D:\WPdocs\Bartholomeus Anglicus\Kritische editie Boek 17_1.wpd

Laatste update 26 oktober 2008
Hier beghint dat XVIJ boeck, 1 ende spreect van den gheboemten ende
cruden. 2
Nadien dat geëynt is mitter Goeds hulpen ’t boec of dye tractaet van den
propriëteiten der dingen die binnen in der eerden ghewonnen sijn, als
van den stenen, van den gemmen, ende van den metallen, ende van
anderen dinghen die in den aderen der aerden wassen, so is nu te
segghen mit corten woerden van den bomen, van den cruden, van den
vruchten ende van den zaden, diewelke overmits haren wortelen
voirtghebrocht werden. 3 Ende alleen sijn hier sommighe dingen te
seggen van dien cruden ende van dien bomen, van den namen welker
gewach wort in der Heiliger Scriften, in den text of in der glozen, 4 ende
dat sullen wi doen, nadat wy vermogen, bi der ordinanciën van den A, B,
C, D. 5
Dat I capittel van den boeme in’t ghemeyn. 6
Arbor dat is een boem, ende Ysidorus seyt, libro XVI, capitulo V, dat
arbor den naem heeft genomen van arvis 7 - dat is: van den velden -
daeromdattet der aerden aenhanget mit ghevestichden wortelen,
ghelikerwijs dattet cruyt doet. 8 Ende si sijn beyde gelijc als na den
hoven, 9 want uuten enen wordet ander gewonnen, 10 want als men
1. Bellaert 1485: boekc
2. Incipit liber decimusseptimus de plantis et herbis. Prologus.
3. Postquam, adiuvante Deo, completus est liber vel tractatus de proprietatibus rerum, que
in terra intrinsecus generantur, scilicet de lapidibus et gemmis ac metallis et aliis, que
nascuntur in terre venis, dicendum est breviter de arboribus et herbis et fructibus ac
seminibus, que ex eis mediantibus radicibus procreantur.
4. Solummodo autem de illis arboribus et herbis aliqua sunt hic dicenda, de quorum
nominibus fit mentio in Sacra Pagina, in textu vel in glossa.
5. Et hoc, prout poterimus, faciemus per ordinem alphabeti.
6. Cap. I. De arbore.
7. Bellaert 1485: arius
8. Arbor, ut dicit Isidorus libro XVI, capitulo V, ab arvis nomen sumpsit, eo quod adherere
terre fixis radicibus consuevit sicut et herba.
9. ortum werd door de vertaler begrepen als hortum, Mnl. hof - bedoeld echter is het
verbogen participium perfectum van het werkwoord orior.
10. Utraque enim similia sunt quoad ortum, quia ex uno gignitur alterum.

Kritische editie Boek XVIJ
’t saet eerst in der aerden werpt, so bestaet eerst te groyen als een cruyt,
’t welc na in enen boem spruyt ende wast. 1
Item: Ysidorus seit in Aristotiles’ Boeke van den groyende dingen dat
die propriëteiten der bomen ende der cruden in dien boeke voirscreven
gesettet werden, 2 want hi seit dat in den bomen ende in den planten
een leven is, dat is een groyelike craft, alst in den dieren, mer dat is
onderscheiden, want in den planten is si verborghen, ende in den
dieren openbaer, volcomen ende volbracht. 3
Item: die bomen en werden 4 niet beruert mit enen willighen
berueren noch mit enen voertgaende als die dieren, noch si en werden
niet beruert na enighen lust of genuecht of droefheit als die dieren, al is
dat sommige philosophen anders 5 meynen, als Anaxagoras ende noch
andere, diewelke Aristotiles berispt. 6
Item: dat groyende leven is in den planten, bi denwelken een
aenhalinge wordt der humoren totten vuedzel des boems of der planten
om dye te behouden, 7 mer in geenre wijs en heeft die boem een
verstantlike ziel of gevuelike: die boem en wijnt niet noch en wort niet
gewonnen, noch en heeft genuecht dat hi gevuedt werdt of gespijst, mer
hi heeft in hem een reden des zaeds, noch hi en droeft niet als hi
gesneden wort, noch hi en waect niet noch en slaepet niet, noch hi en
1. Nam, dum sementem in terram ieceris, quasi herba prius pullulat et erumpit, dehinc
confecta surgit in arborem et quod infra breve temporis spatium herba indurat in
arbustam, id est arborem novellam et teneram, convalescit, et est dicta arbusta quasi
arboris hasta. Nam arbustum dicitur locus, ubi arbores concrescunt, sicut salectum ubi
salices et carectum ubi carices, ut dicit Isidorus.
2. In libro autem Aristotelis De vegetabilibus ponuntur iste arborum et plantarum
proprietates.
3. Dicit enim quod in arboribus et plantis est vita, id est vegetabilis virtus quemadmodum
in animalibus, sed differenter, quia in plantis est occulta, in animalibus est manifesta,
perfecta scilicet et completa.
4. Bellaert 1485: verden
5. Bellaert 1485: arders
6. Arbores enim non moventur motu voluntario nec progressivo sicut animalia, nec
moventur secundum appetitum, delectationem et tristitiam sicut animalia, quamvis aliter
senserint aliqui philosophi, ut Anaxagoras et alii, quos redarguit Aristoteles.
7. Vita itaque vegetativa est in plantis, per quam fit attractio humoris ad ipsius arboris vel
plante nutrimentum et conservationem.

Vanden proprieteyten der dinghen
haelt sinen adem uut noch in, noch hi en heeft gheen ander manieren
over hem die sinlic sijn. 1
Item: die boem behoeft die vier tijden van den jaer, als hetten, coude,
droechte ende vuchte. Aristotiles seit dat die eerde is moeder ende die
son is 2 vader der planten ende der boemen, want die eerde vuedt als
een moeder ende die son werct als dye vader. 3
Item: sommige meysters sagen dat in den boemen waren vuedinge,
winninghe, wassinge ende geduericheit, ende dat si nochtans gheen
pisse uut en laten noch dreck als levende beesten, waerbi dat si die
bomen ende planten edelre maelden 4 dan die dieren, 5 mer dat
wederseit Aristotiles ende lasteret, ende seit dat die boem 6
aengebonden is, ende en heeft gheen berueren uut sinen delen, also dat
menigerhande delen mit menigerhande wercken geëyndt werden als dat
oghe wordt ten sien, ende die oren ten horen, 7 noch en heeft volcomen
siel, mer en heeft niet dan een deel des deels der zielen, dat is een
1. Sed nullatenus habet sensitivam animam, unde non dolet, quando inscinditur, nec
delectatur, quando nutritur et cibatur, nec vigilat nec dormit, nec spirat vel exspirat nec
subiacet aliis conditionibus, que sunt proprie sensitive. Nec generat arbor nec generatur
per sexuum commixtionem, sed in se habet rationem seminalem, per quam habet ex se
producendi potentiam simile sibi et suam speciem conservandi.
2. Bellaert 1485: it
3. Sed hanc potentiam non potest producere in actum, nisi ab extrinseco adiuvetur, scilicet
a temporibus anni. Indiget enim hieme ad humoris seminalis aggregationem, indiget et
vere temperato ad eiusdem emissionem, quia tunc nec est vehemens frigus congelans vel
comprimens nec calor vehementer adurens semen ac corrumpens.
Indiget etiam sole resolvente partes ipsius constrictas a precedente frigore, ut calor
ingrediens segreget humorem seminarium a nutritivo.
Indiget etiam terra plus quam aliud generans, quia ex terra est materiale principium sui
nutrimenti, sicut principium generationis sue est a sole sicut a causa efficiente. Et ideo, ut
ait Aristoteles, dixit Lancenon quod terra est mater et sol est pater plantarum, quia terra
nutrit more matris et sol efficit more patris.
4. Lees: meynden - mogelijk las de vertaler pictaverunt in plaats van putaverunt.
5. Quidam vero considerantes in arboribus et plantis generationem, cibationem,
augmentationem, durationem et ex radice annuam renovationem et nullam penitus per
urinam vel secessum eiectionem, putaverunt plantam animali perfectiorem.
6. Vul aan: der aerden
7. Sed hoc reprobat Aristoteles dicens quod arbor est alligata terre et non habet motum ex
se nec in suo toto nec in suis partibus, nec habet formam determinatam in suis partibus, ita
quod diverse partes determinentur diversis operationibus per formas diversas, ut oculus in
animali ad videndum et auris ad audiendum.

Kritische editie Boek XVIJ
groyelike siele, 1 mer een dier heeft meer werckingen ende edelre dan
die planten, waerbi dat een dier edelre is dan enich plant of boem. 2
Item: die boemen scelen veel van malcanderen, als gheseit wort in’t
eerste Boeke van den groyliken dinghen, in’t ander capittel, want
sommighe boemen hebben hars ende gommen, 3 wes reden dit is: want
die overvloyende humoer en wordt niet al verduut van der hetten, ende
daerom wordt si totten butensten verdreven, ende daer wordt vercoudt
van den couden lucht 4 die daerom staet. 5
Item: sommige hebben knuysten ende knopen, want overmits dien,
nadat die deelen alleynschen wassen, so werden si tesamen gebonden. 6
Item: si hebben spleten ende schoeren in denwelken die natuerlike
vuchticheit verwaert wort, ende van der aerden voert tot allen deelen
ghestuert wordt. 7
Item: si hebben enen buke, dat’s morch, in denwelken die
cokinghen 8 wordt, eer si ghevuert wordt of verkeert in een substanci
van bladeren of van vruchten of van telghen, als dieselve seit. 9
Item: si hebben enen bast omdat hi dit binnenste materie 10
bescermen sal, want dattet velle of die huut doet in enen dier, dat doet
die bast in enen boem, als Ysidorus seit. 11 In’t ghemeyn heeft een
1. Nec habet animam perfectam, immo non habet nisi partem partis anime, id est animam
vegetativam.
2. Sed animal habet operationes plures et nobiliores quam planta, quare animal nobilius
est omni planta.
3. Diversificatur autem arbor quoad substantiam, virtutem et operationem. Nam, ut dicit
Aristoteles libro I De vegetabilibus, capitulo II, quedam arbores habent gummi et resinam.
4. Bellaert 1485: boem - de vertaler las arbore in plaats van aere
5. Cuius ratio est, quia humor superabundans a calore totaliter non digeritur, nec etiam
totaliter a regimine nature dimittitur, et ideo depellitur ad exteriora et ibi a frigido aere
circumstante infrigidatur.
6. Item quedam habent nodos, quia illis mediantibus partes successive generate ad invicem
colliguntur.
7. Item habent venas, id est rimulas, in quibus naturalis humiditas custoditur et a terra ad
partes singulas derivatur.
8. Vul aan: der humoren
9. Item habet ventrem, id est medullam, in quo fit humoris decoctio, antequam
transferatur in substantiam foliorum, fructuum vel ramorum, ut dicit idem.
10. Lees?: hout
11. Item habet corticem ad interiorem ligni defensionem, quia quod facit corium vel cutis
in corporis animalis superfacie, hoc facit cortex in arbore, ut dicit idem.

Vanden proprieteyten der dinghen
boem houte, 1 ende als daer viere aen coemt, soe barnet al licht, waeraf
dattet een leenment heit, want als’t onsteken is, so ghevet denghenen
licht die daerby sijn. 2
Item: ’t hout is dat starcste deel dat aen enen boem is, ende dat vaste
ende dat substancialicste, ende strect hem van den wortelen tot in’t
overste van den boem, 3 ende totten binnensten hevet een morch, totten
welken die natuer trect als die natuer ghebrec heeft van den vuedzel van
buten, als Albumazar, Avicenna ende Constantinus seggen. 4
Item: die bomen scelen in veelheit haerre deelen ende in luttelheit, in
der grootheit ende in der cleynheit, in der starcheit ende in der
1. Item generaliter habet lignum sive truncum, ut dicit Aristoteles.
2. Et est sic dictum secundum Isidorum, eo quod incensum de facili in lucem sit
conversum; unde et lichinus dicitur, eo quod presentibus prestet lumen.
3. Lignum itaque est pars arboris fortior et solidior et substantialior, que a radice exiens
usque ad summitatem ipsius arboris se extendit.
4. Et habet quedam intrinseca, ut medullam, ad quam est recursus nature, cum subtrahitur
humor cibalis extrinsecus, sicut in cibatione animalis, quando deficit nutrimentum in
membris, ad superfluitatem in venis existentem continue fit recursus, ut dicit Alvridus et
expresse Avicenna et Constantinus.
Habet insuper quedam extrinsecus sibi annexa arbor, ut corticem, ramos, folia, flores,
fructus et summitatem, ut ibidem dicit Aristoteles: Corticem ad omnium interiorum
defensionem, ramos et virgas ad sui dilatationem, folia ad fructuum novellorum
protectionem ab extrinsecis corruptelis, fructus ad sue speciei conservationem.
Rotunditatem sive rotundam summitatem habet arbor in suo complemento quasi figuram
columnalem, que utique, ut dicit Alvridus, ei accidit propter uniformem extensionem
humoris ad partes laterales et uniformem caloris digerentis humorem in tota sui substantia
actionem.
Habet adhuc omnis planta et arbor radicem, et in radice multiplicem nodum, radicem
quippe loco oris, qua mediante trahitur humor ad totam substantiam arboris nutriendam.
Nodi vero similes sunt nervis in corpore animalis, quia per illos partes ad invicem
continuabiles colligantur.
Item arbores habent quasdam partes superfluas que non sunt partes determinate a
natura nec sunt necessarie ad esse plante, et habent esse in arbore sicut pili et ungues in
corpore.
Et ideo cadunt folia et fructus ab arboribus, scilicet propter subtractionem humoris, sicut
cadunt pili de corpore animalis. Et hoc accidit, quia quando humor nutrimentalis minus est
sufficiens, subtrahit ipsum natura ab huiusmodi partibus non necessariis, ne deficiat
necessariis.
Et ideo cadunt generaliter ab arboribus tempore hiemali, remanent tamen in aliquibus,
ut in buxo et consimilibus. Vel propter sufficientiam humoris vel propter humoris
viscositatem et ligni compactionem et soliditatem: nam arbores, que raram substantiam et
porosam sunt habentes, citius a suis foliis depauperantur, et maxime quando humor
nutritivus liquidus est atque paucus.

Kritische editie Boek XVIJ
crancheyt, 1 wes zake is vuchticheit, die in sommighen groten bomen
melkich is, als in den vighebomen, ende alsulken vuchticheit is abel haer
te sprayen langs ende dwars. 2 In sommighen bomen is die vuchticheit
pekich ende tay, ende en mach niet uut gesprayt werden, daeromdat die
delen tesamen hangen ende cleven als peck, ende dat is die zake der
cleynicheyt ende der luttelheyt in den deelen der bomen ende der
planten, 3 ende alsulke tayheit of slymicheit en is die zake der crancheit
niet in den planten ende in den bomen, ten waer datter te luttel hetten
waer, ende dat die hetten onvolcomen waer. 4
Item: in sommige bomen is een scarpe vuchticheit van heter ende van
drogher complexiën, ende dat is in sommigen een zake der starcheit
ende der craften, 5 want hetten is licht ende subtijl ende doergaende,
ende daerom schiet alsulke vuchticheit uut, ende die boem werdt groet,
ende na der complexiën der bomen werden si groot of cleyn, dick of
smal. 6
Item: die bomen scelen in hoerre manieren vrucht te maken, 7 want
sommige maken vrucht op horen bladeren, 8 ende dat coemt om die
1. Differunt autem arbores in multitudine suarum partium et paucitate, in magnitudine et
parvitate, in fortitudine et debilitate. Cuius causa est humor, qui in aliquibus magnis
arboribus est lacteus, ut in ficubus, et humor talis habilis est ad se diffundendum in latum
et in longum.
2. Cuius causa est humor, qui in aliquibus magnis arboribus est lacteus, ut in ficubus, et
humor talis habilis est ad se diffundendum in latum et in longum.
3. In quibusdam vero est piceus, id est viscosus et insufficiens ad extensionem, eo quod
partes adherent ad invicem ad modum picis, et ita est causa parvitatis et paucitatis in
partibus arborum et plantarum.
4. Talis autem viscositas non est causa debilitatis in plantis et arboribus, nisi fuerit
diminutus vel calor insufficiens et imperfectus.
5. In quibusdam etiam arboribus est humor acutus et calide et sicce complexionis, et hic in
quibusdam est causa fortitudinis et vigoris.
6. Calidum est, leve et subtile et penetrativum, et ideo talis humor se extendit et crescit
arbor in magna quantitate.
Item in partibus arborum attenditur equalitas et similitudo, quia equalitas in quantitate et
similitudo in figura causatur ex abundantia materie cum equalitate caloris agentis, et
oppositum a causa opposita causatur.
Eodem modo attenditur in eis raritas sive spissitudo, quia raritas accidit propter
insufficientiam caloris ad terminationem humoris, spissitudo autem accidit propter
sufficientiam caloris ad condensationem humoris et eius terminationem.
7. Item differunt arbores et plante in modo fructificandi.
8. Nam quedam, ut ibidem dicit Aristoteles, producunt fructum super folia sua.

Vanden proprieteyten der dinghen
starckicheit der vruchten ende om die behoefte der hetten van der
sonnen, die die humoren verduut. 1 Sommighe maken vrucht onder den
bladeren ende dat coemt van der cranckicheit der vruchten, opdat si van
der groter hetten of couden niet verderft en werden, 2 ende die vrucht
van sommigen bomen is gehangen aen enen steel, dat is bi sinen steel,
ende dat coemt datter vuchticheiden genoech is ende te luttel hetten,
die se niet voert uut ten eynde gebringhen en can. 3
Item: in’t ghemeyn heeft alle boem een wortel mitter welcker hi een
middelaer is tusschen ’t lichaem der planten, ende der aerden daer hi af
ghespijst wert, waerof dat die wortel heyt ’t leven der planten na den
Griexsen. 4
Item: van der wortelen coemt nae een stamme daer die telgheren, die
vruchten ende bladeren voert op rusten. 5
Item: in enen harden steel of stamme is morwe pitte, ’t welc als
Aristotiles seyt, sommige heyten matrice, dat is moeder des bomes,
want daerin wordt die vuchticheyt des zades, daer die boem of plant of
comen ende ghewassen is, ghevoet als een dracht of kint in die moeder
van der moeder, 6 ende zommige heyten’t darmen des boems, want in
haer wert dat puur van den onpuur gesceyden alst daer 7 in den darmen
der dyeren, 8 ende zommige heyten’t oec ’t hart van den bomen, want
1. Et hoc accidit propter fortitudinem fructus et indigentiam caloris solis digerentis
humorem ipsius.
2. Quedam vero sub foliis, et hoc accidit propter debilitatem fructus, ne ab excellenti
calore vel frigore corrumpatur.
3. Et quarundam fructus est suspensus a stipite suo, id est prope stipitem, et hoc accidit
propter sufficientem humorem et insufficientem calorem ipsum ad extremitates expellere
non potentem.
4. Item omnis arbor generaliter habet radicem, que est mediatrix inter corpus plante et
terram, a qua cibatur. Unde et radix vita plante dicitur secundum Grecos, quia causam vite
plantis adducit.
5. Item habet stipitem de radice immediate procedentem. Et hoc fuit necesse, ut dicit
Alvridus, propter corporis plante vel arboris sustentationem, unde assimilatur stature
corporis animalis omnia membra corporis sustentantis, unde est stabile fundamentum
arboris sustinens ramos et fructus eius.
6. Item in duro stipite habet medullam mollem quam, ut dicit Aristoteles, quidam vocant
arboris matricem, quia in ipsa seminarius humor plante nutritur, ut fetus in matrice.
7. Lees?: doet
8. Quidam vero vocant arboris viscera, quia in ipsa separatur purum ab impuro, sicut fit in
animalium intestinis.

Kritische editie Boek XVIJ
daeruut coemt ’t berueren des groyliken levens, ghelikerwijs dattet 1
vuelike leven coemt van den lichaem 2 eens ygeliken dyers. 3
Item: alle boem heeft een scorsse of een bast om die binnenste mede
te bescermen, ende die bast coemt van subtijlre humoren, die de warme
lucht na haer getogen heeft, ende is daer verdroecht, als hout. 4
Item: zommige bomen wassen in den hoven ende heyten tamme,
zommige zijn wilt, ende die tamme, en werden si niet gheoeffent, soe
werden si wilt, ende werden die wilde geoeffent ende gehavent, so
werden si tamme als Aristotiles seyt. 5 Ende zommige van desen maken
vrucht ende oec olie, om die smerige vuchticheyt ende omdat si luchten
genoech hebben, ende zommige niet om gebrecs wil sulcker humoren,
ende in denwelken die bladen haest vallen om der dunre humoren wil,
die niet smerich en is ende haest verdroecht, ende in zommigen niet om
die contrari sake. 6 Ende ghelikerwijs dat die bomen scelen in der
groetheit ende cleynheit, also scelen si in der scoenheit ende lelicheit, 7
want hem coemt een scoenheit toe om die gelikicheit der materiën ende
om die scoen ordinanci der deelen. 8
1. Bellaert 1485: dettet
2. Lees?: hart - mogelijk las de vertaler corpore in plaats van corde.
3. Quidam etiam vocant eam cor, quia ex ea procedit motus vite vegetabilis, sicut vita
sensibilis procedit de corde cuiuslibet animalis.
4. Item corticem habet omnis arbor ad suam terminationem et interiorum defensionem ex
humore subtili extracto ad exterius per calorem aeris desiccato, sicut lignum interius ex
humore grosso, sicco, essentialiter et accidentaliter humido procreatur, ut dicit Aristoteles
et Alvridus.
5. Item arborum sicut et plantarum quedam sunt domestice et hortentes, quedam vero
sunt silvestres. Arbores vero hortenses sicut et plante, si non fuerint culte, erunt silvestres,
ut dicit Aristoteles.
6. Et harum quedam faciunt fructum et etiam oleum propter humorem unctuosum et
aereum sufficientem et quedam non propter talis humoris defectum, et in quibusdam folia
cito cadunt propter humorem rarum non unctuosum cito siccabilem et in quibusdam non
propter causam contrariam.
7. Item sicut est diversitas arborum et plantarum in magnitudine et parvitate, sic est
diversitas in pulcritudine et deformitate.
8. Nam eis accidit pulcritudo propter equalitatem materie et elegantem partium
ordinationem et caloris sufficienter agentis et extendentis materiam in
rectam et debitam nature dispositionem, deformitas vero causatur ex contrario tam in
arboribus quam in plantis.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: si scelen oec in die goetheyt der vruchten ende in der quaetheit,
nadien dat die humoren zuet of zuer of bitter of damp zijn, ende nadien
dat si die hetten groet of cleyn hebben of getempert. 1
Item: Aristotiles seyt daer dat die wilde bomen meer vruchten dragen
dan die tamme, 2 ende dat coemt om dye meerre overvloedicheyt der
humoren die luttel smerich is ende luttel taye, ende die lichtelic
wikende is der deylingen ende der uutstekinge, dat si verkeert mogen
werden in der substanciën der vruchten. 3 Nochtan zijn die tamme
vruchten die in den hoven wassen veel beter dan die wilde, als
Aristotiles seyt, 4 ende dat is daerom, want die vuchticheit der tammer
bomen is veel smeriger ende lustiger, ende het is een zuete
overvloedicheyt die in der materiën der tammer vruchten ghevonden
wert. 5 Ende dat coemt daerbi, omdat die wortel van den boem in den
hoven bat ghemest wort, ende beter ende welligeren gront heeft dan die
wilde. Ende oec wassen die bomen onghelijc groet, want in drogen
dorren lande wassen si cleyn, ende in vetten zueten lande so wassen si
groet, ende bi zueten wateren, 6 mar die bi zouten wateren wassen die
bliven dorre ende cleyn als bi der souter zee. 7 Nochtans liecht dit opter
Roder Zee, daer grote bomen wassen, als Aristotiles seyt, ende dat is
om die overvloedicheyt der vuchticheyt ende hetten. 8
1. Item differunt in bonitate fructuum et multa malignitate. Et hoc accidit propter maiorem
humoris materialis dulcedinem vel minorem vel propter caloris magis vel minus
correspondentis materie vel humori materiali debitam proportionem.
2. Item manifeste dicit ibidem Aristoteles quod arbores et plante silvestres magis
fructificant quam hortenses.
3. Et hoc, ut dicit Alvridus, accidit propter maiorem abundantiam humoris parum unctuosi
et viscosi de facili cedentis divisioni, expulsioni et in substantiam fructus conversioni.
4. Nihilominus tamen fructus hortenses sunt meliores simpliciter quam silvestres, ut dicit
ibidem Aristoteles.
5. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, maioris humoris unctuosi, aerei et dulcis abundantia,
que in materia fructuum hortensium perfectius invenitur.
6. Item consideratur arborum diversitas sicut et plantarum ex loci diversitate, in quo
crescunt. Nam quedam in locis aridis crescunt et siccis, et ille sunt minoris quantitatis
propter defectum humoris, quedam vero in locis humidis fluvialibus et maritimis ac
stagnosis, et tales solent esse maioris quantitatis.
7. Tamen ille, que crescunt iuxta ripas marium salsorum, non multum crescunt propter
abundantiam arenarum et humoris attracti nimiam siccitatem.
8. Iuxta tamen Mare Rubrum fallit hoc, ut dicit Aristoteles, ubi arbores fiunt magne; et hoc,
ut dicit Alvridus, propter abundantiam humoris et caloris.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: men sal mercken dat ondersceyt in der menigerhandicheyt der
blomen ende bladeren, 1 want zommige bomen hebben scarpe bladeren,
ende dat coemt daerbi, dat dese bomen veel eerdicheyt hebben ende
veel droecheden, ende zommige bomen hebben safte blader om die
gelijcheyt der wateriger vuchticheyt, ende omdat si te mate hette
hebben. 2 Ende zommige bomen hebben gesneden bladeren ende
nochtans breet als die wijngaert, ende dat coemt omdatter veel
eerdicheit is ende gheen slimicheyt, ende om ongelijcheit der hetten die
de materi ongelijc uutsteect, want in sulken bomen gaet die smerige
humoer ende die taye in een materi van der vruchten, ende die waterige
ende eerdige humoer in die materi van den bladeren, als Albumaser
seit. 3
Item: die bomen werden verwandelt in die eynden haerre deelen mit
menigerhande figuraciën, 4 want die eynden van zommigen bomen zijn
scarp, als’t openbaert in den doernen, in denwelcken die hetten die
humoer die subtilende is, haesteliken na haer trect totten butensten,
ende verkeert die al drogende in een scarpicheit, ende dat grofste deel
versaemt si mitten stecke ende mitter wortel, als Cassiodorus seit, 5
want contrari figuren werden van contrariën saken gewonnen. 6 Ende
dat selve openbaert in den vruchten der bomen, diewelke, als
Aristotiles seit, zijn van menigerhande manieren, want si en zijn niet al
hoeckachtich, noch si en gaen oec niet rechtuut als een linie, mer
zommige zijn daer ront als een cirkel om die gelike materi der humoren,
ende om die ghelike werckinge der craften die daer werckende is, als
der hetten ende der vuchticheit, bi welken si gelijc uutgesteken werden
1. Item attenditur diversitas in foliorum et florum variatione.
2. Nam quedam habent folia aspera, scilicet propter dominium terrestritatis et siccitatis, et
quedam lenia propter equalitatem aquee humiditatis et proportionem debitam caliditatis.
3. Folia etiam habent quedam scissa et tamen lata, ut vitis, quod accidit propter dominium
terrestritatis et privationem viscositatis et inequalitatem caloris materiam inequaliter
extendentis, quia in talibus humor unctuosus et viscosus transit in materiam fructuum,
aquosus vero et terrestris in materiam transit foliorum, ut dicit Alvridus.
4. Item variantur arbores et plante in extremitatum partium suarum varia figuratione.
5. Nam quarundam extremitates sunt piramidales et acute, ut patet in spinosis, in quibus
calor subtiliorem humorem velocius attrahit ad exteriora et illum desiccando convertit in
acumen, grossiorem vero partem coniungit cum stipite et radice, ut dicit Alvridus.
6. Contrarie autem figure ex causa contraria generantur.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende vanden middel al gelijc uutstreckende totten circumferenciën, mar
die hoeckige gaen slechtelic op uut contrariër saken. 1
Item: si werden verwandelt in menigerhande verwen, 2 want alsoe wel
werden die vruchten verwandelt als die bloessemen, ende alsoe wel die
telgeren als die stammen in allen bomen, als Aristotiles seyt, 3 want van
eenre couder eerdiger ende melancoliozer humoren werden si zwart
ende vuul, ende van vuchter ende couder humoren werden si wit, ende
van heter humoren werden si roet, ende also van den anderen, als
Albumasar seyt. 4
Item: die bomen scelen alsoe wel als die planten in der ripinge van
den vruchten, 5 want zommige werden veel eer rijp eer, 6 als Aristotiles
seyt, als moerbessen ende korsen, ende deser gelijc, 7 ende dat gevalt,
omdat si ghenoech hetten hebben die machtich is op de vuchticheit te
ripen. 8 Ende zommighe werden trager ripe om die groefheyt der
wateriger humoren, die ongehoersaem is ende datter gebrec 9 hetten is
die se verduwen mach, 10 ende dat gevalt dicwijl in wilden bomen. 11
Ende dyeselve reden is oec waeromdat die bomen zommige haestelic
1. Et hoc idem patet in fructibus arborum. Qui, ut dicit Aristoteles, sunt diversorum
modorum; non enim sunt omnes angulosi, id est figure angularis, neque omnes super
rectam lineam sunt protensi, immo quidam sunt circulares propter equalem materiam
humoris et equalem actionem virtutis agentis et caloris, per quam materie partes equaliter
extenduntur et a medio usque ad circumferentiam uniformiter protenduntur; angulares
vero ex causa contraria simpliciter oriuntur.
2. Item variantur in diversa coloratione.
3. Nam tam fructus quam flores, tam rami quam stipites in arboribus variantur, ut dicit
Aristoteles.
4. Ex humore enim frigido terrestri et melancolico nigrescunt et livescunt, ex humido et
frigido albescunt, ex calido rubescunt et sic de aliis, ut dicit Alvridus. Sub tali enim
differentia dominantis humoris et agentis caloris substantiam digerentis et immutantis in
predictis omnibus saporum differentie generantur.
5. Item differunt tam arbores quam plante in fructuum maturatione.
6. Bellaert 1485: eer zommige - dittografie.
7. Nam quedam maturescunt citius, ut dicit Aristoteles, sicut mora et cerasa et consimilia.
8. Et hoc accidit propter sufficientiam caloris potentis super humidum maturandum et
digerendum et obedientiam humoris actioni caloris nullatenus resistentis.
9. Vul aan?: der
10. Quedam vero maturos habent fructus tardius propter grossitiem humoris aquosi
inobedientis et insufficientiam caloris digerentis.
11. Et hoc accidit potissime in arboribus, que sunt silvestres.

