edita aut manu 2<br />
sata, sive berba tenus aut :flore, seu 80litam in speciem<br />
adolevere, atra at inania velut in cinerem vanescunt.<br />
Ego sicut inclitas quondam urbas igne Cfelesti 1lagri.sse 3<br />
ooncessetiln, ita halitu 1acus infici terram, corrumpi<br />
8uperfusu1h spiritum, eoque fetus segetum et autumni<br />
putrescere reor, solo cmloque juxta gravi. Et Belus 4<br />
amnis J udaioo marl illabitur; circa cujus os lootm<br />
arenm, admixto nitro, in vitrom excoquuntur. Modicum<br />
id litus et egerentibus inexhaustum.<br />
Magna pars Judmm vicis dispergitur; habent et 8<br />
.oppida. Hierosolyma genti caput. Illic immensm opnlentim<br />
templum, et primis munimentis urbs, dein regia,<br />
templum intimis clausum. Ad fores tantnm J udmo<br />
aditus i ljmine, prmter sacerdotes, arcebantur. Dum:l<br />
Assyrio8 penes Medosque et Persas Orlens fnit, despeotiasima<br />
pars servientium: postquam Macedones prmpotuere,<br />
rex Antiochus, demere superstitionem et mores<br />
Grecorum dare annisus, quo minus teterrimam gentem
<strong>II</strong>I 'TACITI<br />
rAe U.C. 828.<br />
dedeoore excnsabant, t&nquam juaai mere, De quietem<br />
ejus turbarent; ita, intermisso signo et vocibus, Be<br />
quoque in SOlDDum Iapsos. Multa lnee revecti hostes.<br />
oaptivis navibus, prmtoriam triremem 1iumine Luppia<br />
13 donum Veledm traxere. Civilem cupido incessit naY&-lem<br />
aciem ostentandi. Complet quod biremium, qweque<br />
simplici ordine agebantur. Adjecta ingeDllintrium via,<br />
trioenos quadragenosque (ferre et P) armamenta LiblU'<br />
Dicia Bolita; et sim.ul captre lintres sagulis versicolori-<br />
2 bus haud indecore pro vells juvabantur. Spatium V'elut<br />
Equoris electum, quo MOSie llominis os amnem Rhenum<br />
Oceano affimdit. Causa instruendm classis, super insi ..<br />
tam. genti v&nitatem, ut eo terrore oommeatus Gallia<br />
a adventantes interciperentur. Cerialis miraculo magis<br />
quam metu direxit cJassem, Dumero imparem, usu remigum,<br />
gubematorum. arte, nanum. magnitudine potiorem.<br />
His lumen secllDdum; illi vento agebantur.<br />
Sic prmvooti, tentato levium telorum jactu, dirimuntur.<br />
4 Civilis nibil ultra ausus trans Rhenum conee88it. Cerialia<br />
insulam Batavorum h08tiliter populatus, aglOB viI<br />
.lasque Civilis intactaa nota arte ducum sinebat, oum<br />
interim llexu auctumni et erebria per mquinoctium<br />
.imbribus superfusus amnis palustrem humilemque insulam<br />
in faciem stagni opplevit. N eo c1assis aut commeatus<br />
aderant, castraque in plano aita vi llumjnis<br />
24 dUferebantur. Potuisse tunc opprimi legiones, et voluisse<br />
Germanos, sed dolo a S8 l1e'l.08 imputavit Civilis.<br />
N eque abhorret vero, quando paucis post diebus deditio<br />
2 msecuta est. N am Cerialis, per oocultos nunti08 Batavia<br />
pacem, Civili veniam ostentans, Vel edam. propiD.quosque<br />
monebat fortnn&m belli, tot c1adibus adversam,<br />
opportuno erga populum BomanUID merito mutate.<br />
8 CresOl Treveros, receptos UbiOl, ereptam Batavia pa-
180 TAC. BIST. V. 28 ..<br />
[A. U. C. 8IL<br />
toDio notnm, eujua epidoHs ad bellum aotus Bum, no<br />
Germanicm legiones et Gallica juventus Alpes tran·<br />
ecenderent. Qwe Antonius epistolis, Hordeonius Flao<br />
C1l8 pmsens monebat, arma in Germania mavi, q'DIB<br />
Mucianus in Syria, Aponius in Mmsia, Flavianu in<br />
Pannouia." ... • •
GERMANIA 18-18. ut<br />
modo a singulia sed publioe mittuntur, electi equi,<br />
magna anna, pbalene torquesque. Jam et peouDiam<br />
accipere doommus.<br />
Nullas GerlJl&llOJ'UlD populia urbes habitari satis no-16<br />
tum eat; ne pati quidem inter Be junctas aedes. Colunt<br />
disoreti ac diversi, ut fODS, ut campus, ut nemus placuit.<br />
ViOO8 locant non in nostrum morem, oonnem et coble- 2<br />
rentibus mdificiis: suam quisque domum spatio circumdat,<br />
sive ad versus casus ignis remedium, si ve inscitia<br />
mdificandi. N e Clementorum quidem apud illos aut 8<br />
tegularum usus: materia ad omnia utuntur informi, et<br />
citra spemem aut delectationem. Qumdam loca diIigentiu8<br />
illinunt terra ita pura ac splendente, ut picturam<br />
ac lineamenta colorum imitetur. Solent et 8ubterrane08 t<br />
SPOOU8 aperire, eosque multo insuper fimo onerant, suffugium<br />
hiemi et receptaculum. frogibus, quia rigorem ,<br />
frigorum ejUsmodi loois molliunt. Et Ii quando hostis I)<br />
advenit, aperla populatur, abdita autem et defo8sa aut<br />
ignorantur, aut eo ipso fallunt quod qumrenda SWlt.<br />
Tegumen omnibus sagum fibula aut, si desit, spina 17<br />
consertum: cmtera intecti tot08 dies juxta focum atque<br />
ignem agunt. Locupletissimi veste distinguuntur, non<br />
lluitante, 8icut Sarmate ac Parthi, sed stricta et singulos<br />
artus exprimente. Geront et ferarum pelles, proximi 2<br />
ripm negligenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nullus<br />
per commercia cultu8. Eligunt feras, et detracta velamina<br />
spargunt maculis pellibusque belluarum, quas exterior<br />
Oceanus atque ignotum mare gignit. Nee alius8<br />
