ФИЛОЛОГИЯЛЫК (ЕРИ

100 Вестник ПГУ N9 3, 2010
табылды. Улытауда кола Дву1р1не жататын коптеген ескертюштер атап
айтканда: Жанайдар, Тотызбайкед Айбас - Да расы, Ед1ге (Крртантас), сол
сиякты кола деу!ршдеп курылыстар Улытау, Жангабыл (Смыркон) Орталык
Казакстанныц батыс шекарасынан айтак боларлык кептеген заттар казып
алынды [32, 20]. Жаманезенге таяу Ортау жакта шитые жене солтуспк
щыгыс тау бектершде ерте дэу1рдщ уш кезещ ерте, орта, кеш кезещ (кола)
ecKepndnrrepi жаксы сакгалганы аныкталды. Ортаудын терен уцпрлершде
кола fleyip ескерткшп сакталса, манындаты орда - кортандарды косатын тас
жолдар салынып, гранит тас теселгеш аныкталды. Демек, бул материалдар
коне К,азак;станда мэдениеттщ ерте басталтанын керсетедь Отырыкнш елде
усталык дукендер жумыс icrereH. Олар кару-жарак соккан, ат эбзелдерш
жасатан. Кешпеадцлердщ арбасын жондеген. Кешпел1 медениет тас пен Tepi
ендеуд1 ойлап тапкан. Кешннее кола, мыспен ецдеген.
Неолит дэу1р1нде шаруашылыктыц ею Typi: мал ecipy мен епн салу
мэдениет! коса дамыды. Кола, мыс ещирупплермен «полистармен» мал
шаруашылыгымен айналысатындар сауда жасасып, мал, ац TepiciMeH
айырбас жасасып гуртан. Кед езен жатасындагылар балык шаруашылыгымен
айналысты. (Адамзаттыц палеолит заманынан 15 - 10 мыц жыл бурын
ец 6ipiHnii колга уйреткен ацы ит болды. Иттщ шыккан тег! де каскыр
болтан. Ит адамнъщ ец сешмдц досына айналды. Туз тагысы, дала баласы
тур1ктердщ колы на тез уйрендг К,аскырдын айга карап улуынан «ул» «улы»
создершщ шытуы мумюн. Одан «улыс» cesi туындауы мумюн. Бул туралы
Кляпггорный budarag ulus budun т1ркесшдеп ulus «халык», «ел» дегенмен
матынасы жатынан ешкандай каты с ы жок дейди [33, 129]. Е.Н. Жанпеюсов
«кене турю ulus ce3i орыс тшше XI тасырда «волость» болып юргеа ULUS
(ulus) > волость > болыс» - деп дыбыстык жатынан жацгырган нускасын
керсетед1 [34, 30]. Улыманьщ купиктерш тур1ктер «улы» деген. Тотемдш
TyciHiicrep халык жадында ар х етю тк кызмет аткарган. Баска 6ip рамаздер
мен танбаларта айналган. Мысалы, барыс (гбинс) кешннен кек 6epire
алмаскан. Ата - тек тотем Кекбер! жаугершшк пен ерющцкпц, батырлык
пен кайсарлыкка шакыртан символ болтан. Бершердщ ез ара кыркысып,
жемда таласы Komipimn улттык ойын Typi «Кекпарга» тускен. Кун турж
дуниеа ушш кудай болды. Кун уясына юргенде оныц орнын ай басты. Куншц
жылылыгын, нурын тун мезплшде ай аткарды. Айта байланысты: «Толык
ай» сиякты адамныц бет елпет! толык болса, децгелек ай сеюлд1 жамалы,
нуры - деген эпитеттерге не болды. Эр айдыц 14 тушн кыртыздар бедер
«эдем1 елпет» - деп жазды (Будагов, 247 б.). Тун (карацгылыктыц) белпа,
зулымдык тек кана тунде гстелвд1. Отан карама - карсы тура алагын 1 згтк
neci «ай». Eepi екеш 6epi ай сеулеамен езЙсщ барар барысын, жемш ацдиды.
Туз тагысы бершер улу аркылы 6ip - 6ipiMeH хабарласады. Узакты кун дала
кезген TypiK бул кубылыстарды жадына сактап, ездер1 тотем санатан 6epiHi