Kritische editie Boek XVIJ
spruten ende zommige traechlic, 1 want si laten haest haer blader uut
om die overvloedicheyt der onverduder wateriger humoren, die niet
smerich en is mer vloyende, ende die haer lichtelic uutstekende is totten
utersten des boems of der planten, ende van contrariër zaken ghevalt
dat contrari. 2
Dat II capittel van den boem aromatica 3
Arbor aromatica dat is een welrukende boem. Onderwilen heeft hi den
goeden roke in den bast, onderwilen in der blomen, onderwilen in der
vruchten, als’t openbaert in den caneel dat die bast is, ende in macis dat
die bloemen is, ende in der muscaten dat die vrucht is. 4
Item: Albumasar seyt dat die sake des goeds rokes is een droge
eerdicheit, ende dat subtijl gemengt mitten waterigen subtilen, ende na
zijn bovenganc meer in enen deel der boemen 5 dan in enen anderen
deel, so is dat een dele meer welrukende dan dat ander deel, 6 ende
zommige boem is altemael welrukende na al sinen deelen, als die boem
des balsems. 7
Onder die welrukende planten ende bomen comen zommige
coernen 8 voert in denwelken een sadelike reden is, ende zommige
werden voertgebracht bi hemselven van redeliker menghinge der
elementen. 9 Zommige werden ghemenichvoudicht van der plantinge
1. Eadem est ratio, quare quedam arbores citius frondescunt et quedam tardius.
2. Cito enim emittunt folia propter abundantiam humoris aquei indigesti non unctuosi, sed
fluidi et de facili se extendentis ad arboris sive plante extremitates, et ex contraria causa
contrarium accidere consuevit.
3. Cap. II. De arbore aromatica.
4. Arbor aromatica aliquando habet aromaticitatem in cortice, aliquando in flore, aliquando
in fructu suo, ut patet in cinnamomo, quod est cortex, et in mace, quod est flos, et in
muscata, que est fructus.
5. Bellaert 1485: luchten - de vertaler las aeris in plaats van arboris.
6. Est autem causa aromaticitatis, ut dicit Alvridus, siccum terreum subtile commixtum
subtili aqueo, et secundum eius dominium magis in una parte arboris quam in alia est una
pars magis aromatica quam alia.
7. Aliqua vero arbor est tota aromatica secundum omnes sui partes, ut arbor balsami, cuius
singule partes sunt odoris fragrantiam respirantes, ut post dicetur.
8. Bellaert 1485: toernen
9. Inter aromaticas vero plantas et arbores quedam grana, in quibus est ratio seminalis,
procreantur, quedam per se ex competenti commixtione elementorum producuntur,

Vanden proprieteyten der dinghen
der wortelen of der stammen, ende zommige bi eyntinghe van griffelen,
als Albumazar seyt. 1
Item: onder alle die bomen die ghepoet 2 werden, zijn dat die beste
als die gelike den geliken ingheplant werden. 3
Item: het is een notabel: wanneer een griffel gheset wort in een
stamme, soe verkeert die griffel al die virtuut des stammes in hare
virtuten, ende verwandelt die 4 gedaente, 5 want is’t dat men plant een
griffel van een oliveboem op een stamme van beten, so gaet die virtuut
van den oliven in der stammen van der beten, ende maect se hardt ende
durende een wijl tides, ende ten laetsten trect si die vuchtichede na haer
die daeruut gaet, ende verkeert se in haerder gelikenis, als Albumazar
seyt op’t eynde des eersten boecs. 6
Item: dieselve seyt: goede planten en comen niet lichtelijc van quaden
zade, of quade 7 bomen van goeder wortelen, al wordet contrari
gevonden 8 in den dyeren, 9 wes reden is, als Albumazar seyt, dat die
plant is der aerden aengevesticht, ende eenpaerlic ontfaet die plant haer
voetsel van der aerden, alsoe en doen die dyeren niet om de
wandelbaricheyt der complexiën, ende oeck om die contrariheyt des
appetijts. 10
1. quedam ex radicis vel stipitis plantatione multiplicantur, et quedam per insertionem
surculi in trunco esse debitum sortiuntur, ut dicit Alvridus.
2. Lees?: geëynt.
3. Inter omnes arborum insertiones ille sunt magis laudabiles, quando similia similibus
inseruntur, ut dicit Aristoteles. Quod dupliciter intelligitur, vel de plantis consimilis speciei,
ut insertio fici in ficum et vitis in vitem, vel de illis, que habent humorem proportionalem
inter surculum et truncum, cui inseritur, ita quod humor unius sit aptus ad alium
nutriendum, sicut quando surculus piri in mali trunco inseritur vel econtrario.
4. De vertaling gedaente lijkt onjuist, beter lijkt qualiteiten.
5. Item notabile est quod surculus insertus alicui trunco totam virtutem trunci in suam
virtutem convertit et transmutat qualitatem.
6. Si enim fiat insertio olive super radicem sive truncum bete, virtus olive descendit in
radicem bete et indurat eam et facit eam durare per aliquod tempus, et tandem
humiditatem ibi existentem ad se attrahit et transmutat in suam similitudinem ac convertit,
ut dicit Alvridus super finem primi libri.
7. Bellaert 1485: of van quade bomen - dittografie.
8. Bellaert 1485: genonden
9. Item dicit idem: Non proveniunt de facili ex semine malo plante bone nec ex bono
semine vel radice arbores male, quamvis in animalibus sepius contrarium videatur.
10. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quod planta est terre affixa et uniforme recipit a terra
nutrimentum, animalia vero non sic propter varietatem complexionis et etiam propter

Kritische editie Boek XVIJ
Item: in allen geslacht der bomen is’t aldus, dat overmits bequame
potinge die wilde bomen werden verkeert in tammen bomen. 1 Ende
Aristotiles seyt een exempel dat die bitter amandelen overmits potinge
werden zuet, ende also van den anderen. 2 Ende hi seyt oec dat een
boem die enen groven bast heeft, wort haest subtijl, 3 ende dat is om
gebrecs wil der smeriger humoren, dye een materi der vruchten is, of
om die hardicheyt des 4 verbiedende is die uutwaseminghe des groven,
die in den boem hinderlijck is. 5 Mar hi seit daer: dat 6 men een wortel
splittede ende leyde een steen in der splete, hi soude weder vruchtbaer
werden, 7 wes reden is, als Albumazar seyt, want overmits dese
splittinge wert een uutwaseminge des groven datter deerlic is, ende daer
wort een inleydinghe der hetten van der zonnen of der luchten die
daeromme staet, overmits wes duecht daer wert een verteringe der
corrumpeerder humoren. 8
Item: men seyt daer dat die amandelen ende die appel van garnaten
werden van hare quaetheyt verwandelt overmits potinge, 9 want die
appel van garnaten werden gebetert wanneer dat si ghemest werden mit
verkenstront, ende mit zueten water begoten, 10 wes reden is, als
Albumazar seyt, want overmits der hetten ende droecheyt deser missen
werdt die waterighe overvloedicheyt verdruct in den appelen van
garnaten, ende opdat si overmits die groter hetten ende droecheit der
contrarietatem appetitus sive appetibilis voluntatis. Et ideo aliud est in animalibus et aliud
in arboribus.
1. Item in omni genere arborum sic est, quod per culturam debitam silvestres convertuntur
in hortenses.
2. Et ponit Aristoteles ibi exemplum quod amigdali amari per culturam efficiuntur dulces,
similiter et mali granati acidi mediocres.
3. Dicit etiam quod arbor habens grossum corticem cito fit sterilis.
4. Vul aan: basts
5. Et hoc accidit vel propter defectum unctuosi humoris, qui est materia fructuum, vel
propter duritiem corticis prohibentis evaporationem grossi, quod in arbore est nocivum.
6. Lees?: als
7. Sed dicit ibidem quod si findatur radix eius et illi fissure lapis immittatur, rursum
fecunda fiet.
8. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia per istam fissuram fiet nocivi grossi evaporatio et
caloris solis vel aeris circumstantis introductio, cuius virtute fiet ipsius humoris corruptivi
consumptio.
9. Item dicitur ibidem: Amigdala et mala granata mutantur a malitia per culturam.
10. Nam mala granata stercore porcino fimata et aqua dulci rigata meliorantur.

Vanden proprieteyten der dinghen
missen in bitterheden niet verkeert en werden, so doet men totter
missen zuet water, 1 ende also is’t van den amandelen, als Albumazar
seyt. 2
Item: Aristotiles seyt een exempel van der billen, want billencruut dat
in Parsiën wast, dat is venijnt, mar wordet vandaen gevuert in Egipten,
ende daer weder gheplant, soe mach men’t eten. 3 Ende daerom is’t goet
dat men zeer arbeit in der versettinge, want alle bomen ende cruden
werden daermede verbetert, ende men sal goede ende bequaem steden
daertoe suecken, ende die tiden van den jare. 4 Aristotiles seyt dat men
die bomen verplanten sal in die lenten, ende dat om die getemperheyt
der hetten ende dyer vuchticheyt, die de hetten ende die vuchticheyt
van den bomen ende van den 5 planten. 6
1. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia per caliditatem et siccitatem huius fimi superfluitas
aquosa reprimitur in granatis, sed ne per excessum caliditatis et siccitatis fimi convertatur
fructus in amaritudinem, competit apponere aquam dulcem caloris et siccitatis dominium
temperantem.
2. Similiter amigdali, ut dicitur ibidem, clavis confixe gummi grana per multum tempus
emittunt et aquosam superfluitatem impedientem generationem humoris unctuosi, qui est
materia fructuum, et ita per hoc a sua malitia alterantur, ut dicit Alvridus.
Item ibidem: Arbores et plante silvestres per artificium et culturam fiunt hortenses,
fructifere et fertiles. Ad hoc autem, ut silvestris planta fiat fructifera vel alteretur in
bonitatem a malitia, multum conferunt locus et labor in colendo, et maxime tempus anni,
in quo plantatur, sicut ibi dicit Aristoteles.
3. Et ponit exemplum de beleno, id est iusquiamo, quia quod est natum in Persia est
perniciosum, sed transmutatum et transplantatum in Egyptum et in Ierusalem fit
comestibile.
4. Et hoc accidit, ut dicit Alvridus, quia per temperamentum loci a distemperantia ad
medium revocatur.
Item tempus tali transmutationi maxime cooperatur.
5. Lees: die de hetten ende die vuchticheyt van den bomen ende van den planten starct.
6. Nam, ut dicit Aristoteles, arbores que indigent plantatione, plantantur plures in vere, et
hoc propter temperantiam caloris et humiditatis confortantium caliditatem et humiditatem
arborum et plantarum. In hieme vero pauce propter superabundantiam frigiditatis et
humiditatis, sed in autumno propter frigiditatem et siccitatem pauciores, paucissime vero
in estate post ortum stelle canicule; et hoc propter dominium caloris et siccitatis
consumentium humidum naturale in planta, et precipue in radice.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: in Egipten en wort mar een plantinghe des jaers, wanneer die
droecheyt 1 des landes getempert wordt van der vloet des riviers dat
men Nylus heyt, als Aristotiles ende Albumazar seggen. 2
Item: zommighe bomen zijn vruchtbaerre in der joecht dan in der
outheyt, want ter wilen dat si jonc zijn, so zijn si overvloediger in der
hetten ende in der humoren. Sommige zijn verkeert, ende dragen meer
vrucht als si out zijn dan als si jonc zijn, 3 wes reden is, als Albumazar
seyt, want in der joecht overvloyen si meer in der vuchticheyt dan die
natuerlike hette verduwen can, ende also wert hi der hetten
ongehoersamich, ende in die outheit wort die humoer gheminret ende
en wort gehoersaem 4 der verduwinge der hetten. 5 Ende dat openbaert
in den amandelen ende in den peren, als Aristotiles daer exempel of
maect. 6
1. Bellaert 1485: droefheyt
2. In Egypto vero semel in anno fit plantatio, quando scilicet terre illius siccitas temperatur
ex fluxu Nili, ut dicit Aristoteles et Alvridus.
3. Item ibidem dicitur quod arbores diversimode producunt frondes suos. Nam quedam ex
radice, quedam ex stipite, quedam iuxta terram, quedam in ramis et virgis iuxta
summitatem, quedam in medio. Et causa huius diversitatis in producendo est diversitas
humoris aquosi, subtilis, levis et non unctuosi, qui est materia foliorum et equaliter non
abundat in omnibus; et operatio caloris est dissimilis in diversis, et ideo dissimiliter ex illo
humore producunt frondes.
Similiter quedam fructificant semel in anno et quedam pluries, et non maturantur fructus
ultimi, sed crudi remanent et indigesti, quia propter vicinitatem hiemis calor non sufficit ad
maturandum. Semel autem fructificare perfecte magis est consuetum, quia semel in anno
semen colligitur et semel sufficit calor ad extensionem humoris et ad extremitates arboris
et conversionem eius in substantiam fructus et eius completam maturationem.
Item quedam arbores sunt fertiles per multa tempora propter abundantiam caloris et
humoris unctuosi, sicut ficus, et quedam uno anno fructificant et alio requiescunt, ut olive.
Cuius ratio est, quia in sequenti anno reficiuntur restaurando sibi humorem; tantum enim
emittunt in uno anno ad substantiam fructus, quod requirit secundus annus ad humoris
restaurationem. Licet multos producant ramos tempore refectionis, per modicum tamen
temporis producunt fructum.
Item quedam arbores sunt fertiliores in iuventute quam in senectute, quia in iuventute
plus abundant in calore et humore, quedam vero econverso plus fructificant in senectute
quam in iuventute.
4. Bellaert 1485: niet gehoersaem
5. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia in iuventute plus abundant de humiditate quam
naturalis calor possit digerere, et ita fit inobediens calori, in senectute vero minoratur
humor et fit obediens digestioni caloris.
6. Et hoc patet in amigdalis et piris, sicut exemplificat ibi Aristoteles.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: Aristotiles seyt dat die ondersceyt alsoe wel der 1 bomen die
wilt zijn of tamme als der planten wert ondersceyden bi mannen ende bi
wiven, want die man is dicker, harder ende dichter, ende heeft meer
telgen dan dat wijf, ende is oec drogher, ende zijn vrucht is corter ende
beter te rijpen, 2 van denwelken dit die reden is, als Albumazar seyt,
want die bomen dat mannekens zijn, overvloyen meer in der hetten
ende in der droecht dan dat wijf. 3
Item: Aristotiles seyt dat die vruchten van den wyve verbieden den val
der bladen ende die vruchten thent die verduwinghe vervolt is, 4 ende
dit is die reden, want dye palmboem dat een man is, overmits der
luchten meret hi die hetten des wijfs, opdattet wijf te bet verduwen
mach, dat Aristotiles pepensim heyt in’t vierde boec Metheororum. 5
Item: Aristotiles seyt dat die man wert onderkent van den wive om
des wille dat hi vrogher bloyet, omdat zijn hetten starcker is, 6 ende oec
bi den roeke, want die man ruect bet ende meer dan ’t wijf, om die
1. Bellaert 1485: die
2. Item dicit Aristoteles quod tam arborum quam plantarum silvestrium et hortensium
diversitas discernitur per masculas et feminas, quia arbor mascula est spissior, durior et
densior et ramosior quam femina et siccior, et fructus eius brevior et maturabilior, et folia
diversa et surculi.
3. Quorum omnium ratio est, ut dicit Alvridus, quia mascule arbores plus abundant in
calore et siccitate quam femine, que partes mascule vehementer constringunt ad invicem et
faciunt arborem spissiorem. Intensio enim caloris multiplicantis humorem et extendentis
in plures partes facit ramosiorem, sicut et intensio siccitatis consumentis humorem efficit
sicciorem.
Soliditas etiam et strictura venarum arboris mascule prohibent humorem multum emitti
ad unum locum arboris sive plante, ut convertatur in substantiam fructus, et ideo fructum
habet breviorem. Folia similiter habet diversa a femina, quia asperiora et minra ac strictiora
propter dominium siccitatis, similiter et surculos duriores habet quam femina, et hoc
propter maiorem humiditatem excedentem in femina quam in mascula.
4. Item dicit Aristoteles quod si folia vel pulvis foliorum vel cortex mascule palme foliis
femine componantur, ut cohereant, citius maturabuntur fructus femine, prohibebunt
casum foliorum et fructus, donec completa fuerit digestio.
5. Et huius ratio est, ut dicit Alvridus, quia mascula palma mediante aere deferente auget
calorem femine, quo mediante excitatur calor eius ad operationem digestionis, quam
Aristoteles pepansim vocat in IV libro Meteororum.
6. Item dicit Aristoteles quod discernitur mascula a femina per pullulationem velociorem;
prius enim pullulat quam femina propter calorem fortiorem.

Kritische editie Boek XVIJ
meerre subtijlheide des drogen roecs, die van den man ontbonden is
ende niet van den wive. 1
Item: Aristotiles seyt dat die wint draecht den roke des mans totten
wyve, ende zijn 2 vruchten werden snellicker te gader rijp. 3
Item: Albumazar seyt dat dye bladen van den man des palmboems
verghadert mitten palmenbladen des wijfs, dye sullen alsoe tesamen
hanghen, dat si naeuwe sonderlinge van malcander ghesceiden sullen
werden. 4 Ende als men wilde vighebomen plant teghen tamme[n]
vigebomen, so sullen die wilde den tammen hetten gheven, dat die
tamme te bet draghen sal. 5
Item: ’t sap van den wilden vighebomen gebracht opten wortel des
tammen vuet den tammen ende starcten. 6 So seyt men oeck dattet sap 7
van den appelen van garnaten oec helpt den olivenboem, of die
balaustie doet datselve, wort si daermede gheplant. 8 Dese dinghen
hebben wij getogen van Aristotiles’ woerden, libro I Van den groyliken
dinghen ende al van den propriëteyten der bomen ende der planten. 9
Item: Aristotiles seit noch alle bomen die vrucht maken alle jaers die
werden traech. 10 Dye bomen die alte veel vruchten maken die werden
1. Et etiam per odorem, quia mascula plus odorat quam femina propter maiorem
subtilitatem fumi sicci resoluti a mascula et non a femina.
2. Lees?: haer - het gaat immers om de vruchten van de vrouwelijke bomen.
3. Item dicit Aristoteles quod ventus defert odorem masculi ad feminam et maturabuntur
citius eius fructus simul, quia coherebunt partes [scilicet] fructuum femine ad
maturationem, quando folia masculi in illa, scilicet in femina, sunt apprehensa.
4. Dicit etiam Alvridus quod folia mascule palme coniuncta cum foliis femine ita ad invicem
coherebunt, quod vix poterunt sine scissura ab invicem separari.
5. Item dicit ibidem Aristoteles quod ficus silvestres conferunt ficubus hortensibus, quando
ex opposito complantantur, quia silvestres sunt calidiores et sicciores, et ideo excitant
calorem hortensium et confortant.
6. Item humor ficus silvestris resolutus et dilatus ad radicem ficus hortensis ipsum nutrit et
confortat.
7. Mogelijk las de vertaler iets als fluor in plaats van flos.
8. Similiter dicit ibidem Aristoteles quod balaustia est flos mali granati, sed hic ponitur pro
ipsa arbore, id est mala granata; olivis conferunt, si cum eis plantentur, eo quod balaustie
abundant in calore conveniente nature olivarum.
9. Hec de proprietatibus arborum et plantarum extraximus de verbis Aristotelis libro I
Vegetabilium et glosis Alvredi, qui transtulit et exposuit eundem.
10. Lees: droech

Vanden proprieteyten der dinghen
schier verdroecht wanneer die spise gaet in’t saet, dat is: die vuedende
humoer die vueden soude, gaet in die substancialike materie. 1
Ander notabel propriëteyten ende die edel zijn, mogen wij kiesen
alsoe wel van den bomen als van den cruden uut Aristotiles’ woerden
in libro II Der groyeliker dinghen, daer geseyt wort: die plant heeft drye
dinghen. 2 Want van der aerden heeft si vasticheyt, 3 van den water
versameninghe, van den 4 vier consolideringe ende eyndinge der deelen,
ende van der lucht ende van den viere heeft si openicheyt ende
breydinge ende uutstekinge ende complexi der vruchten ende
rijpicheyt, 5 want sonder hetten ende vuchticheyt en wort dat waterich is
niet gheëyndt, als daer openbaert in den exempel van Aristotiles. 6
Want dat brede 7 dat niet gecoaguleert en is, dat en wordt niet
gheëyndet zonder vier, die de waterige ende die eerdighe deelen
verterende is tegader. 8 Ende dye boem heeft zijn openicheyt van den
vyer, ende van den water die wassinghe ende die vermeringe, ende dat
altemael dicht ende vast is dat en mach niet meren, 9 als Aristotiles daer
seyt. 10 Ende daerom: een groet hout ende zwaer en mach niet te
1. In libro autem Animalium XVII dicit Aristoteles: Arbores, inquit, que nimium faciunt
fructum, cito desiccantur, et omnes arbores, que fructificant omni anno, sicut segetes,
quoniam cibus transit in semen, id est humor nutritivus, qui deberet nutrire arborem,
transit in materiam seminalem.
2. Alias proprietates notabiles et insignes tam arborum et herbarum quam plantarum
possumus elicere ex verbis Aristotelis et Alvridi in libro II Vegetabilium.
Ubi dicitur: Planta habet tres vires;
3. Bellaert 1485: vetticheyt
4. Bellaert 1485: ende vanden
5. nam a terra habet fixionem, ab aqua coadunationem, ab igne vero habet
consolidationem et partium terminationem, ex aere etiam et igne habet raritatem et
dilatationem ac extensionem et fructuum completionem ac maturationem.
6. Sine enim calore et humido aquosum non terminatur nec finitur, ut patet ibi in exemplo
Aristotelis.
7. De vertaler las latum (breedte) in plaats van lutum (klei) en liet vermoedelijk het nu
onbegrijpelijke in esse latericeo (baksteen worden) onvertaald.
8. Nam lutum non coagulatur nec terminatur in esse latericeo sine igne partes aqueas
consumente et terreas pariter coniungente.
9. Bellaert 1485: marren
10. Ex aere et aqua pariter et ex igne habet arbor raritatem et porositatem, ex aqua habet
augmentandi possibilitatem, quia [per] quod omnino solidum est augeri non potest, ut
ibidem dicit Aristoteles.

Kritische editie Boek XVIJ
gronde 1 ghaen, mer een cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat
water of een steenken. 2 En dat is daeromme: want ’t hout is open ende
vol van ghaetkens, mar die houten die alte zeer dicht zijn ende zwaer,
die sincken, als Aristotiles seyt IIII Metheororum, dat 3 uut zwarten
ebanus die lucht ademde, ende daerom sanc hi neder. 4 Ende wat datter
open is ende smerich, dat zwemt, want dat heeft veel van der lucht die
de materie oplicht tegen dat overste des waters, als’t openbaert in den
bladen, ende in den pulveren, 5 ende in allen smerigen dinghen. 6 Want
Aristotiles seit: het is des waters eyghenheyt die luchtige substanci op
te heffen, ende die ander die soe dichte ende so vast zijn van binnen
neder te drucken. 7
Item: Aristotiles seyt dat die aerde dye berchachtich is, want si zuet is,
soe is si zuete humoer houdende, ende daerom soe wassen daer eer
cruden 8 ende 9 werden daer eer rijp dan anders waer, 10 want die
geberchten trecken die zuete ende die subtile humoren na hem, mitten
1. Bellaert 1485: grode
2. Et ideo lignum maximum et ponderosum non habet mergi in aqua, ubi modica particula
auri submergitur aut lapilli.
3. Bellaert 1485: die
4. Et hoc accidit, quando lignum est porosum, et ideo per aeris subintrationem intra poros
ad aque superficiem habet ferri.
Ligna vero, que sunt ultime soliditatis et compactionis sicut ebenus et consimilia, in aqua
subito petunt fundum, ut dicit Aristoteles ibidem et in IV Meteororum, ubi dicitur quod ex
ebeno nigro expiravit aer, et ideo submergitur.
5. Vermoedelijk las de vertaler pulvis in plaats van plumis.
6. Porosa autem unctuosa superenatant, quia multum habent aeritatis materiam contra
aque superficiem elevantis, ut patet in foliis et plumis et in omnibus unctuosis.
7. Nam, ut dicit Aristoteles, proprium est aque substantiam aeream elevare et compacta
deprimere, et ideo rara et porosa aeris susceptiva superenatant, compacta vero et
compressa inferiora petunt et ad infima se profundant.
8. Lees: planten
9. Vul aan: die vruchten
10. Item vapores terrestres et aquei per calorem coagulati sunt materia herbarum et
plantarum, qui commixti per calidum igneum et per virtutem stellarum recipiunt formas
completivas herbarum et plantarum, et hoc quoad semen et quoad fructum. Calor itaque
inclusus in coagulato sic humore ad plante nutrimentum attrahit aquam dulcem, cui etiam
cooperatur extrinsecus calor solis.
Actio enim caloris exterioris cum propria caliditate naturali digerit naturalem humorem
in eodem loco et convertit in substantiam plante.
Unde secundum Aristotelem terra montuosa, quia est dulcis, dulcem scilicet continens
humorem, ideo in illa citius nascuntur plante et maturantur fructus.

Vanden proprieteyten der dinghen
welken die claerheyt der luchten werct 1 also wel in den anhalen als in
den verduwen, ende so wert daer haest een verkeringe der humoren in
eenre substanciën der plantinge, als Aristotiles seyt. 2
Item: hi seyt aldaer dat die coude, als die coude lucht, verjaecht dye
hetten totten binnensten der aerden, ende zijn deelen werden vergadert
mitten waterigen vuchten, ende overmits der neder gedructer hetten
ende als die coude verdruckende is totten laechsten, so wert die wasem
ghecoect, ende gecoaguleert ende wert verkeert in der substanciën der
planten, ende die stede wert gesplijt overmits groetheyt der hetten,
ende also coemter een plant uut. 3
Item: die lucht onderwijlen ghemengt mitter aerden ende mit water in
der couden 4 des waters wort ghecoaguleert, ende overmits werckinge
der hetten die dat ghemengede gheëyndt ende verduut hevet coemter
een plant af, als’t openbaert in nenuphar, dat is in meerbollen, ende in
anderen cruden die cleyn zijn, die in den water pleghen te wassen, ende
der welcker bladeren dat water bedecken. 5 Ende dese wassen opwaert,
niet uutgerect om die subtijlheyt der luchten ende des zueten waters dat
se ophoudende is, of om der dickicheyt der aerden welke eerde die
wortel onthoudt, van welken wortelen die plant haer natheit 6 nemet
van der wortelen ende van der stammen en neemt onthoudenis in hare
oprechtinge. 7
1. Bellaert 1485: wert
2. Nam montes attrahunt humorem dulcem et subtilem, quibus cooperatur claritas aeris
tam in attrahendo quam in digerendo, et fit cito conversio illius humoris in substantiam
plante, ut dicit Aristoteles.
3. Item dicitur ibidem quod quandoque frigus, scilicet aer frigidus, fugat calorem ad
interius terre et aggregantur partes eius cum aqueo humido et per calorem depressum a
comprimente frigido ad interiora decoquitur vapor sic coagulatus et in substantiam plante
convertitur, et finditur locus per intensionem caloris, et sic egreditur ex eo planta.
4. Lees?: gronde
5. Item quandoque aer mixtus cum terra et cum aqua in fundo aque coagulatur et per
actionem caloris terminantis et digerentis illud mixtum confusum generatur planta, ut
patet in nenuphar et in aliis herbis minutis, que solent crescere in aquis et quarum folia
tegunt aquam.
6. Vermoedelijk las de vertaler humorem in plaats van rigorem.
7. Et he nascuntur sursum non expanse, tum propter subtilitatem aeris et aque dulcis
sursum elevantis, tum propter soliditatem terre radices inferius sustentantis, a qua planta
recipit rigorem radicis et stipitis et sustentationem in sua erectione.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: Aristotiles aldaer seyt dat in steden die essencialiken wesentlike
cout zijn ende die bij geval of accidentalic warm zijn, als in dien dat
warm water dicwijl 1 vloyt, wast een plante of een spruut, want die
hetten des waters trect die coude humoren totten oversten van der
aerden ende totter stede der menginge, 2 want uter lucht ende uter
eerdige 3 wasem mitter humoren des waters indroncken, overmits
hetten des waters ende der sterren, werden die bomen ghecoaguleert in
der substanciën der planten. 4 Mar dat en ghesciet niet dan in veel tijts,
als hi seyt, om die toevallike hetten die der winninghe alsulker planten
niet bequaem is. 5
Item: Aristotiles seit aldaer dat die planten die men eten mach,
wassen bat in lichten steden, ende in hogen, ende in heten dan in
denghenen die desen contrarie zijn, want in slechten effenen steden
overvloit die vuchticheyt, ende sonderlinge als daer zueticheyt bi is ende
ghetemperheyt der luchten. 6 Ende so is’t oec in steden 7 die wel hoghe
zijn, want daer is oec puricheyt der luchten ende overvloedicheyt der
zueter humoren, ende dat om die openicheit ende omme die zuete
wasem die daer aentreckende is. 8 Ende daerom is in den geberchten
dicwijl beter drachticheyt, ende daer wassen beter vruchten, ende in den
valleyen werdt die lucht zwaerlic beruert, waerof dat van uutstotinge
ende van wrivinge die lucht haest vervuult 9 ende die grove wasem, van
1. De vertaler las multotiens als behorend bij aqua in plaats van bij planta.
2. Bellaert 1485: meninge
3. Bellaert 1485: eerdinge
4. Item Aristoteles ibi: In locis essentialiter frigidis et accidentaliter calidis, ut in quibus
aqua calida fluit, multotiens nascitur planta, quia calor aque contrahit frigidum humorem
ad superficiem terre et locum mixtionis, unde ex aere et vapore terreo cum humore aque
imbibito per calorem aque et stellarum in plante substantiam coagulatur.
5. Sed hoc non fit, nisi per multum tempus, ut dicit Aristoteles, propter calorem
accidentalem non convenientem generationi talis plante.
6. Item ibidem dicit Aristoteles quod plante comestibiles melius crescunt in locis lenibus et
altis et calidis quam in his contrariis, quia in locis planis et equalibus abundat humiditas, et
maxime quando dulcedo adest et aeris temperies.
7. Bellaert 1485: stenden
8. Similiter in locis bene altis, quia ibi est puritas aeris et abundantia humoris dulcis, et hoc
propter spongiositatem vaporem dulcem attrahentem.
9. Bellaert 1485: vervult

Vanden proprieteyten der dinghen
denwelcken quade verduwinge coemt. 1 Daerom is’t datter een
gesouten 2 humoer gevonden 3 wort, als Albumazar seyt. 4
Item: dat gesouten water is zwaerder 5 dan dat zuete, als’t openbaert
in den exempel van Aristotiles aldaer, waerom hi seyt dat een dinc als
een eye in zuet water gheleyt sinct vluchs, ende in sout water drivet,
want overmits zijnder eerdicheit ende souticheit mach’t den last des eys
leyden. 6 Ende daerom wert dat zuet water lichteliker 7 getogen totten
hogen steden dan dat ghesoute water als om der puerheit, subtijlheit
ende lichticheyt wil. 8
Item: Aristotiles seyt dat vast slijc ende taye brengt snellike een
smerige plant voert, om die lichte verwandelinge alsulckes slijcs in der
smericheyt. 9 Als Albumazar daer seyt: ende opdat die plant dueraftich
blive, soe is’t noet dat si heeft een vuchticheyt dye wel verduut moet
wesen ende smerich, opdat die planten die een onverduwede humoer
of vuchticheyt hebben, als hem een coude overcoemt, dat si schier
dorren moeten, 10 waerof dat een koel boven drye jaren niet en duert. 11
Item: Aristotiles seyt dat een plant onderwilen gewonnen wort uut
enen dichten ende harden steen, 12 want die lucht die binnen den steen
1. Et ideo in montibus frequenter maior est fertilitas et meliores crescunt fructus; in valle
enim difficile movetur aer, unde ex conculcatione ibi cito putrescit aer et vapor grossus,
unde sequitur prava digestio.
2. Bellaert 1485: gesonde
3. Bellaert 1485: gebonden
4. Hinc est, quod ibi invenitur humor salsus, ut dicit Alvridus.
5. Bellaert 1485: zwarter
6. Aqua enim salsa gravior est quam dulcis, ut patet in exemplo Aristotelis ibidem, ubi dicit:
Ovum positum in aqua dulci statim petit fundum, in salsa vero natabit; terrestritate enim
sua et grossitie poterit pondus ovi sustinere.
7. Bellaert 1485: lichteliken
8. Et ideo aqua dulcis facilius attrahitur ad loca alta quam salsa, scilicet propter suam
depurationem, subtilitatem et levitatem.
9. Item Aristoteles: Lutum ingenitum, id est firmum et tenax, cito producit plantam
unctuosam propter facilem transmutationem talis luti in unctuositatem.
10. Ut dicit ibi Alvridus, et ad hoc, ut durabilis sit planta, oportet ut habeat bene digestum
humorem et unctuosum. Unde ille plante, que habent humorem indigestum,
superveniente frigiditate cito arescunt.
11. Unde et caulis ultra triennium non durat.
Tamen si ei inseratur , ex natura plante insite in stipite fiet decoctio et
convertitur in naturam insite et durabit diu.
12. Item, ut dicit Aristoteles, planta quandoque generatur ex lapide solido et duro.

Kritische editie Boek XVIJ
besloten is, pijnt hem op te climmen, mer als hi ghenen uutganc en vint
die vrij is om dichticheyt wil des steens, wordt die lucht wederom
gebuecht, ende wort beruert totten deelen des steens, ende overmits
sinen berueren wort hi warm. 1 Ende als dye lucht verwarmt is, so trect
die lucht dye ander humoer tot haer opwaert, die in den steen is, ende
daer sal een wazem wesen mitter vuchticheyt mit eender cleynre
sceydinge der deelen van den steen. Ende van dien wasem ende van dier
humoren die uten steen gheleyt is, wort onderwilen een plant
ghewonnen mitter hulpen van der hetten der zonnen, die de lucht 2 die
eerst verwarmt was starck maect, ende die vuchticheyt verduut die te
hants van den steen aengehaelt was, ende verkeertse in eender
substanciën van eenre planten. 3 Mer alsulken plant en duert niet lange
dan daer aerd om staet, ende mit zueten water begoten of nat gemaect,
ende dat si oec mit ghetemperden lucht ghevoet wert, ende dat is
daerom want si also luttel vuchticheyt heeft. 4
Item: Aristotiles seit dat een plant die bi der zonnen is - ten oesten
waert - die wast haestlic, ende dat is daerom, want si warmten genoech
heeft, ende die plant die ten westen staet van der zonnen, die wast
traechlic, omdat si luttel hetten heeft. 5
Item: Albumazar seit dat die wassinge eenre igeliker planten wert
gehouden van der getemperheit, 6 want isser te veel vuchticheiden so
werden die wegen bestopt ende die gaterkens, bi denwelken die
wassinge comen soude, ende dat die boem clymmen ende bogen
1. Nam aer inclusus in lapide nititur ascendere, sed cum non inveniat exitum liberum
propter lapidis soliditatem, reflectitur et movetur ad lapidis partes et ex sua agitatione
calefit.
2. Dittografie: was
3. Et ex illo vapore et humore de lapide educto quandoque planta generatur adiutorio
caloris solaris aerem prius calefactum vigorantis ac digerentis humorem a lapide iam
attractum et in substantiam plante transmutantis.
4. Sed non diu durat planta talis, nisi terra circumstante et dulci aqua irrigante et
temperato aere foveatur, et hoc propter humoris paucitatem.
5. Item Aristoteles: Planta si fuerit prope solem, id est versus orientem, citius nascetur, et
hoc propter sufficientiam caloris, tardius vero, si fuerit ad occidentem, propter caloris
elongationem.
6. Item ibidem dicit Alvridus: Ex temperie servatur cuiuslibet plante incrementum.

