You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
6 65.04<br />
К14<br />
КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ<br />
Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1<br />
в<br />
К. Д. Каймул
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ<br />
Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1<br />
Ю ц<br />
К. Д. Каймулдинова<br />
КА31РГ1 ДУНИЕ ГЕОГРАФИЯСЫ<br />
Окулыц<br />
К^азацстан Республикасы Быт жэне<br />
гылым M U H U cm pnizi бекткен<br />
Алматы, 2011
0ОЖ 911 (075)<br />
КБЖ 26.8 я 7<br />
К 21<br />
niKip жазгандар:<br />
г.г.д., профессор, М .Е. Белггбаев<br />
г.г.д., профессор Ш .М . Надыров<br />
г.г.д., доцент Г.Н. H ycinoea<br />
Каймулдинова К. Д.<br />
Ka3ipi i дуние географиясы: Окулык. - Алматы: 2011. - 312 6.<br />
ISBN 978-601-280-282-5<br />
«Ka3ipri дуние географиясы» пэшнщ интеграциялык мазмуны<br />
Ka3ipri замангы галамдык, макроэкономикалык проблемалардын<br />
географиялык аспектшерш карастыруымен аныкталады. Окулыкта<br />
Ka3ipri кездеп географиянын зерттеу эдктер1, елдер мен аймактарды<br />
окып-уйренудщ теориялык-колданбалы мэселелерц елдердщ типтер1,<br />
халыкаралык катынастар мен жаЬандану жагдайындагы элеуметпк,<br />
саяси жэне экономикалык процестердщ сипаты кероетшедк Окулык<br />
жогары оку орындарында география мамандыктары бойынша бшм<br />
алатын студенттерге арналган. Сонымен катар, бул окулыкты магистранттар<br />
мен география пэншщ мугагпмдер1 косымша курал ретшде<br />
пайдалана алады.<br />
ISBN 978-601-280-282-5<br />
атындагы ПМУ-д|Н<br />
академик С.Бейс<br />
£ Т |* т < Д а г ы ГЫ ЛЫ М И<br />
К1ТАЛХАНАГ> i<br />
ЭОЖ 911 (075)<br />
КБЖ 26. 8 я 7<br />
1,2011<br />
О КР Жогары оку орындарынын<br />
кауымдастьн ы, 2011
ЦЫСКАРТУЛАР<br />
АЭДИ - адам элеуетт дамуыньщ индекс!<br />
АСЕАН - Оцтустш-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясы<br />
ЭБ - элемдж банк<br />
БАЭ - BipiioceH Араб Эм1рл1ктер1<br />
Б ¥ ¥ - Б1р1ккен ¥лттар ¥йымы<br />
Б¥¥ДБ - Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы (орысша - ПРООН)<br />
ГАЖ - геоакпараттык жуйелер<br />
FTP - гылыми-техникалык революция<br />
ДС¥ - Дуниежузшш сауда уйымы<br />
ДЭФ - Дуниежузшк экономикалык форум<br />
ЕЕСА - Еуропалык еркш сауда ассоциациясы<br />
ЕО - Еуропалык Одак<br />
ЕСЗ - Еркш сауда зонасы<br />
ЕЭА - еркш экономикалык аймак<br />
ЖЮ - жиынтык iuiKi ешм<br />
Ж ¥0 - жиынтык улттык ешм<br />
КО - Кедендж одак<br />
ММУ - Мэскеу мемлекетпк университет!<br />