feminis quam vms habitus, nisi quod feminm smpius<br />
lineis amictibus velantur, eosque purpura variant, partemque<br />
vestituB luperioris in manicas non extendunt,<br />
nudre brachia ac lacertos; sed et proxima pars pectoris<br />
patet. Quanquam severa illic Jnatrimonia, nee nllam]8
240 TACITI<br />
morum partem m&gl8 Iaudaveris. Nam plOpe lOti<br />
barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis<br />
admodum paucis, qui non libidine, sed ob nobilit&tem<br />
2 plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem DOD uxor marito,<br />
sed nori mantua offert. Intersunt parentes et propinqui,<br />
ao munera probant, munera Don ad de1icias<br />
muliebres qwesita, nec quibus nova nupta comatur,<br />
sed boYes, et frenatum equum, et scutum cum framea<br />
a gladioque. In hmc munera uxor aooipitur, atque invicem<br />
ipsa armorum aliquid vim dert. Hoc maximum<br />
vinculum, Woo arcana sacra, hos conjugales deos ubioj<br />
trantur. N e se mulier extra rirtutum COgitatiQDM<br />
extraque beUorum casus putet, ipsia incipientia matrimonii<br />
anspiciis admonetur, venire se laborum periculorumque<br />
8ociam, idem in pace, idem in pmlio pal-<br />
Isuram ausuramque. Hoo juncti boves, hoo paratus<br />
equus, hoo data arma denuntiant. Sic vivendum, sic<br />
pereundum: aooipere sa qum liberia inviolata ac digna<br />
reddat, qwe nurus aooipiant, rursusque ad nepotes<br />
19 referantur. Ergo SEpta pudicitia agunt, nullis spectacwonun<br />
illecebris, nullis conviviorum irritationibns<br />
corrupte. Literarum secreta viri panter ac femjDIB<br />
2 ignorant. Paucissima in tam. numeros& gente adul.<br />
term; quorum pmna prresens et maritis permissa.<br />
Abscisis crinibus, nuda tam, coram propinquis expellit<br />
dOlno maritus, ac per omnem vicum verbere agit.<br />
8 Publicatm enim pudicitim nulla venia: non forma, non<br />
mtate, non opibus maritum invenerit. Nemo enim illic<br />
vitia ridet, nec corrumpere et oorrumpi seculum vacatur.<br />
Melius quidem adhuc em civitates in quibus<br />
tan tum virgines .nubunt, et cum ape votoque uxoris<br />
4 semel transigitur. Sic unum accipiunt maritum quomodo<br />
unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio
262 TACITI<br />
. [A. U. C. 818.<br />
cia et, ubi advenere, in detrootandis eadem formido.<br />
a Pins tamen ferooim Britanuj prmferunt, ut quos nondum<br />
longa pax emollierit. N am. Gallos quoque in bellis<br />
:8oruisse aocepimus; mox segnitia cum otio intravit,<br />
amissa ·virtute panter ac libertate. Quod BritaDDOrum<br />
olim victis evenit: cmteri manent quales Galli fuerunt.<br />
12 In pedite robur; qwedam nationes et curro prmliantur.<br />
Honestior auriga: clientes propugnant. Olim regibus<br />
parebant, nunc per principes factionibus et studiis tra-<br />
2 huntur. Nee aliud adversus validissirnas gentes pro<br />
nobis utilius, quam quod in commune non consulunt.<br />
Rams duabus tribuve civitatibus ad propuJsandum<br />
commUne periculum eonventus: ita singuli pugnant,<br />
8universi vincuntur. Cmlum crebris imbribus ac nebulis<br />
fmdum; asperitu frigornm abest. Dierum spatia ultra<br />
nostri orbia mellSuram ; nox clara et extrema BritanDim<br />
parte brevis, ut finem atque initium lucia exiguo discrit<br />
mine internoscas. Quodsi nubes non officiant, aspici<br />
per nootem solis fulgorem, nee oooidere et exsurgere sed<br />
transire aftirmant. Scilicet extrema et plana terrarum,<br />
humili umbra, non erigunt tenebras, infraque· celum et<br />
s sidem nox cadit. Solum, prmter oleam vitemque et<br />
Cletem ealidioribus terris oriri sueta, patiens frugom,<br />
fecundum. Tarde mitescunt, cito proveniunt; eademque<br />
utriusque rei causa, multus humor terrarum caili-<br />
8 que. Fert Britannia aurum et argentum et alia meta])a,<br />
pretium victonm. Gignit et Oceanus margarita, sed<br />
8utrusca ae liventia. Quidam artem abesse legentibus<br />
arbitrantur: nam in rubro marl viva ac· spirantia saxis<br />
7 avelli, in Britannia, prout expulsa sint, eolligi. Ego<br />
facilius crediderim, naturam margaritis deesse quam<br />
Dobis avaritiam.<br />
18 Ipsi Britannj delectum ac tributa et injuncta im.-
AGRICOLA 16-]8. 2M<br />
.&. D. '8.,]<br />
quos conacientia defectiollis et propius ex legato timor<br />
agitabat,) ni qnanquam egregiu cetera anoganter in.<br />
dedit08 et, ut sum cujl1&que injuriJe ultor, durius oonsuleret.<br />
Milius igitu.r Petroniua TurpilioUB, tanqum 8<br />
exorabilior, et delicti! hOltium noVUB, eoque plBDitentie<br />
mitior, compositis priOribU8, nihil ultm &USU8 Trebellio<br />
Maximo provinciam tradidit. Trebelliu8 segnior, et 4!<br />
nnllis castrorwn experimentis, aomitate q1iadam curanm<br />
provinci.am tenuit. Didicere jam barbari quoque ignolcere<br />
vitiis blandientibus; et interventus aivihum annontm<br />
prmbuit justam segnitie excuauonem. Sed discordia<br />
laboratum, own BSsuetus expeditioDibus miles otio<br />
lasciviret. Trebeli..as, fuga ac latebris vitata exercitus 5<br />
ira, indecorns atque hnmjJjs precario max prefuit; ftC<br />