Vanden proprieteyten der dinghen
soude. 1 Ende in derselver manieren: 2 is daer te groete droecht, so
werden die gaetkens gedwongen, ende so en wert die plant niet
gevoet. 3
Item: Aristotiles [seyt] 4 dat een ygelic plant behoeft IIIJ dingen: als
saet dat zijn volcomen ripinge heft, ende niet verrot en is, noch niet te
out en is, ende oec behoertet een bequaem stede ende aertrijc, daer een
plant wassen mocht, ende daer moet weder zijn te maten water, mit
vuchtichheit ghetempert, ende een ghetemperde lucht, die in’t middel
getempert is. 5 Want als Albumaser seyt: is dat sake dat die lucht alte
heet is, soe sal die natuerlike hette wech wazemen als die gaterkens
open zijn, ende is die lucht alte cout, soe sal dye plant smoren. 6 Ende
die twee eerste zijn noet totten 7 voetsel ende totter behoudinge der
planten. 8
Item: die speciën ende die planten die medicinael zijn, ende die in
den berghen wassen, om te voeden, die zijn vele myn ghenuechlic, ende
haer vruchten zijn onverduweliker dan ander vruchten, ende dat is om
die starcke ende gheweldige coagulacie, overmits die hette die daer
werckende is in der vuchticheyt. 9 Ende daerom en zijn die vruchten niet
zeer vuedelic, als Aristotiles seyt: hoe dat een plant meer medicinael is,
hoe dat si myn vuedet. 10
1. Si enim nimia fuerit humiditas, opilantur vie et pori, per quos deberet nutrimentum
ascendere ad arboris extensionem.
2. Bellaert 1485: mauieren
3. Eodem modo si nimia fuerit siccitas, constringuntur pori, et sic planta non nutritur.
4. Ontbreekt in Bellaert 1485.
5. Item Aristoteles: Quelibet planta quatuor indiget, scilicet semine terminato, id est in sua
specie perfecto et maturo et a putrefactione conservato, et convenienti loco, id est
territorio generationi plante congruo, et aqua moderata, humore scilicet temperato, et aere
consimili, scilicet mediocriter temperato.
6. Quia, ut dicit Alvridus, si aer fuerit nimis calidus, calor naturalis evaporabit apertis poris,
si nimis frigidus, suffocabit plantam.
7. exemplarische saut du même au même
8. Prima duo sunt necessaria ad plante generationem, secunda duo sunt necessaria ad eius
nutrimentum et conservationem.
9. Item species et plante medicinales, que crescunt in montibus, ad vescendum sunt minus
delectabiles et ad digerendum fructus habent duriores; et hoc propter vehementem
coagulationem per calorem agentem in humiditatem.
10. Et ideo tales fructus non multum sunt nutribiles, ut dicit Aristoteles, quia, ut dicit
Alvridus, quanto planta est magis medicinalis, tanto minus nutrit.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: so waer die zonne veer of staet daer en sullen niet veel planten
wassen, noch die dyeren en zijn daer niet te zeer vruchtbaer, als
Aristotiles seyt, 1 wes reden is, als Albumaser seyt, want diegheen die
recht zijn onder dat noerden hebben den dach stedeliken een half jaer
lang, ende bi den anderen tijt hebben si den nacht. 2 Ende daerom wast
daer selden plante of dyer, ende in den zomer en mach’t niet
ghescieden om der stedigher hetten wille, ende des winters en macht
niet ghescieden om der stedigher couden wille. 3 Ende daerom, als
Aristotiles seyt, die plante die daer wast en heeft gheen craften noch
bladen noch vruchten om ghebrecs wille der hetten, die werckende is in
den enen tiden des jaers, ende om zijn overvloedicheyt in der ander tijt
des jaers. 4
Item: een boem van veel doornen heeft veel vuchticheden die smerich
is, overmits zijn eyghen hetten, ende als die hette der sterren mede
werckende is, soe wert hi verduut ende hi werdt verkeert in eender
substanciën der planten, die hem ingesayt werdet, want die
verduwinghe werct die levendighe hetten in der planten mit een
ghetemperde hette van buten, ende dan soe wast dye plante. 5
1. Item loca a sole remota non erunt plantarum multarum, sicut nec animal fecunditatis
multe est in talibus locis, ut dicit Aristoteles.
2. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia illi, qui sunt directe sub septentrione, habent diem
continue per dimidium annum, per reliquum autem noctem.
3. Ibi ergo raro crescit planta vel animal; in estate enim non potest propter continuationem
caloris, in hieme vero non potest propter continuationem frigoris.
4. Et ideo, ut dicit Aristoteles, planta ibi generata non habet vires, folium neque fructum
propter defectum caloris agentis in uno tempore anni et propter superfluitatem eius in
alio.
5. Item Aristoteles: Planta multarum spinarum multum habet de humore unctuoso, et cum
se moverit ille vapor unctuosus per calorem proprium, cooperante calore stellarum
digeritur et convertitur in substantiam plante, que ei inseritur, unde illam digestionem
operatur calor vitalis in planta cum calore extrinseco temperato et crescit planta insita
gracilis et extenta sursum.
Unde proprium est plante multum spinose, ut in ea fiat insertio plante alterius speciei. Et
hoc, ut dicit Alvridus, quia habet multum humorem attractum ab exteriori calore
unctuosum et ita conglutinationem expulsibilem a calore interiore in pluribus locis, ita
quod pars eius superior cum expellitur, est subtilior et penetrabilior, per quam potest
aperire multos poros plante et ipsos ingredi et ipsam incorporare et consolidare plante
inferiori.
Item planta, que inseritur, plantam sive truncum cui inseritur transmutat in suam
speciem et non econverso. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia inferior planta movet
superiorem per humorem et calorem quem ei transmittit, sed superior humorem attractum

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: daer zijn vijf speciën die een plante 1 winnen, als Aristotiles
seyt, als uut den zade, ende oeck uut vulheyt, 2 uut dyer vuchticheyt des
waters, ende uut der plantinghe, ende van der inpotinghe des eens in’t
ander. 3
Item: het zijn bomen ende planten die vrucht brenghen voer dye
bladeren, als Aristotiles seit, als dieghene die veel humoren hebben die
smerich is ende materiael totter vruchten, welcke vrucht als si die
natuerlike hetten tegader mitter hetten der zonnen die vrucht haeste 4
rijpen sal. 5 Ende dye overvloedighe smerighe vuchticheyt verbyedet die
humoer die niet smerich en is mar waterich in der materiën totten
bladeren, dat si in bladeren niet op clymmen en mach, noch en mach
oeck voer die vrucht nyet uutbreken in eenre planten. 6
Item: sommighe brenghen eer bladeren dan vruchten, ende dat is om
ghebrecs wille der smeriger vuchticheyt, ende om die overvloedicheyt
der 7 materialiker waterigher vuchtichheyt totten bladen, welcke
vuchticheyt die sonnelike hetten haesteliker na haer trect totter stede
der voertbrenghinghe van den bladen dan soe 8 smerighe humoer totter
voertbrenghinghe der vruchten, ende daerom wort die ripinghe dyer
materialigher smerigher humoren vertraecht eer si vrucht wordt, ende
dye voertghanck 9 der bladen wordt eerst. 10
ulterius digerit et decoquit et in naturam suam convertit, etpostea virtutem suam in
inferiorem transmittit et alterat illam, cui inserta fuerit, et convertit eam in suam naturam
et speciem.
1. Bellaert 1485: plaute
2. Lees?: vuulheyt
3. Item quinque sunt species generationis plante, ut dicit Aristoteles, scilicet ex semine, ex
putredine, ex humore aque, ex plantatione et ex unius in aliam insertione.
4. Lees?: haesteliker
5. Item sunt arbores et plante, que producunt fructum ante folia, ut dicit Aristoteles, sicut
ille, que habent multum humorem unctuosum materialem ad fructum, quem ut digesserit
calor naturalis, simul cum calore solari cito maturabit fructum.
6. Et ille humor unctuosus abundans prohibet humorem non unctuosum sed aquosum
materialem ad folia, ne ascendat in folia aut prorumpat ante fructum in tali planta.
7. Bellaert 1485: die
8. Lees?: die
9. Bellaert 1485: voerghanck
10. Item quedam citius producunt folia quam fructum, et hoc propter defectum et
paucitatem humoris unctuosi et abundantiam humoris aquei materialis ad folia, quem
calor solaris citius attrahit ad locum productionis foliorum quam unctuosum humorem ad
productionem fructuum, et ideo tardatur maturatio humoris unctuosi materialis ad

Kritische editie Boek XVIJ
Item: zommighe bomen of planten brenghen haer bladeren mitten
vruchten tegader, als diegheen die de voerseyde humoren veel hebben
ende wel te punt, ende die binnenste hetten mitter uterster hetten
ghelijc werckende in beyden, ende oec beide, als die waterighe humoer
in bladeren ende die smerighe humoer in vruchten, effen ghelijc uut
drivende. 1
Item: Aristotiles seyt, dat die oude wise meynden die vruchten ende
die bladeren een dinck te wesen, ende dat die bladeren niet en waren
dan om der vruchten wil, ende dat haer materie onderlinghe niet en
scheelden dan in der verduwinghe ende dattet een meer verduut dan
dat ander, 2 want die waterighe ende rauwe humoer die subtijl is die
ghaet in bladeren, ende die smerichste ende die beste verduwede
humoer die ghaet in die materi van den vruchten. 3
Item: Aristotiles seyt dat sommighe bomen doernich zijn, ende dat en
is niet van der groetheyt 4 der materiën van der planten die de substanci
wint, mer het ghevalt van der openichheit des boems of der planten, bi
denwelcken die coude humoer aenghehaelt wordt ende bi denwelcken
als die humoer ghecoect is ende uutgaende bi der openicheyt dyes
boems word ghecoaguleert van der hetten der zonnen in enen doern,
ende wordet in een vorme van enen scarpen doerne, beghinnende
beneden bij der stammen van den groven ende van den breeden ende
in’t overste ende dat voerste wert gheëyndet in dat scarpste. 5
fructum et fit precessio foliorum.
1. Item quedam simul producunt folia cum fructu, ut ille, que habent predictos humores
multos et proportionales et calorem interiorem cum exteriori calore solis in aere equaliter
operantem in utroque et utrumque, scilicet aquosum in folia et unctuosum in fructus,
equaliter expellentem.
2. Item Aristoteles: Antiqui sapientes asserebant fructus et folia esse idem, et folia non esse,
nisi propter fructum, nec differre ab invicem in materia, nisi secundum maiorem vel
minorem digestionem aquosi et crudi humoris.
3. Humor enim aquosus et subtilis cito attrahitur a calore solis et cedit in folia, qui vero
magis est unctuosus et digestus cedit in materiam ipsius fructus.
4. De vertaler las: intensione
5. Item dicit Aristoteles quod alique arbores sunt spinose, quod non est de intentione
nature plante substantiam generantis, sed accidit ex raritate arboris sive plante, per quam
attrahitur humor frigidus parum coctus, et exiens per illam arboris raritatem a calore solis
in spinam coagulatur, et fit in spina forma piramidalis incipiens iuxta stipitem a grosso et
lato et in parte anteriori terminatur in acuto. Nam humor subtilis, qui ad spinam est causa
materialis, elongatus paulatim a planta in longum et acutum se diffundit. Eodem modo
faciunt omnes arbores, quarum partes piramidalis sunt figure.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: die bomen zijn in’t ghemeyn groen buyten ende binnen wit, 1
want dat binnenste heeft een materi die nakende is ter witticheyt, ende
dat butenste deel heeft een materi die nakende is totten 2 nedersten, 3
want die materie die aenghehaelt werdt van den bynnensten, die wordt
een luttel ghestuert 4 in der scorssen, ende wert in gronicheden
verwandelt. 5
Item: Aristotiles seyt, dat die bomen verwandelt werden in der
figuren, 6 want die sommighe zijn opwaert, ende sommighe zijn
nederwaert, ende sommige van desen houden dat middel, 7 want
dieghene in derwelcker morch die subtijle humoer groeyt ende bloeyt,
diewelck die hetten beroert ende nae haer trect totten oversten, wert ter
manieren van eender vlammen scharp opgaende. 8 Ende dieghene in
derwelker morch bloyt die grove waterighe humoren, worden
nederwaert ghedruct ende oeck mede naeuwe ghemaect, want die
deelen werden nederwaert beroert in dat grove, 9 ende in dat alre
nederste werden si gheënghet. 10 Mer in denghenen in denwelcken die
middel humoer is als tusschen ’t grove ende ’t subtijl, die werdt
ghetempert: een deel dat ghaet opwaert, ende sal wesen een sake der
opheffinghe, ende een deel ghaet nederwaert, ’t welck een deel is der
grovinge, 11 want nadien dat die verduwinghe cleyn of groet is van dyen
1. Item arbores generaliter exterius sunt virides et interius albe.
2. Vermoedelijk las de vertaler: inferiorem
3. Pars enim interior habet materiam appropinquantem ad albedinem et pars exterior ad
virorem.
4. Vermoedelijk las de vertaler: dirigitur
5. Nam materia, que attrahitur ab interiori et expellitur ad exteriora, in cortice aliquatulum
digeritur et in virorem transmutatur, quia viror medius est color inter ruborem, qui
provenit ex perfecti caloris actione, et inter albedinem, que provenit ex imperfecta.
6. Item Aristoteles: Arbores variantur in figura.
7. Nam quedam crescunt sursum, quedam deorsum, quedam vero inter hec tenent
medium. - mogelijk las de vertaler sunt in plaats van crescunt.
8. Ille enim, in quarum medulla viget humor subtilis, quem movet et attrahit calor ad
superiora piramidantur, id est in formam piramidalem ad modum flamme, que ascendit in
communi virtute ignea, elevantur.
9. Vermoedelijk las de vertaler: moventur in grossum et in parte infima coartantur.
10. Ille vero, in quarum medulla viget humor grossus et aquosus, inferius deprimuntur et
angustantur, unde et ille partes sua gravitate inferius moventur et in grossum in parte
infima coartantur.
11. In quibus vero erit humor medius et inter grossum et subtile temperatus pars ascendet
sursum et erit causa elevationis, et pars deorsum, que est causa ingrossationis.

Kritische editie Boek XVIJ
humoren in der wortelen ende in den morghe, soe pleech die boem
groet of cleyn te wesen in der figuren, 1 want die eerste verduwinghe is
noet in den wortel om die volmaectheyt wil of oeck om die
volbringhinghe ende om die rijpinghe ende oeck om die behoudinghe. 2
Ende die dubbelde verduwinghe die is al ghenoech tot der vervullinghe
der planten, ende die derde die wordt alleen in den dyeren ghevonden,
als Aristotiles seyt, ende oeck mede als Albumaser exponeert
etcetera. 3
Item: die werden diveers in den bladeren ende in den telgheren
naedyen dat si veel humoren of luttel hebben ende naedyen dat si
starcke of crancke hetten hebben, 4 want 5 is die hette starck ende 6 veel
humoren, soe sullen in den uutghanck wesen bladeren ende telgheren
ende also verkeert na der openicheyt der abelre 7 humoren ende nae der
verteringhe ende droghinge ende als die telgheren verdroghen, soe
vallen die bladeren ende die boem blyvet naect ende bloet, ende alsoe
gheschiet in contrariër manieren. 8
Item: als Aristotiles seyt: niet alleen en ghaen die doorn scarp op in
den boem, mer oeck wert dieselve figure ghevonden in den bladeren
ende in den vruchten, 9 want was dat toepat van der planten eerst breet
ende wijt ende zeer open in’t beghinsel der vuchticheyt, ende si nae
ghedwonghen wert mit droechten of mit couden, soe sullen die
1. Unde secundum maiorem vel minorem digestionem illius humoris in radice et medulla
solet magna apparere arbor in figura.
2. Nam necessaria est prima digestio in radice ad eius incrementum, secunda vero
necessaria est in medulla propter completionem, maturationem, dilatationem et
conservationem.
3. Et sufficitista duplex digestio ad plantarum completionem, e tertia in solis animalibus
reperitur, ut dicit Aristoteles e exponit Alvridus.
4. Item diversificantur arbores in foliis et in ramis secundum multitudinem humoris vel
paucitatem e caloris fortitudinem vel remissibilitatem.
5. Deze op meerdere plaatsen verkeerd begrepen zin is zo krom als een hoepel.
6. Vul aan: zijn daer
7. De vertaler heeft habilis abusievelijk bij humoris getrokken, mogelijk als gevolg van een
foutieve interpuntie in zijn exemplaar.
8. Nam si calor fuerit fortis et humor multus, multa in exitu erunt folia atque rami et
econverso, et secundum raritatem humoris: habilis ad consumptionem et desiccationem
desiccabuntur ipsi rami, cadent folia et remanebit arbor vacua atque nuda, et in contrariis
modo contrario se habebunt.
9. Item, ut dicit Aristoteles, non solum piramidantur spine in arboribus, verum etiam
eadem figura invenitur in foliis et in fructibus.

Vanden proprieteyten der dinghen
bladeren ende die vruchten nederwaert grof werden, ende in’t overste
subtijl ende scarp. 1
Item: veel meer dinghen setten die meesters, mer om der cortheyt
willen soe willen wij’t op dese tijt overslaen, wantet ten hoert tot desen
werke niet al, mer Aristotiles die doet’er wat propriëteyten toe in’t
eynde van den boecke, die welcke men niet versmaden en sal. 2 Ende hi
seyt daer bij den eynde: een plant hebbende veel 3 scorssen of grof die
wordt lang, ende dat is om die uutstekinge der humoren ende om dye
instotinghe der hetten, 4 want die groefheyt van der scorssen
ontfanghende die humoer en laet die humoer niet wechvloyen noch en
laet die hetten niet en wech wazemen doer den ghaetkens om des wille
dat die bast alsoe hard is ende alsoe dicke, om welker saken wille hi van
noeden grof ende groet werden moet, als’t openbaert in den pijnboem,
in den palmboem ende in deser ghelijcken, als Aristotiles seyt. 5
1. Quia si meatus plante primo fuerint ampli et valde rari in principio humoris et post
siccitate vel frigiditate constringantur, folia et fructus inferius ingrossabuntur et in
superioribus graciliabuntur et piramidabuntur.
Et hoc propter attractionem levioris partis humoralis ad superiora vi caloris et repulsam
humoris gravioris ad inferiora et densioris. Contingit tamen tam folium quam fructum
sepius acui in extremitatibus et piramidari, scilicet quando virtute caloris et raritate
humoris superior particula levigatur, et parte inferiori calida etiam existente, humor in
medio distenditur. Et sic substantia fructus vel folii in medio dilatatur et utraque extremitas
propter dominium ignee virtutis in communi quodammodo ducitur et subtiliatur, et sic in
piramidem transformatur.
Item hoc idem dicit Aristoteles, quod arbores et plante quedam faciunt flores ex humore
subtili et puro existente in medulla, non tamen per omnia terminata nee digesta secundum
ultimam fructus completionem, disposita tamen ad fructus productionem.
Quedam autem arbores propter nimiam humoris viscositatem non habent flores, quia ille
humor non potest subtiliari et propter suam unctuositatem in subtilitatem floridam
dilatari, ut patet in ficu, que non habet flores ex causa iam dicta.
Quedam etiam non habent flores propter humoris liquiditatem, quia non potest in floris
substantiam coagulari, ut patet in palma et in similibus, ut dicit Aristoteles.
2. Et ideo secundum diversitatem materie, in quam diversimode agit calor, diversi colores
in floribus tam herbarum quam arborum generantur. Sed ista prosequi non est presentis
negotii, et ideo de eis ad presens propter tedium fore arbitror quiescendum; tamen alias
superaddit Aristoteles proprietates in fine secundi libri, quas non reputo contemnendas.
3. multum hoort bij extenditur
4. Dicit enim circa finem: Planta, inquit, habens grossum corticem multum extenditur in
altitudine, et hoc propter extensionem humoris et impulsum caloris.
5. Nam grossitudo corticis humorem recipiens non sinit illum defluere nec etiam propter
suam densitatem permittit calorem per poros evaporare, ex qua necesse habet se
diffundere et dilatare, ut patet in pino et in palma et consimilibus, ut dicit Aristoteles.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: 1 hij seyt aldaer dat die bomen die een melckighe humoer
hebben die hebben een grote smericheyt ende oeck mede ene starcke
hette in der wortel, ende daerom soe werden die humoren ontbonden
totten butensten des boems, ende daerom soe werden ghommen
onderwijlen vloyende, onderwijlen werden si van der couden
ghecoaguleert, 2 onderwijlen 3 verhardet als een mossel. 4 Ende dat
coemt van couden die de ghomme dwinghende is ende onderwijlen van
hetten, als Alveradus seyt. 5
Item: die bomen werden verandert nae der verwandelinghe der tiden,
want in den zomer so beghinnen si groen te werden ende des winters
bleec, nochtans en verliesen si haer bladeren niet, noch si en vallen oeck
niet, want si hebben ene starcke verwe 6 ende welghevacht, ende
daeromme vlyet dye hette totten binnensten des boems, 7 ende oeck om
hare grote smericheyt wille ende tayheyt soe en vallen die bladeren nyet,
mer si werden des wynters wel bleeck om der groter couden wille. 8
Item: noch seyt hij aldaer dat dye bomen die in’t beghin vruchten
maken die maken bitter vruchten, om des willen dat die eerste
verduwinghe is zuer om die grofheyt ende oeck om die eerdichheyt der
aenghehaelder humoren, ende om die cranckicheyt der verduwender
hetten. 9 Ende daerom die winninghe alsulcker vruchten is sonder
1. Bellaert 1485: Jteem
2. Bellaert 1485: gheconguleert
3. Bellaert 1485: ouderwijlen
4. Item ibidem: Arbores habentes lacteum humorem magnam habent unctuositatem et
calorem fortem in radice, et ideo resolvuntur humores usque ad exteriora arboris et
generantur gumme aliquando liquide, aliquando ex exteriori aere frigido coagulante,
aliquando etiam in modum lapidis vel concule indurate.
5. Et hoc accidit aliquando ex frigiditate constringente, aliquando ex caliditate liquidiores
partes educente et consumente et grossiores compingente, sicut ibidem dicit Alvridus.
6. De vertaler las: colorem.
7. Item ibidem: Arbores quedam alterantur secundum temporis alterationem, quia in estate
virescunt et in hieme pallescunt, et tamen folia sua non perdunt nec proiciunt; fortem
enim habent calorem incorporatum, et ideo calor fugit ad interiora arboris et etiam
foliorum a facie frigidi aeris hiemalis.
8. Et ideo exteriora pallida et glauca fiunt, non tamen cadunt folia propter viscositatem
humoris et intensam fortitudinem caloris.
9. Item ibidem: Arbores facientes fructum in principio faciunt fructus amaros, quando
scilicet noviter sunt plantate, et in earum fructu tunc dominantur amaritudo vel ponticitas,
sapor scilicet accedens ad amaritudinem. Cuius causa est, quoniam prima digestio acida est
et pontica propter humoris attracti grossitiem et terrestritatem et propter caloris digerentis

Vanden proprieteyten der dinghen
zueticheyt, want haer vuchticheit blijft rauwe ende onverduwet, mer na
als die hetten in den boem gestarct wert ende die humoer ghemeerret
so wert 1 die vrucht smakelic ende soet, want als hi daernae toe seyt: een
bitter dinck in’t vier gheleyt werdt zoet. 2
Item: hi seyt voert dat van couden zueren ende droghen steden
comen onderwile soete vruchten, want die ingheboren hetten ghaet in
die zuere vuchticheyt, welcke hetten besloten was overmits hetten der
zonnen totten binnensten verduut die zuericheyt ende verkeertse in
soeticheden, ende die vrucht sal zoet zijn, al is’t dat die bladeren zuer
zijn ende oec die eynden, in denwelcken alsoe grote verduwinghe niet
en is ende makinghe der hetten alst is in der vruchten. 3 Het ghevalt
nochtans onderwilen dat overmits grote verbarninghe dat dye eerste
vrucht die soet was ghemaect, 4 verkeert wert in bitterheden, om die
overvloedighe hetten ende omdat daer luttel vuchticheden overlopende
is. 5
Item: in ghetemperden steden ende landen soe beginnen die vruchten
te ripen voer die lenten daghen omdat daer hetten ghenoech is ende
ghoede ghetemperheyt der luchten. 6
Item: hi seyt daer voert datter zommighe bomen zijn die eerst soete
vruchten maken, daernae werden si damper ende bitter 7 als die bomen
paucitatem et debilitatem.
1. Bellaert 1485: wer
2. Et ideo generatio talium fructuum est preter dulcedinem, quia ipsorum humor crudus
remanet et indigestus, sed post confortato calore et augmentato humore depurato, calor
digerens humorem ipsum efficit sapidum atque dulcem, quia, ut ibi subdit Aristoteles,
etiam amarum in ignem missum dulcescit. Et hoc accidit secundum Alvridum propter illam,
quam recipit a virtute ignis digerentis immutationem.
3. Item ibidem: In locis acidis, frigidis scilicet atque siccis, aliquando producuntur fructus
dulces, quia calor innatus intrat acetosum humorem, inclusus per calorem solis ad intus
digerit illam acetositatem et convertit in dulcorem et erit fructus dulcis, quamvis acida sint
folia et etiam extremitates, in quibus non est tanta digestio et caloris operatio
quemadmodum est in fructu.
4. Lees: dye vrucht die eerst soet was ghemaect
5. Contingit tamen aliquando quod propter supervenientem nimiam adustionem ille
fructus prius factus dulcis convertitur in amaritudinem propter superfluum calorem et
humoris residui paucitatem.
6. Item ibidem: In locis temperatis et terris etiam ante dies vernales fructus celerius
maturescunt propter caloris sufficientiam et aeris exterioris dispositionem temperatam.
7. Bellaert 1485: bitter ende

Kritische editie Boek XVIJ
van mirabolanen, 1 wes sake is, als daer gheseyt wort, dat alsulc boem
heeft vruchten van groeter openicheyt ende in die ure der verduwinghe,
als die weghen groet ende breet zijn, soe volcht die hette der natuerliker
humoren totter vruchten, ende maect die vrucht rijp. 2 Ende daerom is
aldus sulcken vrucht in’t beghin der verduwinghe eerst soet, mer na die
hette, die in den toepaden is die vuchtichheyt verterende, brengt een
droecheyt in, die de toepaden ende die gaetkens sluut, alsoe dat die
hetten noch die vuchticheyt totter steden der vruchten niet comen en
kan, ende die coutheyt ende die droecheyt sullen die hetten ende die
humoren verwinnen, 3 ende daerom wort die vrucht verkeert in
damperheden. 4
Item: in die bomen te planten ende te sayen so moet men zeer
mercken die outheyt der manen, 5 want die bomen die gheplant werden
als die maen recht vol is of als si recht ontfaet, soe ghedyën si selden,
ende is’t dat si wassen, soe werden die vruchten wormstekelich, ende si
vervulen rasch. 6 Ende also doen die boemen oec die dan van der aerden
ghehouden werden, ende die wormen eten se haestelic, ende si
verrotten, als Constantinus seyt; die reden waerom soect in’t achte
boec van Den daden der manen. 7
1. Item ibidem: Quedam sunt arbores, que primo faciunt fructus dulces, deinde pontici
efficiuntur et amari, sicut arbores mirabolanorum.
2. Cuius causa est, ut ibidem dicitur, quod arbor talis habet fructus magne raritatis et in
hora digestionis, cum sint meatus magni et ampli, sequitur calor sufficiens humorem
materialem ad fructum et maturabit fructum.
3. Et ideo huiusmodi fructus in digestionis principio erit dulcis, sed post calor existens in
meatibus consumendo humorem inducit siccitatem, que constringit meatus et poros, ita
quod nec calor nec humor potest ad locum fructus pervenire, vincentque frigiditas et
siccitas calorem et humorem.
4. Propter quod alteratur fructus in ponticitatem, eo quod prohibetur omnis ascensus
caloris innati et humoris per constrictionem inductam a siccitate, et sic erit frigiditas
vincens in fructu propter defectum caloris, et erit fortis ponticitatis propter victoriam
frigiditatis et siccitatis. Sed tandem calor innatus elevatur ad locum fructus et vigoratur per
calorem solis, propter quod vincit iterum frigiditatem et inducit intensam caliditatem et
siccitatem, et sic erit fructus amarus.
5. In arboribus plantadis pariter et secandis etas lune maxime consideranda est.
6. Nam que plantantur in recto plenilunio vel in recto novilunio minus convalescunt, et si
convaluerint, fructum facient vermiculosum et fructus tunc plantate arboris citius
computrescunt.
7. Similiter arbores que tunc de terra prescinduntur, minus durant et citius a vermibus
corroduntur sicut dicit Constantinus. Rationem quere supra libro VIII de effectibus lune.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: tusschen den boem ende der vruchten is een steelken, daer die
vrucht mede aen den boem hangt alst kynt overmits den navel an die
moeder cleeft ende hanget, als Constantinus seyt. 1 Ende dat steelken is
eerst cranc ende slap, mer na so crighet meer humoren tot hem ende
het werdet stiver, ende daerom werdt die vrucht ter wijlen dattet
steelken cranckelic is rasch of gheschoten, mer nae als die hetten die
humoren verhardet ende oeck mede starck maket, soe en vallen si niet
lichtelijcken of. 2 Ende ten laetsten, wanneer dat die vrucht rijp is, ende
daer nyet meer vuchticheyden toe en trecket, soe verdorret ende
verghaet dat steelken ende die vrucht valt af. 3
Item: hoe dat men enen boem bet zuvert ende reyn maket van sinen
overvloedighen tacken, hoe dat hij dan bat vruchten draeghet ende
voertbrenghet, 4 want datselve voetsel dat in den vruchten dyes boems
ghaen of trecken soude, dat gaet ende trecket daer in dat voetsel der
overvloedicheit als in den telgheren die onnut sijn ende onvruchtbaer. 5
Ende dese dinghen sijn thans ghenoech als van der natueren ende van
den propriëteyten der bomen in’t ghemeyn. 6
Dat IIJ capittel van den mandelboem
Amigdalus is een amandel boem die ripelic bloyende is. 7 Ende hi seyt
amigdalus voer den boem ende amigdalum voer den vrucht, waeraf dat
een seyt:
1. Item inter arborem et eius fructum est quoddam retinaculum, quo fructus adheret arbori
sicut fetus per umbilicum adheret matrici, ut dicit Constantinus.
2. Et illud retinaculum primo est debile et laxum et attracto humori ad hoc vicium, et ideo
fructus tunc de facili excutitur, si cum fortioris venti impulsu tunc temporis moveatur, sed
post paulatim calore humorem indurante fortius adheret, et fructus ita de facili non tunc
cadit.
3. Sed in fine, fructu maturato et ad debitam quantitatem perducto, arescit illud
retinaculum vel putrescit, et ideo fructus de facili movetur tunc ad casum.
4. Item arbor, superfluis abscisis, melius fructificat.
5. Nam transit humor in fructum, qui transiret in nutrimentum superfluorum.
6. Hec de natura et proprietate arborum in generali dicta nunc sufficiant.
7. Amigdalus est arbor maturel florens.

