-f, -v^ - JScholarship

-f, -v^ 

' • • • • ^ . ,

i 

i 

1 5^ 

a 

^ 

i 

m 

ht 

ft^^J 

feS^^ 

^g^^^J^^Kra

ET 

INSTITUTIONUM 

REGULARUM lURIS ROMANI 

SYNTAGMA 

EXHTBENS GAI ET lUSTINTANI INSTlTUTIONUM SYNOPSIN 

ULPIANl LIBRUH SINGULAREM REGULARUM 

PAULI SENTENTIARUM LlBROS QU1N(5UE 

TABULAS SYSTEMA INSTlTUTIONUM lURlS ROMANI TLLUSTRANTE8 

EDIDIT 

PRAEMT8SI8 DUODECIM TABUEARUM FBAGMENTT8 

ET BREVI ANNOTATIONE TNSTRUXIT 

RUDOLPHUS GNEIST U. 1. DE. 

BDITIO ALTERA AUCTA EMENDATA 

m 

LIPSIAE 

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI 

MDCCOLXXX

T Kf 

//,.,v'éO 

Class ie al* 

LIP.STAE: TYPIS E. U.'TEUENI:!;;.

PRAEMONENDA. 

I. de huius syntagmatis ratioue. 

IL de Gai institutionum codice Veroiiensi, 

III. de Gai institutionum editionibus. 

IV. de vario genere litteraram et de signomm in bac editioue usu. 

V. de lustiniani institutionibus. 

VI. de Ulpiaui libro singular! regularnm. 

VII. de Paul! sententiis. 

Vili, de tabulis systema institutiouam illustrantibus. 

IX. de duodecim tabularum fragmeutis. 

Quod pi'imus Gai Commentsriorum editor praevidit, bis repertis studiorum 

iuris Remani veteris nevum seculum incipere, id eatenus veruni 

est, guatenus docteres nostri in kisteria et aatiquitatibus iuris Romani 

explicandis novo koc adminieulo adiuti mirum in modani prefecerunt el 

Institutionum iuris Remsai trsetstie iade ab ilio tempere penilus niulals est. 

Eximia opera ad ipsas Gai Institutiones adernsndss s nestratibus adkibita 

est. Pestguam Goesckena, llollwegii, Bkikmii laberibus indefes,3is 

editionum fundameata posila erant, celeberrimi viri artem criticam in singulis 

eius kbri articuks exercuerunt, eosqoe commentatienibus ilIuslraveK t- 

Accedit nane Codicis Veronensis denue collati apegrsplium a Guilekiie 

Studemund ediluiii, tsm prudentise, quam sluda ac laboris eximium uienumeatum. 

Accedunt novae universi iuris tam Anteiustinianei guani Insliuianei 

editiones prioribas lenge praestaates. 

Si vero speravimus, etiam studiesam legum iuventutem uberrinios 

fructus e Gaie nostre percepturam esse, ea quidem spes nes akguatenus 

fefelkt. laiquus fuarit, qui potissimam culpara in lectioues uaiversitatum 

lillerariarum cenicial; sed tamen exegesin studiaque privata apud nestrales 

iuste magis neglegi, satis certuni est. Maiores nostri lustiniani Institutiones, 

ut Romae pueri leges XII tabularum, inde a principio sludierum ediscere 

el memoria teucre assuefacti ersnt. Nostra aetate tirenes lustiniaaum neglegere 

el paene contcmnere coeperunt, sed Gaium in eius lecum succedere nen 

videmus. Non formaatur iuvenes aestri simplicibus illis iuris aucterum 

primis liaeis, quae animos raliene iaris Remaai imbuant el 

quasi in pcctus descendant. Iuris Romani sucteres etismnunc kudamus, 

discerpta ex eoi'um scriptis membra kbris aeslris et praelectioiiibus iiiteximus; 

sed lecos inde desumplos una cum reliqua litlerarii apparalus mele 

facillime ex animis cffluere videmus. Denique Ckresloniatkisriim guani 

a*

IV PRAEMONENDA. 

exigiia utilkas sit, vix credideris. Certe nen bis, sed simplìcieribus 

scientiae neslrae elemeatis ia succam el sanguinem versis iuris sudilores, 

postquam ad forum aecesserunt, ia litteris retinebuntur. 

Sane meliorem kbrum sludiisgue privalis magis adaptslum gasai Gai 

Cominentaries etiamaiinc nen kabemus, cum lustiniani libro ita ceniungendum, 

ut perpetua utriusque Institutionis ceaiparatio et kistoriae iuris et 

perpetui in utramqae [astitutioaem cemmentarii loco kabeada sit. Quod 

ut oculis simul et animis iuvenum une sdspeclu imprimeretur, viri deelissiaii 

Klenze et Boecking nevas Institulienes e Gai et lustiniani kbris conipenere 

(Berekni apud Reimerom 1824. IV°) studuerunl; quae tamen neque 

commode cempositae erant, aeque quod ad lextum attiaet, kedie safficiunt. 

Idem fere dicendum est de neve Synlagmale Institiitienum B. I. Poleaaarii 

(Lugd. Rat. 1876), licei secundum Studemundi apegrapbum non siae arie 

critica edito. Mibi certe ia asum scbolarum cditie synoptica alia ratioae 

inslitueada videliatur, qaam parare ausus sum, non ut cum tsntis viris 

in arte critica certareai, sed ut adolescentibus faciliorem gratioremque ad 

fontes iuris Remani patefacerem sdituni, cui etiamnunc lusliniaai verba iaseribi 

posseat: „si statini ab initio rudem adkuc et inlirmum snimum studiosi 

multiludine se varietale rerum oneraverimus: duorum alterum, sul deserterem 

studiorum efficiemus aut cum magno labore eias, saepe etiam cum 

diffideatia quae plerumgue iuvenes avertit, serius ad id perduceaius ad 

guod levioi'e via ductus, sine magno labore et sine ulla diffideiitia maturius 

perduci potuisset." (Inst. 1, 1. § 2.) 

lam de singuks epuscuk partibus breviter ratienem reddam. 

IL Codex manuseriptus Veronensis membrsnsceus ex quo nunc 

Gai commentarios editos kabemus, aane MDCCCXVI a Niebuhrie inventus 

est. Qui cum in transcursu bibliotkecam capituk episcopalis Veronensis 

lustrabst, in kunc codicem incidit, eiusgue unum felium s sese Irsnsscriptuni 

cum Ssvinio communicsvit. Quo fscle slslim apparuit kunc codicem rescriptum 

sub guibusdam S. Hieroiiymi scriptis genuinas Gai institutiones 

continere (vide Zeitsclir. fiir gesck. Rw. Ili. 129 seg., 140 scp, 165 sg., 172). 

Aesdemis Scieat. Regia Borussica codicem tanti kabuit, ul vires doctos 

Verenam millere constiluerit, ubi opus studio Goestbenii et Hellwegii 

ita perfectum est, ut pleraque omnia quae temperis iniuria non piane evanueranl 

in scbedas suas conferrent. Goescbenio simul operis edeadi muaus 

iniuuctum est, et auspìcus academiae neslrae prodiit editio princeps 

anno 1820. 

Membranarum ipsarum ralle talis est. Recentissima scriptura, litteris 

uncialibus exarata, S. Hieronymi partim epistolas parlim alia quaedam 

exkibet. Sub liac, et in parte cedicis sub media scriptura, exceptis tribus 

fere fekis, reliqua Gaiana predunt, eague sola in magna Teki II parte extant. 

Primitivus codex folia fermae guadratac mediae 129 cemprekendisse 

videlur, ex quibus Iris e codice ut nunc est deperdila sunl: unum tamen 

extra codicem alia via nobis servatum est. Felium caim siagulare, Codici

PRAEMONENDA. V 

\'eroaensi olim iunetum, ia quo de praescriptioaum et interdictoriim lare 

e.xponilur (aunc Gai IV. § 136 — 144. med.), iam MslTeius in epuscnks ecclesisslicis 

(kisteria teologics Trento 1740. p. 61. 90.) pubkci iuris fecerat. 

Ex bis 251 psginis sexaginla inlegrae, daae ex parte, bis rescriptac 

sani, et ila quidem, ut saepissime altera scriptura slteram legai. Praelerea 

li qui niembraaas ad rescribeadum praeparabaat, nen ee se continuerunt, ut 

veterem scripturam abkiendo delerent, sed eam in averss cuiusque fere felli 

pagina, quae pilesa olim fueral, cultro ut videtur eraserual. Quo factum 

est, ul magna pars folierum ter scriptorum, et nonnulla etiam bis seripta, 

nuac ani penitus legi aoa pessint, aut nikil iiisi verba abrupta incertosgue 

ktteraruiii ductus exkibeaat. Restant post tei tantesgue virorum docleraiii 

laberes in universum 37 fere paginae desperalae, guas suis locìs adnotavimus. 

Caiani eperis scriptura ktterarum uacialium antiguitale et elegsntia iasignis 

est; litteraram forma, siglarum indoles el frequentia nec non initialium 

figura talis est, ut Niebukrius cedicem lustiniani tempere antiquierem 

srbitretur assentiente geaeratim Keppio. 

In codice etsi tam inilium guam finem cemmentariorum Gai superesse 

coiistat, tamen titulus eperis universi nen reperitur: siagulerum guinetiam 

kbrerum inscriptiones desideranlur. Rubiicae hic illic inveniunlur, 

plerumgue numero apposito, guasi tilulorum divisieaem iadicantes. Quas 

valde dubiuni est a Gaie ipso prefectas esse. Sunt enim parlim non apio 

positae (v. gr. ad Gai I. § 13.), ia universam auteni in primis paginis 

ultra modum cumulatae, cum ia akis eperis partibus, ubi vel maxime necessaria 

erat articulorum distinctio, nulla emaine reperistur. Multo frequentius, 

ubi aevs iacipit materia, vacua kaea praecedit. In articulorum 

exitu unum, aliguando due pancia pesila iaveaiuntur. Praeterea nuko emnino 

interpuageadi genere nsus est kbrarius: nec singula quidem verba 

iatervallis distinxit, sed omaia UBO tenere perscripsit ex sntiquissimo librsrlorum 

mere. Singulse paginae 24 versus centinent, circine ut videtur dimenses, 

excepto une folio guod 23 versus kabet. Singuli versus plerlque 

39 literas compleclunlur. Prima cuiusque paginae, et iailiaks caiusquc 

arliculi kttera maiore forma, ultimae versuum ktterae miaere plernmque 

forma scriplae sunt. 

III. Ex kec igitur codice prima predai edilio ita inscripta: „Gaì 

Institutionum Cemmentarii IV e codice rescripte bibliolkecae capitularis Veronensis 

suspicns Regiae Seleni. Acad. Berussicse aunc primom editi. Berelini 

apud G. Reimerum MDCCCXX". Poslksc Frid. Blukmius cedicis leces 

dubies vel omnine non explicstes denue inspiciendi coasilium cepit, cuius 

sckcdalas annotationesque Geesckenius diligentissime in usuai secundae editieais 

(a. 1824) convertii. Secata est lertia editio quam Goesckeuii merle 

inlerruplam sbsolvil Csr. Lackmaanus. (Dennae apud Marcum. 1842. 8.) 

Editienes Geesckenianas in pkirimis seculi sunt posterieres editercs, et 

paragrapkeram guogue distinclionem Gocsckenii aucteiitale intreduclam retinuerunt, 

guae in poslerioribus editionibus passim auclae el litteris a el b

PRAEMONENDA. 

^' . reeschenius «bique fere ad Cedicis 

.ibckvisae sunt. In ^'-^^f-^^r::;^relkmil vel minus usitatani atgue 

exemplum se conformavit ^J^'j'^^'^^^^,, collegit in Praefatione (ed II.) 

adeo ioconstantem. !"-« '''" ^^..''"el na.tus, eis et ns, .rciscere et 7.er- 

V. g. praegn«. et praeg«««^.^^^ d

PRAEMONENDA. VII 

retinuit aut nevas proposuit. Nec utigue neglexi, guae Polenaar in Syntagmate 

Institutionum Gai (Lugdani Batav. 1876. sgq.) praeeante Geudsmit 

propesali, quem non raro seculus sum in expledendis glessematis, licei sexcenties 

glossemata in codice Verouensi latere nen crediderim. 

Ceinpkira tamen, quae a prieribus editienibus in usum vocsts crani in 

koc Syntagmate, nec necessaria nec apta visa sunt. Gaianam scriptaram nec 

pagiais codicis indicandis, nec lineoks, nec asteriscis onerare vekii, guibus 

animus adelescentium a verborum teaere avertitur; neve complicata lacunarum 

indicatiene lecleres delerrerentur, lecos desperatos in annotatienem 

reiicere maini. Qaibus lectieais impedimentis remotis spero me oralioaem 

ad legeadam faciliorem reddidisse. Sequer praeterea rationem a Goesckeaio 

traditam, ut verba minus certa, ubi de sentenlis censtat, admitterem litteris 

cursivis disliacta. — Sed illam regalam „ut rerum aovarum et incerlarum 

aihil Gaio adfingeretur aisi quod aut dare scriptum, ani aliorum scriptorum 

certis lestimoniis confirmatum esset," aen stride tenui. Nimirum ipsi qui 

cani sequi veluerant, vili gravissimi, nen selum vecabula, sed integres versus 

et Gemmata ex ceniectura suppleverunt. Qaae ratio panie aadscius adkibcri 

polest editioni usui tirenum accemmodalae, quibus multa cemmata inutilia 

sunt, ni lacunas expleveris. Id selum cavendum est, ne supplemeida taka 

prò certis kabeantur. Permulta igitur ex mera, graviorum certe aucterum, 

ceaiedura supplevi, sed ea litteris minuscuks cursivis ita distincta, ut primo 

adspecta cuius eriginis el generis sint pianissime psleat. 

Triplici igitur typorum genere usus sum: 

1. typis gui vulgo vecanlur antiguis, seu rectis vulgaribus, ia 

iis reddendis guae in codice certa et indubitala extanl; guibus ia kac sccunda 

editione et ea expressi quae sola ratione ortkograpliica vel aotarum 

vel meiiderum librarli consueterum respectu correda sunt et piane ccStdq)OQa 

videntur; 

2. i]/23t.s cursivis seu italicls, ad ea exprimenda, quae in Codice non 

extant, sed vel duclibus codicis aUqualenus indicata, vel ex oralionis 

tenore salis certa, vel locorum cognalorum testimoniis firmata videntur; 

3. typis CMrsims minuscuìis, in iis quae ex mera coniecttwa recepta sunt. 

Uncìnis [] mere solito ea inclusi, guae in codice scripta guidem sunt, 

sed eiicienda videntur. 

In lecis difficikoribus libera ex ceniecturis alierum eligendi facultate 

etiamnunc usus sum. Ubi gravioris momenli videbantur, variaram ceniecturarum 

delectum addidi signis *) **) ff) appesitìs. Apparatum criticum, 

lironibus semper odiesum, iam multe simplicierem prodire, Studemundi indefessis 

laberibus debemus. 

Ut in annetaliene critica cavendum erat, ne netae texlum premerent: 

ita subnotandis lecis simikkus el akis gui akguid kicis afferant, guas litteris 

a) b) e) significavi, Gaium illustrare institui, nen lengius arcessita materia 

onerare. Prexime cognalos loces iam Geesckenias iadicaverat, uberriaiam 

cellectionem Beeckingius cemposuit, plura etiam ex Sckraderi lastitutionum

Yjjj PRAEMONENDA. 

editione maiere adderò poteram. Sed quamvis 'f^y^^*^!,;' '^^'tid'em'ai'c 

lecos annetemus, tamen nimis eerum liberiate f^'Z^'^^Z^Z. effldeet 

infirmum anìmum studiosi onerabimus et ^l-;f;;''^,f;:'\" uutionum 

ouis." Saepissime Digeslorum frsgmenta - ^ ^ ^ Z Z s ^ „ Regufines 

nen multum egredianlur; frequenter ^f'^.^^b.ê'neslrae inserlarum 

et Pauli Sententias guibus ^^P- /^'t,/Epitemes verba supviunt; 

rarius fragmeata Vaticana el Coliate 1 ^„^^ ^^^ ^^.^^ 

plendsrum Iscunarum causa appesili, â' «"^J * ^ Librerum adita 

Ciceronis lecos plerumgue ad verbum exprimerc maini. 

diffidliorum mentionem lacere consulte vitavi. Semper m mente letmui 

ipsam utriusque Institutionis synopsin commeatarii perpetui loco esse Lacunis 

minoribus expletis suaviorem et fructuosiorem kbrum sludiosae legum 

iuventuti praeberi aen posse, guam Gaium nostrum cum Institutionibus lustiniani 

apte corapesitum, persuasum kabeo. 

V. lustiniani Institutiones cum Gai Commentariis ita composui, 

ul singula commala utriusque libri sludiosae legum iuventuti arliculalim 

ante ocules ponerentur. In ciuarum recensione, ut fas est, nunc Pauli 

Kruegeri lextum recepì, ratione tamen kabita Ed. Sckraderi editioiiis 

(Berci apud G. Reimerum 1842. 4.) eiusque cemmentarii. Milli vix 

qiiidquam superfuit, quam ut variaruni lectioaum satis tenuem delectum exkiberem, 

(guas uncis inclusas et litteris cursivis expressas in ipsum conlextum 

inserui); item locorum cognalorum delectum, praecipue ex Digestis 

deprempterum, gues in margineni conieci, ne cum annetstiene ad Gaium 

confunderentur. Quibus cur Ulpiani et Pauli libelles addiderim, iam ratio 

reddenda erlL 

VI. Ulpiani liber singularis regularum iam prideni guasi cenipendium 

kabilum est Institutionum, guibuscum ille in summis rebus rerumque 

divisionibus convenit. Novos guesdsm lecos cenlinet gues ex tabulis systemalicis 

facile colligas: Gai arliculi gai akcuius momenli sunl, apud Ulpianuiii 

plerique omnes redeunt. Et recle Memmsenius menci Gai rationem et Ulpiani 

nen sliter fere dilTerre, se dilTersnt Institutiones ab Regulis, id est 

iuris civilis rudimenta a summis prseceptis iaris enucleati. Gai igitur sermo 

commodus et facilis est, tamquam scholarum: Ulpiani regulae „ea brevitale, 

perspicuitate, proprietale conscriptae sunt quam adkuc secati sumus omnes, 

assecutus esL nemo." 

Persuasit mibi idem auctor Ulpiani librum non casu et iniuria librorum, 

sed Consilio akcuius gui eum data opera in compendium redeo-isset 

imperfectum ad nes pervenisse. Desunt in libro, ut nunc est divisienes 

fere omnes, atque ipsae gravissiraae: divisio kominum, divisienes rerum divisienes 

adquisitionum, divisio successionum in lestamealarias et quae sb 

intestato veaiant: ciim tamen ia ee iVagniento regularum guod ia Digestis 

rekquiim ìiabemus (fr. 25. D. de 0. et A.) a divisione actionum incipiat 

more .solito. Maioris momenti est, quod nbicungue Ulpianus ius quod li'adebat 

in desuetudinem abisse cenl'essus crai, ibi in kbre qualem iiabemus

PRAEMONENDA. IX 

biatus apparet: ut in successioae ab iatestalo gentikciae kereditales (XXVII. 

1. 6.) et in enarralione anliquissimorum testamentorum. (XX. 2.) Sunt etiam 

commala manifeste detruncala iis lecis, ubi verbum guoddam anliguatum in 

Ulpiani sermone emergebal, velai XI. 28. I. 6. IX pr. Disceptare kcel de 

Consilio guod sibi brevialor proposuerit: sed guodcunque id fueril, „cempendium 

dedimus libri regularum, non librum ipsum", ul dolere 

non liceat quae addiderit epitomater, eliamsi primitivi kbeki rationem et 

ordinem pervertant. Quo pertinent permullae rubricae praeter veruni ordinem 

interieclae, guas suis lecis netavimus. In conlexlu ipso perpauca interpolata 

esse omnes consenliunt: multa guidem brevialor omisil, omne ius 

ebligationum et actionum resecuil, panca commutavil. 

Ut Gai ila etiam Ulpiani unicus exstat codex bibUetkecae reginae 

Ckristinae Vaticanae, saecule decimo vel undecime scriptus, guem gravissima 

Savina srguments tsntum nen evincunt eundem esse, stgue eum ex 

guo Tilii prednl edilio princeps. Nova gusedam srguments ad eam senlentiam 

firmandam affert Vaklen ia sua editioue (D. Ulpiani ex libre singulari 

excepla ree. Io. Vaklen Bonn. 1856) ex quo nonnuUis lecis Cuiacii 

testimenis de Tikano Codice recepì. Qui prseterea extant, due Codices, 

quos vocant Auredani et Gervasu, nikil nisi apegrapka Vaticani seu Tiiiani 

esse salis constai. Pleniora de codicum et editionum ratione praebet Vskieii 

pag. VII—XV. 

In recensione textus Boeckingii, Vaklenii el Pauli Kruegeri editiones 

seculus sum. Hic illic tamen codicis Vaticani scripturam restituì et 

unam alteramve priorum editerum ceniecturam praetuk, eedem genere litterarum 

et signorum usus atgue in Gaio edendo. De Ilugonis, Sckillingii, 

Lackmanni akorumgue meritis et de adminicuks criticis atgue exegeticis 

pleniora praefalus est Beeckingius in editionibus suis. In annetaliene locorum 

simikum eandem guam in Gaio rstionem seculus sum, vel etiam simpkciorem. 

Ut tamen institutiones iuris Romani „totius dectrinae substantiam continere" 

eporlet: ita et Ulpiani Regularum compeadiam, a librario foede 

mutilalum, aliquateaus suppleri ex Pauli Senlentus, aoa a re esse videbalur. 

VIL lulii Pauli Sententiarum (ad filium), guas in lege Romana 

Visigotborum sive breviario Alariciane reliquas kabemus, multe magis depravates 

esse constai, guam Ulpiani librum singularem. Cempesiler enim et 

tilulos cenfudit et excerpendo multa cerrupit, fertasse vix quarta parte operis 

servata. Coniungi possunt fragmenta quae in Cellatione Legum Mosaicaruai 

et Remanarum, ia Ceasullatieae, ia Digestis lustiaisai el alias passim eccurraat. 

Qaae conipilstio complementa quaedam mioistrat, caque brevissima regularum 

fojma expressa, in iis partibus iuris, guae de obligationibus el aclienibus 

ex Ulpiani regulis reseda sunt, passim etiam in akis, quae ex tabulis 

adiectis celligere kcet Qua ratione niotus in prima libri mei editione breviorem 

deledum Sententiarum exkibni, eacpie contractione vix dici poterai 

libellum mutilalum esse, quippe gui inde ab initio nikil nisi abruplas sen-

X PRAEMONENDA. 

tentias sub certis titulis collectas continuerit. Cum tamen aliqâ^'"'""' '^'^J^Jj 

cilis viderelur et modus et ratio deligendi et ne consuctum o«'"^^" .^ 

turbarera in bac secunda editione lextum inlegrum secundum oimi i 

rum editionum recepì, ommissis tsatummodo titulis lodsgue «1 '^"^'^^J.^ ^^ 

spcdantibus, a systemate Galano piane alienis, Sententias in , , 

servatas litteris currentibus dislinxi. In recensione textus praetcì Araaisn 

cditioaem recentissimam Pauli Kruegeri editionem (Ulpiam liber singularis 

Pauli libri quinque sententiarum recens. P. Krueger Berol. 1878) secutus 

sum, varietale scripturae quam adiecerunl Haend el Kraeger rare usus. 

VIIL Tabulas systemalicas Boeckingii exemplum secutus addidi, in 

secunda tamen tabula, divisionibus et signis apud Bocckingium nimis onerala 

viam simplicissimam secutus sum, ut articulorum seriem secundum 

Gaianam arguraeatoram dispositieaem et ipsa lastitutionum verba reddercm. 

IX. Fragmeata XII tabularum, iuris civilis fuadamenla, adieci, 

quia guadragiata fere locìs ia Gai commentariis alTeruntur et non minus 

frequenter in Inslitulionibus lustiniani et in Ulpiani regulis. Et cum Dircseuii 

opus saepe laudari solcai, sed rare in manikus adelescentium nostrorum 

sit, kis consuk videbalur si eius recensieuem repeterem litteris rectis 

exciisam, servato etiam ordine Dirkseniano, adiede tamen numero lacobi 

Getliefredi. Eoruai tamen, quae ex artis pkilologicae ratione sub examen revocavit 

Rudolphus Schoell (Legis XII tabularum rekquiae 1866) iastam rationem 

kabai. In iis fragmentis, quorum sensum l'ere, nen verba novimus, litteris 

cursivis sententiam breviter expressi. Copiesissimus delectus fontium commentarli 

loco crii. Ciceronis lecos ex Orelliana, Gelili ex llertzisna editione 

attuli. 

Scribebam Berekni mense Decembri MDCCCLXXIX.

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. 

TABULA I. 

fr. 1. Si in ius vocat ito. ni it, antestator: igitur em capito. (Getk. I. 1. 2.) 

Porpbyrio ad Horat. Satyr. I. 9, v. 76. Adversarius molesti ilIiu.'B Horatium 

consuluit, an permittat se antestari, iniecta mauu extracturus ad Praetorem, 

quod vadimonio non paruerit. De liac atitem lege XII tabularum bis 

verbis cautum erat: „Si vis vocationi tantestamini igitur en capito, Antestari." 

est ergo ante(te)gtari, soilicet antequam manum iniioiat. 

Cicero de Legg. II. 4. § 9. A parvis, Quinte, didioimus, Si in. ius vocat, 

atque alias eiusmodi leges nominare. 

Luoilins Satyr. XVII. /v* non it, capito, inquit, eum; et si ccdvitur, ergo 

fur dominum. (apud Nonium Marcellum de proprietate serra, v. calvitur, pag, 7.) 

Igitur nunc quidem prò completionis signifìcatione valet, quae est ergo; sed 

apud antiquos ponebatur proinde, et postea, et tum. (Festus h. v. Miill. p. 105.) 

Em, prò eum. (Paul. Dia], ex Pesto h. v. pag. 77. Miill.) 

fr. 2. Si calvitur pedemve struil, maaam endo iacile. (I. 3.) 

Pestus V. Struere (IMiill. p, 310. 312.) Struere antiqui dioebaut prò adicere, 

augere. — At in Duodecim quod est: ,,Si calvitur, pedemve struit, manum eudoiacito:" 

alii putant significare retrorsus ire, ali! in aliam partem, alii fugere, 

alii gradum augere, alii minuere. 

Festus T. jPedem struit, in XII significai fugit (Miill, p. 210,) 

„Si calvitur" et moretur et frustretur. Inde et calumniatores appellati sunt. 

(Gaius libro I. ad L. XII lab. fr, 233. pr. D. de V. S,) 

fr. 3. Si morbus aevilasve vitiam escit, qai in ius vecabit iumenlum date. 

si nolet, arceram ne sternite. (I. 4.) 

Gellius Noci Attic. XX. 1, § 24. Verba sunt haeo de Lege: „Si in ius 

vocat, s! morbus aevitasve vitium escit, qui in ius vooabit iumentum dato; si 

nolet, arceram ne sternito." 

Arcera plaustram est rusticum, tectum undique quasi arca. Hoc autem ve- 

Mculi genere senes et aegroti vectari solent. Varrò ysQOvroSLSae-iiixlco: „Vehebatur 

cum uxore vebiculo semel aut bis anno cum arcera: si non vellet, non 

sterneret," (Nonius Marcellus De proprie!, sermon. h. v. pag. 55.) 

Arcera, quae etiam in XII tabulis appellatur; quod ex tabulis vehiculum 

erat factum ut arca, arcera dictum (Varrò 1. lat, V, § 140. Miill.) 

Escit, erit. (Paul. Dial. ex Pesto h. v, p. 77. et Muli, p. 386.) 

fr. 4. Assidue vindex assiduus esto; proletario iam civi quis volet vindex 

esto. (I. 6.) 

Gellius Noct. Attic. XVI. 10. § 5. Ennius verbum hoc ex XII tabulis vestris 

aocepit, in cûibus, si recte commemini, ita scriptum est: „Adsidno vindex 

adsiduus esto. proletario iam civi quis volet vindex esto." 

Cicero Top. o. 2. § 10. Cum Lex Aelia Sentia assiduo viudicem assiduum 

esse iubeat, locupletem iubet locupleti: locuples enim est assiduus, ut ait Aelius, 

appellatus ab asse dando. (Adde de Bepubl. II. 22, § 40,) 

Proìetarii dioti sunt plebei qui nihil reipublioae exhibeant, sed tantum 

prolem. sufflciant. (Nonius Marcellus De propriet. sermon. b. v. pag. 67.)

XII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. I. 5-9. 

Proìetarii cives dicebantur qui in plebe tcnuissima erant et non amp W" 1^' 

mille et quingentos aeris in censura deferebant (Nonius cit. pag. io .j 

Cf. Paul. Diao. ex Pesto v. assiduus (Miill. p. 9.) 

fr. 5. De Fortilms et Sanatilms. (IX. 2.) 

Festus V. Sanates. Sanate.s . dicti sunt qui ^f^^^^^: l ^ ^ t ^ t 

veruni: quod nomen bis fuit, quia oum defecissent '\;^)°3'' '%gf Ut idem 

erant in amicitiam, quasi sanata mente, itaque in Ali '"f^'ff 1 ,|'f„cerant 

iuris esset Sanatibus, quod Forctibus," !d est bonis et qui nunquam cteleceiant 

•a, populo Romano. (Miill. pag. 348.) j. j. i„io. in YTT 

Eiusrlpm alio loco CMiiller pao' 321) fragmentum extat taie. „• • • • ^"./^^^- 

^ Eiusdemâjro .locci^ (Mullei^ ?d%st bônor" . . . .." Quod Mueller ita restrtêre 

couatus est: „Nexi soìutiepiê, ac forti, Sanatis

DtTODEClM TABULARUM FRAGMENTA. I. 10, II. III. 1—4. XIII 

fr. 10. Vadcs — Snbvadcs, (II. 1.) 

Gellius XVl. 10, § 8. Sed enim eum proletari! et adsidui, et sanates, et 

vades et subvades, — evanuerint, omnisque illa XII tabularum antiquitas — 

oousopita sit etc. Cf. etiam Gai IV. 184. 

TABULA IL 

fr. 1. de sacramento quingenario et quinquagenario vid. Gai IV. 14. 

fr. 2. — Morbus sealicas — aut status dies cum lieste — quid liorum l'uii 

vitiam ludici arbitrove reove, eo dies diffensus esto. (IL 2.) 

Gellius XX. 1. § 27. Ceteroqui morbum vehementiorem, vim graviter nooendi 

habentem, legnm istarum soriptores alio in loco non per se morbum, sed morbum 

sonticum appellant. 

Sonticum morbum in XII, ait Aelius Stilo, certum cum iusta causa. 

(Pestu.s li. V.) 

Cicero de officiis. I. 12. § 37. Hostis euim apud maiores nostros is dicebatur, 

quem nuno peregrinum dicimus. Indieant XII tabulae, ut: ,,Status dies 

cum hoste," itemque ,,Adversus hostem aeterna auctoritas." 

Pestus V. Reus, nuno dicitur qui causam dioit; et iteni qui quid promisit 

spoponditve ac debet. — Capito Ateius exemplo adiuvat interpretationem, Numa 

[nam9] in secunda tabula secunda lege, in qua sci-iptum est: „Quid horuin fuit 

unu.m indici arbitrove reove, eo die diffensus esto," (Miill. pag. 273.) 

TJlpianua fr. 2. § 3. D. si quis cautionibus. (2. il,) Quemadmodum potuit 

se sistere qui adversa valetudine impeditus est? et ideo etiam lex XII tabularum: 

Si iudex vel alteruter ex litigatoribus morbo sontioo impediatur, iubet 

diem iudicii esse diffisum. 

Cf. etiam Gellius. XVI. 4. § 3. 4. (militibus scriptis dies praefiniebatur, 

— deinde iusiurandum, ut adessent, bis additis exceptionibus: — morbus sonticus, 

— status condictusve dies cum hoste, rei.) 

fr. 3. Cui testimonium defueril, is tertiis diebus ob portum obvagulatiim 

ito. (H. 3.) 

Pestus T. Portum, in XII prò domo positum omnes fere consentiunt: ,,Cui 

testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito." (Miill. p. 283.) 

Pestus V. Vagulatio, in lege XII tabularum significat quaestionem cum oonvicio: 

„Cui testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum- obvagulatum ito." 

(Milli. 375.) Cf. Haubold opuscula I, p. 147 sqq. 

Gaius libro I. ad L. Xll tab. fr. 18. D. de in ius voo. (2. 4,): Plerique 

putavemnt nullum de domo sua in ius vocari licere: quia domus tutissimum ouique 

refugium atque receptaoulum sit; 'eumque qui inde in ius vocaret vim inferre 

videri. (Sed etiam a vinca et balneo et theatro nemo dubitat in ius vocari 

licere. Gai fr. 20. eod.) 

TABULA IIL 

fr. 1. Aeris confessi rebusque iure iudicatis triginla dies insti sunto. (SII. 4.) 

fr. 2. Post deinde manus iaiectio esto: la ius ducilo. (IH. 5.) 

fr. 3. Ni iudicatum fscit siit quis endo eum iure vindicil, secum dacite, 

vincite aut nervo aut compedibus: guindecim pendo ne maiere [fnino?-e?], 

aut si volet minore \?naiore?] vincilo. (HI. 6.) 

fr. 4. Si volet, suo vivilo, ni suo vivit, qui eum vinctum habebit libras 

farri.s endo dies date. Si veld, plus date. (HI. 7.) 

Gellius XX. 1. § 42—45. Confessi igitur aeris ac debiti iudicatis triginta 

dies sunt dati oonquirendae pecuniae causa, quam dissolverent: eosque dies 

Decemviri iustos appellaverunt, velut quoddam iustitium, id est iuris inter eos 

quasi interstitionem quandam et cessationem, quibus diebus nihil cum bis agi 

iure posset. Post deinde, nisi dissolverent, ad Praetorem vocabantur et ab eo 

quibus erant indicati addicebantur, nervo quoque aut compedibus vinciebantur.

XIV DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. IH. 5-^7. IV. 1—2. 

iudicatis" et 

Sic enim sunt opinor verba Legis: ,,Aeris confessi rebusque iure lu^^^,^^ ^^^^^ ^^ 

e, quae supra fr. 1—4. scripta sunt. (in versu 4 tamen alii legunt:

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. IV. 3. 4, V. 1—4. XV 

fista Ss t>}v TDLzrjv nQctaiv uiirilccy.TO roi' Ttarfióg. Tovtov ròv vóîov — SéKcc 

ócvSgss oéfic! Toig alloig avéyQcetpav t'ó(i.ots' •Kcà ìlaxiv iv r-rj TSZCÌQTÌI rcòv Xsyofxéveav 

ScóSsKa Sélzcav. (Nam servus semel venditus, deinde libeitatem adeptus, 

in posterum est sui iuris; at filius a patre venditus, si liber fuisset faotus, redibat 

in potestatem patris: et iterum venditus et liberiate donatus servus patria, 

ut ante fiebat; sed post tertiam demum venditionem ex patris potestate exibat, 

Hanc Legem — Decemviri inter ceteras retulerunt; extatque in XII tabularum 

ut vocant qu.arta, Vid. ad h. 1. Schoell pag. 52. 

fr. 3. Si maritus uxori repudium miserìt. 

Cicero Philipp, IL 28. Illam suas res sibi habere iussit, ex XII tabulis 

claves ademit exegit. 

Gaius libro III ad XII tab. fr. 48. D. ad 1. luliam de adulteriis (48. 6): 

Si ex lege repudium missum non sit etc. 

Cf, Gaius fr. 2. § 1. D. de divortiis (24. 2.): In repudiis autem comprobata 

sunt haec verba: Tuas res tibi habeto, item haec: Tuas res libi agito. 

Varrò apud Non. 77. (Mulierem foras baetere jussit.) Plautus Cas. II. 2. 35. 

(! foras mulier.) 

Himo artioulnm a Dirksenio omissum merito XII tabulis revindioat Schoell. 

pag. 57. 

fr. 4. Postumum in decem mensihus proximis post mortem patris naiiim 

iustum esse. (IV. 4.) 

Gellius IH. le. § 12. Comperi feminam bonis atque honestis moribus, non 

ambigua pudicitia, in undecime mense post mariti mortem peperisse, faotumque 

esse negotium propter rationem temporis, quasi marito mortuo postea concepisset, 

quoniam Decemviri in decem mensibus gigni hominem, non in undecime 

scripsissent: sed Divum Adrianum causa cognita deorevisse in undecimo 

quoque mense partum ed! posse eto, 

Cf. Hip. fr. 3. § 9. 11. 12. D. de suis et legitim. (38. 16.) 

TABULA V. 

fr. 1. Virgines Festales a tutela liberas esse. 

vid. Gai l. 144. 145; (sunt liberae etiam a patria potestate Gai l. 130. Ulp. 

X. 5. Geli L 12. § 9.) 

fr. 2. Ptes mancìpi mulieris rpuae in tutela agnatorum sii, ne usucapianlur. 

vid. Gai IL 47. (cL Gai l. 167. li. 80. 81. et citt. Vat. fragm. § 1: propter 

Rutilianam constitutionem eum qui pretinm mulieri dedisset etiam usucapere.) 

fr. 3. Uli legassit super pecunia tulelave suae rei, ita ius esto. (V. 1.) 

vid. Ulpiani fragm. XI. 14. (L 9.) Gai IL 224. Inst. IL 22. pr. 

Pomponius fr. 120. de V, S. (60. 16.) Verbis Legis XII tabularum bis: 

„Uti legassit suae rei, ita ius esto," latissima potestas tributa videtur et heredis 

instituendi et legata et libertates dandi, tutelas quoque constituendi: sed id 

interpretatione coangustatum est vel lege vel auctoritate tura constituentium. 

Cicero de invent. II. 60. § 148, Paterfamilias ut! super familia pecuniaque 

sua legaverit, ita ius esto. 

Eh. ad Herennium I. 13. § 23. Paterfamilias ut! super familia pecuniave 

sua legaverit, ita ius esto. 

Novella lustin. XXII. e. 2. Ut! legassit quisque de sua re, ita ius esto. 

Paulus fr. 53. D. de V. S. (50. 16.) Nam cum dicitur apud veteres: ,,Adgnatorum 

gentiliumque," que prò separatione accipitur. At oum dicitur: „Su~ 

pra pecuniae tutelaeve suae," tutor separatim sine pecunia dar! non potest. 

De tutela testamentaria hac lege confirmata vide etiam Ulp. XI. 14. 

Paul. fr. 20. D. de testam. tut. (26. 4.) 

De manumissionibus testamento hac lege confirmatis vid. Ulp. I. 9. PauL 

fr. 80. de V. S. (60. 16,) 

fr. 4. Si intestato meritur cui suus heres nec escit, adgnatus preximiis 

familiam kabeto. (V. 2.) 

Ulpiani fragm. XXVL 1. et CoUatio Leg, Mosaic. et Rom. XVL 4,

XVt DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA V. 5—8, 

§ 1. (Ulpianus libro siugulari sub tit. De legitimis liereditatibus^ J°*^':|^"j'^^°; 

rum gentilitiorum hereditates pertinent prinium ad suos heredes. 

redes non sint, ad oonsanguineos, i, e. fratres et sorores ex eoclem P-^/îe^ M 

nec hi sunt, ad reliquos adgnatos: - bis enim cautum est l^ge Xll taouiamm 

hac: „Si intestatus inoritur, cuius heres nec escit, agnatus proximus iamiiiam 

' Verba: si intestato moritur repetuntur in Paulo fr, 9, 2, § 2. D- £8 J ) 

Liberorum appellatione nepotes et pronepotes ceterique qui ex bis e esoeudunt 

contiuentur: hos enim omnes suorum appellatione lex Xll tabulauim 

comprehendit. (CalUstr. fr. 220. pr. D. de V. S.) 

Respondit, qui post mortem avi sui concipitur, is neque legitimam heieditatem 

eius tamquam suus heres, neque bonorum possessionem tamquam cognatus 

aecipere potest; quia lex XII tabularum eum vocat ad hereditatem, qm moriente 

eo de cuius bonis quaeritnr in rerum natm-a fuerit. (lulian. Ir. 6. U. de 

suis et legitimis 38. 16.) .^ .., 

Pamilìae appellatio qualiter aecipiatur, videamus. Et quidem varie^ aocepta 

est; nam et in res et in personas deducitur. In res, utpata in lege XII tabularum 

bis verbis: „Adgnatus proximus familiam habeto," (Ulp, fr. 195. § 1. de 

V. S.) Cf, Paul. S. R. IV. 8. § 3. (CoUat, XVI, 3.) Gai IH. 9. 11. 12. (Collat. 

XVL 2.) Inst. IH. 1. § 1. IL 2. pr. § 1. 3. 5, 

Ir. 5. Si agnatus nec escit, gentiles famikam kabeale. (V. 3.) 

Collat, Legg. Mosaic. et Rom. XVL 4. §2. (Ulpian, libro ,sing. sub tit: 

De legitimis hereditat.) Si agnatus defuncti non sit, eadem lex XII tabularum 

gentiles ad hereditatem vocat bis verbis: „Si gnatus nesoit, gentiles familiam 

heres hanc," Neo gentilitia iura in usu sunt. 

Cicero de invent, II, 50. § 148. (et Rh. ad Herenn. I. 13. § 23.) Si paterfamilias 

intestato moritur, familia pecuniaque eius agnatorum gentiliumque esto. 

Cf. Gai IH. 17. (Collat. XVI. 2.) Paul. S, R, IV. 8. § 3. (Collat XVI. 3.) 

fr. 6. De legitim.a agnatorum tutela. (V. 7.) 

Gai I. 185. Quibus testamento quidem tutor datus non sit, iis ex lege XII 

agnati ,sunt tutores, qui vocantur legitimi. Cf. Gai I. 157. Inst. I. 15. pr. § 2. 

Ulp. fragm. XI. 3. et fr. 1. pr. fr. 5. D. de legitim. tut. (26. 4.) 

fr. 7. a. Si furiosus est, adgnalerum gentiliumque in ee pecuaiague eius 

potestas esto. 

Cicero de invent. IL 50. § 148. Lex est: si furiosus est, agnatorum gentiliumque 

in eo peouniaque eius potestas esto. Cf. Rh. ad Herennium I. 13. 

§ 23. Olp. fragm. XII. 2. Paul. fr. 53. pr. de V, S. Varrò de R. E. I. 2. (mente 

est cajitus et ad agnatos et gentiles deducendus). Ulp. fr. 3. pr. D. de tutelis. 

(26. 1.) 

b. item si prodigus sii — 

Ulpianus ad Sab. fi-. 1. D. de curatoribus furios. (27. 10.) Lege XII Tab. 

prodigo interdioitur bonorum suorum administratio. 

Ulpiani fragm. XII. 2. Lex XII tab. . . prodigum cui bonis interdictum est, 

in curatione iubet esse agnatorum. Cf. Inst. I. 23. § 3. fr. 13. D. de cur. 

furios. (27. 10.) 

C. AST BI ClISTOS NEC ESCIT. 

Festus V. Nec. Nec coniimctionem — ab antiquis positam esse prò non ut 

et in XII. est: ast ei ctistos nec escit. (Midi. pag. 162.) 

(Hoc fragmentum quo pertineat, incertum est) 

fr. 8. De legitima patroni successione. (V. 4.) 

Ulp. fragm. XXIX, 1. Civis Romani liberti hereditatem lex XII tabidarum 

patrono deferì, s! intestato sine suo herede libertus decesserit. 

Ulp. fr. 196. § 1. de V. _S. Cum de patrono et liberto loquitur Lex: Ex ea 

familia, inquit, in eam familiam." 

Ulpianus libro IL Instit. (in Collat. XVI. 8, 9. vid. infra pan- 176 not 

CL Gai HL 40. (46. 49. 51.) Inst IH. 7. pr. I. 17. et TheophiL ' ' 

lac. Gothofredus Legem ita restituere conatus est: Si libertus intestato mori-

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. V. 9. 10. VI. 1—4. XVU 

tìir, cui suus heres nec escit, ast patronus patronive liberi esci.nl, ex ea familia 

in eam familiam proximo pecunia adduitor. 

fr. 9. Nomina lieredilaria ipso iure esse divisa. (V. 5.) 

fr. 10. Hereditatem actione familiae crciscundae esse dividendam.. (V. 6.) 

Gordianus e. 6. C. famil. ercisc. (3. 36.) Ea quae in nominibus sunt non 

recipiunt divisionem: cum ipso iure iu portiones hereditarias ex lege XII tabularum 

divisa sint. Cf. Dioclet. e. 26. C. (2, 3.) Paul, fr. 26, § 9, 13, D, famil. 

ercisc. (10. 2.-) luatin. Cod. VII. 40. e. 1. IV. 2, e. 1. VHI. 36. e. 1. 

Gaius fr. 1. pr. D, familiae ercisc. (10. 2.) Haec actio (se. familiae crciscundae) 

proficisoitur e lege XII tabularum, Namque ooheredibus volentibus a 

communioue discedere, necessarium videbatur aliquam actionem constitui qua 

inter eos res bereditai-iae distribuerentur. 

I. Gothofredus haec tentai: Nomina inter heredes prò portionibus hercditariis 

creta cita sunto. — Caeterarum famijiae rerum ercto non cito, si voìent ìieredes, 

erctum citiim faciunto: Praetor ad crctum ciendum arbitros tres dato (coli. Pesto 

V. Erctum oitumque Muli, p, 82 GelL I, 9. § 12. et Servio ad Aeneid. Vili. 

V. 642. ,,Donatus hoc loco centra metrum sentit, dicens: citae, divisae; ut est 

in iure: ercto non cito, i. e. patrimonio vel hereditate non divisa; nam citus, 

cum divisus significat, ci longa est. Ergo citae veloees intelligamus.") 

TABULA VL 

fr. 1. Cum nexum faciet mancipiuiiKiue, uli lingua nuncupassit, ita ius esto. 

(VL 1.) 

Pestus v. Nuncupata. (Miiller p, 173,) Nuncupata pecunia est, ut ait 

Cincius in libro IL de officio iurisconsulti, nomina certa, nominibus propriis 

pronuntiata: „Cum nexum faciet mancipiuiuque, ut! lingua nuncupassit, ita ius 

esto": ita, ut! nominarit locntusve erit, ita ius esto. cf, Cic. de officiis III. 16. 

§ 65. cit. ad fr. 2. h. t. Cic. de Orat, I, 67. § 246. Vide etiam fr. 2. 48, D. de 

pactis. (2. 14.) 

Nuncupare, nominare valere apparet in legibus, ubi nuncuiiatae pecuniae 

sunt scriptae. (Varrò d, L, L. VI. 60. Miill. p. 95.) 

Cf. Gai I. 119. IL 100. Ulp. in fr, Vat, § 50. de Scheurl, Nexum p. 21. sq. 

Bacliofen, Nexum 12. Huschke, Nexum 23 sq. 

fr. 2. Adversus infitiantem eo nomine dupli poenam statuì. (VI. 2.) 

Cicero de officiis III. 16. § 65. Cum ex XII tabulis satis esset ea praestari 

quae essent lingua nuncupata, quae qui infitiatus esset dujili poenam subirei: 

a iureconsultis etiam reticentiae poena est constituta. 

fr. 3. Usus auctoritas fundi biennium, ceterarum rerum annus est. (VL 5.) 

Cicero Topica cap. 4. § 23. Quod in re pari valet, valeat in hac quae 

par est, ut: Quoniam usus auctoritas fundi biennium est, sit etiam aedium: at 

in Lege aedes non appellantur, et sunt ceterarum rerum omnium, quarum annuus 

est usus. 

Cic. prò Caecina e. 19. § 64. Lex usum et auctoritatem fundi iubet esso 

biennium, At utimur eodem iure in aedibus quae in Lege non appellantur. 

Cf. Gai IL 42. 54. Tbeophil. ad In.st li. 6. pr. 

fr. 4. De trinoctio usurpandì causa. (VL 6.) 

Gai. Inst I. 111. Lege XII Tabularum cautum est, ut si qua noUet eo modo 

in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo cuiusque 

anni uSum interrumperet. 

Gellius III. 2, § 12. 13. Q. quoque Mucium iureconsultum dicere soktum 

legi, non esse usurpatam mulierem, quae cimi Kalendis lanuariis apud virum 

matrimoni! causa esse ooepisset, ante diem quartum Kalendas lanuarias sequentes 

usurpatum isset: non enim posse impleri trinootium, quod abesse a viro 

usurpandi causa ex XII tabulis deberet, quoniam tertiae noctis posterioris sex 

horae alterius anni essent qui inciperet ex Kalendis. (Eadem repetuntur apud 

Macrob. Saturn. I. 3. of. etiam Cic. prò Fiacco e, 34. § 84,) 

GNEIST INSTITUTIONES. b

XVIII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. 

VI. 5-9. 

fr. 5. Si gui in iure manum conserunt — (VI. i.) ^^ disceptatm- 

Gellius XX. 10. § 7—9. „Manum consererC Nam '^'^J^'' .^g^.ârio simul 

in iure, in re praesenti, sive ager sive quid aliud est, cum ^.^^j^-û Cormanu 

prendere, et in ea re so/Zemnibus_ verbis vmdioare, la cs "^^^^^^^^^ ^^ ^11 

reptio (consertio?) manus in re atque m loco praesenti apu ^^^^^^ conserunt." 

tabulis fiebat, in quibus ita scriptum est: Si lî^"^ .jgaiotioni&MS negotiis 

Sed postquam Praetores propagatis Italiae finibus, datis u ^âbautur, 

occupati, proAcisoi viiidiciarum dicendarum causa ad jOn^q^ f^ i^,e „ 

institutum est centra XII tabulas tacito cowsensu, ut ^^^^^^f^K ^.„^^^^x. id est 

Praetorem manum consererent, sed „ex iure manum ôi^sertum vocaient la e t 

alter alterum ex iure ad conserendam manum m rem de q^^ ^gîctur vocaiet 

atque profecti simul in agrum de quo htigabatnr terrae ^li^"" « tamo' m h 

glibam, in ius in urbem ad Praetorem deferrent, et in ea gleba tamquam in 

toto agro vindicarent (adde Cic. prò Murena e. 12. cf. Ulp. m fragm. \ at. § oO,) 

fr. 6. Vindicias davi secundum lihcrlalem. (VI. 8.) 

vid. Pomponius fr. 2. § 24. D. de Or. lur, (L 2,) _ 

Livius III. e. 44. Advocati puellae, cum Virginium reipublioae causa dixisseut 

abesse, biduo adfuturnm, si nuntiatum ei sit; iniquum esse absentem 

de liberis dimioare; postulant, ut rem integram in patris adventum ditterat (Appius 

Claudius), lege ab ipso lata viudicias det secundum libertateni. ^ 

Dionys. Halic. XL 30. oraficcTOs slg SovUiav l'g èUvr^sgCag ayofierov, ui] 

tòv àcpaiQovîsvov rijr sXsv&SQiav, alla xov cpyldrtovTo:, %VQÌOV elvai. fii%Qt. 

ó'iMijs. È'cpii IS Sia Tcollàg aixCag xqoaT^KSivxà 'AimUo (fvlckrai.v^ rovro tò ÒYr.or.iov 

TtQmzov fl^^', o« ròv v6(iov tovxov S.iia rotg àlloi-g sv xaìg SmSsy.a Sil- 

•C01.S àvéyQaipsv K. T. l. [ut eius qui ex libertate in servitnteni asseritur, non 

is qui iu servitutem, sed is qui in libertatem asserii, dominus sit pendente lite; 

multasque ob causas hoc ius ab Appio servandum dicebat: primum quia hanc 

legem una cum eeteris iu XII tabulis soripserat etc] 

Gothofredus fr. 5. et 6. ita restituere tentai: Si cpui in iure manum conserunt, 

secundum ca.m qui possidet; ast si qui quem libercdi causa manu adserat, secundum 

libertatem vindicias dato. 

fr. 7. Tignuni iunetum aedibus vinesegue et eoncapet ne solvilo. (VI. 9.) 

In l'r. eum 8. qui iunxit actionem dupli dari. (VI. 10.) 

Quandogue fr. 9. 

sarpta donec dempta erunt — (VL 11.) 

Pestus V. Tignum, non solum iu aedificiis, quo utuutur, appellatur, sed 

etiam in vineis, ut est in XII: „Tignum iunetum aedibus vineave et concapii 

(Schoell: e concapi. Hugo: sei concapil) ne solvilo (MiilL p. 36-1', et 365, not,) 

Ulpianus fr. 1. ])r. D. de tigno iuncto. (47. 3.) Lex XII tabularum neque 

solvere jiermittit tignum furtivum aedibus vel vineis iunetum neque vindicare. 

t((uod providenter Lex (XII) elì'ecit, ne vel aediiìoia sub hoc praetextu diruantiir, 

vel vinearum cultura turbetnr; sed in eum qui convictus est iunxisse in duplum 

dat actionem. 

Pestus V. Sarpuntur, vineae i. e. putantur; ut in XII: „Quandoque sarpta 

donec dempta erunt." (MiilL ji. 348,) Cfr. 59. D. de rei vind. (6. 1.) 

Tigni appellatione in lege Xll tabularum omne genus uiateriae ex qua aedificia 

Constant significatur. (Gai fr. 62. D. de V. S.) 

Cf. Inst, IL 1. § 29. Paul. fr. 98. § 8. D. de solut (46. 3.) fr. 23. § tì. D. 

de rei vind, (6. 1.) fx. 6. D. ad exhibendum (10. 4.) fr. 63. D de donat inter 

vir. (24. 1.) 

Huschke in Comm. ad 1. XII tab. de tigno iuncto (Vratisl. 1837. 4. of Riohter 

krit. .lahrb. 1838. p, 395.) Pesti locos ita composuit: Tignum iunetum aedibus

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. VII. 1—6. XIX 

TABULA VIL 

fr. 1. Ambitus parietis seslertius pes esto. (Vili. 1.) 

Paulus Diac. ex Pesto v. Ambitus, proprie dicitur inter vioinorum aedificia 

locus duorum pedum et semipedis ad oiroumeundi faoultatem relictus. (Muli. 

p. 16. et eod. pag. 5: ambitus dicitur cireuitus aedifioiorum patens iu latitudinem 

pedes duos et seniisseni; in longitudinem idem quod aedifioium,) 

Varrò de L. L, V. 22. Etiam ambitus est quod ciroumeundo teritur; nam 

ambitus cireuitus, ab coque XII tabularum interpretes ambitus parietis cirouitum 

esse describuut. (Miill. p. 9.) 

Volusius Maeoianus de asse: Sestertius duos asses et semissem. — Lex 

etiam XII tabularum argumento est, in qua duo pedes et semis sestertius pes 

vocatur. Cf. fr. 14, D. de servii, praed. urb. (8. 2.) 

fr. 2. De finium ratione ad- exemplum legis Soloniae instiluta. (Vili. 3.) 

Gai libro IV. ad L. XII tab. fr. 13. D. finium regund. (10. 1.) Sciendum 

est in actione finium regundorum illud observandum esse, quod ad exemplum 

quodammodo eius legis scriptum est quam Athenis Solonem dicunt tulisse; nam 

illic ita est: 'Eav zig dljiaaiav iiaQ ccXloxgCco %o:>qCm ògvyfj, xòv ÓQOV fiij Tta- 

Qaâivaiv sàv xsi%iov, itótâ aTtolsiitsiv sccv &£ Oi%r]g.tt, Svo Ttodag' aav òs x 

epQov fi ^ói^Qov oQvxxì], ooov rò ^KOÔ? '^, xoGovtov ccTtolsCndiv sav Ss epgéaQ, 

oQyvidv ilfxtav òs %cii GVATJV svvéa TtoSag ano xof) CÌ.IIOXQIOV (pvxsvsiv, xcc ds 

alla dérSga Ttévts itóSag. [Si quis sepem ad alienum jjraedium fixerit infoderitque, 

terminum ne excedito: si maceriam, pedem relinquito: si vero aedifioium, 

pedes duos: si fossam aut scrobem foderit, quantum profunditatis habuerint, 

tantum spatii relinquito: si puteum, sex pedes: at vero oleam aut ficum ab 

alieno ad novem pedes piantato, ceteras arbores ad pedes quinque.] 

fr. 3. Hertus. — Heredium. — Tugurium. (Vllf. 6.) 

Plinius Hist. Naturalis XIX. 4, 50. In XII tabulis legum nostrarum 

nusquam nominatur villa; semper in significatione ea hortus; in borii vero heredium. 

Festus V. Tuguria, a tecto appellantur domicilia rusticorum sordida. — 

Quo nomine . . . tiene XII ait etiam . . . (Miill. p. 355.) cf. Pomp. fr. 180 de 

V. S. (50. 16.) 

Paulus D. ex Pesto v. Hortus, apud antiq. omnis villa dicebatur. (Miill. 102.) 

Idem v. Heredium, praedium parvulum, (Miill. 99.) 

fr. 4. 5. Finibus regundis tres arbitros dandos, si vicini ìurgant. (Vili. 4. 5.) 

Cicero de Legg. I. 21. § 55. Ex hac autem non rerum, sed verborum discordia 

controversia nata est de finibus: in qua quoniam usucapionem XII tabulae 

intra quinque pedes esse noluerunt, depasci veterem possessionem Academiae 

ab hoc acuto homine non sinemus; neo Mamilia lege singuli, sed ex bis 

(XII tab.) tres arbitri fines regemus. 

Nonius Marcellus de proprietate sermonis cap. 5. § 34. (pag. 430.) 

lurgium et Iis hanc habent distantiam: iurgium levior res est, siquidem inter 

benevolos aut propìnquos dissensio vel concertatio iurgium dicitur; inter inimioos 

dissensio Iis appellatur. M. Tullius de Republ. Lib. IV.: Admiror, nec 

rerum solum, sed verborum etiam elegantiam: ,,Si iurgant," inquit Benevolorum 

concertatio, non Iis, ut inimioorum, sed iurgium dicitur. Et in sequenti: 

lurgare igitur Lex putat inter se vicinos, non litigare. 

Theod. Aroad. in Theod. Cod. IL 26. e. 6. Gunotis motionibus et macliinis 

amputatis, finalibus iurgiis ordinem modumque praesoripsimus, ac deeo 

tantum spatio, hoc est pedum quinque, qui veter! iure praesoripti sunt, sino 

observatione temporis arbitros iussimus indicare etc. 

Cf. Rudorff Gromatische Institutionen p. 433 sqq. 

fr. 6. De viae latitudine. (Vili, 10.) 

Gaius fr. 8. D. de servitut. praed. rustie. (8. 2.) Viae latitudo ex lege XII 

tabularum in porreotum octo pedes habet; in aiufractum, id est ubi flexum est, 

sedecim. 

Varrò de L. L. VII. 15. Anfraotum e,st flexum, ab origine dupHci dictum, 

ab ambitu et frangendo; ab eo leges iubent in directo pedum octo esse, in an-

XX 

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. VII. 7-12. Vili- 1- 

fracto sexdecim, id est in flexu. (Muli. p. 124) Cf. Festus ^-^ **^g ^gi-v. praed, 

in fine D. quemadm. servit. amitt (8. 6.) lavol. ir. 13. S •^- •'• 

rnst, (8. 3,) 

fr. 7. Quomodo via immunita ulendiun sii. (Vili. 11-) . . , „)- (lex XII) 

Cicero prò Caecina cap. 19. § 54. Si via sit immunità, luu ^ - 

qua velit agore iiimentiim. omnibus lioet: 

Pestus V. Viae, sunt et publicae per quas ire, agere, venere o ^^ • 

privatae, quibus vetitum uti. . . praeter eorum quorum sunt priva _. 

est: Amsegetes vias muniunto: dionisam lapides sunt. omsamdi lap • 1 

volet iumenta agito. (Muli, p, 371,) cf. Zeitschr. fiir gescb. Rechtsw. Ali. dyj. 

XIV. 144. et nunc Mommsen ad Festum, qui locum ita composuit: viam muniunto: 

si sani (eam) dilapidassint, qua volet iumentum agito. Ci. restiim; 

Dilapidcda, lapide sfrata. 

fr. 8. Si agua pluvia noceS/t. (Vili. 9.) 

Pomponius fr. 21. D. de statuliberis. (40. 7.) Et quod ita scriptum est; 

,,videbitur," prò hoc acoipi debet: videri poteritj sic et verba XII tabulamm 

veteres in1;erpretati sunt: si aqvia pluvia noce&it, id est si nocere poterit 

Paulus fr. 5. D. ne quid in loco pubi. (43. 8.) Si per publicum looum rivus 

aquaeduotus privato nocebit, erit actio privato ex lege XII tabularum, ut noxa 

domino scw'ciatur. 

Cicero Topic. e, 9, § 38, 39. — ut aqua pluvia ultimo genere ea est qiiac 

de coelo vemens orescit imbri; sed propiore loco, in quo quasi ius arcend! continetur, 

genus est aqua pluvia nocens, eius generis formae, loci vitio et manu 

nocens; quarum altera iubetur ab arbitro coerceri, altera non iubetur. 

fr. 9. De arboribus circumcidendis. (Vili. 7.) 

Ulpianus fr. 1. § 8, D, de arboribus caedendis, (43, 27,) Quod ait Praetor, 

et lex XII tabularum efficere voluit, ut quindecim pedes altius rami arboris circumcidantur; 

et hoc idcirco effectum est, ne umbra arboris vicino praedio noceret. 

Cf. Pomponius fr. 2. D. eod. Paul. S. R. V. 6, § 13, Festus v, Subluoare. 

l'r. 10. De glande legenda. (Vili. 8.) 

Plinius Hist. Nat. XVI. 5. Cautum est praeterea lege XII tabularum, ut 

glandem in alienum fundum prooidentem liceret oolligere. 

Gaius libro IV. ad L, XII tab, fr, 236. § 1. de V, S,; Glandis appellatione 

omnis fructus continetur, ut lavolenus ait, exemplo Graeci sermonis, apud qnos 

omnes arborum species àv.qoSQva appellantur, 

l'r. 11. Fenditas res et Iraditas non aliler emplori adepuiri, quam si is 

pretinm venditori solverli vel alio modo ei satisfeceril. (VI. 4.) 

vid. Inst. IL 1. § 41, Theophilus h. 1. et Pompon, fr, 19, D. (181.) Sed ef, 

Ihering, Geist des rom. Eechts II. 568. Exner, Tradition 338. 

l'i-. 12. Stalli liberum, emplori dando pec, ad Uberlalem pervenire. (VI. 3.) 

Ulpiani fragm, II. 4.: Sub hac oonditione liber esse iussus, si decem milia 

lieredi dederit, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dando pecuiiiain ad libertatem 

perveniet; idque lex XII tabularum iubet. 