velu.t pacti, exeroitlls lioeD.tiam, do. salutem, {et] &editio<br />
aiDe aanpe stetit. Nee Vettius &1aRus, mmen- 6<br />
tibus adhue civilibus bellis, .agitavit Britanni&lJ\ ttisciplina.<br />
Eadem inertia erga hostes, similis petulantia<br />
castrorom, nisi quod innooons Holanus, at nullis delictis<br />
invisus, caritatem pamvent lOOG auttoritatis. &d ubi 17<br />
eum cetero orbe Vespasianus et Britannjam recuperavit,<br />
magni duces, egregii exercitus, minuta hostium spes.<br />
Et terrorem statim intulit Petilius Cerialis, Brigantum 2<br />
oivitatem, que numerosissima provincite totius perhi<br />
'betur, aggresBus. Multa prmlia, et aliquando non incmenta;<br />
magnamque Brigant1lDl partem aut victoria<br />
amplexus est aut beDo. Et Cerialis quidem alterius 3<br />
$uccessoris curam famamque obrnisset, 6tJ4 9ustinuit<br />
molem Julius Frontinus, vi:r tnagnns, quantum licebat,<br />
Yalidamque et pugnacem Silurom gentem 'armis 'Subegit,<br />
soper virtutem hostinm locorom quoque di!icultates<br />
elootatus.<br />
Hao Britamai., statam,· has lHill.omm ,ices,' me- 18
#, TACITI<br />
JA. U. C. 881.<br />
dilaanRmibul ac diJcordiis cIari vitia hOitium in gloriam<br />
ezemitu.a aui vertunt; quem, contractum ex diveraisaimia<br />
gentibus, ut ecandm rea teneni, ita adverse<br />
2 diaol-rent. Nisi. Ii GallOi et German08 et (pudet diotu,)<br />
Britumormn plel'08que, licet domin.tioni alienm 8&11guiDem<br />
oommodent, diutiu tamen hoates quam strv08,<br />
Ide at deem teneri putatis. Matus et terror est, inirma<br />
vincla caritatis; quae ubi removeris, qui timere<br />
desierint, odisse incipient. Omnia nctorite incitamenta<br />
8 pro DObis aunt. Nullm Roman08 conjuges aooendunt,<br />
nulli parentea fugam exprobraturi aunt; aut nulla pIerisque<br />
patria, aut alia est. PauOO8 numero, trepidoa<br />
ignorantia, OElum ipaum ac mare et aUTIS, ignota omnia<br />
cirCUlD8pectautes, c1aUSOI qllodammodo ac vinotoa<br />
t en nobis tradidenmt.. N e terreat vanQ8 aspootus et<br />
auri fulgor atque argenti, quod neque tegit neque wlnerat.<br />
In ipsa hostium acie inveniemus nostras manus.<br />
Agnoaoent Britanni luam C&US8JD, recordabuntur Galli<br />
priorem libertatem.: d.eserent illos emteri Germani, tanquam<br />
nuper Usipii reliquenmt. Nee quiequam ultra<br />
l) lomidjn;a. Vacua caatella,aenmn colonie, inter male<br />
pareutea et injUBte imperantea legra municipia et dis·<br />
cordantia. Hio dux, hie exercitus: ibi tributa et metalla<br />
et cmtene servientium peED1e, qulS in mtemum<br />
perferre aut statim uloisci in hoc campo est. Proinde<br />
ituri in aciem et majorel vestroa et posteros cogitate."<br />
83 Exoepere orationem alacres, ut barbaris moris, cantu<br />
fremituque et clamoribua dis80ms. Jamque agmina,<br />
ct annorum fulgorea audentisaimi cujusqo.e prooursu:<br />
simul inatruebatur aciea, C1I1Il Agricola quanquam lIBtum<br />
et va munimeiltis ooiSrcitum ntilitem Reeendendmn<br />
t adbuo ratua, ita diaseruit :-" Octa\'Us annus est, oommilitooes,<br />
ex quo virtute et auapiciis imperii Rolnani,
218 • TACITI<br />
[A. U. o. Sat.<br />
terunt,' aed deprehensi Bunt; novissimle res et extremo<br />
metu corpora defixere aciem in his vestigiis, in quibus<br />
t pulchram et spectabilem victoriam ederetis. Transigite<br />
eUln expeditionibus; imponite quinquaginta annis magnum<br />
diem; approbate reipubliem nunquam exercitui<br />
imputari potuisse aut moras belli, aut causas rebel-<br />
35landi." Et alloquente adhue Agricola militum ardor<br />
. eminebnt, et finem orationis ingens alacritas consecuta<br />
2 est, statimque ad arma diseursum. Instinetos ruentcsque<br />
. ita disposuit, ut peditum auxilia, qum octo<br />
millium erant, mediam aciem firmarent, equitum tria<br />
millia comibus atJunderentur. Legiones pro vallo ste-tere,<br />
ingens victorim decus citra BA>manum sanguinem<br />
3 bellanti, et auxilium, si pellerentur. Britannonun acies<br />
in specienl simul ac terrorem editioribus locis constiterat<br />
ita, ut primum agmen in mquo, Cleteri per acclive jugum<br />
convexi velut insurgerent; media campi coviDDariu8 ei<br />
4 eques strepitu ac discursu complebat. Tum Agricola,<br />
superantc hostium multitudine, veritus, ne simul in<br />
. frontem simul et latera suorum pugnaretur, diductis<br />
ordinibus, quanquam porrectior acies futura erat et<br />
arcessendas plerique legiones aclmonebant, promptior in<br />
spem et firmus adversis, dimisso equo pedes ante vexilla<br />
: 36constitit. Ac primo congressu eminus certabatur. Simulque<br />
constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis<br />
et brevibus eetris missilia nostrorum vitare vel exeutere,<br />
atque ipsi magnam vim telorum 8uperfundere, donee<br />
. Agricola t,.68 Batavorum cohorte& ae Tungrormn duas<br />
cohortatus est, ut rem ad mucrones ac Inanus adducereut;<br />
quod et ipsis vetustate militim exercitatulO, et<br />
hostibus inbabile. parva scuta et enormes gladi08 geren-<br />
2 tibus. N am Britannorum gladii sille mucrone oomplexum<br />
armorum et in aperto pugnam non tolerabant..