Kritische editie Boek XVIJ
Sunt matura mora, pira, fetus, 1 amigdala mora. 2
Nochtans wordt amigdala amigdale ghevonden in der Heiligher
Scriften, Numeri XVIJ, 3 want die Heilighe Scryft en wil hoer onder die
witte niet werpen of onder die ewe, noch en wil van niemant geregiert
wesen. 4
Item: Ysidorus seit, libro XVIJ: amigdala is Griex ’t welc in Latijn
langhe note heit, 5 ende het sijn vele luden die dese nutida hyeten, als
die minre note. 6
Item: Aristotiles seit van den mandelbomen in’t Boeke van den
planten dat si behoeven der oeffeninghe ende plantinghe, ende
sonderlinghe als si oudt werden, ende is’t dat si mit spikeren doerslagen
worden, so loepter eenrehande gomme uut, ende so wert die
vuchticheit in den morge ghepuert, dat die materie der vruchten is, 7
ende daerom draghen die mandelbomen meer vruchten die wel
gebouwet werden wanneer dat si oudt sijn dan als si jonc sijn. 8
Item: die mandelboem draeghet tweërhande vruchten, als soet ende
bitter, als gheseyt werdt in den Plateario, ende die zoete sijn goet ter
spisen, ende dye bytter ter medicinen, ende si sijn heet ende droghe. 9
Dyascorides seit van der soeter mandel: is’t dat si ghegeten wert mit
hoere dop versch, so is si der magen goet, mer si bezwaert dat hoeft
1. Lees: ficus
2. Et dicitur hic amigdalus pro arbore et hoc amigdalum pro fructu. Unde quidam ait: Sunt
matura mora, pira, ficus, amigdala, mora.
3. Tamen hec amigdala amigdale invenitur pro fructu in Sacra Pagina: Numerorum XVII.
4. Sacra enim Scriptura, ut dicit Ieronimus, non vult se semper subicere gramatice legi,
nec vult illius arte regi.
5. Isidorus autem libro XVII sic dicit: Amigdala grecum est, que latine nux longa vocatur.
6. Hanc nucidam multi vocant, quasi minorem nucem, de qua Vergilius:
Cum se nux plurima silvis / Induit in florem.
Cunctis enim arboribus prior floribus se convestit et ad ferenda poma arbusta sequentia
prevenit. Hucusque Isidorus.
7. De amigdalis autem dicit Aristoteles in libro De plantis quod indigent cultura, et maxime
quando sunt antique, unde si clavis perforentur, emittent quoddam gummi et depurabitur
humor in medulla, qui materia est ipsius fructus.
8. Et ideo plus fructificant amigdali bene culte quando sunt antique quam novelle.
Duplicem autem fructum fert amigdalus, scilicet dulcem et amarum.
9. Duplicem autem fructum fert amigdalus, scilicet dulcem et amarum.
Ut dicitur in Plateario, dulcia amigdala utilia sunt ad cibum, amara vero ad medicinam;
sunt enim calida et sicca.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende maket die oghen doncker, ende ontsteect minne, ende maect
slaep, ende wederstaet den dronckenscap. 1
Item: dieselve seit aldaer: is’t dat die vosse mandelen eet, hi sal daeraf
sterven, 2 want men siet dicwijl dat den mensche goet is ende ghesont,
dat’s menich ander dier een venijn, ende alsoe verkeert. 3
Item: dieselve seit dat byna alle die hele boem medicinael is van den
bitteren mandelen, 4 want sijn wortel ghesoden of ghecoect ende
ontweën ghewreven neemt die smetten van den aensicht ende zuvert,
ende voer ’t hoeft ghesmeert safticht den hoeftzweer, ende mit honych
ghemengt gheneset verrotte wonden ende zuvertse; 5 ende die bast
mitten bladeren zuveren oec ende genesen. 6
Item: sijn olie doot pyeren in der kinder buke, als si die laeuwe
drincken, ende doet menstrua voirt comen ende zuvertse, ende is zeer
goet teghen doefheit van den oren ende zuvert ende droecht dat etter
van den oren, is’t dat men den olie daer laeuwe in druupt, als
Dyascorides seit. 7
Item: sijn bloemen in oliën ghecoect verwecken die in litargyen
legghen of die vallen van den evel, ende mit honich ghewreven is’t goet
op bete van honden ende si ghenesen ulceren. 8
1. De dulci amigdalo dicit Dioscorides quod si recens cum suo folliculo comedatur,
prodest stomacho, sed caput gravat, caliginem nutrit, venerem accendit, somnum facit,
ebrietati resistit.
2. Item dicit idem quod si vulpis comederit amigdala, morietur.
3. Sepe enim quod medicinale est homini, venenosum et mortiferum est alteri animali et
econtrario.
4. Item idem: Fere tota arbor amigdalorum amarorum est medicinalis.
5. Nam radix eius elixata sive decocta et trita maculas vultus tollit et purgat, fronti linita
dolorem capitis mitigat, vulnera putrida mixto melle mundificat atque sanat.
6. Cortex etiam et folia sunt mundificativa et extenuativa et sanativa.
7. Oleum etiam de amigdalis extractum vermes et lumbricos in ventre necat, menstrua
provocat et purgat, contra surditatem efficaciter iuvat et aurium saniem mundat et desiccat,
si tepidum auri instilletur, ut dicit Dioscorides.
8. Item flores eius decocti in oleo caducos et litargicos excitant, cum melle triti morsibus
caninis obviant et ulcera sanant.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: die gomme die daeruut loept, ghedaen in enen dranck, beneemt
bloet spuwen. 1 Ende aldus openbaert datter luttel of niet is in den bitter
mandel boem ten is goet in der medicinen, als Dyascorides seyt. 2
Dat IIIJ capittel van den boem abyes 3
Abyes is een naem des boems alsoe ghenoemt van eundo, dat is van
gaen, daeromdat hy voer allen bomen verre gaet ende hem selven hoge
uutstrect, 4 wes natuer is, als Ysidorus seyt in’t seventiende boeke, dat
hi niet delachtich en is mitter aertscher vuchticheit, ende daerom is hi
abel ende licht. 5 Van desen houte maect men veel dinghen als huse
ende starke tymmeringhe ende masten in den scepen.
Item: Aristotiles seit dat abies is een boem die zeer hoeghe wasset
ende schiet, ende is alte zeer open in der substanciën, ende hi is van
subtijlre vuchticheit, 6 ende daerom sijn natuerlike hetten die gestarct is
van der hetten der sonnen heft lichteliken die vuchticheit op ende seint
se opwert. 7 Ende also wert die bome hoech ende lange ende zeer recht
ende heeft luttel of niet croms, ende dat is om die craft der hetten ende
om die ghelikicheit der humoren die onderdanich is der werckinghe van
der hetten, ende daerom wert hi rechtop 8 gheheven in der luchten
sonder enighe cromheit. 9 Ende al is dat zake dat dese boem ghewonnen
1. Gummi quod de amigdalis exsudat, mixtum potioni sanguinem reicientes iuvat.
2. Et sic patet quod parum vel nihil est in amigdalo, quod non conveniat medicinis, ut dicit
Dioscorides.
3. Cap. IV. De abiete. - In margine in handschrift: vieren hout
4. Abies nomen est arboris sic dicte ab eundo, eo quod pre ceteris arboribus longe abeat et
in altum altius se extendat.
5. Cuius natura est, ut dicit Isidorus libro XVII, quod est expers terreni humoris, et ideo est
habilis atque levis.
Ex abiete autem dicuntur abiegna ligna vel alia, que de abiete componuntur; et abietarius
dicitur qui aliqua de abiete operatur, ut dicit Isidorus.
6. Bellaert 1485: vuciticheit
7. Secundum Aristotelem autem abies est arbor in altum se extendens, plurimum habens
raritatis in substantia et subtilis humiditatis, et ideo calor eius naturalis a solis calore
fortificatus illam humiditatem de facili elevat et sursum mittit,
8. Bellaert 1485: retht op
9. et sic ipsam in arboris substantiam convertens arborem altam facit.
Est etiam arbor mire rectitudinis, parum vel nihil habens, et hoc propter virtutem
caloris et equalitatem humoris operationi caloris obedientis, et ideo directe sursum sine
aliqua tortuositate elevatur.

Vanden proprieteyten der dinghen
wordt ende wasset uut lichter ende subtijlre humoren, nochtans werpt
die natuer die overvloedicheit der humoren en wech, als tusschen
’t hout ende den bast, ende werdt aldaer in ghemenget van der
butenster hetten ende wort verkeert in die natuer eenre welrukender
harssen. 1 Ende daerom als men van desen houte in’t vier leyt, so wertet
te hants ontsteken. 2
Dat V 3 capittel van een cruyt ghenoemt aloe. 4
Aloe is een welrukende boem. 5 Platearius seit dat aloes is een hout
heet ende droge, ende dat in die grote vloet gevonden wordt van
Babiloniën, mitten welken vergadert die vloet van den Paradise, 6 waeraf
dat veel luden wanen dat dit hout wast onder den bomen van den
Paradise, ende dat hi mit eniger instortinghe van wijnde of van anderen
zaken in den vloet van den Paradise valt, ende coemt so uut ghedreven
in den ryvire van Indiën. Ende als ’t folc van dien lande die daer omtrent
wonen haer netten in dat water werpen, so brenghen si die houten op
mit horen netten, ende die luden vercopent voert, ende het is zeer
medicinael. 7 Ende aloe is driërhande, als Constantinus seit in’t Boeke
der graden: 8 dat eerste is seer wittich, 9 ende dat cnopich is dat is harde
1. Quamvis autem abies generetur ex humore levi et subtili, illius tamen humoris
superfluitatem reicit natura ad eius superficiem, scilicet inter lignum et corticem, et ibidem
a calore exteriori inviscatur et in naturam resine cuiusdam odorifere transmutatur.
2. Propter eandem etiam viscositatem unctuosam ligno abiegno incorporatam abies igni
apposita facillime inflammatur.
Variis insuper edificiorum structuris abies accomodatur, et maxime propter suam rectam
altitudinem et formam piramidalem ad edificationem navium utiliter adaptatur.
3. Bellaert 1485: .vi.
4. Cap. V. De aloa.
5. Aloe arbor est aromatica que in India generatur, ut dicit Papias. Et est arbor odoris
suavissimi atque summi, cuius particula vice thimiamatis altaribus adoletur, unde nomen
traxisse creditur.
6. De ligno autem aloes dicitur in Plateario: Aloes est lignum calidum et siccum, quod
reperitur in magno flumine Babilonie, cui coniungitur fluvius Paradisi.
7. Unde a pluribus creditur quod predictum lignum inter Paradisi arbores oriatur et casu
aliquo vel impulsu de Paradiso ad flumen Indie deducatur, habitantes autem iuxta fluvium,
missis retibus in flumen, lignum intercipiunt et reservant usui medicine; lignum enim est
multum medicinale.
8. Est enim lignum aloe triplex, ut dicit Constantinus in Libro Graduum.
9. Lees: wichtich (zwaar) - vermoedelijk een verlezing van de zetter.

Kritische editie Boek XVIJ
welrukende, ende is van bitteren smake ende van zwartachtighen
verwen geneycht ter rootheit ende en wederstaet die wrivinghe van den
tanden niet altemael. 1 Men seit oec dat men mitter hant wrijft 2 ende
thants so dunct enen mensch dat hem die lucht ter herssen gaet ende
vervultse. 3 Ende dat ander gheslecht is min wittich, mer niet also
welrukende noch also bitter. 4 Dat derde gheslecht is wittachtich ende
zeer licht, noch en is van enighen smake ende is van luttel rokes, ten is
hem van den anderen speciën bi ghebrocht. 5
Item: dat hout werdt ghevalst mit eenrehande houte dat hem ghelijc is
in der zwarten 6 ende in der cnopicheyt, ende mit een luttel speciën die
welrukende is, 7 ende lignum aloes wordt van sommighen 8 silvestris
gheheiten. 9 Dit hout wort mit lode ghewreven opdattet sijn verwe
verwandelen sal, ende men doetter oerzweet toe opdattet een bitterheit
crigen sal ende rodelachtich, 10 ende het werdt in eenre kokinge
ghedaen mitten alre besten aloe ende mit muscus opdattet enen goeden
roeke cryghen sal, ende aldus valschen sij’t dat hi quaet te kennen is van
den besten. 11 Ende nochtans mach men’t kennen, want dese die daer
ghevals[c]ht is 12 te mael hardt ende en wijct onder den tanden niet,
ende als hi gekaut 13 wort, so en voelt men daer gheen bitterheit
1. Primum est valde ponderosum, et quod nodosum est valde aromaticum, et est subamari
saporis et subnigri coloris et subrufi et contritioni dentium non omnino resistens.
2. Las de vertaler masturbatur in plaats van masticatur (masticare = kauwen)?
3. Dicitur etiam quod cum masticatur, statim odor aromaticus videtur attingere cerebrum
et quodammodo replere.
4. Secundum genus est minus ponderosum nec adeo aromaticum nec amarum.
5. Tertium genus est subalbidum valde leve, nec est alicuius saporis et parvi odoris, nisi sit
aliunde coaptatum.
6. Lees: zwaerten
7. Lees: ende een luttel welrukende
8. Lees: wordt van sommighen lignum aloes
9. Sophisticatur autem lignum aloes cum quodam ligno sibi simili in ponderositate et
nodositate et modica aromaticitate, et a quibusdam lignum aloes silvestris nuncupatur.
10. Vul aan: wor(d)t
11. Hoc lignum confricatur cum plumbo, ut color immutetur addita superfluitate aurium,
ut fiat aliquantulum amarum et subrufum, et ponitur in decoctione optimi aloes cum
musco, ut fiat valde aromaticum; et sic fit, ut vix ab optimo discernatur.
12. Lees: is is
13. Bellaert 1485: gekant

Vanden proprieteyten der dinghen
binnen. 1 Lignum aloes starct die maghe ende maect verduwinge, ende
is goet tegen crancheit des harten ende der hersen, ende teghen
bezwiminghe ende teghen die hartvanc. 2
Item: 3 sijn wijn daer lignum aloes in ghesoden is, die is goet
gedroncken teghen alle passiën des harten die van crancheiden comen, 4
mer want die wine daer bitter af wert, so doet men daertoe wat
roeswaters - ende wat zukers voer die lecker lude die cleinlic van harten
sijn - ende men mach desen wijn langhe houden. 5 Ende sijn roke voer
die naze gehouden verwarmt die coude herssen zeer ende starct se. 6
Ende opdat ic sijn virtuten mit corten woerden besluten mach, so is’t
goet in allen crancheiden des lichaems, is’t dat ment te punt oerbaren
can. 7
Dat VI capittel van een cruyt genoemt aloe. 8
Aloe is een zap van enen crude welc cruyt aloen heit. 9 Dit cruyt wordt
in Indiën in Parsiën ende in veel steden gevonden, wes zap uutghedruct
wert ende opten viere gecoect, ende daerna werttet in die sonne gheset
ende gedroecht, als Platearius seyt. 10 Ende van desen sijn oec drie
gheslachten als citrinum, epaticum ende caballinum, als Platearius
seit, ende dese drie schelen in der goetheit, 11 want aloe caballinum is
1. Cognoscitur tamen, quia durissimum est et masticationi dentium omnino resistit, et dum
masticatur, sapor amarus interius non sentitur.
2. Lignum aloes stomachum confortat, digestionem procurat, debilitatem cordis ac cerebri
ac contra syncopim et cardiacam passionem maxime iuvat.
3. Las de vertaler Item in plaats van Nam?
4. Nam contra omnes cordis passiones et debilitates ex frigiditate provenientes valet vinum
decoctionis aloes.
5. Sed quia vinum inde fit amarum, modicum apponatur et pro delicatis cum aqua rosacea
vinum temperetur; et tale vinum poterit diu reservari, quia a ligno multum immutatur.
6. Eius fumus per nares receptus infrigidatum cerebrum calefacit et debilitatum confortat.
7. Et, ut laudes eius concludam, in omnibus corporis debilitatibus subvenit et adiuvat, si
quis modo debito uti sciat. Hucusque Platearius.
8. Cap. VI. De aloe.
9. Aloe etiam dicitur cuiusdam herbe succus, que herba aloen appellatur.
10. Hec herba in India et Persia et locis aliis plurimis reperitur, cuius succus exprimitur et
ad ignem decoquitur, et post soli exponitur et exsiccatur, ut dicit Platearius.
11. Aloe etiam tria sunt genera, scilicet citrinum, epaticum et caballinum, ut dicit
Platearius, et differunt iste tres species in bonitate.

Kritische editie Boek XVIJ
goet, epaticum is beter, mer aloe citrinum is’t best, ende wert
onderkent van der gheelre verwen ende van der roder. 1 Ende
sonderlinge als’t ghebroken wert, so schijnt sijn pulver als pulver van
saffraen, ende sijn substanci is claer, ende sonderlinge als hi in cleynen
stucken ghebroken wordt, ende dat van hem ghebroken wordt is min
stinckende ende min bitter. 2 Ende aloe epaticum ghelijct der leveren in
der verwen, al brunachtich, ende 3 heeft eenrehande 4 gaterkijns oft
monde van aderen waren, 5 ende en heeft die substanci niet claer, ende
is oec bitterre dan aloe citrinum. 6 Ende aloe caballinum is zwart ende
doncker, ende heeft een heffighe substancie ende enen alte bitteren
smake ende enen leliken quaden roke. 7 Ende dat caballinum mach
ghevalscht werden, also datten luden dunct dattet aloe epaticum is of
citrinum, ende dat gesciet mit pulver van soffraen ende mit edic, is’t dat
hi daer thienwerven in ghesteken wert ende altoes weder gedroecht
wert, want dan wert sijn verwe vernuwet ende oec sijn roke, dat hi
epaticum of citrinum schijnt te wesen. 8 Ende nochtans wordt hi
onderkent, want als hy gebroken werdt ende mitten vingeren gewreven
wert, so stinct hi te hants alte vuyl ende alte bitter, dat in aloe epatico of
citrino niet en gesciet, 9 want alle aloe, hoe dat si min bitter is van sijnre
naturen ende min stinckende, hoe dat hi meer te prijsen is. 10
1. Nam bonum est caballinum, melius est epaticum, sed optimum est citrinum, et
discernitur ex colore citrino et rufo.
2. Et precipue cum frangitur, pulvis apparet ac si esset pulvis croci, et est eius substantia
clara, maxime quando confringitur per minuta frusta, et quod frangitur ex eo est minus
fetidum nec nimis amarum.
3. Bellaert 1485: ende ende
4. Bellaert 1485: eeurehande
5. Epaticum vero aloe assimilatur epati in colore; colorem enim habet epaticum, id est
subnigrum, et foramina quedam velut ora venarum.
6. Obscuram etiam habet substantiam et non claram, et est amarius quam citrinum.
7. Caballinum autem aloe nigrum est et obscurum, et feculentam habet substantiam et
amarissimum saporem et horribilissimum odorem.
8. Sophisticatur autem caballinum, ita ut videatur epaticum vel citrinum, cum pulvere croci
et aceto, si decies in illo intingatur et desiccetur, et tunc innovatur eius color et odor, ut
citrinum vel epaticum videatur.
9. Discernitur tamen, quia dum frangitur et digitis confricatur, statim fetidissimum sentitur
et amarissimum invenitur, quod non est in epatico vel citrino.
10. Omne autem aloe, quanto de sua natura est minus amarum et minus fetidum, est magis
laudabile.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: aloe al is’t dat hi van naturen bitter is, nochtans is hi
wonderliken oirbaerlic ende ghesont, 1 want hi zuvert ende purgiert
fleumen, colera ende melancolie, ende conforteert zenighe steden, ende
ydelt die maghe van slymighen ende tayen humoren, ende verlichtet
hoeft van zericheiden, want die fumen, dat sijn die roken [van] 2 der
maghen bezwaren ’t hoeft, 3 ende het maket ghesicht claer, ende opent
die lever ende die milt, ende doet den vrouwen hoer menstrua comen,
dat sijn haer stonden, ende een lichaem dat qualiken gheverwet is dat
verwet hi weder, ende bescermet ’t lichaem van die watersucht ende sijn
pulver gheneestet in’t beghin gegheven. 4
Item: sijn pulver genomen mit honich doot die pieren in den buke, 5
ende verbiet dat vallen van den hare, ende helpt denghenen die
’t voetevel hebben, ende beneemt cromsel, ende gheneest die ulceren
van den oghen ende van den vede, ende zuvert die onreynicheyt van
den monde ende van den tantvleysch, 6 ende gheneest versche wonden,
ende consolideert se, ende zuvert se ende droecht se, 7 ende is den
monde bitter, mer der magen zuete, ende die vercoude ende die
vercrancte maghe conforteert ende maect een appetijt ende een
verduwinghe. 8 Alle dese dinghen zijn ghenomen van Dyascorides van
Platearius ende van Avicenna. 9
Dat VIJ capittel van ’t ryet. 10
1. Aloe autem quamvis ex natura sit amarum, tamen mirabiliter est utile et salutiferum.
2. Bellaert 1485: die
3. Nam flegma, coleram et melancoliam mundificat atque purgat, membra nervosa
confortat, stomachum a viscosis humoribus et nocivis evacuat, caput a dolore relevat,
quoniam fumositas stomachi caput gravat.
4. Visum clarificat, splenem et epar deopilat, menstrua provocat, in corpore discolorato
bonum colorem generat, ab ydrope corpus preservat et in principio curat.
5. Pulvis eius cum melle datus lumbricos, id est vermes ventris, necat.
6. Fluxum capillorum cohibet et a casu preservat, artheticos iuvat, pruriginem oculorum
placat, membrorum genitalium ulcera sanat, putredinem oris et gingivarum mundat.
7. Recentia vulnera consolidat, mundificat et desiccat.
8. Amarum est ori, sed dulce stomacho; stomachum enim infrigidatum et debilitatum
confortat et digestionem adiuvat et procurat.
9. Hec omnia de Dioscoride et Plateario et Avicenna sunt excerpta.
10. Cap. VII. De arundine.

Kritische editie Boek XVIJ
Arundo is’t middel tusschen den boem ende ’t cruut, 1 ende is harder
ende starcker dan ’t cruut is, ende is broesscher ende brekelicker dan
een boem, ende is buyten slecht ende bynnen ydel, ende hol, knopich
ende 2 licht, ende in den brocken opghevoet, ende wijct den winde,
ende quetst die hant lichtelijck, ende dit heyten wij in Duutsche een
ryet. 3
Item: van den ryede seyt Ysidorus, libro XVI, dat die rieden wassen in
staenden weteren in Yndiën, uut welcker wortelen si een soet
uutgedructe sap drincken etcetera. 4
Dat VIIJ capittel van amonium. 5
Amonium, als Ysidorus, seyt libro XVIJ, is daerom alsoe gheheyten, want
dat amonium ruuct als kaneel die cynamomum heyt, 6 ende wast in
Syria arennia, 7 wes vrucht saet gheeft oft druven waren, hebbende een
witte bloem ghelijck der fyolen ende bladeren ghelijc der bryoniën,
ende overmits sinen ghoeden roke maect hi den slaep zoet. 8 Amonium
is een welrukende cruut, als Dyascorides seyt, ende is roedelachtich
van verwen, hebbende bladeren die tesamen vergadert zijn ende veel
saets, ende heeft een witte bloem nae der manieren van eender fyolen. 9
1. Arundo est media inter herbam et arborem.
2. Bellaert 1485: kuopich eude
3. Herba quidem robustior et durior, sed arbore est fragilior, exterius plana et interius
vacua, concava, nodosa, levis, in paludibus enutrita, ventis cedens, scissilis de facili et
manum ledens.
4. De arundine dicit Isidorus libro XVII: Arundo est dicta, eo quod cito arescat. In indicis
autem stagnis crescunt arundines, ex quorum radice expressum suavissimum succum
bibunt. Unde et Varro dicit:
Indica non magnum minor arbore crescit arundo.
Illius et lentis premitur radicibus humor.
Dulcia cui nequeunt succo contendere nulla.
5. Cap. VIII. De amomo.
6. Amomum, ut dicit Isidorus libro XVII, est vocatum, eo quod habeat odorem veluti
cinnamomi.
7. Nascitur in Syria et Armenia.
8. Cuius frutex botrosum semen reddit sibi connexum, habens florem album similem viole
et folia similia brionie, odore etiam suo prebono somnos suavificat.
9. Amomum est herba odorifera, ut dicit Dioscorides, et est coloris subrufi, folia habens
coniuncta et semina copiosa, habens ad modum viole florem album.

Vanden proprieteyten der dinghen
Ende daer is dryerehande specie van amonium. 1 Ende daer is een
amonium dat men amonium arenticatum 2 heit, ende heeft den namen
nae ’t lant van Arenniën in Parsiën, ende dat is dat edelste van den
dryën, van roedelachtiger verwen, mer het is van alte finen roke ende
van groter doechden ende machten. 3 Ende daer is een ander dat in
vuchten steden wast ende in waterighen, ende is saft in sinen taste,
ghevende enen smake. 4 Ende daer is een dorde dat ponticum rufum
heyt ende en is niet lang. 5 Mer men sal kyesen dat versch ende wit is,
ende halfvol sades, uutgesprayt op purpuren roeden, ende het is
welruuckende ende wichtich, ende als dit ghekauwet is, bitet dye
tonghe mit eenrehande scarpicheyt. 6
Item: amonium heeft macht te verwarmen ende oeck te droeghen
ende, is goet teghen steken van scorpionen, ende is in den ogen ghoet,
ende safticht die wedom der darmen, ende verdrijft die wynden, ende
doet menstrua comen, 7 ende in wyne ghesoden ende die ghedroncken
is goet denghenen die in frenesiën legghen. 8 Dit amonium pleech men
in allen edelen electuariën ende medicinen 9 te doen, ende al is’t sake
dat men in sine stede somtijts een ander cruut besicht, dat hem gelijc is
in der verwen, mer altemael onghelijc in der craften ende in den roke,
als Avicenna seyt, ende dit ander cruut heyten si amades. 10
1. Est amomi triplex species.
2. Bedoeld is: amonium armenicum.
3. Quoddam enim est armenicum, et illud ceteris est nobilius, fulvi quidem coloris, sed
odoris optimi et virtutis maxime ac valoris.
4. Aliud est quod crescit in locis humectis et aquosis, et est leve tactu, saporem
exprimens atque gerens.
5. Tertium vocatur ponticum, rufum, non longum.
6. Est autem eligendum quod est recens et album, semine plenum, super virgas purpureas
expansum, maxime odoriferum et ponderosum, quod masticatum quodam acumine
mordet linguam, unum habens colorem non varium nec diversum, ut dicit tam Avicenna
quam Dioscorides.
7. Omne autem amomum habet secundum eosdem auctores virtutem calefaciendi et etiam
desiccandi, ictibus scorpionum occurrendi, sua decoctione in aquam oculis fovendi et a
suis doloribus relevandi. Habet etiam virtutem dolorem viscerum sedandi et ventositatem
extenuandi et menstrua provocandi.
8. Cuius elixatura sive decoctio sumpta habet virtutem freneticis subveniendi, epaticos
adiuvandi et etiam podagricis succurrendi.
9. Bellaert 1485: mediciuen
10. In omnibus siquidem nobilibus antidotis, id est receptionibus et medicinis, solet
amomum sepius adhiberi, quamvis loco ipsius multi aliam herbam, amonidem scilicet, ei

Kritische editie Boek XVIJ
Dat IX capittel van anetum. 1
Anetum is een cruut wes saet is oeck anetum ghenoemt mit enen
gheliken naem, 2 ende wes saet eerst becoemt ter medicinen, ende
daernaest dye wortel, mer ten dorden mael dat cruut. 3 Ende ’t saet
mach men drye jaer houden in groeter machten, als Dyascorides seyt, 4
nochtans is’t beter dat men’t alle jaer vernuwet. 5 Wes wortel ghoet is
alsoe langhe als hi groen is, mer als si ghedroghet is en doecht si nyet,
als dyeselve seyt. 6 Het is heet ende droeghe, ende is openende ende
scheydende die dichte ende vaste humoren, ende is die winden
verdryvende ende insnidende, ende beneemt die steecten in den buuc. 7
Item: het heeft macht steen te breken, ende dat menstruum te doen
comen ende opent die weghen van der urinen, ende beneemt die
nockinge dat van vervoltheden coemt, ende het doet slapen, ende mit
olyën ghecoect ende gheleyt op een apostemen doetten sceyden. 8
Item: zijn bloem mit wijn ghecoeckt haelt af die zweringhe van den
hoefde is’t dat men ’t hoeft daerover stoeft. 9
Item: zijn asschen droecht ende verdruct dat drupen van der
wijflicheit, is’t dat men se daerin stroyet. 10
quidem in colore similem, sed in odore et virtute penitus disparem apponere sunt sueti, ut
dicit Avicenna.
1. Cap. IX. De aneto - In margine in handschrift: dille
2. Anetum est herba, cuius semen consimili nomine est vocatum.
3. Cuius semen primo convenit medicine, radix secundario, sed tertio ipsa herba.
4. Cuius semen potest servari per triennium in magna efficacia, ut dicit Dioscorides.
5. Melius tamen est, ut singulis annis renovetur.
6. Cuius radix adhuc viridis alicuius est valoris, sed desiccata nullius, ut dicit idem.
7. Habet virtutem diureticam, calidam scilicet et aperitivam et compactorum divisivam,
ventositatis et inflationis extenuativam et torsionis ventris et viscerum mitigativam.
8. Item virtutem habet calculi confractivam, menstruorum provocativam et meatuum
urinalium aperitivam, singultus ex plenitudine amputativam, somni provocativam,
remollitivam et maturativam durarum collectionum in corpore et apostematum, maxime si
coctum cum oleo per emplastri modum apostemati apponatur.
9. Item flos eius cum vino coctus dolorem capitis aufert, si inde caput fomentetur.
10. Item cinis eius uvule stillanti appositus ipsam reprimit et desiccat.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: dille ghecoect mit oliën slapt die stivicheyt der zeenen, ende is
ghoet tot veel anderen suucten, als dieselve seyt. 1
Dat X capittel van anijs. 2
Anisum heeft dieselve virtuten dye de dylle heeft, mer die anijs hevet
een zuete smake, ende zijn saet is oeck mynre ende is ronder, 3 ende
werdt van veel luden dulcedinium gheheyten, als geseyt wordt in
Plateario. 4 Ende hij heeft macht te scheyden, ende te verteren, ende
dye winden te 5 verdriven, ende die verduwinghe te starcken, ende
opent die waterbellen ende die hartheyt van der leveren ende van der
mylten, ende den steen te dwinghen, ende menstrua voert te bringhen,
ende alle die weghen die bynnen 6 zijn te openen ende die te
verbeteren. 7 Ende daerom, al is’t een cleyn zadeken, nochtans is’t zeer
nut ende ghesont etcetera. 8
Dat XI capittel van loeck. 9
Allium dat is loeck ende is gheseyt van olendo, dat is van stincken,
daeromdattet stinct, als Ysidorus seyt, libro XVI, 10 wes roke alsoe starck
is dat zijn roke alle die ander verdrijft ende verwindt, 11 ende daer die
1. Item decoctum anetum cum oleo rigorem nervorum laxat. Multis etiam aliis subvenit
passionibus, sicut idem dicit.
2. Cap. X. De aniso.
3. Anisum easdem habet virtutes quas et anetum, sed saporem habet dulciorem, et eius
semen magis minutum est et rotundum.
4. Et a multis vocatur dulce ciminum, ut dicitur in Plateario.
5. Bellaert 1485: wiuden ee
6. Bellaert 1485: byunen
7. Virtutem habet dissolvendi, consumendi et ventositates destruendi, digestionem
confortandi, opilationes epatis et splenis [et epatis] aperiendi, confringendi calculum,
provocandi menstrua et omnes meatus interiores aperiendi et emundandi.
8. Et ideo quamvis sit in quantitate semen minutissimum, est tamen multum utile in virtute
et plurimum salutiferum.
9. Cap. XI. De allio.
10. Allium ab olendo est dictum, eo quod oleat, ut dicit Isidorus libro XVI.
11. Cuius odor est tam fortis, quod alios omnes odores reprimit. Superat et fetores,

Kritische editie Boek XVIJ
luden die bij stinckenden weghen wanderen, die bewaren hem mit loke
ende etens een groet deel. 1
Item: Dyascorides seyt dattet loec veel virtuten heeft, ende alsoe wel
ghoede als quade propriëteiten, want het wort ghemaect van
menigerhande virtuten, als dieselve seyt, 2 ende het bedroeft den buuck
ende die maghe, ende het verdroecht 3 die maghe ende maect dorst,
ende leyt men’t op een blote huut, soe wert die huut ghewont ende
gheulcereert. 4 Ende is’t dattet een colericus te veel eet, so ontsteket die
mensche, ende maecten vierich, ende verdroechten, ende maect in hem
lazarie, ende verwect razerie ende frenesie, ende quetst dat ghesichte. 5
Ende daerom en doechtet den colericus niet ten waer eens ter maent
ende in couden natten tiden, want het wynt rasch dye roede colera ende
meerret die verbrande. 6 Mer het is den fleumaticus goet ende
denghenen die cout zijn van complexiën. 7 Ende het is van tweën
gheslachten, als tamme ende wilde, ende die medici heyten dat wilde
scordioen, 8 wes bloem vergadert sal werden ende in der medicinen
ghemengt 9 werden, ende het en werct nyet mit ghewelt als dat tamme
loec doet. 10 Men pleecht ghemeenlicken van den loeke die hoefden te
eten, daer die craft van den loke in is, 11 ende heeft principaliken macht
1. et ideo per loca corrupta necessario transituri sive loca putrida purgaturi fortissimis se
muniunt alliatis.
2. Secundum Dioscoridem allium multas habet virtutes et tam bonas quam malas
proprietates, quia ex diversis componitur virtutibus, ut dicit idem.
3. Bellaert 1485: verdroechr
4. Ventrem siquidem et stomachum turbat, stomachum siccat, sitim commovet, et corpori
appositum, corpus ulcerat et vulnerat.
5. Et si nimis a calidis sumatur in usum, corpus inflammat et desiccat. Lepram generat,
maniam et frenesim excitat, visum ledit et hebetat.
6. Et ideo colericis natura nocet; nam coleram rubeam cito generat et adustam multiplicat
et augmentat.
7. Flegmaticis autem et frigidis multum confert.
8. Est autem duplex eius genus, scilicet domesticum et silvestre, quod scordeon a medicis
appellatur.
9. Bellaert 1485: ghemegt
10. Cuius flos debet recolligi et in medicinis apponi vel admisceri: non enim operatur cum
impetu sicut solet domesticum operari.
11. Allii autem domestici capitibus maxime utimur, in cuius natura multiplex efficacia
reperitur.