Cf. Pomp. fr. 29. § 1. Modest, fr. 26, D. de statukberis. (40. 7,ì 

Statuhber est qui testamento certa oonditione proposita iubetur esse liber; 

et SI per heredem stai, quominus statulibev praestare possit quod praestare debet, 

nihilomiuus liber esse videtur, (Festus v, Statuliber Miill, p, 314,) 

TABULA VIIL 

fr. 1, Si quis malum carm.en incanlassit quod infamiatn faceret alteri 

eum fuslibus feriri. (VII. 8.) 

Cicero de Repnbl. libro IV. apud Augustinuni de civit d,r ir a 

Nostrae — XH tabulae cum perpaucas res capite saiixissent in hk hn,.„ 

sanciendam putaverunt: „Si quis occentavisset," sive oarnìeu cond d ?"°'^"? 

infamiani faceret flagitiumve alteri. (Orell IV 1 pao- 476) '^°""^'-"'^s«t q"od

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 2—7. XXI 

Plinius Hist. nat. XVIII. 2. legum ipsarum in XII, Tab. verba sunt: QUI — 

IXCANTASSIT. 

Horatius Satyr. IL 1, 82: si mala condiderit in quem quis carmina, ius 

est iudiciumque — sed bona si quis? solventur risu tabulae. 

Horat, Epistol, IL 1, 162. lex — malo quae nollet Carmine quemquam deseribi. 

Cicero Tuscul. IV. 2. § 4: — quamquam id quidem etiam XII tabulae declarant, 

condì iam tum solitum esse Carmen; quod ne liceret fieri ad alterius 

iniuriam, lege sanxerunt 

Porpbyrio ad Horat. Salir. II. 1. 81. Qua lege cautum erat, ne quis 

in quemquam maledicum Carmen soriberet. Eleganter iurisperitus de Lege loquitur. 

Cornutus ad Persium Salir. I. 137. — propter quod lege XII tabularum 

cautum est, ut fustibus feriretur qui publioe iuvehebatur. 

Porpbyrio ad Horat. Epistol. IL 1. 162. Fustuarium supplicium constitutum 

erat in auotorem carminum infamium. 

Occentassit antiqui dicebant, quod nunc ,,convicium fecerit" dicimus; quod id 

dare et cum quodam canore flt, ut prooul exaudiri possit; quod tui-pe habetur, 

quia non sine causa fieri putatur. (Festus v. Occentassit Milli, p. 181.) 

Cf. Paul. S. R. V. 4, § 6. 

fr. 2. Si membrum rupit, ni cum eo pacit, tallo esto. (VII. 9.) 

Pestus V. Talionis mentionem fieri in XII ait Verrius hoc modo: ,,Si membrum 

rupit, ni eum eo pacit, tallo esto;" neque id quid significet indicai, puto 

quia notum est. permitiiit enim Lex parem vindictam. (Miill, p. 363.) 

Gellius XX. 1, •§ 14. Nonnulla autem in istis Legibus (so. XII tabularum) 

neo consistere quidem, siculi dixi, visa sunt, velut illa lex talionis cuius verba, 

nisi memoria fallii, haec sunt; ,,Si membrum rupit, ni cum eo pacit, talio esto." 

Cf. Gai IH. 223. (ad v. ,,paoit" supra Tab. I. 7.) et Calo apud Priscianum cit. 

infra pag. 240 not, Paul, S, R. V. 4. 6. 

Talio est similitudo vindiotae, ut taliter quis patiatur ut fecit. (Isidor. Origg. 

V. 27. § 24.) 

fr. 3. Manu fustive si es fregit libere CCC, si servo CL poenam subile. (VII. 10.) 

Paulus de iniuriis (Collat. IL 6. § 5.) Ininriarum actio legitima ex L. XII. 

Tabb.: qui iniuriam alteri faoit, V et XX HS p.oenam subii. — fuerunt 

et speciales velut: manifestos (leg. manu fustive, Lacbm.) si os fregit 

libero CCC, servo CL sestertiorum poenam subito, vid. Gai IH. 223. 

Inst, IV. 3. § 7. PauL S. E. V. 4. § 6. GelL XX. 1. 32. 

fr. 4. Si iniuriam faxit viginti guingue aeris poeaae suate. (VII. 7.) 

Gellius XX. 1. § 12.: Ita de iniuria punienda scriptum est (so. in Xll) „Si 

iniuriam. alteri faxsit, viginti quinque aeris poenae sunto." CL Gaius IH. 223. 

Paulus in Collat, IL 5. § 5. cit. Pestus v, Vigintiquinque poenae, in 

XII significat vigintiquinque asses. (Miill, 371.) 

fr. 5. Rapii — sarcito —. (VII. 2.) 

Festus V, Rupit[ias] in XH significat damnum dederit, (Miill. p. 265.) 

Festus V. Sarcito, in XII Servius Sulpicius ait siguificare: damnum solvilo, 

praestato. (Muli. 322.) cf. Ulp. fr. 1. pr. D. ad L. Aquil. (9, 2.) 

fr. 6. 7. Si quadrupes pauperiem fecisse dicatur; et de pastu. (VII. 5.) 

Ulpianus fr. 1. pr. D. sì quadrupes paup. (9. 1.) Si quadrupes pauperieni 

fcoisse dioetur, actio ex lege XH tabularum desoendit ; quae lex voluit aut dar! 

id quod nocuit, id est id animai quod noxiam commisit, aut aestimationcm 

noxiae off'erre. 

Ulpianus fr. 14. § 3. D. de praescr. verb. (19. 5.) Si glans ex arbore tua in 

meum fundum cadat, eamque ego immisso pecore depascam, Aristo scribit non 

sibi occurrere legitimam actionem qua experiri possim; nam neque ex lege XH 

tabularum de pastu peeoris, quia non in tuo pascitur, neque de iiauperie, ncque 

de damni iniuriae agi posse. 

Cf. Festus V. Pauperies. Noxia. Inst IV. 9. pr. et TheophiL h. L

XXII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 8—13. 

fr. 8. Qui fruges excantassit. — neve alienami segetem pellexeris. ( • • 0 

Plinius Hist. Nat XXVIH, 2. § 10-17. Quid? Non et legum U^saium. m 

XII tabulis verba sunt: „Qui fruges excantassit." Et alibi: „Qui niaium Carmen 

incantassit." , >T 

Seneca Natur. Quaest IV. 7. Et apud nos in XH tabulis cavetui: Ne 

quis alienos fructus excantassit. Rudis adhuc antiquitas credebat ^ et attraili 

imbres cantibus et repelli; quorum nihil posse fieri tam palam est, rei, 

Servius ad Virgil. Eclog. VIIL 99. Magicis quibusdam artibus hoc hebat; 

unde est in XII tabulis: „Neve alienam segetem pellexeris." 

Augustinus de civit dei Vili. 19. Eo quod bac pestifera scelerataque 

doctrina fructus alieni in alias terras transferri perhibentur. Nonne in XII tabulis, 

id est Romanorum antiquissimis legibus. Cicero commemorai esse conscriptum, 

et ei qui hoc fecerit supplicium constitutum? 

pag. 120 not) 

(cf. Huschke Gaius 

fr. 9. De furto frugum noctu comtnisso. (VII. 4.) 

Plinius Hist. Nat. XVIII, 3, Frugem quidem aratro quaesitam fuitim noctu 

pavisse ac secuisse puberi XII tabulis capital erat, suspensumcpie Cereri neoari 

iubebant; gravius quam in homicidio conviotum; impubem Praetoris arbitratu 

verberaii, noxiamque duplione decerni, (of. Geli. XI. 18. § 8.) 

fr. 10. De eo rpui aedes acervumve frumenti combusserit. (VII. 6.) 

Gaius fr. 9. D. de incendio mina. (14. 2.) Qui aedes acervumve frumenti 

iuxta domum positum combusserit, vinctus verberatus igni neoari iubetur; si 

modo sciens prudensque id commiserit: si vero casu, id est negligentia, aut 

noxiam saroire iubetur, aut si minus idoneus sit, levius castigatur, 

fr. 11. .De arborum iniuria caesarum poena. (IL 11.) 

Plinius Hist. Natur, XVII, 1. Fuit et arborum cura legibus priscis; cantumque 

est XII tabulis, ut cpii iniuria cecidisset alienas lueret in singnlas aeris 

XXV. — Cf. Paul. fr. 1. 11. Gai fr. 2. 4. D. arbor. furt. caesar. (47. 7,) Paul, 

fr, 28. § 6. D. de iureiur. (12. 2.) et Gai Inst IV. 11. 

fr. 12. Si nex furtum faxit, si im occisit, iure caesus esto. (IL 4.) 

Macrobius Saturnal. I. 4. Non esse ab re puto hoc in loco id quoque admonere, 

quod Decemviri in XII tabulis inusitate ,,nox" prò noctu dixerunt, 

Verba haec sunt: Si nox furtum factum sit [faxsit], si im occisit, iure caesus esto. 

In quibus verbis id etiam notandum est, quod ab eo quod est is, non eum casu 

accusativo, sed im dixerunt, 

Gellius I. 8. Decemviri in XII tabulis nox prò noctu dixerunt 

Gellius XI. 18. § 7. Decemviri — eccidi permiserunt, si aut cum faceret 

furtum nox esset, aut interdiu telo se, oum prenderetur, defenderet 

Paulus in Collat. VH. 3. § 2. — Proinde si furem nocturnuni quem lex 

XII tabularum omnimodo permittit oocidere, aut diurnum quem aeque Lex permittit, 

sed ita demum, si se telo defendat; videamus an lege Aquilia teneatur, 

Pomponius dubitat nunc haec lex non sit in usu. 

Seneca Controvers. X. e. ult Lex quae nootumum furem occidi iubet, 

quoquomodo iubet, non de damnato tantum, sed de furo loquitm- 

Cf. Gai fr. 4, § 1, D. ad L. Aquil. (9. 2.) Paul. S. R. V. 24. § g. 

fi'. 13. Furem equi telo se defendil iure caesum videri. (II 8 ) 

Cicero prò Tullio XX. 47: Atque ille mihi legem de XH. tab. recitavit, 

quae permittit, ut furem koeat noctu oocidere, et luci, si se telo dofo„rlnt 

Cicero eod. XXL 50: Furem _ luce occidi vetant XH tabulae - nis se 

telo defendat, mquit; etiamsi cum telo venerit, nisi utetnr telo ô n ^ 

puguabit, non ocoides; quod si repugnat, endoplorato hoc est oonclnmnto" 

trausque 

ut ahqui 

datur 

audiant 

et 

et 

endoque 

conveniant 

plorcdo. 

îûeiamauu, 

Festus, 

Priscianus Sub 

Gramm. vos placo, VL VI. 18. in 9St 9S 

precibus, Ennius iu — XVI. id 

^ 

quod annalium ..^..ium 

supplico • Q/ 7,/.; ni- :, • i -i 

Dubitavi Mianno ,1-,-:/.„..,: potest _ fla+,iv _j , o\: inde, • pnrlnmic 1. utrum 1 ...... ntm-Mr. Lex . furem T _

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. Vili. 14—20. XXIIl 

aliter oocidere lex XII tabularum permisi!, quam si telo se defendat. Cf. citi. 

ad fr. 12. supra et Gai fr. 233. § 2. de V. S. (v. teìum.) 

Gai ad Ed. fr. 4. § 1. D. ad L. Aquil. (9. 2.): L. XII. Tabb. furem — interdiu 

deprehensum ita permittit oocidere, si is telo se defendat 

Gellius N. A. XI. 18. 6. Xviri tum demum occidi (furem) permiserunt, si aut 

cum faceret furtum, nox esset, aut interdiu telo se defenderet 

Cicero prò Milone 9. XII tabb. nocturnum furem quoque modo, diurnum 

autem, si se telo defenderet, interfici impune volueruut 

Ulp)ianu3 ad Ed. (Collat. II. 7. 3, 2.) furem nocturnum, quem L. XH tabb. 

omnimodo permittit occidere, aut diurnum quem aeque Lex permittit, sed ila 

demum, si se telo defendat 

I. Gothofredus legem restituere vult ita: Si se telo defensint, quiritato endoque 

plorato, sei im cdiquis cum clamore occisit, ioure caesus estod. 

fr. 14. De poena furti ìnanifesti. (IL 5—7.) 

Gellius XI. 18. § 8: Ex eeteris autem manifestis furibus liberos verberari 

addicique iusserunt (se. Decemviri) ei cui factum furtum esset, si modo id luci 

fecissent neque se telo defendissent: servos item furti manifesti prensos verberibus 

adfioi et e saxo praecipitari ; sed pueros impuberes Praetoris arbitratu 

verberaii voluerunt, noxamipie ab bis faetam saroiri. Cf. Gai. IH. 189. et Huschke, 

Gaius pag. 121. not 

fr. 15. De furto lance et licie concepto. (IL 9.) 

Gai. Inst. IH, 191. 192. (ibique citt.) Concepii et oblati (se. furti) poena 

ex lege XH. tabularum tripli est. — Praecepit (Lex), ut qui quaerere velit nudus 

quaerat, linteo 'fc/'; oinotus, lancem habens; cpii si quid invenerit, iubet id Lex 

furtum manifestum esse. Cf. ibid. Ili, 186. 187. 

l'r. 16. Si adorai furto guod nec manifestum escit \duplione damnum decidilo.] 

(IL 10.) 

Gai Inst III. 190. Nec manifesti furti poena per legem XII tabularum 

dupli inrogatur. 

Festus V. Nec, coniunctionem grammatici fere dicunt esse disiunctivam —; 

eum si diligentius inspioiatur, intelligi possit eam positam esse ab antiquis prò 

non; ut et in XII est: „Si adorai furto quod nec manifestum escit." (Miill. 

p. 162.) 

Gellius XI. 18. § 15. Aliis deinde furtis omnibus, quae neo manifesta appellantur, 

poenam imposuerunt dupli (se. Decemviri). 

Cato de B,. R. Praef. 1. (cit. ad fragm. 18. infra.) 

Adorare, apud antiquos significat agere. (Paul. Diac. ex Pesto p. 19.) 

fr. 17. Des furtiva ne usucapicUur. (IL lo.) 

vid. Gai.. IL 45. 49. Inst IL 6. § 2. 3. lulian. fr. 33. D. de usucap. 41. 3. 

fr. 18. De unciario foenore. (IH. 2.) 

Tacitus Annal. VI. 16. Nam primo XII tabulis sanctum, ne quis unciario 

foenore amplius exerceret. 

Cato de E. E, praef. 1. Maiores ncstri sic habuerunt, itaque in Legibus 

posuerunt, furem dupli damnari, foeneratorem quadrupli. (CL Gai IV. 23. Huschke 

Nexum p. 116 sciq,) 

fr. 19. Dupjli condemnalio ex causa deposili. (IH. 1.) 

Pauli S. E. IL 12. § 11. (ex Collat. X. 7.) Ex eausa depositi lege XII tabularum 

in duplum actio datur. (cf Gai IV. 9. Eudorff' Zeitschr. fiir gescb, E. 

XIV. p. 461 sqq. Muther Sequestration § 20.) 

fr. 20. De tutore suspeclo, et de condemnatione in duplum. (VII. 16.) 

Ulpianus fr. 1. § 2. D. de susp. tut. (26. 10.) et Inst I. 26. pr. : Sciendum 

est snspect! crimen e lege XII tabularum desoendere. 

Tryphoninus fr. 55 § 1. D. de administr. et per. (26. 7,) Sed si ipsi 

tutores rem pupilli furati suut, videamus an ea actione quae proponitur ex lege 

XH tabularum adversus tutorem in duplum singuli iu solidum teneantur? 

Ciò. de offio. IU. 15. § 61, Atque iste dolus malus et legibus erat vindioatus, 

ut tutela XII tabulis et ciroumsoriptio adolescentium Lege Laetoria eto.

XXIV DUODECIM TABULARUM FRAGMEKTA, Vili. 21-27. IX. 1. 2- 

fr. 21. Patronus si clienti fraudem fecerit sacer esto. (VII. 17.) 

Servius ad Virgil. Aeneid. VL 609. Ex lego X 1 tabuhu^m _ vemt^,^.iu 

quibus scriptum est: „Patronus si clienti fraudem tecent,sacet,^ ^ ^^^^^^ 

clientes quasi colentes sunt, patrom quasi patres; tantum est enei 

filium fallerò. Cf. Mommsen Forschungen I 384. ^ . r.^,;,,,,,, 

fr. 22. Qui se sierit testarier kbripeasve fueril, ni testimonium lauatui, 

inprebus inleslabilisgue esto. (VII. 11.) . . . 

Gellius XV. 13. § 11, Ex iisdem tabulis id quoque est: Qui se Bieut testarier 

Ubripensve fuerit, ni testimonium fariatur, {fatiat-ur Schoell pag. J-.j mprobus 

intestabilisque esto. TT A J- • i 

Gellius VII. (VI.) 7. § 2. Et Taraciam quidem virginem Vestale luisse lex 

Horatia testis est, quae supra ea ad populum lata. Qua leige ei plurimi honores 

fìunt, inter quos ius quoque testimonii dioendi tribuitur, testabilisque una 

omnium feminarum ut sit, datur, Id verbum est legis ipsius Horatiae. Contrarium 

est in Xll tabulis scriptum: „Inprobus intestabilisque esto." 

CL Inst II. 10. pr. Gai fr. 26. D. qui testamenta fac. poss. (28. 6.) 

fr. 23. De poena falsi testimonii. (VII. 12.) 

Gellius XX. 1. § 53. An putas, — si non illa etiam ex XII tabulis de testimoniis 

falsis poena abolevisset, et si nunc quoque, ut antea, qui falsum testimonium 

dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiiceretur, mentituros fuisse prò 

testimonio tam multos quam videmus V 

Cicero de offic. IH. 31. § 111. Nulluni enim vinculum ad adstringendam 

fidem iureiurando maiores arctius esse voluerunt. Id indieant leges in XII tabulis. 

fr. 24. De homicidio. (VII. 13.) 

Cicero prò Tullio. XXI. 51. Quis est, cui magis ignosci conveniat, quoniam 

me ad Xll Tabb. revocas, quam si quis cpiem imprudeus ocoiderit? — 

Tamen huiusoe rei veniam maiores non dederunt; nam lex est in XII Tabb,; 

si telum manu fugit magis quam iecit. 

Cicero de Oratore 111. 39. 158: Nonnumquam brevitas translatione conficitur, 

ut illud: si — fugit. 

Cicero Topic. XVII.: lacere telum voluntatis est, ferire quem nolueris, fortunae; 

ex quo aries subicitur ille in vestris actionibus, si telum manu fugit, 

magis quam iecit. 

Cf. Festum v. Subici. Subigere. 

fr. 25. De malo veneno. (VIL 14.) 

Gaius libro IV ad L. XII Tab. fr. 236. pr. de V. S. Qui venenum dicit 

adiicere debet, utrum malum an bonum; nam et medicamenta veuena sunt. 

fr. 26. Ne quis i?i urbe coetus noclurnos agitel. (IX. 6.) 

Porcius Latro Declamai, in Catilinam e, 19, Primum XII tabulis cautum. 

esse oognoscimus, ne quis in urbe coetus noclurnos agitaret, 

l'r. 27. Ft sodalibus legem sibi ferre liceat. (Vili. 2.) 

Gaius libro IV. ad L. XIL Tab. fr, 4, D. de collegiis. (47. 22.) Sodales 

sunt qui eiusdem collegii sunt, quam Graeci IxaigCav vocant, His autem potestatem 

facit Lex pactionem quam velini sibi ferre, dum ne quid ex public» 

lege corrumpant Sed haec lex videtur ex lege Solonis translata esse, rei. 

TABULA IX. 

fr. 1. Privilegia ne inroganlo. (XI. 1.) 

li'. 2. De caprìte civis, nisi per maximum comitiitm, ne ferunlu. (IX. 4.) 

Cicero prò domo o. 17. Vetant XII tabulae leges privis hominibus irrogari 

(Non sunt enim generalia lussa, neque de universis oivibus sed do singuks 

concepta; quocirca privilegia potius vocari debent, quia veteres priva 

dixerunt quae nos singula dicimus. Geli. X. 20. § 4.) ^ 

Cicero de Legg. IH. 19. § 44, Tum leges praeelarissimae de XII tabulis 

translatae duae: quarum altera privilegia toUit, altera de capite civis roo-ari 

nisi maximo comitiatu, vetat Et nondum natis seditiosis Tribunis pleh'^"' e

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA, IX. 3—6. X. 1—4. XXV 

cogitatig quidem, admirandum tantum maiores in posterum providisse; in privos 

bomines leges ferri noluerunt; id est enim privilegium; quo quid est iniustius? 

cum legis haec vis, sit scitum et iussum in omnes. Ferri de singulis, nisi centuriatis 

comitiis, noluerunt: descriptus enim populus censu, ordinibus, aetatibus, 

jilus adbibet ad suffragium cousilii quam fuse in tribus convocatus. 

Cicero prò Sestio e. 30. 8 65. Cur, cum de capite civis (non disputo ouiusmodi 

civis) et de bonis proscriptio ferretur, oum et saoratis legibus et XII tabulis 

sanoitum esset, ut neque privilegium irrogar! liceret, neque de capite nisi 

comitiis centuriatis rogar!, rei. 

(Cicero de Legg. III. 4. § 11. has leges proponit: Privilegia ne irroganto; de 

capite civis, nisi per maximum comitiatnm — ne ferunto.) 

Cicero de Republ. IL 31. § 64, ab omni iudicio poenaciue provocali licere 

indieant XII tabulae compluribus legibus. 

Cicero ibid. e. 36. § 61. — quod se legem iUam praeclaram negiecturum 

negaret, cpiae de capite civis romani, nisi comitiis centuriatis, statui vetaret 

fr. 3. Ne iudex arbìierve ob rem iudicandam pecuniam accipiat. (IX. 3.) 

Gellius XX. 1. § 7. Dare autem scriptum esse in istis Legibus (so. XII tab.) 

quid existimari potest? nisi duram esse legem putas quae iudicem arbitrumve 

iure datum qui ob rem diceudam [iudicandam? Huschke Gaius 131 sq.] pecuniam 

accepisse convictus est capite punitur etc, 

fr. 4. De quaestoribus parricida et de provocalione. (IX. 4.) 

Pomponius fr. 2.^ § 23. D. de origine iuris. (1. 2.) Quaestores parricidi!, 

ctuorum etiam meminit lex XII tabularuni, Cf, Cicero de Rep, IL 31. (cit. ad 

IX. 2.) Festus V. Parrici. Quaestores (ad Vili. 24.) 

fr. 5. De eo epui hostem concitaverit quive civem hosli Iradiderit. (IX. 7.) 

Marcianus fr. 3. pr. D. ad L. Inliam maiest (48. 4.) Lex XII tabularum 

iubet eum qui hostem concitaverit, quive civem hosti tradiderit, capite puniri, 

fr. 6. Ne indemnalus interftciatur. 

Salv. de Gubern. Dei Vili. 6. Interfici... indemnatum quemcumque hominem 

etiam XII tabularum decreta vetuerunt 

Cicero in Pisonem XIII,. indemnati civis — proscriptio. Coli. Cic. prò 

domo IV. 9. fr. 9. D. qui test, fac. p. (28. 1.) CL Schoek p. 68, qui hunc locum 

ad homioidium trahere vult. 

TABULA X. 

fr. 1. Hominem nierluum in urbe ne sepekle neve urite. (X. 2.) 

Cicero de Legg. IL 23. § 58: Sed quaero quidnam sit in legibus. — Sed 

ea non tam ad religionem spectant, quam ad ius sepulcrorum. „Hominem mortuum," 

inquit Lex in XII, in urbe ne sepelito, neve urito": credo vel propter 

ignis periculum. Quod autem addii: „neve urito," indicai, non qui uratur sepeliri, 

sed qui humetur. (Totum huius tabulae argnmentum tractat Cicero de 

Legg. IL 0. 23. 24. cL Zeitschr. fiir Oesch. E.Wiss. XI, 38—42.) 

fr. 2. Hoc plus ne facile. Regum ascea ne pelile. (X. 4. 5.) 

Cicero de Legib. IL 23. § 69, Iam cetera in XII minuendi sunt sumtus, 

lamentationiscjûe funeris, translata de Solonis fere legibus. „Hoo plus," etc. 

(cL citt. ad fr. 3 sq.) 

ir. 3. 4. IMukeres genas ne radunto, neve lessum funeris ergo kabenlo; 

et de funerum sumtu. (X. 6. 7.) 

Cicero de Legg. IL 23. § 59. Exteiiualo igitur sumptu, tribus riciniis, et 

tunioula purpurae, et decem tibioinibus toUit (lex XII T.) etiam lamentationem : 

mulieres genas ne radunto, neve lessum funeris ergo habento. — L. Aelius: 

lessum quasi lugubrem eiulationem, ut vox ipsa significai: quod eo magis indico 

veruni esse, quia lex Solonis id ipsum vetat 

Cicero de Legg. IL 25. § 64. Nam de tribus riciniis, et pleraque illa, Solonis 

sunt; de lamentis vero expressa verbis sunt: „Mulieres genas ne radunto, 

neve lessum funeris ergo habento." 

GrNKisT INSTITUTIONES. b"^''

XXVI DUODECIM TABUEARUM FRAGMENTA. X. 5—11. 

Festus V. Recinium, omne vestimentum quadratum, ii qui .^gj-g^^^jj^' 

tati sunt esse dixerunt. Verrius: togam cûa mulieres utebantur, 1 

davo purpureo. (Miill. p. 274.) ., lappavo 

Festus V. Radere, genas vetitum est in lege XH, id est unguibus lacerale 

malas, (Miill. 273.) , • . 

Plinius Hist. Nat. XI. 37. Infra oculos malae homini tantum, quas prisci 

genas vocabant; XII tabularum interdicto radi a feminis eas vetantes, 

Servius ad Virgil, Aeneid, XIL 606. Moris fuit apud veteres ut ante 

rogos regum humanus sanguis effunderetuv, vel captivorum, vel gla,aiatorum; 

quorum si forte copia non fuisset, laniantes genas suum effundebant cruoreni, 

ut rogis Ula imago restitueretur. Tamen sciendum cautum lege XII tabularum, 

ne mulieres carperent faoiem, his verbis: „Mulier faciem ne carpito." 

Cicero Tuscul. 11. 23. § 55. Eiulatus ne mulieri quidem (concessus); et hic 

nimirum est lessus quem XII tabulae in funeribus adhiberi vetuerunt. 

fr. 5. Homini mortuo ne ossa legito, guo post funus faciat. (X. 8.) 

Cicero de Legg, li, 24. § 60: Cetera item funebria quibus luctus augetur 

XII sustulerunt: homini, inquit, mortuo ne ossa legito, quo post funus faciat, 

Excipit bellioam peregrinamque mortem. 

fr. 6. De unclura, circumpjolalione, respersione, coronis. (X. 9. 10.) 

Cicero de Legg. II. 24. § 60: Plaeo praeterea sunt in Legibus de unclura; 

quae servilis unctnra toUitur, omnisque cireumpotatio. — Ne sumptuosa respersio, 

ne longae coronae, nec acerrae praetereantur [al. praeferantur]. 

Pestus V. Murrata pollone, usos antiquos indicio est, quod etiam nunc 

Aediles per supplicationes Dis addunt ad pluviiiaria, et quod XII tabulis cavetur, 

ne mortuo indatur, ut ait Varrò in Antiquitatum Libro I. (Miill. p. 158.) 

Plinius Hist, Nat. XIV. 2: Numae regis Pcstumia Lex est: „Vino rogum 

ne respergito." 

fr. 7. Qui corenam parli ipse, pecuniave eius, virtufisve ergo arduiter ei. 

(X. 11.) 

Plinius Hist, Nat. XXI. 3. Inde illa XII tabularum lex: qui coronam parit 

ipse, pecuniave eius, virtutis»e ergo arduitor ei. (cf. Schoell 155, Mommsen 

Staatsr. I. 143,) Quam servi equive meruissent, pecunia partam lege dici nemo 

dubitavit. Quis ergo honos? ut ipsi mortuo parentibusque eius, dum intus positus 

esset, forisve ferretur, ,s!ne fraude esset imposita. 

Cicero de Legg. IL 24. § 60. Illa iam significatio est, laudis ornamenta 

ad mortuos pertinere, quod coronam virtute jiartam et ei qui peperisset, et eius 

parenti, sine fraude esse Lex impositam iubet 

fr. 8. Ne wii plura funera fiant, neve ledi plures sternantur. (X. 12.) 

Cicero de Legg. II. 24, § 60. Ut uni plura flerent, lectique plures sternerentur: 

id quoque ne fieret Lege sanctum est. 

fr. 9. Neve aurum addito, cui auro denles iuncti escunt, ast im cum ilio 

sepeliel urelve se fraude esto. (X. 13.) 

Cicero de Legg. IL 24. § 00. Qua in Lege cum esset: „Neve aurnm addito;" 

quam fiumane excipit altera lex: „Quoi auro dentes iuncti escunt, ast 

im cum ilio sepeliet uretve se fraude esto." 

fr. 10. Cicero Ne de rogum Legg. buslumve IL 24. § 61. novum Duae propius sunt praeterea LX pedes leges de a dici sepulcris a tur aedes qua- 

alienas. im altera (X. privatorum 14.) aedificiis, altera ipsis sepulcris cavet. Nam quod roAim 

buslumve novum vetat propius LX pedes adici aedes alienas invito domino 

incendium veretur acerbum. (cf fr. 3. D. de mortuo inferendo. 11. 8 ) ' 

fr. 11. Ne forum (sepulcri) buslumve usucapiatnr. (X. 15.) 

Cicero de Legg. IL 24. § 61. Quod autem forum, id est vestibubim qp 

pulcri, bustumve usucapì vetat (so. lex XII), tuetur ius sepulcrorum 

Festus V. Forum, sex modis intellegitur. — Quarto, cum id forum f ' 

appellabant, quod nunc vestibulum sepulci-i dici solet (MfJll. p 84 \ ^"1"^ 

Festus V. Bustum, proprie dicitur locus in quo mortuus est combnst

DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. XI. 1—3. XII. 1—3. XXVII 

sepultus, dicitm-que bustum quasi bene ustum; ubi vero combustus quis tantummodo, 

alibi vero est sepultus, is loous ab urendo ustrinà vocatur; sed modo 

busta sepulora vocamus. (Miill. p. 32.) 

TABULA XL 

fr. 1. Ne patribus cum. plebe conubium sit. (XL 2.) 

Livius IV. 4. Hoc ipsum, ne connubium patribus cum plebe esset, non Decemviri 

tulerunt? 

Dionysius Halic. X. 60. OC dì IISQI xòv "ATITCIOV xovg Xoiitovg ovyyQKìpavxsg 

vómovg èv Sélxoi.s Sval, KUÌ xa-óxag xcàg TIQÓXSQOV l'gsvsx&Eiaaig ngoasS-T]- 

%av — Iv alg '/.al oSs ò rófiog jjr, „fif; à^stvca xoig naxQi-Atoig Ttqog TOWS Sr]poxLv.ovg 

STCi.yay.iag Bvvatpai." [Sed Appius eiusque oollegae, cum reliquas leges 

in duabus Tabuks scripsissent, has quoque illis decem prioribus addiderunt; in 

quibus haec quoque lex erat: „Ne patriciis oonubia cum plebeiis contrabere 

liceret."] 

Cicero de Eep. IL 36. 37: Qui decemviri duabus tabulis iniquamm legum 

additis, quibus etiam quae disiunctis populis tribù! solent oonubia, haec illi ut 

ne plebei oum patribus essent inhumanissima lege sanxerunt; quae postea plebeisoito 

Ca,nuleio abrogata est. Cf. Gai ad L. X[I Tab. fr. 238 pr. D. de V. S. 

fr. 2. De intercalando. 

Macrob. Saturn. I. 13. § 21: Tuditanus refert, X viros cûi decem tabulis 

duas addiderunt, de intercalando populum rogasse. Cassius eosdem scribit 

auotores. Cf. Mommsen, E, Chronolog. 31. 210), 

fr. 3. De diebus faslis et nefaslis. 

Cicero ad Attic. VI. I. § 8. E quibus (libris de republ.) unum i(itoQiv.óv 

requiris de Cu. Flavio, Ille vero ante decemviros non fuit. — Quid ergo profecit, 

quod protulit fastos? Occultatam putant quodam tempore istam tabulam, 

ut dies agendi peterentur a pauois. (CL Mommsen, Chronol. 31, 210., qui h. 1. 

calendarium adiectis dierum fastorum nefastorumque notis propositum fuisse 

censet) 

TABULA XIL 

fr. 1. De pignoris capione adversus eum qui hostiam emit etc. (XII. 1.) 

vid. Gai IV. 28. (oL Huschke, Nexum p. 204.) Gai fr. 238. § 2, D. de V. S. 

fr. 2. Si servus furtum faxit noxiamve noxit, noxae dedendum esse. (XII. 4..) 

Ulpianus fr. 2. § 1. D. de noxal. act (9. 4.) In lege antiqua (scil, XII tati,), 

si servus sciente domino furtum fecit, vel aliam noxam commisit, servi nomine 

actio est noxalis, nec dominus suo nomine tenetur. — Sed si placcai, quod lulianus 

libro LXXXVI scribit: „Si servus furtum faxit, noxiamve nocuit," [noxit, 

Sohoell 96] etiam ad posteriores leges pertinere, poterit dici etiam servi nomine 

cum domino agi posse noxali iudicio, rei. 

Pestus V. Noxia, ut Servius Sulpicius Vmfus ait, damnum significat, apud 

poetas autem et oratores ponitur prò culpa, At noxa peccatum, aut prò peccato 

poenam, ut Altius. — Item cum Lex iubet noxae dedere, prò peccato dedi 

iubet, (MiilL 174.) 

Gaius libro VL ad L. XU Tab. fr, 238. § 3, de V. S.: Noxiae appellatione 

omne delictum continetur. Cf. Gai IV. 76. Marceli, fv. 5. D. si familia furtum. 

(47. 6.) Pomp. fr. 56. de 0. et A. (44. 7.) 

fr. 3. Si vindiciam falsam tiikt, si vekt is ter arbitros tres dato; eorum 

arbitrio fructus duplione damnum decidito. (XII. 3.) 

Pestus V. Vindiciae appellantur res eae de cpiibus controversia est — ut 

in XII: Si vindiciam f. (ut supra verba dedimus ex Miill. pag, 376), Quae Cuiacius 

observ. V. 21 ita interpretatus est: Si vindiciam falsam tulit, rei sive litis 

arbitros tres dato, eor. arb. fi-uctus dupl. damn. decidito. — Miiller (p. 378 not.) 

ita: Si vind. fals. tulit, silitis et vindieiarum. Praetor arb. HI. dato, eorum arbitrio 

possessor (sive reu.s) fr. dupl. damn. decidito.

XXVIII DUODECIM TABULARUM FRAGMENTA. XII. 4—6. 

Gaius libro VL ad L. Xll Tab. fr. 19. D. de usuiis (22. !•)= Videamus an 

in omnibus rebus petitis in fructus quoque condemnatur possessor. e . • [. 

fr. 9. § 6. D. ad exhib. (10. 4.) . . . . . 

Theod. Cod. IV. 19. e. 1. — Quod a nobis exemplo aequabik ex luns prisci 

est formulis introductum, ut, quia malae fide! possessores iu fi-uctus duplos conveniuntur, 

aeque malae fidei debitores simile damni periculum persequatui. 

fr. 4. jYe res litigiosa in sacrum dedicetur. (XH. 2.) 

Gaius libro VL ad L, XII Tab. fr. 3, D. de litigiosis. (44. 6.)^ Rem de 

qua controversia est prohibemur in sacrum dedicare; alioquin dupli poenam 

patimur. 

fr. 5. Quod postremum populus iussit id, ius ratum esse. (XI. 1.) 

Livius VII. 17. In secundo interregno orla contentio est, quod. duo patricii 

Consules oreabantur; interoedentibusque tribunis interrex Fabius aiebat: in Xll 

tabulis legem esse, ut quodcuuque postremum poiiulus iussisset, id ius ratumque 

esset; iussum populi et suffragia esse. 

Livius IX. 34. Nemo eorum [Censorum] XII tabulas legit? nemo id ius esse 

quod postremo populus iussisset scivit? Imo vero omnes sciverunt; et ideo 

Aemiliae potius legi paruerunt, quam illi antiquae cpia primum Ceusores creati 

erant, quia hanc postremam iusserat populus; et cûia, ubi dua,e contrariae leges 

sunt, semper antiquae obrogat nova. 

[Appendicela incertae sedis fragmentorum addii Schoell p, 163. comprehendens 

bos locos: Pesti v. Nancitor. Quando. Sub vos placo. Fonati 

ad Tarent Bunuch. HI. 3. § 9. Ciceronis de Eep. IL 31. de offic. 

HI. 31. Plinii Hist. nat VII. 60. 212. Gai I. 122. Gai fr. 237. 238 

D. de Verb. Sign. (50. 16.) Sidon. Apoìl. epist. Vili. 6.]

GAI ET lUSTTNIANI 

II^STITUTIONIIM 

SYNOPSIS. 

(Ì-NETST INSTITUTIONES. 1

INSTITUTIONUM D. lUSTINIANI 

PHOOEMIUM. 

IN NOMINE DOMINI NOSTEI lESU CHRISTL 

IMPERATOK CAESAK PLAVIUS lUSTINIANDS ALAMANNICUS GOTHICUS FEANCICUS 

CIEEMAMCUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS APKICANUS PIUS FELIX INCLYTUS 

VICTOR AC THIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS OUPIDAE LEGUM IUVENTUTI. 

Imperatoriam maiestatem non solum armis deceratam, sed etiam legibus 

oportet esse armatam, ut utrumgue tempus et belloriim et pacis recle possit 

gukernari, et Princeps Remanus victor exislat non solum in hostilibus proeliis, 

sed etiam per legitimos tramites calomniantium iniguilales expelleos, et 

fiat tam iuris religiosissimus, guam viclis koslibus triumphator. 

§ 1. Quorum iilramque viam cum summis vigiliis et siimma provideulia, 

annuente Dee, pcrfecimus. Et bellicos quidem sudores nostros barbaricae 

genles sub iuga nostra deductae cegnoscunl, et tam Africa gnam aliae innumerosae 

provinciae post tanta temporum spalla nostris victoriis a caelesli 

numine praestitis iterum dicionì Remanae nostroque additae imperio proteslantur. 

Omnes vero popuk legibus iam [al. vel] a nobis promulgatis 

vel [al. quam] composilis regunlur. (§ 2.) Et cum sacralissimas censtilutiones 

anlea confusas in luciilenlam ereximus consonanliam, lune nostram 

extendimus curam et ad immensa prudentiae veteris volumina, et opus desperalum 

guasi per medium prefimdum eunles cadesti favore iam adimplevimus. 

(§ 3.) Cumque kec Deo propilio peraclum est, Triboniaoo, viro magnifico, 

Magistre et Exquaestore sacri palatii nostri, nec non Tbeopliilo et Dorollieo, 

viris ilkistribus, Antecessoribus, quorum omnium sollertiam et legum scieoliam 

et circa nostras iussiones fidem iam ex muilis rerum argumentis accepimuS; 

convocalis speciakler mandavimus, ut nostra auctoritate eostrisgue 

suasionibus componant institutiones: ut kceal vobis prima legum ciinabula 

1*

non ab antiquis fabulis discere, sed ab Imperiali splendore appe , 

lam aures quam animae vestrae nibil inutile nihilgue perpeiai i , 

sed guod in ipsis rerum obtinet argumentis accipiant: et quot n 1 

tempore vix post quadriennium prioribus centingebat, ut tunc constitulienes 

ìmperatorias legerent, koc vos a primordio ingrediamini, digni tante konore 

lantaque reperti felicitate, ut et inilium vobis et finis legum eruditiems a 

voce Principali procedat. (§ 4.) Igitur post libres ciuinquaginta digestorum 

seu pandectarum in gues omne ius antigimm colla tum est, guos per eundem 

virum excelsum Tribenianum nec non celeros viros ilkistres et facundissimos 

confecimus, in kos quatuor libres easdem institutiones partiri 

iussimus, ut sint totius legitimae scientiae prima elementa, (§ 5.) in quibus 

breviter exposkum est, et quod antea obtinebat, et quod postea desuetudine 

inumbralum ab Imperiali remedio illuminalum est (§ 6.) Quas ex 

omnibus antiguorum institutionibus, et praecipue ex commentariis Gau nostri 

tam institutionum quam rerum cottidianarum, akisgue multis commentariis 

compesitas, cum tres praedicti viri prudentes nobis ebtulerunt, et legimus 

et cognevimus, et plenissimum nostrarum constitutionum rebur eis accommodavimus. 

§ 7. Summa itaque epe et alacri studio kas leges nostras accipite, et 

vosmet ipsos sic eruditos estendile, ut spes vos pulclierrima foveat, loto 

legitimo opere perfecto, posse etiam nostram rcmpublicam in partibus eius 

vobis credendis gubernare [al. gubernari]. 

Data undecime calendas decembrcs, Conslanlinepek, Domino nostro 

lusliniano perpetuo Augusto lerlium Consulc.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTARIUS I. D. lUSTINIANI LIBER I. 

Tit. I. DE lUSTITIA ET IURE. 

1) es Ulp. fr. 10. D. de iust ot i. ' ^lustltia cst constaus ct perpetua veluntas ius 

suum cuique tribuens [al. lribue?id.i]. 

L') ex Ulp. fr, 10, cit, § 1. ^lurisprudentia est divinarum atque Inimanarum 

rerum notitia, insti atgue iniusli scientia. 

§ 2. His generakter cognitis, et incipientibus 

nobis expenere iura populi Romani, ita maxime 

videntur posse tradì cemmedissime, si prime levi 

ac simplici, post deinde dikgentissima atgue exactissima 

interpretatione singula tradantur. aliogui, 

si statini ab initio rudem adkuc et inflrmum 

animum studiosi multitudine ac varietale rerum 

oneraverimus: duorum alterum, aut deserterem 

studiorum efficiemus, ani cnm magno labore eius, 

saepe etiam cum diffidentia guae plerumgue iuvenes 

avertit, serius ad id perducemus ad guod 

levioro [al. leniore] via ductus sine magne labore 

et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset. 

.3) ex Ulp, fr, 10. cit, § 3. ^lurls pracccpta sunt liaee: kenestc vivere, 

alterum nen laedere, suum cuigue tribuere. 

i) ex Ulp, fr, 1, § 2, D. coi** § 4. *Huius studll duac sunt positienes, pubkciim 

et privatum. publicum ius est, guod ad 

statum rei Remanae special; privatum, guod ad 

singulerum uliklatem pertinet. Dicendum est igitur 

de iure privato, guod IripeFtitum est: collectum 

est enim ex naturakbus praeceplis, aut 

genlium, aut civilibus. 

*) Ulpianus libro I. Regularum: lustitia est constans et perpetua voluntas ius 

suum cuique Iribuendi. luì-is praecepta haec sunt: honestc vivere, alterum non 

laedere, suum cuique tribuere. lurisprudentia est divinarum atque humanarum 

rerum notitia, insti atque iniusli scientia. fr. 10. D. de iustitia et iure (I. 1). 

•'•*) Ulpianus libro I. Institutionum : Huius studii duae sunt positiones, publicum 

et privatum. Publicum est, quod ad statum rei Bomanae special, privatum, 

quod ad singidorum utilitatem; sunt enim epuaedam publice utilia, quaedam^ privatim. 

Publicum ius in sacris, in sacerdotìbus, in magistratibus consistit. ^ Privatum ius 

tripertitum est; collectum enim est ex naturalibus praeceplis, aut.geiUium, aut civilibus. 

fr. 1. § 2. D. de iustitia et iure (I. 1),

6 GAI I. § 1. IUST. I. 2. pr. § 1. 2. 

Tit. n. DB IURE NATURALI, GBNTIUM ET CIVILI. 

1) e-1 Ulp, fr 1, § 3, D, do iust. ct i.* ilus naturale est, guod natora omnia ammalia 

docuit nam ius istud non kumani generis proprium 

est, sed omnium aniraakum guae m caelo, 

guae in terra, guae in mari nascuntur. bine descendit 

maris atque feminae coniugano [al. coniunctio] 

quam nos matrimonium appeUamus; bine 

liberorum proereatio et educatio. videmus etenim 

celerà quoque animaka istius iuris perilia censeri. 

DE IURE CIVILI ET NATURjLi. § 1. lus autem CÌVÌIC, vel gentiiim 

§ 1. ** Ot7mes populi qui legibus ita dividitur. omnes popuk qui legiet 

moribus regunlur parlim suo bus et moribus regunlur parlim .suo 

proprio, partim communi omnium proprie, parlim communi omnium holiominum 

iure uluntur: nam quod minum iure utuntur: nam quod quisqiiis(.[m 

populus ipse sibi ius con- gue populus ipse sibi ius constituit, id 

stituit, id ipsius proprium est veca- ipsius proprium civitalis est, vocaturlurgue 

ius civile, quasi ius proprium que ius civile, quasi ius proprium ipsius 

civitalis; quod vere naturaks ratio civilatis; quod vero naluraks ratio ininter 

omnes kemines constituit, id ter omnes kemines constituit, id apud 

apud omnes popules peraeque custe- omnes populos peraegue custoditur voditur 

vocaturgue ius gentium, guasi caturgue ius gentium, guasi guo iure 

quo iure omnes genles utuntur. Po- omnes genles utuntur. Et populus itapukis 

itaque Romanus partim sue que Romanus partim sue proprio, parproprio, 

pai'tim communi omnium tim communi omnium kominum iure 

komimim iure utitMr. quae singula utitur. guae singula guaita sunt, suis 

gualia sint, suis lecis propenemus. locis proponemus. (§ 2.) Sed ius quidem 

civile ex unaguague cìvitate appellatur, veduti 

Atkeniensium. Nam si quis velit Solonis vel 

Draconis leges appellare ius civile Atheiiiensium, 

non erraverit. sic enim et ius que populus Romanus 

utitur kis civile Romanorum appellamus; 

*) Ulpianus libro I. Institutionum: Ius naturale est, quod natura, omnia animalia 

docuit; nam ius istud non liumani generis proprium est, sed omnium animalium 

quae in terra, quae in mari nascuntur, avium qtwque commune est. Hinc 

descendit maris atcque feminae coniunctio quam nos matrimonium vocamus, Mnc liberorum 

pirocreatio, hinc educatio; videmus etenim cetera quoqtie ammalia, feras etiam 

istius iuris peritia censeri. fr. 1. § 3. D. de iust. et iure (I. 1). Eandem notioneni 

iuris naturalis exhibet Ulp. fr. 1. § 4 (not. ** sequ.) fr. 6. D. eod • of Tryiihon 

fr. 31. pr. D. depos. (16. 3.) fr, 64 D. de cond. iudeb. (12. 6). •' • J 

**) Gai § 1. ita supplenda est e fr, 9. D. de iust et iure (I. 1.) . Gai. libro I. 

Institutionum: Omnes populi qui legibus et moribus reguntur partim"suo'proprio 

partim comm.uni omnium hominum iure utuntur. Nam quod quisque populus iv^'e 

sibi i-US constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturerue ius dm'?/ i,,r,c; À 

pnum ipsius civitalis; quod vero naturalis ratto mter omnes hom.ines constituit id 

apud om.nes peraeeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omne^ rientes 

utuntur." Cuius iuris exempla habemus in Gai 1 156. 189. II «5 co „„ ifi no 

132 sq. 154. 194. cf Inst h. t § 2. 11. IL 1. § 11. 12. ~ Ulpianus fr i' S A p 

eod. ius gentium et naturale ita distinguit: Ius gentium est, quo qentes 7 ' 

uluntur; quod a naturali recedere facile intelligere licei; quia iUucl omn 1^"^^^"^^ 

malibus, hoc solis tiominibus inter se commune sit. uious ani-

GAI I. § 2 — 4. IUST. L 2. § 3 — 5. 7 

vel ius Quirilium, quo Quirites utuntur: Romani 

enim a Quirino Quirites appellantur. Sed guetiens 

non addimus, cuius sit civitatis, nostrum ius signlficamus: 

siculi cum peétam dicimus, nec addimus 

nomen, subaudilur apud Graeces egregius Ileme- 

1) cf fr. 1—6, D, de iust. ot lur, rus, apud nos Vei'gilius. Ius autem gentium^ omni 

Immane generi commune est. Nam usu exigente 

el kumanis necessilalibus, genles kumanae [iura] 

guaedam sibi constituerunt. bella etenim orla sunl 

et caplivilates seculae el servilutes guae sunt iuri 

naturali contraria: iure enim naturali ab initio 

omnes bomines liberi nascebantur. Ex koc iure 

gentium et omnes paene centractus introducli 

sunt, ul emptio venditio, lecatie cenductio, societas, 

depesitum, mutuum, et alii innumerabiles. 

§ 2. * Constant autem iura § o. Censtat autem ius nostrum aut ex 

Populi Romani ex legibus, pie- scriplo, aut ex non [al. ime] scripto: ut apud 

biscitis, senaluscensultis, con- Graeces, tmv vóâv et fisv syyQctcpoi., ot 

slitulionibus Principum, edictis de ayQKcpoi,. Scriptum ius est lex, plebiscita, 

eorum gui ius edicendi kabent, senatusconsulla, Principum piacila, magislraresponsis 

prudentium. tuum edicta, responsa prudentium. 

§ 3. "Lex est quod populus iubet § 4. Lex est guod populus Remaalgue 

constituit. Plebiscitum est nus, senatorio magislratu interrogante 

quod plebs iubet atgue constituit. voluti Consule, constituebat.'^ Plebiplebs 

autem a populo ee distai, guod scitum est quod plebs, plebeio magipopuk 

appellatione universi cives si- stratu interrogante voluti Tribuno, 

gniflcantur, cennumeratis eliam pa- constituebat. Plebs autem a populo 

Iriciis; plebis autem appellatione sine eo differì, que species a genere, nam 

patriciis celeri cives significantur. appellatione populi universi cives si- 

Undc okm patricii dicebant plebisci- gnificantur, cennumeratis etiam palis 

se nen teneri, quia sine aucteri- trìciis et senatoribus; plebis autem 

tale eorum facta essent. sed postea appellatione sine patriciis el senalex 

Ilorlensia lata est, gua cautum toribus. celeri cives significantur. 

est ut plebiscita universum populum sed et plebiscita lege Hortensia lata 

tenerent. ilague ee modo legibus non minus valere quam leges coepeexaeguala 

sunt. runt 

§4.'^Senatuscensullum §5. Seiiatusconsultum est guod senatus iubel 

est quod senatus iubet at- atque censtituiL Nam cum auclus est populus 

gue constituit, idgue legis Romanus in eum modum, ul difficile sit in unum 

*) fr. 6. § 1. D. de iust et iure (I. 1.) Ulpianus libro I. Instit.: Hoc igitur ius 

nostrum constai aut ex scripto aut sine scripto, ut apud Oraecos xàv vófimv of fi-Èv 

tyygafpoi, ot Ss ayqatfoi,. cf. fr. 2. § 5. 12. D. de origine iuris (1. 2.) et Papin. 

fr. 7. pr. D. de iust. et iure (I. 1). 

a) cL fr. 2, § 8, de orig. iuris (1, 2,) fr. 1. 2. D. do Legg. (L 3). 

b) lustin. e. 12. § 1. C. de Legg. (1. 14,): leges condere soli Imperatori concessum. 

„ , .,. „ ^ .^^, 

e) et Gai IH 32. I. 83. fr. 2. § 9. de 0. I. (I. 2.) fr. 9. de Legg. (I. 3,) Ulp. : 

Non ambigitur Senatum ius facere posse.

GAI I. § 5 — 7. 

viceni optinet, guamvis 

fuerit guaesitum. 

§ 5. * Constitutio Principis 

est guod Imperator 

decreto vel edicto vel epistula 

constituit. nec umquam 

dubitatuni est, quin 

id legis vicem optineat, 

cum ipse Iniperaler per 

legem imperium accipiat. 

§ 6. ** Ius autem edicendi kabent magistratus 

populi Remani; sed ampkssimum 

ius est in edictis duorum Praetorum, urbani 

et peregrini: quorum in provinciis 

iurisdictionem Praesides carum kabent; 

item in edictis Aedikum Curukum, quorum 

iurisdictionem in provinciis populi Romani 

Quaestores kabent; nam in provincias Caesaris 

omiiino Quaestores non mittuntur, et 

ob id kec ediclum in kis provinciis non 

proponitur. 

§ 7. * Responsa prudentium 

sunt senlentiae et opiniones eerum 

quibus permissum est iura 

condere. quorum omnium si in 

unum sentenliae cencurrwnt, id 

quod ita sentiunt legis vicem 

optinet; si vere dissentiunt, indici 

kcet guam velit sententiam 

IUST. L 2. § 6 —8. 

eum convocali legis sanciendae causa, aequiiiu 

visura est senatum vice populi consuk. _ 

§ 6. Sed et quod Principi placuil legis Iiatiel 

vigorem: cum lege regia guae de impeno euis 

lata est populus ei et in eum omne suum imperium 

et potestatem concessit. Quodcumque igitur 

Imperator per epistolam constituit, vel cogiioscens 

decrevit, vel edicto praecepit, legem esse 

censtat: kae sunt, quae censtitutiones appellantur. 

piane ex kis quaedam sunt personales, guae nec 

ad exemplum trakuntur, guoniam nen koc Princeps 

vult: nam guod alicui ob merita indulsit, vel 

si cui poenam irrogavit, vel si cui sine exeiiiplo 

subvenit, personam nen egreditur. aliae àuteni, 

cum generales sunt, omnes procul dubio lenenL 

§ 7. Praetorum quoque edicta 

non medicam iuris obtiiient 

auctoritatem. liaec etiam ius 

konorarium solemus appellare, 

quod qui konerem gerunt, id 

est magistratus, auctoritatem 

kiiic iuri dederunt. Propoiicbant 

et Aediles curules edictum 

de guibusdam casibus [al 

cattsis], quod edictum iuris honorarii 

pertie est. 

§ 8. Responsa prudentium sunt sentenliae 

et opiniones eorum quibus permissum 

erat iura condere. Nam antiquitus institutum 

[al. constitutum] erat, ut essent qui 

iura publice interpretarenlur, guibus a Caesare 

ius respondendi datura est, qui iurisconsulti 

appellabantur. quorum onuiiura 

sentenliae et opiniones eam auctoritatem 

*) oL fr. 1. D. de Const Prino. (1, 4.) Ulpianus libro I. Inst: Quod Principi 

placuit legis liabet vigorem; utpote cum lege regia, cpiae de imperio eius lata est, 

populus ei et in cum omne suum imperium et potestatem conferai (§ 1,) Quodcunqiie 

igitur Imperator per epistolam et subscriptionem statuii, vel cognoscens decrevit vel 

de pilano interlocutus est, vel edicto praecepit, legem esse constai; haec sunt quas 

vulgo constitutiones appellamus. (§ 2.) Piane ex his quaedam sunt personales nec ad 

exemplum traliuntur; nam epuae Princeps alicui ob merita indulsit vel si auam 

poenam erogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egreditur cf fr 2 

§ 11. D. de orig. iuris (1, 2,) De antiquo more legem de imperio ferendi vid Cicen 

de Eep. II 13. 17. 18. 20; de aetate Imperatorum Tacit. I. 47, l\ 55 jy -^ g 

et fragm. SCti de imperio Vespasiani. Lex imperii vocatur in 0. 3 C VI ''" ' cf 

fr. 14. § 1. D. XL. 1; Lex Begia in Const. Deo auctore § 7. ' ' ' • -°- • 

**) Interoidisse h. 1. quandam ediotorum dcfinitionem Huschke vepte ' /l' nt 

De re ipsa et fr. 2. § 10. de origine iuris (1. 2.) fr. 7 § 1. D. de iust. optimus et iure a senatu 

Ti 1) 

appellatus a) fr. 2, est, § 5. cui 47. publice de orig. domus iur. (1, data 2,) cL est, § 37. quo eodem.: facilius Qui consuléretur

GAI I. § 8. 9. IUST. I. 2. § 9—12. 3. pr. 9 

segui: idgue rescripte divi Ha- tenebant, ul ludici recedere a responso 

driani significatur. eorum non liceret, ul est conslilulum. 

§ 9. * Ex nen scripto ius veiiil guod usus 

comprobavit. nam diuturni iiiores consensu utentium 

comprebali legem imitantur. (§ 10.) Et nen 

ineleganter in duas species ius civile distribulum 

videtur. Nani erige eius ab inslitutis duaruni 

civitatium, Atkenarum scilicel et Lacedaemenis, 

fluxisse videtur. in kis enim civitalibus ila agi 

soktum erat, ut Lacedaemonii guidem magis ea 

guae prò legibus observarent memoriae mandarent: 

Atkenienses vero ea guae in legibus scripta 

reprebendissenl [al. comprehendissent] coslodirent. 

§ 11. Sed naturalia guidem iura guae apud 

omnes genles peraeque servantur, divina guadam 

providentia constituta, semper firma atque immulabika 

permanent; ea vero quae ipsa sibi quaegue 

DE IURIS DIVISIONE. 

§ 8. ** Omne autem ius 

guo utimur vel ad personas 

pertinet, vel ad res, 

vel ad actienes. et prius 

videamus de persenis. 

DE CONDICIONE HOMINUM. 

§ 9. *** Et guidem summa divisio de 

iure personarum kacc est, guod omnes 

kemines aut liberi" sunt ani servi. 

civitas couslituit saepe mutari seleni, vel tacito 

consensu popuk, vel alia postea lege lata. 

§ 12. Orane aulem ius quo utimur vel ad personas 

pertinet, vel ad res, vel ad actienes. Ac 

prius de persenis videamus. nam parum est ius 

nesso, si persenae quarum causa slalutnm est 

ignorentur. 

Tit. HI. DE IURE PERSONARUM. 

Summa ilague divisio de iure personai'um 

kaec est, guod omnes kemines 

aut liberi sunl aut servi. 

*) Cic. de Invent li. 22. §. 67.: Consuetudinis ius — quod voluntate omnium 

sine lege vetustas comprobavit. — fr. 32. D. de Legg. (1. 3.) lulianus libro XCIV 

Digestorum: De quibus causis scriptis legibus non utimur id custodiri oportet, quod 

moribus et consuetudine inductum est; et si equa in re hoc deficeret, tunc quod piroximum 

et consequens ci cst; si nec id quidem appareat, tunc ius quo urbs Boma utitur 

servari oportet. (§ 1.) Inveterata consuetudo prò lege non immerito custoditur, et 

hoc est ius quod dicitur moribus constitutum:. Nam cjuum ipsae leges nulla alia ex 

causa nos teneant, quam quod iudicio populi receptae sunt, merito et ea quae sine 

ullo scripto populus probavit tenebunt omnes; nam quid interest, suffragio populus 

voluntatem suam declarct, an rebus ipsis et factis? Quare rectissime etiam illud 

receptum est, id leges non solum suffragio legislaioris sed etiam tacilo consensu 

omnium per desuetudinem abrogentur. — fr. 33. D. eod. Ulpianus libro I. de officio 

ProoonsuUs: Diuturna consicetudo prò iure et lege in his quae non ex scripto descenclunt 

observari solet. — fr. 36. D. eod. Paulus libro VH ad Sabinum: Imo magnae 

auctoritatis hoc ius habetur, quod in tantum probatum est, ut non fuerit necesse 

scripto id comprehendere. 

**) Gai § 8. repetitur in fr. 1, D. de statu boni. (L 5.) cL fr. 2. D. eod. et 

Gai II. 1. IV. 1. 

***) § 9. repetitur in Gai i'iv 3. D. de statu hom. (1. 5.) Haec divisio exponitiu- 

in sqq. §§ 10-47.

10 GAI I. § 10. 11. IUST. L 3. § 1 — 5. 4. pi-- 

§ 1. Et libertas guidem est, ex qua etiam 

1) e Fior. fr. 4. D. de statu liom.' liberi vocantur, ^ naturaks facultas euis quod 

cuigue facere kbet, nisi si quid aut vi aut iure 

prokibetur. (§ 2.) Servitus aulem est constitutio 

iuris gentium qua quis dominio alieno centra 

naturam subncilur. (§ 3.) Servi autem ex eo 

appellati sunt, quod imperateres captivos vendere 

iubent, ac per koc servare, nec occidere solent. 

qui etiam mancipia dicti sunt, [eo] quod ab liosfibus 

manu capiuntur. 

a) e Marc, fr, ,1, D, eodem,-* §4. ^Scrvì aiitem aiit uascuntur, aut fiunt. 

nascuntur ex ancillis nostris. flunt aut iure gentium, 

id est ex captivitale; aut iure civik, cum 

komo liber maior viginti annis ad pretinm participandum 

sese venumdari passus est. 

§ 10. **Rursus libero- § 5. In serverum condicione nulla difl'erenlia 

rum kominum alii ingenui est In liberis niultae dilferenliae sunt: aut enim 

sunt, aki kbertini. ingenui sunt, aut libertini. 

Tit. IV. DE INGBNUIS. 

§11. Ingenui sunl, gui Ingenuus is est, gui statim ut nalus est libei 

liberi nati sunl; est; sive ex duobus ingenuis matrimonio editiis 

[esl], sive ex [duobus] kbertinis, sive ex altero 

libertino, altere ingenue, sed etsi quis ex make 

libera nascatur, patre servo, ingenuus nikilominus 

nascilur; quemadmodum qui ex maire libera et 

incerto patre natus est, guoniam vulgo conceptus 

3) e M.irc. fr. 5. § 2. 3, D. do et. . «J „„ ., , ,., e • , 

hom *** est. •'Sufficit autem liberam fuisse malrem eo 

*) Plorentinus libro IX. Institutionum : Libertas est naturalis facidtas eius cpwi 

cuicque facere libet, nisi si equid vi aut iure iwohibetur. (§ 1.) Servitus est constitutio 

iuris gentium, qua quis dominio alieno conira naturam subiicitur. (§ 2.) Servi es eo 

a.ppéllati sunt, cquod imperatores captivos vendere, ac p>er hoc servare, «ec occidere 

solent. (§ 3.) Mancipia vero dieta, quod ab hostibus manu capiantur. fr. 4. D. de 

statu bominum (I. 5.) cf. fr. 4. de iust. et i. (I. 1.). Eandem vocis originem affert 

Pomp. fr. 239. D. de V. S. (50. 16.) cf. Gai L 121. 

**) JWarcianus libro I. Institutionum: Et servorum quidem una est conditio; 

liberorum autem hominum quidam ingenui suni, quidam libertini. (§ 1.) Servi auten 

in dominium nostrum rediguntur aut iure civili, aut gentium. Iure civili si quis 

se maior viginti quincque annis ad prelium participandam venire passus est • iure 

gentium servi nostri sunt, qui ab hostibus capiuntur, aut qui ex ancillis nostris 

nascuntur. fr. 5. pr. § 1. D. de statu hom. (I. 5.) De eo qui se venumdari passns 

est vid. fr. 1. 3. D. quibus ad libertatem (40. 13). 