110 TACITI<br />
[A. U. C. 889-8". 84'.<br />
quillitatem atque otium penitus auxit, cultu modicus,<br />
lermone facllis, uno aut altero amioorum comitatus,<br />
meo uti plerique, quibus magnos vims per ambitionem<br />
Ie8timare mos est, visa aspectoque Agricola qwererent<br />
. famam, pauci interpretarentur.<br />
41 Crebro per eos dies apud Domitianum absens accusatuB,<br />
absens absolutu& est. Causa periculi non crimen<br />
ullum aut querela lIesi cujusquam, sed infensus virtutibus<br />
princeps, 8t gloria viri, ac pessimum inirnicorum genus,<br />
tlaudante&. Et ea insecuta sunt reipubliom temp ora, qUID<br />
A.U.O. silerl Agricolam non sinerent: tot exeroitus in Mresia<br />
::t-Daciaque et Germania et Pannonia temeritate aut per<br />
:o.:i ignaviam ducum amissi, tot militares viri cum tot cohor-<br />
·tibus expugnati et captij nee jam de limite imperii et<br />
rips, sed de hibernis legionum et posBessione dubitatum.<br />
8 Ita cum damna damnis continuarentur, atque omnia<br />
annus funeribus et cladibus insigniretnr, poscebatur ore<br />
vulgi dux Agricola, comparantibus cunctis vigorem,<br />
constantiam, et expertum bellis animum cum inertia<br />
et formidine eorum, * * * quibus sermonibus satis conltat<br />
Domitiani quoque aures verberatas, dum optimuS<br />
quisque libertorum amore et fide, pessimi malignitate<br />
et livore pronum deterioribus principem exstimulabant.<br />
t Sic Agricola simul suis virtutibus simul vitiis aliorum<br />
in ipsam gloriam pneceps agebatur.<br />
42 Aderat jam· annus, quo proconsulatum Asim et Africm<br />
'1'1;0. sortiretur, et occiso Civica nuper, nee Agricolm con<br />
A. D. sllium deerat nee Domitiano exemplum. Accessere<br />
eo. qwdam cogitationum principis periti, qui iturusne ea-<br />
2 set ultro Agricolam interrogarent. Ac primo occultius<br />
quietem et otium laudare, mox operam som in approbanda<br />
excusatione oiferre, postremo non jam ob<br />
ICUri luadentes eimul terrentesquo pertraxere ad Do-
c. OORNEL<strong>II</strong> TACIT I<br />
DE ORATORIBUS<br />
DIALOGUS.<br />
B&PE ex me requiris, Juste Fabi, cur, cum priora 1<br />
secula tot eminentium oratorum ingeniis gloriaque 110ruerint,<br />
nostra potissimum aetas deserta et laude eloquentim<br />
orbata vix nomen ipsum oratoria retineat. N eque<br />
enim ita appellamus nisi antiquos: ltorum autem tem<br />
.porum diserti causidici et advocati et patroni et quid'ia<br />
potius quam oratores vocantur. Cui percunctationi 2<br />
tum respondere et tam magwe quationis pondus exci·<br />
pere, ut aut de ingeniis nostris male existimandum ait,<br />
si idelD assequi non possumus, aut de judiciis, si noIumus,<br />
vix hercule auderem, si mihi mea sententia proferenda<br />
ac Don disertissimoruID, ut nostris temporibus,<br />
hominum, sermo repetendus easet, quos eandem hano<br />
qumstionem pertractantes juvenis admodum. audivi. Ita 3<br />
Don ingenio, sed memoria et recordatione opus est, ut<br />
qum a prEstantissimis viris et exoogitata. subtiliter et<br />
dicta granter aooepi, cum singu1i diversas t vel easdem<br />
sed probabiles causas aiferrent, dum formam sui quisque<br />
et animi et ingenii redderent. iisdem nunc numens<br />
iisdemque rationibus persequar, servato ordine disputationis.<br />
N eque enim defuit qui diversam quoque parteJn ..<br />
8usciperet, ac multum vexata et irrisa vetustate Rostra-
DE ORATORIBUS 7-9. .1<br />
quod sine commendatione natalium, sine substantia<br />
facultatum, neuter moribus egregius, alter habitu quoque<br />
corporis contemptus, per multos jam annos potentissimi<br />
Bunt ci vitatis ac, donee libuit, principes fori,<br />
nunc principes in Caaris amicitia agunt feruntque<br />
cunet&, atque ab ipso prineipe cum quadam reverentia<br />
diliguntur, quia Vespasianu8, venerabilia senex et patientissimus<br />
veri, bene intelligit, cmteros quidem amicos<br />
BUOO iis niti qwe ab ipso acceperint, qUEqlle ipsi accumulare<br />
et in alios congerere promptum est, Marcellum<br />
autem et Crispum attulisse ad amicitiam suam quod non<br />
a principe acoeperint, nec accipi possit. Minimum inter t<br />
tot ac tanta locum obtinent iUlagines ac tituli et statum,<br />
qUE neque ipsa tamen negliguntur, tam hercule quam<br />
divithe et opes, quas taeilius invenies qui vituperet,<br />
quam qui fastidiat. His igitur et honoribus et ornamentis<br />
et facultatibus refertas domos eorwn videmuB<br />
qui se &b ineunte adolescentia causia forensibus et<br />
oratorio studio dederunt.<br />
" N am carmina et versus, qui bus totam vitanl Mater- 9<br />
nus insumeTe optat, (iude enim olnms fiuxit oratio,) neque<br />
dignit&tem ullam auctoribus suis oonciliant neque utilitates<br />
alunt; voluptatem autem brevem, Iandem inanem<br />
et infructuosam oonsequuntur. Licet hme ipsa, et quae 2<br />
deinceps dictums sum, aures tum, Materne, respuant,<br />
cui bono est, 81 npud te Agamemnon aut J Mon diserte<br />
loquitur P Quia ideo domum defensus et tibi obligatus<br />
redit? Quis Baleium nostrum, egregium poetam vel, si<br />
hoc bonorificentius est, praclarissimum vatem, dedueit<br />