Vanden proprieteyten der dinghen
te sceyden, te verteren, ende venijn 1 te verdryven ende alle
venijntheyt, 2 want sonder sake en is dat loec dryakel der kerlen nyet
gheheyten van den auctoren, als Dyascorides seyt. 3 Ende sonderlinghe
is’t ghoet teghens beten ende teghen die venijntheyt eens verwoeden
honts, is’t dattet mit soute ende mit noten ghenomen wordt van binnen,
ende wat rochen daertoe ghedaen, 4 want dese vier sal men tesamen
wryven, ende men sals den siecken dicwijl te eten gheven ter groetheyt
van eenre groter noten mit wijn. 5 Ende men sal van derselver confectiën
op’t zeer buyten plaesteren, want het gheneest die wonde, ende trect
dat venijn uut, ende verteert ende verlost den menscen van der suecten,
ende verhoet ende bescermet 6 enen mensche alsoe sekerlic oft dryakel
waer. 7
Item: loeck heeft virtuut te openen, te scheyden, ende in te sniden die
grove humoren, ende die te verteren, ende daerom is’t ghoet den luden
die mitten steen becommert zyn, ende het is ghoet teghen die coude
pisse. 8 Ende doet menstrua comen, ende zuvert die moeder, ende doot
dye pyeren in den buucke, is’t dat men daer een sause of maket mit
peper ende mitten sape van menten ende eet se. 9
Item: loec saft die zericheyt van den nyeren ende oeck van den
leynden, is’t dattet mit oliën ghecoect wordet, ende ontweën gewreven,
1. Bellaert 1485: veuijn
2. Nam precipue habet virtutem dissolvendi et consumendi et expellendi venenum et
omne venenosum.
3. Unde non sine causa vocatur ab antiquis auctoribus tyriaca rusticorum, ut dicit
Dioscorides.
4. Maxime autem valet contra morsum et venenum canis rabiosi, si cum sale et nucibus
interius accipiatur, addita herba rute.
5. Hec enim quatuor ad invicem conterantur et ad quantitatem magne nucis patienti sepius
offerantur, et hoc cum vino.
6. Bellaert 1485: bescrmet
7. Eadem etiam confectio super morsum canis rabidi exterius apponatur. Vulnus enim
sanat et venenum extrahit et consumit, et a periculo liberat ac preservat ita efficaciter sicut
tyriaca.
8. Item allium virtutem habet aperiendi, dividendi et incidendi humores grossos et
consumendi, et ideo valet calculosis et stranguriam patientibus, id est difficultatem
urinandi.
9. Menstrua etiam provocat et emundat ventrem, lumbricos et alios vermes in ventre
interficit. Si cum pipere et succo mente et aceto ad modum salse offeratur,

Kritische editie Boek XVIJ
ende gheplaestert op die leynden. 1 Ende het is ghoet op een zeer dat
men morphea heyt, is’t dat die stede ghehicht wordt, ende daernae
mitten loke gewreven ende daerop gheleit. 2 Ende gewreven mit olye
van bayen is’t ghoet op beten van serpenten, als Dyascorides seyt. 3
Item: het is ghoet denghenen die ’t water laden, want het verteert die
vuchticheyt die tusschen velle ende vleysch leyt, ende doet die
drintinghe ghaen sitten. 4 Ende het zuvert grote vervuulde wonden ende
sluut se, is’t dat men loeck tot asschen brandet ende worpter die
asschen in of legt se daerop. 5
Item: loeck ghecoket mit fonteynen water beneemt alle heffinghe
ende zericheyt enigher stede. 6 Ende men sal wachten dat men’s altoes
nyet stedelijck in spisen 7 en neme, want het soude die oghen hinderlick
wesen, 8 unde versus:
Allia vyna Venus pulvis ventus faba fumus
Ista nocent oculis sed vigilare magis 9
Ende beduut aldus veel dat:
Loec, wijn, bruden, pulver, wint, bonen ende roeck,
Alle dese scaden den ogen, mer vele te waken scaden den oghen
meest.
1. dolorem iliorum et lumborum allium mitigat, et si mundatum ac tritum et cum oleo
coctum super locum doloris ad modum emplastri apponatur.
2. Valet etiam contra morpheam, id est lepram cutis, si locus ubi est morphea scarificetur et
post cum allio trito fricetur et cataplasmetur.
3. Contra serpentum morsus valet, si tritum cum laurino oleo apponatur, ut dicit
Dioscorides.
4. Item ydropicis prodest, quia humorem intercutaneum consumit et desiccat, et tumorem
sedat.
5. Grandia et cruenta vulnera et sordida purgat et conglutinat et sanat, si pulvis allii
combusti superponatur.
6. Coctum etiam allium cum aqua fontana omnem dolorem loci et tumorem tollit.
7. Bellaert 1485: spiseu
8. Cavendum tamen est, ne continue in cibis assumatur, quia multum noceret oculis.
9. Unde versus:
Allia, vina, Venus, pulvis, ventus, faba, fumus et ignis.
Ista nocent oculis, sed vigilare magis.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: Aristotiles seyt in’t Boeck van den planten dattet loeck ghelikenis
heeft mitter lyliën in den hoefden ende in den kelen ende in den
rocskens die daeromme gaen. 1 Ende een kerle in die aerde gheplant
maket enen steel 2 ende saet boven, ende heeft veel rocskens ende
bladeren die scarp opghaen, ende die steel is bynnen hollachtich ende
open. 3 ’t Loke als die lelie maect zijn zaet des steels eerst in enen
tederen balschken, ende het wordt verkeert in coerngens, 4 mer ’t loke
en schiet zijn telgheren nyet nae der manieren van der leliën. 5 Ende
ghelikerwijs dattet loeck zijn bladeren vernuwet, alsoe vernuwet zijn
wortelen, ende eens seyntet zijn saet uut als in den anderen jaer,
naedyen dattet ghesayet wordt. 6
Item: ’t loeck hevet veel rocken ende oeck mede veel telgheren, opdat
si spijse sullen zijn des rockx ende oeck mede een voetsel sullen wesen
den anderen wortelen ende den anderen bladeren ende sinen steel,
waerbi soe wanneer die ander blader wassen ende die steel, soe
vervaren zijn rocken in der aerden, ende aldus worttet ghevonden in
den eyuun. 7 Ende in dyen scheelt dat looc van den eyuun, want een
yghelic vleysich deel van den loke is’t dattet gheplant wordt, so waster
een plant uut als die leliën, als van haren rock een kele ghepoet is, soe
coemter oec een plant uut. 8 Ende dat gheschiet, want in haren rocken is
1. Secundum Aristotelem autem libro De plantis allium habet similitudinem cum lilio et
communicat cum illo in dispositione capitis et in tunicellis, et habet virtutem sementivam
in tunicellis radicis sue et in granis suis natis in summitate haste sue.
2. De vertaler moet hier hastam gelezen hebben in plaats van plantam.
3. Et ideo cepula allii posita in terram producit plantam similiter et eius semen, et habet
tunicas multas et folia piramidalia et hastam cavernosam et porosam.
4. Bellaert 1485: toerngens
5. Allium etiam sicut et lilium primum facit semen stipitis sui in tenui folliculo, in grana
coniunguntur, cepa vero non coniungit grana sua, sed in pediculis sive pedibus parvulis
nutrit ea et emittit. Facit allium radices capillares sicut lilium et sicut crocus et huiusmodi,
sed in hoc differunt radices allii a lilio, quia non ramificantur in allio sicut ramificantur in
lilio.
6. Et sicut allium renovat folia sua, ita renovat radices. Et semel tantum emittit semen,
scilicet in secundo anno postquam seminatur.
7. Ideo autem habet allium tunicas plures et ramosas, ut ille tunice sint cibus et
nutrimentum secundis radicibus et secundis foliis et stipiti eius, quapropter crescentibus
secundis foliis et stipite attenuantur et evanescunt tunice eius in terra; et simile huius in
cepis invenitur.
8. In hoc autem differt allium a cepa, quia quelibet allii tunica carnosa si plantetur, crescit
ex ea planta sicut et lilium, quod de tunicula sua plantata in terra emittit plantam.

Kritische editie Boek XVIJ
een virtuut des saets als’t is in den vleyschighen dele van den loke. 1
Ende aldus en is’t nyet in den eyuun, want uut elcken deel van hem
gheplant en wast gheen plant, want die zadelike virtuut en is in elcken
deel van den eyuun niet, mer si is in’t hele hoeft. 2 Ende in desen scheelt
oec ’t loec van der leliën, want zijn vleyschighe delen als die gheplandt
werden, so schieten si grasen ende haer bladeren uut midzen doer
’t vleysch, mer de rocken van der leliën senden haer bladeren ter siden
uut ende midzen niet. 3 Hiertoe hevet Aristotiles gheseyt in dat Boeck
van den planten ende nae der nuwer oversettinghe etcetera. 4
Dat XIJ capittel van der alzen. 5
Absinthium dat is alzen ende is een zeer bitter cruut, ende is heet ende
droeghe stiptic ende bitter, als Dyascorides seyt, 6 ende hieraf zijn twee
gheslachten: dat een is damper ende bitter, ende dat ander is wittachtich
ende myn bitter, ende is van mynder craften. 7 Dat eerste wort in’t eynde
van der leynten ghegadert of gesneden, ende in den scheem ghedroecht,
ende men mach’t een jaer houden in goeder craften, 8 ende men seyt
dattet contrarie virtuten over hem heeft, als Platearius seyt, als
laxerende ende stoppende, 9 ende die stoppinghe hevet in van zijnre
grofheyt ende dampicheyt zijnre substanciën, ende die laxeringhe hevet
1. Et hoc accidit, quia in suis tunicellis est virtus seminativa sicut in carnosis partibus
alliorum.
2. Non sic autem fit ex cepa: non enim ex qualibet eius parte plantata crescit planta, sed de
toto capite cepa plantata emittit plantam, quia virtus seminativa non est in qualibet parte
cepe, sed in toto.
3. In hoc autem differt allium a lilio, quoniam eius partes carnose quando plantantur,
emittunt gramina sua et folia per medium carnis sue, sed tunicelle lilii emittunt ab uno
latere sui iuxta et non a medio.
4. Hucusque Aristoteles libro De plantis, id est secundum novam translationem.
5. Cap. XII. De absinthio.
6. Absinthium est herba acerrima, calida et sicca, vehementer stipica et amara, ut dicit
Dioscorides.
7. Cuius duo sunt genera: unum est ponticum habens colorem viridem et saporem
ponticum et amarum, aliud est subalbidum et minus amarum, et est minoris effectus quam
primum.
8. In fine veris colligitur, in umbra desiccatur, per annum in magna efficacia conservatur.
9. Dicitur autem contrarias habere virtutes, sicut dicit Platearius, scilicet laxativam et
constrictivam.

Vanden proprieteyten der dinghen
in van zijnre hetten ende van zijnre bitterheyt. 1 Want wanneer dattet
inghenomen wert, is’t dat sake dat’s die materi dic ghepact vindet in den
lyve, om die grofheyt zijnder substanciën maket die materi noch dichter,
ende alsoe is’t een sake des stoppens. 2 Mer is die materi abel ende wel
verduwet, soe sceydet die materi, ende ontbint se overmits zijnre hetten
ende om zijnder bitterheyt wille, ende drijft se uut. 3
Item: een sijroep van alssen ghemaect is der leveren ghoet ende starct
die maghe, ende wandelt den appetijt, ende wederstaet den
dronckenscip, ende gheneest die gheelsucht ende verwandelt die
verloren verwe. 4
Item: zijn sap ghemenghet mit pulver van costus ontopent die milte,
ende scheydet die winden der maghen ende dyer darmen. 5
Item: zijn sap in die oren ghedropen die zeer vuul ende vuchtich zijn
droecht dye vuchticheyt, 6 ende ’t sap mitter gallen van enen styer
ghewreven, dat starct dat horen ende beneemt die tutinghe van den
oren ende zuvertse, 7 ende zijn sap gheneest den hoeftzweer die van
den wazem der maghen coemt. Ende mit comijn ende mit honich
ghestoten ende gheleyt op een stede die gheslagen of ghevallen
gheweest heeft, beneemt hem die zwarticheit, is’t dat men daerof een
plaester maeckt ende legt se daerop; ende zijn sap doot dye pyeren in’t
1. Constrictiva inest ei ex grossitie substantie et ponticitate, laxativa inest ex caliditate et
amaritudine.
2. Unde quando recipitur interius, si invenit materiam compactam, propter ponticitatem
substantie sue et grossitiem reddit materiam compactiorem, et sic est causa maioris
constrictionis.
3. Materia vero existente habili et digesta caliditate, dissolvit eam, et ponticitate sua
comprimente expellit illam.
4. Syrupus de absinthio factus epati subvenit et stomachum confortat, appetitum incitat,
ebrietati obviat et repugnat.
Ictericiam curat et colorem emulum alterat et immutat.
5. Succus eius cum pulvere costi splenem deopilat, dolorem stomachi et intestinorum ex
ventositate provenientem dissolvit et mitigat.
6. Succus eius auribus instillatus humiditatem ab eis distillantem desiccat.
7. Cum felle tauri tritum absinthium et auribus iniectum dissolvit sonitum et auditum
roborat et emundat.

Kritische editie Boek XVIJ
oer. 1 Ende zijn sap ghedroncken claert die oghen, ende in den 2 oghen
ghedroepen dicwijl, gheneest die roetheyt ende den drope. 3
Item: ’t cruut van alssen gheleyt onder ghoede clederen ende onder
boecken hout se onghescent van den wormen ende van den musen, als
Macer seyt. 4
Item: alssen ghesoden in byer ofte in wijn ende ghedroncken beneemt
dye opblasinghe ende den wint des buucx. 5 Ende sonder dese virtuten
hevet sommige popriëteyten die myn lovelick 6 zijn, 7 want overmits
sinen bitteren smake maket enen quaden smake, ende overmits sinen
quaden roke soe quetset dat ruucken, ende maect melc ende suete wijn
ende alle dinck daert mede ghemengt wert wordt bitter. 8 Ende daerom
die byën die dicwijl op die alsen vallen, maken bitter honich, als
Ysidorus seyt. 9
Item: van der alssen seyt Plynius, libro XVIJ, dat men die alssen niet
gheven en sal denghenen die coertsen hebben, ende die alssen dwingt
scipluden van der zee, 10 ende een salve ghemaect van den zape van
alssen mit rosen olye 11 maect der menschen haer al zwart etcetera. 12
1. Dolorem capitis ex fumositate stomachi procedentem succus eius sedat, livorem et
dolorem ex percussione cum pulvere cimini et melle amputat, si per modum emplastri
apponatur; lumbricos et vermes aurium succus eius necat, si instilletur.
2. Bellaert 1485: deu
3. Succus eius potatus visum clarificat et oculis instillatus ruborem et pannum curat, si
sepius infundatur.
4. Libros et pannos a vermibus et muribus tutos servat si cum eis in cistula reponatur, ut
dicit Macer.
5. Item eius decoctio ventositatem et ventris inflationem sedat, cum potatur, ut dicit
Dioscorides.
6. Bellaert 1485: ziju
7. Preter has virtutes quasdam habet conditiones et proprietates minus laudabiles.
8. Nam saporis amaritudine et ponticitate inficit et contristat gustum, odoris horribilitate
ledit olfactum, in amaritudinem redigit lac et vinum et omne dulce, cui admixtum fuerit
seu adiunctum.
9. Et ideo apes que frequentant flores absinthii, faciunt mel amarum, ut dicit Dioscorides.
10. Lees: zeeziekte
11. In margine in handschrift: ?
12. De absinthio dicit Plinius libro XVII: Non est, inquit, dandum febricitanti; nauseas maris
arcet, si fuerit prius potum. Somnum provocat olfactui inscio sub capite positum, vestibus
insertum tineas arcet. Capillos denigrat, quando inunguntur unguento facto de eius succo
et oleo rosaceo.

Dat XIIJ capittel van merck. 1
Vanden proprieteyten der dinghen
Apium dat is merck of eppe, ende is een ghemeyn cruut dat allen luden
kundich is. Ysidorus seyt dat die heren die wijlen eer victori hadden
den plach men dit cruut op ’t hoeft te setten voer een cierheyt. 2
Item: Hercules sette dit cruut eerst op zijn hoeft, wes wortelen
vechten machtelike teghen die stricken des venijns, als Ysidorus seyt, 3
van denwelcken veel speciën zijn, als dieselve seyt, als apium petrosum,
ende is daerom alsoe gheheten wantet der eppen ghelijc is in den
bladeren, 4 ende wast in stenigen gheberchten, ende die Duutsche
heyten’t peterceli van Alexandryën, ende die Latijnsche petrocilinum
petrapium, als Ysidorus seyt. 5 Het zijn noch ander manieren van
mercken of van eppen, als Dyascorides seyt, als apium ranarum,
apium risus ende apium emoroydarum, 6 ende apyum ranarum, dat is
die in den water wast, daer die vorschen zijn, 7 ’t welck ghecoect mit
wyne ende mit oliën ende opten buucke ende op die nieren warm
gheplaestert, gheneest hem die weeten ende die zericheden. 8 Mer
apium risus gheneest die melancolie, uut wes overvloedicheit ten
laetsten droefheyt coemt, want men seyt van desen apium die men
apium risus heyt, dat is in Duutsce merc of eppe des lachens. 9 Waer’t
dat men dese veel ate of nuttede, een mensche soude hem doot
1. Cap. XIII. De apio.
2. Apium est communis herba omnibus fere nota, ex eo sic vocata, ut dicit Isidorus libro
XVII, quod apicis, id est capitis, triumphantium apium quondam fuit ornamentum.
3. Hercules enim primo hanc herbam capiti circumposuit. Cuius radices efficaciter pugnant
contra insidias veneni, ut dicit Isidorus.
4. Cuius multe sunt species, ut dicit idem, scilicet petrosilenum sic dictum, eo quod apio in
foliis simillimum; silenum enim grece apium dicitur.
5. Crescit autem in locis petrosis montibusque preruptis, et ideo Latini petrosilinum
petrapium vocant, ut dicit Isidorus.
6. Sunt et alie maneries apii, ut dicit Dioscorides, scilicet apium ranarum, apium risus et
apium emoroidarum.
7. Apium ranarum dicitur, quia in locis aquosis, ubi sunt rane, sepius invenitur.
8. Quod decoctum cum vino et oleo et ventri ac renibus cataplasmatum eorum dolori
mirifice opitulatur.
9. Apium risus dicitur ab effectu, quia purgat melancolicum humorem, ex cuius
superabundantia fit tristitia.

Kritische editie Boek XVIJ
lachen. 1 Ende si is ghoet teghen den steen, ende teghen die coude
pisse, ende om menstrua te doen comen, is’t dat si in water of in wijn
gecoect werde, ende die nederste daerover ghestoeft ende ghebaet
werden. 2
Item: apium emoroydarum te pulver ghemaect ende tot asschen,
ende op die aenbeyen ghestroyt, beneemt hem dat bloeden ende
droechtse, 3 ende ghemeyn merck opent die bestoptheit der leveren
ende der mylten, ende breect den steen, ende ontbynt die gheelsucht,
ende is ghoet denghenen die ’t water laden, ende die in frenesie
legghen, is’t dat men ’t hoeft des siecken dicwijl smeert mitten zape
ende mit olie van rosen, ende mit edic tesamen ghemenghet. 4 Sijn
wortel ende saet is ghoet tegen ’t venijn 5 ende tegen venijnde beten, als
Dyascorides seyt, 6 mer die mercke is quaet denghenen die vallen van
den groten evel, want het ontbyndt ende roert die materi totten
oppersten, 7 ende het scaet den kinderen, 8 ende daerom sullen hem die
vrouwen die kynder draghen of soghen hueden voer die merck te eten,
als Dyascorides ende Platearius segghen, etcetera. 9
Dat XIIIJ capittel van den hoelwortel. 10
1. Dicunt autem quod interius receptum in magna quantitate hominem ridendo interficit et
occidit.
2. Valet autem contra calculum et stranguriam et ad menstrua provocanda, si decoctum
fuerit in aqua vel in vino et inde inferiora fomententur.
3. Apium emoroidarum est dictum, eo quod eius pulvis vel cinis superpositus fluxum
sanguinis desiccat.
4. Apium autem commune splenis et epatis opilationem aperit, calculum frangit, ictericiam
solvit, ydropicis subvenit.
Freneticis convenit, si eius succo cum oleo rosaceo mixto et aceto caput patientis sepius
inungatur.
5. Bellaert 1485: veuijn
6. Radix eius et semen morsibus venenatis succurrit et veneno resistit, ut dicit Dioscorides.
7. Epilenticis autem nocet omne apium, quia dissolvit et movet materiam ad superiora.
8. Nocet etiam pueris; illa enim etas propter humiditatis multitudinem et virtutis
debilitatem et membrorum et meatuum strictitudinem parata est ad morbum caducum.
9. Et ideo lactantes nutrices abstineant ab apio, ne puer epilenticus efficiatur, ut dicit
Dioscorides et Platearius.
10. Cap. XIV. De aristologia.

Vanden proprieteyten der dinghen
Aristologia is een cruut dat zeer medicinael is, al is dat sake dattet bitter
is, 1 van denwelcken twee speciën zijn, als dye langhe ende die ronde,
ende beyde is si heet ende droeghe. 2 Ende die wortel dyent meer ter
medicinen dan dat cruut of die bladeren, 3 ende men sal’t in den herfst
gaderen, ende men mach’t twee jaer houden, 4 ende heeft macht te
ontbinden ende uut te drijven dat venijn ende te verteren, ende maect
ghoeden adem. 5 Ende vermorwet die harde mylt ende opent die
bestoptheyt van der milten, ende beneemt die zericheit des buuxs ende
der siden, ende zijn pulver geheleyt mitten sape van menten op die
voeten die ghezwollen zijn, is ghoet voer dat voetevel. 6 Ende zijn pulver
verteert saftelicken doot vleysch in fistelen ende in wonden, 7 ende drijft
dode dracht uten vrouwen, is’t dat men die wortel siedt in wyne ende
die vrouwe dyen wijn drinct, Dyascorides. 8
Item: Plynius seyt van den hoelwortel ende Ysidorus oec, libro XVIJ,
dat astrologia, dat is hoelwortel, den wyven ghoet is die van kynder
ghenesen zijn, 9 want is’t dat men se drinct mit peper ende mit wijn, soe
suvert se die vuulnisse die daer ghebleven is, ende oec die moeder
reynicht se, ende doet menstrua comen, ende suvert mede etcetera. 10
Dat xv capittel van agnus castus. 11
1. Aristologia est herba multum medicinalis, quamvis amara.
2. Cuius due sunt species, scilicet longa et rotunda, et utraque est calida et sicca.
3. Et est radix magis medicinalis quam folia.
4. In autumno debet colligi et servatur per biennium.
5. Virtutem habet dissolvendi et expellendi venenum et consumendi. Bonum facit
anhelitum.
6. Splenem durum remollit et eius opilationes aperit, ventris dolorem et lateris amputat ac
sedat, podagricis et caducis subvenit et contractis.
Contra morsus venenosos confert pulvis eius cum succo mente.
7. Pulvis eius carnem mortuam leviter corrodit in fistula et in plaga.
8. Fetum mortuum de utero expellit radix eius, si cum vino decoquatur. Hactenus
Dioscorides.
9. De aristologia dicit Plinius et Isidorus libro XVII quod mulieribus fetis optima sit.
10. Nam potata cum pipere et vino sorditiem parturientium mundificat et matricem
expurgat, et menstrua provocat atque purgat.
11. Cap. XV. De agno casto.

Kritische editie Boek XVIJ
Agnus castus is eenrehande cruut dat heet ende droghe is, 1 wes virtuut
is, als Plynius seyt, te behouden kuuscheyt in den menschen, want die
Romeynsche wyven plagen die stammen ende die telgeren 2 mit hem te
draghen als si ter uutvaert ghinghen tot haren vrienden als si ghestorven
waren. 3 Die bloem van desen crude heyt agnus castus, ende dat is dat
edelste, want die bloem houdt die luden reyn ende zuver, slecht mit
sien 4 ende mit ruken, als lammekens, als Dyascorides ende Platearius
segghen, want die bloem opent die sweetgaten ende laet die gheesten
uutwazemen ende verteert die vuchticheyt des saets, ende maket
reynicheyt. 5
Item: dieselve auctor seyt dat zijn cokinghe is ghoet teghen die coude
watersucht die men lencofleumancia heyt, is’t dattet ghecoect wordt in
wyne mit vennecoel saet ende mit een luttel ezula. 6
Item: agnus castus gesoden ende daerover ghestoeft ende ghebaet
droecht die overvloedighe vuchticheyt van der moeder ende maect die
wijflicheyt enge, 7 ende doet menstrua voert comen, ende gheneest
lytargye, is’t dat si ghecoect wort mit mercke ende mit selve in
ghesouten water, dat men mit dyen water ’t hoeft after hardeliken
wassche, want lytargya is een siecte die after in’t hoeft leyt, daer die
memori is. 8
1. Agnus castus dicitur quedam herba calida et sicca.
2. Bellaert 1485: telgegheren
3. Cuius virtus est, ut dicit Plinius, conservare in hominibus castitatem; unde et mulieres
romane illius herbe frutices secum deferre consueverunt in mortuorum exequiis, quando
propter honestatem publicam oportuit necessario continentiam observare.
4. De vertaler las visu in plaats van usu: in het gebruk.
5. Hec herba secundum Dioscoridem et Platearium semper viret, et eius flos potissime
agnus castus nuncupatur, quia odore et usu reddit homines castos sicut agnos. Secundum
Dioscoridem et Platearium dicitur aperiendo poros et spiritus evaporando et humiditatem
seminalem consumendo inducere castitatem.
6. Dicit etiam idem auctor quod eius decoctio valet contra leucoflegmantiam, id est
frigidam ydropisim sive albam, si cum semine feniculi et modica esula decoquatur.
7. Item ibidem: Fomentum decoctionis agni casti matricis exsiccat superfluitates et ipsius
orificium coangustat.
8. Menstrua etiam provocat et litargiam sanat atque solvit, si cum apio et salvia decoquatur
in salsa aqua et inde posterior pars capitis fortiter abluatur, ut dicit Dioscorides.

Dat XVI 1 capittel van arthemesia. 2
Vanden proprieteyten der dinghen
Arthemesya is moeder der cruden, 3 ende Ysidorus seyt, libro XVIJ,
dattet heet ende droeghe is, wyens wortelen ende bladeren dyenen ter
medicinen. 4 Ende si zijn ghoet teghens onvruchbaerheyt dye van
vuchten saken coemt, ende in heten ende in droeghen saken en doecht
niet, als Dyascorides seyt. 5 Ende het doet menstrua voert comen ende
suvert dye moeder ende conforteertse, ende safticht den hoeftzweer als
si ghecoect is mit wine of mit water ende dat hoeft over ghestoeft. 6
Ende dit cruut verdrijft dye secundinen ende die doode drachten uut
den lyve, ende breect die stenen der nyeren ende der blasen. 7
Item: Plynius seyt dat dit cruut duvellye verdrijft, 8 ende ghemuetet
quader medicinen, ende ghewreven mit smeer ende omme den voeten
gheplaestert safticht die zericheden van den voeten die hem van
wandelen ende van ghaen gehecomen is. 9 Wes speciën veel zijn,
derwelcker craften ende virtuten Dyana eerst vandt ende ghafse den
menschen, als Plynius ende Dyascorides segghen, 10 ende die ander
virtuten van desen vertelt Avicenna etcetera, ende arthemesia dat is
bivoet. 11
Dat XVIJ capittel van haver. 12
1. Bellaert 1485: xxvi.
2. Cap. XVI. De artemisia.
In margine in handschrift: biuoet
3. Artemisia est mater herbarum dicta, que quondam fuit a gentilibus Diane, que grece
dicitur Arthemis, consecrata, ut dicit Isidorus libro XVII.
4. Est autem herba calida et sicca, cuius radices et folia competunt medicine.
5. Valet autem maxime contra sterilitatem, que ex causa humida procreatur; in causis
autem calidis et siccis non valet, ut dicit Dioscorides.
6. Menstrua provocat, matricem mundificat et confortat, dolores capitis decocta in vino vel
aqua mitigat atque sedat.
7. Secundinas et fetus mortuos evacuat, calculos renis et vesice frangit.
8. Demonia secundum Plinium fugat et malis medicamentis obviat.
9. Trita cum axungia dolorem pedum ex itinere mitigat.
10. Cuius sunt species plures, quarum virtutes dicitur Diana adinvenisse et mortalibus
tradidisse, ut dicit Plinius et Dioscorides.
11. Alias eius virtutes refert Avicenna.
12. Cap. XVII. De avena.

Kritische editie Boek XVIJ
Avena is een cruut ende heyt haver in Duutsche, wyens saet den
menschen ende den peerden toe behoert, als Ysidorus seyt, ende after
dyen tiden dattet ghesayt is, soe is’t haest ghewassen. 1 Plathearius seyt
dattet goet is op heffinghe der leden, ende suvert die onreynicheden van
den aensichte, ende die beesten eten dat stroe ende ’t saet ende men
maket van den sade gort ende oeck broet in sommighen landen etcetera
als Platearius seyt. 2
Dat XVIIJ capittel van balsem. 3
Balsamum, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, is een boem of een stamme ende
en wast nymmermeer hogher dan twee cubitus hoech ende is den ruten
bladeren ghelijc, mer si zijn witter die altoes 4 drupen. 5 Wes boem
balsem heit, ende ’t hout xilobalsamum, ende die vrucht of dat saet
carpobalsamum, ende ’t sap heyt opobalsamum, 6 daeromdat die bast
des houts mit yseren naghelen gheslaghen wordt, ende daeruut vloyet
die edele opobalsamum. 7 Dese droppen valschen die luden ende doen
daer olie van cypers toe of oec honich, mar die mit honich ghevalschet
is, die wort aldus bekent: is’t dat men een drop in melck laet drupen,
ende datter druupt ghecoaguleert wordt. 8 Ende dat mit olie ghemengt
is, ende daer een drope in water of gedropen, so sceydet hem lichtlic,
want die olie loept boven op’t water. 9 Ende is’t dat hi niet ghevalst en
1. Avena est herba, cuius semen est hominum et equorum usibus apta. Que secundum
Isidorum est sic dicta, eo quod postquam seminatur, cito adveniat atque crescat.
2. Habet autem secundum Platearium vires leviter relaxantes et contra omnem tumorem
facientes et duricias relaxantes et faciei immunditias depurantes, ut dicitur in Plateario.
3. Cap. XVIII. De balsamo.
4. De vertaler las manantibus.
5. Balsamum, ut dicit Isidorus libro XVII, est arbor sive frutex nunquam crescens ultra
altitudinem duorum cubitorum; et est viti similis, foliis autem similis rute, sed albidioribus
semperque manentibus.
6. Bellaert 1485: opobalsamnm
7. Cuius arbor dicitur balsamum, lignum vero xilobalsamum, fructus sive semen
carpobalsamum et succus opobalsamum nuncupatur, eo quod ferreis ungulis cortex ligni
percutitur et per corticis vulnera quasi per cavernas gutte opobalsami eximii effluent et
distillant. Caverna enim greco sermone ope dicitur.
8. Cuius guttam adulterant admixto cyprio oleo sive melle, sed cognoscitur sophisticatum
cum melle, si gutta lacti instillata fuerit coagulata;
9. cum oleo vero, si aque admixta facile fuerit resoluta, quia ut oleum enatat super aquam.

Vanden proprieteyten der dinghen
is, ende hij in vorsch water geleyt wort, soe soude hij terstont den gront
begheren. 1 Ende enen reynen doec die hi raect, en besmit hij niet noch
hi en maectem niet vuul. 2 Ende die balsemen die puer op hemselven
zijn, hebben alsoe groten craft: waer’t dat die zonne heet waer, soe en
soude men’s in die hant nyet moghen liden. Hiertoe heeft Ysidorus
gheseyt. 3 Ende Plynius die seyt aldus, libro XIJ capitulo XVIIJ, dat balsem
ghaet boven allen rueken. 4 Men plachs niet te vinden dan in tweën
landen, ende die meeste placke daer hij wast, die was van xx. merghen
landes, 5 mer nae doe die Romeynen bestonden te regneren, doe
bestont hi in veel steden te wassen. 6
Item: men moet wachten dat men’s niet dyeper en slae mitten yser
dan die bast dicke en is, want als dat houdt bynnen gheraect is, so
vervaert die boem mit allen. 7 Ende alle die boem is medicinael, ende
dat sap is dat best, daernaest dat saet, ende daernaest die bast, ende dye
mynste duecht is in’t hout. 8 Van desen is dat alrebeste datter wel ruuct,
uten sade dat meeste ende dat zwaerste, ende dat den smake bijt ende
heet in den monde is, ende in der verwen roet. 9 Hiertoe hevet Plynius
gheseyt, libro XIJ, capitulo XVIIJ. 10 Ende Dyascorides seyt datter
eenrehande specie van balsem is, die bij Babyloniën wasset, daer VIJ
fonteynen zijn, 11 ende is’t dat men se anderswaert voert ende plant se,
1. Si vero non fuerit sophisticatum, statim in aqua recenti petit fundum,
2. vestem etiam mundam quam tangit non maculat neque polluit.
3. Balsama autem si pura fuerint, tantam vim habent, ut si sol excanduerit, sustineri in
manu non possint. Hucusque Isidorus.
4. Plinius autem libro XII, capitulo XXVII, sic dicit: Omnibus odoribus prefertur balsamum,
5. uni terrarum, scilicet Iudee, concessum, quondam nec inveniebatur, nisi in duobus
regiis hortis, quorum maior viginti iugerum erat.
6. Sed post dominantibus Romanis, vinea balsami per multos colles propagata est.
Viti quippe similior est quam mirto, et modo vineamm sicut et vitis implet colles; sine
adminiculis autem rami eius se sustentant.
7. Procerior enim altitudo eius intra binos cubitos subsistit. Cavendum est autem, ne cum
ferro ad interiora ligni ledatur. Et ideo cavendum est, ne ultra corticem violetur, quia leso
ligno interiori totum perit.
8. Est autem arbor totaliter medicinalis, cuius precipua gratia est in succo, secunda in
semine, tertia in cortice; minima est in ligno.
9. Ex his est optimum quod est odoratissimum et semine maximum et ponderosissimum,
mordens gustum et fervens in ore et colore rufum.
10. Hucusque Plinius libro XII, capitulo XXVII.
11. Bedoeld is ‘de Goede Hof’ - zie Jan [van] Boendale, Der leken spieghel, boek II, cap.
68, r. 91.

Kritische editie Boek XVIJ
soe en bloyt hij, noch en maect vrucht des 1 zomers. 2 Ende zijn
telgheren werden safteliken inghesneden mit enen benen messe of mit
enen anderen, dat ymmers nyet te scarp en is, opdattet hout immer
binnen niet ghequetst en wert, want so soude hij te nyet ghaen, ende
onder den bast daer men insnijt, daer houdt men glasen ampullen, daer
men den balsem in vergadert. 3 Ende waer’t sake dat men een droppel
liet drupen vpten rake des monts aen dat ghehemelt, soe soude dien
mensche duncken dat hem zijn hersen ontsteken ware. 4 Ende hi heeft
craft te ontbinden, ende te verteren, ende die dode lichaem te bewaren
van stanck ende geheel te houden, ende also veel als hi ontbindt ende
scheyt, soe veel verteert hi, als gheseyt wort in Plateario. 5 Ende doet
menstrua voert comen, ende doet dode dracht uut comen, ende
verdrijft den steen uut den nyeren, ende breecten in der blasen, ende
ontbint dat lancevel. 6 Ende gheneest alle oude siecten, is’t dat die
balsem te punte genomen werdt, ende hi is ghoet den coertsen die men
cotidiaen heet ende quartaen. 7 Ende is ghoet teghen venijnde beten. 8
Dese ende menighe edele virtuten heeft die balzem ende veel ander,
’t welck te lanck te vertellen waer etcetera. 9
Dat XIX capittel van bdellium. 10
1. “des zomers” hoort bij de volgende zin.
2. Dioscorides autem dicit quod quedam est species balsami, que crescit circa Babiloniam,
ubi sunt septem fontes; si autem alias transferatur, nec flores nec fructus facit.
3. In tempore estivo leviter inciduntur rami eius cum cultello osseo vel alio non nimis
acuto, ne lignum intrinsecus ledatur, quia tunc periret; sub cortice autem inciso ponuntur
vitree ampulle, in quibus gutte stillantes colliguntur.
4. Si vero una gutta ponatur in palato, cerebrum ita calefacit, quod videtur succendi.
5. Habet autem virtutem dissolvendi, consumendi et corpora mortua incorrupta
conservandi, quia quantum dissolvit, tantum consumit, ut dicitur in Plateario.
6. Menstrua provocat et educit, fetum mortuum et molam de ventre eicit et excludit,
lapidem in renibus et vesica frangit, iliacam passionem solvit.
7. Omnes inveteratas capitis passiones tollit, si modo debito assumatur; cotidianis febribus
et quartanis subvenit.
8. Morsibus venenatis occurrit.
9. Has et multas alias nobiles virtutes habet, quas enumerare esset longum, sed hec de
multis nunc sufficiant.
10. Cap. XIX. De bdellio.