***) Marcianus libro I. Iiistitutionum : Ingenui sunt, qui ex maire libera nati 

sunt; sufficit enim liberam fuisse eo tempore, equo nascilur, licei ancilla concevit' et 

e contrario si Ubera conceperit, deinde anciììa pariat, pileieuit eum qui nascltur 

liberum nasci. Nec interest, iustis nuptiis concepii, an vidgo, quia non debet ealamiias 

matris nocere ei qui in venire est. Ex hoc quaeritur, si ancilla nraennans 

manumissa sit, deinde ancilla postea facta, aut expulsa civitate pepererit 11 

an servum. pariat? Et tamen rectius probatum est liberum nasci et suftJr •"in 

ventre est liberam matrem vel medio tempore habuisse fr 5 8 9!! 'f: ,* et qia 

hom. (I. 5.) cf. Gai I, 82. 83. Ulp. V, 8—10, ' ' ® -=• ''^ ^- de statu

GAI I. § 11. IUST. L 4. § 1. 5. pv. § 1. 11 

1) cf, e. 2, e. de iiigeu. maiiumiss. 

tempore guo nascilur, licei ancilla coiiceperiL el 

ex contrario si libera conceperit, deinde ancilla 

facta pariat, placuit eum qui nascilur liberum 

nasci, quia non debet calamitas matris ei nocere 

qui in utero est. ex bis el illud quaesitum est, 

si ancilla praegnans manumissa sit, deinde ancilla 

postea facta pepererit, liberum an servum parlai? 

el Marcellus probal liberum nasci: sufficit enim 

ei qui in ventre est liberam matrem vel medio 

tempore kabuisse. quod et veruni esl. 

§ 1. •'Cum autem ingenuus aliguìs natus sii, 

non officit ilk in servilute fuisse et postea manumissum 

esse, saepissime enim constitutum esl 

natalibus non officerò maiiumissienem. 

Tit. V. DE LIBERTINIS. 

(§ 11.) libertini, gui ex iusta Libertini sunl, qui ex iusta servitiite nianuservilule 

manumissi sunl.* missi sunt. 

2) ex Ulp, fr. i. D, de iust, et i.** Manuiiiissio ^ aulcm esl dalie liberlatis. nani 

guamdiu guis in servilute est, manui el potestà ti 

suppesitus est, et manumissus kberatur peleslate. 

Quae res a iure gentium originem sumpsil: utpote 

cum iure naturali omnes kberi nascerenlur, 

nec esset nota manumissie, cum servitus essel 

incognita, sed postea guam iure gentium servitus 

invasit, secutum est beneficium manumissionis. 

el cum une naturali [al. comìimni] nomine 

kemines appellaremur, iure genlium Iria genera 

hominum esse coeperunt, liberi, et bis contrarinm 

servi, et lerlium genus libertini qui desieranl 

esse servi. (§ 1.) Multis autem modis'* manu- 

*) haec repetuntur in Gai fr. 6. D. de statu hom. (1. 5.) 

**) Ulpianus libro I. Institutionum: Est autem manumissio de manu missio, id 

est daiio libertalis; nam quamdiu quis in scrvitufe est, manui et potestati suppositus 

est: manumissus liberatur potestate. Quae res a iure gentium originem sumsit, utpote 

rquum iure naturali omnes liberi nascerentur, nec esset nota manumissio, cum servitus 

esset incognita, sed postea quam iure gentium servitus invasit, secutum est beneficium 

manumissionis; et quum uno naturali nomine homines appellaremMr, iure 

gentium iria genera esse coeperunt, liberi et his contrarium servi, et tertium genus 

liberti, i. e. hi qui desierant esse servi, fr. 4. D. de iust. et iure (I. 1). 

a) de modis mauumissionum vid. Gai I. 17. Ulp, I. 6—10. Fragm. de iuris partibus 

et de manumissionibus ex Dosithei interpretamentis (ed Booting cum Ulp. 

fragm.) § 7. Ante enim una libertas erat, et manumissio fiebat vindicta vel testamento 

vel censu, et civitas Romana competebal manumissis; quae appellcdur iusta 

ac legitima manumissio. hi autem equi domini voluntate in libertate erant manebani 

servi: et si manumissores ausi erant in servitutem denuo eos per vim redigere, 

interveniebat Praetor, rei. — § 8. Sed nunc Habent propriam libertatem qui inter 

amicos manumiituniur, et fiunt Latini lunìani, quoniam Lex lunia quae libertatem 

eis dedit exaequavit eos Latinis coloniariis, qui cum essent cives Bomani liberti, 

nomen suum in coloniam dedissent. Ius novissimum vid, in Iust, e. 1, § 1. 2. C. de 

Latin, liberi. (7. 6.)

12 GAI I. § 12 — 17. IUST. I. 5. § 2. 

missio procedit: aut enim ex sacris constituliombus 

in sacrosanctis ecclesiis, aut vindicta aul 

inter amicos, aut per epistolam, aut per testamenlum, 

aut akam guamkbet ultimam ve un atem 

[inanumitlunlur]. Sed et aliis multis medis libertas 

servo competere potest, gui tam ex veteribus 

guam nostris constitutionibus introducti sunt." 

(§ 2.) ^ Servi vero a dominis semper [al. saepe] 

manumitti solent: adee, ut vel in IransUu marnimitlantur, 

veluti cum Praetor aul Preconsul aut 

Praeses in balneum vel in tbealrum eat 

§ 12. Rursus liberlinorum tria sunt genera: nam 

aut civesBomani, aut Latini, aut dediticiorum* numero 

sunt de guibus singulis dispiciamus: ac prius 

de dediliciis. 

DE DEZi/TICILS *= VEL LESE AELIA SENTIA. § 13. 

Lege itaque Aelia Sentia cavetur, yit qui servi 

a dominis poenae nomine vincti snit, quibusvc 

stigmala inscripta s/nl, deve quibus ob noxam 

quaestio tormentis habita sit el in ea noxa fuisse 

convicli smt, quit'e wt ferre aut cum bestiis depugnarenl 

traditi sint, inve ludum custodiamve 

cenfecli fuerinl, et postea vel ab eodem domine 

vel ab alio manumissi, eiusdem cendicionis liberi 

fi«iit, cuius cendicionis sunt peregrini dediticii. 

[DE PERBGRINIS DBDITICIIS.] (§ 14.) Vocantur 

autem peregrini dediticii hi qui quondam adversus 

populum Remanum armis susceplis pugnavenmt, 

deinde vieti se dediderunt (§ 15.) Huius 

ergo turpitudinis servos guocumque modo et cuiuscumque 

aelalis manumissos, etsi pieno iure'^ deminorum 

fuerint, numquam aut cives Renianes 

aut Latinos fieri dicemus, sed omni modo dediticiorum 

numero constitui intellegemus. 

§ 16. Si vero in nulla tali turpitudine sit servus, 

manumissum modo civem Remanum, modo 

Latinum fieri dicemus. (§ 17.) Nam in cuius per- 

*)_sio restii, ex Epit 1. I. et Ulp. I. 5. (Juare lustinianus hunc tractatiim de 

tripertito statu liberlinorum (§ 12—35) praeterierit vide inst. § 3 h. t infra. 

a) vide lustiniani o. 1. § 1. 2. de Latina liberi. Ioli. (7. 6.) 

b) fr. 7. D. de manumissis vind. (40. 2.) Gaius libro I. Rerum quotidiauaruiu 

s, Am\. Non est omnino necesse prò tribunali manumittere; itaque plerumnuc in transitu 

servi manumitti solent, quum, aut lavandi aut gesiandi aut ludorum aratia vrodierit 

Praetor aut Proeonsul legaiusve Caesaris. Pauli Ree. Sent, li 25 S " Emanciqxttio 

etiam die feriato fieri poiesi. ci. Gai l. 20. • - s o. 

e) de dediticiis vid. Ulp. 1. 11. Gai IL 25 — 27. HI. 74. of. fr 216 D de V S 

(.50. 16.) De origine Legis Aeliae S. vid. Sueton. Aug. e, 40;' cuius leo-is nuimlocim 

capita restituere conatus est Heineccius Antiq, Rom, I. 6. S 12 ^ 

d) i. e. ex iure Qniritium et in bonis. cL § 17, 36,

GAI T. § 18—23. JUST. L 5. 

sona tria haec "cencurrunl, ul maior sit annerum 

triginta, el ex iure Quirilium domini, el iusta ac 

legitima manumissione kberetur, id est vindicta"' 

aut censu" aut testamento, is civis Romanus flt: 

sin vero akguid eorum deerit, Lalinus erit. 

DE MANUMISSIONE VEL CAUSAB PROBATIONE.'" 

§ 18. Quod aulem de aetate servi reguiritur, lege 

Aeka Sentia introductum est. nam ea lex minores 

XXX annorum servos nen aliter voluit manumissos 

cives Remanes fieri, quam si vindicta, 

apud consikum iusta causa manumissionis adprohata, 

kberati fuerint. (§ 19.) Insta autem causa 

manumissionis est veluti si quis fikuni filiamve, 

aut fratrem seroremve naturalem, aul akimnum, 

aut p«erfagogum, aul servum precuratoris kabendi 

grafia, aul ancillam matrimonii causa, apud conskium 

manurailtat. [DE CON.SILIO ADHIBENDO.] 

(§ 20.) Censilium aulem adkibetur in urbe Rema 

quidem guingue senaterum et guingue eguitum 

Romanorum puberum; in provincns aulem viginli 

recuperalorum civium Romanorum. idgue flt ultime 

die conventus: sed Romae certis diebus apud 

censilium manumittunlur. Maiores vere triginta 

annorum servi semper manumitti solent, adee ut 

vel in transilu manumittantur, voluti cum Praetor 

aut Preconsul in balneum vel in t/icatrum eat. 

(§ 21.) Praeterea minor triginta annorum servus 

manumissitó' potest civis Romanus fieri, si ab eo 

domino qui solvendo non erat, lestamente eum 

liberum et keredem reliclum" — [24 versus in C. 

legi nequeunt].* 

§ 22. — kemines. Latini luniani* appekantur: 

Latini idee, quia adsimulati sunt Latinùv coloniariis; 

luniani ideo, quia per legem luiiiam libertatem 

acceperunt, cum olim servi viderentur esse. 

(§ 23.) 'Non tamen ikis permittit lex lunia ^ vel 

*) Scripturae quae in hac pag. Cod. Veron. sequitur panca vestigia extant. 

Gaius certe cooperai agere de altero genere libertorum, quod etiam Epitome I. 1. 

§ 2. h. 1. indicai: Latini sunt, qui aut per epistolam, aut inter amicos, aut convivii 

adhibiiione manumittunlur. cL Ulp. I. 14. Inst. I. 6 5. 1. 

a) cL DIp. I. § 6. 10. 12. 16. 

b) cf. Gai IV. 16. Ulp. I. 7. fr. 23. D. de manumiss. vind. (40. 2.) 

e) Ulp. I. 8. Ciò. de Orat. I. 40. Liv. XLL 9. (?) Dositheus § 19—21. (Laohm.) 

d) vici. Aug. Bethmann-Hollweg Diss. de oausae probatione. Berol. 1820. 8. 

e) de hac causa agit Ulp. I. 14. cf. Gai IL 154. 160. 276. Inst I. 6. § 1. fr. 42. 

57. 60. D. de hered. inst. (28. 5.) 

f) de hoc genere libertorum vid. Gai IH. 56. Inst 7. § 4. Ulp. I. 10. Dositheus 

cit ad Inst I. 5. § 1. 

g) cf. Gai IL 110. 275. IH. 72. 73. Ulp, XX. 14. XXU. 3.

14 GAI I. § 24 — 30. IUST. I. • 

ipsis testamentum facere, vel ex testamento akene 

capere, vel tutores testamento dari. (§ 24.) Quod 

autem diximus ex testamento eos capere non 

posse, ita intellegemus, ne quid directo hereditatis 

legatorumve nomine eos posse capere dicamus; 

alioquin per fideicenimissum capere possunt. 

§ 2,5. Hi vere qui dediticierum numero sunt 

nullo mode ex testamento capere possunt, non 

magis quam (piilibet peregrinus, wec ipsi testamentum 

facere possunt secundum id guod magis 

placuit "^ (§ 26.) Pessima itague libertas eorum 

esl qui dediticierum numero sunt: nec uka lege 

aut senaluscensullo aut constitutiene principak 

aditiis illis ad civilatem Romanam datur."' (§ 27.) 

Quin etiam in urbe Rema vel intra centesimum 

urbis Romae mikarium morari prehibenlur; et si 

centra fecerint, ipsi bonague eorum publice venire 

iubentur ea condicione, ut ne in urbe Roma 

vel intra ' centesimum urbis Romae mikarium serviant, 

neve umquam manumittantur; el si manumissi 

fuerint, servi populi Romani esse iubentur. 

et kaec ita lege Aeka Sentia conprekensa sunt. 

QUIBUS MODIS LATINI AD CIVITATEM ROMANAM 

PBRVBNiANT.* § 28. Latini vero multis modis 

ad civitalera Romanam perveniunl. (§ 29.) Statini 

enim ex lege Aeka Sentia minores triginta 

annorum manumissi et Latini facti, si uxores 

duxerint vel cives Romanas, vel Latinas celoniarias, 

vel eiusdem condicionis cuius el ipsi essent, 

idgue testali fuerinl adhibitis nen minus guam 

seplem lestihus civlhus Romanis puberibus, et 

fliiura procreaverinl, cum is filius anniculus esse 

coeperil, datur eis potestas per eam legem adire 

Praetorem vel in provinciis Praesidem provinciae, 

et adprobare se ex lege Aelia Sentia uxorera duxisse 

et ex ea filium anniculum habere: et si is 

apud quem causa probata esl, id ila esse prenunliaveril, 

tunc et ipse Latinus el oxor eius, si et 

ipsa eiusdem condicionis sit, et ipsorum filius, si ei 

ipse eiusdem** condicionis sit, cives Romani esse 

iubentur. (§ 30.) Ideo autem in persona filli*** 

adiecimus „si et ipse eiusdem condicionis sii" 

*) hic articulus (§ 28-35.) suppleri potest ex Ulp. tit IH. 

**) ita versus uuus, qui errore librarli excidiase videtur, SUDD]P,-J «nlol- ^ ^^v-\^\« 

articuli seq. De re ipsa cf. Gai L 66. 73. 80. III. 5. 73. Ùlp. JH 3 

'*'*'*) ita Polenaar ductus C. secutus. 

a) cf. Gai IH. 75. Ulp. XX. 14, XXH. 2. 

b) cf. Gai I. 67. 68. fr. 29. § 1. D. de test milit. (29. 1.)

GAI I. § 31—;M. IUST. L 5. 15 

quia si uxor Latini civis Romana est, qui ex ea 

nascilur ex neve senaluscensullo quod auctore 

divo Hadriano factum esl, civis Remanus nascilur. 

(§ 31.) Hoc tamen ius adipiscendae civitatis Remanae 

eliamsi soli minores triginla annorum manumissi 

et Latini facti ex lege Aeka Sentia kabuerunl, 

tamen postea senaluscensullo quod Pegaso 

et Pusione Consukbus factum est, etiam 

maioribus triginla annerum manumissis Latinis 

factis concessum est. (§ 32.) Ceterum eliamsi 

ante decesserit Lalinus, guam annicuk filii causam 

probaiêrit, potest mater eius causam probare, 

et sic et ipsa flet civis Romana, si Latina sit. 

quotisi mater causam probare noluerit, -permissum est 

tutoribus filii vel ipsi filio, posteaquam ad puhertatem 

pervenit, causam probare, gue casu ipse fliius civis 

Bomanus fit. item utroque parente mortuo filius debet 

causam probare, ul ip>se civis Bomanus fiat.* Quae 

swpra diximus de filio anniculo eadem ei de filia 

annicula dieta intellegemus.* Praeterea ex Lege 

Visellia tam maiores quam minores XXX annorum 

manumissi et Latini facti ius Quirilium adipiscuntur,** 

id esl fiunt cives Remani, si Romae inter 

vigiles sex annis militaverint postea dicitur 

factum esse senalusconsultum, guo data est illis 

civitas Romana, si Iriennium militiae expleverint. 

Item edicto Claudii Latini ius Quirilium conse- 

^Muntiir, si navem marinara aedificaverint, guae 

non minus guam decem milia medier?«« f?-u?nenti 

capiat, eague navis, vel guae in eius locum subslilula 

sit, sex annis frunientum Remam perlaverit. 

(§ 33.) Praelerea a Nerone constitutum est,*** 

ut si Latinus qui patrimoniM»? sestertiura ce inilium 

plurisve kabebit, in urbe Rema domum aediflcaverit, 

in quam non minus quam partem dimid'iam 

palrimonii sui inpenderit, ius Quirilium consequalur. 

(§ 34.) Denique Traianus constituit, 

ut si Latinus in urbe triennio pislrinum exercuerit 

in quo in dies singulos nen minus quam 

cenlenos niodio.s frumenti /?mserel, ad ius Quirilium 

pervenire^. [12 versus in C. legi non posst

16 GAI I § 35—37. IUST. I. 5. § 3. 6. pr. § 1- 

(§ 35.) Patronatus sane ius tibi in co conservatur,* 

guecunque modo ius Quirilium fuerit consecutiis. 

Ouius autem et in bonis el ex iure Quirilium sit 

manumissus, ab eedem scilicet et Latinus fieri 

potest et ios Quiritium conseciui. 

§ 3. Liberlinorum autem status triperlitus antea 

fuerat. nam qui manumittebantur, mode niaiorem 

et iustam kberlatem consequebantur, et 

1) of. Gai I, § 12—24. 

flebant cives Romani; modo minorem, et Latini 

ex lege lunia Norbana fiebant; mode inferiorem, 

el fiebant ex lege Aeka Sentia dediticierum numcro. 

"^ Scd dediticierum quidem pessima condicio 

iam ex multis temporibus in desuetudinem 

abiit; Latinorum vero nomen nen frequenlabatur. 

ideoque nostra pietas omnia augere et in meliorem 

statum rediicere desiderans, in duabus constitutionibus 

hoc emendavil et io pristinum statum 

reduxit, quia et a primis urbis Romae cunabulis 

una atque simplex libertas cempetebat, id 

est eadem quam habebat manumissor, nisi quod 

2)e3ttit.c.dodeditici.iiibert.toU, 

scikcet kberlinus flt qui manumittitur, licei manumissor 

ingenuus sit. el dediticios quidem per 

conslitutionem^ nostram expiikmus guam proniub 

gavimus inter nostras decisiones, per guas, suggerente 

nobis Triboniano, viro excelse, Quaestore, 

antiqui iuris aUercationes placavimus; Latinos 

autem lunianes, et omnem, guae circa eos fuerat 

3) est tit. C, de latina libertate toU, observantiam, alia constitutiene^ per eiusdem 

Quaesteris suggeslionem correximus, quae inter 

imperiales radiai sanctienes. et omnes libertos 

nullo, nec aetatis manumissi, nec deminii iiianumissoris, 

nec in manumissionis modo discrimine 

habite, siculi anlea observabatur, civitate Romana 

denavimus; multis additis modis, per quos possit 

libertas servis cum civitate Romana, quae sola 

io praesenli est, praestari. 

Tit. VI. QUI, QUIBUS EX CAUSIS, 

MANUMITTERE NON POSSUNT. 

§ 36. Non tamen cuicumque volenti Non tamen cuicumque volenU 

manumittere licei.'' (§ 37.) nam is equi manumittere licei, nam is qui in 

in fraudem credilerum vel in fraudem fraudem credilerum manumikil, 

patroni manumiltil, nihil agii, quia lex nihil agit: quia lex Aelia Sentia 

Aeka Sentia inpedit liberlatcm."' 

impedii kberlatem. (§ 1.) Licet 

*) ex coniect. Kruegeri; a,lii aliter. 

a) de toto .articulo vid. Ulp. L 12—25. 

b) cf. Gai 1. 47. fr. 55. 57. 60. 83. pr. D. de hered. inst (28. 5.) Dosithei

GAI I. § 38. 39. IUST. L 6. § 2 —5. 17 

aulem demino qui solvendo nen esl testamento 

servum suum cum liberiate heredem instiluere, 

ul flat liber heresgue ei selus et necessarius, si 

mode nemo alius ex ee testamento heres exlilerit, 

aut guia nemo heres scriptus sit, aut quia 

is qui scriptus est qualibel ex causa keres non 

1) cf. Gai L 21, exliterit. idque eadem lege Aelia Sentia"^ previsiim 

esl, el recte: valde enim prospiciendum crai, 

ul egenles kemines quibus alius keres extiturus 

non esset, vel servum suum necessarium keredem 

habeant cjui satisfacturus essel credileribu.s, 

aut hoc eo nen faciente creditores res hereditarias 

servi nomine vendant, ne iniuria defunctus 

afflciatur. (§ 2.) Idemque iuris est, el si sine 

liberiate servus heres institutus esl. quod nostra 

2) eat 0. 5. 0. de ueceas. serv. her. C0nStÌtUlÌ0^ UOn SOllim lu domillO qUÌ Solveudo 

non esl, sed generakter constituit, nova kuraanitalis 

ratione — ut ex ipsa scriptura institutionis 

etiam libertas ei competere videatur — cum non 

est verisimile, eum quem heredem sibi elegit, 

si praelermiserit kbertalis datienera, servum renianere 

voluisse, el nerainem sibi heredem fere. 

^' \,?n°;;,,=2' "' '"'" °' " ""'"'' (§ 3.) ='In fraudem antera credilerum manumit- 

IIIUIIIIZTLI ISSI, \ ^ / 

lere videtur, qui vel iam eo tempore gue manumittit 

solvendo nen est, vel gui datis kbertalibus 

desiturus est solvendo esse, praevakiisse tamen 

videlur, nisi animum quoque fraudandi manumissor 

liabuil, non impediri kberlatera, quamvis bona 

eius creditoribus non sufflciant: saepe enim de 

facullatibus suis ampkus quam iu kis est speraut 

komines. itaque lune intellegioius impediri libertatem, 

cum utroque modo fraudantur creditores, 

id esl et Consilio mauumittentis et ipsa re, eo 

quod bona non suffectura sunt creditoribus. 

§ 38. Item eadem lego minori xx § 4. Eadem lege Aeka Sentia domino 

annorum domino nen akter manumit- minori annis viginti nen aliter manumittere 

pcrmittitur, quam [si] vindicta lere permiltitur, quam si vindicta * 

apud censilium iusta causa mauumis- apud censilium insta causa manumissionis 

adprobala [fuerit].* (§ 39.] sionis adprebata fueril [al. fuerinl maluslae 

autem causae manumissie- numissi]. (§ 5.) lustae autem manumisnis 

sunl: veluti si guis patrem sionis causae sunt: veluti si quis patrem 

aul matrem aut paedagegum aut aut malrem aut filium flkamve aul fra- 

Interpr. § 16. (Laohmann): Servum pigneri datum civem Bomanum facere debitor 

non poiesi, nisi si forte solvendo sit. 

*) haec verba oontra Codicis Ver. et librorum Inst fidem transponenda censent 

Niebuhr, Goeschen et alii ita: non aliter vindicta manumittere, permiltitur, 

equam si apud; vel similiter. Malim oum Mommsenio si et fuerii quasi glossemata 

delere. 

GNELST INSTITUTIONES. 2

18 GAI I. § 40 — 42. IUST. L 6. § 0. 7. 7. 

conlactancuni manumillab sed et 

iOae causae, quas superius [§ i9-] 

in serve minore xxx annerum exposuiraus, 

ad hunc quoque casum 

de quo loquimur adferri possunt. 

item ex diverso hae causae, guas 

in minore xx annerum domine rettnlimus, 

porrigi possunt et ad servum 

minorem xxx annorum. 

§ 40. Cum erge certus modus manumiltcndi 

minoribus xx annorum dominis 

per legem Aeliam Senliam constitutus 

sit, evenil, ul qui xim 

annos aetatis expleverit, kcet testamentum 

facere possit, et in eo heredem 

sibi instiluere legataque re- 

knquere possit, tamen, si adkuc mi 

nor sit annerum xx, libertatem 

serve dare non 

potest* § 41. Et quamvis 

Latinum facere velit 

minor xx annorum dominus, 

tamen nikilominus 

debet apud censilium causam 

prehare, et ila postea 

Inter amicos" ma 

numillere. 

§ 42. Praeterea lege Fu/ia** Caninia certus me- 

trem seroremve naturales aul paedagogum 

aul nutricem, educatorem aut 

akimnum alumnamve aut cekactaneum 

nianumittat, aut servum precuratoris 

kabendi gratta, aut anciUam matrimonii 

causa, dum tamen intra sex menses uxor 

ducatiir, nisi iusta causa irapediat; et qui 

manumittitur precuratoris kabendi grafia 

ne minor seplem et decem [al. XVIII] 

annis raanumittalur. (§ 6.) Semel antera 

causa adprebata, sive vera sive 

falsa sit, non retractatur. 

(§ 7.) Cum ergo certus modus marnimillendi 

minoribus viginti annis dominis 

per legem Aeliam Senliam constitutus 

sit, eveniebat, ut qui quatuordecim 

annos aetatis expleverit,. licei 

testamentum facere possit, et in eo 

keredem sibi instiluere legataque relinquere 

possit,- tamen, si adhuc mi 

nor sit annis viginti, libertatem servo dare non 

poterai, quod nen erat ferendum, si [enim] is 

cui tetorum honorum in testamento dispositio 

data erat uni servo libertatem dare non perraif 

tebatur: quare nes similiter ei, quemadmodum 

alias res, ita et servos suos in ultima voluntate 

disponere quemadmodum volueril, permittimus, ut 

et libertatem eis possit praestare. sed cum libertas 

inaestimabiks est, et propter hoc ante vicensimum 

aetatis annum antiquitas libertatem servo 

dare prekibehat: ideo nos, mediam quodammodo 

viara eligcnles, non aliter minori viginti annis 

libertatem in testamento dare servo suo concediraus,"" 

nisi sepliinura et deciraum annum impleverit 

et octavum decimum tetigerit. cum enim 

autiquilas huiusmodi aetati et prò akis postulare 

concessit, cur nen etiam sui iudicii stabilitas ita 

eos adiuvare credatur, ut el ad libertates dandas 

servis suis pessint provenire [al. pervenire]! 

'nt. VII. DE LECiE rUBLi 

CANINIA SUBLATA, 

I-i^gc Furia [al. Fnfia] 

*) sic Cod.; idem soloecismus est in lustin, Inst li. 1.: «i poterai 

*«) Cod. Ver. h. 1, et ubique exhibet Pufia. cf. Act Pliibìog. Wirceburcr 1868 

pag. 127. °' 

a) cf. pag. 11. not. a. et Gai. I. § 44. 

b) novum ius hoc ipso loco introductum, mox denuo inutatum est nov 119 e 2

GAI I. § 43 — 46. IUST. I. 7. 19 

dus constitulus est in servis testamento manumittendis. 

(§ 43.) nam ei qui plures quam duos 

ncque plures quam decem servos kabebit, usque 

ad partem dimidiam eius numeri manumittere permiltitur. 

ei vero qui plures quam x neque plures 

quam xxx servos habebit, usque ad tertiam 

parlem eius numeri manumittere permiltitur. at 

ei qui plures guam xxx, negue plures quam cenlum 

habebit, usque ad partem guartani potestas 

nianuinittendi datur. novissime ei gui plures 

guam e, nec plures guam D kabebit, non plures 

manumittere permittìtur, qnam quinlam parlem. 

neque plures numeranlnr, sed praescribit lex, ne 

cui plures manumittere liceat quam e. quedsi quis 

unura servum oranine aul duos liahet, de eo hac 

lege nihil cautum est; et ideo liberam habet potestatem 

manumittendi. (§ 44.) Ac ne ad eos quidem 

omnino haec lex pertinet, qui sine testa- 

?fiento manumiltunt. itaque licei ns, gui vindicta 

aut censu aut inter amicos raanumiltunl, lotam 

familiam liberare, scilicel si alia causa non inpediat 

libertatem. (§ 45.) Sed guod de numero servorum 

testamento manumittenderum diximus, ita 

intekegemus, ne umguam ex ee numero, ex guo 

diraidia aut lertia aut guarla aut guinla pars libcrari 

potest, paucioves manuìnitlere liceat, quam 

ex antecedenti numero kcuil. ct koc ipsa lege 

iJiovisum esl. erat enim sane absurdum, ut x 

serverum demine quinque kberare liceret, quia 

usque ad dimidiam partem eius numeri manumittere 

ei cenceditur, domino vero xn servos kabenti 

nen plures licerci manumittere quam mi. item eis 

qui plures quam x negue *** [desunt Un. 24J.* 

(§ 46.) Nam et si testamento scriptis in orbera 

servis libertas data sit, quia nullus orde manumissionis 

invenilur, nulli liberi erunt; quia lex 

Fnfia Caninia quae in fraudem eius facta sint 

Caninia certus modus censlilulus 

erat in servis leslaraenle 

manumittendis. 

quam, guasi kbertalibus 

[al. libertalis] impedientem 

et guodammode invidam, 

tellendam esse censuimus, 

* cum satis fueral 

inkumanum, vives guidem 

kcentiam kabere totam 

suam familiam liberiate 

donare, nisi aka causa 

impediat kberlati [al. liberlalem 

\, merientibus 

antera huiusmodi kcentiam 

adimere. 

1) est tit, Cod, de Lege Pur. Cauin. 

toUeuda, 

*) loco huius pagina Cod. Ver. quae legi nequit Gai. Epit. I 2. § 2. haec 

exhibet: NOMI si aliquis in testamento plures manumittere vóluerit, quam cquot continet 

numerus supra scriptus, orcio servandus est: ut illis tantum libertas valeat, qu 

pirius manumissi sunt, usque ad illum numerum, quem explanatio continet superius 

comprehensa; equi vero postea supra constitutum numerum manumissi leguntur, in 

servitwte eos certum est permanere. Quodsi non nominatim servi vel ancillae in 

testamento manumittantur, sed confuse omnes servos suos vel ancillas is equi testamentum 

facit liberos facere vóluerit, nulli penitus firma esse iubetur hoc ordine data 

libertas. sed omnes in servili condicione, qui hoc ordine manumissi sunt, permanebunt. 

nam et si ita in testamento servorum manumissio adscripta fuerit, id est in 

circulo, ut qui prior qui posterior nominatus sii, non possit agnosci, nulli ex his 

libertatem vedere manifestum est rei. cL Gai. I. 139. IL §. 239. Ulp. L § 24. 25. 

2*

20 GAI I. § 47 — 53. IUST. L 

rescindit. sunt etiam specialia senatusconsulla, 

guibus rescissa sunt ea quae in fraudem eius 

legis excogitata sunt. 

§ 47. In summa sciendum est, cum, lege Aeka 

Sentia cautum sit, ul credilerum fraudandorum 

causa manumissi liberi nen fiant, hoc etiam ad 

peregrines pertinere (senatus ila censuit ex auctoritate 

Hadriani),* cetera vere iura eius legis ad 

peregrines non pertinere. 

§ 48. ** Sequitur de iure personarum 

alia divisio." nam quaedam personae 

sui iuris sunt, quaedam alieno iuri 

subiectae sunl. (§ 49.) Rursus earum 

personarum, quae alieno iuri subiectae 

sunt, akae in potestate, aliae in manu, 

aliae in mancipio sunt. (§ 50.) Videamus 

nunc de kis quae alieno iuri subiectae 

sint: nam si cognoverimus guae istae 

personae smt, simul intellegemus guae 

sui iuris sint. 

§ 51. Ac prius dispiciamus de iis 

gui in aliena potestate sunt. 

§ .52. In potestate ilaque soot 

servi dominorum. quae guidem poleslas 

iuris gentium esl: nam apud 

omnes peraegue gentes animadverlere 

possumus dominis in servos vitac 

necisgue potestatem esse, et 

guo^cumgue per servum adquirilur, 

id domino adquirilur.'' (§ 53.) Sed 

kec tempore neque civibus Romanis, 

nec ulks aliis hominibus qui sub imperio 

popuk Romani sunt, licet supra 

modum et sine causa in servos suos 

saevire. Non ex constitutiene Imperaloris 

Antonini qui sine causa servum 

suum occiderit, non minus teneri 

iubetur, guam gui alienum servum occiderit 

Sed et maior quoque asperi- 

Tit. Vili. DB HIS QUI SUI VEL 

ALIENI IURIS SUNT. 

Sequitur de iure personarum 

alia divisio. nam quaedam personae 

sui iuris sunt, guaedam alieno iuri 

subiectae sunl. rursus earum, quae 

alieno iuri subiectae sunt, aliae in 

potestate parentum, aliae in potestate 

dominorum sunt. videamus itague 

de kis quae aliene iuri subiectae 

sunt: nam si cognoverimus quae 

istae persenae sunt, simul intellegemus 

quae sui iuris sunt. 

Ac prius dispiciamus de his quae 

in potestate dominorum sunt. 

§ 1. In potestate itaque dominorum 

sunt servi, quae quidem potestas 

iuris gentium est: nam apud 

omnes peraegue gentes anìmadverlere 

possumus dominis in servos 

vilae necisgue potestatem esse, et 

quodcumque per servum acquivi 

tur, id domine acquiritur [al. acquiri]. 

(§ 2.) Sed hoc tempore 

nulks keminibus qui sub imperio 

nostro sunt licei sine causa legibus 

cognita el supra modum iu servos 

suos saevire. Nam ex constitutionc 

divi Pii Antonini qui sine causa 

servum suum occiderit, non minus 

puniri iubetur, quam qui servum alienum 

occiderit. Sed et maior aspe- 

*) ut glossema expellit Mommsen, Zeitschr. f. Kechtsg. IX. 68 

**) §§ 48-53, usque ad v. coerceiur repetuntur in Gai fr. ' i. 'p» ^Q jîg aà 

sui i. (I. 6.) 

a) Haec divisio oomplectitur §§ 48—141. h. C. Definitionem voteitrM^ = 1 ,ipouit 

.Paul. fr. 215. D. de V. 8. (50. 16.) potesiatis s. 1. piob) 

cf. Gai li. 86 sqq.

GAI I. 54. 55. IUST. L 8. § 2. 9. § 1. 21 

las dominorum per eiusdem Principis rilas dominorum eiusdem Principis 

conslitulionem coerceiur. Nam censul- censlilulione coerceiur. Nam cenlus 

a quibusdam Praesidibus provinsultus a quibusdam Praesidibus prociarum 

de his servis, gui ad fana vinciarura de his servis, qui ad aedeni 

deorum vel ad slaluas Principum con- sacrara vel ad slaluas Principum confugiunt, 

praecepit, ul si intolerabilis fugiunt, praecepit, ut si intolerabilis 

videatur dominorum saevitia, cogantur videatur dominorum saevitia, cogan 

servos suos vendere. Et utrumque recte tur servos bonis condicienibus ven 

flt; male enim nostro iure uti non dedere, ut pretinm dominis daretur. 

bemus: gua ratione et prodigis inler- et recte : expedit enim reipubkcae, ne 

dicitur honorum suorum administratio. guis rem suam male utalur. cuius 

rescripti, ad Aelium Marcianum emissi, verba 

1) ex Ulp. fr. 2. I». de bis qui sui. kaec sunt^: Dominorum quidem potesLalera 

in suos servos illibalam esse oportet, nec 

cuiguam hominum ius suum detraili, sed 

dominorum interest, ne auxilium conira 

saevitiam vel famem vel intolerabilem iniuriam 

denego tur his gui iuste deprecanlur. 

ideogue cognosce de gnerelis eorum 

gui ex familia lulii Sabini ad staluara confugerunl; 

et si vel durius hahites guam 

aegiium esl, vel infarai iniuria affectos 

cogneveris, veniri iube, ita ut in potestatem 

domini nen revertanlur. qui Sabinus, 

si meae conslilutioni fraudem fecerit, 

scie! me adraissura 

§ 54. ^Ceterum cura apud cives Remanes duplex 

sit dominium, (nam vel in bonis vel ex iure 

Quirilium vel ex utroque iure cuiusque servus 

severius executuruin. 

esse intellegitur), ita demum servum in potestate 

domini esse dicemus, si in henis eius sit, eliamsi 

simul ex iure Quirilium eiusdem non sit. nam 

qui nudum ius Quiritium in serve habet, is potestatem 

habere non intellegitur. 

§ 55. Item in potestate nostra 

sunl liberi nostri'' quos 

iuslis nuptiis procreavimus. 

1) cf. fr. 1. D. de ritu nuptiarum. 

Tit. IX. DE PATRIA rOTBSTATE. 

In potestate nostra sunl lìberi nostri 

quos ex iuslis nuptiis procreaverimus. 

(§ 1.^) NupLiae autem sive matrimonium 

esl viri el mulieris coniunctio, iudividuam 

a) de dapkoi dominio cf. Gai IL 40. 88. IH. 166. Ulp. 1, 16. 

b) c£ fr. 4. D. de his qui sui i. (I. 6.) Ulp. libro I. Inst : Nam civium Bomanorum 

quidam sunt patresfamiliarum, cdii filiifamiliarum, quaedam matresfamiliarum, 

quaedam filiaefamiliarum. patresfamiliarum sunt, qui sunt suae potesiatis,^ sive pu 

beres sive impuberes; simili modo matresfamiliarum. filiifamiliarum et filiae, quae 

sunt in aliena potestate; nam qui ex me et uxore mea nascilur, in mea potestate 

est; item qui ex filio meo et uxore eius nascilur, id est nepos meus et neptis, aequ 

in mea sunt potestate; et pronepos et proneptis, et deinceps celeri.

22 GAI I. § 56 — 58, IUST. I. 9. § 2. 3. 10. pr. 

cpiod ius proprium civium Romanorum 

cst* fere enim nulli 

alii sunt komines, qui lalera in 

filios suos kabent potestatem, 

qualem nes habemus. idque 

divi Hadriani edicto quod proposuit 

de bis, qui sibi kberisque 

suis ab ee civilatem Romanam 

petebant, significa/wr. 

nec me praeterit Galalarum 

genleni credere in potestatem** 

parentum liberos esse. 

1) ex Ulp. fr, 4, D, de liis qui sui, 

§ 56. Habent autem in potestate 

liberos cives Bomani,*^* si cives 

Romanas uxores duxerint, vel etiam 

Latinas peregrinasve cum quibus 

conubium habeant cum enim conubium 

id efficiat, ut liberi patris 

cendicionem sequantur, evenit ut 

non modo cives Romani flant, sed 

el in potestate patris sint. (§ 57.) 

Unde et veleranis guibusdam concedi 

solet principakbus constitulienibus 

conubium cum kis Latinis 

peregi'inisve guas primas post 

missienem uxores duxerint et 

gui ex eo matrimonio nascuntur, 

et cives Romani et in potestatem 

parentum fiunt. 

§ 58. Non la?nen omnes nobis 

uxores ducere licei: nam a quarundani 

niqitiis abstinere debemus. 

consuetudinem vilae continens (b 2.) Ius 

autem potesiatis quod in kberos habemus 

proprium est civium Romanorum; 

nuki enim aki sunt komines, gui talem in 

liberos kabeant potestatem, gualem nos 

habemus. 

(§ 3.^) Qui igitui" ex le el uxore tua 

nascilur in tua potestate est. item qui e.x 

flko tuo et uxore eius nascilur, id est nepos 

luus et neptis, aeque in tua sunt potestate, 

et pronepos et proneptis, et deinceps 

celeri. Qui tamen ex lika tua nascltur 

in tua potestate non est, sed in patris eius. 

Tit. X. DE NUPTHS. 

lustas autem nuptias inter se cives Romani 

conlrakunt, qui secundum praecepta 

legum ceéunl, masculi quidem puberes, 

feminae autem viripotentes, sive patresfamikas 

sint sive filnfamilias; dum tamen 

fìkifamikas et censensum^ habeant parentum, 

quorum in potestate sunt. nani hoc 

fieri debere, et civilis et naturalis ratio 

suadet in tantum, ut iussum parentis 

praecedere debeat, unde quaesitum est, 

an furiosi Alia nubere, aut furiosi filius 

uxorera ducere possit? cumque super 

filio variabalur, nostra processsit decisio 

[0.25. e. de nupt,]^ qua pormissum est, ad 

exemplum filiae furiosi flliuiii quoque 

posse el sine patris interventu matrimonium 

sibi copulare secundum datum 

ex conslitutione modum. 

§ 1. Ergo non omnes nobis uxores 

ducere libet. nam quarundam nuptiis 

abstinendum est.'' 

*) haec verba §i 55. repetuntur iu Gai fr. 3. D. de his qui sui (I. 6), Cetorum 

cf. fr. 4. 5. eod. 

**) iu potestatem est: sic Cod. Ver. — Docking in Addendis pa». 342. edit IV. 

pcnnultos looos collegit, quibus huius accusativi usus confirmatur, velut: in potestatem 

esse G. L 55. 57. 88. 132. Aes Salpens. e, 21; in libertatem esse Liv. XXXVIL 

56; in possessionem esse Gai IV, 153, et fr. 9. D. 41. 2. et Paulus Ulp ' Scaevola 

Ti-yph. in Dig.; in adopiionem habere lavolenus fr. 107. D. 45. l.'Gaiì'l 136 etc! 

***) ita prop. Goschen. Huschke duorum versuum spatium explere m'avult ita; 

lustas autem nuptias coniraxisse liberosque iis procreatos in potestate habere cives 

Bomani ita intelleguniur, si rei. De re ipsa et Gai L 67. 76 80 S'^ iTln V 

§ 1—6 8 fr. 19. 24. D. de statu hom. (I. 5.) ' **• '^'l'' 

a) cf, fr. 2, 3, D. de ritu iiupt. (23. 2.) fr. 25. § 4. D. de acrniir hered (W 

2.); de ritu nuptiarum vid. ad Gai. L 110 sqq. citt. ' "'-^''"' ^"^ 

b) of, ad. § 1-10, h. t. iT. 8. fr. 12, § 4. fr. 14. 15. 17. 39 40 5H n^ .« p 

do ritu niipt (23. 2.) ' "^'^- ''°- "•

GAI I. § 59 — 62. IUST. I. 10. § 2 — 5. 

§ 59. Inter eas enim personas quae 

parentum kherorumve lecum in ter se 

oplinent, nuptiae contrahi non possunt, 

nec inler eas conubium esl, veluti 

inter patrem et flliam, vel inter malrem 

et fikum, vel inter avum et 

neptem: et si tales personae inler se 

ceierinl, nefarias atque incestas nuptias 

contraxisse diciintur. et kaec 

adee ita sunl, ut guamvis per adoptienem 

parentum kberorumve loco 

sibi esse coeperint, nen possinl inler 

se matrimonio coniungi, in tantum, 

ut et dissoluta adoptione idem iuris 

maneat: itague eam guae milii per 

adoptionem fikae aut neptis loco esse 

coeperil nen potere uxorem ducere, 

guamvis eam emancipaverim. 

§ 60. Inter eas guogue personas 

quae ex transverso gradu cognatione 

iunguntur est quaedam simiks observatio, 

sed non tanta. (§ 61.) Sane 

inter fratrem et sororem prokibitae 

sunt nuptiae, sive eodem patre eaderaque 

maire nati fuerint, sive alteruli'o 

eorum. sed si qua per adoptionem 

seror mihi esse coeperil, 

quanidiu quidem censtat adoptio, sane 

inter me et eam nuptiae non possunt 

consistere; cum vero per emancipalienem 

adoptio dissoluta sit, poterò 

eam uxorera ducere; sed et 

si ego emancipatus fuero, nihil in- 

pedimenlo erit nuptiis. 

1) 0 Gai fr. 17. § 1, D, de ritu nupt. 

§ 62. Fralris filiam uxorem 

ducere licet: idgue 

primum in usum venil, 

cura divus Claudius Agrippinam, 

fralris sui flkara, 

uxorera duxisseL sororis 

vere flliam uxorem ducere 

non licet. et kaec 

ila principalibus constitutionibus 

signiflcanlur. 

Item amitam el mater- 

Inler eas enim personas quae parentum 

kberorumve locum inler se 

ohlinent nuptiae contraki non possunt, 

voluti inler palrera el flliam, vel 

avum et neptem, vel malrem el filium, 

vel aviam et nepotem, et usque ad 

inflnitum. et si tales persenae inler 

se ceierinl, nefarias atcjue incestas 

nuptias contraxisse dicuntur. Et kaec 

adeo ita sunt, ut quamvis per adoptionem 

parentum kberorumve loco 

sibi esse coeperint, non pessint inter 

se matrimonio iungi, in tantum, 

ut etiam dissoluta adoptione idem 

iuris maneat: ilaque eam quae tiki 

per adoptionem flka aut neptis esse 

coeperil non poleris uxorem ducere, 

quamvis eam emancipaveris. 

§ 2. Inter eas quocjue personas 

quae ex transverso gradu cognationis 

iunguntur est quaedam simiks ebservalie, 

sed non tanta. Sane enim 

inter fratrem et sororem nuptiae prokibitae 

sunt, sive ab eodem patre 

eademque maire nati fuerint, sive ex 

alterutro eerum. sed si qua per adoptionem 

seror libi esse coeperit, 

quamdiu quidem constai adoptio, sane 

inler le et eam nuptiae consistere 

non possunt; cura vere per emancipationem 

adoptio dissoluta sit, poleris 

eam uxorem ducere; sed et 

si tu emancipatus fueris, nikil est 

impedimento nupliis. el ideo constai: 

^si guis generum adoptare velli, deberc eum 

ante flliam suam emancipare; et si guis vekt nurum 

adoptare, debere eum ante fllium emancipare. 

(§ 3.) Fralris vel sororis flliam uxorem ducere 

non licet. sed nec neptem fralris vel sororis 

ducere guis potest, guamvis guarle gradu sint: 

cuius entra flliam uxorem ducere non licet, eius 

negue neptem permiltitur. eius vero mulieris 

quam pater luus adeplavil filiam non videris impediri 

uxorem ducere, quia negue naturali negue 

civili iure libi ceniungitur. (§ 4.) duorum autem 

fralrum vel sororum liberi, vel fralris et sororis, 

iungi possunt. (§ 5.) item amitam, kcet adeptivara, 

uxorem ducere non licei, item materleram:

24 GAI I. 63. 64. IUST. L 10. § 6 — 12. 

lerara uxorem ducere non 

licet. 

§ 63. Item eam guae 

niiki guondam secrus aut 

nurus autprivigna aut noverca 

fuerit ideo autem 

diximus guondam, quia 

si adkuc Constant eae nuptiae 

per quas talis adfinilas 

quacsita esl, alia 

raliene mibi nupta esse 

non potest, quia negue 

eadem duobus nupta esse 

potest, negue idem duas 

uxores habere. 

1) efr, 11, § i, D, do ritu nupt. 

2) cfr. 3

GAI I. § 65 — 67. IUST. I. 10. § 13. 25 

cepil. nani et Ili palrera kabere non ki patrem kabere intelleguniur, cum 

intelleguniur, cum is ciiam incerlus kis etiara [pcder] incerlus est: unde 

sii; unde seleni spurii fiki appellari, seleni filii spurii appellari, vel a 

vel a Graeca voce quasi SitOQddrjv Graeca voce quasi GTtoQccdfjv conconcepli, 

vel quasi sine patre fiki. cepli, vel [S. P.] quasi sine palre filii. 

Sequitur ergo, ut et dissoluto tali coitu nec dotis 

exactieni locus sit. Qui autem prohibitas nuptias 

coiiunt et alias poenas paliunliir, quae sacris con- 

1) 0, e. e. de incestis nupt, stitutionibus conlincntur. •"• 

§ 65. Aliquando autem evenil, § 13. Aliquando aulem evenit, ut liberi 

ul liberi equi statini ul nalì sunl gui slalira ul nati sunt in potestate'parcnparentum 

in potestate non fiant, tum non fiant, postea antera redigantur in 

ii postea lamen redigantur iu pò- poteslalem. Quaks esl is "gui, dum nateslatem. 

(§ 66.") Veluti si La- turalis fueral, postea curiae datus, polelinws 

ex lege Aeka Sentia uxoi-e stali patris subicitur. nec non is gui, 

ducla filium procreaverit, aut La- a muliere libera procreatus cuius malri- 

Linura ex Latina, aul civem Rema- moniuni minime legibus interdictum fuenum 

ex cive Romana,'' non kabe- rat, sed ad guam pater consuetudiuem 

bit eum in potestate sed si postea habuerat, postea ex nostra constitutiene'^ 

causaprobcda civitatemBomanam con- dotakbus inslrumciitis composilis in posecutus 

fuerit civem Bomanum cum* tesiate patris efficitur: guod et aki ex 

simul in potestate sua habere in- '•odera matrimonio si fuerint procreali, 

cipit. [al. e/uod el aliis liberis qui ex eodem 

2) e, 10.11. e. de naturai, liberis, ?natrimonio fuerinl procreati] simikler 

nostra constitutio praebuit. 

§ 67. Item ''si civis Romanus Latinam aul peregrinam 

uxorem duxeril per ignorantiam, cum 

eam civem Romanam esse crederei, et filium procreaverit, 

hic nen est in potestate eius, quia ne 

quidem civis Romanus est, sed aul Latinus aul 

peregrinus, id est eius cendicionis cuius et mater 

fuerit, guia non aliter guisguam ad patris 

condicionem accedit, guara si inter patrem ct matrem 

eius conubium sii: sed ex senalusconsulto 

permiltitur causam erroris prohare, el ita uxor 

guogue et flkus ad civilatem Romanam perveniunt, 

et ex eo tempore incipit fikus in potestate patris 

*) ita ex coniect Huschkii. Sententia coite haec est: filio anniculo facto et 

causa proba,ta Latinum, praeterquam quod civitatem adipisoatur tam ipse quam 

uxor eius et iìlius, si eiusdem condicionis sint, incipere etiam in potestate habere 

filium. (Gosohen.) 

A) oL Gai I. 29. 73. 94. 95. HI. 5. Hip. VII. 4. 

b) cf. Gai I. 30. 80. 

e) legitimationem per curiae oblationem introduxit Theodosius IL e, 3. 4. C. de 

natur. liberis (5, 27,) legitimationem per subsequens matrimonium primo Constautinus, 

deinde Zeno, Ana.stasius, lustinianus o, 5—7, 10. 11, eod.; legitimationem per 

rescripium principis et ius novissimum oontin. nov. 12. e. 4; 18. e. 11; 78. e. 3; 

74. e. 1. 2; 117. e. 2. 

d) cf. Gai H. 142. III. 5. 73. Ulp. VII. 4. V. 9.

26 GAI I. § 68 — 73, IUST. 

esse. Idem iuris esl, si cara per ignorantiam 

uxorem duxeril quae dediticierum numero est, 

nisi quod uxor nen flt civis Romana. (§ 68.) Itera 

"si civis Romana per errorem nupta sit peregrino 

tamquam civi Remano, permiltitur ei causam 

erroris prebare, el ila filius quoque eius et 

maritus ad civilatem Romanam perveniunt, et 

aeque simul incipit fikus in potestate patris esse. 

Idem iuris est, si peregrino tamquam Latino ex 

lege Aelia Sentia nupta sit: nam et de kec speciakler 

senalusconsulto cavetur. Idem iuris est 

akquatenus, si ei gui dediticierum numero est, 

tamguam civi Romano aul Latino ex lege Aelia 

Sentia nupta sit: nisi guod scilicel gui dediticiorum 

numero est, in sua condicione permanet, el 

ideo fikus, guamvis fiat civis Romanus, in potestatem 

patris non redigitur. (§ 69.) Rem si Lalina 

peregrino, cimi eum Latinum esse crederei, 

nupseril, potest ex senalusconsulto filio nate causam 

erroris probare, el ita omnes flunt cives 

Romani, et filius in potestate patris esse incipit. 

(§ 70.) Idem constitutum esl, ''si Latinus per 

errorem peregrinam guasi Latinam aut civem 

Romanam e lege Aelia Sentia uxorem duxeril. 

(§ 71.) Praelerea si civis Romanus, gui so credidisse/ 

Latinum esse, ob id Latinam uxorem duxeril, 

permittilur e? fliie nate erroris causam probare, 

tamguam si e lege Aeka Sentia uxorem duxisset. 

Rem his qui cum cives Remani essent, peregrines 

se esse credidissent et peregrinas uxores 

duxissent, permiltitur ex senalusconsulto filio nate 

causam erroris prebare: guo facto flet uxor civis 

Romana et fliius quoque ex ea non solum ad civilatem 

Romanara pervenit, sed etiara in poleslateui 

patris redigitur. (§ 72.) Quaecumgue de filio 

esse diximus, eadem et de filia dieta intekegemus. 

(§ 73.) Et quantum ad erroris causam probandam 

allinei, nibil interest cuius aetatis fliius sive 

filia sii [duo versus 1. n. p.].* si minor anniculo 

sii filius filiave, causa prebari nen polcsL nec 

me pracleril in aliguo rescripte divi Hadriani ila 

esse censtilutum, tamquam quod ad erroris quoque 

causa.m prebandam [desunt 2 Un.] Imperator 

. *) «î-

GAI I. § 74—78. IUST. I. 10. 27 

['''., Un.] dedit. (§ 74.) Sed si peregrinus civem 

Romanam uxorem duxeril, an [D/.Jin.] causam nen 

polest, quamvis ipse [Vo Un.] kec ei speciakter concessum 

est.* Sed cum peregrinus civem Romanam 

uxorem duxisset el Alio nato alias civilatem Romanani 

conseculus esset, deinde cum quaereretur an 

causam probare posset, rescripsit Imperator Anteniuus 

perinde posse eum causam probare, atque si 

peregrinus mansisset. ex quo colkgimus etiam peregrinum 

causam prebare posse. (§ 75.) Ex /ds quae 

diximus apparet, sive civis Romanus peregrinam 

sive peregrinus civem Romanam uxorem duxeril, 

eum qui nascilur peregrinum esse: sed siquidem 

per errorem tale matriraenium contractum fuerit, 

emendari vitiu?« eius ex Senedusconsulto licei 

secundum ea guae superius t§ es,] diximus. Si vero 

nullus error inlervenerit, sed scientes suam condicionem 

ila celerini, nulle casu emendalur vitium 

eius matrimonii. (§ 76.) Loquimur autem de kis 

scilicet inter quos conubium nen sii; nam alioquin 

si civis Romanus peregrinam cum qua ei 

conubium est, uxorem duxeril, sicut supra qiioque 

diximus, iustum matrimonium cenlrakitur, 

et tunc ex kis qui nascilur, civis Remanus esl 

el in potestate patris erit. (§ 77.) Itera si civis 

Romana peregrino cum guo ei conubium est, 

nupserit, peregrinus sane procreatur, el is iuslus 

patris flkus esl, tamguam si ex peregrina eum 

precreasset. kec lamen tempore ex senalusconsulto 

guod auctore dive Hadriano factum est, 

eliamsi non fuerit conubium inter civera Romanam 

el peregrinum, qui nascilur iustus patris 

filius est. (§ 78.) Quod antera diximus inter 

civem Romanam peregrinumque nisi coimhium. 

sii, qui nascilur peregrinum esse, ex lege Minieia 

descendit, qua liberi iubentur deterioris parentis condicionem 

.sequi. Eadem lege rursus alio loco cautum 

est, ut si peregrines civem Bomanam cum qua ei 

conubium non sit,** uxorem duxeril, peregrinus 

ex ee coitu nascatur. et est hoc maxime casu 

necessaria Lex Minieia: nam remota ea lege matris 

condicionem sequeretur, ex iis enim inter 

rquos non est conubium qui nascilur, iure gen- 

*) argumentum hoc fere est: Peregrinus si civem Romanam uxorem du.xerit, 

sive intei-veniente errore sive non, is qui nascltur peregrinus est; sed matrimonio 

per errorem contracto poterit admitti causae probatio, quam, ubi nuUus error iiitervenorit, 

cessare constai. (Goschen secundum Hollw.) .Plura tentavit Huschke. 

**) ita ex coniect. Mommsenii et Ki-uegeri (in epistola ed. Stud. praemissa).

28 GAI I. § 79 — 84. IUST. L 

lium matris condicioni accedit gua parie aulem 

iubel lex ex cive Remano el peregrina peregrinum 

nasci, supervacua videtur: nam el remota 

ea lege hoc utigue iure gentium fulurum erat. 

(§ 79.) Adeo aulem hoc ila esl, ut ex cive Bomano 

et Latina qui nascilur, Latinus nascatur, quamquam 

ad eos qui hodie Latini appellantur, lex Minieia non 

pertinet; nam comprehenduntur quidem peregrinorum 

apqiellatione in ea lege non* solum exlerae nationes 

et genles, sed etiara gui Latini noniinantur: 

sed ad alios Latinos pertinet, gui proprios populos 

propriasque civitates habebanl et erant peregrinorum 

numero. (§ 80.) Eadem raliene ex 

contrario ex Latino el cive Romana sive ex lege 

Aelia Sentia, sive aliter contractwm (uerit malrimeniuni, 

civis Romanus nascitui'. fuerunt tamen 

gui putaverunt ex lege Aelia Sentia contracto 

mairimenie Latinum nasci, guia videtur ee casu 

per legem Aekam Senliam et luniam conubium 

inler eos dari, et semper conubium efficit, ul qui 

nascilur patris conckcieni accedat:'' aliler vero 

contraete matrimonio eum qui nascilur iure gentium 

matris condicionem sequi et oh id esse 

civem Roraanum. sed koc iure utimur ex senalusconsulto 

quo auctore dive Hadriano signiflcatur, 

ul oìnni modo ex Latino el cive Romana natus 

civis Remanus nascatur. (§ 81.) //is cowvenienler 

eliam ikud senalusconsultum ''dive Hadriano 

auctore signiflcavil, ut qui ex Latino et peregrina, 

item centra qui ex peregrino et /alin« nascilur, 

is matris condicionem segualur. (§ 82.) Illud 

•^quoque kis consequens est, guod ex ancilla el 

libero iure gentium servus nascilur, el centra ex 

libera el servo liber nascilur. (§ 83.) Animadvcrlere'' 

taraen debemus, ne iuris gentium regulara 

vel lex aliqua vel quod legis vicem optinet, 

aliguo casu commutaverit. (§ 84.) Ecce enim ex 

senaluscensullo Claodiaiie" poterai civis Romana 

(|uae alieno servo volente domino eius coki, ipsa 

(ìx paclione libera permanere, sed servura procreare: 

iìa?n guod inler eam et dorainu?» istius 

servi convenerit, eo senalusconsulto ratum esse 

iubetur. sed postea divus Hadrianus iniquitate 

*) ex coniect JVIommsenii. De re cL Ulp. V. 8. et fr. 24. de statu hom 

a) et Gai L 56. 67. b) oL Gai I. 30. 66. (IH 73 1 

e) cf. Ulp. V. 9, (Inst, 1. 4 pr.) d) cL Ulp. fr. 24. D. de'stati hom 

e) cf. Gai I. 91. 160. Inst HI. 12. "°

GAI I. § 85—90. IUST. L 10. 29 

rei et Inelegantia iuris molus restiluit iuris genlium 

regulam, ul cum ipsa mulier libera permaneat, 

liberum pariat. (§ 85.) Item. — — — 

ex aMcilla et libero poterant liberi nasci: nam ea 

lege cavetur, ul si guis cum aliena ancilla quam 

credebat kherara esse ceierit, si guidem masculi 

nascantur, liberi sint, si vere feminae, ad eum 

perlineant cuius mater ancilla fuerit. sed el in 

hac specie divusVespasianus inelegantia iuris molus 

restituii iuris genlium regulam, ut omni mode, 

eliam si masculi nascantur, servi sint eius cuius 

et mater fuerit. (§ 86.) Sed illa pars eiusdem 

legis salva est, ut ex libera et servo alieno, quem 

sciehal servum esse, servi nascantur.''' ilaque 

apud guos talis lex nen est, gui nascatur, iure 

genlium matris cendicionem sequitur et eb id 

kber est. 

§ 87. Quibus antera casibus matris et non 

patris cendicionem sequitur gui nascitur, fisdem 

casibus in potestate eum patris, eliamsi is civis 

Romanus sit, non esse plus quam manifestum esl. 

el ideo superius t§ OT sq^,] rettulimus, quibusdam 

casibus per errorem non iusto contracto matrimonio 

senatum intervenire et emendare vitium 

matrimonii, eogue modo plerumgue efflcere, |ut in 

potestatem patris filius redigatur. (§ 88.) Sed si 

anciUa ex cive Romano conceperit,'' deinde manumissa 

civis Romana facta sit, et tunc pariat, licet 

civ/s Romanus sii qui nascitur, sicut pater eius, 

non lamen in potestatem* patris est, quia ncque 

ex iusto coitu conceptus est, negue ex ullo senalusconsulto 

laks coitus guasi iustus conslituitur. 

§ 89." Quod aulem placuit, si ancilla ex cive 

Romano conceperit, deinde manumissa pepererit, 

gui nascitur liberum nasci, naturali ratione flt. 

nam hi gui illegitime cencipiuntur, statura summit 

ex eo tempore quo nascuntur: ilaque si ex kbera 

nascuntur, liberi fiunt, nec interest ex quo mater 

eos conceperit, cum ancilla fuerit. at hi qui legilime 

concipiunlur, ex conceptionis tempore statum 

sumunL (§ 90.) Ilaque si eni mukeri civi 

Romanae praegnanli agua et igni interdictum fueril, 

eoque modo peregrina iacta tunc pariat, cen- 

*) cf. Gai I. § 55. not. 

a) cf. fr. 2. pr. D. ne de statu defunct (40. 15.) o. 3. C. soluto matr. (5. 18.) 

b) cf. Gai L 82. 85. 89. 

e) ad §§ 89. sqq. cf. Ulp. V. 8—10. fr. 18. 24. D. de statu hom. (I. 5.) fr, 2. 

§ 3. D. ad se. TertulL (38. 17.) ooU tit. J. I. 4.

.30 GAI I. § 91-96. IUST. L 10. 

plures distinguunt et putant, si quidem ex iustis 

nuptns conceperit, civem Romanum ex ea nasci, 

si vero vulgo conceperit, peregrinum ex ea nasci. 

(§ 91.) Itera si qua mulier civis Romana praegnans 

ex senatusconlte Claudiane ancOla facta sii 

eb id, quod alieno servo invito el denuntiante 

domino eius coierit, conpk/re,5 distinguimi, el existimant, 

si quidem ex iustis nuplks conceptus 

sit, civem Romanum ex ea nasci, si vero VMlgo 

concep/us sit, servum nasci eius cuius mater facta 

essel ancHla. (§ 92.) Peregrina quoque si vulgo 

conceperit, deinde civis Romana facta parlai, 

civem Remanum parit; si vero ex peregrino, secundum 

leges moresque peregrinorum conceperit, 

ita videlur ex senalusconsulto quod auctore divo 

Hadriano factum est, civem Romanum parere, si 

el patri eius civitas Romana donetur. 