M0K - мемлекетаралык ецщрк кооперациясы<br />
НАФТА - Солтустш Америкалык ерюн сауда аймагы<br />
ОН - Ортак нарык<br />
СО - саяси одак<br />
СЭБ - сырткы экономикалык байланыстар<br />
ТМД - Тэуелаз Мемлекеттер Достастыгы<br />
ТШИ - тшелей шетелдш инвестиция<br />
¥АБ —ултаралык б!рлест!ктер<br />
¥КД11¥ - ужымдьщ каушаздш туралы шарт уйымы<br />
ХВК - Халыкаралык валюта коры<br />
ХЕБ - Халыкаралык ецбек белЫ а<br />
ХЖДБ - Халыкаралык жацгыру жэне даму банк!<br />
ШЫ¥ ♦+Шанхай ынтымактастык уйымы<br />
ЭВО - экономикалык жэне валюталык одак
К1Р1СПЕ<br />
“Ka3ipri дуние географиясы” курсы жогары децгейде маманданган<br />
географтарды дайындауда мацызды пэн болып табылады. Курстыц<br />
мазмуны Казакстан Республикасыныц 5В011600 - «география»<br />
мамандыгы бойынша Жалпыга б1рдей бипм стандартына сэйкес кeлeдi.<br />
Пэннщ мазмуны студенттердщ элеумеутш жэне экономикалык география<br />
пэндершен алган бшмдерше непзделш, Ka3ipri замангы дуние<br />
географиясыныц мацызды мэселелерш камтиды.<br />
Пэндц окытудын максаты студенттерге Ka3ipri дуниеде болып<br />
жаткан процестердщ географиялык acneicrmepi жайлы терец бшм<br />
6epin, Ka3ipri замангы табиги, элеуметпк, саяси жэне экономикалык<br />
жагдайга географиялык ойлау тургысынан бага берудщ непзш<br />
калыптастыру болып табылады.<br />
Осы максатка сэйкес, “Ka3ipri замангы география” оку курсыныц<br />
MiiweTTepi аныкталады:<br />
1. Студёнттёрда Ka3ipri дуниеде болып жаткан экономикалыкгеографиялык<br />
кубылыстар мен процестердщ арасындагы себепсалдарлык<br />
байланыстарды ажырата бшуге уйрету;<br />
2. бщцрпш куштерд1 орналастыруда, халык коныстануы мен<br />
экономикалык ынтымактасу, жаЬандану жаг дайындагы Ka3ipri замангы<br />
географиялык зацдылыктарды аныктап, олардын ерекшел1ктерш<br />
айкындай бшуге уйрету;<br />
3. Ka3ipri замангы экономикалык, элеуметок процестерге бага<br />
6epin, болжам жасай бшуге уйрету.<br />
«Ka3ipri дуние географиясы» пэн1н окыту нэтижес1нде студент:<br />
- Ka3ipri дуниедеп елдердщ даму багыттары мен ерекшелактерше<br />
карай алуан турлшшн;<br />
- Халыкаралык экономикалык катынастардыц дамуындагы жана<br />
багыттарды;<br />
- Дуниежузшш шаруашылыктыц галамдану сипаты мен оныц<br />
Ka3ipri дуние географиясында Kepimc табуын 6uiyi кажет.<br />
- Ka3ipri замангы дерек кездер1мен жумыс icreyai;<br />
- Дуние жуз1 елдер1 бойынша алуан rrypiii акпаратты ецдеуда;<br />
- Белгш 6ip географиялык мэселе бойынша непздеме жасап, болжауды<br />
мецгеру1 керек.