Vanden proprieteyten der dinghen
Bdellium is een ghomme, ende Plinius seyt, libro XIJ, capituo X, dat
bdellium een vernoemt boem is ende zwart, ende hij is ghelijc den
oliven in den bladeren ende in der starcten, 1 wes ghomme men
sonderlinge besicht in der medicinen, 2 want zijn ghomme is
doerschijnlic, ende bitter in den smake, ende is rukende, mer hi is wel
rukende, als hi in wine ghedaen wordt. 3
Item: die Glose roert over Genesi IJ, daer gheseyt wordt: bdellium
wordt ghevonden ende onichinus die steen, 4 ende wast, als Plinius
seyt, in’t oesten: 5 in Arabiën, in Yndiën ende in Caldeën. 6
Item: Ysidorus seyt, libro XVIJ, dat bdellium is een boem van Yndiën
ende van Arabiën. 7 Ende die 8 in Arabiën wasset, dat is dye beste ende is
claer ende wel rukende, ende wittachtich, ende saft, ende vet, ende
wassachtich, ende hi wordt haestelic ghemorwet, ende is beter 9 ende
van ghoeden roeke, ende hi en is den houte noch der aerden nyet
ghemenget. 10 Ende die van Yndiën is onreyn ende zwart, 11 ende wordt
ghevelst mit ghomme, die den smaeck alsoe 12 bitter maect. 13 Ende van
wat lande dat hi comet, hi hevet een zeer lymighe substancie, ende
dwinghende ende aentreckende. 14 Ende daerom, als Dyascorides ende
Platearius segghen, het wedervecht enen buucevel dat men
dissentyria heyt, die van scarper materiën ghecomen is, ende is ghoet
1. Bdellium, ut dicit Plinius libro XII, capitulo X, est nominatissima arbor nigra similis olive
in foliis et in robore.
2. Cuius gummi maxime reperitur in usibus medicine.
3. Nam eius lacrima sive gumma est translucida, gustu amara, bene odorifera, sed magis est
aromatica, quando vino est infusa.
4. Item tangit Glossa super Genesis II, ubi dicitur ‘Ibi invenitur bdellium et lapis onichinus’
et cetera.
5. Bellaert 1485 oeste
6. Nascitur, ut dicit Plinius, in partibus orientis, ut in Arabia et India et Caldea et cetera.
7. Bdellia autem, ut dicit Isidorus libro XVII, est Indie et Arabie arbor,
8. Niet de boom is bedoeld, maar de ‘tranen’ van de boom.
9. Lees: bitter
10. Arabica enim est lucida, subalbida, levis, pinguis, equaliter cerea et que facile
remollitur, et est amara, boni odoris, ligno vel terre non mixta.
11. Indica vero sordida est atque nigra.
12. Lees: niet alsoe
13. Et adulteratur cum gummi, qui non ita amarificat gustum.
14. Undecumque autem veniat, glutinosam valde habet substantiam ac constrictivam et
etiam attractivam.

Kritische editie Boek XVIJ
teghen lopinghe, ende is zeer 1 laxerende. 2 Ende is ghoet tegen
apostemen bynnen ende buyten, 3 ende hi breect den steen, ende
dwinghet den hoest, ende hi is oeck ghoet op beten van wilden dyeren
die crupen, ende safticht die zericheyt van den darmen, als Platearius
seyt. 4 Ende het is bovenmaten goet in plaesteren die men besicht op die
ghescoert zijn beneden bij den ghemacht. 5 Ende hierbij overdraecht een
gomme, die men vernijs heet, ende is een gomme van enen boem ende
byndt oeck zeer op ghescoerde, ende het maect een dinck claer, ende
behoudet langhe, ende daerom oerbaren’t die malers. 6 Mer het is van
eender andere nature dan bdellium, want het is cout ende droege in
den dorden grade, mer bdellium is heet ende vucht, als Platearius seyt
etcetera. 7
Dat XX capittel van den busboem. 8
Buxus is een Griex naem, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, mer die Latijnsche
hebben’t wat tebroken, want die Grieken heytent pixos, 9 ende is een
boem die altoes groen is, ende hij heet in Duutsche busboem. 10 Ende is
zeer ghoet effen te maken ende wit, dat men daerin scriven mach wat
men wil, als caracteren, letteren ende ander figuren, ende men mach se
1. Het is bedoeld als middel tegen laxerende medicijnen.
2. Et ideo, ut dicit Dioscorides et Platearius, repugnat dissenterie facte ex acuta materia, et
valet patientibus fluxum ex fortissima farmacia, id est medicina fortiter laxativa.
3. Valet etiam contra apostemata interiora et exteriora, si inde fuerint inuncta.
4. Calculum rumpit, tussim compescit, morsibus reptilium occurrit, intestinorum dolorem
lenit, ut dicit Platearius.
5. Herniosis et in partibus inferioribus ruptis maxime proficit ad interiorum
consolidationem.
6. Cum gummi bdellico concordat vernix sive bernix quod dicitur gummi [dicitur enim]
esse arboris habens virtutem conglutinandi, clarificandi et conservandi, et ideo pictores eo
maxime utuntur.
7. Multum siquidem stringit sicut et bdellium, alterius tamen est nature, quia frigida et
sicca in secundo gradu, bdellium vero calidum et humidum, ut dicitur in Plateario.
8. Cap. XX. De buxo.
9. Buxus, ut dicit Isidorus libro XVII, grecum nomen est, sed ex parte a Latinis est
corruptum. Nam pixos apud eos appellatur.
10. Arbor semper virens, que levitate materie litterarum formandis apicibus est apta.

Vanden proprieteyten der dinghen
lichtelijcken weder afwisschen. 1 Ende het is een boem die zeer dichte
ende vast bynnen van houte is, wes vuedelicke vuchticheyt zeer slimich
is ende tay, als Alvinedus 2 seyt in’t Boeck van der groyelicheyt. 3 Ende
daerof is hi grof ende zwaer. Als men hem in ’t water worpt, soe sinct hi;
dat is om zijnder dichticheit willen, want hij en hevet gheen open
ghaten, daer die lucht ingaen mach. 4 Ende hij heeft die bladeren langhe
groen als winter ende zomer, ende als een blat valt, soe wast daer vlusch
een ander, ende die zijn cleyn ende dicke, ende hi heeft luttel vruchten
of gheen. 5
Item: die scavelinghe van den busboem, want hi coude ende droghe
is, in putwater 6 stoppet die lopinghe, als Dyascorides seyt, 7 ende 8 is’t
dat men ’t haer dicwijl wast in dat water daer busboem in ghesoden is,
verwet scoen. 9 Ende zijn smake is bitter, als Plynius seyt, libro XVIJ,
ende zijn roke is zwaer, ende 10 smaect qualiken, die groenicheyt is den
ogen ghoet. 11 Ende het is altijt groen, ende sonderlinghe in den zomer,
mer des winters bleken si een luttel, mer si en vallen niet ghaerne omme
1. Nam tabula buxea bene polita colorem recipit album, in quo de facili figure et litterarum
caracteres inscribuntur, et etiam de facili post delentur. Et dicitur secundum Isidorum hec
buxus pro tota arbore, et hoc buxum pro interiori ligno. Unde dixit quidam:
Hec buxus crescit, hoc buxum crescere nescit.
2. Lees: Alvridus
3. Est autem arbor multum solide materie et compacte, cuius humor nutrimentalis multum
est viscosus et compactus, ut dicit Alvredus libro Vegetabilium.
4. Et ideo lignum habet grossum et ponderosum, quod missum in aqua petit fundum sicut
hebenus, et hoc propter compactionem ligni non habentis poros apertos, ubi possit intrare
aer, per cuius subintrationem posset super aque superficiem elevari.
5. Ut dicit idem Alvredus, folia etiam ideo diu habet virentia, que de facili non cadunt, nisi
paulatim, quando uno cadente aliud mox succedit. Multa quidem habet folia, minuta et
spissa, sed modicum habet fructum sive nullum.
6. Vul aan: ghecoect c.q. ghesoden
7. Arboris buxi rasura cum sit frigida et sicca, decocta in aqua pluviali constringit fluxum, ut
dicit Dioscorides.
8. Bellaert 1485: eude
9. Tingit etiam et ipsos crines, si in eius decoctione sepius abluantur.
10. Verkeerd verbonden.
11. Sapor siquidem eius est amarus, ut dicit Plinius libro XVI, capitulo XVII, et odor gravis.
Tamen quamvis gravet sapore gustum, nihilominus tamen virore continuo delectat visum.

Kritische editie Boek XVIJ
haerder tayheden wille, als Alvordius 1 seyt, wes sake is want het heeft
een slimighe taye humoer in hem. 2 Ende het wast in heten ende in
stenighen steden, ende daeromme is’t vast. 3 Men machter of maken
tafelkens, scaecspil ende alderhande figuren, die langhe dueren
moghen, 4 ende is oeck ghoet doesen of te maken, daer men speciën in
houden mach, 5 ende hiermede is’t ghenoech gheseyt etcetera. 6
Dat XXI capittel van balanscia.
Balanscia is een vallende bloem van den appel van garnaten, 7 want als
die boem vruchten voert brenghen sal, soe werden die blomen in
eenderhande huevelinghe ghevesticht, ende vallen onderwijlen van den
boem, diewelcke die medici houden ter medicinen, 8 ende 9 mach se
enen winter houden in groeter duechden, als Dyascorides seyt. 10 Die
balansci is cout ende droghe, ende heeft macht te bynden ende te
droghen die vuchtichheyt, ende daerom is’t ghoet teghens die lopinghe
van den menstrua 11 ende teghens dat roede buucevel. 12 Ende hevet
1. Lees: Alvridus
2. Omni tempore enim conservat virorem suum, et maxime in estate, quia in hieme
aliquantulum eius folia expallescunt, sed non cadunt, ut dicit Alvredus. Cuius causa est,
quia habet viscosum humorem in se, in radice vero multam humiditatem liquidam, et ideo
non cadunt folia. Unde adveniente caliditate provocatur humor ad exteriora, qui tactus
calore fit viridis, sed adveniente frigiditate repercutitur humor et abundat siccitas et fit
color pallidus sive glaucus.
3. Crescit autem buxus in locis calidis et petrosis, et ideo multum habet duritiei et etiam
nodose soliditatis, lignum tamen interius lene est et ad planandum summe aptum.
4. Scissuras et figuras in eo factas diu tenet, et ideo imagines pulcre et durabiles inde fiunt.
5. Fiunt etiam ex buxo pyxides habiles ad musci et aliorum aromatum conservationem.
6. Ad multos etiam alios usus, quos enumerare longum esset, valet buxus, sed hec nunc
sufficiant.
7. Balaustia est flos caducus mali granati.
8. Cum enim arbor fructus debet producere, flores in quadam tuberositate conglutinantur
et ab arbore quandoque cadunt, que a medicis reservantur usui medicine.
9. Vul aan: men
10. Et possunt servari per biennium in magna efficacia, ut dicit Dioscorides.
11. Bellaert 1485: menstruo
12. Est autem balaustia frigida et sicca, et habet virtutem constringendi et desiccandi
humorem. Et ideo valet contra dissenteriam et sanguineum fluxum ventris et contra fluxum
menstrualem.

Vanden proprieteyten der dinghen
macht te dwynghen die coringhe 1 dye van colera coemt, is’t dat si in
edick ghecoect wert, ende daer een spongi in ghesteken ende gheleyt
opten crop van der maghen. 2
Item: die pulver van den balanscie sluut wonden, ende gheneest 3
verrot tantvleysch dat vervuult 4 is ende verbetertet, ende doet die
wortelen van den tanden vaste staen, ende gheneest wonden van den
lippen. 5 Alle dese punten doet oeck psidia, dat is die bast van desen
selven boem, ende men sal se nemen als die vruchten rijp zijn etcetera. 6
Dat XXIJ capittel. van der bete. 7
Bleta 8 dats bete, ende is een ghemeyn hofcruut, als Dyascorides seyt. 9
Ende zijn speciës is tweërhande, als dye witte ende die zwarte, ende
’t zap van beyden in die nazen ghedropen zuvert dat hoeft. 10 Ende
zafticht die zeericheyt van den oren, ende verdrijft luzen ende 11 neten
van den hoefde, ende doet die placken van den aensichte, ende doettet
’t haer weder comen ende houtet vast staende. 12 Ende die bladeren
lesschen dat wilde vyer. 13 Ende dye bete voet oeck quade humoren, is’t
dat men se te veel besicht, als Dyascorides seyt. 14 Aristotiles seyt dat
1. Bellaert 1485: tornighe
2. Item virtutem habet restringendi vomitum colericum, si decocta in aceto cum spongia
super furculam pectoris apponatur.
3. Bellaert 1485: gheueest
4. Bellaert 1485: vervult
5. Item pulvis eius vulnera consolidat; gingivas sanat et earum putredinem amputat et
emundat, radices dentium consolidat et confirmat, ulcera etiam sanat labiorum.
6. Hec omnia facit psidia, scilicet cortex arboris eiusdem, et precipue fructus sive pomi, et
debet accipi quando pomum est maturum.
7. In margine in handschrift: luzen ne[...] / schoen [...]
8. Lees: Beta
9. Beta est herba communis et hortulana.
10. Cuius secundum Dioscoridem duplex est species, scilicet alba et nigra, et utriusque
succus naribus instillatus caput purgat.
11. Bellaert 1485: eude
12. Aurium etiam dolorem mitigat, lendes et alias immunditias capitis et faciei maculas
emundat, capillos reparat et conservat.
13. Folium eius tunsum et appositum ignem sacrum extinguit, nascentia etiam vulnera
compescit.
14. Malos humores nutrit, si nimis sepe in usu habeatur, ut dicit Dioscorides.

Kritische editie Boek XVIJ
men op die wortel van der beten eynten mach, als men doet op koele of
op ander struucken, welcke wortel mitter eynten ghestarct wordt, ende
soe wort si verkeert in enen boem, als’t boven openbaert van der
naturen der planten. 1
Dat XXIIJ capittel van den cederboem. 2
Cedrus is een boem denwelcken die Grieken cedros heyten. 3 Ysidorus
seit, libro XVIJ, dat cedrus een hout is dat zeer ront 4 is, wel rukende
ende dat langhe dueren mach, ende en wert nymmermeer van den
wormen ghegheten. 5 Dit hout pleghen die coninghen te oerberen in
haren pallaysen, ende oeck pleech men’t in die tempelen te bezighen,
wanttet langhe duert. 6 Ende die ghomme van desen boem hyet men
cedrya, dat zeer ghoet is om ghoede boecken langhe te beschermen van
corrupciën als si mit deser ghommen besmeert zijn. 7 Ende hi wast in
Affrica ende Syria, ende sonderlinghe in 8 den 9 Berch van Lybaen. 10
Ende cedrus is een boem die alte hoghe wasset, ende is vrouwe ende
coninghinne alre bomen, als Rabanus seyt over den Souter. 11 Ende hi is
schoen in den aensichte, ende altoes groen, 12 ende ruect wel, wyes roke
1. De beta dicit Aristoteles quod super eius radicem sicut et super caulem potent plantari
surculus, qui tandem corroborante radice in arborem transmutatur, ut supra patet de
natura plantarum.
2. Cap. XXIII. De cedro.
3. Cedrus est arbor, quam Greci cedros vocant quasi ceomenes driositon, id est arboris
humor ardentis. Cuius folia ad cipressi similitudinem respondent, ut dicit Isidorus libro
XVII.
4. De vertaler las rotunda in plaats van iocunda.
5. Ubi post subdit: Cedrus est lignum iocundi odoris et diu durans, et nunquam a tinea vel
teredine, id est lignorum verme, exterminatur.
6. Unde propter eius durabilem perpetuitatem ex cedris fiunt lacunaria in regum palatiis et
in templis.
7. Huius arboris gummi sive lacrima dicitur cedria, que ad conservationem librorum
summe est necessaria.
Nam libri de hac lacrima liniti nec a tineis corroduntur nec tempore senescunt.
8. Bellaert 1585: iu
9. Bellaert 1485: iuden
10. Nascitur autem in Creta, Africa et in Syria, et maxime in monte Libani.
11. Est igitur cedrus arbor altissima, omnium arborum domina et regina, ut dicit Rabanus
super Ecclesiasticum.
12. Est etiam aspectu pulcherrima, semper retinens virorem suum.

Vanden proprieteyten der dinghen
die serpenten verjaecht ende alle venijntheden, als dieselve seyt. 1 Ende
zijn vrucht is altemael soet, ende zijn appelen zijn gheheel, ende
langwerpelt, ende van ghoeden roke, ende wel smakende. 2 Ende hi
heeft dryërhande smake, 3 want in’t middel bi den corlen zijn die appel
gheel ende in’t overste 4 edicachtich, ende bi den bast zijn si zuet, ende
in den vleysch ten morghe waert bynnen zijn si tusschen zuet ende
zuer. 5 Ende is van menigerhande virtuten ende is zeer medicinael, 6
want zijn traen of ghomme, die ghommosich is, heeft een craft die is
tusschen scharp ende hete, waerbi dat si brant ende droecht, als
Dyascorides seyt, 7 ende wischt af die donckerheit der oghen, ende
doot die wormen van den oren, ende is ghoet teghens den tantzweer.
Ende mitten zape van ysope 8 is’t ghoet teghen die beten van serpenten,
ende beneemt tutinghe van den oren, ende gheneest wonden van der
longhen, ende bescermt morwe vleysch van verrottinghe. 9 Ende so doet
oeck doode lichamen die in cedarhout gheleyt werden, ende die mitten
ghomme van den cedar besmeerdt werden. 10 Ende ’t saet is ghoet
teghen den hoest, ende doet menstrua comen ende sluut die
secundinen buten ende zuvert die moeder, ende morwet die vercrampte
ende vercrompen zenen, ende beroert den waterganc, ende zuvert die
1. Est insuper olfactu odoratissima, cuius odor fugat serpentes et omnia venenosa, ut dicit
idem.
2. Est igitur fructu suavissima; poma enim cedrina sunt magna, oblonga, citrini sive glauci
coloris, miri odoris, gratissimi saporis.
3. Saporem enim habet triplicem.
4. Lees: ende edicachtich, ende in’t overste bi den bast
5. Nam in medio circa grana sunt poma citrina et acetosa, in superficie iuxta corticem sunt
dulcia, in carne sive medulla interiori inter dulce et acetosum sunt media.
6. Est etiam cedrus multe efficacie et virtutis et valde medicinalis.
7. Nam eius lacrima, que est gummosa in substantia et aliquantulum piramidalis sive pinea
in figura, acram virtutem habet et ferventem, unde urit et siccat, ut dicit Dioscorides.
8. Lees: ende is ghoet teghens den tantzweer, ende is ghoet teghen die beten van
serpenten, ende mitten zape van ysope beneemt tutinghe van den oren,
9. Caliginem oculorum detergit, vermes aurium occidit, contra dolorem dentium subvenit,
morsibus serpentum occurit.
Cum ysopi succo sonitum aurium tollit, tumorem faucium sedat, vulnera pulmonis curat,
molles carnes a putredine servat.
10. Corpora etiam mortuorum reposita in ligno cedrino et eius lacrima inuncta virtus
cedrina a tabe et putredine defensat.

Kritische editie Boek XVIJ
steenkens in der blasen ende in der nyeren. 1 Dese ende menighe ander
propriëteyten seyt Dyascorides van den cedarboem, van zijnre vruchten
ende van sinen sade. 2
Item: Plynius seyt van eenre speciën des cedarboems aldus: het is een
boem dye meyster in medicinen heyt, die in’t eerst van den landen van
Mede ghebrocht is, diewelck van den Grieken cedrunella geheyten is of
agredya, daeromdat zijn appel oeck den roeke van den cederboem heeft
ende die smake, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 3 Die appel desselven
boems is den venynen contrari, als Plynius seyt. 4 Ende dieselve seyt dat
hi al vol appelen staet, ende in sommighen deelen 5 zijn si rijp, ende in
sommighen suet, 6 ende sommige staen in der bloessem, ’t welck in den
anderen bomen selden ghevalt. 7 Ende vele luden heyten desen boem
assyriam, als hi selve seyt. 8
Dat XXIIIJ capittel van den cypressenboem. 9
Cypressus wordt in Griex cyparistus gheheyten, als Ysidorus seyt, libro
XVIJ, ende wast scarp opwaert. 10 Dit hout heeft bynae die virtuut van den
cederboem, ende is abel karckthoernen af te maken, want het is
1. Semen etiam cedri tussim sedat, menstrua provocat et secundinas excludit et matricem
purgat, nervos spasmosos et contractos remollit et relaxat, urinam movet et arenulas in
vesica et renibus mundat.
2. Has et multas alias virtutes ponit Dioscorides de cedro et eius succo, semine atque
fructu.
3. Plinius autem de quadam specie cedri sic dicit: Est, inquit, arbor quedam nomine
medica a Medorum terra primitus asportata, que a Grecis gedria vel cedromella est dicta,
eo quod eius pomum odorem et virtutem cedri sequi videatur et eius saporem imitetur, ut
dicit Isidorus libro XVII.
4. Eiusdem etiam arboris pomum, ut dicit Plinius, contrarium est venenis.
5. De vertaler zal partem gelezen hebben.
6. Lees: zuur
7. Et est arbor, ut dicit idem, que in omni tempore fere est plena pomis, que in ea partim
sunt matura, partim acerba, partim in flore sunt posita, quod in aliis arboribus rarum est.
8. Hanc arborem multi assiriam vocant, ut dicit idem.
9. Cap. XXIV. De cipresso.
10. Cipressus grece dicitur ciparissus, ut dicit Isidorus libro XVII, quia caput eius a
rotunditate in acumen erigitur.
Unde et conon, id est alta rotunditas, nuncupatur. Cuius fructus talis est dispositionis, et
ideo conus appellatur, eo quod conum imitetur, unde et cipressi conifere dicuntur.

Vanden proprieteyten der dinghen
onverrottelic. 1 Ende is vast van roke ende daerom pleghen die oude wel
groet vier te maken van haren telgheren, als daer ergent stancke of
vulnissen in den landen waren. 2 Hiertoe hevet Ysidorus gheseyt. 3
Item: cypressus is een boem die heet is in den eersten grade ende
droeghe in den anderen, wiens appelen, houte ende bladeren ter
medicinen ghoet zijn, als Platearius seyt. 4 Ende si zijn ghoet teghen
den loep des buucs dat van crancheden des outheyts comet, is’t dat men
van sinen pulver in drancke neemt. 5 Ende is ghoet teghen dat lancevel
ende teghen zericheyt der lenden, is’t dattet in’t putwater ghecoect
werdt, ende daernae zijn wynen mit water ghemengt werdt. 6
Item: die verssche bladeren van cypressen ghenesen versche wonden
ende zuveren se, ende benemen hem dat stincken, ende stempen die
lopinghe van den bloeden. 7
Item: dat saet ghestoten ende ghemengt mit droghen vighen ontbyndt
die hardichheyt, van den reume, 8 ende is ghoet op venijnde apostemen,
ende teghen venijnden beten. 9 Dese propriëtheyten vertelt
Dyascorides. 10 Constantinus seyt, libro XVIJ, capitulo XXIIIJ: cypressus is
een boem mit veel telgheren, ydel van vruchten, hebbende bacas voer
die vruchten, ende hij heeft bitter bladeren mit gheweldighen roeke,
1. Huius lignum habet virtutem proximam pene cedro aptumque est trabibus templorum.
Sua enim imputribili soliditate oneri nunquam cedit, sed semper in prima remanet
firmitate.
2. Suavissimi est odoris, et ideo antiqui solebant facere rogum de ramis eius, ut odoris sui
iocunditate reprimerent fetorem cadaverum mortuorum.
3. Hucusque Isidorus.
4. Est autem cipressus arbor calida in primo gradu et sicca in secundo, cuius poma, lignum
et folia competunt medicine, ut dicit Platearius; sunt enim stiptica et consolidativa.
5. Et ideo valent contra fluxum ventris ex debilitate virtutis retentive, si ipsorum pulvis in
cibis vel in potibus assumatur.
6. Valet contra iliacam passionem et dolorem lumborum, si cum aqua pluviali decoquatur
et inde vinum limphetur.
7. Cipressi folia recentia vulnera purgant et sanant, sacrum ignem fugant, nares poliposas
mundant et fetorem amputant, fluxum sanguinis sedant.
8. corrupt - lees: bindt de vochtstroom
9. Semen eius mixtum cum caricis, id est ficubus siccis, duritias solvit, reumatis fluxum
stringit. Contra antracem, id est apostema venenosum et mortiferum, subvenit et eius
malitiam, ne se diffundat, reprimit et compescit. Morsibus venenatis occurrit.
10. Has omnes virtutes cipressi recitat Dioscorides et multo plures.

Kritische editie Boek XVIJ
ende hij is ghenuechlic onder sinen schyem. 1 Wes specie tweërhande is,
als man ende wijf, 2 ende dese 3 is onvruchtbaer, mer hij is schoen in’t
aensichte, wes 4 telgheren zijn d’een in d’ander ghedwarlt ende
gevluchten, mer des mans telgheren zijn meer ghesprayt, ende als die
ghesneden werden, soe wassen si weder etcetera. 5
Dat XXV 6 capittel van den cypressenboem. 7
Cypressus, daer men of seyt Cantico IIJ: “Cypri cum nardo thus 8
etcetera,” als Plynius seyt, libro XIJ, capitulo XXVI, het is een boem in
Egipten, ende hij is ghelijc den oliveboem in den bladeren, mer si zijn
groen 9 ende dicker, mit eenre zwarter blomen ende mit witten zade. 10
Ende werdt hij mit olyën ghecoect, soe werter een salve uut ghedruct,
die zeer goet is ende lecker ende welrueckende, ende hyet cyprus. 11
Item: dieselve seyt, libro XVIJ, ende die Glose, 12 als Plinius seyt, dat
die beste boem van desen geslacht wast in Egipten op Nylus den ryvier,
in’t lant van Canopeya, ende die ander in Aschalone, ende die derde in
Cipers, die alte welrukende is. 13 Ende het is een boem, die desen boem
1. Plinius autem libro XVI, capitulo XXIII: Cipressus est arbor ramosa, a fructu vacua,
habens baccas pro fructu, folia amara odore violenta, umbra gratiosa.
2. Cuius duplex dicitur esse species, masculus scilicet et femina.
3. de vrouwelijke plant
4. Bellaert 1485: des
5. Femina sterilis est, verumtamen aspectu pulcra, cuius rami in fastigio sunt densi et
invicem convoluti, masculi vero rami sunt magis sparsi, qui si precisi fuerint, regerminant.
6. Bellaert 1485: xxiiij.
7. Cap. XXV. De cypro.
8. Lees: nardus
9. Lees: groener
10. Cyprus, de quo dicitur Canticorum IV ‘Cypri cum nardo’ et cetera, secundum Plinium
libro XII, capitulo XXVI, est arbor in Egypto similis olive in foliis, sed viridiora sunt et
crassiora, cum flore nigro et semine candido et odorato.
11. Quod si cum oleo coctum fuerit aut confectum, exprimitur inde unguentum regium,
quod odoriferum est et summe delitiosum, et cyprus dicitur.
12. De vertaler zag niet of kon niet zien dat met ‘Secundum Plinium’ een nieuwe zin
begon.
13. Idem dicit Isidorus libro XVII et Glossa super Cantica Canticorum.
Secundum Plinium autem dicitur quod optima huius generis arbor crescit in Egypto
super Nilum in Canopea regione, secunda autem in Ascalone, tertia in Cypro, cuius est
mira odoris suavitas.

Vanden proprieteyten der dinghen
ghelijct, die men aspalatos heyt, ende die een bloem is ghelijc mitten
anderen bloem, uut welcker wortelen ende blomen wert edel salve. 1
Item: dieselve seyt dat in allen stammen rechtuut overal blinct een
hemelsche boghe, ende daer is een sueticheyt des rokes, alsoe langhe
als die hemelsche boghe daer schijnt, ende is’t dat hij schijnt opten
selven boem, soe werdt zijn roke wonderlicke ende ontallike meerre
ende scoenre. 2 Ende is ghelijck den witten doorn ende hevet een roede
vuerighe verwe, ende in sommighen deelen ruuct hij wel als castorium,
ende werdt van veel luden sceptrum Elysey ghehieten, als dieselve seyt. 3
Noch seyt Dyascorides dat cyprus een medicinael boem is, ende is zeer
houdende, wes blat als’t ghekaut 4 wordt, dwinghet die heffinghe van
den monde. 5 Ende ghesoden in water verdrijft hi die wormen van den
hoefde ende maect dat haer lelic, als daer dat hoeft mede ghedwoghen
wordt. 6
Item: zijn bloem mit edick ghecoect ontbyndt den hooftzweer, als
dieselve seyt. 7
Dat XXVI capittel van den caneel. 8
Cynamomum dat’s kaneel ende wast in Yndiën ende in Ethyopiën, twee
cubitus hoech. 9 Ende hoe dat hi dunre ende subtijlre is, hoe hi liever is,
1. Huic arbori, ut dicit idem, est alia arbor similis que dicitur aspalatos, habens
similitudinem in flore cum flore rose, ex cuius radice et flore nobile fit unguentum.
2. Dicit etiam idem quod in omni frutice, ubicumque directe refulget arcus celestis, eadem
fit suavitas odoris, quamdiu ibidem fulget arcus, sed si super eandem arborem arcus
fulserit, inenarrabiliter eius odorem ampliat et decorem.
3. Et est similis spine candide, colorem habens igneum sive rufum, et in parte redolet ut
castoreum, et a multis vocatur sceptrum Helisei, ut ibidem dicit idem.
4. Bellaert 1485: ghekant
5. Dicit adhuc Dioscorides quod cyprus est arbor medicinalis convenientis et conglutinative
virtutis, cuius folium masticatum tumorem oris compescit.
6. Eius elixatura sive decoctio vermes capitis interficit et inficit capillos, si inde capilli
fomententur.
7. Flos eius cum aceto decoctus dolorem capitis solvit, ut dicit idem.
Cinus est arbor, que alio nomine cinus lentiscus dicitur, cuius virtutem quere infra, littera
L.
8. Cap. XXVI. De cinnamomo.
9. Cinnamomum, de quo dicitur Ecclesiastici XXVIII et Exodi XXX, sicut ibi dicit Glossa,
est virgultum quod nascitur in India et Ethiopia, duorum tantummodo cubitorum. Et
dicitur cinnamomum, quia subtiles et replicatos habet culmos, cinerei vel nigri coloris, qui

Kritische editie Boek XVIJ
ende hoe dat hi grover is, hoe hy onwaerder is. 1 Ende nae der
waerheyt 2 te spreken, soe wast hi bij den Trogoditen in Ethyopiën. 3
Ende hij wast mit eenre wortelen, thyen of XIJ vingheren breet onder
haghedoernen die alte sonderlinghe dick staen, ende men moet’s voer
die zonne of nae der zonnen niet gaderen. 4 Ende als hij ghegadert is,
soe deylt die paep van den lande die deelen, 5 ende gheeft Gode dat
aldereerste deel, ende dat ander coept dye coepman. 6 Ende is heet in
den dorden grade als Dyascorides ende Platearius segghen. 7 Van
denwelcken zijn twee gheslachten, als dat grove ende ’t subtijl, 8 ende
fracti reddunt visibile spiramentum.
1. Cinnamomum vero quanto gracilius et subtilius, tanto carius est et quanto grossius,
tanto despectius reputatur.
Secundum Isidorum autem libro XVII cinnamomum eo est dictum, quod cortex eius in
modum canne gracilis sit et rotundus, et crescit stipite brevi virgas habens tenues, quod
cum frangitur, ad modum nebule suavissimum emittit spiramen.
Super Ecclesiastici [II capitulo] XXIV dicit Glossa: Cinnamomum est brevis arbor
odorifera et dulcis, cinerei coloris, prestans duplo ad medicine usum quam fistula.
Plinius quoque libro XII, capitulo XXI de cinnamomo inquit et casia: Fabulose narravit
antiquitas quod invenitur in nidis avium et specialiter fenicis, nec haberi potest, nisi quod
cadit proprio pondere vel quod excutitur cum plumbatis sagittis; sed ista fingunt homines,
ut rerum pretia augeantur.
2. Bellaert 1485: waerhyet
3. Secundum veritatem autem cinnamomum crescit apud Trogoditas in Ethiopia, qui per
vasta maria in ratibus deducunt illud ad portum Gelbenitarum.
4. Et est frutex duorum cubitorum ad maximum vel unius palmiad minimum, truncum
habens in grossitie quatuor vel sex digitorum, nec olet, nisi quando arescit.
Siccitate enim gaudet, et in hieme sterilior efficitur contra naturam arborum aliarum.
Inter vepres et rubos densissimos gignitur, et ideo non sine magna difficultate recolligitur;
ante ortum solis aut post occasum nulli licentia colligendi conceditur,
5. Lees: stelen
6. quod cum collectum fuerit, sarmenta hasta dividit sacerdos Deoque partem ponit,
reliquum mercator emit.
Precipua autem bonitas eius est in tenuissimis virgultorum partibus ad longitudinem
palmi, et quod est in trunci medio; quod est proximum radici parum aut nihil valet, quia
ibi minimum corticis est, in quo est summa gratia cinnamomi.
Et ideo cacumina et superiores partes preferuntur, quia ibi cortex plus abundat, lignum
vero interius respectu corticis nullius vel modici est valoris. Hucusque Plinius libro XII.
7. Secundum Dioscoridem vero et Platearium cinnamomum calidum est in tertio gradu et
siccum in secundo.
8. Cuius duo sunt genera, grossum scilicet et subtile.