§ 93. Si peregrinus sibi kberisque suis civilatem 

Romanam petierit, non aliter filli in peleslate 

eius flen^, guam si Imperator eos in potestatem 

redegerit. quod ita demum is facit, si 

causa cognita aeslimaverit koc fliiis expcdirc. 

diligentius autem exactiuscpie causam cognoscil 

de impuberibus absentibusque. et haec ita edicto 

divi Hadriani significantur. (§ 94.) Item si quis 

cum uxore praegnante civitate Romana donatus sii, 

guamvis is gui nascilur, ut supra diximus t§ 92], 

civis Romanus sit, tamen in potestate patris non 

flt: idgue subscripliene divi Hadriani significatur. 

qua de causa qui intellegit uxorem suam esse 

pracgnawlem, dura civitalera sibi el uxori ab Imperatore 

petit, simul ab eodem potere debet, ut 

cum qui natus erit in potestate SUA habeal. 

(§ 95.) Aka causa est eorum qui Lat/i iure cum 

liberis suis ad civitatem Romanam perveniunl: 

nani horum in potestate fiunt liberi, quod ius 

quibusdam peregrinis civitalibus datura est vel 

a populo Romane vel a Senatu vel a Caesare. 

(§ 96.) Huius autem iuris duae species sunt: aul 

maius est Latium aut minus. maius est Latium, 

cum et hi qui decurienes leguntur et ei qui 

honorem akquem aut magistratura gerunt, civitalera 

Romanam consecunlur; minus Latium esl, 

cum ki lantum gui raagistralum vel honorem 

gerunt, ad civilatem Romanam perveniunt. idgue 

conpkiribus epistuks principum significatur.* 

*) iam Niebuhr ex hoc loco duplex ius : „Laiii maiorit" d r ,•• 

'=•'' ai-icuii mtnons

GAI I. § 97 — 101. IUST. I. 11. pr. § 1. 2. 31 

Tit. XI. DE ADOPTIOjS^BUS. 

§ 97. Non solum tamen naturales Non solum tamen naturales liberi, 

liberi, secundum ea quae diximus, in secundum ea quae diximus, in pote 

potestate nostra sunl, veruni el ki gues state nostra sunl, veruni eliam ii quos 

adeplamus. 

adeplamus. 

§ 98.* Adoptio antera duobus medis fit, aut § 1. Adoplio aulem duo- 

populi auctoritate, aul imperio magistratus, vel?/// bus modis fit, aul principali 

Praetoris. (§ 99.) Populi auctoritate adepla rescripte,'' aut imperio mamus 

eos gui sui iuris sunt: guae species adogistratus. Impera terisaucleptionis 

dicitur adrogalio, guia et is gui adeptat rilale adoptare quis potest 

regatur, id esl inlerrogalur an velli eum quem eos casve qui quaeve sui 

adoptalurus sit iustum sibi fikum esse; et is iuris sunt quae species 

qui adeptalur regatur" an id fieri patiatur; el adeplionis dicitur adrogalio. 

populus rogatur an id fieri iubeat. Imperio ma Imperio magistratus ado 

gistralus adeplamus" eos qui in poptare licet eos eas ve qui quaeve 

testate parentium sunl, sive primum in potestate parentum sunt, sive 

gradum liberorum eptineanl, quaks est primum gradum liberorum ohtine- 

flkus el filia, sive inferiorem, quaks ant, gualis esl filius, filia, sive in 

esl nepos, neptis, pronepos, prò feriorem, gualis est nepos, neptis, 

neptis. (§ 100.) Et quidem ika ado pronepos, proneptis. 

pilo quae per populum fit § 2. Sed kedie ex nostra constitutiene,' cum 

nusquam nisi Romae fit: at filiusfamikas a patre naturali extraneae personae 

kaec eliam in provinciis in adoptionem datur, iura petestatis naluraks 

apud Praesides earum fieri patris minime disselvunlur, noe guicquam ad pa 

solet. (§ 101.) Itera per trem adoptivum transit, nec in potestate eius est, 

populum feminae nen ade- licei ab intestato iura successienis ei a nobis 

ptanlur; nani id magis pla tributa sunt si vero pater naluraks non extracuit 

Apud Praetorem vere neo, sed avo fiki sui materno, vel si ipse pater 

vel in provincns apud naturalis fuerit emancipatus, etiam avo paterno 

Precensulem Legatumve vel proavo simili mode paterno vel raalerne fikum 

etiam feminae solent ade- suum dederit in adoptionem: in koc casu, quia 

plari. 

in unam personam cencurrunt el naturalia el 

adeplionis iura, manel slabile ius patris adeptivi, 

1) est e, 10, C. de adoptionibus. el naturali vìnculo copulatum, el legitimo adoplienis 

modo (al. nodo\ constrictum [al. conlra- 

statuerat Nuper Mommsen die Stadtrechte der Lat. Gemeinden Salpensa eto. 

(1856) p. 406. not. 40. plenius rem traetavit De re ijDsa cf. etiam Gai I. 79. 131. 

IH. 66. Appian. B. C. IL 26. {Aaxiov SUaiov) coli. Cic. ad Attic. V. 11. § 1. 2. 

Gellius XVI. 3. Asconius in Pison. (ed. Orell.) p. 3: Pompeius — veteribus incolis 

dedit ius L.jalii, ut possent habere ius quod ceterae Laiinae coloniae, id est ut 

gerendo magistratus civitatem Bom. consequerentur. 

*) §§ 98. 99. 103. 107. repetuntur in Gai fr. 2. D. de adopt. (1. 7.) cL fr. 1. 

D. eod. Ulp. tit. Vili. Geli. V. 19. 

a) Ciò. prò domo o. 29: interrogatimi: auetorne esses, ut in te P. Fonteius 

vilae necisrque potestatem haberet, ut in filio? 

b) i. e. novo modo, qui pedetentim in locum adoptionis per populum succes,s,it 

Gek. V. 19. fr. 21. 38. 39. D. de adopt (1. 7.) Diocl. e. 6. 8. C. (8. 48) 

De. causae cognitione vid. fr. 15. § 2. 3. D. de adopt. (1. 7.) 

e) de ritu adoptionis vid. Gai I. 132.

32 GAI I. § 102 — 105. 

§ 102. Item inpuberem 

apud populum adeptari 

aliquando prehibilum est, 

aliquando permissum est; 

nam nunc ex epistula optimi 

Imperaloris Antonini 

quam scripsitPeiitificibus, 

si iusta causa adoptionis 

esse videbitur, cum quibusdam 

condicienibus permissum 

est. apud Praetorem 

vero, et in provinciis 

apud Procensulem Legatumve 

, cuiuscumque 

aelalis personas adoptare 

possumus. 

1) fr. 17—19. D, de adopt, e, 2, C, 

eod, fr, 13, B, si quid in fraud. 

patr. 

2) of, G, I. 10(j, fr, 16. 40, D. h, t. 

3) fr, 37. 43, D. eod. 

4) cfr. fi. 10. 11. D. eod. 

CJ) cfr. 0. D. do libris ot post. 

§ 103. illud vero utriusque adoptionis 

ceraraune est, quod el hi qui 

generare non possunt, quales sunl 

spadones, adoptare possunt. (§ 104.) 

Feminae vero nullo mode adoptare 

pessimi, quia ne quidem naturales 

liberos in potestate habent. (§ 105.) 

Item si quis per populum sive apud 

Praetorem vel apud Praesidem provinciae 

adoplaverit, polest eundem 

IUST. I. 11. § 3 — 9. 

Cium, V. conslructum], ul et in famika et potestate 

kuiusmedi patris adoplivi sit 

S 3 Cum aulem impubes per principale rescriplura 

adrogatur: causa cognita adrogalio permiltitur, 

et exquirkur causa adrogatiems, an honesla 

sii expedialque pupillo, et cum quibusdam 

condicienibus adrogalio fit id est ut caveal adroaater 

persenae publicae, hoc est tabularlo, si 

hilra pubertalera pupillus decesserit, reslitnlurum 

se bona illis, qui, si adoptio 

facta non esset, ad successionem eius 

venturi essent item nen akas emancipare eos 

polest adregaler, nisi causa cognita digni emailcipalione 

fuerinl, et tunc sua bona eis reddat 

sed etsi decedens pater eum exheredaverit, vel 

vivus sine iusta causa eum emancipaveril, iubetur 

quartam partem ei suerura honorum relinquere, 

videkcet praeter bona quae ad patrem 

adoptivum translukl, el guorura commodum ei 

acguisivil postea. 

§ 4.^ Minorem natu non posse maiorem adoptare 

placet: adoptio enim naturam imilalur, et 

prò monstro est, ut maior sii filius quam pater. 

debet ilaque is gui sibi per adrogalionem ve! 

adoptionem filium facit piena pubeiTale, id est 

decem et octo annis praecedere. (§ 5.^) Licet 

aulem et in locum nepotis vel prenepetis, vel in 

lecum neptis vel proneptis, vel deinceps adoptare, 

guamvis fikum quis non habeal. (§ 6.) Et 

tam fikum akenum quis in locum nepotis potest 

adoptare, quam nepotem in locum filii. (§ 7.*) 

Sed si quis nepotis loco adoptel, vel quasi ex 

eo filio quem kabet iam adeptalum vel quasi ex 

ilio quem naturalem in sua potestate kabet: in 

eo casu et fikus consentire debet, ne ei invito 

suus heres agnascalur. sed ex contrario, si avus 

ex filio ncpetera dal in adopiionem, non est ne 

cesse fikum consentire. 

§ 8. In pkirimis autem causis assimilatur 

is cfui adoptatus vel adrogatus 

esl, ei qui ex legitimo matrimonio 

nalus est el ideo si quis per Impcralerera, 

sive apud Praetorem, vel apud 

Praesidem provinciae non exlratieum 

adoptaverit, potest eundem alii in adoptionem 

dare. (§ 9.5) Sed et illud 

utriusque adoptionis commune esl, quod 

el hi qui generare nen possunt, quales

GAI I. § 106 — 111. IUST. I. 11. § 10 — 12. 33 

alii in adoptionem dare. (§ 106.) 

SefZ et ika quaestio, an minor 

natu maiorem natu adoptare 

possit, utriusque adoptionis 

eonirauiitó' esl. 

1) cf. Diocl. e, .'>, C, de adopt, 

§ 107. Illud proprium esl eius 

adoptionis quae per populum fit, 

quod is qui liberos in potestate habet, 

si se adrogandum dederit, non 

selum ipse potestati adrogaleris subicitur, 

sed eliam liberi eius in eius 

dem filini potestate /(anquara nepotes. 

sunl spadones, adoptare possunt; castrati 

autem non possunt. (§ 10.) Feminae quoque 

adoptare non possunt, quia nec naturales 

liberos in potestate sua habent: sed 

ex indulgenlia Principis ad solatium libero- 

rum amissornm adoptare possunt' 

§ 11. Illud proprium esl illius adoptionis 

quae per sacrum eraculum fit, 

quod is qui liberos in potestate liabet, 

si se arrogandum dederit, non 

solum ipse potestati arregaleris subiicitur, 

sed etiam liberi eius in eiusdem 

fiunt potestate tamquam nepotes. 

sic enim el divus Auguslus nen ante Tiherium 

adoptavil, quara is Germanicum adeplavil: ut 

prolinus adoptione facta incipiat Gerinanicus Augusti 

nepos esse. 

§ 12. Apud Catenem bene scriptum refert antiquitas, 

servi [al. servos] si a domine adoplati 

sinl, ex hoc ipso posse kberari. unde et nos 

2) tit, e. de Latina liberi, ton,(§ 10,) eruditi lu uostra constitulione^ etiam eum servum 

quem dominus aclis intervenientibus filium suum 

nominaverit liberum esse consliluimus, licei kec 

ad ius fiki accipiendum ei non sufficit. 

§ 108.^ Nunc de his personis videamus quae in manu 

nostra sunt* guod el ipsum ius proprium civium 

Romanorum est. (§ 109.) Sed in potestate quidem 

el masculi el feminae esse solent: in manum 

aulem feminae tantum conveniunt (§ 110.) 

Olim ilaque tribus modis in manum conveniehant, 

usu, l'arreo, ceemptiene. (§ 111.) Usu in manum 

cenveniebal quae anno continue nupla perseveraba/; 

qM«e enim veluti annua possessione 

usucapiebalur, in familiam viri transibal flkae- 

((ue locum optinebat itaque lege duodecim tabularum 

cautum est, ut si qua nollet eo modo in manum 

mariti convenire, ea quelaimis Irinoclie abesset 

a^que eo modo usum cuiusque anni interrumperet. 

sed hoc telum ius partim legibus sublalum esl. 

*) ita suppl. Goschen. 

a) De his quae in manu sunt vide Ulp. tit. IX. Gai IL 118. 136. IH. 40. 41. 

Servium ad Georg I. v. 31. et ad Aeneid, IV. v. 103. 214. 374. Cicer. prò Fiacco 

e. 34. § 84. prò Murena 12. § 27. GelL HI. 2. §, 13. X. 23. XVHI. 6. § 9. Taoit 

Annal. IV. 16. Cic. Topic. cap. 4.: Genus est uxor, eius duae formae, una matrum 

familias quae in manum convenerunt; altera earum quae tantummodo uxores habentur. 

— Boethius ad Top. e. 3. § 14. (Orell. 299.): quae autem in manum per 

coemplionem convenerant, hae malrcsfamilias vocabu.nlur. Quae vero usu et farrealione 

minime. 

GNIÎST iNR'rri'UTIOKES, '*

34 GAI I. § 112 —lisa. roST. L 11. 

partim ipsa desuetudine ebklteratum est. (§ 112.) 

Farreo in manum conveniunt per quoddam genus 

sacrificii quod Jovi farreo fit: in quo farreus 

panis adhibelur: unde etiam confarrealio dicitur.'* 

conplura praeterea huius iuris ordinandi gralia 

cum certis et sokemnibus verbis, praesentibus 

decem testibus agunlur et fiunt. qmd ius eliam 

nostris temporibus in usu est: nam flamines 

maiores, id est Diales, Martiales, Quirinales, item 

reges sacrorum,nisi ex farreatis nati, ?(oo leguntur; 

ac ne ipsi guidem sine confarreatiene sacerdotium 

kabere possunt. (§ 113.) Coemptiene vero in manum 

conveniunt per mancipatione???, id est per 

quandam imaginariam venditionem: nam adkibilis 

non minus quam V leslibiis, civibus Romanis 

puberibus, item Mbiipeiide, emit is mulierem, 

cuius in manum convenit.'' (§ 114.) Potest 

aulem coemplionem facere mulier non solum 

cum marito sue, sed etiam cum extraneo: scilicel 

aut inalrimonii causa facta coemplìo dicitur, 

aut fiducia e. quae enim cum marito suo 

facit coemplionem, ut apud eum filiae loco sii, 

dicitur malrimonii causa fecisse coemplionem: 

qoae vero alterius rei causa facit coemplionem 

aul cum viro suo aut cum extraneo, veluti lulelae 

evilandae causa, dicitur fiduciae causa fecisse 

coemptiooem." (§ 115.) Quod est tale: si qua 

velit gues kabe/ tutores deponere, et alium nancisci, 

ikis azreloribus coemplionem facit; deinde 

a coemplionalere remancipata ei cui ipsa velli, 

el ah eo vindicta manumissa, incipit eum habere 

lu/orem, a quo manumissa est:'' gui tutor fiduciarius 

dicitur, sìcnl inferius t§ iss] apparebit 

(§ 115a.) Olim eliam lestameoti faciendi gralia 

fiduciaria fiebat ceemplio." lune enim non aliler 

a) Servius ad Geòrgie. I. v. 31: nuptiae fiebant— farre, si per Pontificem 

Maximum ct iJialem, Flaminem, per fruges et molem scdsam coniungeòantw, mule 

confarreaiio appellatur ; ex quibus nupjtiis qjcdrimi nascebantur. 

b) Boethius IL ad Cic. Topic. e. 3. § 14. rem ita describit: Coemptio vero certis 

solennitatibus peragebatur, et sese in eoemendo invicem inierrogabant: vir ita, an 

m,ulier sibi malerfamilias esse vellet? illa resjmndebai, velie. Item mulier inter 

gabat, an vir sibi paterfamilias esse vellet? ille respondebal, velie. Itaque nmliet 

viro conveniebat in manum. — Quam solenniiatem in suis Instiiuiis Ulqnanus refert. 

Kadem fere habet Servius ad Aeneid. IV. 214; ad Georg. I. v. 31. vero de antiquo 

ritu loquitur, quo se maritus et uxor invicem, emebantf?), et similiter Isidorus V. 24. 

§ 26. (Lindem.) ritus, equo se maritus et uxor invicem. cmebant. 

e) et Gai 1. 118. 136. 166. Cicero prò Mur. e. 12. § 27 cit 

d) cf. Gai lì. 137. 195. 

e) et Gai IL 112. 113. 118. 121. 122. IH. 43.

GAI I. § 115b —119. IUST. L 11. 35 

feminae testamenti faciendi ius habebanl, exceptis 

guiJi(4dam persenis, guam si coemplionem 

fecissent remancipataeque el nianumissae fuissenl. 

sed hanc necessitatem coemptienis faciendae ex 

auctoritate divi Hadriani senatus reniisil. (§ 115h.) 

Extraneo coemptionatori femina fdiac loco non fit; 

sed quae''' fif?uciae causa cum viro suo fecerit 

coemptionem, nihilominus filiae loco incipit esse: 

nam si omnino qualibel ex causa u.-cor in manu 

viri sii, placuit eam filiae iura nancisci. 

§ 116. Superest ul exponamus quae personae 

in mancipio" sint. (117.) Omnes igitur liberorum 

personae, sive mascukni sive feininini sexus, 

quae in peleslate parentis sunl, mancipari ab 

koc eodera mede possunt, que etiam servi mancipari 

possunt (§ 118.) Idem iuris esl in earum 

personis quae in manu sunt. nam feminae a 

ceemplienatoribus eedem mode possunt mancipari 

equo liberi a parente mancijoantur; adeo guidem, ut* 

quamvis ea sola apud coemptionalerem filiae 

loco sit quae ei nupla sit, tamen nihilo niinus 

eliam guae ei nupta non sit, nec ob id filiae loco 

sit, ab eo mancipari possit (§ 118a.) Plerumgue 

autem selum et a parenlihus el a coemptienaleribus 

mancipantur, cum velini parentes ceemplionatoresque 

ex sue iure eas personas dimillere, 

sicut inferius evidenlius apparebit. (§ 119.**) 

Est autem mancipalie, ul supra quoque diximus, 

imaginaria quaedam venditio: guod el ipsum ius 

proprium civium Romanorum est. eague res ila 

agilur.'' adhibitis non minus quam guingue testibus 

civibus Romanis puberibus, el praeterea alio 

eiusdem condicionis gui lihrain aeneam teneal, 

gui appellatur kbripens, is qui mancipio accipil, 

aes*'** tenens ila dicit: IIUNC EGO HOMINEM EX 

IVHE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO, ISQUB 

Mini EMPTUS ESTO HOC AERA' AENEAQUE 

*) ita fere ad sensum su]3pl. 

'^*) §um 119. exhibet Boethius IH. in Cic. Topic. e. 5. § 28 (p. 322. Orell.) 

***) ita Huschke, ut apudBoethium: aes tenens; apud Van-onem: assem tenentes. 

a) de mancipi! causa cL Gai I. 49. 123. 138. 140. 141. H. 160. IH. 114. IV. 

79—81. Liv. XLL 8. in fin. Festus v. deminutus capite appellabatur, — qui liber 

alteri mancipio datus est. -— De acquisitionibus per eos quos in mancipio habemns: 

Gai IL 86. 90. 96. IH. 114. Ulp. XIX. 18. 

b) cf. Gai I. 132. 134. sqq. II. 104. IH. 167. Boethius I. e. in Top. 5. § 28, 

Ulp. XIX. 3. 4. Theophilus I. 12. § G. Varrò de L. L. IX. 83. (Mulier): Pro assibus 

nonnuncquam aes dicebant antiqui, a quo dicimus assem. tenentes: hoc aere 

aencacque libra. Festus von Ilodus (Mullev 265): in mancipando, cum. dicitur: 

nalusculo libram ferito, asse tangitur libra. 

3*

36 GAI I. § 120 — 123. 

LIBRA: delude aere perciitit libram, idgue aes 

dat ei a guo mancipio accipit, guasi pretu loco. 

(§ 120.) Eo modo el serviles et liberae personae 

mancipantur. animaka queciue guae mancipi sunl, 

quo in numero habentur boves, egui, muli, asini; 

item praedia tam urbana guam rustica, quae et 

ipsa mancipi sunt, fiualia sunt Itakca, eodem 

modo solent mancipari. (§ 121.) In co solo 

praedioruin maiicipatio a ceterorum mancipatione 

differì, quod personae serviles et liberae, item 

animaka quae mancipi sunl, nisi in praesenlia 

sint, mancipari nen possunt: adeo quidem, ut 

eum qui mancipio accipit adprekendere id ipsum 

quod ei mancipio datur necesse sit: unde etiam 

mancipalio dicitur, quia manu res capilur. praedia 

vero absentia solent mancipari. (§ 122.) Ideo 

autem aes et libra adhibelur, quia okm aereis 

tantum nummis utebantur; et erant asses, dupondii, 

semisses, quadrantes, nec uMus aiireus vei 

argenteus nummus in usu erat, sicut ex lege xn 

tabularum inteUegere possumus; eorumque nummorum 

vis et potes/as nen in numero erat, sed 

in pondero nummorum; nam et asses librales erant, 

et d«/.pondu tam erant hilibres;* unde eliam diipendius 

dictus est quasi duo pondo:** quod nomen 

adhuc in usu retinelur. semisses quoque et quadrantes 

prò rata scilicel porlioiie ad poiidus cxamiuali 

erant. Quam,obrem, qui dabat olim pecuniam 

non mimerabal eam, sed appemlehal. unde 

servi quibus permittilur at/minislratio pecuniae 

dispensatores appellati sunt et adhuc appellantur. 

(§. 123.) Si tamen quaerat aUcquis, quare si 

equa coemptiewei» fecit, differat a mancipatis, illa 

quidem quae coemplionem faci/f, non deducitur in*** 

servilem cendicionem, a parentibus vero et a coemqjtionatoribus*** 

mancipali niancipalaeve servorum 

loco conslituuntur, adeo quidem, ut ab ee cuius 

iu mancipio sunt neque hereditatem neque 

legata aliler capere possint, quam si simul eodem 

leslamento liberi esse iubeanlur, sicut iuris est 

in persona serverum. sed diflerenliae ratio manifesta 

est, cum a parentibus et a coeraptionatoribus 

fisdem verbis mancipio accipiantur quibus 

servi- quod non similiter fit in cocmplione. 

IUST. I. Il- 

*) bilibres ex eouieot. Holwegii et Huschkii, — Laohmann: duas libras powU 

tOe re cf. Varrò L. L. V. 169. (Miill.) Paul D. ex Festo v. Gra^ve aes. 

**) ex coniect, Huschkii. Alia proponit Rossbacti II. Ebe 68 sq. 

***) ex coniect Husohkii,

GAI L § 124 — 128. IUST. 1. 12. pr. § 1- 37 

§ 124. Videaraiis nunc, que mede hi qui 

alieno iuri subieclì sunl eo iure kherentur." 

(§ 125.) Ac prius de his dispiciamus qui in 

potestate sunl. (§ 126.) El quidem servi quem 

admodum potestate kberentur, ex his 

inlekegere possumus guae de servis 

manumittendis superius exposuimus. 

§ 127. Hi vero gui iu potestate 

parenlìs sunl mortuo eo sui iuris 

fiunt. Sed hoc rf/slinctionem recipit'' 

nani mortuo patre sane omnimodo filii 

flkaeve sui iuris efficiuntiw. mortuo 

vero avo non omnimodo nepotes neptesve 

sui niris fimtt, sed ita, si posi 

mortem avi in patris sui peleslalem 

recasuri non sunt. itaque si morienle 

avo pater eorum et vivai et in potestate 

patris sui fuerit, tunc post obitum 

avi in peleslate palr/s sui llunl: 

si vero is, guo tempero avus moritur, 

aut iam mortuus esl, aut exiit de 

Tit XII. QUIBUS MODIS IUS POTE- 

STATIS SOLVITUR. 

Videamus nunc, guibus medis 

ki gui alieno iuri subiecLi 

sunt eo iure kberanlur. 

Et guidem servi guemad- 

modum potestate kberanlur, ex kis 

inlekegere possumus guae de servis 

manumittendis superius exposuimus. 

Hi vere qui in poleslale parentis 

sunt mortuo eo sui iuris fiunt. 

Sed hoc distinclionem recipil. Nam 

mortuo patre sane omnimodo filii 

fiikaeve sui iuris efficiuntur. mortuo 

vero ave nen omnimodo .nepotes 

neptesgue sui iuris fiunt, sed ita, si 

post mortem avi in potestatem patris 

sui recasuri non sunt itague si morienle 

avo pater eorum et vivit et in 

potestate patris sui est, lune post obilum 

avi in potestate patris sui fiunt; 

si vero is, quo tempore avus moritui', 

aut iam mortuus est, aul exiit de potestate 

patris, tuoc hi, quia [al. qui] in 

potestate patris, lune hi, quia in pò 

leslatem eius cadere nen possunt, sui potestatem eius cadere non possunt, 

iuris fiunt. (§ 128.) Cum aulem is cui sui iuris fiunt. (§ 1.) Cum aulem 

ob aliquod malefìcium velut ex lege Cor- is qui ob aliquod maleficium in 

nelia aqua el igni interdicitur civitatem insiilara deportatur civitatem amil- 

Romanam aniillat," sequilur, ut quia di, seguitur, ut gui ee modo ex mieo 

mode ex numero civium Romanorum lollilur, mero civium Romanorum 

proinde ac mortuo eo desinant liberi in pote toiktur perinde [est] ac si 

state eius esse: nec enim ratio patilur, ut pcre- merino eo desinant liberi 

grinae condicionis home civein Remanum in po in potestate eius esse. 

testate habeal. Pari raliene et si ei gui in pari raliene el si is qui 

potestate parentis sit aqua et igni interdictum in potestate parentis sit 

fuerit, desinil in peleslate parentis esse, quia in insulam deporlatus fucaeque 

ratio non patilur, ut peregrinae condicio- lit, desinit in poleslale 

nis homo in poleslale sit civis Romani parentis. parentis esse. Sed si ex 

indulgenlia principali restituii fuerinl, per omnia 

1) cf, fr, d, D, de interdiot, otrei, pilstinum statum rccipiunt (§2.') Relegati aulem 

patres in iusulam in potestate sua liberos 

retincnt. et ex contrarie liberi relegali in pele- 

2) cf, Inst, 1,16, § 1, (HOT, 22, o, 8,) stalc parcntum remaiienl. (§3.^) Poenae servus 

a) oL Ulp. tit. X. Qui in potestate manu mancipioque sunt quemadmodum 

eo iure liberentur. 

b) cf Gai 1. 146, Inst, H. 19. § 2. Ulp. fr. 5. D. de his qui sui i. (1. 6.) 

e) cf. Gai L 90. 161. 111. 153.

38 GAI I. § 129 - 132 

IUST. I. 12. § 4 — 6. 

efl'cclus filios in poleslale habere desinit Servi 

antera poenae efficiuntur qui in metallum damnanlur, 

el qui bestiis subuciunlur. (§ 4.) Filiusfarakias 

si raiktaveril, vel si Senalor vel 

Consul fuerit faclus, manel in patris potestate, 

militia enim vel censularia [al. constdaris] dignilas 

de patris potestate filium non liberal. Sed ex 

1) est e, ,5. O.de ConGUlibus(nov.81). 

2) ef fr, 12, § 1, fr. 18, D, de oaptivis, 

3) cf, Paul, fr, 19. D. eod. 

4) cf fr. 26, D, eod. 

constitutiene nostra ^summa Palricialus dignitas 

illieo ab imperialibus cedicilks praestitis a patria 

poleslale kbcrat quis enim patiatur patrem 

quidem posse per emancipalionis modum suae 

petestatis nexihus fllium relaxare, imperatoriam 

autem cclsitudinem nen valere eum quem sibi 

patrem elegit ab akena eximere potestate? 

§ 129. Quod si ab koslibus captus § 5. Si ab hostibus captus fuerit 

fueril parens, quamvis servus hoslium 

fiat, lamen pendei ius liberorum propter 

ius poslliminn, quo hi qui ab 

liostibus capti sunt, si reversi fuerint, 

omnia pristina iura recipiunt. ilaque 

reversus habebit kberos in potestate. 

si vero illic mortuus sit, erunt quidem 

liberi sui iuris; sed utrum ex hoc tempore 

quo mortuus cst apud hostes parens, 

an ex ille quo ab hostibus captus 

est, dubitari polest Ipse quoque 

fliius neposve si ab hostibus captus 

fuerit, similiter dicemus propter ius 

peslliminii poteslalem quoque parentis 

in suspense esse. (§ 130.) Praelerea 

parens, quamvis servus kostium I 

tamen pendei ius liberorum propter 

ius peslliminii, quia hi ((ui ab 

liostibus capti sunl, si re\ersi fuerint, 

omnia pristina iura recipiunt. idcirco 

reversus el liberos habebit in potestate, 

quia postkminium flngit eum 

qui captus esl semper in civitate 

fuisse. si vere ibi decesserit, exinde 

ex que captus est pater, filius sui 

iuris fuisse videlur.^ Ipse quoque 

filius neposve si ab bestibus captus 

fuerit, similiter dicimus propter ius 

peslliminii ius quoque petestatis parentis 

in suspense esse. Dicium esl 

exeunl liberi viriks sexus de parentis aulem peslkminium^ a limine et post, 

poleslale, si flamines Diales inaugu- ut eum gui ab koslibus captus in fines 

renlur, el feminini sexus si virgi nostros postea pervenit peslkminio renes 

Veslales capiantur. (§ 131.) versum recte dicimus. nam limina sicut 

Olim quoque, que tempore po in demibus finem guendam faciunt, sic 

pulus Romanus in Latinas rcgio- el imperli finem kmen esse veteres vones 

colenias deducebat, qui mssu luerunt: kinc el limes dictus est,, quasi 

parentis in coloniam Latinam no finis quidam et lerminus. Ab eo postif 

men dedissent, desinebant in po minium dictum, guia eodem limine releslale 

parentis esse, guia efficevcrlebatur quo amissus erat. Sed* et 

renlur alterius civitatis cives. 

qui viclis hostibus recuperatur pestìiminio 

rediisse exislimatur. 

§ 132. Praeterea emancipaliene de- § 6. Praelerea emancipalione quo- 

sinunt kberi in peleslalem parentum quo desinunl liberi in peleslate paesse, 

sed fikus quidem tribus man- renlum esse. Sed ea emancipatio 

cipationibus,"' celeri vere liberi, sive anlea quidem vel per antiquani legis 

a) cf. Gai I. T35 1V 79. Ulp. fr. XL fr. 8. § 1. D. de iniusto (28 3 ) Inst 

IH. 2. § 8. \ • -J

GAI I. § 133. IUST. I. 12, § 7, 39 

mascukni sexus sive feminini, una mancipatione 

exeunl de parentum poleslale: 

lex enim xii tabularum lantum in persona 

filii de tribus mancipalionibus le- 

((uilur, kis verbis: si VATER FILIUM 

TER VESCMBUIT, A P.4TRE FILIUS LIBER 

ESTO. eaque res ila agilur."" mancipal 

pater fikum alicui: is eum vindicta 

manumillit: eo facto revertitur in potestatem 

patris. is eum iterum mancipal 

vel eidem vel aki; sed in usu est 

eidem mancipari: isque eum postea 

simkiler vindicta manumiltil: quo faeto 

eum rursus in potestatem patris fuerit 

reversns tertio pater eum -mancipat 

vel eidem vel aki; sed koc in usu est, 

ul eidem maueipetur; eacque mancipalione 

êsiniif ia poleslale patris esse, 

eliamsi nondum manumissus sii, seti 

adhuc in causa mancipii duvet [Un. 24]* 

§ 133. Liberum autem arbilrium 

observalionem procedebat, quae per 

iinaginarias venditienes el inlercedenles 

manumissiones celebrahatui', 

vel ex imperiali rescripte. Nostra 

aulem providentia el koc in melius 

per constitutionem reformavil, ul 

Hclione pristina explesa, recta via 

apud compelenles iudices vel magistratus 

parentes intrent, el filios suos 

vel filias, vel nepotes vel neptes, ac 

deinceps, sua raanu dimitlerent et 

lune ex edicto Praetoris in liuius filii 

vel filiae, nepotis vel neptis bonis, 

qui vel quae a parente manumissus vel 

manumissa fuerit, eadem iura praestantur 

parenti quae tribuunlur patrono 

in bonis liberti; el praelerea 

si impubes sii filius vel filia vel celeri, 

ipse parens ex manumissione 

tutelara eius nanciscitur. 

§ 7. Admonendi autem sumus libe- 

*) in pag. Cod. Ver. quae sequitur fere nihil legi potest. Prioris partis argumentum 

tamen oolligi potest ex Epit. I. 6. § 3: Tamen cum tertio mcmcipatus 

fuerit .... succeda : quae verba infra not. a. signis || |j inolusimus. — Posterior 

pars eiusdem paginae, quod etiam Epit. indicai, band diibie ea oontinebat quae 

leguntur in fr. 28. D. de adoptionibus (e Gai libro L), quae verba § 133 inseruimus. 

a) Gai Ejiit. I. 6. § 3. h. I. notatu digna haec de emancipatione fili! exhibet: 

Emancipjatio autem, hoc est manus traditio, quaedam similitudo vendiiionis est: quia 

in emancipationibus praeter illum, hoc cst certum ptatrem, alius pater adhibelur, qui 

fiduciarius nominatur. Ergo ipse naturalis pater filium suum fiduciario patri mancipat, 

hoc est manu tradii: a quo fiduciario patre naturalis pater unum aut duos 

tiummos, quasi in similitudinem piretii accipit, et iterum eum acceptis nummis 

fiduciario patri tradii. Hoc secundo et tertio fii, ei tertio eum fiduciario patri manciqiai 

et tradii, et sic de qìatris potestate exit. Quae tamen emancipatio solebat ante 

Praesidem fieri, modo ante curiam facienda est: ubi quinque testes cives Bomani in 

praesenti erunt, et prò ilio qui libripens adpellatur (id est siateram tenens) et qui 

antestatus adpellatur alii duo, ut seplem lestium numerus implecdur. \\ Tamen cum 

tertio mcmcipatus fuerit filius a pìatre naturali fiduciario patri, hoc agere debet 

naturcdis pater, ui ei a fiduciario patre remancipeiur, et a naiurcdi patre manumittatur: 

ut, si filius ille mortuus fuerit, ei in hereditate naturcdis pater, non fiduciarius, 

succedat. Feminae, vel nepotes masctdi ex filio, una emancipatione de patris 

vel avi exeunt potestate el sui iuris efficiuntur. Et hi ipsi quamlibet una mancipatione 

de patris vel avi exeant, nisi a picdre fiduciario remancipjati fuerint et a 

naturali patre manumissi, succedere eis naturalis pater non poiesi, nisi fiduciarius 

a equo manumissi sunt. Nam si remancipatum cum sibi naturalis pater vel avus 

manumiserit, ipse eis in hereditate succedit. |j Quodsi habeat quis filium, et ex eo 

nepotes, et vóluerit filium emancipare, et nepotes in sua potestate retinere, in arbitrio 

eius est: aut si vóluerit nepotes emancipare, et filium in sua potestate retinere, et 

hoc ei prò iuris ordine licere manifestum est. Quod non solum de nepotibus, sed et 

de pronepotibus similiter facere potesi. — Do antestato, cuius hic quasi septimae 

personae mentio fit cf. Zeli Inscr. Rom. Nr. 1779. 1780. 1785. Huschke, Plavii 

Syntrophi instrumentum donationis pag. 6. 7. 43 sqq. — De fiducia vide citt ad 

Gai IL 59.

40 ().\1 I. S 134, 135a. IUST. L 12. § 8—10, 

est ei qui jìlium ct ex eo nepotem 

in potestate habebit, filium quidem 

rum esse aibitrium ci qui fihum el ex 

co nepolcm vel neptem in poleslale ha 

potestate dimillere, nepotem vero bebit flli'im ci""'"'^ ''"^ peleslate dimil 

in lìoteslate retinere; vel ex dilere, nepolcm vero vel neptem retiverso 

filium quidem in potestate nere- et ex diverse filium quidem in 

retinere, nepotem vero manumit potestate retinere, nepotem vero vel 

tere; vel omnes .mi iuris ef lìcere. neptem manumittere (eadem ct de pro 

eadem el de pronepote elicla esse nepote vel pronepte dieta esse intelle- 

ivUcllegemus. 

gantur), vel omnes sui iuris efficere, 

§ 134. Praeterea parentes liberis in adoptionem § 8. Sed et si pater 

datis in potestate eos habere desinunt; et in filio rqui- filium quera in peleslate 

dem, si in adoptionem datar, ires mancipationes* el habet avo vel proavo na 

duae intercedenles manumissiones proinde fiunt, turali, secundum nostras 

ac fieri solent cura ila eum pater de potestate constitutiones^ super bis 

dimillit, ul sui iuris efficiatur. deinde aul patri kabilas, in adoptionem de 

reraancipalur, et ah eo is qui adeptat vindical derit, id est si hoc ipsum 

apud Praetorem filium suum esse, ci ilio centra aclis intervenientibus apud 

non vinfZ/canle a Praelore vindicanlì filius addi- cempelenlem iudicem macilur; 

aul non reraancipaUir patri, sed ab eo vinnifestavil, praesente co ipii 

dical is qui adeptat, apud quem in lertia man adeptalur, el non conti'acipatione 

est: sed sane commodius esl patri redicente, nec non eo qui 

mancipari. in eeteris vero liberorum personis, seu adoplal, solvitur quidem 

mascukni seu feininini sexus, una scilicel manci ius potesiatis patris natupalio 

sufficit, el aul remancijiaHlur parenti aul ralis, transit autem in Ini- 

non rematicipawtur. Eadem et in pi'ovinciis ajiud 

Praesidem provinciae seleni fieri. (§ 135.) Qui ex 

iusmodi parenlem adoplf 

filio semel ilerurave raancipalo concejitus est, licei adopiionem plenissiiiiani 

post lerliain mancipalionein patris sui nascatur, esse anlea diximus. (§ 9.) 

lamen in avi poleslale esl, el idee ab ee el Illud aulem scire oportet 

emancipari el in adopiionem dari polest. Alis qui quod si nurus tua ex Alio 

ex eo filio conceptus esl qui in lertia manci luo conceperit, ci filium 

patione esl, non nascilur in avi poleslale. sed eum postea emancipaveris vel 

Laheo quidem exislimal in eiusdem mancipio 1) sunt co. 10 ot 11. C, do adoptio 

esse cuius el pater sit utimur autem hoc iure, nibus cf fr, 5, 25, D, eodem, 

ut quamdiu pater eius in mancipio sii, pendeal in adeptienem dederis, 

ius eius; el si quidem pater eius ex manci- praegnante nuru tua, nijiatione 

manumissus erit, cadal in e/us potestàhilominus quod ex ea nalem; 

si vero is, dum in mancipio sit, decesserit, scilur in peleslate tua na 

sui iuris fiat (§ 135a.) Eadem scilicel dicemus scilur; quod si post cman- 

de eo equi ex neqjote semel manciqxdo necdwm manucipatienem vel adoptionem 

misso conceptus fuerit. nam ut supra diximus, fuerit conceptus, patris sui 

(|uod in filio faciunt tres mancipationes, hoc emancipali vel avi ado- 

facit una mancipalio in nepole 

ptivi potestati subucitur; 

2) e Marciani fr. 3L B, de adopt, (§ 10.)^ ct quod ncquc uaturales liberi, ncque 

adeptivi ullo paene mode possunt cogere parenlem 

de poleslale sua eos dimillere. 

*) ita lero ex conieotura Gooschenii. CL ad hunc artioidum Gellius V 19 

Cic. do fin. 1. 7. § 24. fr. 1. § 2. D. do rei vind. (6. 1.) Gai IL 141. m. ^ ly. 79]

GAI 1. § 136—140. IUST. I. 12. 

§ lo6. Praeterea mulieres quae in manum conveniunt, 

iìi patris qjoiesiate esse desinunt. sed in confarreatis 

nuq^tiis de Flaminica Diali Senalusconsulto 

ex rclaiioìie* Maximi el Tuberonis caulura est, ut 

haec quod ad sacra tantum videatur in manu esse, 

(pied véro ad ceteras causas perinde habealur, 

a^que si in manum non convenisset Cocmplione 

aulem facta mulieres omni modo* peleslate parenlis 

liheranlur: nec interest, an in viri sui niauu sint, 

an exlranei; quamvis hae solae lece flkarum kabeantur 

quae in viri raanu sunt. 

§ 137. In manu autem mulieres esse desinunt 

iisdem modis quibus filiaefamilias potestate patris liberantur; 

sicut igitur filiaefamilias una mancipatione 

ex qìotestate patris exeunt, ita eae quae in manu suni 

una mancipatione** desinunt in manu esse, et 

si ex ea mancipatione manumissae fuerint, sui 

iuris eKìeiuntur. Inter eam vero quae cum extraneo, 

et eam equae cum viro suo coemplionem fecerit, hoc interest, 

quod illa quidem cogere coemptionatorera potest, 

ul se renianc?/3et cui ipsa velli, haec autem 

virum suum** nikiloraagis potest cogere, quara el 

filia palrera. sed filia quidem nulle mede patrem 

polest cogere, eliamsi adopliva sii: haec aulem 

virum repudio misso proinde compellere potest, 

alque si ei numquam nupla fuisset. 

§ 138. li qui in causa mancipii sunt, quia 

servorum loco kabenlur, vindicta, censu, leslamento 

manumissi sui iuris fiunt. (§ 139.) Nec 

lamen in hoc casu lex Aelia Sentia locum habet 

ilaque nihk requirimus, cuius aelalis sit is qui 

manuniillil, et qui manumittitur: ac ne ikud quidem, 

.an patronum credilererave manumissor habeat 

Ac ne numerus quidem lege Enfia Caninia 

finilus in his personis lecum habet (§ 140.) Quin 

eliam invito quoque eo cuius in mancipio sunl 

censu kherlatem consequi possunt, excepto eo 

quem pater ea lege mancipio dedit, ut sibi remancipeiur: 

nam quodammodo Inni pater poteslalem 

propriam reservare sibi videtur eo ipso, 

quod mancipio recipil. Ac ne is quidem dicitur 

invite eo cuius in mancipio est censu libertatem 

consequi, quem pater ex noxali causa mancipio 

dedit,***) veluti quod furti eius nomine dainnatus 

*) ita ex conieotura Kruegeri (aliter Huschke) et Gai I. 114, 115 b. 

IH. 24. GelL X. 15. XVHI. 6. Tacit. Ann. IV. 16 

**) ex. coni. Kruegeri et Huschkii. 

***) verba mancipio dedit expellit IVIommseu cL Gai, IV. 75. 79.

42 GAI I. 8 141 — 145. IUST. 

I. 13. pr. § 1--3. 

est, et ewm mancipio adori dedit: nam kunc aclor 

prò pecunia kabet (§ 141.) In summa admonendi 

sumus, adversus eos quos in mancipio kabemus 

nibil nobis contumeliose facere, liceie: 

alioquin iniuriarum lenebimur. Ac ne din quidem 

in ee iure detinentur bomines, sed plernmque 

koc fit dicis gralia" uno cemento; nisi scilicet 

ex noxali causa mancip«nlur. 

§ 142. Transeamus nunc ad aliam 

Tit. XIII. DE TUTELIS. 

Transeamus nunc ad akam divf 

divisionem.*' nam ex his personis, quae sionem personarum. nara ex his per 

ncque in potestate neque in manu nesonis quae in potestate non sunl 

que in mancipio sunl, quaedam vel in quaedam vel in tutela sunt vel in 

tutela sunt vel in curatione, quaedam curatione, quaedam neutro ime 

neutre iure lenentur. videamus igitur lenenlur. videamus igitur de his 

quae in tutela vel in curatione sinl: quae in tutela vel in curatione sunt: 

ila enim inlcllegeraus ceteras personas ila enim intellegemus ceteras perso 

quae neutro iure lenenlur. 

nas quae neutro iure lenenlur. 

§ 143. Ac prius dispiciamus de his Ac prius dispiciamus de his quae 

quae in tutela sunl. 

in tutela sunt. 

l) ex Paul. fr. 1, pr. Il, de tutelis. § 1. Êsl aulem tutela, ul Servius definii, ius 

[al. vis] ac potestas in capile libere, ad luendum 

eum qui propter aelalem se defendere nctpiit, 

2) ex Paul, fr, 1, § 1, P, eod. iure civili data ac permissa. (§ 2.^) Tutores aulem 

sunt gui eam vim ac peleslalem kabeut, ex 

gua re ipsa nomen ceperunt. itague appellantur 

tutores, guasi tuilores atgue defenseres, sicut 

aedilui dicuntur gui aedes tuentur. 

§ 144. Permissum esl ilaque parentibus liberis § 3. Permissum est 

gues in poleslale sua habent testamento tutores ilaque parentibus liberis 

dare: mascukni (piideni sexus inpuberibus,/"e?wmm?' impuberibus quos in 

aulem sexus cuiuscumque aelalis sint, et tum equo-poleslale 

habent. lesta- 

que* cum nuptae sint. veteres enim voluerunt meulo tutores dare, et 

femina.s, eliamsi perfeclae aelalis sinl, propter animi hoc in Alio fliiaque 

levitatem in tutela esse. (§ 145.) Itaque si quis omnimodo procedit; ne- 

Alio flliaeque lestamente tutorem dederit, et ambe potibus tamen neptibiisad 

pubertatem pervenerinl, filius quidem desinil que ila demum parentes 

hah(u-e tutorem, filia vero nikilominus in tutela possunt testamento tupermanet: 

lantum enim ex lege lulia et Papia lores dare, si post moi- 

Poppaea iure liberorum tutela kberanlur feminae." lem eorum in patris sui 

loquimur aulem exceptis Virginibus Veslakbus peleslalem non sint re- 

*) ita ex coni. Kruegeri. De re ipsa cf Ulp. XL 1. Gai fr. 1 D. de testam, 

tut (26. 2.) Paul, in fragm. Vat. § 229. 

a) cf Gai. I. 116. 118 a. 132. 134; de noxali causa IV. 78. 79. 

b) haec divisio complectituf §§ 142—200. (et supra I. § 48. I. § 9 ) Ubi tit 

XI. de tutelis, XIL de ciirationibus. 

o) cL Gai 1. 194. Ulp. XI. 8.

GAI I. § 146 — 153. IUST. I. 13. § 4. 5. 43 

quas eliam veteres in konore?» sacerdelii tutela casuri. ilaque si filius 

liberas esse voluerunt: ilaque etiam lege xii la- luus merlis luae teinbularura 

caulura esl. (§ 146.) Nepotibus autem pere in peleslate tua sii, 

neplibusgue" ita demum possumus leslamento luto- nepotes ex eo non pores 

dare, si post mortem nostram in patris sui terunl testamento tuo 

potestatem iure recasuri non sint. itague si fliius tutorem habere,guamvis 

meus merlis meae tempere in potestate mea sit, in potestate tua fuerinl; 

nepotes ex eo non polerunt ex lestamente meo scilicel guia, mortuo 

habere tutorem, guamvis in potestate mea fuerint: le, in patris sui polescikcet 

guia mortuo me in patris sui potestate futuri stalem recasuri sunt. 

SMiit. (§ 147.) Cum tamen in com- (§ 4.) Cum aulem in compluribus aliis 

plurihus akis causis postumi prò iam causis postumi prò iam nalis hahennatis 

habeantur, el in hac causa tur, et in hac causa placuit non niiplacuil 

non minus poslumis, quara mis peslumis, quam iam natis testaiam 

nalis testamento tutores dari mente tutores dari posse, sì mode 

posse: si modo in ea causa sint, ut in ea causa sint, ut si vivis parenlisi 

vivis nobis nasc«nlur, in poleslale bus nascerentur, sui el in poleslale 

nostra fiant hos enim etiam eorum fierent. (§ 5.) Sed si emancipato 

heredes instiluere possumus, fike tutor a patre lestamente datus fuei-il, 

cum extraneos poslumos heredes confirmandus esl ex sententia Praesidis 

instiluere permissum non sit omuimode, id est sine inquisilione.'' 

(§ 148.) Uxori quae in manu est'' proinde ac 

filiae, item numi quae in filii manu esl preinde 

ac nepli tutor dari potest (§ 149.) Rectissime 

autem tutor sic dari potest: LUCIUM TITIUM LIBE 

RIS MEis TUTOREM DO. scd ct SÌ ìta scriplum 

sit: LIBERIS MELS vel UXORI MEAE TITIUS TUTOR 

ESTO, recte datus inlellegìlur. (§ 150.) In persona 

lamen uxoris quae in manu est recepla esl 

etiam luloris oplie," id esl, ul liceat ei permilraitlere 

quem velit ipsa lulerera sibi optare, koc 

modo: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DO. 

quo casu kcel uxori eligere tutorem* vel in omnes 

res vel in unam forte aul duas. (§ 151.) Ceterum 

aut piena optle datur aul angusta. (§ 152.) 

Piena ila dari solet, ut prox«'me supra diximus. 

angusta ila dari solel: TITIAE UXORI MEAE TUTO- 

RIS OPTIONEM DUMTAXAT SEMEL DO, aul DUM- 

TAXAT BIS DO. (§ 153.) Quac opliones plurimum 

inler se diffen

44 GAI I. § 154 — 156. IUST. L 14. pr. § 1—5. 15. pr, S 1- 

nem habet potest semel et bis el ter et saepius 

tutorem optare, quae vero angnslam habet optionem, 

si dumlaxal semel data est optio, amplius 

quam semel optare non potest: si dumlaxal bis, 

amplius quam bis optandi facultatem non habet 

(§ 154.) Vocantur autem hi qui noniiuatim teslamento 

tutores danlur, dativi; qui ex optione 

sumunlur, optivi. 

Tit. XIV. QUI DAIU TUTORES TESTAMENTO 

POSSUNT. 

Dari autem potest tutor [testamento] non so- 

1) efr, in. gd. 22, as, §1. -.yi. §2, ](ini palcrfaraikas, sed etiam fikusfamikas. (§ 1.') 

D, de test, tut, ' ^ ...^ ^ 

Sed et servus preprius leslamente cura liberiate 

recte tutor dari potest sed sciendum esl eum 

ci sine liberiate lulerem datura tacile kberlalem 

dii'ectam accepisse videri, et per kec recte lutorem 

esse, piane si per errorem quasi liber Inter 

datus sii, aliud dicendum esl. Servus autem alienus 

pure inutililcr leslamento datur tutor: sed 

ila, cum liber crii, utiliter datur. Preprius 

autem servus inutililcr eo mode lutei' datur. 

2) cf fr in, § 3 D de test, tut, (S2.^) Eurlosus vcl miiior vigiuliqulnquc annis 

Inst. I, 2;i, § 13, \o y O l i 

tutor leslamento datus, lune tutor erit, cura 

compos mentis aut maior vigintiquinque annis 

faclus fuerit 

3) cf Ulp, fr,s D.eod. Gai lì, 231, § 3.^ Ad ccitum leiiipus vcl cx ccrto tempore, 

vel sub condicione, vel ante kercdis instilulio- 

1) e fr. 12—li D. eod, riciii, possc dari tutorem non dubilatur. (§ 4.'^) 

certae autem rei vel causae tutor dari non potest, 

quia personae, nen causae vel rei dalur. 

S) ex Ulp, fi. 5, e. 16, D, eod. §5.^ SI qulS fillabuS SUls VCl fillls tulOl'CS 

dederil, eliam peslumae vel postumo videtur dedisse, 

quia filii vel filiae appekaliene el poslumus 

et postuma conlinenlur. Quid si nepotes sinl, au 

appellatione fikorum el ipsis tutores dati sunt? 

dicendum est ut ipsis quoque dati videanlur, si 

mede liberos dixil; ceterum, si filios, non conlinebunlnr: 

aliler enim fiki, aliler nepotes appellantur. 

Piane si peslumis dederil, lam filli postumi, 

quam celeri liberi continebunlur. 

Tit. XV. DE LEGITIMA AGNATORUM 

TUTELA. 

§ 155. Quibus lestamente quidem Quibus aulem lestamente tutor datuler 

datus non sii, iis ex lege xii tus non sii, his ex lege duodecim 

tabularum agnati sunt tutores, qui tabularum agnati sunl tutores, qui 

vocantur legitimi. (§ 156.J Sunl aulem vocantur legiliniL (§ 1.) Sunt autem

GAI I. § 157 — 159. IUST. I. 15. § 2. 3. 16. pr. 45 

agnati per viriks sexus personas 

cognatione iuncti, quasi a patre cognati: 

veluti frater eodem patre natus, 

fralris filius neposve ex eo, item pa- 

Iruus et palmi fikus et nepos ex eo.* 

Al ki qui per feminini sexus personas 

cognatione coniunguntur non 

sunt agnati, sed alias naturali iure 

cognati, itaque inter avunculum el sororis 

filium non agnatio esl, sed cognalie. item 

amitae, materterae filius nen esl mihi agnatus, 

sed cognatus, et invicem scilicel ego 

illi eodem iure coniungor: quia qui nascun 

tur patris, nen matris familiam secjuuntur. 

(§ 157.) Sed olim guidem, guantum 

ad legera xii tabularum allinei, eliam 

feminae agnatos habebant tutores." 

sed postea lex Claudia lata est cpiae, 

guod ad feminas allinei, tutelas 

agnatorum sustukt ilaque raasculus 

quidem inpubes fratrem puberem aut 

patruum habet lulerera; feraina vero 

talem habere tutorem non potest. 

(§ 158.) Sed agnatienis quidem 

ius capitis diminutiene perimilur, 

cognationis vero ius eo 

modo non commutalur: quia 

civilis ratio civika quidem iura 

corrumpere potest, naturalia 

vero non potest. " 

§ 159. Est autem capitis diminulie 

prioris status** permulalio. eaque 

tribus modis accidit: nam aul maxima 

est capitis diminulie, aul mnier quam 

quidam mediam vocant, aut minina.'' 

agnati per viriks sexus [personas] 

cognatione ceniuncli, quasi a palre 

cognati: veluti frater eodera palre 

natus, fralris filius neposve ex eo, 

item patruus el palrui filius neposve 

ex ee. At qui per feminini sexus 

personas cognatione iunguntur non 

sunt agnati, sed alias naturali iure 

cognati, ilaque amilae tuae 

fikus non esl libi agnatus, sed 

cognatus, el invicem scilicet 

tu illi eodem iure coniungerls; 

cpiia qui nascuntur patris, 

nen matris familiam sequunlur. 

(§ 2.'') Quod aulem lex, ab intestato 

vocat ad tulelam agnatos, nen hanc 

habet significalienem, si omnino non 

fecerit teslamentura is qui poterai 

tutores dare, sed si, quantum ad tutelara 

pertinet, iuleslalus decesserit 

quod tunc quoque accidere inlekegitiir, 

cura is qui datus est tutor vive 

testatore decesserit. 

§ 3. Sed agnatienis quidem ius omnibus 

modis capitis deminulione plerumcpie pcrimitur: 

nara agnatio iuris [civilis] esl nomen. 

cognationis vero ius nen omnibus 

medis commutalur, quia civilis ratio civika 

quidem iura corrumpere potest, naturalia 

vere non utique." 

Tit. XVI. DE CAPITIS MINUTIONE. 

Est aulem capitis deminulie prioris 

status commutatio. eaque Irihus 

raodis accidil: nam aut maxima 

est capitis demimilie, aut minor quam 

quidam mediam vocant, aul minima. 

*) haec verba §i 156. repetuntur in Gai fr. 7. D. de legit, tut. (26. 4 ) et Gai 

IH. 10. Hip. XL 4. XXVL 1. 

**) in Cod. est capitis. Bocking status, ut in Inst. et in Gai fr. 1. D. h. t 

a) cf. Gai I. 171. Hip. XL 8. Leo o. 3. C. de legit. tut. (5, 30.) 

b) cf. Paul. fr. 6. D. de legit. tut (26. 4.) 

0) cf. Gai HI. 27. fi-. 8. D. de R. I. (50. 17.) Inst. HL 1. § 11. Gai. fr. 25. 

D. de usufr. ear. rer. (7. 4.) Gai fr. 8. D. de cap. minut (4. 5.) 

d) iure novissimo tutela legitima ad cognatos translata est novella 118. e. 2. 

e) de cap. deminut vid. Ulp. XI. 9—13. Paul. fr. 11. h. t (4. 5.) et Boeth. 

ad Topic. 4. § 18. (Orell. p. 302.): Capitis deminutio est prioris status permutaiio. 

Id multis modis fieri solet, vel maxima vel media vel minima. 3Iaxima est, cum et 

libertas et cirilas amittitur; velut deportatio; media vero, in cpia civitas amitti

46 GAI I. § 160 — 163. IUST. I. 16. § 1 — 6. 

§ 160. Maxima est capitis diminutio, 

cum aliquis simul el civitatem et libertatem 

amiltil; quae accidit incensis, qui ex forma 

censuali venire iubentur, quod ius [i un,] ex 

Lege qui conira eam legem in 

Urbe Rema domicikum habuerint; itera 

feminae quae ex senalusconsulto Claudiano 

ancklae fiunt eerum dominorum, quibus 

invitis et denunlianlibus cum servis eorum 

coierint 

§ 161. Minor sive media est 

capitis dim/«i/lio, cum civitas amittitur, 

libertas retinelur. quod 

accidil ei cui aqua et igni interdictum 

fuerit. 

§ 162. Minima capitis diminutio esl, cum et 

civitas el libertas retinelur, sed status hominis 

commutalur.'' quod accidit in his qui adeplantiir, 

item in his qui* coemplionem faciunt, et 

in his qui mancipio danlur, quique ex mancipatione 

manumittunlur; adeo quidem, ut quoliens 

quisque raancipelur, aul manumillatur, 

Loliens capite diminuatur. (§ 163.) Nec solum 

niaior/5(c,s' diminutienibus ius adgnalionis cerrumpitur, 

sed eliam minima.'' et ideo si cx 

duobus liberis alterum pater emancipaveril, post 

obilum eius neuter alteri agnatienis iure tutor 

esse poterli. 

1) cf, fr, 3, § 1, 1). eod. 

1>) cf Inst, I, 15, § 3. 

unde cognati. 

§ 1. Maxima esl capitis 

deminutio cum aliquis simul 

et civitatem el libertatem amitlil. 

quod accidil in his qui 

servi poenae efficiunlur airecitate 

sentenliae, vel liberti 

ut ingrati circa patronos condemnati, 

vel qui ad pretinm 

participandum se venundari 

passi sunl. 

§ 2. Minor sive media esl capitis deminutio, 

cura civitas quidem amittitur, 

libertas vero retinelur. quod accidil ei 

cui aqua el igni interdicluin fuerit, vel 

ei gui in insulam deporlatus esl. 

§ 3. Minima capitis deminutio 

esl, cum el civitas 

et libertas retinelur, sed 

status heniiiiis cemmulalur. 

quod accidit in his qui, 

cura sui iuris fuerunt, coeperunt 

aliene iuri subiecti 

esse, vel centra [^veluti si 

filius emancipatus fuerit a 

palre, est capile deminutus 

vel simil.] (§ 4.1) Servus 

aulem manumissus capile 

non minuitur, quia 

nullum caput habuit (§ 5.) Quibus autem dignitas 

magis quam status permulalur, capite non 

minuuntur: et ideo senatu melos capite non 

minui constai. 

§ 6.^ Quod aulem dictum esl raanere cognationis 

ius et post capitis deminulionem, hoc ila 

est, si minima capitis deminutio inlervenial: manet 

enim cegnalio. nam si maxima capitis deminutio 

incurrat, ius quoque cognationis perii, ni 

retinetur libertas, ut in Latinas colonias transmigratio ; minima, cum nec civitas nec 

libertas amittitur, sed status prioris qualiiatis immutatur, velut adoptio etc, Paul. 

Diac. ex Festo (Mueller. pag. 70): Deminutus capite apipellabaiur qui civilcde 

mutedus est; et ex alia familia in aliam adoptatus; ct qui liber alteri mancipio 

datus est; et qui in hoslium potestatem venit; et cui aqua ignique interdictum est. — 

Do_ servilute poenae vid. List. I. 12. § 3.; de SC. Claudiano Gai 1. 84. 91.; de his 

qui se venumdari passi sunt Inst 1. 3. § 4. 

*) ((ui Cod. habet: quod ferri potest ut apud Gai II. 98. Ulp.IX. rubr. et alias. 

a) cf. Gai III. 82—84. IV. 38. de coemptione I, 110 sqq. de mancipio datis I. 

116 sqq, de manumissis ex mane. I. 132. sqq. 

b) cf. Inst. f. 15. § 3. Paul fr. 3, fr. 7. pr. D. de cap. minut (4. 5.) fr. 2. D. 

de legit tut (26. 4.)

GAI I. § 164—165. IUST. 1. 16. § 7. 17. 18. 47 

1) cf. Gai fr. 9. D. do legit. tut. 

§ 164. Cum autem ad 

agnatos tutela pertineat, 

non simul ad omnes pertinet, 

sed ad eos tantum 

qui proximo gradu sunt 

[desunt Un. 16,]'* 

2) cf, fr, 1, D, de legit. tut. 

fr. 10, 73, de E. 1, 

pula servitule akcuius cognati, el ne quidem si 

manumissus fueril, recipil cognalionem. sed etsi 

in insulam deporlatus guis sii, cognalie solvitur. 

(§ 7.1) Cum autem ad agnatos tutela pertineat, 

non simul ad einnes pertinet, sed ad eos tantum 

qui proximiere gradu .sunt, vel si eiusdem gradus 

sint, ad omnes, [veluti si plures fratres 

sunt qui unuìn gradum obtinenl ideoeiue pariter 

ad, tulelam vocantur.] 

Tit. XVII. DE LEGITIMA PATRONO- 

RUM TUTELA. 