&ut salutat aut prosequitur P Nempe si amicus, si pro- 3<br />
pinquus, si denique ipse in aliquod negotium ineiderit,<br />
ad hune Secundum reenrret, aut ad te, Materne, Don<br />
quia poeta es, neque ut pro eo versus facias: hi enim
TACITUS<br />
Ii quando neoesse sit pro periclitante amico potentiormn<br />
aurea oft'endere, et probata sit tides et libertas excusata."<br />
11 Qwe cam dixisset Aper &erina, ut solebat, et intento<br />
ore, remis8us et subridens Matemus, "Parantem," inquit,<br />
"me non minus diu &ccusare oratores quam Aper laudaverat<br />
(fore enim arbitrabar ut a laudatione eorum digressus<br />
detrect&ret poetas atque carminum studium<br />
prostemeret,) arte quadam mitigavit, oonoedendo iis qui<br />
2 C&US88 agere non possent, ut versus facerent. Ego<br />
autem sicut in C&uais agendis efficere aliquid et eniti<br />
fortasse possum, ita recitatione tragmdiarum et ingredi<br />
farnam auspicatus sum, cum quidem in t Neronem improbam<br />
et studiorum quoque sacra profanaUtem Vatiuii<br />
potentiam fregi: et hodie si quid in nobis notitim ac<br />
nominis est, magis arbitror carminum quam orationum<br />
8 gloria partum. Ac jam me dejungere & forensi labore<br />
oonstitui, nec comitatus istos et egressU8 aut frequentiam<br />
salutationum concnpisco, non magis quam IBra et<br />
imagines, qum etiam me nolente in domum meam irt<br />
rumpunt. N am statum hucusque ae securitatem melius<br />
innocentia tueor quam eloquentia j nee vereor ne<br />
mihi unquam verba in senatu nisi pro alteriu8 discrimine<br />
facienda sint.<br />
12 " N emora vero et luci et secretum ipsum, quod Aper<br />
increpabat, tantam mihi aferunt voluptatem, ut inter<br />
pnecipuos carminum fructus numerem, quod nec in<br />
8trepitu, nec sedente ante ostium litigatore, nec inter<br />
sordes ac lacrimas reorum componuntur, sed secedit<br />
animus in loea pura atque innocentia, fruiturque sedibus<br />
2 sBeris. Hlec eloquentim primordia, 1uec penetralia; hoc<br />
primum habitu cultuque commoda mortalibua in illa<br />
casta et nullis oontacta vitiis pectora in1luxit; sic oraou1a<br />
loqueballtur. N am lucrosm hujus et sangnipantis
DE ORATORIBUS 10-18. 298<br />
eloquentim USUB receD8 et ex mali, moribua natus,<br />
atque, ut tu dicebu, Aper, in locum te1i repertus.<br />
Cleterum lelix ilind et, ut more n08tro loquar, aureum 8<br />
seculum et oratorum et criuljnum inops, poetis et vatibu8<br />
abundabat, qui bene facta cauerent, non qui male admissa<br />
defenderent. N eo ullis aut gloria major aut augustior"<br />
honor, primum apud deos, quorum proferre responsa<br />
et interesse epulis ferebantur, deinde apud illos dis<br />
genitos sacrosque reges, inter quos neminem causidioorum,<br />
sed Orphea ac LinllDl ao, si introspicere altius<br />
vells, ipSUDl Apollinem accepimus. Vel si hmc fabulosa 6<br />
mmis et composita videntur, liud certe mihi concedis,<br />
Aper, non minorem honorem Romero quam Demostheni<br />
apud poster08, nee angustioribu8 terminis famam Euripidis<br />
aut Sophoclis quam LysUe aut Hyperidis includi.<br />
Plures hodie reperies, qui Ciceronis gloriam quam qui<br />
Virgilii detrectent; Dec ullus Asinii aut Messalle liber<br />
tam illustrls est, quam Medea Ovidii aut Va.rii Thyestes.<br />
"Ac ne fortunam quidem vatum et illud felix con- 18<br />
tubernium oomparare timuerim cum inquieta et anxia<br />
oratorum vita. Licet illos certamina et pericula sua ad<br />
oonsulatus evexerint, malo soourum et quietum Virgilii<br />
secesswn, in quo tamen neque apud divum Augustunl<br />
gratia caruit, neque apud populum Bomanum notitia.<br />
Testes Augusti epistolle, testis ipse populus, qui, au- 2<br />
ditis in theatro Vir gilii versibus, surrexit universus et<br />
forte pnesentem spectantemque Virgilium veneratus est<br />
sic quasi Augustum. N e nostris quidem temporibus a<br />
Becundus Pomponius Afro Domitio vel dignitate vitm<br />
vel perpetuitate famm cesserit. Nam Crispus iste et<br />
Marcellus, ad quorum exempla me V0C88, quid habent<br />
in hac sua fortuna concupisoondum P Quod timent, an ..<br />
quod timentur P Quod, cum quotidie aliquid rogentur
,..<br />
DE ORATORIBUS 20,21. 308<br />
vix in una et altera oratiuncula satisfacit. N eo dis- 2<br />
&entire ceteros ab hoo meo judicio video: quotus enim<br />
quisque Calvi in Asitium aut in Drumm legit P At<br />
hercule in hominum studiosorum manibus versantur<br />
8CCusationes qum in Vatinium inscribuntur, ac pnecipue<br />
secunda ex iis oratio. Est enim verbis ornata 8<br />
et sententiis, auribus judicum accommodata, ut scias<br />
ipsum quoque Calvum intellexisse quid melius esset,<br />
nec voluntatem ei, quo sublimius et cultius diceret,<br />
sed ingenium ac vires defuisse. Quid ex Caelianjs ..<br />
orationibus P Nempe em placent, sive universre, siva<br />
partes carum, in quibus nitorem et altitudinem horum<br />
temporum agnoscimus. Bordes verborum, et hians com ..<br />
positio, et inconditi sensus redolent antiquitatem j nec<br />
quemquam adeo antiquarium puto, ut Cailium ex ea<br />
parte laudet qua antiquus est. Concedamus sane O. S<br />
Cmsari, ut propter magnitudinem cogitationum et 00cupationes<br />