Vanden proprieteyten der dinghen
dat grove is dat quaetste, ende dat subtijlste is dat beste. 1 Ende men sal
kyesen dat subtijl is, ende dat enen scarpen smake heeft mitter
sueticheyt ghemengt, mit ghoeder luchten, ende dat roedelachtich in
der verwen is, ende dat wittachtich is, dat is quader. 2 Ende hevet virtuut
te consolideren. 3 Caneel hevet menigerhande virtuut, als Dyascorides
seyt, 4 want hi beneemt den hoest als hij van grover vuchticheyt coemt.
Ende mit edic gemenghet geneest hi in’t aensicht eenrehande zuuct die
men inpetigo hiet. Ende in colliriën ghemengt droecht hij die
vuchticheyt vanden 5 oghen, 6 ende safticht die zericheyt van der
leynden 7 ende gheneset watersucht, 8 ende beten van crupenden
dyeren, 9 ende conforteert den appetijt, ende doet menstrua voert
comen, ende opent die bestoptheyt, ende verduwet die spise, ende
scheydt die fleumen, ende 10 verteert se. 11 Ende mit wyne ghedroncken
drijft die secundinen uut, dat zijn die vellekens daer die kynder in
gheleghen hebben of des ghelijcs, ende afwischt die donckerheyt der
oghen, 12 ende is ghoet ten hertvanc ende teghen zwijminghe. 13
Dat XXVIJ capittel van cassya. 14
1. Quod grossum est minus est laudabile, et ponitur in vomicis medicinis, quod vero
gracile est et subtile est laudabile et in aliis antidotis magis utile.
2. Est autem eligendum quod est subtile, acutum habens saporem dulcedini intermixtum
cum multa aromacitate et subrufum in colore; quod autem subalbidum est, minus valet.
3. Ex aromaticitate habet virtutem confortandi cerebrum, ex glutinositate habet virtutem
consolidandi.
4. Habet autem cinnamomum multiplicem virtutem, ut dicit Dioscorides.
5. Bellaert 1485: vandeu
6. Nam tussim ex grossa humiditate sedat, tritum et cum aceto mixtum impetiginem
extirpat, collyriis admixtum humiditatem oculorum desiccat.
7. Lees: nieren
8. Renum dolorem mitigat, ydropisim curat.
9. Morsus reptilium sanat.
10. Bellaert 1484: eude
11. Appetitum confortat, menstrua provocat, opilationem aperit, cibum digerit, flegma
dissolvit et consumit.
12. Potatum cum vino secundinas excludit, caliginem oculorum detergit.
13. Syncopi et cardiace passioni subvenit ac succurrit.
14. Cap. XXVII. De casia.

Kritische editie Boek XVIJ
Cassya is een welrukende specie, 1 ende wast in Arabia, als Ysidorus
seyt, libro XVIJ, ende is een roede van enen groeven 2 bast, 3 ende is den
caneel ghelijck in der virtuten, mer is legher in der moghentheyt, want
men moets die helfte meer in dye ghewicht doen dan des caneels ter
medicinen. 4
Item: die Glose seyt over Exodi XXX dat cassya wast in waterighen
steden, ende wast groet, ende heeft ghoede roke. 5 Plynius seyt, libro
XIJ, capitulo I, dat hi een stamme is, ende wast in den velde by den
caneel, ende zijn meeste breetheyt is van dryën cubitus, ende is grover
in den tacken dan die caneel, 6 ende is van tweërhande verwen. 7 Eerst
wert hij wit, ende nae roet, ende ten laetsten zwart, ende dat deel is’t
beste, ende nae den zwarten is dat roede best, ende dat wit is dat
quaetste, 8 want dat wordet eerst van den wormen gheten. 9 Cassia is
edel, een luttel soet, ende heeft een luttel scharps smaecs, ende is van
ghoeder luchten, ende men prijst dien best, die van purpuren verwe is,
ende dye men niet lichtelijcken breken en mach, mer die hem laet
vouden, is die best. 10 Ende daer is een ander specie van cassya, die den
balsem gelijc is in den roke, mer si is bitter, ende daerom is die eerste
een luttel zuete, ende van heten smake, ende van ghoeden roke, ende
1. Casia, de qua dicitur Exodi XXX, species est aromatica.
2. Bellaert 1485: groenen
3. Et nascitur secundum Isidorum libro XVII in Arabia, et est virga robusti corticis et
purpureis foliis ut corticis piperis.
4. Et est similis cinnamomo in virtute, sed tamen potentia inferior, unde loco cinnamomi
duplex eius pondus. In medicinis sepius admiscetur, ut dicit Isidorus.
5. Glossa autem super Exodi XXX: Casia in locis aquosis nascitur et in immensum crescit,
ac bonum odorem reddit.
6. De casia dicit Plinius libro XII, capitulo XXI: Frutex, inquit, casie iuxta cinnamomi
campos nascitur, cuius amplitudo est trium cubitorum, cuius sarmentum est grossius
sarmento cinnamomi.
7. Cuius est triplex color.
8. Primo enim candescit, deinde rubescit, tandem nigrescit, et illa pars maxime est
laudabilis; post nigram vero laudabilior est rubea, minus vero laudabilis est candida.
9. Nam citius a vermibus corroditur et cavatur, et hoc accidit propter sue substantie
molliciem et minorem amaritudinem corticis et virtutem.
Probatur autem casia, cum est recens, per odorem, per saporem et per colorem.
10. Nam casia nobilis subdulcis, pauci et acuti est saporis, suavis et iocundi est odoris,
subnigri insuper vel purpurei est coloris et ponderis gravioris.
Et maxime laudatur illa casia, que de facili non frangitur, sed reflectitur potius et plicatur.

Vanden proprieteyten der dinghen
die medici prijsen dese. 1 Hiertoe hevet Plynius gheseyt, mer
Platearius ende Dyascorides segghen dat cassya is twerehande, als
cassia fistula ende cassia lignea. Ende dese cassia lignea oerberen dye
meesters zelden, ende is een stamme ende heeft een vaste substancie,
ende als men se breken wil, so en vout se niet, ende is rodelachtich
ghelijc den caneel, ende dit is een specie van cassia lignea, ende is
scarp in den smake ende suetachtich. 2 Ende daer is noch een specie van
cassya lignea die bitterachtich is, hebbende ondersceyden verwe, ende
dese pleghen die medici te oerbaren, 3 ende en wordt niet lichtelic
tebroken, mer si wordt wel ghevouden, 4 ende heeft enen scarpen
smake gemengt mitter soetichheyt ende mit ghoeden roecke. 5 Ende als
men se breect, soe heeft si wittachtighe verwe bynnen ende
ondersceyden mit roetheden ondermenghet. 6 Ende dese wordt
onderwile ghevalst mitten bast van capperis, mer het wordt bekent van
den bitterachtighen smake. 7 Ende heeft virtuut te sceyden overmits der
subtijlheyt zijnre substanciën, 8 ende heeft virtuut ende macht te
verteren uut sinen qualiteyten, ende hevet macht te conforteren, 9 ende
gheneest die reume die van couden saken comen, ende helpt die valle
van sinte Cornelis, ende starct die herssen, ende zuvert die nyeren ende
die blase, ende rijpt apostemen ende gheneest se, ende ontstopt die
1. Alia autem est species casie, que balsamo de Saba similis est in odore, sed amara est.
Et ideo prima, scilicet nigra, que est subdulcis et ferventis saporis et boni odoris, a
medicis plus laudatur.
2. Secundum Platearium autem et Dioscoridem casia est duplex, scilicet casia fistula et
casia lignea, que est fruticis cuiusdam cortex nascentis iuxta confinia Babilonie.
Cuius diverse sunt species: una est similis cinnamomo, que subrufa est et rotunda
solidamque habet substantiam, et cum frangitur vel teritur, non plicatur, sed resistit, acuta
est in sapore et parum dulcis, et ista medici vix utuntur.
3. Alia species, que est subamara, partim habens colores dictinctos, et hac utuntur medici.
4. Bellaert 1485: ghevonden
5. Et est eligenda que non facile frangitur, sed plicatur, et que habet acutum saporem
mixtum dulcedini cum aromaticitate.
6. Cum autem frangitur, colores habet subalbidos interius et distinctos et rufos intermixtos.
7. Sophisticatur quandoque cum admixtione corticis capparis, sed cognoscitur, quia
subamari est saporis.
8. Virtutem habet diureticam, id est divisivam, ex subtilitate sue substantie.
9. Habet etiam virtutem consumendi ex qualitatibus suis. Insuper habet vim confortandi ex
aromaticitate.

Kritische editie Boek XVIJ
lever ende dye mylte, 1 ende verdrijft den stanck des mondes een
wijlken, 2 ende doet menstrua comen, ende starct die moeder, 3 ende
helpt teghen zwijminghe ende crancheyt des herten, is’t dat men een
zijroep maect van sinen pulver ende van rosen ende van been des
herten hert. 4 Hiertoe hebben’t Dyascorides ende Platearius gheseyt
etcetera. 5
Dat XXVIIJ capittel van cassya fistula.
Cassia fistula is een vrucht van enen boem, die lanck saet draecht. 6 Mer
allencken naedat die tijt lancg is, daerna wert hi te langher ende te
grover, ende wert buyten dick overmits aentreckinge der zonnen, ende
’t morch is bynnen zwart, vucht ende soet, die ghemengt is mitten
witten coernen, ende mit sommighen cellekens is’t bynnen onderscoten
ter manieren van honichroten. 7 Ende men sal kyesen die grof ende
wittich 8 is, ende dat is een teyken datter veel morchs in is. 9 Ende hevet
macht te saften ende morwe te maken ende te suveren, ende den stanck
des bloedes wonderlike zeer te saftighen, ende die colera ende dat bloet
te suveren, ende te ontbinden die apostemen der kelen, ende is den
darmen ghoet, ende helpt totten ghebreken der borsten. 10 Ende leydt
uut die versche menstrua, die van vetten humoren coemt, ende
1. Reumaticas causas et frigidas curat, epilenticos et caducos iuvat, cerebrum confortat,
renes et vesicam purgat, apostemata maturat et sanat, renes et epar et splenem deopilat.
2. Fetorem oris masticata palliat aut amputat.
3. Menstrua provocat et matricem confortat.
4. Contra syncopim et defectum cordis iuvat, si ex eius pulvere et rosis et osse de corde
cervi syrupus fiat.
5. Hucusque Dioscorides et Platearius.
6. Casia fistula est fructus cuiusdam arboris, que longa semina producit.
7. Sed succedente tempore elongatur et ingrossatur et caloris actione exterius
condensatur, medulla interius existente nigra et humida atque dulci, que mixta est cum
albis granis et quibusdam cellulis ad modum favi mellis interius est distincta.
8. Lees: wichtich
9. Est autem eligenda que est grossa et ponderosa, quia multam significat inesse
humiditatem, reicienda autem est levis et sonora, cum movetur, quia significat vacuitatem
et siccitatem.
10. Virtutem habet leniendi et mollificandi et mundificandi, et fervorem sanguinis
mirabiliter mitigandi ac coleram et sanguinem depurandi.
Apostemata gule dissolvit, visceribus utilis est et vitiis pectoris subvenit.

Vanden proprieteyten der dinghen
gedronken gheneset die heffinghe der darmen boven ende beneden. 1
Hiertoe hevet Dyascorides gheseyt: Al is’t dat men openbaer in’t
gemeyn cassya set ende seyt mit eender dubbelder ss, aldus nochtans
en sal men’t alsoe niet scrijven noch segghen, mer men salt aldus
scriven: casia fistula, alsoe als die auctores segghen. 2
Dat XXIX capittel van calamus. 3
Calamus aromaticus 4 van denwelcken gheseyt wordt Exodi XXX, ende
is alsoe geheiten nae der gelikenis eens riets of eens hols dincgs als
penne of stroe, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 5 Ende wast in Yndiën, ende
is mit veel knocken, ende is soet in den roke. 6 Ende is’t dat hi te broken
werdt, soe werdt hi in veel deylen ghedeylt, ende is in den smake als
casia fistula mit eenrehande zerpiger wederbitinghe, als Ysidorus seyt. 7
Ende Papyas seyt dat hi is van eenre heter virtuten. 8 Ende die Glose
seyt over Exodi XXX, ende seyt dat calamus aromatica is een speci die
wast bi den berch van Lybaen. 9 Ende soe waer dat hi wast Plynius,
Plathearius ende Dyascorides segghen dattet een heet ende een
droghe specie is in den anderen grade. 10 Ende het is een wortel van
eender spruten die eenre pipen of enen halm die hol is ghelijc is, ende
1. Menstrua recentia ex pingui humore educit, tumorem viscerum et interiorum dolorem
potata tollit. Hucusque Dioscorides.
2. Quamvis autem usualiter in casia duplex S sonet. cum simplici tamen et scribi et
pronunciari debet, ut casia dicatur, ut dicunt auctores. Unde Ovidius XV Metamorphoseon:
Quo simul ac casias et nardi lenis aristas et cetera.
Et sic ubique dicit Plinius et Persius et alii.
3. Cap. XXIX. De calamo aromatico.
4. Bellaert 1485: aromaticns
5. Calamus aromaticus, de quo dicitur Exodi XXX, a similitudine calami usualis est vocatus,
ut dicit Isidorus libro XVII.
6. Et gignitur in India multis nodis geniculatus, odore suavis et mira fragrans odoris
suavitate.
7. Qui si frangitur, in multas partes scinditur et dividitur, et in gustu est similis casie cum
levi acrimonia remordente, ut dicit Isidorus.
8. Secundum Papiam vero mictualis et ferventis est virtutis.
9. In Glossa autem super Exodi XXX dicitur quod calamus aromaticus est species, que
crescit iuxta montem Libani.
10. Ubicumque autem crescit, secundum Dioscoridem, Platearium et Plinium species est
calida et sicca in secundo gradu.

Kritische editie Boek XVIJ
is van groten roke. 1 Ende heeft een hollicheit als een ryet, daer een
hout in ghevonden werdt, dat men uut trecken sal, want ten is nyets
waert, mer het worter onderwilen in ghelaten opdattet te meer weghen
sal. 2
Item: dieselve auctores segghen nochtan dat calamus tweërhande is,
als een dat in Persiën wast, ende is wittachtich van verwen. ’t welck als’t
gebroken wert niet haesteliken en pulvert, 3 ende heeft een wonderlike
craft te conforteren, 4 want hi starct die maghe, ende helpt totter
verduwinghe, ende sonderlinghe is’t dat hi mit alssen ghetempert
wordt. 5 Ende mit rosenwater ghenomen, soe is hi zeer goet teghen
cranckicheyt des herten, als Plynius 6 seyt. 7 Het is een ander dat in
Yndyën wast, ende ruuckt wel, ende die rodelachtich is dat is die best,
ende die vol knopen is ende dicke, 8 ende dese is zeer medicinael, bynae
als cassia fistula of als caneel, derwelker virtuten soecket boven, want
het doet menstrua comen etcetera. 9
Dat XXX capittel noch van calamus. 10
Calamus usualis, als Ysidorus seyt, dat is ryet dat bynnen hol is of een
stroe ende is een stoppel die tusschen den wortel is ende den zade, 11
1. Et est radix cuiusdam fructicis calamo valde similis et magni odoris.
2. Habet autem ad modum canne concavitatem, in qua lignum invenitur, quod quidem
extrahi debet, cum nullius sit valoris; tamen aliquando intus dimittitur, ut maioris ponderis
videatur.
3. Est autem secundum eosdem auctores calamus duplex, scilicet persicus, qui colore est
citrinus; alius est indicus colore subalbidus, qui cum frangitur, facile non pulverizatur.
4. Bellaert 1485: confortereu
5. Et habet virtutem mirabilem confortandi, unde stomachum confortat et digestionem
adiuvat, maxime si cum absinthio temperetur.
6. Plinius hoort bij de volgende zin.
7. Cardiacos et cordis defectum, quem Greci syncopim vocant, cum aqua rosacea multum
valet.
8. Secundum Plinium autem calamus odorans est indicus, qui maxime valet, quando est
subrufus, nodis plenus et spissus, et quando frangitur, in partes plurimas valde siccus.
9. Et est multum medicinalis fere sicut casia vel etiam cinnamomum, quarum virtutes quere
supra. Nam menstrua provocat et cetera.
10. Cap. XXX. De calamo usuali.
11. Calamus usualis secundum Isidorum dicitur canna stipule vel segetis. Et sic dicitur a
caleo cales, eo quod immisso flatu aliqualiter calescit. Et est proprie stipes medius in segete
inter radicem atque fructum sive spicam, in qua fructus continetur.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende men oock mit enen anderen naem noemt, ende hiet culmus, als
Ysidorus seyt. 1 Ende is bynnen hol, ende buyten slecht ende ront, mit
knocken ghestarct, ende mit veel rocken ommegecleet, daer die are
mede ghevoet wert, ende als die halm verghaet, soe vervaert dye are. 2
Ende mit cleynen winden gaet hi ghens ende weder, ende hi wordt
lichtelic ghebroken ende ghecromt, ende naeuwe weder opghericht
etcetera. 3
Dat XXXI capittel van eender scrijfpennen. 4
Calamus scripturalis dat is een penne, daer men mede scrijft als een
ryet of een veder, ende die oude plaghen al mit ryeden te scriven, ende
die Joden scriven daer noch huden des daghes mede. 5 Plynius seyt,
libro XVI, capitulo XXXIIIJ, ende is nut tot vele dinghen. 6
Item: hi seyt dattet wast in waterighen steden ende si zijn noetorftich
in strijden ende in vreden, 7 want dat volc dat in’t 8 noerden woent,
decken haer huysen abelicken daermede, ende si pleghent in haren
huysen te hanghen als’t groen is voer chyerheit ende voer een
ghenuecht, 9 ende ’t volc van oesten pleghen mitten riede te strijden
ende te vechten, ende makender glaviën of. 10 Ende hebben een
1. Alio etiam nomine vocatur culmus, ut dicit Isidorus.
2. Et est interius concavus, exterius planus et rotundus, nodis aliquibus munitus, multis
tuniculis circumvestitus, quo mediante spica proficit et nutritur, quo deficiente deficit et
spica et penitus destruitur.
3. Modico venti impulsu hinc inde agitatur et movetur, facillime frangitur et incurvatur et
vix erigitur vel reparatur.
4. Cap. XXXI. De calamo scripturali.
5. Calamus scripturalis, de quo in Psalmo dicitur ‘Lingua mea calamus scribe’, idem est
quod arundo, quia antiqui arundine utebantur in scribendo, antequam usus pennarum
haberetur.
6. Nam arundo, ut dicit Plinius libro XVI, capitulo XXXIV, utilis est ad multos usus:
7. Arundines, inquit, inter aquaticos frutices obtinent principatum, suntque necessarie in
bello et in pace.
8. Bellaert 1485: iut
9. Nam arundinibus septentrionales populi domos suas aptissime tegunt et eas in suis
cavernis pro deliciis et ornatu suspendere consueverunt.
10. Calamis etiam orientales populi bella agunt et de eis spicula faciunt; tante enim sunt
longitudinis in multis partibus, quod hastarum vicem prebent.

Kritische editie Boek XVIJ
levendighe wortel, want al snijdt men dat ryet boven die aerde of het
wast weder. 1
Item: men vint se die al vol morchs zijn, die zeer bequaem zijn pipen
af te maken, ende die vol morchs zijn ende knopich ende dick, die zijn
best mede te vechten, 2 ende dat cleyne riet is best mede te scriven. 3
Ende men sal dese pennen niet zeer splitten, ende men sal se in die
rechter side een luttel langher maken dan in die lufter side. 4
Item: het zijn ander ryeden ofte calami die vol morchs zijn, ende als
die cleyne stucken gesneden zijn, 5 soe werden si ghestoten ende op
enen crancken viere gecoect thendt dattet dicke wordt. 6 Ende eerst
schinet of het al schume waer, mer als’t een wijle ghestaen hevet, soe
wortet dicker ende beter, 7 ende dat onnut drijft boven. 8 Ende wort
overmits anderen dinghen ghevalscht, mer dat wordt onderkent, want
dat ghoede craect in den mont ende is zeer suet, ende also en is dat
quade nyet, mer het ghaet in den mont en wech, als Plathearius seyt. 9
Dat XXXIJ capittel van caparis.
Caparis is een spruut in Oriënten, als Plynius seyt, libro XIIJ, capitulo
XXIIIJ, ende Ysidorus seyt: wes bast, bloemen ende bladeren ghoet zijn
1. Radicem habent vivacem, unde si earum frutices recidantur, fecundius resurgunt.
2. Sunt autem aliqui calami quadam medulla repleti, quidam ex toto concavi, qui ad fistulas
faciendas sunt multum apti; calami autem medullati, habentes lignum spissum et
nodosum, pugnantibus plus conveniunt.
Sunt et minores arundines in locis minus aquosis crescentes, substantiam habentes
tenuem et valde duram et medullam quasi nullam, et earum superficies est plana et
relucens ac polita, non nodosa.
3. Et tales calami sunt habiles ad scribendum.
4. Cuius pars anterior precisa acuitur et ad scribendum adaptatur et, ut perfectius
atramentum administret, parum scinditur et in parte dextra plus quam in sinistra
aliquantulum prolongatur.
5. Lees: nadat zij in kleine stukken gesneden zijn
6. Sunt et alii calami dulci, medulla pleni, qui per minuta frusta incisi pistantur et ad
lentum ignem in lebete decoquuntur usque ad spissitudinem.
7. Vul aan: en zinkt naar de bodem
8. Et primo videtur totum transire in spumam, sed post facta residentia, spissius et melius
fundum petit, spumosum autem et vanum supra manet.
9. Per aliud sophisticatur, sed discernitur, quia bonum crepitat in ore et est valde dulce,
malum vero non et in ore evanescit, ut dicitur in Plateario.

Vanden proprieteyten der dinghen
ter medicinen, ende sonderlinghe die basten die in der wortelen zijn. 1
Als Ysidorus seyt, libro XVIJ: caparis heeft den naem van den Grieken
ghenomen. 2
Item: Dyascorides seyt dat caparus is een dicke sprute opter aerden
ghesprayt, die vol smericheden is, wes virtuut ter hardicheyt van der
milten ghoet is boven allen medicinen. 3 Ende wast in dorren ende in
droghen lande ende in harden, ende sonderlinghe in ouden mueren. 4
Ende als men’t eet, soe morwet den buuc, ende doet urine comen, ende
menstrua, ende safticht den tantzweer. 5 Ende zijn sap in die oren
ghedropen doot die wormen. 6 Ende heeft veel groete wortelen,
derwelker basten nut zijn totten voergheseyden saken, als Platearius
seyt. 7 Caparis, als zommighe luden segghen, is een cruut dat men
ghaderen sal in’t beghinsel van der leynten, ende men sal’t droghen,
ende dan mach men’t ghoet houden seven jaer. 8 Ende hoeveel dattet
gheroert 9 wordt, ’t en pulvert nyet, ende het is wat bitterachtich in den
smake ende roedelachtich in der verwen. 10 Zijn blomen zijn heet 11
alsoe langhe als si besloten zijn, want als si open zijn ende ghebreit, soe
en dogen si niet, ende men sultse mit soute, ende so hout men se. 12 Si
maken enen appetijt ende si verduwen die humoer die in den mont der
1. Capparis, de qua Ecclesiastis ultimo, secundum Plinium libro XIII, capitulo XXIV, et
secundum Isidorum est frutex in Oriente nascens. Cuius cortex, folia et flores conveniunt
medicine, et precipue cortices que sunt in radice.
2. Et, ut dicit Isidorus libro XVII, capparis a Grecis nomen sumpsisse videtur, eo quod
habeat rotunda in summitatibus seminum capitella.
3. De cappari autem dicit Dioscorides quod est herba seu frutex spinosus expansus super
terram, unctione plenus, cuius virtus duriciam splenis super omnia medicamina iuvat.
4. Nascitur in locis aridis et siccis ac duris, et maxime in antiquis muris.
5. Ventrem remollit comestum, urinam provocat et menstruis imperat, dolorem dentium
mitigat.
6. Succus eius auribus instillatus vermes necat.
7. Multas habet radices et magnas, quarum cortices sunt utiles ad predicta.
8. In Plateario dicitur: Capparis, ut volunt quidam, est herba, que in principio veris est
colligenda et desiccanda et per septem annos in magna efficacia conservanda est.
9. Las de vertaler?: tangitur
10. Et est bona ac laudabilis que cum frangitur, non pulverizatur, et aliquantulum est
subamara in sapore et subrufa in colore.
11. Las de vertaler?: calida
12. Flores eius sunt colligendi quando adhuc sunt clausi, quia nihil valent cum fuerint
dilatati, cum sale condiuntur et sic usui reservantur.

Kritische editie Boek XVIJ
maghen is, 1 ende si zijn spijse ende medicijn, 2 ende si helpen teghen
die doefheyt, ende haer pulver is ghoet als hij in olye ghecoect wort
ende die handen 3 daermede besmeert die ghefistuleert zijn, ende in die
oren ghegoten helpt der siectheit. 4 Hiertoe Plathearius etcetera. 5
Dat XXXIIJ capittel van cardomomum. 6
Cardamomum, als Dyascorides seyt, is een saet van enen boem. Dat
saet wint men des leyntens, ende maket eenrehande knoecskens als een
wijnbesse, daer ’t saet in wast. 7 Ende is tweërhande, als ’t meeste, dat
men tam heet, ende ’t minste, dat men ’t wilde heet. 8 Dat eerste is
’t beste, want het ruuct beste, ende is 9 wat roedelachtich ende wat scarp
van smaken ghemengt mitter zoeticheyt, 10 ende heeft macht te
conforteren, 11 ende daerom is’t goet teghen den hartvanck, ende
teghens quade verduwinghe der maghen, ende is ghoet teghen
coringhe, ende starct dye herssen, als Dyascorides ende Platearius
segghen. 12
Dat XXXIIIJ capittel van calamentum. 13
1. Virtutem habent appetitum excitandi et digerendi humorem in ore stomachi existente.
2. Sunt enim cibus et medicina.
3. Las de vertaler?: manibus
4. Subvenit contra surditatem, et confert pulvis eius in auribus fistulatis, si in oleo
decoquatur et auri patienti infundatur.
5. Hucusque Platearius.
6. Cap. XXXIII. De cardamomo.
7. Cardamomum, de quo dicitur super Ezechielem, ut dicit Dioscorides, est semen
cuiusdam arboris tempore veris semen producentis. Facit enim quasdam tuberositates
similes botro vitis, quibus semen continetur.
8. Et est duplex, maius quod dicitur domesticum, et minus quod dicitur silvaticum.
9. Bellaert 1485: dat
10. Primum est melius, quia magis est aromaticum, et est laudabilius quod est subrufum,
aliquantulum acutum, dulcedini intermixtum.
11. Virtutem habet confortandi et consumendi.
12. Et ideo valet contra cardiacam passionem, contra stomachi indigestionem, ad appetitus
provocationem, ad vomitus repressionem, ad cerebri debilitati confortationem, ut dicit
Dioscorides et Platearius.
13. Cap. XXXIV. De calamento.

Vanden proprieteyten der dinghen
Calamentum is een cruut ghelijc der menten, van denwelcken dye
heilighen onderwile een ghewach maken in der glozen. 1 Ende is
tweërhande, als Dyascorides ende Plathearius segghen, als
berchcalament, ende dat is slechs dat best. Een ander is dat tam is, ende
en is nyet soe droeghe als dat eerste is. 2 Ende hevet macht te
consolideren ende te verteren, wanttet heet ende droghe is in den
dorden grade, als dieselve seyt. 3 Ende is goet teghen den hoest ende
teghen siectheyt der borsten dat van couder saken coemt als
dyacalamentum, dat een electuari is, welc ghemaect is van den blomen
ende van den pulveren dyes cruuts ende van den anderen dinghen. 4
Ende het gheneest die zeericheyt van den darmen, ende is ghoet teghen
den couden reume, 5 ende gheneest beten der crupender dyeren, ende
trect dat venijn van bynnen uutwaert. 6 Sijn sap in die oren gedropen
gheneest die wonden ende oeck mede dodet die wormen van den
oren. 7 Ende temmet die oncuuscheyt ende vertraecht die malaetscip, 8
ende verdroecht overvloedighe vuchticheyt, 9 als dieselve seyt, 10 ende
hevet veel ander virtuten als die bivoet. 11
Dat XXXV capittel van carex. 12
Carex, als Ysidorus seyt, is een scarp cruut ende hardt, wes steel of
garde dryekant is, ende snijt den menschen handt dye’t hardeliken
1. Calamentum est herba quedam mente similis, de qua sancti in glossa aliquando faciunt
mentionem.
2. Et est duplex secundum Dioscoridem et Platearium, scilicet montanum, et illud
simpliciter melius; aliud est quod domesticum, non ita siccum sicut primum.
3. Virtutem habet dissolvendi et consumendi, cum calidum sit et siccum in tertio gradu, ut
dicit idem.
4. Valet contra tussim et infirmitatem pectoris ex causa frigida sicut et diacalamentum,
quod est electuarium, quod ex illius herbe floribus et pulveribus et aliis est confectum.
5. Stomachi et intestinorum dolorem sanat, contra reumaticas et frigidas causas iuvat.
6. Morsus reptilium curat et venenum ad exteriora revocat.
7. Succus eius auribus instillatus vulnerum et etiam aurium vermes necat.
8. Libidinem domat, contra lepram adiuvat et retardat.
9. Vul aan: van de baarmoeder
10. Superfluitatem et humiditatem matricis adnihilat et desiccat, ut dicit idem.
11. Multas alias virtutes habet sicut artemisia, sed hec iam sufficiant.
12. Cap. XXXV. De carice.

Kritische editie Boek XVIJ
handelt. 1 Ende heeft bladeren aen beyden siden ghehouwen ende
scarp, in der manieren van enen zwaerde, nochtans en quetst die
scarpicheyt van carex nyemant ten si dattet eerst gheraket wordt. 2 Ende
wast in broeckighen morwen lande, ende schijnt of het harde hart ende
scarp waer in zijnder substanciën. 3 Ende wordt onder den gheslachte
van cyrpus ghenoemt, als Plynius seyt. Die wortel van cyrpus die
dryekant is, die is van ghoeden roke ende van ghoeder virtuten als
calamus aromaticus doet of is. 4 Mer dat en suldi in’t ghemeyn niet
verstaen mer zeer in’t speciael, als hi seyt, libro XIJ, capitulo etcetera. 5
Van carex coemt carectum, ende is dye stede daer die carices wassen,
als van salix, dat is een willighe, daer coemt af salectum, dat’s een stede
daer willighen wassen, als Ysidorus seyt etcetera. 6
Dat 7 XXXVI capittel van carduus. 8
Carduus, seyt Ysidorus, is een Griex naem of nae den Griexen is’t een
geslachte van crude of van doernighen vruchten, wes natuer bitende is
ende wreet, ende daerom gheneest zijn sap ’t vallen van den haer. 9
Item: Dyascorides seyt dat zijn wortel in water ghesoden ghevet den
dranckers een lust te drincken. 10 Ende is den moeder van der vrouwen
1. Carex, ut dicit Isidorus, est herba durissima et acuta cuius stipes sive virgula est
triangula, manum secans ipsam violentius contractantis.
2. Folia habet in utroque latere secantia et acuta, piramidalem formam ad modum gladii
representantia; nunquam tamen caricis acumen aliquem ledit, nisi primitus contingatur.
3. In loco palustri et molli crescit, et tamen non modicam duritiem pariter et acumen
habere in sua substantia se ostendit.
4. Secundum Plinium autem inter genera cirpi computatur, unde et caricem cirpum
nominat tripliciter angularem, de quo subdit quod radix cirpi trianguli est odoris boni et
virtutis sicut calami aromatici.
5. Sed hoc intelligo non in generali, sed multum in speciali, sicut ipse exemplificat libro
XII, capitulo .
6. A carice autem dicitur carectum locus, scilicet ubi crescunt carices, sicut et a salice
salectum, ubi salices sunt, ut dicit Isidorus.
7. In margine in handschrift: vol[u]cs cae[r]de
8. Cap. XXXVI. De carduo.
9. Carduus secundum Isidorum grecum est. Et est genus herbe vel fruticis spinosi, cuius
natura mordax est et austera, et ideo succus eius alopicias, id est capillorum fluxus curat.
10. De carduo dicit Dioscorides quod radix eius in aqua decocta cupiditatem bibendi
potatoribus administrat.