§ 165. Ex eadem lege duodecim Ex eadem talege 

duodecim tabubularum 

kbertarum et inpuberura liberlarum libertorum el kbertarum tutorum 

tutela ad patronos''' kberosque tela ad patronos kberosgue eerum 

eorum pertinet, quae et ipsa legitima pertinet, guae et ipsa legitima tutela 

tutela vocatur: non (quia nominaliìn ea vocatur: non quia nominatim ea lege 

lege de kac tutela cavetur, sed quia de hac tutela cavetur, sed quia per 

perinde accepta esl per interpretatioinde accepta est per interpretationem, 

alque si verbis legis inlroducla nem, alqiie si verbis legis inlroducla 

esset. ee enim ipso, quod hereditales essel. eo enim ipse, quod hereditales 

libertorum libertarumgue, si intestali libertorum khertarumque, si intestali 

decessissent, iusserat lex ad patronos decessissent, iusserat lex ad patronos 

liberosve eorura pertinere, credide- liberosve eerum pertinere, crediderunl 

veteres voluisse legem etiam turunl veteres voluisse legem eliam 

telas ad eos pertinere, guia el agna tutelas ad eos pertinere, cum el agnatos 

guos ad hereditatem vocavil, eostos quos ad hereditatem vocat, eosdem 

el tutores esse iusserat. 

dem et In lores esse iussit: quia plernmque, 

uhi successienis est emelumenluni, ibi 

el tulelae onus esse debet idee aulem diximus 

plernmque, quia, si a femina impubes manumillatur, 

ipsa ad keredilalem vocatur, cum alius 

erit tutor. ^ 

3) cf Gai I. § 106, 172, 175. Ulp, 

XL 5, fr, 3, § 10. D, de legit, 

tutela. 

Tit XVIII. DE LEGITIMA PARENTUM TUTELA. 

Exemplo palrenorum recepla esl el alia tutela,^ 

quae et ipsa legitima vocatur. nam si quis 

filiura aul fikam, nepotem aul neptem ex filio, el 

deinceps, impuberem emancipaveril, legilimus 

eorum tutor erit 

*) pag. haec de legitima gentilium tutela egisso videtur (Gai IH. § 17); posterior 

pars ex lustiniani Institutionibus restitnta (§ 165 — usque ad verba: intestati 

decessissent) in textum reoipi solet. 

a) de legitima patronorum tutela vid. Qai I. 175, DIp. XL 3. et fr, 1, 3. 5, 

D. de legit tut, 26, 4.

48 GAI L § 166 — 172. IUST. I. 19. 

DB FIDUCIARIA TUTELA. 

§ 166. Exemplo patronorum receptae sunt 

el akae tulelae* quae fiduciariae vocantur, id 

esl quae idee nobis compelunt, quia liberum 

caput mancipatum nobis vel a parente vel a 

coemptionatore manumiserimus.'' (§ 167.) Sed 

Latinaruni et Latinorjww inpuberura tutela non 

omni modo ad manumissores eorum pertinet, 

sed ad eos quorum ante manmnissienem ex 

iure Quiritium fuerunt: unde si ancilla ex iure 

Quirilium** tua sit, in bonis mea, a me quidem 

sole, nen etiam a le manumissa. Latina fiei'i 

polest, et bona eius ad me pertinent, sed eius 

tutela libi competit: nam ila lege Inula cavelur. 

itaque si ab eo cuius et in bonis et ex iure 

Quirilium ancilla fueril facta sit Latina, ad eundem 

et bona el tutela pertinent 

§ 168. Agnatis et patronis et liberorum capilum 

raanumissoribus permissum esl feminarum 

lulelam alii in iure cedere:'^ pupillorum autem 

tulelam nen est permissum cedere, quia non videtur 

onerosa, cum tempore pubertalis liniatur. 

(§ 169.) Is autem cui ceditur tutela cessicius 

tutor vocatur. (§ 170.) Quo mortuo aut capite 

deminuto revertitur ad eum tutorem tutela qui 

cessit ipse quoque qui cessit, si mortuus aul capile 

diminutus sit, a cessicio tutela discedit et revertitur 

ad eum, qui post eum qui cesserai secundum 

gradum in ea tutela kabueri/. (§ 171.) Sed 

quantum ad agnatos pertinet, nihil hoc tempore 

de cessicia tutela quaeritur, cum agnatorum 

tulelae in feminis lege Claudia sublatae sint. 

(§ 172.) Sed fiduciarios" quoque quidam putaverunt 

cedendae tulelae ius non habere, cum ipsi 

se oneri subieceriot quod etsi placcai, in parente 

tamen qui filiam neptemve aul proneplem alteri 

ea lege mancipio dedit, ut sibi remanciparelur, 

remancipatamque manumisit, idem dici non debet, 

cum is et legilimus tutor habealur, et non minus 

buie quam patronis henor praestandus s/t 

Tit XIX. DE FIDUCIARIA 

TUTELA. 

Est et alia tutela, guae 

fiduciaria appeUatur. Nani 

si parens filium vel iikam, 

nepotem vel neptem, vel 

deinceps, impuberes manumiserit, 

legitimam nanciscilur 

eorum lulelam; guo 

defunclo si liberi viriks 

sexus extant, fiduciarii tutores 

fikorum suorum, vel 

fralris, vel sororis, et ceterorum 

efficiunlur. Atqui 

patrono legitimo tutore 

mortuo, liberi quoque eius 

legitimi sunt tutores: quoniam 

filius quidem defuncti, 

si non esset a vivo 

palre emancipatus, post 

obilum eius sui iuris efficeretur, 

nec io fralrum potestatem 

reciderei, ideoque 

nec io tulelam; libertus 

aulem, si servus mansisset, 

utique eodem iure 

apud liberos domini posi 

mortem eius futurus esset 

Ila tamen hi ad lulelam 

vocantur, si perfeclae aetatis 

siet. quod nostra 

constitutio •'generakter in 

omnibus tutelis et curationibus 

observari praecepit. 

I) e,st e, U. C, do legit, tut. 

*) Krueger excidisse censet h, 1. talia fere: quae et ipsae legitimae vocantur. 

na.m si quis filium aut filiam, nepotem aut neptem ex filio et deinceps alteri ea lege 

mancipio dedit, ut sibi remanciparetur, deinde remancipa,ttmt remancipiatamvc m.anumisit, 

legilimus eorum tute»' erit. sed sunt et aliae tulelae quae fiduciariae rei. 

*'*) ita ex coniect. Huschkii. 

a) of. de fiduciaria tutela Gai I. § 114. 115. 195. Ulp. XL 5. fr, 3, § 10, fi-, 4, 

D. de legit, tal. (26. 4.) vid. etiam fv. 1. pr. D. si a parente. (37, 12,) 

b) de tutela cessicia vid, Ulp. XI, 6—8, coli. Gai I. 157, 

e) cf Gai I. 166. 175, 192, 11. 122.

GAI I. § 173 — 18-4. 

§ 173. Praeterea senalusconsulto mukerihus 

permissum esl in absenlis" tutoris locum akum 

pelerò: quo petite prior desinil. nec interest 

quam lenge absit is tutor. (§ 174.) Sed excipitur, 

ne in ahsenlis patroni lecum liceat kbertfS'e 

tutorem pelerò. (§ 175.) Patroni antera loco liaberaus 

etiam parenlem'^ qui ex ee, quod ipse 

sibi remancipalara flliam neptemve aut proneplem 

manumisit, legitimam tulelam naclus est. sed 

kuius quidem liberi liduciarii tutoris loco numeranlnr: 

patroni autem liberi! eandem lulelam 

adipiscuntur, quara et pater eorum habuit (§17G.) 

Sed akquande eliam in patroni ahsenlis locum 

permiltitur tutorem pelere, veluti ad hereditatem 

adeundara. (§ 177.) Idem senatus censuit el in 

persona pupilli patroni fiki. (§ 178.) Nam el 

lege lulia de maritandis ordinibus ei quae in legitima 

tutela pupilk sii permittilur dotis constituendae 

grafia a Praelore urbano tutorem petere. 

(§ 179.) Sane patroni fikus eliamsi inpubes sii, 

kber/ae efflcielur luôr, quamquciìn in nulla re 

auctor fieri polest, cum ipsi nihil permissum sii 

sine tutoris auctoritate agere. (§ 180.) Item si 

qua in tutela legitima furiosi aul muti sii, perrailtitur 

ei senalusconsulto dotis constituendae 

gralia tutorem pelere. (§ 181.) Quibus casibus 

salvam raanere tutelam patrono patrouique filio 

manifestum est. (§ 182.) Praeterea senatus censuit, 

ut si tutor pupOk pupillaeve suspeclus a 

tutela remolus sii, sive ex insta causa fuerit excusalus, 

in locum eius alius tutor delur, quo 

facto prior tutor amiltet lulelam. (§ 183.) Haec 

omnia similiter el Romae et in provinciis observanlur, 

scilicel ul Bomae a praelore el in provinciis 

a praeside provinciae tutor peti debeat. 

(§ 184.) Okm cum legis actienes in usu erant, 

etiam ex illa causa tutor dabatur, si inler tuterem 

et mukerem pup illum ve lege agendum crai: 

nara quia ipse quidem tutor in re sua auctor 

esse non poterai, alius dabatur, quo auctore legis 

actio peragerelur: qui dicebatur praelorius tutor, 

quia a Praelore urbane dabatur. sed post sublalas 

legis actienes quidam putant hanc speciem dandi 

tutoris in usu esse desiisse, aliis aulem placet 

adhuc in usu esse, si legitimo iudicio agatur." 

a) oL Ulp. XI. 22. fr. 10. D. de tutor, dat (26. 5) 

b) et Gai I. 166. 172. 

e) cf. Ulp. XI. 21, Inst, I 21. § 3. Gai IV. 30. 103. sqq. 

GNEÌST INSTITUTLONJW.

50 GAI L § 185 — 187. IUST. L 20. pr. § 1 — 6. 

§ 185. Si cui nullus omnino tutor sit, 

ei datur* in urbe Rema ex lege Atilia 

a Praelore urbane el maiore parte Tribunorura 

plebis, qui Atikanus tutor 

vocatur; in provinciis vero a Praesidibus 

provinciarum ex lege lidia el Tilia. 

(§ 186.) El ideo si cui testamento 

tutor sub condicione aut ex die certo 

datus sit, quamdiu condicio aut dies 

Tit. XX. DE ATILIANO TUTORE VEL 

EO QUI EX LEGE lULIA ET TITIA 

DABATUR. 

Si cui nullus omnino tutor fuerat, 

ei dabatur in urbe quidem Rema 

a Praelore urbano el maiere parte Tiibunorum 

plebis tutor ex lege Atilia; 

in provinciis vero a Praesidibus 

provinciarum ex lege lulia et Titta. 

(§1.) Sed el si testamento 

tutor sub condicione aul die certo da 

tus fuerat, guamdiu condicio aut dies 

pendei, tutor dari potest; pendebal,'' ex Msdem legibus tutor dari poterat, 

item si pure datus fuerit, Item si pure datus fuerat, quamdiu nemo ex tequamdiu 

nemo keres exi- slamente heres exislat [al. existebal], lamdiii ex 

stai, tamdiu cx his legibus tutor peteu- usdeni legibus tutor petendus erat: 

dus est: qui desinil tutor esse posteaquam 

aliquis ex testamento tutor esse 

coeperit. (§ 187.) Ab koslibus quoque 

tutore capto ex his legibus tutor 

peli debet, qui desinit tutor esse, si 

is qui captus est in civitatem reversus 

fuerit: nam reversus recipil 

tutelam iure postlimiiiii. 

1) cf fr. 1. 3. 19. 23, 21, D, de tut, 

dato. 

2) est e, 30. C.deepiscDp,audicntia, 

qui desinebat tutor esse, si condicio 

exliterit aut dies venerit aut heres 

exliterit. (§ 2) Ab hostibus quoque 

tutore capto ex his legibus tutor pelebalur, 

qui desinebat esse tutor, si 

is qui captus erat in civitatem reversus 

fuerat: nam reversus recipìebal 

tutelam iure postUminii. 

§ 3. Sed ex his legibus lutores pupillis desierunt 

dari, posteaquam primo Consules pupillis 

utriusque sexus tutores ex inc[uisiliene dare coeperunt, 

deinde Praetores ex consliluLionibus. nara 

suprascriptis legibus neque de cautione a tutoribus 

exigenda, rem salvam pupillis fore, neque de 

compeHendis tutoribus ad tutelae administratienem 

quidquam cavelur. (§ 4.^) Sed hoc iure utimur, 

ut Romae quidem Praefectus urbis vel Praetor 

secundum suam iurisdictionem, in provinciis aulem 

Praesides ex inquisiliene tutores crearent, vel 

magistratus iussu Praesidum, si non sinl magnae 

pupiOi facultales. (§ 5.**) Nos autem per constitutionem 

nostram el kuiusmedi difficultales hominum 

resecantes, nec expeclata iussionc Praesidum, 

dispesuimus, si facultas pupiki vel adulti 

usque ad quingentos solidos valeat, Defenseres 

civilalum una cum eiusdem civilatis religiosissimo 

antistite, vel apud akas pubkcas personas, id est 

magistratus, vel luridicum Alexandrinac civilatis. 

a) de L. Atilia vid. Liv. XXXIX, 9. Ulp. XI, 18; de tutoribus iu municipiis 

dandis Aes Salpensanum e, 29. (Mommsen). Cf. Suet Claud. 23: ut pupillis extra 

ordinem tutores a Gonsulibus darentur. 

h) cfr, 11, pr. D. de test tut. (26, 2,) iv. 9. § 2. 3. D. do ration. distrah. (27. 3.)

GAI I. § 188-19-2. IUST. L 20. § 6. 7. 51 

tutores vel curatores creare, legitima cautela secundum 

eiusdem censtitutionis nermam praestanda, 

videkcet eerum pericnlo qui cara accipiant. 

§ 188. Ex his apparet quot sinl species lulelarum. 

si vero quaeramus, in quot genera kae 

species deducanlur, longa crii dispulalio: nam de 

ea re valde veteres dubitaverunt,* nosque dikgenlius 

kunc tractalum exseculi sumus el in 

edicli interpretatione, et in kis libris quos ex 

Quinto Mucio fecimus. koc lantisper sufficit admonuisse, 

quod quidam quinque genera esse dixerunt, 

ul Quinlus Mucius; alii Irla, ut Servius 

Sulpicius; aki duo, ut Labeo; aki tot genera esse 

crecliderunt, quel etiara species essent. 

§ 189. Sed inpuberes quidem in tutela § 6, Impuberes aulem in luesse 

omnium civitatium iure conlingit; quia tela esse naturali iuri conveid 

nalurak ralioni conveniens est, ul is niens esl, ul is qui perfeclae 

qui perfeclae aelalis non sii alterius tutela aetatis non sii alterius tutela 

regatur. nec fere ulla civitas est, in qua regalur. 

non licet parentibus liberis suis inpuberibus tesìamenlo 

tutorem dare; quaravis, ut supra diximus, 

sek cives Romani videanlur liberos suos 

in potestate kabere. (§ 190.) Feminas vero perfeclae 

aetatis in tutela esse fere nulla prellosa 

ratio'' suasisse videtur. nam quae vulgo creditur, 

guia levitate animi plerumgue decipiuntui', 

et aeguum erat eas lutorura auctoritate regi, 

magis speciosa videlur quara vera, mulieres enim 

quae perfeclae aetatis sunt ipsae sibi negolia 

tractanl, et in quibusdam causis dicis gralia tutor 

inlerponil auctoritatem"' suam; saepe etiam invitus 

auctor fieri a Praelore cogilur. (§ 191.) 

Unde cum tutore nukum ex tutela iudiciura § 7. Cum igitur pupUlerum 

mulieri datur: at ubi pupillorum pupUIa- pupikarumque tutores negolia 

rumve negolia lutores tractauif, eis post pu- gerunt, post pubertatem tutelae 

bertalem tutelae iudicio rationem reddunt iudicio rationem rcddunt 

(§ 192.) Sane patronorum el parentum legitimae 

tutelae vim aliquam kabere intekegunlur eo quod 

hi neque ad testaraenlura faciendum, neque ad 

res mancipi akenandas, neque ad ebligalienes 

a) et Ulp. XI. 2. PauL fr. 7. pr. D. de cap, minut (4, 5.) 

b) et Gai I. §. 111. Cato apud Livium XXXIV. 2: Maiores nostri mdlam, ne 

quidem privatam rem acjere feminas sine auctore tutore voluerunt, in manu esse 

parentum, fralrum, virorum. — Cic. prò Mur. e. 12. § 27: Mulieres omnes propter 

infirmitatem consilii maiores in tutorum potestate essent voluerunt. — Isidor. Origg. 

IX. 7. § 30: propter ipsam animi levitatem. — Ulp. XI. 1. et propter sexus infirmitatem, 

et propter forensium rerum ignorantiam. of. Ulp. fr. 1. pr. D. de legit. tut 

(26. 4.) 

e) cL Ulp. XI. 25. 27. Gai IL 122. 

4*

52 GAI L § 193 — 194. IUST. L 21. 1 — 3. 22. 

suscipiendas'' auctores fieri cogunlur, praeterquam 

si magna causa akenandarura rerum mancipi 

obkgalionisque suscipieudae iulerveniat eaque 

omnia ipsorum causa constituta sunt, ut quia ad 

eos inteslfl/arum morluarum hereditales pertinent, 

neque per lesLamenlum exchidantur ab hereditate, 

neque akenatis preliosioribus rebus susceploque 

aere alieno minus loc^qiles ad eos heredilas 

pervenial. (§ 193.) Apud peregrines non 

similiter, ul apud nos, in tutela, sunt feminae; 

sed lamen plerumque quasi iu tutela sunl: ut ecco 

lex Ritbynorum, si quid mulier co«trakat, maritum 

auclorem esse iubel aut filiu?« eius puberem. 

1) of. Gai fr, li, D, de auet, tut, 

Ulp. XL 34—27. Inst, III, 19, § 9, 

2) cf Gai l, 184. Ulp, fr, 1, 7, D. de 

auct, tut, e, 1, C, de in lit dando. 

Tit XXI. DE AUCTORITATE TUTORUM. 

Auctoritas aulem tutoris in quibusdam causis 

necessaria piipilks est,-'^ in cpiibusdam non esl necessaria. 

Ut ecce si quid dari sibi slipulelur, 

non est necessaria tutoris auctoritas; quod si 

aliis pupkli proraitlant, necessaria est: namque 

placuit meliorem quidem suam condicionem licere 

eis facere eliam sine tutoris auctoritate, 

delerierera vero nen aliler quam tutore auctore. 

unde in kis causis ex quibus mutuae obkgatienes 

nascuntur, in emptionibus vendilionibus, localionibus 

conductienibus, mandalis, depesitis, si luloris 

auctoritas non inlerveniat, ipsi quidem qui 

cum his contrahunl obliganlur; al invicem pupilk 

non obkgantur. (§ 1.) Neque tamen heredilateni 

adire, neque bonorum possessionem petere, 

ncque hereditatem ex fideicommisse suscipere 

aliler possunt, nisi tutoris auctoritate, quamvis 

lucrosa sit, neque ullum damnum kabeat (§ 2.) 

Tutor aulem slalira, in ipse negelio praesens, 

debet auctor fieri, si hoc pupille prodesse exislimaverit. 

post tempus vero aul per epislelam inlerposila 

aucLorilas nihil agii. (§ 3.^) Si inler tutorem 

pupillumve iudiciura agendum sii, guia ipse 

tutor in rem suam auctor esse non polest, non 

praelorius tutor, ut olim, conslituitur, sed curator 

iu lecum eius dalur, guo interveniente iudiciura 

peragilur, el eo peraclo curator esse desinil. 

§ 194. Tutela antera kberanlur ìngenuae gui- Tit. XXII. QUIBUS MODIS 

dem Irium liberorum iure, libertinae vero quatluor, TUTELA PINITUR. 

a) do causis in quibus auctoritas tutorum necessaria videbatur cf Ulp I 17 

XL 20—22, 24, 27. Gai I. 176. 178. 180. 184. 195. IL 47. 80 sq. 85. IH, 91. 108. 

171. 176, Cic. prò Caco. e. 25. prò Fiacco e. 34. Vat. fragni, § 1. 45. 269.

GAI I. § 195—196. IUST. L 22, § 1. 2. .53 

si in pcdroni* kherorumve eius legitima tutela sinl. 

nam ceterae guae alterius generis tutores habent, 

velut Atikanes aul fiduciarios, trium liberorum iure 

kbcrantur. (§ 195.) Potesi autem pluribus medis 

/iber//na alterius generis tutorem kabere, veluti si 

a femina manumissa sit: tunc enim e lege Alika 

pelere debet tutorem, vel in provincia e lege lulia 

ei Trlia: nam in palrenae tutela esse non potest 

(§ 195a.) Itera si a masculo manumissa fuerit, et 

auctore ee ceemptionera fecerit, deinde remancipata 

el manumissa sii, patronum guidem habere tutorem 

desinil, incipit antera habere eum tutorem a quo 

manumissa est, qui fiduciarius dicitur. Item si patronis 

sire fd.ius eius in adeptienem se dedit, debet 

liberta e lege Atilia vel lulia el Tìtia tutorem potere. 

Similiter ex /isdem legibus petere debet tutorem 

liberla, si patronus decesserit nec ullum 

viriks sexus liberorum in famkia reliquerit. 

§ 196. Mascuk" autem Pupilli pupillaeque cum puberes esse ceepee^^/rt 

puberes esse coeperint, rint, tutela kberanlur. Pubertatem autem veteres 

tutela liheranlur. Puberem quidem non solum ex annis, sed etiam ex habitu 

autem Sabinus quidem et corperis in mascuks aestiraari volebant Nostra 

Cassius ceterique nostri autem maiestas dignum esse caslitati temporum 

praeceptores eum esse pu- noslrorum bene putavit, quod in feminis et antilant 

qui habitu corpei'is quis impudicum esse visura cst, id est. inpubertatem 

estendi/, id cst spectionem habiludinis corporis, hoc etiam in 

eum qui generare potest; masculos extendere; et ideo sancta coustitutione 

sed in his qui pubescere promulgata^ pubertatem in mascuks post quarnon 

possunt, quales sunl tum decimum annum cemplelum Olico initiura 

spadones, eam aelalem esse aecipere dispesuimus, anliquilalis nermam in fespectandam, 

cuius aetatis niinis [al. femininis] personis bene positam suo 

puberes fiunt sed diversae ordine rekuguenles, ul post duedeciraum annura 

sckelae auctores annis pu- coraplctum viripotentes esse credantui'. (§ 1.^) 

tant pubertatem aesliman- Itera finitur tutela, si adrogali sunt adhuc impudam, 

id est eum puberem beres, vel deportati, item si in servitutem pupilesseexistimant, 

quixmiftM- lus redigatur [iil ingralus a patrono] vel ab henos 

explevil — [îUneae.'f-* stibus fuerit captus. (§ 2.^) Sed et si usque ad 

1) est 0.3, e, quando tutor esse dcsin, ccrtam condlcionem dalus sii lestamente, aeque 

2) ct Ulp, fr, 14, D, do tutelis. 

*) ita sup2olet unum versum qui excidisse videtur Hollweg; do re ipsa cf Ulp. 

XXIX. 3. Gai 1. 145. IH. 44. 

*) iu huius paginae Cod. Ver., quae nunc legi non potest, priore quidem parte 

de causis fìniendae tutelae porro egisse videtar; posteriore de Cura, cuius argumentum 

in Epit. I. 8, ita exhibetnr: Pcraclis pupillaribus annis, quibus tutores 

absolvuntur, ad curatores ratio minorimi incipit pierlinere. Sub curatoribus suni 

minores aetate, maiores eversores, insani. Hi qui minores sunt, usque ad viginti el 

quinque annos impletos sub curatore sunt. Qui vero eversores aut insani sunl. omni 

tempore riiae suae sub curatoribus esse iubentur, quia substantiam suam ralionabiliter 

gubernare non possunt. 

a), quibus modis tutela impuberum flniatur, vid. Gai I, 171, 173. 182. 186.

54 GAI I. § 197. 198. IUST. I. 22. 5-6. 23. § 1 

1) cf, Paul, fr, 4, D, do tutelae et 

ratiouibus, 

2) of, Ulp, fr, 2, fr, 5, § ,"), D, de legit, 

tut. 

3) cf, Ulp, fr, 14, § 3, D. do tulelis. 

§ 197. aetatera 

pervenerit in qua 

res suas lucri possit. siculi 

apud peregrinas gentes custodiri 

superius indicavimus. 

(§ 198.) Ex iisdem 

causis el in provinciis a 

Praesif//bus earum curatores 

dari solent'' 

•1) ci", fr, 1, § 3, D, do confimi, tut, 

5) cf, fr, 1, 13. D, de cur, furiosi. 

i;) cf Ulp, fr, S, § 3, fr, 12, pr, D. 

de tutor, dat. 

7) cf fr, 13, pr, D, de tutelis. 

S) e Trj'pli, fr, 27. pr, D. de test, tut. 

evenit, ut desinai esse tutor existente condicione. 

(§ 3.^) Simili modo finilur tutela morte 

vel tutorum, vel pupikorum. (§4.^) Sed el capitis 

deminulione luloris per quam libertas vel 

civitas eius amktitur omnis luLela perii, minima 

antera capitis deminulione tutoris, vekili si se in 

adopiionem dederit, legitima lantum tutela perii; 

ceterae non perenni. Sed pupilli el pupikae capitis 

deminutio, licei minima sit, omnes tutelas 

lellit (§ 5.^) Praeterea qui ad certum tempus 

lestameule danlur lutores, finito eo depennili 

Lulelam. (§ 6.) Desinunt antera esse tutores qui 

vel remeventur a tutela eb id, quod suspecti visi 

sunt, vel ex iusta causa sese excusant, et onus 

adminislrandac tutelae deponunt, secundura ea 

quae inferius propenemus. 

Tit. XXIIL DE CURATORIBUS. 

Masculi puberes et feminae viripotentes usque 

ad vicesimum quintura annura cemplelum curatores 

accipiunt; qui [al. quiaA^, kcet puberes 

sinl, adhuc tamen huius aetatis sunt, ut negolia 

sua tueri non possunt [al. possint]. (§ l.**) Dantur 

aulem curatores ab iisdem magistratibus a 

quibus el tutores. sed curator testamento non 

datur, sed datus confirmatur decreto Praetoris vel 

Praesidis. (§ 2.) Item invili adolescentes curatores 

non accipiunt, praeterquam in litem: cura 

tor enim et ad certam causam dari potest 

(§ 3.-'') Furiosi quoque el prodigi, licei maiores 

vigintiquinque annis sint, lamen in curatione sunl 

agnatorum ex lege duodecim tabularum. sed 

seleni Romae Praefectus urbis, vcl Praeter, el 

in provinciis Praesides ex inquisiliene eis dare 

curatores. (§ 4.'') Sed et mente captis el surdis 

et niutis el gui morbo perpetuo laborant, guia 

rebus suis superesse nen possunt, curatores 

dandi sunt (§5.'') Inlerduni autem et pupiki 

curatores accipiunt, ut pula si legilimus tutor 

nen sii idoneus, guia kabenti tutorem tutor dari 

nen polest*^ item si leslamente dalus tutor, vel 

a Praelore vel a Praeside, idoneus non sit ad 

187. 194—96. Ulp, XI. 7. 9. 17, 21—23. 28; de termino pubertalis Ulp. XI. 28 cit. 

Festus s. V. pubes. Qumct. Inst IV, 2, 5 (pubertas annis aut habitu corporis aestimatur?) 

Servius ad Aen. VII. 53 {in iure ei ex annorum ratione et ex liabitu corporis 

aetas comprobatur). 

a) of Ulp, XII, fr. 2. D. de curai, furiosi (27. 10.) fr. 12. pr. D. de tutor. 

dat, (26, 5,)

(lAl I. § 199. 20(1, JUST. I. 23. § 6. 24. § 1. 55 

1) cf Pomp, fr, 13, D. de tutelis, 

fr, 21, pr, D, do adm, tut. 

§ 199. Ne tamen el pupillorum 

el eorum gui in curatione sunt 

negolia a tutoribus curaloribnsgue 

consumanlur aul deminuantur, curai 

Praetor, ut et tutores et curatores 

ee nomine satisdent" (§200.) Sed 

hoc non est perpeluum. nam et tutores 

testamento dati satisdare non coguntur,^ 

guia fides eorum etdiligentia 

ab ipse leslalere probata est; el cura- 

sì cf Ulp, tr, 17, D, de testam. tut, 

Ulp, fr, 5, § 2—1, do legit, tut, 

Ulp, fr. 3, de administr, et perle. 

adminislralionera, nec lamen fraudulentcr negolia 

administrat, solel ei curator adiungi. item in lecum 

tutorum gui nen in perpeluum, sed ad tempus 

a tutela excusanlur, seleni curatores dari. 

§ 6.^ Quodsi tutor adversa valetudine vel aka 

necessitate impedilur, guo minus negolia pupilli 

ad ministrare possit, et piipikus vel absit vel 

infans sii, guem velit actorem periculo ipsius 

Praetor, vel gui provinciae praeerit, decreto censliluel. 

Til. XXIV. DE SATISDATIONE TUTO 

RUM VEL CURATORUM. 

Ne tamen pupillorum pupillarumve 

el eerum gui quaeve in curatione 

sunt negolia a tutoribus curaloribusve 

consumanlur vel deminuantur, curai 

Praetor, ul el lutores et curatores 

ee nomine salisdent" Sed kec non 

esl perpeluum. nam tutores lestamente 

dati satisdare nen cogunlur, quia 

fides eorum et dikgenlia ab ipse 

testatore probata esl; itera ex inqui 

lores ad quos non e lege curatio pertinet, scd qui silione tutores vel curalovcl 

a Consule vel a Praetore vel a Praeside prò- res dati satisdalione nen 

vinciae danlur, plerumque nen cogunlur satis- oneranlur, quia idonei eledare, 

sckréet quia salis honesii electi sunt* eti sunt. (§ 1.^) Sed et si 

ex lestamenle vel inquisitione duo pluresve dati 

fuerint, polest unus ofi'erre salis [-datioìietJi] de 

indemnitate pupilli vel adolescenlis et contutori 

vel concuratori praeferri, ut solus adminislret, 

vel ut conlulor satis offerens praeponalur ei et 

ipse selus adminislret itaque per se non polest 

].»etere satis a contutore vel concuralere suo; sed 

ofi'erre debet, ul elecLiouem det cenlulori suo, 

utrum velit salis aecipere, an satis dare, quodsi 

nemo eorura salis offcral, si quidem adscriplura 

fueril a testatore, quis goral, ille gerere debet: 

quodsi non fueril adscriplum, quem maior pars 

elegeril ipse gerere debet, ul edicto Praetoris 

cavelur. sin aulem ipsi lutores dissenserint circa 

ekgendum eum vel eos qui gerere debenl, Praetor 

partes suas inlerpenere debet Idem el in pluribus 

ex inquisiliene datis prebandum est, id est, 

"••) reliqua huius pag. Cod. Ver. pars, linearum 10 spatio, vacua est. 

a) cf. Gai IV. 99. fr. 5. § 1. 3. D. de legit. tut. (26. 4.) 

b) fr. 17. pr. D. de testam. tut. (26. 2.)

56 GAI I. IUST. I. 24. § 2—4. 25. pv. § 1. 2. 

ut maior pars eligere possit per quem administratio 

fieret. 

1) ef fr. 1.3. D.demagisirat, con- S 2. ^ Scicndum cst autcm uou soluni lutorcs 

veu. e. 2, 0. eod, (?) of. Basilica. '-' .,,. . i.. , • 

vel curatores pupillis el adultis ceterisque persenis 

ex administraliene teneri; sed eliam in eos 

qui satisdaliones accipiunt subsidiariam actionem 

esse, quae ultiraum eis praesidium possit afferre. 

subsidiaria autem actio datur in eos qui vel 

omnine a tutoribus vel curatoribus salisdari non 

cnraverinl, aul non idonee passi essent caveri. 

quae quidem lam ex prudenlium responsis quam 

ex constitutionibus imperialibus et in heredes 

2) e. 3, e. de snBpecti3(?) corum cxleudilur; (§ 3.^) quibus censlilutionibus 

et illud exprimitur, ut nisi caveanl lutores vel 

3) fr. 1, § 1, D, de magistr, oonv, curalorcs, plguorlbus capUs cocrceautur. (§4.^) 

Neque autem Praefectus urbis, neque Praetor, 

neque Praeses provinciae, neque quis alius cui 

lutores dandi ius esl, hac actione leuebilur; sed 

hi tantummodo qui satisdalionem exigere seleni 

[al. debent]. 

Tit. XXV. DB EXCUS.ATIONIBUS TUTORUM VEL 

4) cf Vat. fragm. § 113—247, CURATORUM.* 

,5) cf Modest, fr, 2. D de excusat. 

tit. U, de numero liberorum, 

Excusanlur" autcm lutorcs vel curatores varks 

ex causis. plerumque autem propter kberos, sive 

in potestate sinl, sive emancipati, si enim tres 

liberos superstites Romae quis habeat, vel in Italia 

quatuor, vel in provinciis cjuinque, a tutela 

vel cura possunt excusari exemplo ceterorum 

munerum: nam et tutelam vcl curara placuit publicum 

munus esse, sed adeptivi liberi non presunl; 

in adoptionem autem dati naturali patri ])i-osunt 

item nepotes ex filio prosunt, ut in locum 

6) ef Ulp, fr. 18, D, eod. 

patris succedanl; ex filia non prosunt fiki aulem 

superstites tantum ad tulelae vel curae muneris 

excusaliouera prosunt; defuncti nen prosunt sed 

si in beUo amissi sunt, quaesitum est" an prosint 

el constai eos solos prodesse qui in acie amiltunlur: 

hi enim, quia prò repubkca ceciderunt, 

iu perpeluum per gloriam vivere intekegunlur. 

7) fr, 41, pr, D, eod. 

(§ 1.') Itera divus Marcus in seniestribus rescripsit, 

eum qui res fisci administrat a tutela 

vcl cura, quamdiu administrat, excusari posse. 

fr, 10, pr, § 1—3, fr, 45, pr. eod. 

(§ 2.''^) Itera qui reipubkcae causa absunl a tutela 

el cura excusantur. Sed el si fuerunt tutores, 

vel curatores, deinde reipubkcae causa abesse 

coeperunt, a tutela el cura excusantur, quatenus 

reipubkcae causa absunl, et interea curator loco

GAI I. IUST. I 25. § 3 — 15. 57 

eorura datur. qui si reversi fuerint, recipiunt 

onus tulelae, nec anni habent vacalionem, ut Papinianus 

libro quinte responsorum rescripsit: nam 

1) fr, C, § IS, fr, 17. § 3. eod. 

hoc spatium habent ad nevas tutelas vocali. (§3."^) 

El qui potestatem aliquam kabent excusare se possunt, 

ul divus Marcus rescripsit, sed coeplam tule 

2) fr, 21. pr, eod. 

lam deserere non possunt (§ 4. ^) Ilem propter litem 

quam cum pupillo vel adulto tutor vel curator 

kabet excusare se nemo polest; nisi forte de 

omnibus bonis vel hereditate controversia sit. 

3) fr. 2. § 9, fr. 6, pr, 17. pr, cod. (§5.^) Iteiii Illa ouera tutclae nen alTectatac, vel 

curae, praestanl vacalionem quamdiu adminislrantur: 

ut tamen plurium pupikorum tutela vel cura 

eorundem bonorum, veluti fralrum, prò una com- 

4) fr, 7, eod. putctur. (§ 6.*) Scd ct proptcr pauperlatem excusalionem 

Iribui, tam divi fratres, quam per se 

divus Marcus rescripsit, si quis imparem se oneri 

3) fr. 10. §s, eod luiuncto posslt docerc. (§ 7.°) Item propter adversam 

valetudinem preptei- quam nec suis quidem 

negetiis superesse potest, excusalio lecum 

6) fr, 6. § 19, D. eod. habct (§8.*') SlmOitcr eum qui literas nesciret 

excusanclum esse divus Plus rescripsit; quamvis 

el imperili kterarum possunt ad adrainislrationem 

7) fi-, 6. § 17. fr. 13. § 1, eod, negoliorum sufficere. (§9.') Item si propter 

inimicilias akquem testamento tutorem pater dederil, 

hoc ipsum praestat ei excusatienera; sicut 

•S) fr. 15. § 11, eod. 

per conlrariuin non excusantur qui se lutelam patri 

pupillorum adminislratures promiserunt (§ 10.*) 

Non esse autem admitlendam excusatienera eius 

qui hoc solo utitur, quod ignelus patri pupillorum 

9) fr, 6, § 17, eod, gjt^ jjvi fratrcs rcscripseruut. (§ 11.'^) luimici- 

Liae quas quis cura patre pupillorum vel adullorura 

exercuit, si capilales fuerunt, nec reconcikalie 

inlervenil, a tutela vel cura seleni excu- 

10) fr. 6, §18, eod, ggj-i. (§ 12.^") Itcm SÌ quls slatus cenlroversiam 

a pupillorum palre passus est, excusalur a tutela. 

11) fr. 2, pr, fr, ic, § 7, eod, (§ 13.^^) Itcm malor septuaginta annis a tutela 

vel cura se potest excusare. Minores aulem vi 

12) est e. 5. 0. de legit. tut. 

ginli et quinque annis olim quidera excusabantur: 

a uostra autcm censlilulione'^ prehibenlur ad lutelam 

vel curam aspirare, adeo ul nec excusalienis 

opus fiat, qua constitutiene cavetur, ut nec 

pupUlus ad legitimam lutelam vocelur, nec adullus; 

cum erat incivOc eos qui akeno auxilio in 

rebus suis adminislrandis eger(; noscunlur et sub 

aliis regunlur, aliorum lutelam vel curara subire. 

13) e. 4, e, qui dare tut. (§ 14.'^) idem et in milite observandum est, ut 

14) fr. 6. § 1—12, D, de exotis. nec volcns ad tutclae raunus adrailtatur. (§ 15.^'*)

58 GAI I. IUST. I. 25. § 16 — 20, 26. 

1) fr, 13, eod, fr, 8, de V, S. 

2) e, 11, C, de oxcus, fr, 21, §2, eod, 

3) fr, Vat, § 200, Paul, II, 27, § 2, 

4) fr. Vat, § 202, ^. 4, C, li, t 

5) cf, tit, C, si tutor falsis. 

Itera Romae grammatici rhelores et medici, el qui 

in patria sua id [artis] exercenl el intra numerum 

sunt, a tutela vel cura habent vacalionem. 

§ 16.^ Qui autem se vult excusare, si plures 

habeat excusalienes, el de quibusdam non probaverit, 

aliis uli intra tempora nen prokibetur. 

Qui antera excusare se volunl non appellant, sed 

intra dies quinquaginta continuos, ex quo [se vocalos] 

cegnoverunl, excusare se debent, cuiuscumque 

generis sunl, id esl qualitercumque dati 

fuerint tutores, si intra centesiraum lapidera sunl 

ab ee loco ubi lutores dati sunt; si vere ultra 

centesimum habitanl, dinunieratione facta viginti 

milkura diurnorum el amplius triginta dierum. 

quod tamen, ut Scaevola dicebat, sic debet cempnlari, 

ne minus sinl quara quinquaginta dies. 

(§ 17.^) Datus antera tutor ad universum palri- 

moniura dalus esse creditur. (§ 18.^) Qui tute 

lam akcuius gessit invilus curator eiusdem fiei'i 

nen compelklur, in lantum, ul, licet pater qui 

testamento tutorem dederit adiecit se eundem curatorera 

dare, tamen invitum eum curam suscipere 

non cogendum divi Severus et Antoninus rescripserunt 

(19.'*) lidem rescripserunt maritum 

uxori suae curalerem datura excusare se posse, 

licet se immisceat (§ 20.^) Si quis aulem falsis 

allegalionibus excusalionem tutelae meruit, non 

est kberatus onere tutelae. 

Tit XXVI. DE SUSPECTIS TUTORIBUS VEL CU 

6) (ef Gai I, 182,) 

RATORIBUS." 

7) ex Ulp, fr, 1, D de suap, tut. 'Sciendum est suspecti crimen ex lege duedecira 

tabularum descendere. (§ 1.') Datura esl 

aulem ius remevendi suspectos tutores Romae 

Praetori et in provinciis Praesidibus earum et 

Legato Precensulis. (§ 2.') Ostendinius qui possunt 

de suspeclo cognosccre: nunc videamus qui 

suspecti fieri possunt. El guidem omnes tutores 

possint, sive leslaraentarii sinl, sive [wo??,, seîf] 

alterius generis tutores. quare etsi legitiraus sii 

tutor, accusari poterit quid si patronus? adkuc 

idera erit dicendum; dummodo memineriinus famae 

patroni parcendum, licei ul suspeclus remolus 

fuerit. (§ 3.') Conserpiens esl, ul videamus 

qui possinl suspectos posluku'c. El sciendum 

esl quasi publicam esse kanc actionem, koc est 

omnibus patere, quinime el mulieres admiltuntiir 

ex rescripte divorum Severi et Antonini, sed

a. 0, eod. 

GAI I. IUST. I. 26. § 4 — 13. 59 

kae solae quae pielalis necessiludine ductae ad 

kec procedunl, ut pula mater; nulrix quoque el 

avia possunt, potest el seror; sed et si qua mulier 

fuerit, cuius Praetor perpensam pietatem intellexerit 

non sexus verecundiam egredienlis, sed 

pielale productam non continere iniuriam pupil- 

1) fr. 7. pr. eod, o 6, c. eod, lorum, admiltil Cam ad accusationem. (§ 4.-^) impuberes 

non possunt tutores suos suspectos postulare; 

puberes autem curatores suos ex Consilio 

necessarierura suspectos possunt arguere: el ita 

2) fr. 3, §5, fr, 7. §i.D. e, 2 3, eod, dlvì Scvcrus ct Antoniiius rescrlpseruut (§5.^) 

Suspeclus esl antera (jui nen ex fide tutelam gerii, 

licei solvendo esl, ut lulianus quoque rescripsit 

Sed et ante cjuara incipiat gei'ere tutelam tutor, 

posse eum quasi suspectum remeveri idera lulia 

nus rescripsit, et secundura eum constitutum esl. 

(§ 6.^) Suspeclus autem remolus, si quidem ob 

dolum, famesus est; si ob culpam, nen aeque. 

4) e, 7, e. eod. (§ 7.*) Si quis autem suspeclus poslulatur, quoad 

cognilio flniatur, interdicitur ei administratio, ut 

5) fr, 11, D, eod, Papiniauo visura est. (§ 8.°) Sed si suspecti cognilio 

suscepla fuerit, pesteaque tutor vel curator 

6) fr. 7, § 2, 3. eod. dccosserit, exlluguitur cognilio suspecti. (§9.'') 

Si quis tutor copiam sui non faciat, ul akmenta 

pupille decernantur, cavetur epistola divorum Severi 

et Antonini, ut in possessionem honorum 

eius pupillus mittatur; et quae mora deteriora 

futura sunl dato curatore distraki iubentur. ergo 

ut suspeclus remeveri poterit qui nen praestat 

7) fr, 3. § 13. D, eod, akincnla. (§ 10.') Sed si quis praesens negai 

propter inepiam akraenta posse decerni, si hoc 

per mendaciura dical, remiltendum eum esse ad 

Praefectum urbis puniendura placuit, sicut ike 

remitlilur qui data pecunia ministerium tulelae 

8) ex Ulp, fr, 2, eod. redemit (§ 11.**) Libertus quoque, si fraudiilenler 

gessissc tutelam Aliorum vel nepetum patroni 

probetur, ad Praefectum urbis remitletur 

0) e fr, ,3, 6. eod, punicndus. (§ 12.^) Novissime sciendum esl eos 

qui fraudulenlur tutelara vel curara administrant, 

etiam si satis otferant, removendos a tutela: quia 

satisdalio propositum luloris malevolum nen mutai, 

sed diulius grassandi in re famikari facilitalo) 

ex Ulp. fr, 8, eod. lem pracslat. (§ 13.-"') Suspectum enim eum pulamus 

qui moribus laks esl, ul suspeclus sit: 

enimvero tutor vel curator, quamvis pauper est, 

fideks lamen el diligens, removendus non est quasi 

suspeclus.

INSTITUTIONUM 

GAI COMMENTAEIUS IL D. lUSTINIANI LIBER IL 

INDEX. 

Gai IL § 1 — 11 = Inst IL 1. pi-.-§ 10, Iust IL L pr.-§ 10 = Gai II. § 1—11. 

Gai IL 12-14 = Iust IL 2. Iust IL 1. § 11-24 = Gai II. 65-72. 

Gai — Iust. IL 3. 4. 5, Iust IL 1. § 25 = Gai IL 79. 

Gai IL 15-41 = Iust - Iust, IL 1. § 26-29 Gai — 

Gai II. 42—61 = Iust, IL 6. Iust II. 1. § 30—34 = Gai IL 73—78. 

Qai — Iust. IL 7. Iust IL 1. § 35-38 Gai — 

Gai IL 62—64 = Iust. IL 8. pr. 1, Iust. IL 2 = Gai IL 12—14. 

Gai IL 65—72 = Iust IL 1, § 11—24. Iust IL 3. 4. 5 Gai — 

Gai — Iust IL 1. §26-29, Iust IL — = Gai IL 15-41. 

Gai IL 73-78 = Iu,st IL 1, §30—34. Iust IL 6 = Gai IL 42-61. 

Gai IL 79 = Iust. IL 1. § 25. Iust. IL 7 Gai — 

Gai - Iust IL 1. § 35—48. Iust. IL 8. pr. § 1 = Gai IL 62—64, 

Gai IL 80—85 = Iust IL 8. § 2. Iust IL 8. § 2 = Gai IL 80—85. 

Gai IL 86-100 = Iust, II. 9. Iu,5t. IL 9 = Gai IL 86—100. 

Gai IL 101—108 = Iust. IL 10. Iust. IL 10 = Gai IL 101—108. 

Gai IL 109—111 = Iust IL 11. Iust IL 11 = Gai IL 109-111. 

Gai IL 112. 113 = Iust IL 12. Iust IL 12 = Gai IL 112. 113, 

Gai IL 114-122 = Iust — Iust. IL — = Gai IL 114—122. 

Gai IL 123—137 = Iust IL 13. Iust IL 13 = Gai IL 123—137. 

Gai IL 138—151 = Iust IL 17. Iust IL 14 = Gai IL 185—190. 

Gai — Iust IL 18. Iust IL 15 = Gai IL 174-178. 

Gai IL 152—173 = Iust IL 19. Iust li. 16 = Gai IL 179—184. 

Gai IL 174-178 = Iust IL 15, Iust. IL 17 = Gai IL 138-151. 

Gai lì. 179—184 = Inst IL 16, Iust lì. 18 Gai - 

Gai II. 185—190 = Iust IL 14, Iust. IL 19 = Gai IL 152—173. 

Gai IL 191 — 223 = Inst IL 20.pi-.—§24. Inst IL 20. pr,—§24 = Gai IL 191-223. 

Gai — Iust IL 21. -Iust IL 20. §25—33 = Gai IL 238—245. 

Gai IL 224—228 = Iust li, 22. Iust IL 20. §34—36 = Gai IL 229—2,37. 

Gai IL 2.9—237 = Iust IL 20, §34—36, Iust IL 21 Gai— 

Gai II, 238—245 = Iust IL 20. §25—33, Inst IL 22 = Gai IL 224—228. 

Gai li, 246—259 = Iust li, 23, Iust, li. 23 = Gai IL 246- 259. 

Gai IL 260-289 = Iust IL 24. Iust IL 24 = Gai IL 200—289. 

Gai — Iu.st. IL 25, Iust, IL 25 ' Gai —

GAI IL § 1 — 3. IUST. II. 1. pr. § 1- 61 

§ 1. Superiore commentario de 

fur e personarum exposuimus; mede 

videamus de rebus: quae vel in nostro 

patrimonio sunt, vel extra no 

strum patrimonium kabenlur. 

Tit I. DE RERUM DIVISIONE. 

Superiore kbro de iure personarum 

exposuimus; mede videamus de rebus: 

quae vel in nostro patrimonio 

sunl, vel extra nostrum patrimonium 

kabenlur. quaedam entra naturali iure 

§ 2.* Summa ilaque cemmunia sunt omnium, quaedam^ publica, quae 

rerum divisio in duos ardam universitalis, quaedam nukius, pleraque sinticules 

diducilur: nani gulerum, quae variis ex causis cuique acquirun- 

aliae sunl divini iuris, lur, sicut ex subieclis apparebit. 

aliae kumani. ^ 

§ 1.^ Et quidem naturali iure cemmunia sunt 

1) ox Marc, fr. 2. D. de rer, div, 

2) e fr, 2. 4. D, cit. 

omnium kaec: aér et aqua prefluens, el mare, et 

per koc litora maris. nemo igitur ad klus maris 

accedere prokibetur, dum lamen vilks el menumentis 

el aedificiis abstineal, quia nen sunt iu 

3) cf fr, 4, § 1. D. cit. 

ris genlium sicut et mare. (2.^) Flumina aulem 

omnia el porlus publica sunt ideoque ius piscandi 

omnilius commune esl in porlu fluminibus- 

4) of, fr, aG. 112, D. de V. S. que. (3.*) Est aulem klus maris, quatenus ki- 

5) e Gai fr. 5, D, de rer. div. bernus kuctus maximus excurrit. (4.*^) Riparum 

quoque usus publicus esl iuris gentium sicut 

C) of. Gai fr. 5, § 1. cit, ef Paul. 

fr, 51. B, de contr, emt. 

ipsius fluminis: itaque navem ad eas appekere, 

funes ex arboribus ibi nalis rekgare, onus aliquid 

iu kis repenerc, cukibet kberura est, siculi per 

ipsum flumen navigare, sed preprietas earum ikorura 

est quorum pracdiis haerenl: qua de causa 

arbores quoque in iisdem natae eorundem sunl. 

(§ 5.'') Lilorura quoque usus publicus iuris gentium 

est, sicut ipsius maris, el oh id quibuskhet 

liberum esl casam ibi iraponere in qua se recipianl, 

sicut relia siccare et ex mari deducere [al. 

reducere], preprietas antera eerum potest inlellegi 

nukius esse, sed eiusdem iuris esse, cuius 

7) cf fr, C, § 1, D, do rer. div. 

el mare et quae subiacent mari, terra vel barena. 

(6.') Universitalis sunl, nen singulerum, vekili 

quae in civitalibus sunl, ul Ikeatra, stadia el similia, 

et si qua alia sunt cemmunia civilalium. 

§ 3. Divini iuris sunt § 7. Nullius aulem sunt res sacrae et religio- 

voluti res sacrae et reli- sae et sanctae: quod enim divini iuris est id 

giosae. (§ 4.) Sacrae suut nukius in bonis est (§ 8.) Sacra sunt quae rito 

quae Diis siiperis consecra- et per Penlifices Deo consecrata sunt, veluti 

lae sunl; rekgiosae quae aedes sacrae et dona quae rile ad ministerium 

*) §§ 2 et 3 repetuntur in Gai fr. 1. pr. D. de rerum divisione (1. 8.) De re 

ipsa cf. Gai III. 97. fr. 1. pr. 2. § 1. D. de interd. (43. 1.) 

a) Gai Epit IL 1, § 1: Omnes res aut nostri iuris sunt, aut divini, aut pmblici. 

Nostri iuris sunt, quae in proprietate nostra esse noscunlur. Divini iuris sunt 

ecclesiae, id est tempia dei vel ea patrimonia ac substantiac quae ad ecclesiastica 

iura peiliiienl. Publici iuris sunt muri, fora, portae etc.

62 GAI II. § 5 — 11. IUST. IL 1. § 9, 10. 

Diis manibus rekclae sunt. 

(§ 5.) Sed sacrum quidem 

hoc solum exislumatur quod 

ex auctoritate populi Romani 

censecratum est, vekili* 

lege de ea re lata aut senalusconsulto 

facto. 

1) est e, 21, C. de sacros, eccl. 

§. 6. Rekgiosura vere nostra vokinlale 

facimus morluum inferenles in locum nostrum, 

si modo eius merlili funus ad nos 

pertineat (§ 7.) Sed in provinciali solo 

placet plerisque solum rcligiesum non 

fieri, quia in ee solo dominium populi 

Romani est vel Caesaris, nos aulem possessionem 

tantura vel usnmfructuni kabere 

videmur. utique tamen eliamsi non 

sii religiesum, prò religioso liabelur. 

item quod in provinciis non ex auctoritate 

populi Romani censecratum esl, 

preprie sacrum non esl, tamen prò sacro 

kabetur. 

2) ex Marc, fr, G, § 4, D, de rer, div, 

§ 8. Sanctae quoque res, velut 

muri el portae, quodammodo divini 

iuris sunl. 

Dei dedicata sunl, quae eliam per nostrani constitutionem'- 

akenari et ebligari prohibuimus, 

excepla causa redemplionis captivorum. si quis 

vero auclerilale sua quasi sacrum sibi constiluerit, 

sacrum non esl, sed profanura. locus 

autcm in que sacrae aedes aedificalae sunt eliam 

diruto aedificio adhuc sacer manel, ut et Papinìanus 

scripsit. 

§ 9.^ Rekgiosura locura unusquisque 

sua voluntate facit, dum 

morluum inferi in locura suura. in 

communem aulem lecum puruni 

invito socie inferro nen licei; in 

commune vere sepulcrum eliam 

invitis eeteris kcel inferro, itera 

si akcnus ususfruclus est, proprietarium 

placet, nisi consenlienle 

usufructuaiTo, lecum religiesum 

non facere. in alienum locum concedente 

domino licet inferro; et 

licet postea ratum [non] kabuerit 

quam ikalus est mortuus, lamen 

religiosus locus** fit. 

§ 10. Sanctae quoque res, vekili 

muri et portae, quodammodo divini 

iuris sunt, et ideo nukius in bonis 

§ 9. *** Quod aulem divini iuris est, sunt. ideo autem muros sanclos dici 

id nullius in bonis esl: id vere quod mus, quia poena capitis constituta sii 

kuraani iuris est, plerumque alicuius in eos qui aliquid in muros delique- 

in bonis est: polest autem et nullius rint ideo et legum eas partes qui 

in bonis esse, nam res Iter editar iae, bus poenas consliluimus adversus eos 

anleriuam aliquis heres exislat, nul qui conira leges fecerint, sanctienes 

lius in brmis sunt. (§ 10.) Hae autem vocamus. 

res quae Immani iuris sunt, aut publicae sunt [posterior pars Iiuius li- 

aut privatae. (§ 11.) quae publicae sunt, nultuli de acquisitione sinlius 

videntur in bonis esse, ipsius enim univergidarum rerum, sequisilal/s 

esse credunU«r. /jrivalae suut, cpiae sin- tur ad Gai IL 67 sqq. 

guloruìM hoìniìium suni. 

infra.] 

*) ita nunc Studemund, De re ipsa cf. fr. 9. pr. § 1. 2. D. de rer. div. (1. 8.) 

et Festus v. sacer (Muell. 321): Gallus Aelius ait sacrum esse, quocunque modo 

(more) atque instituto civitatis consecratum sii, sive aedis, sive ara, sive signum, 

sive locum (solum), sive pecunia, sive quid aliud cquod dis dedicatum atque consecratum 

sii: quod autem privati suae religionis causa aliquid carum rerum Deo dedicenl, 

id Pontifices Bomanos non existimare sacrum.. 

**) inserunt aki: sine voluntate eius, alii ex voluntate eius; vid. Marcianum 

fr. 0. § 4. D. de rer. div., Theophilum h, 1, et fr. 2. 4. 41. D. de religiosis (11. 7). 

•'•**) §§ 9—11 ita suppleri possunt e Gai fr. 1. pr. D. rerum divisione (1. 8). 

De rebus sauctis cf. Mavoiaiius fr. 8. Ulp. fr. 9. § 3. 4, et Pomp. fr. 11. D. de

GAI II. § 12 — 14. IUST. II. 2. pv. § 1- 63 

Tit II. DE REBUS INCORPORALIBUS. 

§ 12. * Quaedam praelerea res Quaedam praelerea res cerporales 

cerporales sunt, quaedam incor;jorflfes. sunt, quaedam incerporales. (§ 1.) 

(§ 13.) Cerporales hae sunt quae Cerporales hae sunt quae sui natura 

tangi possunt, veluti fundus, home, langi possunt, voluti fundus, kome, 

vestis, aurum, argenlum et denique vestis, aurum, argenlum el denique 

akae res innumerabiles. (§ 14.) In- aliae res innumerabiles. (§ 2.) Incerpora/es 

sunt guae langi nen pes- cerporales aulem sunl guae langi non 

sunl: gualia sunt ea guae iure con- possunt: cjualia sunt ea guae in iure 

sislunt, sicut kereditas, ususfruclus, consislunl, sicut kereditas, ususfruobligalienes 

gueguo modo centractus, ebligalienes guoquo mode con- 

ctae. nec ad rem pertinet, quod 

in Iter editate res corporales conlinenlur: 

nam el fructus gui ex fundo 

percipiuntz/r corporales sunl, el guod 

ex akgua ohkgatione wobis dehetur, 

id plerumgue cerpora/e est, veluti 

traclae. nec ad rem pertinet, guod 

in hereditate res corporales conlinenlur; 

nam el fructus qui ex fuiide 

percipiuntur corporales sunl, el id 

quod ex aliqua ohkgatione nobis debetur 

plerumgue corporale esl, veluti 

fundus, komo, pecunia: nam ipsum fundus, kome, pecunia: nam ipsum 

ius successienis, el ipsum ius utendi ius hereditalis, el ipsum ius utendi 

fruendi, et ipsum ius obligalienis in- fruendi, el ipsum ius obkgalienis, incorporale 

est. eedem numero sunl corporale esl. (§ 3.) eodera numero 

et iura praediorum ui'banorum et sunt iura praedierum urbanorum el 

rusticorum.** Praediorum urbanorum. rusticorum, guae etiam servilutes voiura 

sunt velui ius altius tellendi aedes canlur. 

ei officicndi luminibus vicini aedium, aut nen extollendi, 

ne luminibus vicini efficiatur. itera fluminum 

et stikcidiorum ius, id est, ut vicinus fiumen 

vel stilicidium in arcani vel in aedes suas recipiat; 

item cloacae immitlendae et luminum immittendorum. 

rerum div, (1, 8.) fr. 3. § 17. D. de re militari. (49. 16); de rebus human! iuris 

Iust IL 1. pi-. §§ 1-6. supra. 

*) g§ 12—14 supplendae e Gai fr. 1. § 1. D. de rerum divisione (1. 8.) De 

rebus incorporalibus vid. Gai IL 17. 28. 34. 38. III. 83. IV. 3. Cic, Topic. e. 5. 

Deftnitionum duo sunt genera prima: unum earttm rerum quae sunt, alterum earum 

rerum quae intelliquniur. Esse ea dico quae cerni tangive possunt, ut fundum, 

aedes, parietem, stilticidium, mancipium, pecudem, supellectilem, q>enus, cetera. Non 

esse rursus ea dico quae tangi demonstrarive non piossunt: ut si usucapionem, si 

tulelam, si geniem, si adgnationem definias, quarum rerum nullum subest quasi 

corpus: est tamen (piaedam conformatio insignita et impressa intelligentia, quam 

'ÌZOttOTiSììl VOCO 

**) God.Ver. pag. 57, ter scripta, paucos tantummodo versus exhibet Lineaes ex 

vel septem e Dig. lupplendae sunt ut supra inde a verbis: ct id quod ex aliqua 

oblig. Quae porro sequunlur recepi ex Kruegeri coniect adhibitis Inst et Gai Bpit. 

IL 1. § 3. his verbis: Incorporalia etiam sunt iura praediorum urbanorum vel rusticorum. 

Praediorum urbanorum iura sunt stillicielia, feneslrae, cloacae, altius en-^ 

gendae domus aut non erigendae, ei luminum, ut ita quis fabricet, ut vicmae domui 

lumen non tollat. Praediorum vero rusticorum iura sunt via, vel iter, per quod 

pecus aut ammalia debeant ambulare vel ad aquam duci, et aquaeduetus: quae similiter 

incorporalia sunt. Haec iura tam rusticorum quam urbanorum praediorum 

servilutes aqjpellanlur. (Gai IL 31.) Sequitur de rebus mancipi disquisitio infra 

pag-. 66. (§ 14^)

64 GAI II. IUST. IL 3. pr. § 1—4. 4. pr. 

praediorum rusticorum iura sunt velut via iter actus, 

item peeoris cai aquam adqndsus, item ius aguae ducendae. 

Haec iura iam rusticorum quam urbanorum 

praediorum servilutes vocantur. 

1) ex Ulp, fr, 1, pr, D, de serv. 

praed, urb, 

cf. Gai fr, 8, eod. 

2) cfr, 2—4.D,de servii, praed, tirb, 

Ulp, fr, 1. pr. D, comniun, praed. 

fr, 1!)8, de V, S, 

3) ex Ulp, Ir, 1. § 1. D. eorum, praed. 

4) cf G.ai II, 29, 31, Inst, II, 4 § 1, 

Gai fr, 3, D, de usufr. 

5) e Gai fr, 16. couim, praed. 

C) e fr. 1, 2, D, de usufr. 

of Gai II. 30—33. 

Tit. HI. DB SBRVITUTIBUS. 

^Rusticorum praediorum iura sunt kaec: iter, 

actus, via, aguaeductus. Iter esl ius eundi ambulaudi 

hominis, non etiam iumentum agendi vel 

vehiculum; actus est ius agendi vel iumentum vel 

vehiculum. itaque qui iter habet, aclum non 

habet; qui aclum habet, et iter habet eoque uti 

potest etiam sine iumento. Via est ius eundi et 

agendi el ambulandi: nara el iter et aclum in se 

via continet Aquaeduetus est ius aquae ducendae 

per fundum alienum. (§ 1.^) Praediorum urbanorum 

sunt servilutes quae aedificiis inhaerent, 

ideo urbanorum praediorum dictae, guoniam aedificia 

omnia urbana praedia appellantur, etsi in 

villa aedificala sunt. Item praediorum urbanorum 

servilutes sunl hae: ut vicinus onera vicini suslineat; 

ut iu parietem eius liceat vicino tignum 

iramillere; ul slillicidium vel flumen recipiat guis 

in aedes suas vel in arcani [vel in cloacam] vel 

non recipiat; el ne altius tollat guis aedes suas, 

ne luminibus vicini efficiatur. (§ 2.^) In rusticorum 

praediorum servilutes guidam compulari 

recle putant aquae kaustura, peeoris ad aquam 

adpulsum, ius pascendi, calcis coquendae, arenae 

fediendae. 

§ 3.^ Ideo aulem kae servilutes praediorum 

appellantur, quoniam sine pracdiis constitui non 

possunt nemo enim potest servitutera acquirere 

urbani vel rustici praedii, nisi qui kabet praedium; 

nec quisquam debere, nisi qui habet praedium. 