rerum minus in eloquentia eifecerit quam<br />
divinum ejus ingenium postulabat; tam hercle, quam<br />
Brutum philosop1We SUIB relinquamus: Dam in orationibus<br />
minorem esse fama sua etiam admiratores<br />
ejus fatentur. Nisi forte quisquam aut Cmsaris pro 6<br />
Decio Bamnite aut Bruti pro Deiotaro rege cmterosque<br />
ejusdem lentitudinis ac teporis libros legit, t nisi<br />
qui et carmina eorundem miratur. Fecerunt enim<br />
at carmina et in bibliothecas retulerunt, non meliua<br />
quam- Cicero, sed felicius, quia illos feruse pauciores 7<br />
sciunt. Alinius quoque, quanquam propioribus tempo ..<br />
ribus natus sit, videtur mihi inter Menenios et Appios<br />
studuisle. Pacuvium OOlte et Accium Don 80lum<br />
tragrediis sed etialn omtionibus suis expressit: 8<br />
ndeo durus et siccus est. Omt:o autem, sicut corpus<br />
bomiuis, el!t demum pulchra est, in qua llOU eminent
I DE ORATORIBUS 21-28. 806<br />
morem Annalium componantur; fugitet fmdam et inaulsam<br />
BCurrilitatem, varlet compositionem, nee omnes<br />
clausulas uno et eodem modo determinet.<br />
"Nolo irridere 'rotM<strong>II</strong> Fort.tI4J,' et 'j'UI f1errinuf<strong>II</strong>,' 23<br />
et illud, tertio quoque sensu in omnibus orationibus<br />
pro sententia positum, '8ue fJitleal.r.' Nam et hmc<br />
invitus retuli, et plura omisi, qum tamen sola mirantur<br />
atque exprimunt ii, qui se antiquo8 oratores vacant.<br />
N eminem nominabo, genus hominum significbse con- 2<br />
tentus: sed vobis utique versantur ante oculos, qui<br />
Lucilium pro Horatio et Lucretium pro Virgilio legunt;<br />
quibus eloquentia Aufidii Bassi aut Servilii<br />
N oniani ex comparatione Sisennm aut Varronis sordet ;<br />
qai rhetorum n08trorum oommentarios fastidiunt et<br />
oderunt, Calvi mirantur. Quos, more prisco apud ju- 3<br />
dicem fabulantes, non auditores sequuntur, non populus<br />
audit, vix denique litigator perpetitur: adeo<br />
meti et inculti illam ipsam, quam jactant, sanitatem<br />
Don firmitate sed jejunio consequuntur. Porro ne in"<br />
corpore quidem valetudinem medici probant, que animi<br />
anxietate contingit; parum est Ifgrum non esse: rortem<br />
et lmtum et alacrem volo. Prope abest ab infirmitate,<br />
in quo sola sanitas laudatur. Vos vero, disertissimi, ut 6<br />
potestis, ut facitis, illustrate seculum nostrum pulcherrimo<br />
genere dicendi. Nam et te, Messala, video 1mtissima<br />
qureque antiquornm imitantem; et vos, Materne<br />
8C Secunde, ita gravitati sensuum nitorem et cultum<br />
verborum miscetis, ea electio inventionis, is ordo rerum,<br />
ea, quoties causa poscit, ubertas, ea, quoties permittitur,<br />
brevitas, is compositionis decor, ea sententiarum<br />
planitas est, sic exprimitis a1rectus, sic libertatem temperatis,<br />
ut, etiamsi nostra judicia malignitas et invidia<br />
tardaverit, verum de vobis dicturi sint posteri nostri."<br />
TAC., TOll. <strong>II</strong>. X
DE ORATORIBUS 26-28. 309<br />
paulo ante dimti, plane mitior et eloquentim temponun<br />
nostrorum minus iratus, ante quam te Aper offenderet<br />
majores tuos lacessendo."<br />
" Non sum," inquit, "orenaua Apri ilia disputatione ; 3<br />
nam nee vos oirendi decebit, si quid forte aures vestras<br />
perstringat, cum smatis hanc esse ejusmodi sermonum<br />
legem, judicium animi citra damnum a1fectus proferre."<br />
".Perge," inquit Matemus: "cum. de antiquis loquaris, 4<br />
utere antiqua libertate, a qua vel magis degeneravimus<br />
quam ab eloquentia."<br />
Tum Messala, " Non reeonditas, Materne, causas re- 28<br />
quiris, nec aut tibi ipsi aut huic Secundo vel huie Apro<br />
ignotas, etiamsi mihj partes assignatis proferendi in<br />
medium qum omnes sentimus. Quia enim ignorat et 2<br />
eloquentiam et cmteras artes descivisse ab ilia vetere<br />
gloria, non inopia hominum, sed desidia juventutis et<br />
negligentia parentum et inscientia prrecipientium et<br />
oblivione moris antiqui P Qum mala, prim llm in urba<br />
nata, mox per Italiam £USa, j am in provincias manant.<br />
Quanquam vestra vobis notiom sunt. Ego de urbe a<br />
et his propriis ac vemaculis vitiis loquar, qum natos<br />
statim exeipiunt et per singulos retatis gradus cuma ..<br />
lantur, si prius de severitate ac disciplina majorum<br />
circa educandos formandosque liberos pauca prredixero.<br />
Jam primum suus cuique filius, ex casta parente natus, ..<br />
non in cella emptm nutricis, sed gremio ac sinu matrla<br />
educabatur, cujus prrecipua laus erat tueri domum et<br />
inservire liberia. Eligebatur autem major aliqua natu 0<br />
propinqua, cujus probatis spectatisque moribus omnia<br />
ejusdem familim 8uboles committeretur; coram qua<br />
neque dicere fas erat quod turpe dictu, neque facera<br />
quod inhonestum factO. videl'etur. Ac non studia modo 6 .<br />
curasque, sed remissiones etiam lususque puerorwn
.10 - TACITUS<br />
.=ctitate flUedem ao ftretmDdia temperahat. Bie Cor<br />
.)jam GncchOraJD, sic Aureliam Ceearis, lie Atiam<br />
Auguati matrem pnefuisse educatioDibaa, ac produxiue<br />
'principee liberae acoepimua. QWB discipliDa ao severitaa<br />