Vanden proprieteyten der dinghen
zeer oerbaerlick, ende daerom en is’t gheen wonder dat si van den
vrouwen begeert wort, want si helpen hem dat si knechtkens draghen,
als dieselve seyt. 1
Item: carduus is een vuul cruut, ende heeft scarpe stelen ende in’t
hoechste hevet doernighe ende scarpe hoefdekens, daer ’t saet van
carduus in is, ’t welck buten zwart is, mer wit binnen in den morghe. 2
Ende is een heet scheydende saet, ende is ghoet teghen den steen in
den nyeren ende in der blasen. 3 Ende ’t wast in onghebouden steden,
ende werdt van den ezels ghegheten ende van beesten ghetreden, als
gheseyt wordt IIJ Regum b: “si leden die spronghen der beesten ende si
traden den carduum etcetera.” 4
Item: van carduus seyt Plynius, libro XX, capitulo XVI, datter een
eenrehande 5 carduus is dat sonder yet tusschen te vallen bloyt alle den
zomer, ende als dye een bloessem valt, soe coemt die ander weder, 6
wes angelen als die blader wassen, soe laten si of te steken. 7 Ende het
zijn ander cardui die doernich zijn, ende vianden den choern, als
dieselve seyt, 8 ende die overvloyen in den sade, ende daerom mach
men se qualicken verhaten daer si eens wassen, ten waer datter een
waer die se naerstelic uutpluckede, 9 ende die dat doen sal, dye sal
dicwijl steecten ende prekelinghe liden ende doghen etcetera. 10
1. Matrici utilissimus est, et ideo non est mirum, si a mulieribus desideretur, quia iuvat, ut
masculos procreent, ut dicit idem.
2. Est autem carduus herba vilis, aculeatas habens hastulas et in summitate spinosa habens
capitella, in quibus semen cardui continetur, quod utique exterius nigrum est, sed album
est interius in medulla.
3. Et est semen diureticum et divisivum, et valet contra calculum in renibus et vesica.
4. Crescit in locis incultis, depascitur ab asinis et a bestiis conculcatur, sicut dicitur IV
Regum XIV b. ‘transierunt bestie saltus et conculcaverunt carduum’ et cetera.
5. Bellaert 1485: een eenrehande
6. De carduo autem dicit Plinius libro XX, capitulo XVI: Carduus folia et caules spinosas
lanugines habet, cuius semen et radix vesci possunt. Et est quoddam genus cardui, quod
sine intervallo tota estate floret et, uno flore cadente, concipit alium.
7. Cuius aculei arescente folio desinunt pungere.
8. Sunt et alii cardui spinosi, frugibus inimici, ut dicit idem.
9. Et abundant in semine, et ideo vix possunt extirpari, ubi semel crescunt, nisi affuerit
cultoris diligentia carduos extirpantis;
10. in ipsorum autem extirpatione sepe lesionem patitur et puncturam.

Dat XXXVIJ capittel van 1 caricus. 2
Kritische editie Boek XVIJ
Caricus is een droeghe vighe. 3 Ysidorus seyt dat dye vygheboem
dryewerven of vierwerven vrucht maect, ende als die een rijp is soe
beghint die ander te wassen. 4 Ende als die oude luden dese dicwijl eten
benemen 5 hem dat rimpelen van den aensicht ende in anderen leden. 6
Dyascorides seyt dat si goet in spijse zijn ende in der medicinen, want
si voeden veel ende vetten, mer si maken veel groefs bloees 7 ende
starcken dye crancken. 8 Ende in der medicinen suveren si die borst,
ende benemen den hoest, ende claren die stemme, ende saftigen die
herssen 9 der kinnebacken, ende si suveren die nyeren, die blase ende
die moeder. 10 Ende ghecoect in wijn mit alssen gheneest die
watersucht, ende ghewreven mit morstertsaet ghenesen die joecten van
den oren ende reynighen se. 11 Ende vighen ghevolt mit mostertsaet
ende in wijn gesoden, daer esop ende anijs ende soet hout toe zijn,
ghedroncken, gheneset alle ghebreken der longhen ende der borsten.
Die vighen sal men 12 des avonts eten, ende enen warmen toghe van den
wijn toe drincken, ende ghaen te bedde, ende die borst buyten teghen
dat vuer smeren. Mer die te veel vighen eet op hemselven, die crijcht
heffinghe ende opblasinghe van lichaem, ende si maken lusen, als
1. In margine in handschrift: vighen - in de bovenmarge: goet
2. Cap. XXXVII. De carica.
3. Carica est ficus sicca, a copia sic vocata.
4. Nam singulis annis ficus, ut dicit Isidorus libro XVII, ter quaterve fructum gignit atque
altero maturescente, alter oboritur et succedit.
5. Vul aan: si
6. Carice autem a senibus sumpte in cibo sepe feruntur distendere ipsorum rugas, ut dicit
idem.
7. Lees: bloets
8. Secundum Dioscoridem vero inter fructus carica est dulcior et est utilis in cibo et in
medicina. Multum enim nutrit et impinguat, sanguinem grossum et multum generat et
debiles confortat.
9. Lees?: heffinghe
10. Secundum medicinam vero pectus mundificat, tussim sedat, vocem clarificat, faucium
tumorem mitigat, renes et vesicam et matricem purgat.
11. Cocte in vino cum absinthio ydropicos curant, trite cum sinapi pruriginem aurium
purgant.
12. Bellaert 1485: meu

Vanden proprieteyten der dinghen
Dyascorides seyt. 1 Die ander propriëteyten 2 soect beneden van der
vighen als de ficu etcetera. 3
Dat XXXVIIJ capittel van den camijn. 4
Cyminum dat is camijn, ende is een saet dat een ghoede lucht heeft,
ende is bleeck in der verwen, als Dyascorides, Macer ende Parsius
seggen. 5 Ende is heet ende droeghe in den anderen grade, 6 ende heeft
virtuut te scheyden, ende maect verduwinghe, ende safticht die
windicheyt, ende verjaghet die zericheyt der maghen dat van winde
comet, ende stempt dat buucevel, is’t dat hij ghebraden wordt ende in
edick gheleyt ende dan ghenutticht. 7 Sijn pulver in die nase gheblasen
doet nyesen, ende beneemt bloedinghe ter noesen, ende doet die
zericheyt ende die heffinghe der kynnebacken ghaen sitten ende
gheneest se. 8 Ende mit bakelaer dwincgt hij den couden reume. 9 Ende
waer dat oghe blaeuwe ende mit bloede ghemenghet van slaen, van
vallen of van stoeten, so sal men comijn cleyn pulveren, ende menghen
mit wasse, ende menghen se wel te samen, ende maken’t dat plat ende
dunne als een viervoudighen plaester, ende maken’t warm, ende
legghen’t op’t zeer, ende als’t cout is, soe sal men’t weder warmen ende
legghen’t daerop, ende dit sal men doen aen enen ghanghe thent dat
1. Tamen in cibo nimium usitate inflationem et ventositatem generant, pediculos creant, ut
dicit Dioscorides.
2. Bellaert 1485: proprieyten
3. Alias eius proprietates quere infra de ficu.
4. Cap. XXXVIII. De cimino.
5. Ciminum secundum Dioscoridem et Macrum et Persium est semen aromaticum colore
pallidum. Unde Persius: Rugosum piper et pallentis grana cimini.
6. Calidum est et siccum in secundo gradu.
7. Virtutem habet diureticam et fumositatis subtiliativam et digestionis confortativam et
ventositatis mitigativam et doloris stomachi et inflationis repressivam, solutionis ventris
restrictivam, si in aceto infusum primo assetur.
8. Et insufflatum in naribus sternutationem provocat, sanguinem de naribus profluentem
sedat, tumorem faucium et dolorem mitigat atque sanat.
9. Cum baccis lauri reuma frigidum compescit.

Kritische editie Boek XVIJ
bluet ghesceyden is. 1 Dit segghen Dyascorides ende Plathearius. 2
Datselve seyt Plynius 3 vol nae, 4 libro XX, capitulo XVI, dat comijn die
een is tamme ende d’ander wilt, 5 ende hij seyt dat hij tot veel dinghen
goet is, ende sonderlinghe ter maghen, wes opblasinghe hij gheneest
ende oec der darmen ende haer steecten. 6
Dat XXXIX capittel van coriander.
Coriander van denwelcken men seyt Numeri XI, als Ysidorus seyt, libro
XXIJ, ende is een ruuckende cruut, wes saet mit zueten wijn ghegeven
maect die manne bereder ter oncuuscheit. 7 Nochtans is’t te hueden dat
men’s nyet te vele en gheve, want sonder twijffel het soude enen
verwoedt maken. 8 Mer als’t bereyt is ende na den eten ghegeten VIJ of
acht coern maectet veel goets.
Dat XL capittel 9 van carabus.
Carabus mit sinen sade is’t een venijn cruut, want het doot die luden
die des dicwijl naem, als Ysidorus ende Papilion segghen. 10 Ende hij
seyt noch dat coriander in spijsen ghenomen is verhettende ende
1. Sanguinem coagulatum in oculo mixtum cum cera munda discutit et dissolvit.
Livorem ex contusione sive alio modo factum pulvis eius cum cera bene commixtus
sepius appositus totaliter tollit. Et eius frequenti usu facies discolorationem incurrit.
2. Hucusque Dioscorides et Platearius.
3. Bellaert 1485: plhnius
4. Lees?: wel nae
5. Idem fere dicit Plinius libro XX, capitulo XVI, ubi dicit quod ciminum aliud est
domesticum, aliud silvestre.
6. Et dicit quod multis convenit remediis, maxime stomachi, cuius dissolvit inflationes, et
intestinorum discutit dolores atque viscerum torsiones.
7. Coriandrum, de quo dicitur Numerorum XI, secundum Isidorum libro XVII est semen
quoddam odoriferum a Grecis corion dictum. Cuius semen in vino dulci datum homines,
ut dicitur, reddit ad venerem proniores;
8. cavendum tamen est, ne nimis detur, quia absque dubio amentiam adduceret et
furorem.
9. In margine in handschrift: Coliander
10. Canibus autem hec herba est cum semine venenosa. Nam interficit eos, si ab eis
aliquotiens assumatur, ut dicit Isidorus et Papias.

Vanden proprieteyten der dinghen
dwinghende ende doet slapen. 1 Ende nae den auctoers is die coriander
van dubbelder virtuten of craften. 2 Want Macer seyt in sinen boecke
aldus: “Die craft van coriander 3 is cout ende is van felre machten.” 4
Galienus seyt: “Coliander ghewreven ende mit edick ghedroncken doot
die wormen van den buucke.” 5 Coriander ruuct wel also langhe als hi
geheel is, mer wordt hi mitten handen ghewreven, soe stincket hij. 6 Dat
saet desselven is wit ende cleyn etcetera. 7
Dat XLI capittel van coloquintida. 8
Coloquintida daer men of seyt. IIIJ Regum IIIJ, is een gheslacht van den
bitteren crude, als die wilde cucurbita is, want het worpt zijn telgheren
bi der aerden als die cucurbit, ende heeft ronde vruchten. 9 Dit cruut
vlecht hem in den thunen als die wijnghaert mit cleynre ronder
vruchten, als Ysidorius seyt, libro XVIJ. 10
Item: Dyascorides seyt dat coloquintida die men cucurbita
alexandrina heyt werdt onderwijlen alleen ghevonden wassen ende dan
is si dodende ende venijnt als die squilla is, die men cepa marina hiet,
mer als si ghevonden wordt over veel hoops, soe en is si so quaet niet.
Si heeft morch, bast ende saet. 11 Dat morch is nut in medicinen, ende
1. Et superaddit: Est, inquit, coriandrum in cibo sumptum calefactivum et constrictivum
necnon et somni provocatiuvm.
2. Secundum autem auctores dicitur esse composite virtutis.
3. Bellaert 1485: ceriander
4. Dicit enim sic Macer in libro suo:
“Frigida vis herbe coriandri dicitur esse,
Austereque simul quiddam virtutis habere.
5. Hanc Galienus ait, per quam depellere ventris
Lumbricos tineasque solet, si trita bibatur
Cum vino vel si mixto sumatur aceto.”
6. Coriandri herba in se est odorifera, quamdiu est integra, sed manibus fricata fetet.
7. Semen eius est candidum et minutum.
8. Cap. XL. De coloquintida.
9. Coloquintida, de qua dicitur IV Regum IV, est genus herbe amarissime, scilicet cucurbita
agrestis, quia more cucurbite flagella tendit iuxta terram, fructu rotundo et similis
cucumeri usuali.
10. Hec herba quasi vitis se diffundit in sepibus, fructu modico et rotundo, ut dicit Isidorus
libro XVII.
11. Habet autem medullam, corticem atque semen.

Kritische editie Boek XVIJ
daerna is ’t saet 1 ’t nutste, mar die bast en is nyet goet, 2 ende dat morch
is te prijsen dat wit is. 3 Als men den appel scuddet, so ghevet hij
gheluut. 4 Ende hevet macht te scheyden ende te verteren, te ontbinden
ende te doerschieten, 5 ende purgeert fleuma ende melancolia, waerof
dat men seyt dat coloquintida goet is teghens die rudighe cotidiaen
ende quartaen, is’t dattet den siecken te punt ghegheven wort. 6 Ende is
oeck mede goet totten tantzwere, 7 ende verjaghet die langhe pyeren
ende oec die wormen in den buucke, 8 ende zijn pulver doot die
wormen van den oren, 9 ende opent die hardicheyt der mylten ende
oeck der leveren, is’t dat zijn sap myt vennecoel ghegheven 10 wordt. 11
Ende zijn cokinghe opent die aderen van der aenbeyen, stoeft men
daerover, ende doet menstrua comen. 12 Dese propriëteiten ende veel
andere heeft coloquintida als Dyascorides ende Plathearius
segghen. 13
Dat XLIJ capittel van soffraen. 14
Crocus is een cruut dat wij soffraen heyten, ende is alsoe myt zijnder
bloemen gheheyten, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, mer in der bloemen is
1. Bellaert 1485: tseat
2. Medulla est optima in medicina, semen secundario, sed cortex nullius vel modice est
virtutis.
3. Unde illa medulla est laudabilis, que est alba et cui semina bene sunt inserta;
4. illa autem parum attendenda, que cum concutitur, multum sonat. Similiter quando de
facili pulverizatur.
5. Virtutem habet dissolvendi et consumendi ex amaritudine, et etiam dividendi et
penetrandi.
6. Et substantie sue subtilitate flegma purgat et melancoliam, unde dicitur valere contra
cotidianam, scabiem et quartanam, si modo debito patientibus offeratur.
7. Dolori dentium subvenit.
8. Lumbricos, id est longos et lubricos ventris vermes, excludit.
9. Vermes aurium pulvis eius interficit.
10. Lees: te drinken gegeven
11. Splenis et epatis duritiem aperit, si succus eius cum feniculo propinetur.
12. Eius decoctio emoroidas, id est sanguinis venas, aperit, et menstrua provocat et educit.
13. Has et alias multas virtutes habet, ut dicit Dioscorides et PIatearius et etiam Plinius.
14. Cap. XLI. De croco.

Vanden proprieteyten der dinghen
die craft ende heyt crocum. 1 Ende die is best die versch is, ende wael
ruecket, lanck, ende luttel wit, ende gheheel ende die niet cleyn
ghebroken en is, ende goet van luchten, ende als hij ghebroeken 2 wordt
dat dan die handen besmet worden, ende is saftelick scarp. 3 Ende si
pleghen daertoe te doen schuum van silver, opdat hij te meer weghen
sal, mer als men dese pulvert soe siet men dan die valscheyt. 4
Item: Dyascorides seyt dat hij tweërhande is, als crocus ortensis, dat
is hof soffraen, daer hij in wast, ende daer is een ander speciës dye men
hiet crocus orientalis ende dat is soffraen van oriënten. 5 Ende dit is die
alderedelste, 6 ende draecht een purpur bloem ende heeft een hoeft als
een vyole, in wes middel drye of vier blomen staen. 7 Men sal dye
bloemen kyesen die roet zijn, ende dye wittachtich zijn sal men wech
worpen, 8 ende men mach se wel X iaren houden in groter virtuten ende
craften. 9
Item: soffraen is heet ende droghe in den eersten grade, ende is oeck
mede ghetempert in sinen qualiteyten, ende daeromme is hij
conforterende. 10 Want hij is sonderlinghe goet teghen cranckicheyt der
maghen ende teghens aenmachticheyt, ende hij neemt die roetheit van
den oghen wech dat van bloede comet oft van enigher smetten, is’t dat
hij ghewreven wordet mit rosen, ende mit enen doder van enen eye,
1. Crocus, de quo dicitur Canticorum IV et Threnorum ultimo, est herba ab urbe Coricio
sic dicta, ubi maxime abundat, ut dicit Isidorus libro XVII. Et est herba cum flore suo sic
dicta, sed flos, in quo est eius potissima virtus, hoc crocum dicitur.
2. Las de vertaler?: frangitur
3. Et est optimum quod est recens, odoris boni, longum, parum album, integrum neque in
fragmenta comminutum, in spiratione bonum, et cum carpitur, inficit et tangit manum et
leviter est acutum. Quod si huiusmodi non fuerit, vetustum cognoscitur aut infusum.
4. Adulteratur autem admixto crocomagmate; augendi ponderis causa spuma argenti
contrita additur, sed proditur, si pulverulentum invenitur et si decoctum ab odore proprio
immutetur. Et dicitur crocomagma superfluitas que relinquitur ex aromatibus, ex quibus
croceum fit unguentum. Hucusque Isidorus.
5. Secundum Dioscoridem vero due sunt species croci, hortensis dictus ab horto, in quo
nascitur, et orientalis a loco, ubi crescit, sic vocatus.
6. Et iste est nobilior quam hortensis, nec apponitur in vomicis medicinis.
7. Producit autem florem purpureum caput habens ad modum viole, in cuius medio tres
vel quatuor flores producit.
8. Eligendi autem sunt subrufi vel omnino rufi, subalbidi vero sunt abiciendi.
9. Per decem annos possunt servari.
10. Est autem crocum calidum et siccum in primo gradu et in suis qualitatibus
temperatum, et ideo est confortativum.

Kritische editie Boek XVIJ
ende dan op’t oghe gheleyt. 1 Hiertoe hevet Dyascorides gheseyt. 2
Ende Plathearius seyt dat soffraen heeft een propriëtheyt dat hi in
sinen bladeren alle die winter groenicheyt hout, ende hoe groet dat die
coude is, hij en laet se niet after. 3 Mer dyes somers verliest hij zijn
bladeren mit allen ende si dorren, ende nae half herfst wassen si weder,
ende dan comen zyn blomen uut in enen crancken steelken ende
crupen voert, als Aristotiles seyt in den Boecke der groylijcken
dinghen. 4
Item: die soffraen hevet grote ghelijckenissen mit ascolonia of mit
squilla in den wortelen. 5 Nochtan scheelt hi van beyden, want cepa of
squilla dat een dinck is of die wortel van soffraen is van dichten vleysch,
ende hij en maect gheen saet als die ascolonia doet. 6
Item: Plynius, libro vicesimo, capitulo XX, seyt dat soffraen 7 niet
ghesolveert en wordt mit hoenich noch oeck mede mit gheenrehande
zueten dinghen, mer hij wort lichtelijcken ghesolveert in wijn ofte in
water. 8 Ende hij is temael zeer nut in der medicinen, want hij verderft
alle ontstekinghe ende zericheyt der oghen. sonderlinghe is’t dat hij mit
1. Unde contra debilitatem stomachi et defectum cordis multum valet, ruborem oculorum
ex sanguine vel ex macula tollit, si tritum cum rosis et vitello ovi oculo apponatur.
2. Hucusque Dioscorides et Platearius.
3. Unam autem proprietatem habet crocus, quia in foliis per totam hiemem retinet virorem
nec deponit illum, quantumcumque frigus intendatur;
4. in estate vero deficiunt eius folia penitus et marcescunt, et post medium autumnum
iterum crescunt, et tunc flores eius in tenui stipite exeunt et prorumpunt.
5. Sicut autem dicit Aristoteles libro Vegetabilium, crocus habet magnam convenientiam et
similitudinem cum cepa et ascalonia in radice.
6. Differt tamen ab utraque, quoniam cepa sive radix croci est continue carnis, et non facit
semen sicut ascalonia, sed est tota ratio eius sementiva in radice. Et omnes tunice croci
sunt macre, et non incipiunt tunice eius oriri ab una parte cepe sue, sicut accidit in
ascalonia et domestica cepa, sed incipiunt tunice croci a locis germinationum venarum
cepularum; et hoc est de proprio croci, ut dicit Aristoteles.
Habet autem cepa croci radices capillares, quibus adheret terre et attrahit sibi
nutrimentum, ut lilium et allium et huiusmodi.
Et quando cepa croci est grossa et iam matura, incipit dividi et multiplicari in capita
multa proprias tunicas et radices habentia, et ex singulis crescit planta. Ex quo patet quod
in eius capite seu radice est eius virtus sementiva, que est sui multiplicativa et sue speciei
servativa, quemadmodum dicit idem.
7. Bellaert 1485: soffraeu
8. Plinius siquidem libro XX, capitulo XX, sic commendat crocum: Crocum, inquit, cum
melle non solvitur nec cum aliquo dulci, facillime autem cum vino aut cum aqua.

Vanden proprieteyten der dinghen
wijne ghemenghet wordt. 1 Ende is der borsten der maghen ende der
leueren altezeer goet. 2 Ende dye soffraen nuchteren drinct mit wijne of
mit byer die en mach niet droncken drincken noch hi en mach niet te
vol eten, waerbij dat hij altezeer nut is den luden die hem te vergrijpen
pleghen in spijse of in drancke. 3 Ende slechs cronen of soppelen
ghemaect van soffraen ende op’t hoeft gheset wederstaet der
dronckenscap, ende si en laten den mensche niet droncken werden. 4
Ende doet wel slapen, ende beroeret hoeft, ende verwecket die myn. 5
Ende mit zijnre blomen bestreken is’t goet op dat heylighe vuer. 6 Ende
van soffraen maect men ungentum cytrinum ende oxirocroceum, ende
gheneest broken benen, ende is goet teghens steecten van scorpionen
ende steecten van spinnen. 7
Dat XLIIJ capittel van den eyuun. 8
Cepa of cepe dat’s eyuun, ende is een cruut wes craft alle leyt in den
hoefde, dat is in der wortelen, ende oeck mede leydt si in den sade. 9
Item: Aristotiles seyt in’t Boeck van der planten: die eyuun 10 ende
ascolonia maken twewerven bladeren, ende die eyuun heeft enen steel
daer hij zijn saet in maect, ende heeft een wortel mit veel rocken omme
becleet, ende onder die wortel heeft hij ander haren 11 oft haer ware,
van denwelcken die grote wortel ghevoedet wordt, ende dye vuchticheyt
1. Utilissimum est in medicina. Destruit enim omnes infiammationes et dolores oculorum,
maxime si cum vino fuerit mixtum.
2. Pectori, stomacho et epati summe utile est.
3. Qui crocum prius biberit, ebrietatem et crapulam non incurrit.
4. Corone etiam ex eo facte resistunt ebrietati nec permittunt hominem inebriari.
5. Somnum facit et caput movet, stimulat venerem.
6. Flos eius illitus igni sacro ei subvenit.
7. De croco etiam fit unguentum croceum, quod Greci crocomagon vocant, et valet contra
suffusiones oculorum. Et est optimum quod gustatum dentes inficit et salivam. Ulcera
purgat capitis, tormina et inflationes sedat, serpentum et aranearum morsus et scorpionum
puncturas curat. Hucusque Plinius.
8. Cap. XLII. De cepa.
9. Cepa vel cepe est herba, cuius vis tota est in radice et in semine. Et ideo sic cepe vocatur,
ut dicit Isidorus, quia non habet nisi caput.
10. Bellaert 1485: eynun
11. Lees: wortels

Kritische editie Boek XVIJ
wordet voert ghesent tot alle den ghehelen crude. 1 Ende in’t eerste jaer
soe en vordert die eyuun nyet in der wortelen, mer in dat ander jaer
naedyen dat hij ghesayet wordet. 2 Noch hij en sadet niet voer dat ander
jaer, noch en maect zijn saet in den balghen nyet, ende so en doet dat
loeck ende sommighe ander, mer in’t overste van den stele. 3 Die
speciën van den eyuun zijn tweërhande, als tamme ende wilde, die men
van Aristotiles cepa canina heet. 4 Ende dese canina hevet witte
bloemen ten hemelwaert ende groen ter aerden waert, 5 ende dese is
goet teghens apostemen. 6 Ende die tamme eyuun hevet enen hollen
steel ende sonder knopen, ende ghelijckerwijs dat hij zijn bladeren
vernuwet alsoe vernuwet hij zijn wortelen, als Aristotiles seit in den
voerscreven boecke. 7
Item: Dyascorides seyt dat die tamme cepe nut is ter medicinen ende
oeck ter spijsen, 8 ende is slijmich ende van couder natueren, ende
sonderlinghe die wat lancgworpelt is meer dan die ronde, ende meer
die rode dan die witte, ende die droege meer dan die vorsche, ende
meer die rauwe dan die ghecoecte. 9 Ghegeten beneemt walghinghe,
ende vermindert den stancke des mondes, ende morwet den buucke
ende doet die spijse wel smaken, 10 ende zijn sap mit honich ghemenget
1. De cepe dicit Aristoteles libro De plantis: Cepe, inquit, et ascalonia faciunt bis folia; et
habet cepe stipitem, in quo facit semen, et habet radicem pluribus tunicis vestitam, et sub
radice habet alias radices quasi capillares, quibus nutritur grossa radix, et ad totam herbam
humor transmittitur radicalis.
2. In primo autem anno non proficit in radicem, sed in secundo postquam seminatur.
3. Similiter nec semen ante secundum annum facere consuevit, nec facit semen in folliculo
sicut allium et quedam alia, sed in summitate stipitis semen super quosdam pediculos, id
est pedes parvulos, se dilatat.
4. Species autem cepe est duplex, scilicet domestica et silvestris, que canina ab Aristotele
nuncupatur.
5. Canina autem cepa flores habet albos versus celum et virides quodammodo versus
terram.
6. Et talis cepa valet contra apostemata.
7. Habet autem cepa domestica stipitem concavum et sine nodo et sicut renovat folia, ita et
radices, ut dicit Aristoteles in predicto libro.
8. Secundum Dioscoridem cepe domesticum utile est ad medicinam et ad cibum.
9. Est autem viscose et fervide nature, et maxime illud quod est oblongum magis quam
rotundum, et magis rufum quam album, et magis siccum quam recens, et magis crudum
quam coctum.
10. Comestum fastidium tollit, oris fetorem diminuit, ventrem mollit, cibos condit.

Vanden proprieteyten der dinghen
wischt die donckerheyt van den oghen af. 1 Ende zijn sap is goet
denghenen die in litargyën legghen, ende ’t sap mit vrouwenmelck
ghemenghet ende in die oren ghedropen beneemt hem die zericheyt. 2
Ende te maten ghegheten soe insnijt 3 hi die dindende ende die
heffende humoren, ende opent die monde van den aderen, ende doet
orine ende menstrua comen ende leijdt se 4 uut, ende lescht die beten
van enen verwoeden honde ende ander venijnde beten, ende claert die
huut ende opent die zweetghaten, ende daeromme doet hij zweten
ende leydet uut. 5 Ende rauwe ghegheten en gheeft hij den lichaem
gheen voetsel, ende hi is den colericus quaet ende den fleumaticus
goet. 6 Ende maket dorst ende opblasinghe, ende quetst dat hoeft
overmits zijnre scarpicheit, 7 ende doet den mensche vuerlijke drome
dromen of sien, ende sonderlinghe wordt hij ghegheten van luden die
van groter suucten op ghestaen zijn, 8 ende hij doet die luden screyen of
huylen mit sinen roke alleen, ende hij quetset dat ghesicht, als
Dyascorides 9 seyt etcetera. 10
Dat XLIIIJ capittel van cepe caninum. 11
1. Succus eius cum melle caliginem oculorum detergit.
2. Succus eius litargicis subvenit, auribus cum lacte mulieris instillatus eius dolorem sedare
consuevit.
3. Bellaert 1485: nisnijt
4. Lees: vergif
5. Comestum temperate, prout convenit, viscosos humores incidit, ora venarum aperit,
urinam et menstrua provocat et educit venenum; morsus rabidi canis extinguit et aliis
venenatis morsibus succurit et resistit, cutem clarificat et poros aperit, et ideo sudorem
provocat et educit.
6. Comestum vero crudum nihil nutrimenti corpori tribuit, colericis obest, flegmaticis
convenit.
7. Sitim facit, inflationem gignit et acumine suo caput percutit atque ledit.
8. Et nimis comestum aliquando maniam et insaniam ducit et terribilia somnia videre facit,
precipue si ab exeuntibus egritudinem comestum fuerit.
9. Bellaert 1485: Dyascorldes
10. Lacrimas solo odore provocat et visum ledit. Hucusque Dioscorides.
11. Cap. XLIII. De cepe canino.

Kritische editie Boek XVIJ
Cepe caninum dat is squilla, ende wordt ghevonden bij der zee, ende
Plathearius noemt se cepa marina. 1 Ende onderwijlen wort hi alleen
ghevonden ende dan is hij venijn, ten si dat hem die venijntheyt
ghenomen wort. 2 Ende zijn quaetheyt wordt hem benomen, is’t dat hij
een wijle leyt in wijn ende in olie, ende dan wordt in der medicinen
ghedaen. 3
Item: men sal hem opsniden, ende doen hem dat alre binnenste uut,
ende dat uterste sal men mede wech doen, ende dan dat middelste
nemen, ende dat becoemt zeer wel in medicinen. 4
Item: Plynius seyt, libro XIX, capitulo XVIJ. 5
Item: die Griecke segghen datter veel gheslachten van cepa zijn, ende
allegader maect si traninghe als men haer ruucket. Ende hoe dat hij
ronder is, hoe dat hij beter is, ende dye roede is dye suerste, ende is
meer suerder dan die witte, ende die raeuwe meer dan die ghecokede. 6
Ende hij wordet ghesayt ende oec gheplant, mer als hij ghesayt wort soe
en maect hi gheen saet voer dat ander jaer, ende wanneer hi zaedt, soe
verghaet dat hoeft, want die voertbrenghinghe des saets is verderffenis
des hoefs. 7
Item: ’t saet van den eyuun wil ghesayet werden in ghespaedder
aerden, ende daer alle oncruut ende ander vuul wortelen uutghewyedet
zijn. 8 Ende als zijn saet bestaet zwart te worden, soe pluct men’t, ende
1. Cepe caninum dicitur squilla, et invenitur iuxta mare, unde a Plateario cepa marina
appellatur.
2. Reperitur autem quandoque sola, et tunc mortifera ac venenosa est, nisi eius venenositas
reprimatur. Solent autem Salernitani eam dividere in plures partes et plantare in hortis
sigillatim, et ita reprimunt venenum eius.
3. Reprimitur eius malitia, si in vino et oleo aliquantulum dimittatur et sic in medicinis
apponatur.
4. Debet autem scindi ista cepa et interiora et exteriora abici, quia exteriora sunt mortifera
pre nimia caliditate et interiora pre nimia siccitate, sed media sunt temperata. Multum
convenit medicinis.
5. De cepe autem dicit Plinius libro XIX, capitulo VII:
6. Cepe apud Grecos multa sunt genera, et eis omnibus est odor lacrimosus. Et est
optimum quod est rotundissimum, et acrius est rufum quam candidum, et crudum quam
coctum.
7. Seritur quoque et plantatur, sed quando seminatur, ante annum sequentem non facit
semen, et quando facit semen, corrumpitur ipsum caput; unde ex corruptione iacti seminis
gignitur ipsum caput, et productio seminis capitis est corruptio.
8. Vult autem seri semen cepe in solo ter effosso, herbarum aliarum radicibus extirpatis.

Vanden proprieteyten der dinghen
eer dat hij al dorre wordt, so pleech men’t in’t stroe te bestemmen. 1
Ende waer yemant die daer ghenuecht in hadde dat die hoefde van den
eyuun out worden, soe soude men se netten mit laeuwen souten water,
ende alsoe moghen si langhe dueren ende zijn oeck beter t’eten, mer si
zijn best in den sacken te sayen of te planten ende veel nutter. 2 Het zijn
vele luden die den eyuun ophanghen in den roecke ende in den
scoersteen by den vyer, als men’t ’t loeck doet, ende dat doen si
daeromme dat si niet uutspruten en sullen. 3
Item: die wilde eyuun als dieselve seyt, libro XX, capitulo VIJ, en zijn
nyet etelic, mer si zijn zeer medicinael. 4 Ende si zijn in den ruken alleen
goet teghen donckerheyt der ogen, mer ghesmeert is’t meer prophitelic,
ende si ghenesen die wonden van den monde. 5 Ende mit wijn ende mit
honich ghemengt gheneest beten van honden ende van serpenten. 6
Ende is goet ter doefheyt, ende mit ghansen smeer ende mit honich
ghemenghet helpet totter zericheyt der lenden ende suvert ende
gheneest wonden. 7 Hiertoe seyt Plynius etcetera. 8
Wordt vervolgd
1. Semen eius nigrescere incipiens metitur, antequam totaliter maturescat, radices eius
optime in paleis conservantur.
2. Quod si libeat capita inveterari, aqua salsa et tepida sunt capita intingenda, et ita
efficiuntur diuturniora et esui meliora, sed in satu ad seminandum vel plantandum sunt
utiliora.
3. Multi etiam capita ceparum sicut et alliorum suspedunt in fumo supra ignem et sic, ne
germinent, conservantur, quod cepe extra terram facere certum est sicut et allium, nisi per
artificium caveatur.
4. Item idem libro XX, capitulo VII: Cepe silvestres non sunt sative neque multum
comestibiles, sunt tamen multum medicinales.
5. Ipso enim olfactu caligini medentur, magis autem succi inunctione. Somnum provocant,
oris ulcera sanant.
6. Morsus caninos cum melle et vino curant, morsibus etiam serpentum obviant.
7. Auricularum sonitum et gravitatem emendant cum adipe anserino aut cum melle.
Lumborum dolores iuvant, vulnera cum melle purgant et sanant.
8. Hucusque Plinius.

Colofon:
Kritische editie bezorgd door dr. Willem Kuiper
Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA
Amsterdam
2008