(§ 4.*) Si quis velit vicino akcjuod ius 

consliluere, paclionibus alque slipulalienibus id 

efficere debet Polest'' eliara in lestamente guis 

heredem suum damnare ne altius tollat aedes suas, 

ne luminibus aedium vicini officiai: vel ul pallatur 

cura tignum in parietem iramillere vel slillicidium 

kabere; vel ut patiatur eum per fundum 

ire, agere, aguamve ex eo ducere. 

Tit. IV. DE USUPRUCTU. 

"Ususfruclus esl ius alienis rebus utendi 

fruendi salva rerum subslanlia. esl enim ius in 

corperc: guo sublate el ipsum leUi necesse esl.

GAI II. IUST. IL 4. § 1 — 4. 65 

1) cf. Gai fr, C, pr, D, do usufr, 

Vat, fr, 5 47, Iust, II, 3. § 4, 

2) of Gai fr. 3, § 2, fr. 56, D, de usufr. 

3) e Gai fr, 3, § 1, D, de usufr. 

4) cf fr. 1, 2. 7, 11, de usufr. ear. r. 

Taul, S. E, I, 11, § 2, 

5) cf, fr, 1, pr. D, qu. mod, uausfr, 

am. 

6) est e, 16. 0» de usufr. 

7) cf. Gai II, 30. infra. 

GMEIST iNSTITU'riONES, 

(§ 1.^) Ususfruclus a proprietate separalienem recipil, 

idgue plurirais raodis accidit. ul ecce si 

guis akcui usurafruclum legaverit: nam heres nudani 

habet proprietalem, legalarius usurafruclum; 

et centra, si fundum legaverit deducto usufructu, 

legatarius nudam habet preprietalera, heres vere 

usurafruclum; item alii usumfructuni, alii deducto 

eo fundum legare potest. Sine testamento vero 

si guis velit aki usurafruclum consLituere, paclionibus 

et slipulalienibus id efficere debet. ^ Ne 

tamen in universum inutUes essent proprietates, 

semper abscedenle usufructu, placuit certis modis 

exlingui usurafruclum el ad proprietalem reverli. 

(§ 2.^) Conslituitur autem ususfruclus non tantum 

in fundo el aedibus, veruni eliam in servis 

el iumenlis ceterisque rebus, exceptis his guae 

ipso usu consumnnlur. Nara eae [res] negue naturali 

ratione negue civili recipiunt usurafruclura. 

guo numero sunl vinum, oleum, frunientum, vestimenta. 

quibus proxima esl pecunia numerata: 

namque in ipse usu adsidua permulaliene quodammodo 

exlinguìlur. Sed utiktatis causa senatus 

censuit* posse etiam earum rerum usurafruclum 

constitui, ut tamen ee nomine heredi utiliter 

caveatur. itaque si pecuniae ususfruclus legalus 

sii, ila dalur legatario, ut eius fiat, el legatarius 

satisdat [al. satisdet] keredi de tanta pecunia resliluenda, 

si merietur aul capile rainuetur. ceterae 

quoque res ila Iraduntur legatario, ut eius 

fiant: sed aestimalis his salisdalur, ul si merietur 

aul capile rainuetur, tanta pecunia restitualur 

quanti eae fuerint aesliraatae. Erge senatus non 

fecit quidera earum rerum usurafruclum, nec enim 

poterai: sed per cautionem quasi usurafruclum 

constituit (§ 3.^) Finilur autem ususfruclus 

merle fructuarii et duabus capitis deminulionibus, 

maxima el media, et nen ulendo per modum et 

tempus. . quae omnia nostra statuii conslilutio.'' 

Itera finilur ususfruclus, si domino proprietatis 

ab usufrucluarie cedatur (nam extraneo cedendo 

nihil agilur'); vel ex contrario si fructuarius preprietalera 

rei adquisierit, quae res censolidalio 

appellatur. Eo amplius constai, si aedes incendio 

consumplae fuerint vel eliam terrae molu, aul 

vitio sue corruerint, exlingui usurafruclura, el ne 

areae quidem usurafruclum deberi. (§ 4.) Cum 

aulem finilus fueril ususfruclus, revertitur scilicet 

ad proprietalem, el ex eo tempore nudae

66 GAI II. IUST. IL 5. pr. § 1 — 6. 

proprietatis dominus incipit plenam kabere in re 

potestatem. 

1) cf Gai fr. 1, D, de usu. 

Tit V. DE usu ET HABITATIONE. 

^Rsdem istis modis quibus ususfruclus conslituitur, 

eliam nudus usus constitui solel; iisdemque 

ikis modis finilur, quibus et ususfruclus de- 

2) cf, fi-, 10, §4, fr, 11, 12,1;,, eod, sluit (§ 1.^) MÌUUS aUtcm SCÌIÌCCI ÌUIÌS ÌU USU 

est quam in usufructu. Namque is qui fundi nudum 

usum kabet nihil ulterius habere intellegitur, 

quam ul oleribus, pemis, fleribus, foeno, slramentis, 

lignis ad usum cotlidianura utalur; in eeque 

fundo hactenus ei morari licet, ul negue domine 

fundi molestus sit, negue kis per guos opera 

rustica fiunt impedimento sit; nec ulk alii ius 

c[uod kabet aul vendere aut locare aul gratis concedere 

potest, cum is gui usurafruclum habet pos) 

cf fr,2, § 1, fr, 8,22. § 1, D, h, t. tosl hacc Omnia facere. (§ 2.^) Itera is gui aedium 

usum habet hactenus iuris habere intellegitur, ut 

ipse lantum habilel, nec hoc ius ad aliiim Iransferrc 

polest, el vix receptum videlur, ut hospitera 

ei recipere liceat. et cura uxore sua kberisque 

suis, itera kberlis, nec non aliis liberis 

personis quibus nen minus quara servis utitur, 

habitandi ius habeal, el cenvenienter si ad mulierera 

usus aedium pertineat, cum marito liabi- 

4) ci, fr, 12, § 5, G, D, eod, lare liccat (§3.*) Item is ad quem servi usus 

pertinet ipse tantum operis atque minislerio eius 

uti polest; ad alium vere nuko modo ius suum 

Iransferre ei concessum est Idem scilicel iuris 

5) of fr, 12, § 2, eod, est et ÌU iumeuto. (§4.-'') Sed si peeoris vel 

ovium usus legalus fuerit, neque lacle neque 

agnis neque lana ulelur usuarius, quia ea in fruclu 

sunt piane ad slercorandura agrum suura peceribus 

uli potest. 

6) ci, fr, 10, pr. § 1—3, eod. § l).'' Scd SÌ cul habltatio legala sive alique 

modo constituLa sii, neque usus videtur neque 

ususfruclus, sed quasi proprium akqiied ius. guam 

kabitalionem habenlibus propter rerum utilitatem, 

7) e, 13, e, de usufr, secunduni Marcelli sententiam, nostra decisione' 

promulgala permisimus non solum in ea degere, 

sed etiam akis locare. 

§ 6. Haec de servilulibus et usufructu et usu 

el habilatione dixisse sufficiat de hereditate autem 

et de obligationibus suis locis propenemus. 

8) Inst, IL 1, § 11 sqq, infra. — Exposuìmus summallm^ guibus raodis iure 

gentium res adguirunlur: mode videamus guibus 

modis legitimo et civki iure adguirunlur.

GAI II. § 14 a—20. IUST. IL 67 

(§ 14a.)* Est etiam alia rerum divisio: nam aut 

mancipi sunt aut nec mancipi. Mancipi sunt, velui 

fundus in italico solo, ilem aedes in italico solo; 

item servi et ea animalia, quae collo dorsove domavi 

solent, veluti boves, equi, muli, asini; item servitutes 

p>raediorum rusticorum. Nam servitutes praedierum 

urbanorum nec mancipi sunt. (§ 15.) Item stipendiarla 

praedia el tributaria nec mancipi sunt 

Sed guod diximus, ea animalia, (quae domari solent, 

mancipi esse, quomodo intellegendum sii, quaeritur, 

quia non stativi ut nata sunt domantur. et nostrae 

quidem seholae auctores statim ut nata sunt mancipi 

esse putant: Nerva vero, el Proculus et 

celeri diversae sckolae auctores nen akter ea 

mancipi esse putant, guara si domita sunt; el 

si propter nimìara feritatera domari non possimi, 

tunc videri mancipi esse incipere, cura 

ad cara aelalem pervenerinl, gua domari solent 

(§ 16.) Item ferae besliae nec mancipi sunl, velut 

ursi, leones, itera ea aniraaka quae fere bestiarum 

numero sunt, velut elephanti el caraeli; el 

ideo ad rera nen pertinet, guod haec aniraaka 

etiam colle dorsove domari seleni: nam ne nomen 

guidem eorura animalium ille tempere notum fuit, 

quo constituebatur quasdam res mancipi esse, 

quasdam nec mancipi. (§ 17.) Itera fere omnia 

quae incorporalia sunt nec mancipi sunt, exceptis 

servilulibus praediorum rusticorum; nam eas mancipi 

esse constai, quamvis sint ex numero rerum 

incorperakum. 

§ 18. Magna autem differentia est" inter mancipi 

res et nec mancipi. (§ 19.) N«m res nec 

mancipi ipsa Iradilione pieno iure alterius fiunt, 

si modo corporales sunt et ob id recipiunt tradilioneni. 

(§ 20.) Ilaque si tibi veslera vel aurum 

vel argenlum tradidere, sive ex vendiiionis 

causa sive ex donationis sive quavis alia ex causa, 

*) Quae in § 14" et 15 desunt supplevi praeennte Kruegero ad exemplum 

Ulpiani XIX. 1: Omnes res aut mancipi sunt aut nec mancipi, manciqoi sunt p)raedia 

in Italico solo, tam rustica, qucd.is est fundus, quam urbana, quaXis domus; — 

item servi et cpuadru/pedes quae dorso collove domantur, velut boves, muli, equi, asini. 

(cf. Gai I. 120.) Isidor. Origg. IX. 4. § 45. Mancipium, quiclquid manu capii subdique 

potest, ut homo, equus, ovis. Haec enim animalia statim ut nata sunt mancipium 

esse dicuntur. Nam et ea quae in bestiarum numero sunt tunc videntur mancipium 

esse, quando capi sive domari coeperunt. Aliter §§. supplevit Huschlse. 

a) cf. Ciò. prò Fiacco e. 32. § 80 : Illud quaero, sintne ista praedia censui censendo; 

habeant ius civile; sint, necne sint mancipii; subsignari apud aerarium, aqìud 

Gensorem passini. Paul. Diao. ex Festo: Censui censendo agri proprie appellantur 

cpii et emi et venire iure civili possunt. (Muell. p. 58.) Modos acquirendi dominii 

iure civili enumerai Varrò de re rustica IL 10. § 4. (pag. 78 infra) et Ulp. XIX. 2. 

5*

68 GAI II. § 21 — 27. IUST. IL 

statim tua flt ea res, si modo ego eius dominus 

sira. (§ 21.) In eadera causa sunt provinciaka 

praedia, quorum alia slipendiaria, alia tributaria 

vocamus. Slipendiaria sunl ea guae in his provinciis 

suut, guae propriae populi Romani esse 

intekegunlur. Tributaria sunt ea quae in kis provinciis 

sunl, quae propriae Caesaris esse'' creduntur. 

(§ 22.*) Mancipi vero res sunl quae per 

mancipalienem ad akum transferuntur; unde etiam 

mancipi res sunt dictae. quod antera valet mancipatio, 

item valet ei in iure eessio. (§ 23.) Et 

mancipatio quidera guemadmedura fiat, superiore 

commentario [L UO,] tradidiraus. (§ 24.) In iure 

eessio aulera kec modo flt. apud magistratura populi 

Remani, vek

GAI II. § 28—35. IUST. IL 69 

§ 28. Incorporales'* res Iradilienem non recipere 

manifestum esl. (§ 29.) Sed iura praediorum 

urbanorum in iure cedi tantum possunt; rusticorum 

vero eliara mancipari possunt (§ 30.) 

Ususfruclus in iure cessionein tantum recipil. Nam 

dominus proprietatis alii usurafruclum iu iure cedere 

potest, ut ille usuinfruclum kabeat, el ipse 

iiudara proprietalem retineat. Ipse usufrucluarius 

in iure cedendo demino preprielalis usurafruclum 

efficit, ut a se discedat et cenvertalur in proprietalem. 

alii vere in iure cedendo niliilo minus ius 

suum retinel: creditur enim ea cessione nihil agi.^ 

(§ 31.) Sed haec scikcet in Ilakcis praedks ita 

sunl, quia el ipsa praedia mancipalienem el in 

iure cessionem recipiunt alioquin in provinciakbus 

pracdiis sive quis usurafruclura sive ius 

eundi, agendi, aquarave ducendi, vel altius lollendi 

aedes, aul non tokendi, ne luminibus vicini efficiatur 

celeraque simika iura consliluere velit, 

paclionibus et stipulationibus'^ id efficere potest; 

quia ne ipsa quidem praedia mancipalienem aut 

in iure cessionein recipiunt. (§ 32.) Sed cura ususfruclus 

el heminura et ceterorum animalium constitui 

possit, inlekegere debemus horura usumfruclum 

eliara in provinciis per in iure cessionein 

constitui posse. (§ 33.) Quod autem diximus 

usurafructum in iui'je cessienera lantum recipere, 

non est temere dictum, quamvis etiara per mancipalienem 

constitui possit ee quod in raancipanda 

proprietate delrahi potest:'' non enira ipse ususfruclus 

raancipalur, sed cum in mancipanda proprietate 

deducatur, eo fit, ul apud aliura ususfruclus, 

apud alium preprietas sit. (§ 34.) Hereditas 

quoque in iure cessienera tantum recipil. 

(§ 35.) Nara si is ad quera ab intestale legitimo 

libram gerilur. idque necti dicitur. quo in genere sunt haec: testamenti factio, nexi 

dando, nexi liberando. — Nexum aes apud antiquos dicebatur pecunia equae per 

nexum obligatur. 

a) de in iure cessione rerum inoorporalium vid. Ulp. XIX, § 11—15. Gai 

III. 85. fragm. Vatic. § 45. (fr. 20. § 1. fr. 21, 27, § 1, D, de serv, praed, urb. 8. 2.) 

b) et Inst, IL 4. § 3. Paul. III. 6. § 28—31. fr, 66, D. de iure dotium (23, 3.) 

o) cf. Inst IL 4. § 1. II. 3. § 4. Gaius libro IL rer. quot. interpolatus in fr, 3, 

pr. D. de usufr. (7. 1,): sine testamento autem si cpuis velit usnmfructum constitaere, 

paclionibus et stipulationibus id efficere potesi. 

d) Paul, in Vatic. fragm. § 47: Per mancipationem deduci ususfruclus potest, 

non etiam transferri. Per do lego legatum ei per in iure cessionem et deduci et dari 

potest. Item potest constitui ei familiae crciscundae vel com.muni dividimelo iudicio 

legitimo. In re nec mancipi per traditionevi deduci ususfruclus non potest; nec in 

homine, si peregrino tradcrtur: civili enim actione constitui potest, non traditionc equa 

iuris gentium, est.

70 GAI II. § 36—41. IUST. IL 

iure pertinet kereditas, in iure eam alii ante adilionem 

cedat, id est ante quara keres exliterit, 

proinde fil keres is cui in iure cesserit, ac si ipse 

per legem ad keredilalem vecatus esset: post 

obkgationem* vere si cesserit, nihilominus ipse 

heres permanet et ob id creditoribus tenebilur, 

debita vere perenni, eoque mede debitores heredilarii 

lucrura faciunt; corpora vero eius kerecktatis 

perinde transenni ad eum cui cessa esl 

kereditas, ac si ei singula in iure eessa fuissenl. 

(§ 36.) Testamento autem scriptus keres ante 

aditam quidem keredilalem in iure cedendo cani 

alii nihk agit; postea vero quam adierit si cedat, 

ea accidunt quae proxime diximus de ee ad quem 

ab intestato legitimo iure pertinet hereditas, si 

post obkgalionem in iure cedat (§ 37.) Idera et 

de necessarus heredibus diversae seholae auctores 

exislimanl, quod nihil videlur interesse ulrura 

cdicquis adeundo hereditalera fiat heres, an invilus 

exislat: quod quale sit, suo loco [n. 152] apparebit. 

sed nostri praeceptores putant nihil agere 

necessarium heredem, cura in iure cedat hereditalera. 

(§ 38.) Obkgationes quocpie modo centraclae 

nihil eorum recipiunt. nara quod railii 

ab akquo debetur, id si vekm tibi deberi, nuko 

eorum modo cpiibus res cerporales ad akum transferuntur 

id efficere possum; sed opus est, ul 

iubente me tu ab ee stipuleris: quae res efficit, 

ut a me kberetur et incipiat tibi teneri: quae 

dicitur nevatie obligalienis. (§ 39.) Sine kac 

vero novalione non poleris tuo nomine agere, 

sed debes ex persona mea quasi cogniler aul procuraler 

incus experiri. 

§ 40. Sequilur ul admoneamus apud peregrines 

quidem unum esse dominium: nam aut dominus 

quisque est, aut dominus non intellegitur. 

Quo iure etiam populus Romanus okm utebalur: 

aul enim ex iure Quirilium unusquisque dominus 

erat, aul non inlekegebatur dominus. sed postea 

divisionem accepil dominium, ut alius possit esse 

ex iure Quiritium dominus, alius in bonis habere." 

(§ 41.) nara si libi rem mancipi neque mancipa- 

*) Sic Cod. Ver. — Goeschen hic et § 36. in line mavult aditionem. Sed illud 

„obligare se heredilati" etiam in Digestis usitatissimum cst. De re cf. Ulp. XIX. 

12—14. et Gai III. 85—87. 

a) de duplici civium Rom. dominio of. Gai I, 54. 35. 167. ti. 88, III. 166. 

Theophilus ad Inst I. 5. {in bonis, bonitarius — ex iure Quiritium.) De traditione 

rerum mancipi Gai IL (26.) 204. III. 80. IV. 36. Ulp. I. 16. coU. XIX. 7.

GAI II. § 42—47. IUST. IL 6. pr. § 1. 2. 71 

vero neque in iure cessero, sed tantum tradidere, 

in bonis quidem tuis ea res efficitur, ex iure 

Quirilium vero mea perraanebil, donec tu cara 

possidende usucapias: semel enim implela usucapione 

proinde pieno iure incipit, id esl el in 

bonis el ex iure Quirilium 

tua res esse, ac si ea mancipata 

vel in iure cessa esset. 

(§ 42.) Usucaqrio autem^ mebìliura 

quidera rerum anno 

completur, fundi vero et 

aedium biennio; et ita lege 

XII tabularum cautum est 

§ 43.Ceterum etiam earum 

rerura usucapie nobis cempetil 

quae non a demino nobis 

tradilae fuerinl, sive mancipi 

sinl eae res sive nec mancipi, 

si modo eas bona fide acceperimus, 

cura credereraus 

cura qui traderel dominum 

esse. (§ 44.) Quod ideo receptum 

videtur, ne rerura dorainia 

diulius in incerto essent: 

cura sufficeret domino 

ad inquirendara rera suam 

anni aulbiennii spatium, quod 

tempus ad usucapionem pos 

sessori tributum est. 

Tit VI. DE USUCAPIONIBUS ET LONGI TEM 

PORIS POSSESSIONIBUS. 

Iure civki constitutum fuerat, ut gui bona 

fide ab ee gui doraimis nen erat, cum credideril 

eum dominum esse, rem emerit vel ex 

donatione aliavo gua iusta causa acceperit, is 

eam rem, si raobkis erat, anno ubigue, si immobiks, 

biennio tantum in Italico solo usucapiat, 

ne rerum derainia in incerto essent Et 

cum hoc placitum erat, putantibus antiguioribus 

dominis sufficere ad inguirendas res suas 

praefala tempora, nobis melior sententia resedil, 

ne domini maturius suis rehus defraudenlur 

neque certe loco beneficium koc concludalur. 

el ideo conslitulionem super hoc proniulgavimus,* 

qua caulura esl, ut res quidem 

mobiles per Iriennium usucapianlur, immebiles 

vero per lengi teraperis possessionem (id est 

inter praesentes decennio, inter ahsentes viginti 

annis) usucapianlur, et his modis nen 

solum in Itaka, sed in omni terra quae nostro 

imperio gubernatur, dominium rerum iusta 

causa possessionis praecedente adquiralur. 

§ 45. Sed akguande eliamsi maxime § 1. Sed akguando eliamsi 

guis bona Ade alienam rem pessideat, nen raaxirae guis bona fide rem pos- 

lamen illi usucapie procedit, velut si gui sederli, nen tamen illi usucapie 

rem furtivara aul vi possessam pessideat; 

nam furtivara lex xn tabularum usucapì prohibet, 

vi possessam lex lulia el Plaulia. 

(§ 46.) Item provinciaka praedia usucapionem 

non recipiunt. (§ 47.) Item olim mulieris 

guae in agnatorum tutela erat res 

mancipi usucapì non poterant," praeterguara 

si ab ipsa tutore auctore tradilae essent: 

idque ita lege xii tabularum cautum 

uke terapere procedit, veluti si 

quis kberura hominem vel rem 

sacrara vel religiosara vel servum 

fugitivura ''pessideat (§ 2.) 

Eurtivae quoque res el quae vi 

possessae sunt, nec si praedicto 

tengo terapere bona fide possessae 

fuerint, usucapì possunt. 

nara furlivarum rerura lex duo- 

*) 0. 1. C. de usuo, transform. (7. 31.) cf. o. 12. C. de praescr. X. (7. 33.) 

a) de usucapione vide etiam Gai II. 54. 204. Ulp. XIX. 8. Gai fr. 1. iVIodest. 

fr. 3. D. de usucap. (41. 3.) 

b) fr. 60. D. de furtis (47. 2.) ceterum cf. Gai Ir. 9. D. de u,3ucap. (41. 3.) 

e) cf. Gai I. 192. Ciò. ad Alt I. 5: id mirabamur te ignorare de tutela legitima 

in qua dicitur esse puella nihil usucapii posse, p. Flacc. 34: usu non potuit — 

Nihil enim potest de tutela legitima sine om,nium tutorum auctoritate deminui.

72 GAI II. § 48 — 61. IUST. IL 6. § 3 — 7. 

crai. (§ 48.) Itera liberos horaines el res decim tabularum el lex Alinia 

sacras el religiosas usucapì non posse ma- inhibel usucapionem; vi possesnifeslum 

est. 

sarum lex lulia el Plaulia. 

§ 49. Quod ergo vulgo dickur furti- § 3. Quod antera dictum est furlivaruni 

rerum et vi possessarum usuvarum el vi possessarum rerum usucapionem 

per legera [xii tabularum] capionem per legem prokibilam esse, 

prokibilam esse, nen eo pertinet, ul non eo pertinet, ut ne ipse fur guive 

ne ipse fur quive per vim possidel, per vim possidet usucapere possit 

usucapere possit (nani buie alia ra (nam kis alia ratione usucapio non 

liene usucapio non cempelil, guia sci cempelil, guia scilicet male fide peslicel 

mala fide possidel); scd nec ulsidenl); sed ne ullus alius, guamvis 

lus alius, guamguam ab eo bona fide ab eis bona fide emerit vel ex alia 

emerit, usucapiendi ius habeat. (§ 50.) causa acceperit, usucapiendi ius ha 

Unde in rebus mobilihus non facile bet. Unde in rebus mebilibus non 

procedit, ut bonae fidei possessori facile procedit, ut honae fidei pos 

•usucapio compelal, guia gui alienam sessori usucapie compelal. nara qui 

rem vendidil el tradidit furtum com- alienam rera vendidil vel ex aka 

miltil; iderague accidit, etiam si ex causa tradidit furtum eius commit- 

alia causa tradatur. Sed tamen koc alitit (§ 4.) Sed lamen id aliquando 

guando aliler se kabet." nam si heres aliler se habet " nara si heres rem 

rem defunclo coraraodalara aullocalara defunclo coraraodalara aul lecatara 

vel apud cura de- vel apud cura depesilain, existimans heredilariam 

posilam, existimans esse, bona fide accipienli vendideril aul donaverit aul 

eam esse heredita- dotis nomine dederit, quin is qui acceperit usucapere 

riam, vendideril aut possit dubium non est, quippe ea res in furti vitium 

donaverit, furtum nen non ceciderit, cum utigue heres gui bona fide tamquam 

ceramittit itera .si is suam akenaverit furtum non commillit (§ 5.) Itera siis 

ad guera ancikae ususfruclus perii ad quem ancillae ususfruclus perti 

net, partum etiam suum esse credens net, partum suum esse credens, ven 

vendideril aut donaverit, furtum nen dideril aut donaverit, furtum non 

commillit; /"urtura enira sine affeclu commillit: furtum enim sine affeclu 

furandi non cemmittilur. aliis guogue furandi non comrailtilur. (§ 6.) Aliis 

medis accidere polest, ul guis sine quoque raodis accidere polest, ut quis 

villo furti rem alienam ad aliguem sine villo furti rem alienam ad aliqueni 

transferal et officiai, ul a possessore transferal el efficiat, ul a possessore 

iisucapialur. (§ 51.) Fundi guogue usucapialur. (§ 7.) Quod aulera ad eas 

akeni potest aliguis sine vi posses res quae solo conlinenlur expedilius 

sionem nancisci, guae vel ex negk- procedit. ul si quis loci vacanlis posgenlia 

domini vacci, vel guia domisessionera propter absentiara aut neglinus 

sine successore decesserit vel gentiam deniini, aul quia sine succes 

lenge tempore afuerit: guam si ad sore decesserit, sine vi nanciscatur. 

akum bona fide accipienlem Iranslu- qui quaravis ipse mala fide possidet 

leril, po/erit usucapere possessor; (quia intellegit se akenum fundum oc 

el guamvis ipse gui vacanlem poscupasse), tamen si alii bona fide accisessionem 

naclus esl, intellegal aliepienli tradiderit, poterit ei longa posnum 

esse hmdum, tamen nikil koc sessione res adquiri, quia neque furli- 

a ) of. Gai fr. 36. 37. 38. D. de iisurp, (41. 3.)

GAI II. § 52 — 55. IUST. IL 6. § 8-11. 73 

bonae fidei /(ossesseri ad Msucapionera vuin neque vi possessum accepil; abenocel, 

cum inprobala sit eorum sera- Illa est enim quorundam veterura sen- 

/entia qui pulaverint hirlivum fun- lentia, existiraantiura eliara fundi Iodura 

fieri posse. cive furtum fieri, et eorum [ufilitati] 

gui res soli pessident principakbus censtilulioni- 

1) Iust, eli, G, nude vi, bus' prospicltur, ne cui longa el indubitata pessessio 

auferri debeai. (§ 8.) Akquande eliara furtiva 

vel si possessa res usucapì polest; veluti si 

iu domini poteslalem reversa fueril. tum enim 

2) cf fr, 24, § 1, fr,4. § 6, D, de y^^jg YQ[ purgato^ proccdit clus usucapio. (§ 9.) 

Res lisci nostri usucapì non polest Sed Papinianus 

scripsit bonis vacantibus fisco nondum 

nuntialis bona fide emptorera sibi traditara rem 

ex his bonis usucapere posse; el ila divus 

Pius et divi Severus el Antoninus rescripserunt 

3) et. fr, 13. D. eod. (^g j^Q_ s^^ Novlssime scicndum esl rem talem esse 

debere, ut in se nen habeal vitium, ut a bona 

fide empiere usucapì possit, vel qui ex alia iusta 

causa possidet. 

4) of fr. 27, D. eod, g ]^^4 gj-j-Qr autcra falsac causae usucapionem 

fr, 2. pr, 11. D, prò emtore, ^^ l 

non parli, veluti si quis, cura non eraerit, emisse 

se existimans, pessideat; vel cura ei denalum 

nen fueral, quasi ex donatione pessideat 

§ 52. Rursus ex contrario accidit, ut qui sciai 

alienam rem se possidere usucapiat: velut si rera 

keredilariam" cuius possessionem heres nondum 

naclus esl, aliquis possederli; nani ei concessum 

est usucapere, si modo ea res esl quae recipit 

usucapionem. quae species possessionis el usucapionis 

prò kerede vocatur. (§ 53.) Et in tantum 

haec usucapio concessa esl, ut et res quae 

solo conlinenlur anno usucapianlur. (§ 54.) Quare 

autem hoc casu eliam. soli rerum annua constituta 

sit usucapio, illa ratio esl, quod okm rerum 

hereditariarum possessione vélul ipsae hereditales 

usucapì credebanlur, scikcet anno, lex enim xn 

tabularum sek guidem res biennio usucapì iussit, 

ceteras vero anno, ergo kereditas in eeteris 

rebus videbalur esse, quia soli nen est, quia 

neque corporaks esl: ei quamvis postea credilum 

sii ipsas kereditales usucapì nen posse, tamen in 

omnibus rehus heredilariis, eliam quae solo lenenlur, 

annua usucapio remansit. (§ 55.) Quare 

autcm omnino lam inproba pessessio el usucapio 

a) de usucapione prò herede cf. Gai III. 201. Cic. prò Fiacco e. 34. ad Att 

I. ep. 5. de Legg. IL 19. 20. Seneca de benef VI. 5 — o. 4. C. VII. 34. coll.c. 1. 2. 

C. de usuo, prò herede (7. 29.) et fr. 29. fr. 32. § 1. D. de usm-p. (41. 3.)

74 GAI II. § 56 — 61. IUST. IL 6. 

concessa sii, ika ratio est, quod voluerunt veteres 

maturius kereditales adiri, ut essent qui sacra 

facerent, quorum illis teraporibus summa observalie 

fuit, et ut creditores kaberent a quo suum 

consequerentur. (§ 56.) Haec autem species possessionis 

el usucapienis eliara lucrativa vocatur: 

nam sciens quisque rem alienam lucrifacit (§ 57.) 

Sed hoc tempore iara non esl lucrativa, nara ex 

auctoritate Hadriani senalusconsultura factum est, 

ul tales usucapienes revocarenlur; et ideo potest 

heres ab ee qui rem usncepil, hereditatem potendo 

proinde eam rera consequi, alque si usiicapta 

nen essel. (§ 58.) * necessarie tamen herede 

ex tante nihil ipso iure prò herede usucapì polest. 

§ 59. Adhuc etiam ex akis causis sciens quisque 

rem alienam usucapii, nam qui rem alicui 

fiduciae causa" mancipio dederil vel in iure cesserit, 

si eandem ipse possederit, potest usucapere, 

anno scilicet, etiam sek si sit. quae species 

usucapienis dicitur usureceptie, quia id quod 

aliquando habuimus recipimus per usucapionem. 

(§ 60.) Sed fiducia contrahilur aul cum creditore 

pignoris iure, aut cum amico, quo tutius nostrae 

res apud eum sinl; el siquidem cura amico cen- 

Iracta sit fiducia, sane omni mode cenpelit usus 

receptio; si vero cum creditore, soluta quidem 

pecunia omni modo conpelil, nondum vero soluta 

ila demum conpelil, si neque conduxerit cani 

rem a creditore debitor, neque precario rogavcrit, 

ut eam rem possidere beerei; quo casu lucrativa 

ususcapio conpelil. (§ 61.) Item si rera ebligalara 

sibi populus vendideril, earaque derainus possederit, 

concessa est usus receptio: sed kec casu praedium 

biennio usurecipitur. et koc est quod v?/lgo 

dicitur ex praediatura jiossessionem usurecipi. nam 

qui mercatur a populo praediator appellatur.'' 

*) ita nunc Studem. Alii: sei vel et vel suo et n. Vid, Zeitschr. fiir gesch. B..- 

W. XIV. 167. et Puchta Inst § 239. not of. Gai IU. 201. e. 2. C. h. t (7. 29.) 

a) Isidor. Ovig. V. 25. § 23: Fiducia est, cum res aliqua sum.cndae mutuae pecuniae 

gratia vel mancipcdur vel in iure ceditur. cf. Gai III. 201. Boethius ad Cic. 

Top. 10. § 41. (Orell. pag. 340): Fiduciam vero accepit ciUcuncquc res aliqua mancipatur, 

ut eam mancipanti remancipet; velui si quis tempus dubium, timcns amico 

potentiori fundum mancipet, ut ei, quum tempus cquod suspectum est praeterierit, 

reddat: haec mancipcetio fiduciaria nominatur idcirco, rpuod restituendi fides interpnnilur. 

Cic. prò Fiacco 21: pecuniam adolescentulo grandi foenore, fiducia tamen 

accepta, occupavisti. Hanc fiduciam commissam Ubi elicis, tenes hodie ac possicles. 

Cf. PauL S. H. IL 13. 

b) et Gai IV. 28. Ciò. prò Balbo e, 20, § 45. {cum. de iure praediatorio consuléretur.) 

in Verr. IL 1. e. 54. §142: ubi illa consuetudo in bonis praedibus prue-

GAI II. IUST. IL 6. § 12 — 14. 7. pr. § 1. 75 

''fr '2 "'18.' M^'.^Z'uFuiT"' § 12- ' Diulina pessessio quae prodesse coeperal 

defunclo el heredi el benerura possessori centinuatur, 

kcel ipse sciat praedium alienum; quodsi 

ike inilium iustura non habuit, heredi el honorum 

possessori, licei ignoranti, pessessio non prodesl. 

2) e, 1, 0, de usuo, transform. quod uostra conslilulio^ simOitei' el in usucapionibus 

observari constituit, ut tempera centinuentur. 

(§13). Inter vendilerem quoque et emptorera 

coniungi tempera divus Severus et Antoninus rescripserunt. 

§ 14. Edicto divi Marci cavetur, eum qui a 

fisco rem alienam emit, si post venditionem quinquennium 

praeterierit, posse derainum rei per 

.3) cf Diocl, e, 3, c, si adv. fiso, exceptioncm repellere.'^ Constitutio autem divae 

4) osto. 2. e, de qnadr, praesor, memoriae Zcnonis* bene prospexit his gui a fisco 

per venditionem vel donatienem vel alium tilulum 

akguid accipiunt, ul ipsi guidem securi statim 

fiant et vicleres exislant, sive conveniantur sive 

experiantur; adversus sacralissimum autem aerarium 

usgue ad guadriennìura kceal intendere his 

gui prò deminio vel hypolheca earum rerum guae 

akenatae sunt pulaverint sibi guasdara competere 

5) est e. 8, e, eodem, actlones. Nosli'a^ autem divina constitutio quam 

nuper promulgavimus etiara de his qui a nostra 

vel venerabilis Auguslae domo aliquid acceperint, 

kaec statuii quae in fiscakbus akenalionihus praefatae 

Zenenianae censtitutionis cenlinentur. 

6) cf. Paul S. ». V, 11. 

Tit. VII. DE DONATIONIBUS.'^ 

Est eliam aliud genus acquisilionis, denatio. 

Paul" s. E. in. 7, 

Denatienum aulem due genera sunl: mertis causa, 

et non merlis causa. (§ 1.') Merlis causa donatio 

esl quae propter merlis flt suspicionem: cum 

quis ita donai, ul si quid kiimanilus ei conligisset, 

kaberel is qui accepit; sin autem supervixisset 

qui denavil, reciperel, vel si eum donationis 

poenituisset, aul prior decesserit is cui 

denatura sit Hae merlis causa donationes ad 

7) cf. fr. 35. pr, § 2, fr, 37, pr, D, de 

m, e, don. 

diisque vendendis omnium Consulum — ut optima conditione sit is cuia res sit, cuium 

periculum? Pseudo-Asconius h. 1. (Orell. p. 196.): Praedia sunt res ipisae; praedes 

homines, id est fideiussores, quorum res bona, praedia [non] uno nomine dicuntur. 

Varrò de LL. V. 40: Praedice dieta, ilem ut praedes, a praestando, quod ea pignori 

data publice mancupis fidem praestcnt. VI. 74: Praes, qui a magislratu interrogcUus, 

in publicum ut praes siet; a quo et quom respondet dicit: Praes. Suet. 

Claud. 0. 9. {lege piraediatoria). Festus v. Manceps dicitur, qui quid a piopulo 

emit conducitve, (quia m.anu sublcda significat se auclorem emtionis esse: qui idem 

praes dicitur, quia tam debet populo praestare quod promisit, quam is qui prò eo 

qn-aes factus est. (Miill. p. 151.) Aes Malaoitanum e, 65. (Mommsen.) Ct Huschke 

Zeitschr. f. gesch. ,R.-W. XIV. 145 sqq.

76 GAI IL IUST. IL 7. § 2. 3. 

1) est e. 4 C, de m, e, douat. 

2) ex Marc, fr, 1. D. eod. 

3) cf, e. 3,5, §5. coli, 29, 31, C. de don. 

4) est o, 36, § 3. C, de donat. 

5) oc, 34, 3,5, 37, C, de don. 

6) est e, 10, 0, de revoc. don. 

7) ci e, 17—20,0, do don, ante nupt. 

exemplum legatorum redactae sunt per omnia. 

nam cura prudentibus ambiguum fueral, utrum 

donationis an legati instar cara oblinere eporlet, 

el, utriusque causae quaedam habebat insignia, el 

aki ad aliud genus eam relrakebaut; a iiebis constitutum 

esl, ut per omnia fere legatis conriuraerelur, 

et sic procedat quemadmodum eam nostra 

formavil conslilutio.^ El in summa merlis causa 

donatio esl, cum magis se quis velit kabere, quam 

eum cui donalur [al. donai], magisque eum cui 

donai [al. donalur], quam keredem suum.^ sic 

et apud Horaerum Telemackus donai Piraeo: 

LIsLQtd, ov yàQ x ìó^sv, oncog 'ÉGxai xaSs sqya' 

Fi xsv £ft£ f.eV7jaxrJQeg àyfjvoQeg èv îsytxQoiSi 

yla&Q'Vj xrsivavtsg, itaxêniu navtcc óascavxcii, 

Avxhv siovxà Gs ôvXoiì inctvQs^.ev, rj xivci rmvdi. 

El de % iyà tovxoiGi cpóvov %aì KfjQa cpvxsvao3, 

^rj xóxs i-Wi iciiQovxi (pé()cLv nqog Sco[.iarci latQmv. 

§ 2. Aliae aulem donationes sunl quae sine 

ulla merlis cogilalione fiunt, quas inler vives 

appellamus. quae omnino non comparanlnr legalis; 

quae si fuerinl perfeclae, temere revecari non 

possunt. Perficiuntur aulem, eum denater suam 

voluntatem scriptis aul sine scriptis raanifeslaveril; 

et ad exemplum vendiiionis nostra conslilutio eas 

etiam in se habere necessitatem Iradilionis voluit, 

ul etsi non tradantur habeant plenissimum et perfectum 

rebur, et Iradilionis uecessitas incumbat 

donatoli.^ El cum retro Principum dispesitiones 

insinuari eas aclis intervenientibus volebant, si 

maiores ducenlorum fueranl sokdorura, nostra 

conslilutio* et quanlilatem usque ad quingentos 

solidos ampkavil quara stare et sine insinuatione 

statuii; et quasdara donationes iuvenil quae penilus 

insiuuationem fieri minime desideranl, sed in 

se plenissimam kabent firrailatem. Alia insuper 

inulta ad iiberierem exitum denatienum invenimus, 

quae omnia ex nostris constitutionibus^ quas 

super his pesuimus colkgenda sunt Sciendum 

tamen esl, quod etsi plenissimae sunl donationes, 

tamen si ingrati existanl komines in quos beneficium 

collatura est, donatoribus per nostram conslitulionem'' 

kcentiam praeslavimus certis ex causis 

eas revocare: ne qui suas res in alios centulerunl 

ab his quandam palianlur iniuriam vel iacturam, 

secundum enuraeratos iu nostra conslitutione modos, 

(§ 3.') Est el aliud genus inter vives dona-

GAI II. IUST. IL 7. § 4. 77 

tionum quod veteribus quidem prudentibus penilus 

erat incegnilum, postea autem a iunioribus 

divis Principibus introductum est, quod ante nuptias 

vocahatur el lacitam in se condicionem habebat, 

ul lune ratum esset, cum malrimooium fuerit insecutum; 

ideoque ante nuptias appellabalur, quod 

ante malriraonium efficiebatur el nusquam post 

nuptias celebralas laks donatio procedebat Sed 

primus guidem divus lustinus, pater nosler, cura 

augeri dotes et post nuptias fuerat permissum, 

si quid tale evenil, eliam ante nuptias denalionem 

augeri el constante malrimenio sua conslitutione 

perraisit; sed tamen nomen inconveniens 

remanebal, cum ante nuptias guidem vocabalur, 

posi nuptias aulem tale accipiebat increraentum. 

Sed nos, pienissimo fini Iradere sanctienes ciipienles 

el consequentia nomina rebus esse studentes, 

consliluimus, ut tales donationes non 

augeanlur tantum, sed el constante matrimomo 

inilium accipiaot, et non ante nuptias, sed propter 

nuptias vocenlnr, el dolibus in hoc exaeqoenlur, 

ul quemadmodum deles el conslante matrimonio 

nen solum augenlur, sed eliam flunt, ita et istae 

donationes quae propter nuptias intreductae suol 

non solum antecedant matrimonium, sed etiam 

eo contracto et augeanlur el conslituantur. 

1) ci Ulp. I, 18, § 4.' Erat olim et alius modus civilis adguisitionis 

per ius accrescendi, quod est tale: si communem 

servum habens alicpiis cum Tilio solus 

libertaleni ei imposult vel vindicta vel leslamento, 

eo casu pars eius amittebatur et socio accrescebat" 

Sed cura pessimum foeral exemplo et 

libertate servum defraudari el ex ea humanioribus 

cjuidem dominis damnum inferri, severioribus 

aulem lucrum accrescere; hoc guasi invidiae ple- 

2) cst e, 1, c. de commun, serv. nuiii pio remcdio per nostram constitutionem^ 

mederi necessarium duximus; et invenimus viam 

per qnaoi et manumissor, et socius eius, et qui 

libertatem accepit, nostro fruantur beneficio, liberiate 

cum effectu procedente (cuius favore et antiquos 

legislatores multa el centra communes regulas 

statuisse manifestissimum est), et eo qui 

a) cf. Dositheus fr. de manumiss. (ed. Laohmann) § 12. Conimunis servus si 

ab uno manumittatu/r, ut fiat liber, neque ad libertatem pervenit, el alterius domini 

totus fit servus iure aderescendi. Sed, inter amicos servus ab uno ex soeiis manumissus 

utriusque domini servus manebit: iustum enim non adcrescere in hac manumissione 

in qua servatur; quamvis Proculus existimaverit adcrescere eum socio . . . 

qua sententia utimur. cf. Paul. S. R. IV. 12. § 1.

78 GAI n. § 66 — 67. IUST. IL 1. § 11. 12. 

§ 65.* Erge ex his 

quae diximus adparel, quaedam 

naturali iure akenari, 

qualia sunt ea quae 

traditione akenanlur; quaedam 

civili, nara mancipalionis 

el in iure cessienis 

el usucapienis ius proprium 

esl civium Piomanerum." 

eam iraposuit suae liberaklatis slabiktate gaudente, 

el socie indemni conservalo, preliumgue servi 

secundum parlem dominii guod nos deflnivimus 

accipienle. 

Tit. I. DB EEii. DIV. (posterior pars.)** 

§ 11. Singulerum antera horainura multis modis 

res fiunt: guarundam enim rerura derainium nanciscimur 

iure naturali, guod sicut diximus appellatur 

ius genlium; guarundara iure civili. Comniodius 

est itaque a velustiore iure incipere. 

palam est autem vetustius esse naturale ius, 

quod cum ipso genere kumane rerum natura 

prodidil: civika enim iura lune coeperunt esse, 

cura el civitates condì et magistratus creari et 

leges scribi coeperunt. 

§ 66. Nec taraen ea tantum quae § 12. Ferae igitur hestiae et volucres 

traditione nostra flunt naturali no et pisces, id esl omnia aniraaka quae in 

bis ratione adquirunlur, sed eliam terra, mari, caelo nascantur, simulatque 

quae occupando ideo adcquisieri- ab akquo capta fuerinl, iure gentium 

raus,*** qiii« anlea nukius essent: statini illius esse incipiunl: quod enim ante 

qualia sunl omnia guae terra, mari, nukius est, id naturali ratione occupanti 

coelo capiuntur. (§ 67.) itague si conceditur. Nec interest feras beslias el 

feram hesliam aut volucrem aut volucres utrum in sue fundo quisque 

piscem ceperimus, quidquid ita'\ capiat, an in alieno: piane qui in alienum 

caplura fuerit, id statim nostrum fit, ct fundum ingredilur venandi aut aucupandi 

eo usque nostrum esse intellegitur. gralia potest a demino, si is provideril, 

*) Heimbach non sine ratione statuii §§os 62—64. et §§ 65—79. in Codice 

Ver., ut nuno est, transpositas esse; Nostrum igitur prius egisse de naturalibus adquisitionibus 

dominii (quae sane quasi uno tenore cum acquisitionibus iuris civilis 

§§ 18—61. oohaerere videntur), postremo autem de iis quibus akenare licet verba 

fecisse. Exemplo novissimarum editionum ergo §§ 62—64 nuno post § 79. infra 

(pag. 86.) transposui, dissuadente tamen Mommsenio, De mutato ordine huius libri 

iu universum conferantur tabulae systematicae et Index initio libri II. praemissus. 

*•*) Inverso ordine Institutionum Gai, lustinianus hunc tractalum de acquisitionibus 

domini! quae naturali iure fiunt, acquisitionibus civilibus praomittit Simili 

argumento quo lustin, in §o 11. utitur ratiooinatur Gai fr. 1. D. de acquir. rer. 

doni, (41. 1.) 

***) ita Goeschen. In Cod. legitur: etiam occupando ideo res .... isierimus, 

quia. — Alii aliter. 

t) ita ex coniect Goschenii; Huschke: simulateque eaptum, hoc animai est, 

statim nostr. f.; Booliing mavult: iure gentium id cquod ita eaptum fuerit, ad similitudinem 

Inst — Articulus lustiniani (§ 12.) e Gai fr. 1. § 1. fr. 3. fr. 5. pr, D. 

de acquir. rer. dom. (41. 1.) depromptus est. 

a) Aoquisitiones quae iure civili flant enumerai Varrò de rustica IL e, 10. § 4: 

In emptionibus dominum legiiimum sex fere res perficiunt: si hereditatem iustam 

adiit; si, ut debuit, mancipio ab eo accepit a quo iure civili potuit; aut si in iure 

cessit (qui (vulgo: cui) potuit, et id ubi oportuit; aut si usucepit; aut si e praeda 

sub cm-ona emit; tumve quum in bonis sectioneve cuius publice venit. — Cicero Topic. 

e. 5: Abalienaiio est eius rei quae mancipi est aut traditio alteri nexu aut in iure 

eessio. — Ulp. XIX. 2: Singularum rerimt dominia nobis adquirunlur mancipatione, 

traditione, usucapimie, in iure cessione, adiudicatione, lege.

GAI II. § 68. IUST. IL 7. § 13—16. 79 

donec nostra custodia coerceatur. prohiberi ne ingrediatur. Quicquid autem 

cum vero cuslodiam nostrani èva- eorum ceperis, eousque tuum esse inserii 

et in naluraleni libertatem tellegitur, donec tua custodia coerceiur; 

se receperit, rursus occupanlis cura vero evaserit custodiara tuam et in 

fit, quia nestrMm esse desinil. na- naturalem libertatem se receperit, tuum 

turalem autem libertatem recipere esse desinil el rursus occupanlis fil. navidelur, 

cura aut oculos nostros turalem aulem libertatem recipere intelevaserit, 

aut licet in conspeclu sit legitur, cum vel oculos tuos elfugerit vel 

nostro, difflciks tamen eius per- ita sit in conspeclu luo, ul difficiks sii 

secutio sit eius perseculio. (§13.^) Illud quaesitum 

1) e Gai fr, 5, § 1, cou. fr. 55. D, est, an SÌ fera bestia ita vulnerata sit, ut capi 

de A. K, D, possit. Slatini tua esse inleUegalur. quibusdam 

placuit statim tuam esse, el eousque iuam videri 

donec eam persequaris; quodsi desieris persequi, 

desinere tuam esse el rursus fieri occupanlis. 

alii nen akter putaverunt tuara esse quam si 

ceperis. sed posleriorem sententiam nos confirmamus, 

quia multa accidere solent, ut eam non 

2) e Gai fr, 5, § 2—4, D, de A, E, D, capìas. (§ 14.^) Apìum c|iieqne natura fera est. 

itaque quae in arbore tua consederint, antequam 

a te alveo includantur, nen magis tuae esse 

intcMeguntur, quam volucres quae in tua arbore 

nidum fecerint: ideoque si alius eas incliiserit, 

is earum dominus erit favos quoque si quos eae 

fecerint, quikbet eximere potest piane integra 

re si previderis ingredieotem in fundum tuum, 

peles eum kire prohibere ne ingrediatur. examen 

quod ex alveo tuo evelaverit eousque tuum esse 

intekegitur, donec in conspeclu lue est nec difflciks 

eius perseculio esl: akoquin occupanlis 

8) e Gai fr, 5, § 5. D, eod, flt. (§ 15.^) PavoHum ct columbaruiii fera natura 

est nec ad rem pertinet, quod ex consuetudme 

avolare et revelare seleni: nam el apes 

idem faciunt, quarum constai feram esse naturam; 

cervos quoque ita quidam mansuetos habent, 

ut in silvas ire ct redire seleant, quorum 

et ipsorum feram esse naturam nemo negai. 

§ 68. In his autem animakbus quae In his aulem animakbus quae ex 

ex consuetudine abire et redire so- consuetudine abire el reckre seleni, 

veluti columbis et apibiis, item leni, laks regula comprobata esl, 

cervis qui in skvas ire et redire so- ut eousque tua esse intelleganlur, 

leni, talem habemus regulam traditara, donec animum reverlendi habeant: 

ut si reverlendi animum habere de- nam si reverlendi animimi habere 

sierint, etiam nostra esse desinant et desierint, eliam tua esse desinunt 

flant occupantiura. reverlendi aulem et flunt occupantium. reverlendi 

animum videntur desinere habere, autem animum videntur desinere 

cum reverlendi consuetudinem dose- habere, cum reverlendi consuetudiruerint. 

*) e Gai fr. 5. § e. D, do A. E. D. nem deseruerinl. (§ 16.'*) GaUinarum

80 GAI II. § 69 — 72. IUST. IL 7. § 17—23. 

§ 69. Ea quechue 

quae ex koslibus 

capiuntur naturali 

ratione no 

stra fiunt 

et anserum non esl fera natura, idque ex ee possumus 

inlekegere, quod akae sunt galknae guas 

feras vocamus, ilem alii anseres guos eros 

appellamus. ideogue si anseres lui aut galknae 

luae akguo casu turbali turbataeve evolavermt, 

kcel conspeclura tuum effugerinl, guocumque lamen 

loco sinl, lui luaeve esse intekegunlur; et 

qui lucrandi anirae ea animaka retinuit, furtum 

cemmitlere intellegitur. 

§ 17.1 j^gj^ ea quae ex koslibus capimus iure gentium 

statim nostra flunt: adeo quidem, ut el liberi homines 

in servitutem nostram deducanlur, qui lamen si 

evaserinl nostram potestatem el ad suos reversi fuerint, 

pristinum stalum recipiunt (§ 18.^) Itera lapOli el 

i)eGaifr.5.§7.fr.7,pr,D,A,E,D. geuimac et Celerà quae in klore inveniunlur iure 

2) e Eior. fr. 3. D. de rer, div, uaturak statlm inveutoris fiunt. (§ 19. ) Item ea 

3) of fr, 6. lì, do A, E, D, qâg ex anlmallhus dominio luo subieclis nata 

sunl eodem iure libi adquirunlur. 

§ 70. Sed et id quod per adlu- § 20.^ Praeterea quod per alluvionem 

vionem nobis adicitur eodem iure 

nostrum fit per arfluvionem aulera 

id videlur adici quod ita paulalim 

flumen agro nostro adicit, ul aestimare 

non possiraus, quantum quoque 

momento temperis adiciatur. et hoc 

est quod valgo dicitur, per adluvionem 

id adici videri quod ita paniatira 

adicitur, ut ocules nostros fallai. 

(§ 71.) Ilaque si flumen parlem 

akquara ex lue praedio rescideril 

et ad meum praedium pertulerit, 

kaec pars tua manet 

4) e Gai fr. 7, § 1, 2. D. de A. E, D, 

§ 72. At si in medie flumine 

insula nata sit, haec 

eorum emniura cemmunis 

esl qui ab ulraque parte 

fluminis prope ripara praedia 

pessident si vero non 

sit in raedie flumine, ad 

eos pertinet qui ab ea 

parte quae proxuraa esl 

iuxta ripam praedia habent. 

5) 0 Gai Ir. 7, § 3, 4, do A, E. D. 

0) o Gai fr. 7. § 5. D. eod. 

agro luo flumen adiecit iure gentium 

libi adquirilur. esl antera alkivio increraentum 

latens. per alluvionem autem 

id videlur adiici quod ila paulalim aducilur, 

ul inlekegere nen possis quantum 

cpioque momento temperis adnciatur. 

(§21.*) Quedsi vis fluminis parlein 

aliquam ex tuo praedio detraxerit el 

vicini praedio appuleril: palam est eam 

tuara permanere, piane si lengiere tempere 

fundo vicini haeserit, arberesque 

quas secum traxerit in eum fundum 

radices egerinl, ex eo tempore videntur 

vicini fundo adquisilae esse. 

§ 22. ^ Insula quae in mari nata esl, quod raro 

accidit, occupanlis flt: nukius enim esse creditur. 

Al in flumine nata, quod frequenter accidit, 

si quidem mediani parlem fluminis teneal, comraunis 

est eorura qui ah ulraque parte fluminis 

prope ripam praedia pessident prò modo latitudinis 

cuiusque fundi, quae latitudo prope ripam 

sit. quedsi alteri parli prexiraior sit, eorum esl 

tantum qui ab ea parte prope ripara praedia pos- 

.sident. Quodsi aliqua parte divisum flumen, deinde 

infra unitum agrum alicuius in fermam insulae 

redegerit, eiusdem permanet is ager cuius el 

fuerat. (§23.'') Quodsi naturali alveo in universum 

dereliclo alia parte fluere coeperit, prior 

quidem alveus eorum est qui prope ripam eius

GAI IL IUST. IL 1. § 24—28. 81 

praedia pessident, prò modo sckicel laliludinis 

cuiusque agri, quae latitudo prope ripara sit; novus 

aulera alveus eius iuris esse incipit cuius et 

ipsura flumen, id esl publici. quodsi post aliquod 

tempus ad priorem alveura reversum fueril 

flumen, rursus novus alveus eerum esse incipit 

1) e Gai fr. 7, § 6. eod, (pu prope ripam eius praedia pessident (§24. i) 

Alia sane causa esl, .si cuius totus ager inundalus 

fuerit. neque enim inundatio speciera fundi 

commutai; et eb id, si recesseril aqua, palam 

est cura fundum eius raanere cuius et fuit. 

[§ 25. sequitur ad Gai II § 79.] 

''fi-'2Ìr'§Y,'f'r^'27, pr. §2, B.eod, § ^6.^ SÌ taracu alienam purpuram quis infr, 

23, § 2, 3, 6. D, de i-ei Yiud, icxult SUO vestimento, licct pretioslor est purpura, 

fr. 23. § 1, D, de auro arg, . . . ,.' /. , ^ '. ' .' 

Inst, IV, 1. § 19, IV, e, § 14. accessionis vice cedil vestimento; el qui dominus 

fuit purpurae adversus eum qui subripuìl habet 

furti actionem el cendiclionem, sive ipse est 

qui veslimenlura fecit, sive akus. nara extinclae 

res, licet vindieari non possint, condici taraen 

a furibus et a quibusdam aliis pessessoribus 

^'A E D. ^'^^^^ "^^'^'^ ' °''^° possunt (§ 27.8) gj duorum maleriae ex voluntate 

dominorum confusae sint, letum id corpus 

quod ex confusione flt utriusque commune 

est, veluti si qui vina sua confuderint aul 

massas argenti vel auri conflaverint sed et si 

diversae maleriae sinl, el ob id [al. ex iis] propria 

species facta sit, forte ex vino el molle raulsura 

aul ex aure el argento electrum, idem iuris 

[al. non idetn iuris] esl: nam et ee casu cemraunera 

esse speciem non dubilatur. quedsi forluilu, 

el non voluntate dominorum, confusae fuerint, 

vel diversae maleriae vel quae eiusdem generis 

'^'v'iud'^'''^''"''^'''^^'^ •''"''*"'''' sunt, idem iuris esse placuit (§28.*) Quodsi 

frumentum Titii tuo frumento mixtura fuerit, si 

quidera ex voluntate vostra, commune erit, quia 

singula corpora, id esl singula grana quae cuiusque 

propria fuerunt ex consensu vostro coramunicala 

sunt. quodsi casu id mixtnm fuerit, vel 

Titius id miscuerit sine voluntate tua, non videtur 

commune esse, quia singula corpora in sua 

substantia duranl, nec magis istis casibus comraune 

fit frumentum, quam grex communis esse 

intekegitur, si pecora Tilk tuis pecoribus mixla 

fuerint; sed si ab alterutro vestrum id telum frumentum 

retinealur, in rem quidem actio prò modo 

frumenti cuiusque cerapelat, arbitrio antera iudicis 

continetur, ul is aeslimet guale cuiusgue 

frumentum fueril. 

GNEIST INSTITUTIONES, 6

82 GAI II. § 73 — 75. IUST. IL 1. § 29 — 31. 

1) e Gai fr, 7, § 10, D, de A, E, D. § 29 '^ Cuffl ÌU SUO solo allquls allena niacf 

ir, 23. § 6, 7, de rei viud, ^^^ ._^ gedificaverit, ipsc domiiius intellegitur aediflcii, 

quia orane quod inaedificalur solo cedit 

nec taraen ideo is qui maleriae dominus fuerat 

desinil eius dominus esse; sed lantisper neque 

vindicare eam potest neque ad exkibendum de ea 

re agere, propter legem duodecim tabularum 

qua cavelur,^' ne quis tignum alienum aedibus 

suis iiiiunctum eximere cogalur, sed duplum prò 

ee praestet per actionem quae vocatur de tigno 

iniuncte (appellatione autem tigni omnis materia 

significatur ex qua aedificia fiunt): quod 

ideo provisum est, ne aedificia rescindi necesse 

sit. sed si aliqua ex causa dirulum sit aedificiuiii, 

2) e Gai fr. 7. § 12. D. de A. li. D, 

cf. fr. 37. £9. de rei vinci. 

poterit maleriae dominus, si non fuerit duplum 

iara perseculus, lune eam vindicare el ad exhi- 

§ 73. Praelerea id quod bendum agere. (§ 30.^) Ex diverso si quis 

in solo nostre ab akquo in akene sole sua materia domum aedificaverit, 

aedificalum esl, quamvis ille illius fit doraus cuius et solum cst sed hoc 

suo nomine aedificaverit, casu maleriae dominus proprietalem eius amitlit, 

iure naturali nostrum fit, quia voluntate eius alienala intellegitur, utique 

quia superficies solo cedit si non ignorabal in aliene solo se aedificare: et 

ideo licet diruta sii domus, vindicare matcriaiii 

non possit certe illud censtat, si in possessione 

censlituto aedificalere soli dominus pelai 

domum suam esse, nec selvat pretinm maleriae 

el mercedes fabrerum, posse eum per exccptienem 

doli mali repelli; utique si bonae fidei 

possessor fuit qui aedificassel: nam scienti alienum 

esse solum potesi culpa oblici, quod temere 

aedificaverit in eo sole quod iiUellegeret 

alienum esse. 

§74. Multoque magis id § 31.^ Si Titius alienam planlam in suo solo 

accidit el in pianta quam posuerif, ipsius erit; el ex diverso, si Tiliiis 

quis in solo nostro posue- suam planlam in Maevii solo pesuerit, Maevii 

rit, si mode radicibus ter- pianta erit, si modo utroque casu radices egeiit. 

rara complexa fuerit antequam aulera radices egeril, eius permanet 

e Gai fr, 7, § 13, D, de A, E D, 

cuius et fueral. adeo aulera ex eo, ex que radices 

egeril pianta, preprietas eius conirautalur, ul si 

vicini arborem ita terra [al. c/rbor terram] Tilii 

presserit, ul in eius fundum radices ageret, Tilii 

offici arborem dicimus: rationem etenim non perniillere, 

ut alterius arbor esse inleUegalur quam 

cuius in fundum radices egisset et ideo prope 

a) Festus (iVInelI, p. 364): Tignum non solum in aedificiis quo uluntur appellatur, 

sed eliam in vineis, ut est in duodecim: Tignum. Iunetum Aedibus Vincnere 

Ft Concapit Ne Solrito. cfr, Xtt, Tab. VI. 7. et l'r. 62. D, do V. S. (50. 16)

G.\I TI. § 75 — 78. m.ST. II. 1. § 32 — 34. 83 

§ 75. Idem conlingit el in fru 

mento quod in solo nostro ab akquo 

satura fuerit. (§ 76.) Sed si 

ab ee petamus fundum* vel aedificium, 

et inpensas in aedificiura 

vel in seminarla vel in semenlem 

Tactas ei solvere nokraus, poterli 

nes per exceptioncm deli repellere; 

utique si bonae fidei possessor 

fuerit. 

1) e Gai fr. 9 pr. 7 § 12, D, de A. E, D, 

§ 77. Eadem raliene probalum 

est, quod in c/«arlulis 

sive merabranis meis 

aliquis scripserit, licet aureis 

litteris, meum esse, 

quia ktlerae c/iartulis sive 

merabranis cedunl. ilaque 

si ego eos libros easque 

merabranas petam, nec inpensam 

scripturae selvam, 

per exceplienem doli mal 

moveri potere. (§ 78.) Sed si 

in tabula mea aliquis pinxeril veluti 

iinaginem, centra probatiir: magis 

enim dicilur tabulam piclurae cedere, 

cuius diversitalis vix idonea 

ratio reddilur. certe secundum 

hanc regulam si me possidente 

pctas imaginem tuam esse, nec 

solvas prelium tabulae, poteris 

per exceplionem doli mali summoveri. 

at si tu possideas, consequens 

est, ut nlilis mihi aclio adversum le 

dari debeat: quo casu nisi selvam 

impensam piclurae, poleris me per 

exceplionem deli mali repeUerc, 

utique si bona fide possessor fueris. 

illud palam esl, quod sive tu subripuis/2 

tabulam sive alius, cenpelit 

mihi furti aclio. 

2) e Gai fr, 9, 

of, fr, 23, § 

1, 2, de A, E, D, 

i, D, de rei vind. 

confinium arbor posila si etiam in vicioi 

dum radices egeril, communis fit. 