eo pertinebat, ut smcera et integra et nullis<br />
praYitatibna detorta UDiUI eujuaque natura toto atatim<br />
pectore amperet utes honeatu, et. sive ad rem militarem,<br />
sive ad juris acicmtiam, live ad e10quentim<br />
*dium iDoliniuet, icI dum ageret, id umvenum<br />
hauriret.<br />
19 "At DUDe Datu jnfAa delegator 6I1l0l11,, alieai anoil1m,<br />
cmi adjUDgitur Qnna aut alter ex omDiblll servia,<br />
plerumque vili.imUB, nee cuiquam &erio ministerio accommodatUl.<br />
Horum fabulia et erroribll8 teeri statim<br />
et rudea animi imbnuntur; DeC quiaqum in tota domo<br />
penai habet, quid coram infante domino auf; meai aut<br />
Ifaciat. QuiD etiam ipsi parentea Dee probitati neque<br />
JDOdeatim panuloa Uluefaciuat, sed laaoivile et die&aitati.<br />
per que paulatjrn impu.dentia impit, et. <strong>II</strong>1Ii<br />
'alieaique oolltemptua. Jam vero propDa et pecm1iaria<br />
Jaujua urbis vitia pDNt in utero mahia ooncipi mihi<br />
tidentur, hiatriODalja fftor et gladiatorum equoramquo<br />
atudi&; quibua OCCIlpatUS ei ohseaaua animns quantwum<br />
10m bonis artibua relinquit P Quotum quemque in.,..,.<br />
.ria, qui domi quidqum aliud loquatur p Quos alios<br />
adoleacentulormn aermOBe8 ucipimua, Ii 11ll.ndo audi.<br />
4r toria intrarimu P Nee pneoeptores qui.dem tdlu ere.<br />
briores omn awtitoribu luis fabulaa habent: colligunt<br />
gim dUoipaloa BOD severitate diaeiplinaB nee iDpnii<br />
aperimento, lid ambitioao -.1utation1UD at illeeebria<br />
lMIulationis.<br />
80 ,e Traueo prima diacentium element&, in quibua et;<br />
ipaia parum laboratur j nee ill auoioribus. oognoacendia
TACITUS<br />
intelligebant opus esse, non ut in rhetornm scholls<br />
declamarent, nee ut fictis nec ullo modo ad veritatem<br />
accedentibus controverslls linguam modo et vocem exeroerent,<br />
sed ut lis artibus pectus implerent, in quibus<br />
de bonis ae malis, de honesto et turpi, de justo et<br />
2 injusto disputatur. Hmc enim est oratori 8ubjecta ad<br />
dicendum materia. N am in judiciis fere de mquitate,<br />
in deIiberationibus de honestate disserimus ita, ut pIerumque<br />
hrec [ipsa] invicem misceantur, de quibus co·<br />
piose et varie et ornate nemo dicere potest, nisi qui<br />
cognovit naturam humanam et vim virtutum pravita ..<br />
temque vitiorum. et intellectumeomm, qum nec in virtua<br />
tihus nee vitiis numerantur. Ex his fontihus etiam illa<br />
. prolluunt, ut facilius iram judicis vel instiget velleniat,<br />
'qui scit quid ira, promptius ad miserationem impellat,<br />
qui scit quid sit misericordia et quibus animi motibus<br />
4 coneitetur. In his artibus exercitationibusque versatus<br />
orator, sive apud infestos sive apud cupidos sive aplld<br />
invidentes sive apud tristes sive apud timentes dicendum<br />
habuerit, tenebit venas animorum, et prout cujusque<br />
natura postulabit, adhibebit manum et temperabit<br />
orationem, parato omni instrwnento et ad omnem usum<br />
6 reposito. Sunt apud quos adstrictum et collectum et<br />
siugula statim argumenta conclndens dicendi genus<br />
plus fidei meretur: apud hos dedisse operam dialecticm<br />
·proficiet. Alios fusa et mquaJis et ex communibus<br />
ducta sensibus oratio magis delectat: ad hos permo<br />
'vendos mutuabimur a Peripateticis aptos et in omnem<br />
6 disputationenl paratos jam locos. Dabunt Academioi<br />
pugnacitatem, Plato altitudinem, Xenophon jucunditatem:<br />
ne Epicuri quidem et Metrodori honestas quas ..<br />
dam exclamationes assumere, iisque prout res poscit<br />
? uti, alienum erit oratori. Neque enim sapient em in-
DE ORA'fOBIBUS 32-1+. au<br />
percipere tot ·reeomUtaa aut tam varia lei. poteat, niai<br />
.t scientim meditatio, meditationi facultaa, facultati vii<br />
e10quentUe accedat. Per qwe colligitur, eandem esse<br />
rationem et percipiendi quod proferu, et proferendi<br />
qo.m perceperia. Sed Ii cui obeouriora hIeo mentur, 8<br />
iaque scientiam. ab exercitatione aeparat, illud eerie<br />
ooncedet, instructum et plenum his artibus anjrnum<br />
longe paratiorem ad eas exereitationes venturnm, qu..<br />
proprile oratorum. videntur.<br />
"Ergo apud majores nostros juvenia i11e qui foro et 34eloquentim<br />
parabatur, imbutus jam domestioa disciplina,<br />
relertua honestis studiis, deducehatur a patre<br />
vel a propiDquie ad eum oratorem qui principem in<br />
civitate locum obtinebat. Rune sectari, huno prosequi, 2<br />
hujul omnibus diotionibus interesse aiYe in judiciia sive<br />
in coneioDibua M8uescebat, ita ut altereatiODeS quoque<br />
exciperet et jurgiia iatereseet, utque sic dixerim, pug<br />
Bare in pnelio discent. Magnus ex hoc usus multum .. s<br />
que coDstantile, plurimum judicii jllvenibus statim eo ...<br />
-tingebat, in media 11100 studentibus atque iDter· ipsa<br />
diaorimiDa, ubi nemo impu.n8 atwte &liquid aut con ..<br />
trarie dicit, quo minus et judex reepuat et adveraariua<br />
exprobret, ipsi deniqne advocati aspernentUl'. 19itur 4!<br />
"era statim et ineomJ.i>ta eloquentia imbuebantur; •<br />
quanquam unum 8eqllerentur, tamen omnes ejusdem<br />