IБ0Л1М<br />
ДУНИЕ ЖУ31НЩ КА31РГ1ГЕОГРАФИЯЛЬЩ<br />
БЕЙНЕС1<br />
1-такырып. ДУНИЕ ЖУ31 ЕЛДЕРШЩ КД31РГ1 САЯСИ СИПАТЫ<br />
1.1. Дуние жузшщ саяси картасыныц калыптасуы<br />
Дуние жузшщ саяси картасы - дуние жуз1 елдерш, олардьщ<br />
баскару формалары мен мемлекетпк курылымын бейнелейтш<br />
географиялык карта. Саяси картада жаца тэуелаз мемлекеттердщ<br />
пайда болуы, олардыц мэртебесшщ 03repyi, мемлекеттердщ косылуы<br />
мен белшу1, егемендшн алуы немесе жогалтуы, мемлекеттердщ<br />
ауданыныц 03repicTepi, олардыц астаналарыныц ауысуы, мемлекеттер<br />
мен астаналар атаул арыныц 03repicrepi, мемлекет баскару улгшершщ<br />
e3repicTepi жэне т.б. басты саяси-географиялык езгерктер кершю<br />
табады<br />
Саяси картадагы озгерютер сандыц (мемлекетке жаца жерлердщ<br />
косылуы, согыстар барысында жершен айрылуы немесе Kepicimiie<br />
жаца аумактарды косып алуы, мемлекетаралык келюдмдер непзшде<br />
жер улескшерш айырбастауы, мемлекеттердщ косылуы немесе болшу1,<br />
жэне т.б.) жэне сапальщ (елдщ егемендцтн алуы, баскару формасы мен<br />
мемлекет курылымыныц, мемлекетаралык одактардыц курылуы жэне<br />
т.б.) болуы мумкш. Ka3ipri кезде сандык езгерютер б1ртшдеп азайып,<br />
непзшен саяси картаныц салалык 03repicTepi журш жатыр.<br />
Дуние жузшщ саяси картасы тарихи кезецдерде эртурл1 факторларга<br />
байланысты удайы озгерюке тусть Дуние жузшщ каз1рп замангы<br />
саяси картасыныц калыптасуына катысты окигаларды шартты турде<br />
Жаца кезец (XVII гасырдан BipiHuii дуниежузшк согыска дешн) жэне<br />
Ец жаца кезец (Eipimni дуниежузшк согыстан каз1рг1 кезге дешн) деп<br />
атапатын ею дэу1рге топтастыруга болады.<br />
Жаца кезец. Еуропалыктардыц Жаца Дуние мен EcKi Дуниенщ<br />
коптеген аумактарын камтыган отарлау эрекеттер1 XV гасьфда<br />
португалдардыц Солтуепк Африкадагы аса мацызды сауда жэне<br />
келйс катьшасы орталыктары болып табылатын Сеута жэне Мелилья<br />
капаларын жаулап алуынан басталган болатын. Еуропадагы жетекпп<br />
мемлекеттердщ жаца жерлерд1 болгсу1 жэне ыкпал ету аумактарын<br />
экономикалык, саяси жагынан баскару сипаты дуние жузшщ саяси<br />
картасыныц едэу1р ©згерюке тусуше алып кедщ. Осы ©згерютерге<br />
сэйкес, мемлекет курылымы мен оны баскарудыц жаца ynrinepi пайда<br />
болды. Алгашкы аса ipi метрополиялар (отар иеленупп мемлекеттер,<br />
5
грекше “meter”- ана, “polis” - кала) болган Испания мен Португалияньщ<br />
катарын кешннен ¥лыбритания, Франция, Нидерланд, Германия<br />
толыктырды. Сонымен, Америка, Африка жэне Азияда отарлык<br />
аумактар, иел1ктер пайда болды. XX гасырдыц басына карай отарлык<br />
иелцсгер Африка жершщ 90%-ын, Азия аумагыныц 56%-ынан астамын,<br />
Америка жергащ 27%-ын алып жатты.<br />
XIX гасырдыц басында Латын Америкасында басталган ултазаттык<br />
козгалыс нэтижестде Эквадор (1809 ж), Колумбия (1810 ж),<br />
Венесуэла, Парагвай (1811 ж), Аргентина (1816 ж) жэне т.б. жана<br />
тэуелаз мемлекеттер калыптасты.<br />
XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц басында дуние жузшдеп<br />