§ 32.' Qua ratione autcm planlae quae 

terra coalescunt solo cedunt, eadem ratione 

frumenta quoque quae sala sunt 

solo cedere intelleguniur. Ceterum sicut 

is qui in alieno solo aedificaverit, si ab 

eo dominus pelai aedificiura, defendi 

potest per exceplionem doli mali, secundum 

ea quae diximus: ila eiusdem exceptienis 

auxilio tut.us esse potest is qui 

alienimi fundum 

consevit. 

sua impensa bona fide 

§ 33. 'Literae quoque, licet aoreae sint, perinde 

charlis merahranisve cedunt, acsi solo cedere 

solent ea quae inaedificantur aul iiisenintur: 

ideoque si in chartis merahranisve tuis 

Carmen vel hisleriam vel orationem Titius 

scripserit, huius corporis non Titius, sed Iu dominus 

esse iudiceris. sed si a Titio pelas tuos 

libros tuasve membranas esse, nec impensam 

scripturae solvere paralus sis, poterit se Tilius defendere 

per exceplionem doli mah, iitique si bona 

som- fide earum chartarum membraoarumve 

possessionem oactus est. (§ 34.) Si quis 

in aliena tabula pinxerit, quidam putant 

tabulam piclurae cedere: aliis videlur 

piclura qualiscumque sii tabulae cedere. 

sed nobis videtur raelius esse tabulam 

piclurae cedere: ridiculum est enim picluram 

Apellis vel Parrliasii in accessionem 

vkissiraae tabulae cedere, unde si a demino 

tabulae imaginem possidente is qui 

pinxit eam pelai, nec solvat prelium tabulae, 

poterit per exceplionem doli mali 

surnmovcri; at si is qui pinxit pessideat, 

consequens esl, ut utiks aclio demino 

tabulae adversus cum detur, quo casu, 

si non solvat impensam piclurae, poterit 

per exceplionem doli mali repelli, utique 

si bona fide possessor fuerit ille qui 

pieturam iraposuit illud enira palam est, 

quod .sive is qui pinxit subripuil tabulas, 

sive alius, competit domino tabularum 

furti aclio.^ 

*) sic emeudavit: Huschke. coli. Gai fr. 7. § 12, 13, h. 9. pr. D. de A. R,. D. 

(41. 1.) In C. est fructum. 

6*

84 GAI II. § 79. IUST. IL 1. § (25.) 35. 

§ 79. In akis quoque speciebus § 25.1 Cum ex aliena materia species 

naturaks ratio requirilur: proinde akqua facta sit ab akquo, quaeri solel, 

si ex uvis aut olivis aiti spicis quis eorura nalurak raliene dominus sit, 

meis vinum aut oleum aut frumen ulrura is qui fecerit, an ille potius qui 

tum feceris, quaeritur utrum meum maleriae dominus fuerit: ul ecce si quis 

sit id vinura aul oleura aul fruraen- ex akenis uvis aut olivis aul spicis vinum 

tum, an tuum. itera si ex auro aul aut oleura aut frumentum fecerit, aut ex 

argento meo vas aliquod feceris, akeno auro vel argento vel aere vas ak- 

vel ex tabulis meis navem aut arquod fecerit, vel ex akeno vino et melle 

mariuni aut subsellium fabricave- mulsum miscuerit, vel ex alienis medicaris; 

itera si ex lana mea vestimenmentis emplastrum aul collyrium cenipotuni 

feceris, vel si ex vino el suerit, vel ex aliena lana vestimentum 

melle meo inulsum feceris, sive fecerit, vel ex alienis tabulis navem vel 

ex raedicamentis meis emplastrum armariura vel suhsekiura fahricaverit. el 

aul collyrium feceris: cquaeritur, post multas Sabinianorum el Precukano- 

utrum tuum sit id quod ex meo efj'ecerum 

ambiguitales placuil media sentenUa 

ris,* an meum. quidam maleriam existlraantium, si ea species ad maleriam 

el subslanflam spectandara esse reduci possit, eum videri dominum esse 

putant, id esl, ut cuius materia qui maleriae dominus fueral; si non possit 

sit, illius el res quae facta sit reduci, eum potius inlellegi dominum qui 

videatur esse; idque maxime pla fecerit. ut ecce vas conflalum potest ad 

cuil Sabine el Cassio, aki vero rudem massam aeris vel argenti vel auri 

eius rem esse piilanl qui fecerit; reduci, vinura antera aul oleum aut fru 

idque maxime diversae sckolae mentum ad uvas etekvas etspicas reverti 

auctoribus visura est: sed eum non potest, ac ne mulsum quidem ad vi 

quoque cuius materia el subslantia num el mei reselvi potest quodsi partim 

fuerit, furti adversus eum qui sub- ex sua materia, parlim ex aliena speciem 

ripuerit habere actionem; nec mi akquara fecerit quisque, voluti ex suo vino 

nus adversus eundem condictio- el aliene melle mulsum, aut ex suis et 

nem ei competere, quia extinclae alienis raedicamentis emplastrum aut col 

res, licet vindieari non possi?it, lyrium, aut ex sua el akena lana vesli 

condici tamen furibus et quibusmenlura fecerit, dubilandum non esl hoc 

dam akis pessessoribus possunt casu cura esse dominum qui fecerit: cum 

1) partim e Gai fr, 7, § 7, de A, E, D, nen selura operara suam dedil, sed et 

of fr, 12, § 1, 24—26, 27, § 1, eod. 

partem eiusdem maleriae praeslavit 

2) cf fr, 48, D. de A. E. D, 

fr, 40, eod, fr, 4, 2, § fin, regund. § 35.^ Si quis a non domino guem dominum 

esse credebat bona fide fundum emerit, vcl ex 

donatione aliavo gua iusta causa aegue bona fide 

acceperit; naturali raliene placuil fructus guos 

percepii eius esse prò cultura el cura, et ideo 

si postea dominus supervenerit el fundum vindicet, 

de fruclibus ab ee censumptis agere nen 

potest Ei vere gui sciens akenum fundum possederli 

non idem concessum est itague cum 

fundo eliam fructus, licei censumpli sunt, cogilur 

restituere. (§ 36.^) Is ad guera ususfruclus fundi 

3) cf Paul, fr, 13, D. qu. m. uausfr. 

fr. 25. § 1, D. de usuris. 

*) ita Laohmann, qui unum versum excidisse censet

GAI II. IUST. IL 1. § 37—41. 85 

1) e Gai fr, 28. D. de usuris. 

2) cf. fr, 68, § 2, 69, 18, D, de usufr. 

.3) of fr, 31, § 1, 63. D, de A, E, D, 

fr, 3, § 10, de iure fisci. 

4) e Gai fr, 9. § 3, de A, E, D. 

cf fr. 20. 31. pr, eod. 

Gai II, 2. 65. Ulp. XIX. 7, 

6) of Gai II, 21. 

6) luBt, Ood. VII, 25. VII, 31, 

7) cf fr, 19, 53, D, de contr, emt. 

pertinet non aliter fructuum dominus efficielur, 

quam si eos ipse perceperit. et idee, kcel raaluris 

fruclibus nondum lamen perceptis decesserit, 

ad heredera eius non pertinent, sed doraine 

proprietatis adquirunlur. eadem fere el de colene 

dicuntur. (§ 37. ^) In pecudum fruclu eliara 

felus est, siculi lac et pilus et lana: itaque agni 

et kaedi et vituli et equuii statini naturali iure 

dominii sunt frucluarii. Partus vere ancillae in 

fruclu non est: ilaque ad derainum proprietatis 

pertinet absurdum enim videbalur horainera in 

fructu esse, cum omnes fructus rerum natura 

hominum gratia comparavit (§38.^) Sed si gregis 

usurafruclura quis habeal, in locura demerluerura 

capitura ex fé tu fructuarius suramittere debet 

(ul et Iiikano visura est) el in vinearura deraortuarura 

vel arberura locura alias debet suhstituere. 

recle enim colere debet et quasi bonus paler- 

faraikas uti debet. 

§ 39.^ Thesauros quos quis in sue loco invenerit 

divus Hadrianus, naturalem aequitatera secutus, 

ei concessit qui invenerit. idemque slaluit, 

si quis in sacre aul in religioso loco forluitu 

casu invenerit. At si quis in alieno loco, non 

data ad hoc epera, sed forluitu invenerit, dimidiura 

doraine sek concessit et cenvenienter si 

quis in Caesaris loco invenerit, dimidiura invenleris, 

diraidiura Caesaris esse statuii, cui conveniens 

esl, ul si quis in puhkce loco vel fiscali 

[vel civitatis] invenerit, diraidiura ipsius esse, 

dimidiura fisci vel civilatis. 

§ 40.* Per iradilionera quoque iure nalurak 

res nobis acquiruntur: nihil enim lam conveniens 

est naturali aequilali, quara vokinlalein domini 

velenlis rem suam in alium Iransferre ralam haberi. 

Et ideo, cuiuscumque generis sit corporaks 

res, tradì potest, el a demino tradita alienatur. 

ilaque^ stipendiarla quoque et tributaria praedia 

eedem mode akenantur. vocantur autem slipendiaria 

et tributaria praedia quae in provinciis 

sunt, inter quae nec non et Italica praedia ex 

nostra conslitutione'' nulla dilferenlia esl. (§ 41.') 

Sed si quidera ex causa donationis, aul delis, aul 

qualibel aka ex causa tradantur [res], sine dubio 

transferuntur: vendilae vero el tradilae nen aliter 

eraptori adquirunlur, quara si is venditori 

prelium solverli vel ake modo ei satisfeceril, 

vekili expromissore aul pignoro dato, quod ca-

86 GAI II. § 62. IUST. IL 1. § 42 — 48. 8. pr. 

1) e G.ai tr. 9 § 4, D, de A, E, D, 

cf. Gai II, § 64, supra. 

2) e Gal fr, 9. § 5, D, de A, E. U. 

ofPaul. fr. 3, § 3, D, de aoqu, poss. 

3) e Gai fr, 9, § 6, D. do A, B, U, 

cf, fr, 1, § 21, de ac(i, poss, 

fr. 74, de contr, emt. 

4) e Gai fr, 9. § 7. D, de A, E, 1), 

vid, fr, 5, § 1. n. prò dereliclo. 

5) cf, fr, 1, D, prò derelicto. 

6) e Gai fr, 9, § 8, de A, E, D, 

cf fr. 43. § 11. D. de furtis. 

velur quidem eliam ex lege duodecim tabularum, 

lamen recte dickur et iure genliura, id est iure 

naturali, id effici. sed si is qui vendidil fidem 

emptoris secutus fuerit, dicendum est statim rem 

eraploris fieri. (§ 42.') Nikk aulera interest, 

utrum ipse dominus tradal alicui rem, an volun 

tate eius alius. (§ 43. ^ qua ratione si cui libera 

universerura negoliorum admiuislralio a demino 

permissa fuerit, isque ex his negelns rem vendideril 

el tradiderit, facit eam accipientis. (§ 44.^) 

Inlerdum e tiara sine Iradilione nuda voluntas 

sufficit domini ad rem transferendam, veluti si 

rem quam tibi aliquis cemmodavil aul locavit aul 

apud le deposuit, vendideiil libi aut donaverit 

quamvis enira ex ea causa libi eam non Iradiderit, 

eo lamen ipso guod patilur tuara esse stallili 

acquiritur tibi preprietas, perinde acsi eo nomine 

tradita fuisset. (§ 45.^) Item si quis merces iu 

horree deposilas vendideril, siraulalque claves 

horrei tradiderit emplori, transfert proprietalem 

raercium ad emplorem. (§ 46.*) Hoc ampkus 

inlerdum el in incerlam personam collocata voluntas 

domini transfert rei proprielatera: ul ecce 

Praetores vel Consules qui raisskia iactant in vidgus 

ignoranl, quid eerum quisque exceplurus sit; 

el lamen, quia volunl quod guisque exceperil 

eius esse, slalira cura dominum efficiunt. (§ 47.°) 

Qua ratione verius esse videlur, et si rem prò 

derekcto a domino hahitam occupaverit quis, 

statim eum dominum effici. prò dereliclo aulem 

habetur quod dominus ea mente ahieceril, ut id 

rerura suarura esse nokel, ideoque slalira dominus 

esse desut (§ 48.") Aka causa esl earum 

rerum guae in tempestate maris levandae navis 

causa eiiciunlur. kae enim dominorum permanent, 

guia palam esl eas non eo animo elici, guo guis 

eas habere non vult, sed gue magis cum ipsa 

navi periculura maris elfugial: gua de causa si 

guis eas fluctibus expulsas, vel eliam in ipso 

mari naclus, lucrandi animo absluleril, kirlum 

commillit nec lenge discedere videntur ab his 

guae de rheda currenle nen intekegenlibus dominis 

cadunt 

Tit VIIL QUIBOS ALIEN.'VEE LICET VEL NON. 

§ 62. Accidit aliquando, Accidit akquande, ut qui dominus sii alienare 

ul gui domkuis sii alienan- non possit, el centra gui dominus nen sii alienandac 

rei potestatem non ka- dae rei potestatem kabeat Nam dolale praedium

GAI II. § 63. 64. 80—82. IUST. IL 8. § 1. 2. 87 

beat, et gui dominus nen 

sit alienare possit (§ 63.) 

Nam dotale praedium maritus 

invita muliere per 

legera luliara" prohibetur 

alienare, guamvis ipsius 

sii vel mancipatum ei dotis 

causa vel in iure cessura 

vel usucaplura. guod guidem 

ius utrum ad Italica 

lantum praedia, an eliara 

ad provinciaka pertineat, 

dubilatur. 

1) ef. e. 1, § 15. C, de rei ux, act. 

§ 64. Ex diverse agnatus 

furiosi curator rera furiosi 

alienare potest ex lege XII 

labularura; ilem procurator 

rem absentis cuius negoliorum libera 

administratio ei permissa 

est; • item credilor pignus 

ex paclione, quamvis eius ea 

res nen sii. sed koc fersilan 

idee videatur fleri, quod voluntate 

debitoris intekegitur pignus 

akenari, qui olim pactus est, ut 

liceret creditori pignus vendere, 

si pecunia non selvatur. 

(§ 80.**) Nunc admonendi sumus 

ncque feminam neque pupikum sine tutoris 

auctoritate rem mancipi alienare 

posse; nec mancipi vero feminam quidem 

posse, pupikum non posse." 

(§ 81.) Ideoque si quando mulier 

rauluam pecuniam akcui sine luloris 

auctoritate dederil, quia facit eam accipientis, 

cum scilicet pecunia res nec 

mancipi sit, conlrahil obkgationem 

maritus invita muliere per legem luliam prokibetur 

akenare, quamvis ipsius sit delis causa ei 

datum. quod nos, legem luliam corrigenles, in 

mekorera statura deduximus. cum enim lex in soli 

tantummodo rebus locum habebat quae Itakcae 

fueranl, el akenaliones inkibebat quae invila 

muliere flebant, hypolhecas aulera earura eliara 

volente: ulrisque remediura impesuimus, ul 

eliara in eas res quae in provinciali solo positae 

sunl interdicta fiat [al. sit] akenalio vel 

obkgatie, et neutrum eorura neque consenlientibus 

raukeribus procedat, ne sexus mukebris 

fragiktas in perniciem substanliae earum 

cenverteretur. ^ 

§ 1. Conira aulera credilor pignus ex 

paclione, quaravis eius ea res non sii, alienare 

potest sed hoc fersilan ideo videlur 

fieri, quod voluntate debitoris intellegitur 

pignus akenari, qui ab initio centractus 

pactus esl, ul licerci creditori pignus vendere, 

si jiecunia non solvalur. sed ne creditores 

ius suum persequi impedirentur, neque debitores 

leniere suarum rerum deininiuraaniillere 

videanlur, nostra conslitutione consulluiii 

est, et certus modus irapesilus esl per 

quem pignorum dislraclie possit procedere, 

cuius tenore utrique parli, credilerum et 

debilorum, satis abundeque provisum est* 

§ 2. Nunc admonendi sumus neque 

pupkkim neque pupillara ukam 

rem sine tutoris auclerilale alienare 

posse [of L21.] Ideoque si rauluam pecuniam 

alicui sine tutoris auclerilale 

dederil, nen conlrahil obkgalionem, 

(pila pecuniam non facit accipientis. 

ideoque vindicare nummes possunt 

sicubi extenl: sed si nuninii quos 

niutues [minor] dedil ab ee qui ac- 

*) hoc prop. Krueger. Aliter Huschke. De re of. Inst IL 1. § 43. et Gai fr. 

9. § 4. D. de A. R. D. 41. 3, — De iure distrahendi pignoris Ulp. fr. 46. D. de 

acquir. rer. dom. (41. 1.) et fr. 4, de pigner. act (13. 7.) 

**) Cod. Ver. b. L inserit rubrioam: V. DE PUPILLIS AH ALIQUID A SU ALIENAKK 

POSSUNT. 

a) scil. per L. luliam do adulteriis. Paul. S. R. IL 21. B. § 2. 

b) est 0. ult. C. de iure dom. impeti-. 

e) cf. Ciò. Topic. 0. 11. Gai I. 192. 11. 47. 85. ILI. 171. Ulp. XL 27. Vat. fr. 

§ 45. Gai fr. 9. D. de auctoritate tut. (26. 8.) fr. 11. § 2. fr. 19. § 1. D. de E. C. 

(12. 1.) fr. 14. § 8. fr. 15. D. de solut. (46. 3.)

88 GAI II. § 82—85. IUST. IL 8. § 2. 

(§ 82.) At si pupillus idem fecerit^ cepit bona fide consumpli sunl, con 

quia* pecuniam nen facit accipiewlis dici possunt; si mala flde, ad exhi- 

sed dominus manet, nullam contrftkit bendura de his agi potest. at ex 

obligalionem. unde pupillus vindicare contrario omnes res pupUlo et pu 

quidem nuramos suos potest, sicubi pikae sine tutoris aucloritate recte 

extenl, id est intendere suos ex iure dari possunt. Ideoque si debitor pu- 

Quirilium esse; meda fide consumtos vero ab piUo solvat, necessaria est luloris 

eodem** repetere potest quasi posside- auctoritas: alioquin non liberabitur. 

ret.** unde de pupillo quidem quae sed etiam hoc evidentissima ratione 

ritur, an nummejs quoque quos raulues slatulum esl in conslitutione quam 

dedit, ab ee qui accepit bona fide ad Caesarienses advecales, ex sug 

alienaios petere possit, quoniam is .scigestione Triboiiiani, viri eminentislicet 

accipientis eos nummos facere videsirai, Quaesteris sacri palatii nostri, 

tur.*** (§ 83.) At ex contrario omnes promulgavimus'', qua disposilum esl 

res lam mancipi quam-\ nec mancipi ila licere tutori vel curatori debi- 

mulieribus el pupikis sine tutoris lorein pupklarem solvere, ul prius 

auctoritate solvi possunt, quoniam sententia iudiciaks sine omni damno 

meliorem condicionem suara facere celebrala hoc permittat. que subse- 

iis eliara sine tutoris auctoritale concule, si et iudex prenuntiaverit ci 

cessum esl. (§ 84.) Itaque si debitor debitor selverit, sequalur huiusmodi 

pecuniam pupillo solvat, facit quidem solutionem pienissima securitas. sin 

pecuniam pupilli, sed ipse non kbera aulera aliler quam dispesuimus selutur, 

quia nullam obkgationem pupillio facta fueril, et pecuniam salvam 

lus sine tutoris auctoritate dissolvere habeal pupikus aut ex ea locupletier 

potest, quia nukius rei akenalio ei sine sit, el adkuc eandem summam pe 

luloris auctoritate concessa est. sed cuniae pelai, per exceplionem doli 

tamen si ex ea pecunia locupletier mali summeveri poterli; quedsi aut 

faclus sit, el adkuc pelai, per exce male consurapserit aut furto amiseplionem 

doli raali summeveri polest. rit, nihil proderil debitori deli raali 

(§ 85.) Mulieri vere etiam .sine luloris exceptio, sed nikilominus damnabi- 

auclerilale recte solvi potest: nara qui tiir, quia temere sine tutoris au 

solvit, liberatur ehiigatione, quia res ctoritate et nen secundum nostram 

nec mancipi, ut proxime diximus, a se disposilienem selverit. sed ex di 

dimillere mulieres e tiara sine tutoris verse pupkli vel pupinae solvere 

aucloritate possunt: quamquam hoc sine tutore auctore non possunt, 

ita esl, si accipiat pecuniam; al si non quia id quod solvunt non flt acci- 

*) ita nuno Huschke. in Cod. est sta i. e. sine tutoris auctoritate (cf. § 83.), 

**) sic ex coniect Holl-wegii. 

***) ita ex coni. HoIIw. et Huscbkii. Valde discrepant quac Stud. et Krueger proponunt, 

qui looum ita componero volunt: (§ 82.) At si pupillus idem fecerit, quia 

pecuniam non facii accipientis, sine tutoris auctoritate, nulla?» contrabit obligationem: 

unde pupiUus vindicare quidem nummos suos potest, sicubi extent, id est 

eos petere suos ex iure Quiritium esse; mulier vero minimo hoc modo repetere 

potest, sed ita: dari sibi oportere. unde de pupillis quidem quaeritur an si nummi 

quos mutuos dedit ab eo qui accepit, bona fide consumti fuerint ex mutuo actione 

eos persequi possit, quoniam obligalionem etiam sine tutoris auctoritate adquirere 

sibi potest. 

t) ita ex conieot. Goschenii (of. Iust ai ex contrario om.nes res rei ) 

a) cst 0. 25. (27.) C. de admin. tutelae (5. 37.).

GAI II. § 86. IUST. IL 9. pr. § 1. 89 

accipiat, sed habere se dical, et per ac- pieulis, cura scilicel nullius rei akeceptilatienera 

vekt debitereni sine tu- natio eis sine tutoris auctoritate contoris 

auctoritate liberare, non polest cessa est 

§ 86.* Adquirilur autem nobis nen selum 

per nosraet ipsos, sed eliam per 

eos quos in peleslate manu mancipieve 

habemus; ilem per eos servos in quibus 

usurafructum habemus; itQin per homines 

liberos et servos alienos quos bona 

flde possidemus. de quibus singuks dili- 

gentur dispiciamus. 

1) cf Gai g 87, infra. 

2) est e, 6, C. de bonis quae liberis. 

Tit. IX. PEE QUAS PBE.SONAS 

NOBIS ADQUIEITUR. 

Adquirilur nobis non solum 

per nosmet ipsos, sed eliara per 

eos quos in peleslate habemus; 

ilem per eos servos in quibus usurafruclura 

haberaus; item per homines 

liberos et servos alienos quos 

bona fide possidemus. de quibus 

singulis diligentius dispiciamus. 

§ 1.^ Igitur liberi vostri utriusque sexus quos 

in peleslate habelis olim quidera, quidquid ad 

eos perveneral, exceptis videkcet castrensibus 

pecukis, kec parentibus suis acquirehant sine ulla 

dislincliene; el hoc ila parentum fiebal, ul essel 

eis kcenlia quod per unum vel unam eerum acguisilum 

esl alii [filio], vel extraneo donare vel 

vendere, vel guecumgue raode veluerant applicare. 

guod nobis inhumanum visura esl, el generali 

conslitutione emissa^ et liberis pepercimus et 

patribus debitum reservavimus. sancilura etenim 

a nobis esl, ul si quid ex re patris ei obveniat, 

hoc secundum antiquam observalionem totum 

parenti acquirat (quae enim invidia est, quod ex 

patris occasione profeclum est, hoc ad eum reverli?); 

quod aulem ex alia causa sibi flliusfaraikas 

acquisivil, kuius usurafructum quidem 

patri acquirat, derainium antera apud cura reraaneal, 

ne quod ei ex suis laberibus vel prospera 

fortuna accessit, hoc in akura perveniens, lucluosura 

ei procedat. (§ 2.) Hoc quoque a nobis 

dlspesitura est ct in ea specie, ubi parens eraancipande 

kberura ex rebus quae adquisitienem 

elfugiunt sibi parlera terliara retinere, si voluerat 

kcenliara ex anlerioribus constitutionibus habebat, 

quasi prò pretto quodammodo emancipalionis, 

el inhumanura quid [al. (quidem] accidehat, ut 

fikus rerura suarum ex hac emancipatione derainio 

prò parte defraudelur, el quod honoris ei 

ex emancipaliene additum est, quod sui iuris 

*) repetitur § 86. in Gai fr. 10. pr. D. de A. li. D. (41, 2.) De re ipsa ct Gai 

L 52. in. 163-167, (114.) Ulp. XIX. 18-21. Inst IIL 28. Paul. R. S. V. 8. Ulp. 

fr. 79. D. de acqu. hered. (29. 2.)

90 GAI II. § 87-91. IUST. IL 9. § 3. 4. 

elfectus est, hoc per rerura derainutienem decrescat 

ideoque slatuimus, ut parens prò lertia honorum 

parte dominii quam retinere pelerai diraidiain, 

non dorainii rerum, sed ususfruclus retineat: 

ita etenim et res iutactae apud filium reraanebunt, 

et pater ampkere summa fruetur, prò 

tenia diraidia potilurus. 

§ 87.* Igilur quod liberi nostri quos in §3. Item vobis adquirilur quod 

potestate habemus, itera quod servi nostri 

mancipio accipiunt, vel ex Iradilione nanciscuntur, 

sive quid stipuleidur, vel cx 

aliquakbel causa adquirunl, id nobis adquirilur: 

ipse enim qui in poleslale nostra 

est nihil suum habere potest, et idee si 

heres inslilulus sit, nisi nostro iussu, hereditatem 

adire non potest; el si iubenlibus 

nobis adierit, hereditas nobis adquirilur 

preinde alque si nes ipsi heredes 

instiluli essemus. el cenvenienter scikcet 

legatura per eos nobis adquirilur. 

(§ 88.*) dum tamen sciamus, si alterius 

in bonis sii servus, alterius ex iure Quiritium, 

ex omnibus causis ei soli per 

eum adquiri cuius in bonis esl. (fi ') 

Nen selura antera preprietas per eos 

quos in potestate habemus adquirilur 

nobis, sed etiam pessessio: cuius enira 

rei possessionem adepti fuerinl, id nos 

servi vostri ex Iracklione nanciscuntur, 

sive quid slipulenlur, vel 

ex qualibel alia causa adquirunt 

hoc etenim vobis et ignoranlibus 

et invitis obvenit ipse enim servus 

qui in potestate alterius est nihil 

suum habere polest sed si heres 

inslilulus sit, non alias nisi 

iussu vostro hereditatem adire 

potest; et si iubentibus vobis adierit, 

vobis hereditas adquiritur perinde 

ac si vos ipsi heredes instiluli 

essetis. el cenvenienter scilicet 

legatum per eos vobis adquirilur. 

Non solum aulera preprietas 

per eos quos in potestate habelis 

adquiritur vobis, sed eliam pessessio: 

cuiuscumque enim rei possessionem 

adepti fuerint, id vos 

possidere videmiiii. unde eliam 

possidere videmui'. nude etiam per per eos usucapio vel lengi temporis 

eos usucapio procedit. pessessio vobis accedit. 

§ 90. Per eas vere personas quas iu manu 

mancipieve habemus, preprietas quidem adquirilur 

nobis ex omnibus causis, sicut per eos qui in 

poleslale nostra sunl: an aulem pessessio adquiralur, 

quaeri solet, quia ipsas non possidemus.'' 

§91.*** De bis aulem servis in quibus § 4. De bis aulera servis in quibus 

tantum usurafructum habemus ila placuit, 

ut quir/quid ex re nostra vel 

ex operis suis adquir«nt, id nobis 

adipiiratur; quod vero extra eas cau- 

taiitum usuinfruclum habelis ila placuil, 

ut quicquid ex re veslra vel 

cx operibus suis ad(piiraiil, id vobis 

adiicialur; quod vero extra eas cau- 

*) § 87. repetitur in Gai fr. 10. § 1. D, de A. II. D. (41, 1,) of Gai fr, 32. 

45, eodem. 

**) § 89. repet in Gai fr. 10, § 2. de A. 11. D. (41: 1.) ef. fr. 1, § 5. sqq. fr. 

24, 44. § 1, de acqu, poss. (41. 2,). 

***) §§ 91—93. repetuntur in Gai fr. 10. § 3—5. D. de A, 11. D, (41, 1.) 

a) cf Gai I. 54. ILI. 166. Ulp. XIX. 20. 

b) of. § 94. infra. Vid, iVlodest, fr. 54. § 4. de A. 11. D (41 1 ) Ulu fr 1 

§ 2. D. de rei vind. (6. 1.) \ •/ i- • •

GAI II. § 92 — 95. IUST. IL 9. § 5. 91 

sas, id ad dorainura proprietatis pertineat 

itaque si iste servus heres 

inslilulus sii legatumve quod ei datura 

fuerit, non mihi, sed domine proprietatis 

adquiritur. (§ 92.) Idera placet 

de eo gui a nobis bona flde possidelur, 

sive liber sii sive alienus servus. 

guod eikni placuit de usufriictuario, 

idem probatur etiara de bonae fldei 

possessore, ilague quod extra duas 

istas causas adquiritur, id vel ad ipsum 

pertinet, sì liber est, vel ad dominum, 

sì servus est. (§ 93.) Sed bonae 

fldei possessor cura usuceperit servura, 

quìa ee modo dominus flt, ex omni 

causa per eum sibi adquirere potest: 

usufrucluarius vere usucapere non potest; 

primum quia nen possidet, sed 

habet ius utendi [et] fruendi; deinde 

quia scit alienum servura esse. (§ 94.) 

De ille quaeritur,^ an per eum servum 

in quo usurafruclura kabemus possidere 

aliquam rem et usucapere possiraus, 

quia ipsum non possidemus. Per 

eum vere quem bona flde possidemus 

sine dubio el possidere el usucapere 

possumus. loquimur autem in utriusque 

persona secundum definilioneni 

quam proxume exposuimus, id esl si 

quid ex re nostra vel ex eperis suis 

adquiranl, [id nobis adquirilur]. (§ 95.) 

Ex bis apparet per liberos homines. 

quos negue iuri nostro subiecles 

habemus negue bona flde 

possidemus, item per alienos 

servos, in guibus negue usurafructum 

habemus negue iustam 

possessionem, nulla ex causa nobis 

adguiri posse, el hoc esl 

guod vulgo dicilur per exlraneam 

personam nobis adquiri nen posse. 

lantum de possessione quaeritur, 

an per procuratorem nobis adquiralur.'' 

1) est e. 1. C. de actiuir, poss, cf. PaiU. fr. 

47. n. do lisurp. 

sas perseculi sunl, id ad dominum proprietatis 

pertineat. itaque si is servus 

heres inslitulus sii legatumve quid ei 

aul denatura fueril, non usufrucluarie, 

sed domine proprietatis adquiritur. 

Idem placet el de ee qui a vobis bona 

flde pessidelur, sive is liber sii sive 

alienus servus. quod enim placuit 

de usufructuarie, idera placet et de 

bona flde possessore, ilaque quod 

extra duas istas causas adquirilur, 

id vel ad ipsura pertinet, si liber 

est, vel ad dominum, si servus est 

Sed bonae fldei possessor cum usuceperit 

servura, quia eo modo dominus 

flt, ex omnibus causis per eum 

sibi adquirere potest: fructuarius 

vero usucapere non polest, primum 

quia non possidet, sed habet ius 

utendi fruendi; deinde quia scil servum 

alienum esse. Nen solum antera 

preprietas per eos servos in quibus 

usurafruclura habelis, vel quos bona 

fide possidetis, vel per liberam personam 

quae bona fide vobis servii, 

adquirilur vobis, sed eliam pessessio. 

loquimur aulera in utriusque 

persona secundura definitionem quara 

prexime e.xposuimus, id est si quam 

possessionem ex re veslra vel ex 

operibus [al. operis] suis adepti 

fuerint. (§ 5.) Ex his ilaque appa 

ret per liberos homines, quos neque vostro 

iuri suhiecles habelis neque bona fide 

possidetis, itera per alienos servos, in quibus 

neque usurafruclura habelis neque 

iustain possessionem, nulla ex causa vobis 

adquiri posse, et hoc est quod dicitur per 

exlraneam personam nihil adquiri posse: 

excepto ee, quod per liberam personam, 

veluti per procuratorem, placet non selum 

scientilius, sed eliam ignoranlibus 

vobis adquiri possessionem, secundum divi 

Severi^ conslitulionem, et per hanc possessionem 

eliam dominium, si dominus 

a) affìrmant Paul. fr. 1. §8. Pap. fr. 49. D. de acqu. poss. (41. 2.) et Instit hi. 

b) cf. Modest. fr. 53. (interpol.) D. de acq. dom. (41. 1,): Ea equae civditer

92 GAI II. § 96 — 101. IUST. IL 9. § 6. 10. pr. 

full qui tradidit, vel usucapionem aul 

lengi temporis praescriplionem, si dominus 

non sii. 

§ 96. In summa sciendum est his gui in potestate 

manu mancipieve sunl, nihil in iure cedi 

posse, cura enim «starura personarum nihil suum 

esse possit, conveniens esl scikcet, ul nikil suum 

esse in iure vindicare possint 

§ 97. Hactenus lantisper ad 

monuisse sufficit quemadmedura 

singulae res nobis adquirantur. 

nam legatorum ius, quo 

et ipse singnlas res adquìrimus, 

opperlunius alio loco refereraus. 

Videaraus itaque nunc qui 

§ 6. Hactenus lantisper admonuisse 

sufficit quemadmodum singulae res adquirunlur: 

nara legatorum ius, quo et 

ipse singulae res vobis adquirunlur, ilem 

lideicommisserura, ubi singulae res vobis 

reknquuntur, opperlunius inferiore loco 

refereinus. Videamus itaque nunc quibus 

bus modis per universilatem res nobis modis per universitatera res vobis 

adquirantur. (§ 98.) Si cui heredes adquirunlur. si cui ergo heredes 

facti sumus, sive cuius honorum posses facti sitis, sive cuius honorum possionem 

pelierimus, sive cuius bona sessionem petierilis, vel si quem 

emerimus, sive quem adrogaveriraus, arrogaverilis, vel si cuius bona li- 

sive quara in manura ul uxorem berlatura conservandarum causa vo 

receperiraus, eius res ad nos transbis addicla fuerinl, eius res omnes 

enni.'' 

ad vos transeunt 

§ 99. Ac prius de heredilalibus dispi- Ac prius de heredilalibus dispiciaraus, 

quarum duplex condicio esl: ciaraus, quarum duplex condicio esl: 

nam vel cx leslamento, vel ab intesta nam vel ex teslaraenlo, vel ab into 

ad nos pertinent'' 

testalo ad vos pertinent 

§ 100. Et prius esl, ul Et prius est, ul de his dispiciamus quae 

de his dispiciamus quae vobis ex testamento ohveniunt, qua in re ne 

nobis ex testamento obcessarium esl inilium de ordinandis lestamentis 

veniunt 

expenere. 

Tit X. DB TBSTAMENTI8 ORDI 

NANDIS. 

§ 101. Testamentorum aulem genera Testamentum ex eo appellatur, 

initio due fuerunt"^ nam aul calalis co- quod teslatio mentis sii." (§ 1.) Sed 

acquiruntur per eos equi in potestede nostra suni acquirimus, veluti stipulationem: 

quod naiuraliter acquiritur, siculi est pessessio, per quemlibet volentibus nobis possidere 

acqiàrimus. Paul, S. R. V. 2. § 2. 

a) et Gai fi-, 24. D. de V, S, (50. 16.) fui. fr. 62. D. de fi. I. (50. 17.) Pomp. 

fr. 37. de acquir. hered. (29. 2.) 

b) cf. fr. 1. pr. D. si tabulae testam. (§8. 6.). 

e) de testamentorum definitione vide Ulp. XX. 1. IVIodest fr, 1, D. qui test 

fac. possunt (28. 1.) Geli. VI. 12.; de antiquo modo test fac. Gek. XV. 27. Ulp. 

XX. 2. Theophilus h. t Ciò. de Natur. deor. IL 3. § 9. Pestus (Miill. 249.): Procincta 

classis dicebatur exercitus ad proelium iustructus et paralus. procincta autem 

toga B.omani olim ad pmgnam exire soliti sunt. unde et testamenta olim in procinctu 

fieri dicebantur, equae ante pugnam fiunt. Scholiast. ad Virgilium ed A Maius 

1818. (apud Walter. R. R. Gesoh. IL § 598.) Sabidius Commentar. XII. s'alior „Ut

GAI II. § 102 — 104. IUST. IL 10. § 1. 93 

milns leslamentum faciebant, quae ce- ul nihil anliquilalis penilus ignoretiir, 

milia bis in anno lestaraenlis faciendis sciendum esl ohm quidera due genera 

destinata erant, aul in procincln, id est testamentorum in usu fuisse, quorum 

cum belk causa arma sumebanl: procin- altero in pace el in olio utebantur, 

ctus est enim expeditus et armalus exer- quod calalis comitiis apekahanl, 

cilus. alterum ilaque in pace et in olio altero cum in proelium exituri csfaciehant, 

allerura in proeliura exituri. sent, quod procinctum dicebatur. ac- 

(§ 102.) Accessit deinde lerlium genus cessit deinde tertium genus testatestamenti, 

[quod per aes el kbram agi- raenlorura quod dicebatur per aes et 

tur], qui neque calalis comilns neque libram, sikcet quia per cmancipaliein 

procinclu testamentum fecerat, is si nera, id est imaginariam quandam 

subita morte urgebalur, amico fami- venditionem agebatur, quinque tesliliara 

suam id esl patrimonium suum bus el kbripende, civibus Romanis 

mancipio dabat, eumque rogabat quid puberibus, praesentibus, et eo qui 

cuique post mortem suam dar? vellet. familiae eraptor dicebatur. sed illa 

quod testamentum dicitur per aes el li- quidem priora duo genera teslaraenhram, 

scikcet quia per mancipalionera lerura ex veteribus teraporibus iu 

peragilur. (§ 103.) Sed Illa ciuidera due desueludinera abierunl; quod vero 

genera testamentorum in desuetudinem per aes el kbram fiebat, kcet diulius 

abierunl; hoc vero selura quod per perraansil, altamen pai-tim el hoc in 

aes et kbram fit in usu relenlum esl. usu esse deskt. 

sane nunc ah'ter ordinalur quam olim solebat. 

namque elira farakiae eraptor, id est qui a testatore 

farakiara accipiebat mancipio, heredis locum 

optinebat, el eb id ei raandabal teslaler, quid 

cuique post mortem suam dari vellet. nunc vero 

alius keres testamento instituilur, a guo eliam 

legata reknquuntur, akus dicis gralia propter veteris 

iuris iraitalionem familiae empier adhihetur. 

(§ 104.) Eaque res ila agilur. ^ Qui fack testamentum, 

adhibitis, sicut in eeteris mancipalionibus, 

V testibus civibus Romanis puberibus et 

kbripende, postquam tabulas testamenti scripserit, 

mancipat alicui dicis gratta'' familiam suam; in 

qua re kis verbis famikae empier utitur: VAUILI.I 

in exercitu . . . in imperiumque crai, in tabernaculo in sella sedens auspicabatur 

coram exercitu, piullis e cavea liberatis . . . cum circa sellam suam . . . obnuntatio 

a . . . pullum . mimi quis(quis . . . tripudi . . . ntia. Silentio deinde facto, residebat 

et dicebat: Eequites ei pedites nomencque Latinum quicunque cincti armati 

paludatique adeslia, siculi iripudium sinistrum solistimum quisquis vestrum viderit . . 

Deinde . . . obnuntialo . . uti placet a leejionibus invocarentur, faciantque^ cquod 

iis imperabitur fidemque m . . . ducat sal^dareque siet. Viros voca proelium ineanl.^ 

Deinde exercitu in aciem educto, iterum . . . tur. Lnterim ea mora utebantur, equi 

testamenta in procinciu facere volebant." 

a) de test per mancipationem vid Ulp. XIX. 2. 9. cf. Gai I. 119. Ulp. fr. 20. 

§ 8. fr. 21. § 3. D. qui. test fao. poss. (28. 1.) Novellae Theod. IL tit XVI, ^ 

b) cf. Plutarch. de sera num. vind. cap. IV. ^,sub finem: oxar 8s Sia»riKas 

yQcicpcaaiv, exsQOvg ftèr àTtolsiitovai •ult^QOvófiovg, erfeoi-s Ss itmlovai xag ovala 

0 SoKst Tia^dXoyov slvai.

94 GAI II. § 104. IUST. IL 10. 2—4. 

PECUNIAQUE TUA ENDO MANDATELATIf C'USTO" 

DELA/lfQUE MEATI/*, QUO TU IURE TESTAMENTUM 

FACERE POSSIS SECUNDUM LEGEM PUBLICAM, HOC 

AERE, et ut quidam adiciunt AENBAQUE LIBEA, 

ESTO MIHI EMPTA. delude aere percutit libram, 

idque aes dat testatori velut pretu loco, delude 

teslaler tabulas testamenti tenens ila dicit: HAEC 

ITA UT IN HIS TABULIS CERISQUB SCEIPTA SUNT 

ITA DO, ITA LEGO, ITA TESTOE, ITAQUE VO.S QUI- 

EITBS TBSTIMONIUJl MIHI PEEHIB.ffTOTE. Ct hoC dlcitur 

nuncupatie. nuncupare est enim palam nominare; 

el sane quae lestator speciakter iu tabulis 

testamenti scripserit, ea videtur generali sermone 

nominare alque cenlirmare. 

1) cf Ulp. xxviiL 6. fr. 7. fr. 1, §2.^ Scd pracdlcta quidem nomina teslamen- 

D, de Bon, p, sec, tab, loruiH ad lus CÌVÌIC refcrebautur. postea vero ex 

edicto Praetoiis alia forma facienderura testamentorum 

intredlieta esl: iure enim kenerario 

nulla emancipatio desiderabatur, sed septem lestium 

signa"' sufficiebanl, cum iure civili signa 

2) of e, 12,21,2,s. e, de testam, ìestlum UOU Crani necessaria. (§3.^) Sed cum 

paulalim, tara ex usu kominum quam ex conslilutionura 

eraendalienibus, coepil in unam consonantiara 

ius civile et praetoriura iungi, constitutum 

esl, ut uno eederaque tempore (quod ius 

civile quodaramodo exigebat) seplem testibus adhiliilis, 

et subscripliene lestium (quod ex constitulionibus 

inventum esl), et (ex edicto Praetoris) 

signacula lestaraenlis imponerenlur: ul hoc 

ius Iripertitura esse videatur, ut testes quidem et 

eorum praesentia uno conlexlu testamenti celehrandi 

gratia a iure civili descendant, subscripliones 

antera leslaloris el lestium ex sacrarum 

conslilulionum observatione adbibeantur, signacula 

aulem el numerus lestium ex edicto Praeloiis. 

(§ 4.) Sed kis omnibus ex nostra censli- 

*) Cod, Ver.: familiam peeuniamcque tuam endo mandatela tut(f)a.m custodelaque 

mea quo t. j. t f. p. (Bluhme). (ûae Goschen ita restituii: 

Familiam pecuniamque tuam endo mandaiam, tutelam eustodelamqiie 

meam [ree/pio, earjue] quo t. i. t. f. p. s. l. p. h. a. esto miìii ernia. 

Haschlfe: Familiam peeuniamcque tuam endo mandatela tutela custodelaque mea 

[cv 'hf.ro (lìiìriltnni. esse aì.j eaqui] TCl. 

Docking: endo mandalelam tutelam custodélamque meam [esse aio eacque] — 

Vocem mandatela agnoscit Priscianus; emere, prò aecipere, Festus; 

de verbis esse aio ot v. gr. Gai I. 119, IL 24. III. 167. 

a) of. Cic. in Verr. IL 1. o. 45. Si de heredilate ambigetur, et tabulae testamenti 

obsignatae non minus midlis signis quam e lege opporteat ad me profcrentur, 

secundum tabulas testcmienti potissim,um hereditatem dabo. Hoc iranslatitium est: sequi 

illud oportet: si tabulae testamenti non profcrentur rei.

GAI II. § 105 — 106. IUST. n. 10. § 5 — 10. 95 

1) e. 29, (30,) c. de testam, lutieuei propter testamentorum sincerilatem, ut 

nulla fraus adbibealur, hoc additum esl, ul per 

raanum lestateris vel lestium nomen heredis exla) 

sublatnm novella 119, e, 9. ,>,.:.T....+,.« la .,* • j -n- ... .priraatur,"'' 

et omnia secundura lihus eonslitulionis 

lenerem procedant 

2) of fr,22, §2-7, D, qui test, f p. § 5.2 Possuut autcm tcstes ounics et une anulo 

signare testaraenlura (quid enira si seplem amili 

una scuiptura fuerinl?) secundura quod Pomponio 

[al. Papiniano] visura est. sed el alieno quoque 

"sB, éod.'"''"' ^ *''"•''• ^'' amile licei signare. (§ 6.^) Testes autem adhiberi 

possunt hi cura quibus leslaraenli facile est. 

sed neque mulier, neque impubes, neque servus. 

neque mulus, neque surdus, neque furiosus, nec 

cui bonis interdictum est, nec is quem leges iubent 

improbura inteslahUemquc esse, possunt in 

4) e, 1, e, de testam, nuuiero lesllum adhiberi. (§ 7.*) Sed cura aliquis 

ex testibus leslaraenli quidem faciendi tempore 

liber existimabatur, postea vero servus apparuit, 

lam divus Hadrianus Catonie Vere, quara postea 

divi Severus el Antoninus rescripserunt, subvenire 

se ex sua liberalitale leslaraente, 

ut sic habealur, alque si, ut eporlet, 

factum esset, cum eo tempore quo 

teslanienlum signarelur omnium consensu 

hic testis liberorum loco fuerit, nec 

quisquam ossei qui ei status quaeslio- 

"'qn. J"f if^' "• '"' '^ "'• " nPm moveat. (§ 8.-') Pater, nec non is qui in 

peleslate eius esl, item duo fratres qui in eiusdem 

patris poleslale sunl, utrique [al. utique] 

testes in unum teslamentura fieri possunt. quia 

nibil necci ex una dorae ]ilures testes alieno 

§ 105. In leslibus aulem non negelio adhiberi. (§ 9.) In testibus audehet 

is esse qui in peleslate esf^ lem nen debet esse qui in poleslale leanl 

familiae eraploris aul ipsius sLatoris esl. sed si filiusfaniilias de caleslaleris, 

quia propter veteris slrensi peculio post missioncra faciat leiuris 

irailatiencni letum hoc nego- slamenlum, nec pater eius recle testis 

lium quod agilur leslaraenli ordì- adliibelur, nec is qui in poleslale ciusnandi 

gralia creditur inter farai- dem patris esl: reprobatum esl enim in 

kae emptorera agi et leslatorem: ea re domeslicura testimonium. (§ 10.) 

quippe olim, ut prexime dixiraus, Sed neque keres scriptus, neque is qui 

is qui familiam lestateris manci- in poleslale eius est, neque pater eius 

pio accipiebat, heredis loco erat ila- qui habet eum in peleslate, neque fratres 

gue reprobatum est in care doracsti- gui in eiusdem patris potestate sunt, tecura 

lesliraonium. (§ 106.) Unde el sles adhiberi possunt: guia totum hoc nesiis 

gui in peleslate patris cst, fami- golium quod agilur testamenti ordinandi 

a) de domestico testimonio (§ 106-108.) ot Ulp. XX. § 3-6. Ulp. fr. 20. pr. 

§ 1—3. D. qui test. fao. poss. (28. 1.) fr. 6. 9. D. de testibus (22. 5.)

96 GAI n. § 107-109. IUST. IL 10. § 11-14. 11. pr. 

kae empier adhibilus sit, pater eius gralia creditur hodie inter heredem et 

testis esse non potest; at ne is qui- leslatorem agi. kcel emm loliira ius tale 

dera qui in eadera peleslate est, ve- conturbalura fueral, el veteres qui famikit 

frater eius. Sed et si filius famikae emptorera el eos qui per poteslalem 

kas ex castrensi peculio post raissie- in coadunali fueranl lesLamentaiiis testinera 

faciat teslaraenlum, nec pater nioniis repekebant, heredi et his qui 

eius recte testis adhibelur, nec is ceniuncli ei per peleslalem fueranl conqui 

in potestate patris est (§ 107.) cedebanl testimonia in lestamentis prae- 

De kbripende eadera quae et de slare, kcel hi qui id perrailtebanl hoc 

leslibus dieta esse intekegemus; iure minime abuti debere eos suadenara 

el is lestium numero esl. banl: taraen nes, eandem observatio- 

(§ 108.) Is vero qui in potestate nem corrigentes, el quod ab ikis suaheredis 

aut legalarii esl, cuiusve sum est in legis necessitatem transberes 

ipse ani legalarius in potè- ferenles, ad innlalienera pristini famistate 

esl, quique in eiusdem potè- liae eraploris, merito nec heredi qui 

state est, adeo testis et libripens imaginem vetustissimi farakiae emptoris 

adhiberi potest, ut ipse quoque obtinet, nec aliis persenis quae ei, ul 

keres aul legatarius iure adkibe- dictum est, coniunclae sunl, kcentiam 

anlur. sed taraen quod ad keredera cencediraus sibi quodammodo testimonia 

pertinet quique in eius potestate praestare; ideoque nec huiusmodi veleest, 

cuiusve is in potestate erit, rem constitutionem nostro codici inseri 

minime hoc iure uti debemus. permisimus. (§ 11.) Legatariis autem 

et fldeicommissariis, quia non iuris successores 

sunt, et akis personis eis coniunclis leslimonium 

nen denegaraus — imo in quadam nostra consti- 

1) qnao desideratnr. ct Gai § Vi», lutionc ^ et hoc spcciakter conccssìraus—, ct multo 

raagis his qui in eorura potestate sunl, vel qui eos 

habent in poleslale, huiusmodi kcentiam damus. 

-> f • l\- l- !"•• *; ^/ ae B, p, », t, § 12. ^ Nikil aulera interest, teslaraenlum in tabufr, 

21, D. qu. test, f p. '-' ? 

Iis, an in chartis merahranisve, vel in alia materia 

fiat (§13.^) Sed et unura testaraenlura pluribus 

cedicibus conflcere quis polest secundum obtinentein 

lamen observalionem omnibus factis. quod 

inlerdum el necessarium esl, si quis navigalurus et 

secum ferre et demi reknquere iudiciorura suorum 

conleslationem velli, vel propter alias innumerabiles 

causas quae kumanis necessilalibus im- 

3) cf Ulp, fr, 21, D, qu, test, f p, miucnt (§14.^) Scd haec quldem dc teslamentis 

quae in scriptis cenficiunlur. Si quis aulem volueril 

sine scriptis ordinare iure civik testamentum, 

septem leslibus adhibitis, el sua voluntate coram 

eis nuncupata, sciai hoc perfeclissiraum lestaraentuni 

iure civki firmumque constitutum. 

DE TESTAMENTIS MILITUM. Tit. XI. DE MILITARI TESTAMENTO. 

§109. Sedhaecdkigensobservalioin Supradicla dkigens obscrvalio in 

ordinandis lestamentis militibus prò- ordinandis lestamentis mkilibus propter 

niraiam inperitiara censlilntio- pter niraiam iraperiliam constitutio-

GAI II. § 110. 111. IUST. IL 11. § 1. 97 

nihus Principum vemissa est. nani 

quamvis neque legiiimum numerum 

lestium adhibuerint, neque vendiderinl 

familiam, neque nuncupaverinl 

teslamentura, recte nibilominus leslan- 

tur. (§110.) Praelerea permis- tur, 

nibus principakbus remissa est nam 

quaravis hi neque legiiimum numerum 

lestium adhibuerint, neque aliam 

testamentorum sollemnilalera observaverinl, 

recte nihilominus testanvidekcet 

cura in expedilienibus occu 

sum esl iis el peregrines et Lapati sunt: quod merito nostra constitutio'' 

tinos instiluere heredes vel iis iuduxil. quoque enira modo voluntas eius 

legare; cura alioquin peregrini suprema sive scripla iuveniatur sive sine. 

quidem raliene civili prohibean- scriptura, valet testamentum ex voluntate 

tur capere hereditatem legataque. eius. Illis autem temporibus, per quae 

Latini vere per legem luniam. cilra expedilionum uecessilalera in aliis lo 

(§. 111.) Caekbes quoque qui cis vel in suis sedibus [al. aedibus] de- 

lege lulia hereditatem legataque guut, minime ad vindicandum tale privi 

capere vetantur, ilem orbi, id esl legium adiuvantui'. scd testari quidem, 

qui liberos nen habent, quos lex etsi fikifamikas sunt, propter miktiam cen- 

Papia plus quam dimidias partes cedunlur, iure tamen communi; eadem 

hereditatis legatorumque capere veobservatione 

el in eorum teslamentis adkitat, 

ex militis testamento solidum benda quam el in teslamentis paganorum 

capiunt [4S fere desunt].* prexime exposuimus. (§ 1.^) Piane de mili- 

1) e l'ior, fr, 21. D. de test, mlIit, lura teslamentis divus Traianus Statike Severo 

ila rescripsit: id privilegium quod militantihus 

datum cst, ul quoque mode facta 

ab his testamenta rata sinl, sic inlellegi 

debet, ut utique prius constare debeai 

testamentum factum esse, quod el sine 

scriptura a non mililanlibus quoque fieri 

polest. is erge miles de cuius bonis apud 

le quaeritur, si convocalis ad hoc hominibus, 

ut voluntatem suam teslarelur, ila 

loculus est, ul declararel quera vellet sibi 

esse heredera et cui liberlalera tribuere, 

polest videri sino scriplo hoc modo esse 

testalus, et voluntas eius rata habenda 

est. ceterum si (ut plerumque sermonibus 

fieri sole!) dixil alicui: ego le here- 

*) ita fere ex coni. Husohkii. ot Gai IL 286. — fol. Cod. Ver., quo hoc argumentum 

continuabatur, deperditum est. Et in sequ, pag, 81. panca verba legi possunt, 

Ordinem Gaius eum servasse videtur, ut post absolutam materiani de testamentis 

militum de his personis ageret quibus non est permissum facere testamentum. 

Eiusdem argumenti est Epit, IL 2. §§ 1—3: Id quocque stalutum est, (quod non omni-^ 

bus liceat facere testamentum: sicut sunt hi qui sui iuris non suni, sed alieno iuri 

subiecti sunt, lioc est filii, tam ex nobis nati quam adoptivi. (§ 2.) Item testamenta 

facere non possunt impuberes, id est minores quattuordecim annorum aui puellae 

duodecim. (§ 3.) Item et hi equi furiosi, id est mente insani fuerint, non possunt 

facere testamenta. sed hi qui insani sunt per intervalla quibus sani sunt possunt 

facere testamenta. cf. Ulp. XX. 10 sq. Paul. S. R. IVa. § 1. 2. 5. 11. 12, 

a) Iust 0. 17. (ooIL Ift) C. de testam. militis (6. 21.) Ceterum cf. Ulp. XXIIL 

10. fr. 1. 2. 40. pr. D. de test, militis. (29. 1.) 

GN,TasT INSTITUTIOKES. ^

98 GAI II. IUST. IL 11. § 2 — 6. 12. pr. 

dem facie, aul libi bona mea relinquo; 

non oportet hoc prò leslamento observari. 

nec ullorum raagis interest, guam ipsorum 

quibus id privilegium datura esl, eiusmodi 

exemplum non admitti: alioquin non 

difficuller post mortem alicuius militis 

testes existerent, qui affirniarent se audisse 

dicenleni aliquem relinquere se bona 

cui visura sit, el per hoc iudicia vera sub- 

1) cf. fr. 4, D. test, milit, vcrtantur. (§2.-'^) Quinime et rautus el surdus 

2) ci fr. 20, pr, 21.26, 38, eod. nulcs testaraenlum facere potest (§ 3.^) Sed 

hactenus hoc illis a principakbus constitutionibus 

conceditur, quatenus mililanl et in castris degunt; 

post missienem vero veterani, vel extra castra si 

faciant adhuc miklanles testamentum, communi 

omnium civium Romanorum iure facere debent 

El quod ,in castris fecerint testamentum, non 

communi iure, sed quomodo veluerinl, post missioneni 

intra annum tantum valebil. quid igitur 

si intra annura quidera decesserit, condicio aulem 

heredi adscripta post annura exliterit? au quasi 

raiktis testamentum valeat? et placet valere quasi 

3) fr. 9. § 1, 20. § 1. 2,-). eod. milltls. (§ 4.^) Scd ct SÌ quis ante miktiam non 

iure fecit testamentum, et miles factus el in expeditione 

degens resignavit klud el quaedam adiecit 

sive detraxil, vel akas manifesta esl raiktis voluntas 

hoc valere velenlis, dicendum esl valere 

te .sta ni e n tu 111 quasi ex nova militis voluntate. 

4) fr, 22, 23, D. eod, (§ 5.*) Deiiiquc cl SÌ in adrogalionem dalus fuerit 

miles, vel filiusfamikas emancipatus esl, lestanienlum 

eius quasi mkilis ex nova voluntate vaici, 

nec videlur capitis derainuliene irritura fieri. 

§ 6. Sciendum tamen est, quod ad exemplum 

castrensis peculii, tam anleriores leges quam 

principales constitutiones quibusdam quasi caslrensia 

addiderunt pecuka, el quorum quibusdam 

permissum erat eliara in potestate de- 

5) est e, 37, § 1, c, de ii.otf, test, geutlbus Icstari: quod nostra constitutio^ laUus 

extendens, perraisit oinnibus in his taiitumraodo 

pecukis testari quidera, sed iure communi. 

cuius censtitutionis tenore perspecle, kcenlia est 

nikk eorum quae ad praefalum ius pertinent 

ignorare. 

Tit. XII. QUIBUS NON EST PERMISSUM TESTA- 

MENTA FACERE. 

c) ef Gai pag, 96, not,c et IL 114, NoH taiiieu omulbus licot faccrc teslamenlum." 

Slalira enira In qui alieno iuri subiecti sunl testa-

GAI IL § 112. 118. IUST. IL 12. § 1. 2. 99 

1) cf. Gai fr. 6. pr. D. qui test, f, p. 

2) cf Ulp, XX, 10, 

3) cf fr. 1, 3. 9. D, de castr, peeul. 

4) cf Inst. II. 9, § 1, 

5) cf, fr, 1. § 8. D. de B. P. s, t, 

6) of, G.ai II, § 111. not, 

7) cf. Gai, oit, fr, 2. IC. § 1,17, D, cod. 

8) cf. fr, 18, pr, D, eod, 

§ 112. Sed ex aucloritate 

divi Hadriani senalusconsultura 

factum est, 

quo permissum est sui 

iuris feminis etiam sine 

coerapliene testamentum 

facere, si mode non minores 

essent annorum xii, 

scilicel ut guae tutela kberalae 

non essent, tutore 

auctore testari deherent* 

(§ 113.) Videntur erge 

mekoris cendicionis esse 

mentum faciendi ius non habent,^ adee guidera, 

ul guamvis parentes eis permiserinl, nihilo raagis 

iure testari possinl: exceptis his guos antea enumeravimus, 

et praecipue miklibus gui in potestate 

parentum sunl, guibus de ee guod in castris 

acguisierint permissum esl ex censlilutionibus 

Principum leslamentum facere. quod quidem 

initio tantum raiktanlibus ^datura esl, tara ex 

aucloritate divi Augusti, quara Nervae, nec non 

oplirai Iraperaloris Traiani; postea vero subscripliene 

divi Hadriani etiara diraissis miklia, id 

esl veleranis, concessum est. itaque si quidem 

fecerint de castrensi peculio testamentum, pertinebit 

hoc ad eum quera keredera reliqucrint; 

si vere intestati decesserint, nulks liberis vel fratribus 

superslitibus, ad parentes eorum iure communi 

perlinebit^ ex hoc inlekegere possumus, 

quod in castris acguisieril miles gui in potestate 

patris est neque ipsum patrem adiraere posse, 

neque patris creditores id vendere vel aliler inquietare, 

neque patre mortuo cura fratrihus esse 

commune, sed scikcet proprium eius esse id 

quod in castris acquisieril, quamquam iure civili 

emniura qui in potestate parentum sunt pecuka 

perinde in bonis parentum computanlur, acsi 

servorum pecuka in bonis dominorum nuraerantur: 

exceptis videkcet kis quae ex sacris conslitutionibus 

et praecipue nostris* propter diversas 

causas non adquirunlur. Praeter hos igitur qui 

castrense peculiura vel quasi castrense kabent, 

si quis alius fikusfainikas testaraenlum fecerit, inutile 

esl, licet suae petestatis faclus decesserit'^ 

§ 1.*^ Praeterea testaraenlura facere nen possunt 

impuberes, quia nullum eorum animi ludicium 

esl; item furiosi, quia mente careni, nec 

ad rem pertinet, si impubes postea pubes faclus, 

aut furiosus postea compos mentis factus fuerit 

et decesserit furiosi' autem si per id tempus 

fecerint leslamentum que furor eorura intermissus 

est, iure testati esse vjdenlur; certe ee quod 

ante furorem fecerint testamento valente; nara 

neque testamenta recte facta neque aliud ullum 

negotium recle geslum postea furor interveniens 

perimit (§ 2.^^) Ilem prodigus cui honorum suorum 

administratio interdicta esl teslamentura fa- 

*) ita fere ex coniect Kruegeri. De re ipsa cf Gai IL 118. Ulp. XX. 15. (et 

ad totum articulum Inst § 1—5. Ulp. XX. § 10-16. Paul. S. R. Tit. IVa.)

100 GAI IL § 114 — 117. 

IUST. IL 12. § 3 — 5. 

feminae quam masculi: cere non potest, sed id quod ante fecerit quam 

nam raasculus minor an interdictie ei honorum fiat, ratum esl. (§ 3.^) 

norum xini lestaraentura Itera rautus el surdus non semper testaraenlum 

facere nen polest, etiarasi facere possunt (utique autem de eo surdo loqui 

tutore auctore testaraenmur qui omnino non exaudit, non qui tarde exlura 

facere velli; femina audil; nani el rautus is intellegitur gui eloqui 

vere post xii. annum nikil potest, non qui tarde loquilur.) saepe au 

testamenti faciundi* ius lem etiara klerati et eruditi kemines variis casi- 

nanciscitur. 

bus el audiendi el loquendi facultatem amiltunt: 

unde nostra conslilutio''^ etiam his subvenit, ut 

1) cf. fr G, § 1. D, de B, P, s, t, 

2) est e, 10, C, qui test, fac, p. certis casibus el modis secundum nermam eius 

pessint testari, aliaque facei'e quae eis permissa 

suut sed si quis post teslamentura factum valetudine 

aut quokbet alio casu mulus aul surdus 

esse coeperit, i-alura nkiilominus eius reniauet 

leslamentum. (§ 4.) Caecus aulem non polest facere 

testamentum, nisi per ebservationera quara 

3) est e, 8 C, cocl. 

lex divi luslini," patris mei, inlreduxit (§ 5.) 