etafjia patroDOs in plurimia et c&usw et judiciis cog..<br />
IlOIBebant; habebant'lue ipaiua populi diversiasimarum<br />
aurium eopiam, ex qua facile deprehenclerent quid ia<br />
quoque vel probaretsur vel displiceret. Ita neo pll8 .. 6<br />
eeptor deerat, optima quidem et electissimua, qui<br />
flciem eloquentim, non imaginem. praestaret; nec ad.<br />
1'8rsarii et mmuli ferro, non rudibua dimicantes, sed<br />
auditorium semper plenum, semper noVlllD, ex iDridia
DE ORATORIBUS 84-36. 811<br />
tur, controversie robustioribus 888ignantnr, quales, per<br />
fidem, et quam incredibiliter compositE 1 Sequitur autern,<br />
ut materim abhorrenti a veritate declamatio quoque<br />
adhibeatur. Sic fit ut tyrannicidarum prremia aut vi- 6<br />
tiatarum electiones aut pestilentUe remedia aut incesta<br />
matrum, aut quicquid in schola quotidie agitur, in<br />
foro vel raro vel nunquam, ingentihus verbis persequantur;<br />
cum ad veros judices ventum * • • rem 00gitant,<br />
nibil humile vel abjectum eloqui poterat.<br />
" Magna eloquentia, sicut llamma, materia alitur et 36<br />
motibus excitatur et urendo clareseit. .Eadem ratio<br />
in nostra quoque civitate antiquorum eloquentiam pro ..<br />
vexit. N am etsi horum quoque tempomm oratore8 ea<br />
consecuti sunt, qure composita 6t· quieta et beata repllblica<br />
tribui fas erat, tamen illa perturbatione ac licentia<br />
plura sibi 8Ssequi videbantur, cum, mixtis omniblls et<br />
moderatore uno carentibus, tantum quisque orator saperet,<br />
quantum erranti populo persuaderi poterat. Hine 2<br />
leges assidum et populare nomen, hine coneiones magistratuum<br />
pEne pemootantium in Rostris, hine &Ceusa ..<br />
tiones potentium reorum et 8Ssignatm etiam domibus<br />
inimieitire, hine procerum factiones, et assidua sena.tus<br />
adversus plebem certamina. Qum singula etsi distrahe- 3<br />
bant rempublieam, exercebant tamen illorum temporum<br />
eloquen'iam et magnis cumulare prmmiis videbantur,<br />
quia quanto quisque plus dicendo poterat, tanto faci<br />
!ius honores assequebatur, tanto magis in ipsis honoribus<br />
collegas suos anteibat, tanto pIllS apud princi ...<br />
pes gratim, plus auetoritatis apud patres, plus notitire<br />
ae nominis apud plebem parabat. Hi clientelis etiam 4<br />
exterarum nationum redundabant; hos ituri in provincias<br />
magistratus reverebantur, hos reversi colebant;<br />
has et prreturre et consulatus vocare ultro videbantur;
120 TACITUS<br />
tamen ut omnia in foro, omnia legibus, omnia apud<br />
prmtores gererentur; apud quos quanto majora negotia<br />
olim exerceri solita sint, quod majus argumentum est<br />
quam quod caUSIe centumvirales, qum nunc primum obtinent<br />
locum, &deo splendore aliorum judiciormn obruebantur,<br />
ut neque Ciceronis neque Cmsaris neque Bruti<br />
neque CI£1ii neque Calvi, non denique ullius magni<br />
oratoria liber aplld centumviros dictus legatur, exceptis<br />
orationibus Asinii qwe 'pro hmredibus U rbinire' inscribuntur,<br />
ab ipso tam en Pollione mediis divi Augusti<br />
temporibus habitm, postquam longa temporum quies et<br />
continuum populi otium et assidua senatus tranquillitas<br />
et ma.xjmi principis disciplina ipsam quoque eloquentiam<br />
sicnt omnia pacaverat.<br />
39 "Parvum et ridiculum fortasse videbitur quod dictums<br />
sum: dicam tamen, vel ideo ut ridear. Quantum<br />
humilitatis putamus eloquentim attulisse pmnulas istas,<br />
quibus astricti et velut inclusi cum judicibus fabulamur J<br />
2 Quantum virium detraxisse olationi auditoria et tabulana<br />
credimus, in quibus jam fere plurimm caUSIe explicantur<br />
P N am quomodo nobiles eqU08 Cur8US et spatia<br />
probant, sic est aliquis oratorum campus, per quem nisi.<br />
liberi et 801uti ferantur, debilitatur ac frangitur elo-<br />
8 quentia. Ipsam quin immo curam et diligentis stili<br />
anxietatem contrariam experimur, quia smpe interrogat<br />
judex, quando Incipias, et ex interrogatione ejus incipiendum<br />
est. Frequenter probationibus et testibus<br />
silentium t patronus indicit. U nus inter hrec dicenti<br />
aut alter 88sistit, et res velut iIi solitudine agitur.<br />
4 Oratori autem c1amore plausuque opus est et velut quodam<br />
theatro; qualia quotidie antiquis oratoribus contingebant,<br />
cum tot pariter ac tam nobiles fQntm coarctarent,<br />
cum clientelm quoque ac tribus ae municipio rum
! •<br />
. - .... ..- -- -r"- - ----.-<br />
DE ORATORIBUS 40-42. 828<br />
magnam quietem, bono soouli sui quisque citra obtrectationem<br />
alterius utatur." .<br />
Finierat Matemu8, cum Messa1&, "Erant quibus con- 42<br />
tradicerem, erant de quibus plura diei vellem, nisi jam<br />
dies esset exactus." "llet," inquit Matemus, " postea<br />
arbitratu tuo, et si qua tibi ObSCUla in hoc meo sermone<br />
visa sunt, de Us rursus conferemus." Ac simul2<br />
88lUrgens et Aprum complexus, "Ego," inquit, "te<br />
poetia, Messala antiquariis oriminabimur." "At ego<br />
VOl rhetoribua et 8cholasticis," inquit. •<br />
Cum arrisiuent, discesslDlUS.
The End.<br />
<strong>World</strong> Public <strong>Library</strong> Association