Eius qui apud hostes esl teslaraenlum quod ibi 

4) e Gai fr, 8, pr, D, cod. 

fecit non valet, quaravis redierk:"^ sed quod dum 

in civitate fueral fecit, sive redierit, valel iure 

peslliminii, sive illic decesserit, valel ex lege 

cf, fr, 22. D, de oaptivis, 

fr, 15, D. de iniusto rupt. Cornelia. 

§ 114.** Igitur si quaeramus, an valeat testamentum, 

inprimis advertere debemus, an is qui 

id fecerit habueril Leslamenti factienem: deinde 

si habueril, requireinus an secundum iuris civilis 

regulam testalus sii; exceptis militibus, quibus 

propter niraiam ràperitiara, ul diximus, quomodo 

veknl vel quomodo ;>ossnil, permittilur testamentum 

facere. 

§ 115. Non lamen, ul iure civili vcdeal testaraenlum, 

sufficit ea observatio quam supra exposuimus 

de familiae vendilione et de leslibus et 

de nuncupalienibus. (§ 116.) Sed ante omnia requircndura" 

esl an iuslitulie heredis sellemui mere 

facta sii: nam aliter facta institutione nihil proficit 

farakiam leslaloris ita venire, leslesve ita 

adhibere, et ita nuncupare teslamentura, ut supra 

diximus. (§ 117.) Sollemuis aulem inslitutie haec 

est: TITIUS HERES ESTO. scd el illa iam eeiiprobata 

videtur: TITIUM HEREDEM ESSE IUREO. at illa 

*) tutore auctore (ta) iuserere vult Huschke, 

**) §i 114 prior pars repetitur in Gai fr. 4, D. qui test f. p. (28, 1,) De testamenti 

factione Noster supra egerat (li. § Ul. not ot III, 75, et Gai fr. 8. D. qui 

test, f, p.), 

_â) §§116. 117. (cf Ulp. XXt), sublatae Constantini e, 15, C, de testamentis 

(6, 23,), a lusliniano omissae sunt.

GAI II. § 118 — 122. IUST. IL 13. pr. 101 

non est conprobata: TITIUM HEREDEM ESSE VOLO. 

sed et illae a plerisque inprebalae sunl: TITIUM 

HEREDEM INSTITUO, ilem HEREDEM PACIO. 

§ 118. Ôbservandum praeterea est, ut si mulier 

quae in tutela est, faciat teslamentura, tutore 

a?(clore* facere deheal: akoquin inutiliter 

iure civili lestabilur. (§. 119.) Praetor taraen, 

si septem signis lestium signatura sit testamentum, 

scriptis heredibus secundum tabulas testamenti 

honorum possessionem polkcelur: ei si nemo 

sit ad guem ab intestato iure legitimo pertineat 

hereditas, velut frater eedem patre natus aut patruus 

aut fralris filius, ila polerunt scripti keredes 

retinere hereditatem. nani idera iuris est et 

si alia ex causa teslamentura non valeat, velut 

guod familia nen venieril aul nuncupatienis verba 

lestator loculus non sit. (§ 120.) Sed videamus 

an eliamsi frater aut patruus extent, peliores 

scriptis heredibus habeantur. rescripto enim Iraperaloris 

Antonini significatur, eos cjui secundura 

tabulas testamenti non iure factas honorum possessionem 

petierint, posse adversus eos gui ah 

intestato vindicant hereditatem defendere se per 

exceplionem deh raali. (§ 121.) guod sane cjuidem 

ad raasculerura testaraenla pertinere certum 

esl; item ad feminarum guae idee non utkiter 

testalae sunl, guod verbi gralia farakiam non vendiderint 

aul nuncupationis verba loculae non sint: 

an autem el ad ea testamenta feminarum quae 

sine tutoris auctoritale fecerint haec conslilutio 

pertineat, videhimus. (§ 122.) Loquimur autem 

de his scikcet feminis quae non in legitima parentum 

aul patronorum tutela sunt, sed [de his] 

quae alterius generis tutores habent, qui etiam 

invili cogunlur auctores keri: akoquin parentera 

et patrenura sine aucloritate eius facto teslaraenlo 

nen summeveri palam est. 

Tit XIII. DE EXHBREDA- 

TIONE LIBEEORUM. 

1) cf. Gai IL 115, supra, ^NoU lameU, Ul Omulmodo 

valeat leslamentum, 

sufficit haec observatio 

*) tutores habent Sohed. Legendum est aut tutore auctore, aut tutoris auctoritate. 

a) de tutoris auctoritate mulier! necessaria vid. Gai I. 192. IL 112. III. 43. 

Ulp. XX. 15. Quae de ea re Gaius habet §§ 118—122. maximam partem cum tutela 

mulierum obsoleverunt. De bonorum, possessione in talibus causis vid. Gai. IL 

147 sqq Pap. fr. 11. § 2. D. de Bon. Poss. seo. tab. (37. 11.) ad § 120. vid. Collat. 

LL. Iilos. XVI. 3 initio. (Paul. S. R. IV. 8. § 2.)

102 GAI II. § 123 — 126. IUST. IL 1.3. pr. 

§ 123. '"'Itera qui filium in potestate kabet curare 

debet, ut eum vel heredera instilual vel nominatim 

exheredel; alioquin si eum silentio praeterierit, 

inulkiter lestabilur: adeo quidem, ut 

nostri praeceptores existiment, eliamsi vivo patre 

fliius defunctus sii, nerainem heredem ex ee 

leslamento existere posse, quia scilicet slalira ab 

initio nen censtiterit inslitutie. sed diversae seholae 

auctores, siquidem filius merlis patris tempore 

vivai, sane impedimento eum esse scriptis 

heredibus et illum* ab intestato heredem fieri 

cenfitentur: si vere ante mortem patris inlerceptus 

sii, posse ex testamento hereditatem adiri 

putant, nullo iam filio impedimento; quia scilicet 

exislimanl noìi slatini ab initio inutiliter fieri 

testamentum fike praeterito. (§ 124.) Ceteras vero 

liberorum personas si praeterierit lestator, valet 

testaraenlura. sed praeterilae istae personae scriptis 

keredibus in partem adcrescunt, si sui heredes 

sint, in virilem; si exlranei, iu dimidiam. 

id est si quis tres verbi gratia filios keredes inslilueril 

el filiam praeterierit. Alia adcrescendo 

prò quarta parte flt keres, et ea ratione idem 

consequilur, quod ab intestalo palre mortuo habitura 

esset. at si extraneos file heredes instiluerit 

et filiam praeterierit. Alia adcrescendo ex 

dimidia parte flt keres. Sed quae de Alia diximus, 

eadem el de nepole deque omnibus liberorum 

personis, siz;e raascukni sive feminini sexus, 

dieta intellegemus. (§ 125.*) Quid erge esl? licet 

eae secundum ea ijuae diximus scriptis heredibus 

dimidiam partem modo delrakanl, lamen Praetor 

eis centra tabulas honorum possessionem promitlit, 

qua ratione exlranei heredes a tota heredilate 

repelluntur: el efficiunlur sine re heredes, 

cl hoc iure ulebaraur, (quasi nihil inler feminas 

et masculos inleresset: (§ 126.°) sed nuper Imperator 

Antoninus signiflcavil rescripte, suas non 

plus nancisci feminas per honorum possessionem, 

quam quod iure aderescendi consequerentur. quod 

in emancipatarura quoque persona observandum esl. 

quam supra exposuimus. 

Sed qui filium in poleslale 

kabet debet curare, ul eum 

heredem instilual, vel exheredera 

nominatim faciat. 

akoquin si eum skentio 

praeterierit, inutiliter lestabilur, 

adee quidem, ut 

etsi vive patre fliius mortuus 

sii, nerao heres cx 

eo lestamenle existere 

possit, quia scilicet ab 

initio non censtiterit testamentum. 

Sed non ita de 

flkahus vel aliis per virilem 

sexum descendeutibus 

liberis utriuscjue sexus 

fueral anliquilati observalura: 

sed si nen fueranl 

keredes scripti scriplaeve, 

vel exkeredali exheredataeve, 

testamentum quidera 

non inflrmahalur, ius 

antera accrescendi eis ad 

certam porlionempraestabalur. 

sed nec nominatim 

eas personas exheredare 

parentibus necesse erat, 

sed licebal et inler celeros 

hoc facere. 

*) suum mavult Huschke. 

a) ct Ulp. XXII. 14-23, Gai fr, 30, cok, fr. 7, 25, pr. D. de liberis et post. 

(28. 2.) de iure novissimo Inst IL 18. pagina 111, not a 

^) «^- }JlP-,XXn- 23. fr. 1, fr. 12. fr. 8. § 14. D, de B. P. contra tab, (37. 4.) 

e) ct Gai li. 120. e. 4. C. de liberis praet. (6. 28.)

GAI n. § 127—131. IUST. IL 13. § 1. 103 

;;/ hae quocque, cquod aderescendi iure habilurae 

essent, si in potestate fuissenl, id ipsura etiara per 

honorum possessionem habeant. (§ 127.) Sed si 

q\à.dem fliius a patre exkeredetur, nominatim exheredari 

debet; alioquin non prodesl* exheredari. 

nominatim autem exheredari videtur sive ila exherede- § 1. norainalim anlur: 

TITIUS FtllUS MEUS EXIIERES ESTO, SlVC ita: .FILIUS tera exheredari quis 

MEUS EXHERBS ESTO, nen adiecto proprio nomine. videtur, sive ila 

(§ 128.) Ceterae vero liberorum persenae, vel fe exheredelur: Timinini 

sexus, vel mascukni, salis inler celeros exheretius filius raeus 

danlur, id est, his verbis: CETERI OMNES EXHEREDBS exheres esto, 

sunto: quae «erba post /Mstilutionem heredura adici so sive ita: filius 

lent. sed haec ita sunt iure civili. (§ 129.**) Nara Prae raeus exheres 

tor eranes viriks sexus liberos, tara filios quam cele esto, non adieros, 

id est nepotes quoque et pronepotes, nominatim cto proprio nomine, 

exheredari iubet, feminini vero inter ceteros: qui nisi fuerint scilicet ita si alius 

cxlieredali, promittit eis contra tabulas bonorum piossessionem. fliius nen extel. 

(§ 130.) Postumi quoque liberi vel he- Postumi quoque liberi vel here 

redes inslilui debenl vel exheredari.*** des institui debent vel exheredari. 

(§ 131.) El in ee par omnium condicio et in ee par omnium condicio est, 

est, cquod in /"ilio postumo et in qua quod et in filio postume et in quolibel 

ex eeteris liheris, sive fcììiinini kbet ex eeteris kberis, sive femi 

sexus sive OTflsculini, praeterito, vanini sexus sive mascukni, praeterito, 

let quidem leslamentum, sed postea valel quidera testamentum, sed postea 

adgnalione postumi sive postumae agnalione postumi sive postumae 

rumpilur, et ea ratione totum infìr- rumpilur, et ea raliene letum in- 

*) ita Huschke; Stud. videtur. 

**) §um 129 ita composuit Laohmann (coli. Gai IL 135.). adstipulante Kruegero, 

oontradioente Husohkio, qui non sine ratione supplere ita mavult: feminini vero 

sexus liberos, id est filias et neptes et proneptes exhereda.ri aut nominatim emt inter 

ceteros satis habet. De re ot 1. 2. 3. pr. 25. pr. D. de liberis et post (28. 2.) fr. 3. 

D. de iniusto rupto. (28. 3.) 

***) paginae 86. pars posterior et pagina 87. _ Cod. Ver. (lineae 36), quae legi 

non poterant, supplendae ex Institutionibus lustiniani, §§ 130—134. — §§ 133. 134. 

etiam in Digestis extant (fr. 13. D. de iniusto rupto 28. 3.). — Gai Epit. IL 3. pr. 

§ 1. 2. haeo exhibet: Is qui filios in potestede iiabet curam gerere debet, ut testamentum 

faciens masculum filium aut nominatim heredem insiituat, aut nominatim 

exheredet; nam si masculum filium testamento praeterierit, non valebit testamentum. 

(§ 1.) Si vero filiam praeterierit, non rumpet testamentum filia praetermissa: sed inter 

fratres suos, legitimo stante testamento, suam,, sicut alii fratres, consequitur port 

si vero testamento exlranei heredes scripti fuerint, stante testamento, filia medietcì 

hereditatis adcquiret. Nam si facto testamento in quo masculus filius praetermissus 

est evenerit, ut, vivente adhuc patre, filius qui praetermissus est moricdur, sic cquo 

que, quamlibet filius ille mortuus fuerit, testamentum quod factum est non valebit. 

(§ 2.) Posiumorum duo genera sunt: (quia postumi adpellantur hi qui post mortem 

patris de uxore nati fuerint, et illi equi p>ost testamentum factum nascuntur. Et ide 

nisi is qui testamentum facit in ipso testamento eomprelienderit: quicunque filius aut 

filia mihi ncUus natave fuerit, heres m.ihi sii; aut certe dicat, exheres sit, valere^ 

non piotest testamentum: quia, sicut superius iam dictum est, legitime concepii pro^ 

nedis habentur; nisi quod melior est conditio postumae, equam natae; quia nata, si 

praetermissa fuerii, non rumpet testcmientmn: postuma vero, sicut masculus, testamentum 

rumpet.

104 G.U It § 132 — 134. IUST. IL 13. 

mahir:'' ideoeiue si mulier ex qua flrraalur: ideoque si rauker ex qua 

poslumus aut postuma sperabalur ab- poslumus aul postuma sperabalur 

ortvìn fecerit, niìiU impedimento est aborlum fecerit, nihil impedimento 

scriptis heredibus ad liereditatcm ad- est scriptis heredibus ad hereditaeundam. 

(§ 132.) Sed feminini qui tem adeundara. sed feminini qui 

dem sexus persenae vel nominadera sexus personae [al. postumae] vel 

tim. vel inter ceteros exlieredari nominatim, vel inter celeros exheredari 

solent, cium lamen si inler ce solebant dura lamen si inter celeros 

teros exheredentur, aliquid eis le- exheredentur, aliquid eis legelur, ne 

getur, ne videcmlur per oblivio- videanlur per obkvionem praeterilae 

nem praeterilae esse: masculini vero esse: masculos vero poslumos, id 

sexus pei'senae placuit non aliter est filium et deinceps, placuit non 

recte exheredari, nisi nominatim akter recle exheredari, nisi nomina- 

exheredentur, lioc scilicel modo: tira exheredentur, hoc scikcet modo: 

OUICUMQUE MIHI rrlìUS CENITUS quicuraque raiki filius geni- 

FUERIT, .EAV/ERES ESTO.* (§ 133.'') tus fuerit, exkeres esto. (§ 2.) 

Postumonmi aidem loco sunl et hi qui Posiumorum autem loco sunt el hi qui 

in sui heredis locum succedendo quasi in sui heredis locum succedendo quasi 

adgnascendo fiunt parenlihus sui he agnascende flunt parenlihus sui heredes. 

ut ecce si fliiura et ex eo redes. ut ecce si quis filium el ex eo 

nepotem. neptemve in potestate iia- nepotem neptemve in potestate habeam, 

quia fi,lius gradu praecedit, is beal, quia filius gradu praecedit, is 

solus iura sui lieredis iiabet, (quamvis solus iura sui keredis kaliet, quamvis 

nepos quoque et neptis ex eo in ea nepos quoque et neptis ex eo in eadem 

potestate sint; sed si filius meus dem potestate sinl: sed si filius eius 

me vivo moriatur, aut qualibel ra vivo eo moriatur, aul qualibel alia ratione 

exeat de potestate mea, incipit tioue exeat de potestate eius, incipit 

nepos neptisve in eius locum succe nepos neptisve in eius lecum succedere, 

et eo mode iura suorum hedere, et ee modo iura suorum heredum 

cquasi adgnalione nanciscuntur. redura quasi agnalione nanciscuntur. 

(§ 134.) Ne erge eo modo rumpatur ne ergo eo raode rumpatur eius 

mihi testamentum, sicut ipsum fi testamentum, sicut ipsum filium vcl 

lium vel heredem /MStiluere vel ex heredem instiluere vel nominatim exheredare 

debeo, ne UOH iure faheredare debet lestator, ne non iure 

ciam testamentum, ita et «epotera faciat testaraenlum, ila el nepotem 

weptemve ex eo necesse est inilii vel neptemve ex fike necesse esl ei vel 

heredem instiluere vel exlieredare, keredem instiluere, vel exkeredare, 

ne forte, me vivo fdio inorino, suc ne forte, vivo eo flko mortuo, succedendo 

in locum eius nepos necedendo iu locum eius nepos neptisve 

quasi adgnalione rurapat lestaraentura: 

idque lego lunia Velleia 

ptisve quasi agnalione rumpanl teslamentura. 

idque lege lunia Velleia 

"•) In Cod. h. 1. 9 fere Imeae legi non possunt Pertinuisse ea videntur ad 

ceteras postumorum praeter filium filiamque personas in institutione vel exheredatione 

recte demonstrandas. (Huschke.) 

a) Cic. de or, I, 57. {constai agnaseenelo rumpi testamentum.) Pro Caec e 25. 

{cui filius agnatus sii, eius testamentum — esse ruptum.) Ulp. XXIIL 2. 

b) §§ 133. 134. ut supra monuimus e Gai fr. 13. D. de iuiust (28 3) sunplendae. 

Ct Ulp. XXIII, 3, List li. 19. § 2. III. 1. § 2. ' ^

GAI II. § 135 — 137. IUST. IL 13. § 3 — 5. 105 

provisn?n esl; in qua strani exhcredationis me- provisum est, in qua 

dus notalur, ut viriks sexus postumi nominatim, simul exkeredationis 

feminini vel nominatim vel inter celeros exkere- modus ad simUiludidentur, 

dum lamen iis qui inler celeros exkeredan- nem postumorum detur 

aliquid legelur. menstralur. 

§ 135. Ainancipatos liberos iure § 3. Emancipalos liberos iure cicivili 

neque keredes instiluere neque vili neque heredes instiluere neque 

exheredare necesse est, quia nen sunl exheredare necesse esl, quia non sunt 

sui heredes. sed Praetor omnes,''' sui heredes. sed Praetor eranes, 

tam feininini quam masculini sexus, si tara ferainini sexus quam raascukni, si 

heredes nen institnantur, exheredari heredes non instiluanlur, exheredari 

iubet, viriks sexus nominatim, femi- iubel, virkis sexus nominatim, feminini 

vero vel nominatim vcl inler ce- nini vere el inter celeros. quodsi 

teros. quodsi neque heredes instiluli [al. qui si] neque heredes instiluli 

fuerint, neque ila, ul supra diximus, fuerint, neque ila, ul diximus, exexheredati, 

Praetor pi'omittit eis conira tabulas benerura heredati, prepossessionem. 

(§ 135a.) In potestate patris nen sunt, qui raillit Praetor 

cura eo civitate Romana denati SMUt nec in accipienda civi- eis conira tabulate 

Romana pater petiit, ut eos in peleslate habere^, aut, las testamenti 

si pelnl, non inpelravil; nam qui in poles/«/em patris ab benerura pos- 

Iraperatore rediguntur, nihil differunl ab his equi in potestede sessionein. 

patris nati sunt.* 

§ 136. Adeptivi,'' flki § 4. Adoptivi liberi, quamdiu sunt iu pequaradiu 

nianent in ado- testate patris adopLivi, eiusdem iuris habentur 

plionera,** naturakum loco cuius sunl iuslis nupliis qnacsiti: ilaque heresunt: 

emancipati vero a pa- des instituendi vel exheredandi sunt, secundum 

tre adoplivo neque iure ci- ea quae de naturakbus exposuimus. emancipati 

vki, neque quod ad ediclum vero a palre adoplivo neque iure civki, ne- 

Praeloris pertinet, inler li- que quod ad ediclum Praetoris allinei, inler 

beres numeranlnr. (§ 137.) qua ratione liberos numeranlnr. Qua raliene 

accidil, ut ex diverse, quod ad natura- accidil, ut ex diverso, guod ad naturalem 

parentera pertinet, guamdiu gui- lem parentera allinei, guamdiu quidepi 

sint in adopliva fa- dem sint in adopliva familia, exlraneorum numilia, 

exlraneorum nu- raere kabeantur, ut eos neque heredes instimero 

habeantur. si vere Luere neque exheredare necesse sit cum vero 

emancipati fuerint ab adoplivo palre, emancipali fuerinl ab adoplivo patre, 

lune iucipianl in ea causa esse qua tunc incipiunl in ea causa esse in 

futuri essent, si ab ipso naturali qua futuri essent, si ab ipso naturali 

patre emancipcdi fuissent palre emancipati fuissent 

§ 5. Sed kaec quidem vetustas introducebal. 

1) est 0.4. 0, do libcria praet. nosU'a vcro constilulio "^ iuter masculos el feminas 

in hoc iure nihO interesse existimans, quia 

*) ita nunc scripsi auctore Kruegero ; de re ipsa vid. fr. 1. § 6. fr. 3. D. de 

coniung. 0. emano. (37. 8.) 

**) ita Cod. ot I. § 55. not 

a) cf. Gai IL § 125. 126, 129. 132. IH. 19. Inst h. t § 1. HI. 1. § 12. Ulp. 

XXII. 23, XXVIIL § 2-4. 

b) of. Inst ni. 1. § 10—12.

106 GAI ir. § 138. IUST. IL 13. § 6. 7. 17. pr. § 1. 

1) e, 10. C. de adoptionibus, 

cf Inst, IIL 1, § 14, 

2) of fr. 7, D, 0,9,10. C, de test, milit. 

3) of, fr,4, § 2, D, dc B, P, e, t, 

fr. 27, § 4, 28, D, de inoff test. 

§ 138. Si quis post factum 

leslamentum adoptaverit 

sibi flkum, aul per 

populum eum qui sui iuris 

esl, aut per Praetorem 

cura qui in potestate parentis 

fueril, omnimodo 

ulraque persona in kominum procrealione similiter 

nalurae offlcie fungilur, et lege antiqua duodecim 

tabularum eranes similiter ad successiones 

ab intestato vocabantui-, quod et Praetores postea 

seculi esse videntur, idee simplex ac simile ius 

et in fliiis et in fliiabus el in eeteris descendenlium 

per virilem sexum persenis, nen solum nalis, 

sed etiam postumis, inlreduxit, ut omnes, 

sive sui sive emancipali sunl, [aut heredes instiluanlur 

aut] nominalira exheredentur, el eundem 

habeant effectum circa testamenta parentum suorum 

inflrmanda et hereditatem auferendam, quem 

flki sui vel emancipali kabent, sive iam nati sunt 

sive adhuc in utero conslituti postea nati sunt 

circa adoplivos aulera filios certam induximus divisionem 

quae conslitutione nostra,^ quam super 

adeptivis lulimus, continetur. (§ 6.°) Sed si in 

expedilione eccupalus mkes teslamentura faciat, 

ct liberos suos iara natos vel posturaes nominatim 

non exheredaverit, sed skentio praeterierit, non 

ignorans an kabeat liberos, silentium eius prò 

cxheredatione norainalim facta valere censtilukoiiibus 

Principum caulura esl. (§ 7.) Mater vel 

avus nialernus necesse non habent kberos suos 

aut heredes instiluere aul exheredare, sed possunt 

eos oiniltere. nam silentium matris aut avi 

materni ceterorumque per malrem ascendentium 

tantum facit, quantum exheredatio paliis. neque 

enim mairi filiura filiamve, neque ave materno 

nepotem neptemve ex filia, si eum eamve heredera 

nen insiituat, exkeredare necesse est, sive 

de iure civili quaeramus, sive de edicto Praetoris 

que praeteritis liberis conira tabulas honorum 

possessionem proraitlit. sed aliud eis adrainiculum 

servatur, quod panie post [in, is,] vobis manifestum 

fiat" 

Tit. XVII. QUIBUS MODIS TESTAMENT.A. INPIE" 

MANTUE. 

"'Testamentum iure factum usque eo valet, donec 

rumpatur irriturave fiat. (§ 1.) Rumpkur 

antera testaraenlura, cum in eodera statu manente 

leslalere ipsius testamenti ius [al. vis] vitiatur. 

Si quis enira post factum lestaraentura adoplaverit 

sibi filiura per Iraperalorem cura qui sui iuris 

est, aut per Praetorem, secundum nostram con- 

a) de test, mpto, irrito cf, Ulp. XXIIL § 1-6. fr. 1. 8. D. de iniusto (28. 3.)

GAI li. § 139 — 144. IUST. IL 17. § 2. 107 

testamentum eius rumpi- stilutienem p. ii. § 2]^ cum qui in poleslale paini 

quasi agnalione sui rentis fueril: teslamentura eius rurapilnr quasi 

heredis. (§ 139.) Idem agnalione sui heredis. 

iuris est, si cui pesi factum teslamentura uxor in 

manum conveniat, vel quae in manu full nubat: 

nani ep modo fikae loco esse incipit el quasi su«. 

(§ 140.") Nec prodesl sive haec, sive ille qui 

adoptatus est, in ee teslaraenlo sii institutus institutave. 

nara de exkeredalione eius supervacuum 

videtur quaerere, cum testamenti faciundi 

tempere suorum keredum numero non fueri/. 

(§ 141.) Tilius guogue gui ex prima secundave 

mancipatione manuraillilur, guia revertitur in potestatem 

patriam, rumpit ante factum leslamentum. 

nec prodesl si in ee testamento keres inslilulus 

vel exkeredatus fuerit (§ 142.°) Simile 

ius okm full in eius persona cuius nomine ex 

senalusconsulto erroris causa probatur, quia forte 

ex peregrina vel Latina, quae per errorem quasi 

civis Romana uxor ducla essel, natus esset. nani 

sive keres inslilulus esset a parente sive exkere- 

.datus, sive vivo patre causa probaia sive post 

mortera eius, eraniraede quasi agnalioue rumpebal 

testamentum. (§ 143.'^) Nunc vere ex neve 

senaluscensullo quod auctore dive Hadriano factum 

esl, si quidem vive palre causa probatur, 

aeque ut okm omnimodo rumpit testamentum: si 

vere post mortem patris, praeteritus quidem rumpit 

teslamentura, si vero kerés in ee scriptus est 

vel exheredalus, non rumpit teslaraenlum; ne 

scilicel dkigenler facta testaraenla rescinderentur 

eo tempore quo renevari non possent 

§ 144. Posteriore quoque testamento § 2. Posteriore quoque lestaraenlo, 

quod iure factum esl, superius rum- quod iure perfectum est, superius 

pitur. nec interest, an exliterit ali- rumpilur. nec interest an exliterit aliquis 

ex eo heres, an nen exliterit: quis heres ex co, an non exliterit: 

hoc enira selura spectalur, an existere hoc enim selura spectatur, an akquo 

pelueril. ideoque si quis ex posteriore casu existere petueril. ideoque si quis 

lestamente quod iure factum esl, aul noluerit aut noluerit keres esse, aut 

heres esse, aut vivo testatore, ani post mortem vive testatore, aul post 

eius antequam hereditatem adirei decesserit, inorlera eius antequam heaul 

per cretienem exclusus fueril [ii. les], aul reditaleni adirei, decessecondicione 

sub qua keres iiislitulus esl defeclus rit, aut condicione sub qua 

sii, aul propter caekbatura ex lege lulia sum- keres inslilulus est del'e- 

a) fi-. 28. § 1. D. de liberis et post (28. 2); de iure novo vid. In,st IL 13. §2. 

b) cf. Gai I. 132. 135. III. 6. 

e) cf. Gai 1. 32. 67. III. 5. 

d) cf. etiam Ulp. fr. 12. pr. D. de iniusto. (28. 3.)

108 GAI IL § 145 — 147. IUST. IL 17. § 3- 

molus fuerit ab hereditate: quibus casibus pa- clus sii: in bis casibus paterfamilias 

intestatus raoritur: nam el lerfamilias intestatus moritur: nam ci 

prius testamentum non valet, ruptum prius testamentum non valet, ruptum 

a posteriore, el posterius aeque nul- a posteriore; el pesternis acque niilias 

vires habet, cum ex ee nerao he- las vires habet, cura ex eo nemo heres 

exliterit 

1) e Marci fr, 39, D, ad Se, TrebeU 

res exliterit (§ 3.^) Sed si guis 

priore testamento iure perfecto, posterius aegue 

iure fecerit, etiamsi ex cei'tis rebus in eo heredera 

instiluei-it, superius lestaraentura sublatum 

esse divi Severus et Antoninus rescripserunt cuius 

constitulionis verba inseri iussimus, cum akud 

guogue praelerea in ea conslitutione expressum 

est Imperatores Severus ct Antoninus 

Cecceio Campano. Testaraenlura secundo 

loco factum, licct in eo certarum rerum 

heres scriptus sit, iure valere perinde ac 

si rerum mentio facta non esset, sed teneri 

heredera scriplum, ut cententus rebus 

sibi datis, aul suppleta guarla ex lege 

Falcidia, heredilalem restitual his gui in 

priore leslamento scripti fueranl, propter 

inserta verba secundo testamento, guibus 

ul valerci prius testamentum expressum 

esl, dubitari nen oportet Et ruptum quidem 

testamentum hoc modo efficitur. 

§ 145. Alio quoque modo testamenta § 4. Alio quoque modo testamenta 

iure facla infirmanlur, velut cum is qui iure facta infirmantur, vekili cum is 

fecerit testaraenlum capite deminutus qui fecerit leslamentum capite demisit. 

quod quibus modis accidal, prime uutus sit. quod quibus medis accidil, 

commentario relatum est. (§ 146.) Hoc primo libro relulimus. (§ 5.) Hoc 

aulera casu inrila fieri testamenta di- antera causa irrita fieri testamenta dicemus, 

cum alioquin el quae rumpuncuntur, cum alioquin et quae rumpaulur 

inrita fiant; et quae statim ab inilur irrita fiunt; et quae slatini ab initio 

non iure fiunt invita sunl; sed el tio non iure tiunl irrita sunl, el ea 

ea quae iure facla sunt et postea quae iure facla sunl, postea propter 

propter capitis deminulionem. inrita capitis deniinulionera irrita fiunt, pos 

fiunt, possimi nikilominus rupia dici. sumus nihilominus rupia dicere, sed 

sed quia sane commodius erat singn quia sane commodius crai singnlas 

las causas singulis appekalionibus di causas singulis appekalionibus distingui, 

ideo quaedam non iure fieri slingui, idee quaedam nen iure facta 

dicuntur, quaedam iure facla rumpi, dicuntur, quaedam iure facla rumpi, 

vel inrila fieri. vel irrita fieri. 

§ 147."Nen lamen per oraniaiuutika § 6. Nen tamen per omnia inutilia 

sunt ea testaraenla, quae vel ab initio sunt ea testaraenla, quae ab initio 

a) ct (ad §§ 147—150.) fr. 12. pr. D, de iniusto rupto. (28 3.) fr. 1 § 8. 11. 

ì ^\?\^4^^f ^- '• *• ^^^- ^^'^ *^^' "• ^^^- "11- ^^^- ^°- ÎCf IV- 144- Ulp. XXVIIL 

6. lo. AXII.1. 6,

GAI IL § 148 — 151. IUST. IL 17. § 0. 109 

non iure facla sunt, vel iure facta postea iure facla propter capitis deminulioinrita 

facla aul rupia sunt. nara si se- nem irrita facla sunl. nara si seplera 

lestium signis signata sinl lesta- plein lestium signis signata sunl, 

menta, polest scriptus heres secun- potest scriptus heres secundum labudura 

tabulas bonorum possessionem las testamenti bonorum possessionem 

petere, si mede defunctus lestator et agnoscere, si modo defunctus el cicivis 

Remanus et suae potesiatis mor- vis Romanus et suae petestatis merlis 

tempere fuerit: nam si idee iuri- Iis tempore fueril: nara si ideo irritum 

fil teslaraenlum, quod pula ci- tura factum sii lestaraentura, quod 

vitatera vel eliam libertatem lestator civitalera vel etiam libertatem testaamisil, 

aul quod is in adoptionem se ter amisil, aul quia in adoptionem se 

dedil el merlis tempore in adoptivi dedil el raortis tempere in adoptivi 

patris potestate fuit, non potest seri- patris poleslale sii, non polest scriptus 

heres secundura tabulas bone- plus heres secundum tabulas benerum 

possessionem pelere. (§ 148.) rum pessessienem pelere. 

Sed (qui secundum tabulas testamenti, quae aut 

statim ab initio non iure factae sinl, aut iure 

factae postea ruptae vel inrilae erunt, honorum 

possessionem accipiunt, si modo possunt hereditatem 

optinere, habebunl honorum pessessieneni 

cum re: si vero ab iis avecari hereditas potest, habebunl 

bonorum possessionem sine re. (§ 149.) 

Nam si quis heres iure civili institutus sit [vel ex 

primo vel ex posteriore leslamente] vel ah intestalo 

iure legitimo heres sit, is polest ab iis 

hereditatem avocare, si vero nemo sit akus iure 

civik heres, ipsi retinere heredilalem possunt, 

nec ullum ius adversus eos habent, qtii bona defuncti 

pessident, et si scripti legitimo iure deficiuntur 

; aliquando tamen, ut supra quoque nelavimus, 

etiam legitimis peliores scriqìti habentui', vehd si 

ideo nen iure factum sit testamentum, quod famkia 

non venieril, aul nuncupationis verba teslaler 

loculus nen sit, cum si ab intestalo pelanl, 

he,Teditate?n exceptione doli m(di ex conslitutione 

Imperatoris Antonini legitimi removeri possint. 

(§ 150.) Sane lege lulia scriptis non aufertur hereditas, 

si bonorum possessores ex edicto constituti 

sint. nam ita demum ea lege bona caduca fiunt 

et ad populum deferri iubentur, si defunclo nemo 

heres vel bonorum piossessor existat. (§ 151.) Fieri 

quocque'^ polest, ut iure facla testamenta contraria 

voluntate infirmenlur: apparet aulem nen posse ex 

eo solo infirmari leslamentum, quod postea testater 

id noluerit, valere wsque adeo, ut si Unum 

eius inciderli, nihilominus iure civki valeat. quin 

a) cf. Gai II. 120. 126. IH. 02. 78. i. t.

110 GAI II. § 151a. IUST. IL 17. § 7. 18. pr. 

etiam si deletêrit quoque aul ohleverit tabulas 

lestaraenti, nildlo minus non desinenl valere qua.e 

fuerant «cripta, licei eerum probatio dìfficilis sii. 

(§ 151 a.) Quid ergo esl? si quis ab intestate 

bonorum pessessienem petierit, et is qui ex eo 

leslamento heres est, pcted hereditatem, per exceplionem 

doli mali repelletur; si vero nemo ab intestato 

bonorum possessionem petierit, fì.scus scripto 

heredi quasi indigno auferet hereditatem., ne ullo modo 

ad eum cquem testator heredem imbere noluit, pervenial 

hereditas. et hoc ita rescripto Imperatoris 

Antonini signiflcatur. * 

1) cf fr. 1,2, D, de iniusto rupt, § 7.^ Ex CO autcni solo UOU potcst inflriiiarl 

e,21, §3,0,de testam, (No., 107,) tgsta,ê„t^,„^ qi,od postca tcstator id noknt valere: 

usque adeo ul, et si quis post factum prius 

testaraenlum posterius facere coeperit, et aut 

mertaktale praevenlus, aut quia eum eius rei poeniluit, 

id non perfecissel, divi Pertinacis oratione 

cautum est, ne akas tabulae priores iure factae 

irritae flant, nisi sequentes iure ordinalae el perfeclae 

fuerinl. nam imperfectum testamentum 

2) Paul, s. E, V, 12, § 8, siuo dublo nullum est (8 8.^) Eadem oratione 

cf fr, 91, D, de hered, instit, pi £• i -, i • 

e, 3,20, c, dc testam, [at rationc] expressil, non admissurum se 

heredilalem eius qui lilis causa Principera 

heredera reliquerit, neque tabulas 

non legitime factas in quibus ipse ob eam 

causam heres institutus erat probaturum, 

ncque ex nuda vece heredis nomen admissurum, 

neque ex ulla scriptura cui 

iuris auctoritas desìi aliquid adepturum. 

secundum haec divi quoque Severus et Antoninus 

saepissime rescripserunt: licet enim (inquiunt) 

legibus soluti sumus, attamen legibus 

vivimus. 

Tit XVTII. DE INOFFICIOSO TESTAMENTO.'' 

Quia plerumque parentes sine causa liberos 

3) cf fr. 2.5.13. D, de inoli, test, SUOS vcl oxhorcdaut vcl omittunl: inductum est,^ 

ut de inefflcieso testamento agere pessint liberi, 

qui querunlur aul inique se exheredalos aul inique 

praeleritos, hoc colore quasi nen sanae mentis 

fuerunt, cum leslamentum ordinarent sed hoc 

dicilur non quasi vere furiosus sii; sed recle quidem 

fecit leslamentum, nen aulem ex officio pie- 

*) §§os 149, 150, 151, 151a ita nunc resaroinat ed. Stud. Krueger. Aliter 

Huschke (Kritische Versuche pag, 13) §§ 149, 150. composuit 

a) ct Gite de Orat. I. 38. Plin. Epist V. ]. VI. 33 Val Maxim VII 7 8. 

Quint Inst IX. 2, 9. 34, — Vide etiam Paul. S. R. IV. 5.

GAI IL IUST. IL 18. § 1 — 7. Ili 

1) cf fr. 1, D- e, 27, C. ood. 

2) cf, e, 2S. 0, de liber, praeter. 

3) cf e, 30. 0. de inoff, test. 

4) mutatnm novella 18, 

6) cf fr, 10, § 1, 23, 32, D, h, t, 

fr, 22. de Iris qilib, ut indigli. 

6) cf fr, 25. pr, D. e, 3.'), § 2. C, h. t. 

7) cf fr, 8. § 8, D. dc inoff, test. 

talis: nam si vere furiosus est, nullum est testamentum. 

(§ 1.1) Nen tantum aulera liberis permissum 

esl parentum testamentum inofflciesum 

accusare, verum etiam parentibus libei-orum. seror 

aulem et frater lurpibus persenis scriptis 

keredibus ex sacris constitutionibus praelali sunl: 

nen erge centra omnes heredes agere possunt 

ultra fratres [igitui-] et sorores cognati nullo modo 

aul agere possunt, aut agentes vincere. (§ 2.^) 

Tam autem naturales liberi, quam secundum ne 

slrae censtitutionis [i. n. § 2] divisionem adoplati, 

ila demum de inofficiose testamento agere possunt, 

si nullo alio iure ad bona defuncti venire 

possunt nam qui alio iure veniunl ad tolara hereditatem 

vel parlein eius, de inefflcieso agere 

nen possunt. Postumi quoque gui nullo alio iure 

venire possunt, de inofficioso agere possunt. 

(§ 3.^) Sed kaec ila accipienda sunt, si nihil eis 

penitus a testateribus testamento reketum esl: 

guod nostra constitutio ad verecundiam nalurae 

inlreduxit sin vero guantacuinque pars hereditalis 

vel res eis fueril relicla, inofficiosi querela 

quiescente, id quod eis deesl usque ad quartam* 

legitimae partis repletur, licet nen fueril adieclum, 

boni viri arbitratu debere eam repleri. 

(§ 4.^) Si tutor nomine pupilli cuius tutelara gerebat 

ex teslaraenlo patris sui legatura acceperit, 

cura nihil erat ipsi tutori reketum a palre suo, 

nihilominus possit nomine suo de inefflcieso patris 

lestaraenlo agere. (§ 5."') Sed el si e contrario 

pupiki nomine cui nihil reketum fuerit de 

inofficioso egeril, et superatus est, ipse quod sibi 

in eodem testamento legatum relictum esl non 

amitlit (§ 6.") Igilur quarlara quis debet habere, 

ut de inofficiose testamento agere non possit: sìveiure 

hereditario, sive iure legali vel fideicommissi, 

vel si merlis causa ei cjfuarla donata fuerit, vel 

Inter vives, in his taiiluraraede casibus, quorum 

nostra conslitiitio mentionem facit, vel aliis modis 

qui constitutionibus conlinenlur. (§ 7.') Quod 

autera de quarta dixiraus, ila inlellegenduin est, 

ut sive unus fuerit sive plures quibus agere de 

inefflcieso lestaraenlo perraillilur, una quarta eis 

dari possit, ul prò rata dislribuatur eis, id esl 

prò virili pertlene quarta." 

a) ius novissimum constituit lustiniani novella 115. e. 3. „AIiud quoquecapitulum 

praesenti legi addendum esse per,speximus. Sancimus igitur, non licere 

penitus patri vel mairi, avo vel aviae, proavo vel proaviae suum

112 GAI II. § 152. IUST. IL 19. pr. 

Tit XIX. DB HBEEDUM QUALITATE 

ET DIFFERENTIA. 

§ 152. Heredes autera aul necessarii Heredes autem aut necessarii didicunlur 

aut sui el necessarii aut ex- cunlur aut sui et necessark aul estranei, 

tranci. 

filium vel filiam vel ceteros liberos praeterire aut exheredes in suo 

facere testamento [praeleritos naxaUnTtdveiv i] ànò nlrjQovótioìv sv xy ÌSta 

Ttoisiv Siad-fj^Tj], neo si per quamlibet donationem vel legatum vel fideioomniissmii 

vel alium quemcunque modum eis dederint legibus debitam portionem, nisi forsan 

probabuntur ingrati, et ipsas nominatim ingratitudinis causas 

parentes suo inseruerunt testamento. Sed quia causas ex quibus ingrati 

liberi debeant iudicari in diversis legibus dispersas et non aperte deolaratas mvenimus, 

quarum aliquae nec dignae nobis ad ingratitudinem visae sunt, aliquae 

vero, oum essent dignae, praetermissae sunt, ideo necessarium esse perspeximus 

eas nominatim praesenti lege comprehendere, ut praeter ipsas nulli liceat ex 

alia lege iugratitudinis causas opponere, nis! quae huius constitutionis 

serie contiuentur. Causas autem iuslias ingratitudinis has esse deoernimus. 

[equae seequuntur §§ 1—14,] Sive igitur omnes memoratas-ingratitudinis 

oausas, sive certas ex his, sive unam quamlibet parentes in testamento suo 

inseruerint, et soripti heredes nominatam vel nominatas causas, vel unam ex his 

veram esse nionstraverint, testamentum suam habere iìrmitatem decernimus. Si 

autem haeo observata non fuerint, nullum exheredatis liberis praeiudicium 

generari {(iriSlv yivsc&ai n()ÓKQiiia xoì^g aitò KXXIQOVÓ^COV yqaipsìai, naialr), 

sed quantum ad institutiouem heredum pertinet testamento evacuato 

{all' oaov slg xi]v Uvaxaoiv xàv ìilriQOvófiCor àv)]v.eL xrjg Sia&fiKTjg a-/iVQOviiévi} 

parentum hereditatem liberos [tanquam | ab intestato (E^ àSiaè'stov) 

es aequa parte pervenire, ne litSeri falsis aoousationibus condemnentur vel 

aliquam oircumscriptionem in parentum substantiis patiantur. Si tamen contigerit 

in quibusdam talibus testamentis quaedam legata vel fideioommissa, aut libertates, 

aut tutorum dationes relinciui, vel quaelibet alia capitula concessa legibus nominar!, 

ea omnia iubemus adimpleri, et dari illis quibus fuerint derelicta, et tamquam 

in hoc non rescissum obtineat testamentum {mg EI naxà xovxo xò [iSQog firi 

dvaxqaTiEìaa ij ^tofS'TjK?] è-AQaxsi). Et haec quidem de piarentum ordinavimus 

testamentis. 

Cap. 4. Iustum autem perspeximus et e contrario de liberorum testamentis 

haec eadem cum aliqua distinotione disponere, Sancimus itaque non licere 

liberis parentes suos praeterire, aut quolibet modo rebus propriis in 

quibus habent testandi lioentiam eos omnino alienare (fi») s^sìvai. xoìg 

Tcaial TODS ISiovg yovstg praeteritoug v.axaXiintav£iv — ij xàv ISitav nQayfiaxcov 

àlloxQLovg TioiBi:a&ai), nisi causas quas enumerabimus in suis testamentis speoiafitcr 

noniiuaverint Has autem esse decernimus: (§§ 1—8,) . . Si tales igitur causas, 

vel certas vel unam ex his liberi suis testamentis inscripserint, et soripti ab eis 

heredes aut omnes aut certas aut unam ex his iirobaverint, testamentum in sua 

flrmitate manere praecipimus. Si autem haeo non fuerint observata, nullam vim 

huiusmodi testamentum quantum ad institutionem heredum habere 

sancimus, {iJ-rjSsfilav Svvafiiv xijv xoiavxrjv Sia9i]ìir]v, zó ys xfjv ^vaxaatv xà 

y.XrjQovóiimv, 'fxiiv) sed rescisso testamento {àvaxqsnoiiévrjg xfjg SLad-ìjytrig) ei 

qui ab intestato ad hereditatem defuncti vocantur res eius dari disponimus, 

legatis videlicet vel fideicommissis et libertatibus et tutorum dationibus 

seu aliis oapitulis, sicut superius dictum est, suam obtinentibus firmitatem. Si 

quid autem prò legatis sive fideicommissis aut libertatibus aut quibuslibet 

aliis capitulis in aliis legibus inventum fuerit buio oonstitutioni 

contrarium, hoc nullo modo volumus oblinere. Et haeo quidem 

exheredationis aut praeteritionis poenae quantum ad ingratitudinis 

causas contra praediotas personas statuendae sunt; si quae autem ex his inter 

cnmina reputantur, earum auotores etiam alias poenas sentiant leoibus definitas." 

(lectio vulg.)

GAI II. § 153—157. IUST. IL 19. § 1. 2. 113 

§ 153. Necessarius keres esl servus 

cum liberiate heres institutus; ideo sic 

appekatus, quia, sive veli! sive nokl, 

omnimede post mortem leslaloris prolinus 

kber el keres esl. (§ 154.) Unde 

gui facultales suas suspeclas kabet, solet servura 

suum primo aul secundo vel eliara ulteriore gradu 

kberura et heredem instiluere, ut si credi 

lorUius salis non fiat, potius huius heredis guara 

ipsius teslatoris bona veneant, id est ul iguominia 

quae accidit ex ve.iditiene honorum hunc 

potius heredem quam ipsum testalerem contingat; 

quamquam apud Fufidium Sabino placcai 

eximendura eum esse ignominia, quia non sue 

villo, sed necessitate iuris bonorum venditionem 

pateretur: sed alio iure utimur. (§ 155.) Pro hoc 

lamen incoraraodo illur? ei ceramodum praeslatur, 

ut ea quae post mortera patroni sibi adquisierit, 

sive ante bonorum venditionem sive postea, 

ipsi reserventur. et quaravis prò por tiene bona venierint, 

iterum ex hereditaria causa bona eius 

nen venienl, nisi si quid ei ex hereditaria causa 

fuerit adquisilum, velut si* Latinus adquisierit, 

leciiplelior faclus sit; cura ceterorum hoininum 

quorura bona venierinl prò porliene, si quid 

postea adquiranl, eliara saepius eorum bona ve 

nire seleni. 

§ 156. Sui aulera el necessark heredes 

sunl velut filius liliave, nepos 

neptisve ex fike, ei deinceps ce/feri, 

qui modo in potestate raorienlis fuerunt. 

sed uli nepos neptisve suus 

heres sit, non sufficit eura in peleslate 

avi raortis tempere fuisse, sed opus 

est, ut pater quoque eius vive patre 

suo desierit suus heres esse, aut merle 

intcrccptiis aut qualibel raliene liheralus 

potestate: tura enira nepos neptisve 

in locura sui patris succedunl. 

(§ 157.^) Sed sui quidera heredes 

idee appellantur, quia doraeslici here- 

§ 1. Necessarius heres est servus 

heres institutus, ideo sic appellatus, 

quia, sive velit sive nokl, omnimodo 

post mortem lestateris pretinus 

liber el necessarius heres flt. Unde 

§ 2 Sui 

des sunl 

qui facultales suas suspeclas 

kabent, solent servura 

suum primo aul secundo 

vel eliam ulteriore 

gradu heredem instiluere, 

ut si creditoribus satis non 

fiat, potius eius heredis 

bona quam ipsius teslatoris 

a crediteribus pessideantur 

vel distrahantur vel inler 

eos dividantur. prò hoc 

tamen incoraraodo ikud ei 

ceramodum praestatur, ul 

ea quae post mortem patroni 

sui sibi acquisieril 

ipsi reserventur; et quaravis 

non sufficiant bona 

defuncti creditoribus, ilerum 

[al. tamen] ex ea [al. 

aliaf] causa res eius quas 

sibi acquisieril nen veneuut. 

antera et necessarii hereveluti 

fikus filiave, nepos 

neptisve ex fike, et deinceps celeri 

liberi qui modo in potestate raorienlis 

fuerinl. sed ut nepos neptisve sui 

heredes sinl, non sufficit eura eamve 

in potestate avi mertis tempore fuisse, 

scd opus esl, ul pater eius vìvo patre 

suo desierit suus heres esse, aul 

morte inlerceplus aul qualibel alia 

ratione kberatus potestate: tunc enim 

nepos neptisve in lecum patris sui 

succedit. Sed sui quidem heredes ideo 

appekantur, quia domestici heredes 

*) duplex si subinteUigi potest ita: velui (si), .si Latinus acequisierit, locupletior 

factus est, ut apud Gai li. 236. et fr. 73. pr. D. 35. 2. (Laohmann). Goschen, 

Savinium secutus, mavult: velut si e.c eo qmd Latinis acquisierit rei. LIusohke: si 

Ladini bonis, quem heres a.cqu. loo. t s. De re ipsa ot Inst I. 6. § 1. fr. 6. 7. D. 

de cessione bon. (42. 3.) fr. 1. § 18. fr. 5. D. de separationibus. (42. 6.) 

a) ct fr. 11. D. de liberis et post (28. 2.) fr. 7. pr. D. de bon. damnat. 

(48. 20.) 

GNEIST INSTITUTIONES. ^

114 GAI IL § 158 — 161. IUST. IL 19. § 3—4. 

des sunl, et vive quoque parente que- sunl, el vivo quoque palre quodamdammodo 

doraini exisliraanlur. unde mede domini existiraantur. unde eliam 

eliam si quis inlestalus mortuus sii, si quis intestatus raortuiis sit, prima 

prima causa esl in successione libero- causa esl in successione kberorum. 

rum. necessarii vere idee dicuntur, Necessarii vero idee dicuntur, quia 

quia omuimode, sive velini sive nolinl, omnimodo, sive velini sive nolint, lam 

lam ab intestate quam ex teslaraenlo ab intestalo quam ex leslamento hereheredes 

fiunt (§ 158.) sed his Praetor des fiunt Sed bis Praetor permilkl 

perraillit abstinere se ab bere- volentibus abstinere se ab hereditate, ut 

ditate, ut potius parenlis bona potius parenlis quam ipsorum bona similiter 

veneant (§ 159.) Idem iuris a creditoribus possidcanlur. 

est et ire uxoris persona quae in manu est, quia 

filiae loco esl, el in iiurM quae in raanu filii est, 

quia neptis lece esl. (§ 160.) Quin etiam simikler 

abslinendi potestatem faciI Praetor eliam 

[mancipato, id est]* ei qui in causa «iancipi? est, 

si cum liberiate heres institutus sit; cquamvis necessarius, 

non etiam suus heres sit, lamquara servus. 

§161. Celeriquitestaterisiuiisub- § 3. Celeri qui lestateris iuri subiecU 

iecli nen sunl exlranei heredes ap- nen sunl exlranei heredes appekantur. 

pekantur. ilaque liberi quoque nostri itaque kberi quoque nostri qui in poqui 

in potestate nostra nen sunt, ke- testate nostra nen sunt, heredes a noredes 

a nobis instituli [sicut] exlranei bis instiluli, exlranei heredes videnvidentur. 

qua de causa et qui a maire tur. qua de causa et qui heredes a 

heredes instiluuatur eodem numero maire instiluunlur eodem numero sunt, 

sunl, quia feminae liberos in potesla- quia feminae in peleslate liberos non 

le non habent servi quoque qui cum habent. servus quoque a domino hekbertate 

heredes instiluli sunt et res inslilulus, et post testaraenlum faposlea 

a doraine raanuinissi, eedera dura ab eo manumissus, eodem numero 

numero habentur. habetur. (§ 4. ') In exlraneis heredibus 

1) eBiorent. fr. 40. §1. D. do bc- ikud obscrvatur. Ut sil cum CÌS testamenti factio, 

red, inst. 

sive ipsi heredes instiluanlur, sive hi qui in potestate 

eorum sunt. Et id duobus [al. tribus] temporibus 

inspicilur, testamenti quidem facti, ut 

conslileril instkulìo, raortis vero leslaloris, ut 

elfeclura habeal. hoc amplius el cum adik hereditalera, 

esse debet cura eo leslamenti factio, 

sive pure sive sub condicione heres institutus 

sit: nam ius heredis ee vel maxime tempore 

inspiciendum est quo acquirit heredilalem. medio 

aulera terapere inter factum testaraenlura el raor- 

Icm leslaloris, vel condicionem institutionis exislenlera, 

raulatio iuris heredi nen nocel, quia, ut 

2) cf fr. 16. D, qui test, t. poss, dlxìmus, li'la tempera inspici debent^ Testamenti 

Inst, Ti-r^n* TT II. -loco 12, 

*• * 

antera laclienein non solum is habere videlur qui 

*) glossema videtur. Cod. habet: etiam ei qui in causa id est mancipato mancipi 

est; de re ipsa ct Gai I, 123, 138. UL 114,

GAI II. § 162 — 164. IUST. IL 19, § 5. 6. 115 

testamentum facere potest; sed eliam qui ex 

akeno lestaraenlo vel ipse capere potest vel alii 

acquirere, licet non potest facere teslamentura. 

el idee el furiosus, et rautus, el posturaus, el 

infans, el filiusfaraikas, el servus alienus leslaraenli 

factienem habere dicuntur: kcel enira testamentum 

lacero non pos.sunt, altamen ex leslamento 

vcl sibi, vel alii acquirere possunt 

§ 162. Exlraneis aulem keredibus (§ 5.) Exlraneis antera keredibus 

dekberandi potestas data est de- adeunda dekberandi potestas est de adeunda 

heredilate vel non adeunda. (§ 163.) Sed hereditate vel nen adeunda. Sed sive 

sive is cui a&stineudi polesLas est is cui abslinendi potestas esl irarai- 

[§ 158.] inniiscuerìt se bonis heredilariis, scuerit se bonis heredilariis, sive exsive 

is cui de adeunda hereditate de- Iraneus cui de adeunda hereditate 

kberare licei, adierit, postea relin- deliberare kcel adierit, postea reknquendae 

hereditatis facultatem non ha- quendaeberedilalisfacullalemnonhabet, 

nisi si minor sit annorum xxv. bel, nisi minor sitannis vigintiquinque. 

nam huius aetatis hominibus, sicut in nam huius aetatis hominibus, sicut in 

eeteris omnibus causis, deceptis, ila eeteris omnibus causis deceplis, ila 

etiam si temere damnosam heredi- et si temere damnosam hereditalera 

talem susceperinl, Praetor succurrit" susceperinl, Praetor suecurrit (§6.) 

Scie quidera divum Ha- Sciendum tamen est divum Hadrianum etiam 

drianum etiam raaieri xxv malori vigintiquinque annis veniam dedisse, cum 

annorum veniam dedisse, post aditam lieredilalem grande aes akenum 

cum post adUam keredi- quod adilae hereditalis tempore lalebal emersislalem 

grande aes alienum set sed hoc divus quidem Hadrianus speciali 

quod adilae hereditatis beneficio cuidam praeslavit; divus autera Cortempore 

lalebal apparii- dianus postea in militibus tantummodo hoc exisset 

lendil: (§ 6a.) sed nostra benevelenlia commune 

omnibus subieclis imperio nostro hoc praeslavit 

1) est e, 22, e, de iure deiib, bencficium, ct conslitulioncra ^ tara aequissiraara 

guara nebilera scripsit, cuius lenerem si observaverinl 

homines, kcel eis el adire heredilalem, 

el in tantum teneri in quantum valere bona hereditalis 

contigerit; ul ex hac causa neque dekberalionis 

auxikum eis fiat necessarium, nisi, 

emissa observatione nostrae constitulionis, el deliberandum 

exislimaverinl el sese voleri gravamini 

adilienis supponere maluerint 

§ 164. Exlraneis heredibus solet cretio^' dari. 

a) cf fr. 7. § 5. D. de minoribus, (4. 4.) ct Paul, S, R. I. 7. 9. III. i^>§ 11. 

b) ad articulum de cretione (§ 164-173.) vid. Ulp. XXtl. 25-34, Gai IL 174. 

sqq III 36 87 IL 144. Varrò de L. L. VII. (JVIuU. 158) erevi valet constitui; itaque 

heres quom constituit se heredem esse, dicitur cernere, et quom id facit, crevisse 

Ibid VI 81 Dictum cerno a cereo id est a creando. — Et quod m testamento cernito 

id 'est faciio videant te esse heredem: itaque in cretione adhibere iubent testes. 

Pestus V crevi {significai hereditatem adii. MuU. 53.) Isidor. Origg. V. 24. § 16. 

- Cetennn cf! Cic. ad Att XI. 12. § 4. XIIL 46. § 2. de Orat I. 22. § 101.

116 GAI II. § 165 — 169. IUST. IL 19. § 7. 

id esl finis dekberandi, ut intra certuni tempus 

vel adeant hereditatem, vel si non adeanl, leraporis 

fine suraraeveantur. ideo aulem creilo appekala 

esl, quia cernere est quasi decernere el 

consliluere. (§ 165.) Cura ergo ila scriptura sit: 

HERES TITIUS ESTO: adicci'e debemus: CEENITO- 

QUE IN OENTUM DIEBUS PEOXUMIS QUIBUS SCIES 

POTBRISQUB; QUOD NI ITA CREVERIS, EXIIERES 

ESTO. (§ 166.) Et qui ita heres institutus est, si 

velit heres esse, debebit intra diem cretionis 

cernere, id esl haec verba dicere: -QUOD ME 

PUBLIUS MEriVS TESTAMENTO SUO HEREDEM IN- 

STITUIT, EAM HBEBDITATBM ADEO CEENOQUE. 

Quedsi ila non creveril, finito tempore cretionis 

excluditur: nec quicquam proficit, si prò kerede 

goral, id est si rebus heredilariis lamquara 

heres ulatur. (§ 167.) Al is qui sine cretione § 7. Itera exlraneus heheres 

institutus sit, aul re.s, testamento inslilulus aut ab intestato ad leqiii 

ab intestato legitimo gilimam heredilalem vocatus, polest aut prò heiure 

ad hereditalera voca- rode gerendo vel etiara nuda voluntate suscipientur, 

potest aut cernendo dae hereditalis heres fieri, prò herede autem geaul 

prò herede gerendo* rere quis videlur, si rebus heredilariis tamquam 

vel etiam nuda voluntate heres utalur, vel vendendo res hereditarias, aul 

suscipiendae heredilatis praedia colendo lecandove, el quoque modo si 

heres fieri: eique kberura voluntatem suam doclaret vel re vel verbis de 

esl, quoeuraque tempere adeunda heredilate, dumraedo sciat eum in cuius 

volueril, adire heredita- bonis prò herede gerii testato inteslaleve ebilem. 

sed solet Praetor'' isse, et se ei heredem esse, prò herede enim 

postulanlibus beredilarks gerere esl prò demino gerere: veteres enim hecrediloribus 

terapus con- redes prò dominis appellabant. Sicut aulem nuda 

stituere, intra quod si vokinlale exlraneus keres flt: ila el contraria 

vekt adeal hereditatem: deslinaliene statim ab heredilate repelktur." Eum 

si minus, ul liceat credi- qui mulus vel surdus nalus esl, vel postea faclus, 

toribus bona defuncti ven- nihil prehibet prò herede gerere ct acquirere 

dere. (§ 168.) Sicut au- sibi bei-odilateni, si lamen intellegit quod agitur.'' 

lem qui cum cretione heres institutus esl, nisi 

creveril hereditalera, nen fil heres, ita nen akter 

excluditur, quam si non creveril intra id tempus 

quo creilo finita est. itaque kcet ante diem cretionis 

constiluerit hereditatem non adire, lamen 

paenilentia actus superante die cretionis cernendo 

heres esse potest (§ 169.) At is qui sine cretioiut 

a) Paul. S. E,. IV, 8. § 25. ct fr. 20—22. fr. 88. D. de acquir. hered. (29. 2.) 

b) vid. fr, 1, § 1. 2. fr. 5. pr. 8. D. de iure deliber. (28. 8.) ct Gai fr 5. D. 

de mterrog. in iure (11. 1.) 

e) ct Gai IL § 169, et fr. 95. D. do aoquir. hered. (29. 2 ) coli fr 36 § 1. 

D. ad SC. TrebeU. (36, 1.) Paul. IV. 4. § 1. ' ^ 

d) fr. 5. pr. D. de aoquir. hm-ed. (29. 2.) coU, fr. 93. § 1. 2. D. eod.

GAI IL § 170—175. IUST. IL 15. pr. § 1. 117 

heres institutus est, quive ah inteslato per legem 

vocatur, sicut voluntate nuda heres fit, ila 

el contraria deslinaliene slalira ah hereditate 

repekitur. (§ 170.) Omnis autera crelie certo 

terapere conslringitur. in quam rem lelerabke 

tempus visura esl centura dierum: potest taraen 

nihilorainus iure civili aul longius aut brevius 

tempus dari: longius taraen inlerdum Praetor 

coartai. (§ 171.) Et quamvis omnis crelio certis 

diebus constringalur, lamen alia crelie vulgaris 

vocatur, alia certorum dierum: vulgaris illa, quara 

supra exposuimus t§ les], id esl in qua adiciuntur 

haec verba: QUIBUS SCIET POTEEITQUB; certorum 

dierum, in qua delractis his verbis cetera 

scrihuutur. (§ 172.) Quarum cretienum magna 

differentia est nam vulgari cretione data nulli 

dies cenputantur, nisi quibus scierit quisque se 

heredem esse institutum et possit cernere, certorum 

vere dierum cretione data eliara nesciente 

se heredera inslilulura esse nuraerantur dies continui; 

ilem ei quoque qui akqua ex causa cernere 

prokibetur, el ee amplius ei qui sub condicione 

heres inslitulus esl, terapus numeralur. 

unde melius et aptius est vulgari cretione uti. 

(§ 173.) Continua kaec quoque creilo vocatur, 

quia continui dies nuraerantur. sed quia [taraen] 

dura esl haec crelio, altera magis* in usu habetur: 

unde eliara vulgaris dieta est* 

1) ex Marc. fr. 36

-f, -v^ - JScholarship

Create successful ePaper yourself