жетекпп метрополиялар арасында ыкпал аймактары ушш куре с<br />
шиелешсе туст1. Соныц нэтижестде элемтц жаца саяси картасын<br />
калыптастырган Bipnnui дуниежузшк согыс басталды. Сотые<br />
мемлекетпк шекараларды кайта орнатып, отарларды кайта белгске салу<br />
максатынан келш туындады. 1914-1918 жылдар аралыгында болган<br />
бул согыста Антанта (Англия, Франция жэне Ресей) мен YnrriK одак<br />
(Германия, Аустрия-Венгрия, Италия) елдер i 6ip-6ipiHe карсы согысты.<br />
1915 жылы Италия YuiTiK Одактан шыгып, Антантага косылды. Жалпы<br />
алганда, Bipmnri дуниежузшк согыска 38 мемлекет (оныц 34-i Антанта<br />
жагында согысты) катыскан болатын.<br />
Ей жана кезец. XX гасыр бойы дуние жузшде елдер саны<br />
удайы езгерюке тусн, бул ец алдымен адамзат тарихындагы ец алапат<br />
окигалар ретшде есте калган BipiHmi жэне Екшпп дуниежузшк<br />
согыстар нэтижестде болды. BipiHmi дуниежузшк согыстан соц саяси<br />
картаныц озгеруше ce6enmi болган ipi окигалар катарына мыналарды<br />
жаткызуга болады:<br />
- 1917 жылгы Казан Temcepici нэтижестде Ресейде мемлекетпк<br />
курылым мен баскару жуйесшщ тубегеши ehrepyi;<br />
1 Еуропанын орталык б ел и т камтып жаткан Аустрия-Венгрия<br />
монархиясыныц ыдырауы;<br />
- TypiK мемлекет! непзшде калыптаскан Осман империясыныц<br />
ыдырауы;<br />
- Германияда монархияныц кулатылуы жэне укшет басына<br />
фашистердш, келуц<br />
- Еуропада мемлекетпк шекаралардыц езгеруг<br />
Дуние жузшщ саяси картасында Кецеспк социалиснк республикалар<br />
одагы (КСРО), Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан<br />
сиякты жаца мемлекеттер пайда болды. Сонымен катар, Финляндия,<br />
Польша, Балтык бойы елдер! вздертщ тэуелаздтн жариялады. Дэл<br />
осы кезецде Африкада тэуелс!з мемлекеттер катары (Египет, Эфиопия,<br />
Либерия, ОАР) санаулы гана болатын.<br />
Дуние жузтщ Ka3ipri замангы саяси картасынын калыптасуына<br />
Ектий дуниежуз1лж согыс карсацы мен одан соц болган мацызды сая-<br />
6
си окигалар, XX гасырдыц 50-60-жылдарында Ecici жэне Жаца Дуниеде<br />
отарлык жуйенщ Kyftpeyi, 80-90-жылдарында социалиспк жуйенщ<br />
ыдырауына байланысты окигалары кпал erri.<br />
1939-40 жылдары КСРО курамына Балтык бойы елдер1 мен<br />
керпцлес аудандар косып алынды, осыныц есебшен дуние жузшшщ ец<br />
улкен мемлекетшщ аумагы одан 9pi кецейе туст1. Екшпп дуниежузшш<br />
согыс барысында Польша, Югославия, Грекия аумактары кайта<br />
белюке Tycin, Германия Еуропаныц коптеген елдерш басып алган болатын.<br />
Согыстан соц, Потсдам конференциясыныц щепймше сэйкес,<br />
жецшюке ушыраган Германияныц Шыгыс Пруссия деп аталатын<br />
аймагы КСРО мен Польшага белшш бершдг Ал осындагы Клайпеда<br />
каласы (бурынгы Мемель) Литвага косылды. Кешннен, Кецес Одагы<br />
ыдыраганнан кешн тэуелаз Ресей Федерациясыныц шекараларын<br />
аныктау барысында Калининград облысы анклав аумак ретшде Польша<br />
мен Литва аралыгында калып койды.<br />
Екшпп Дуниежузипк согыстан кешн Италияныц, Югославияныц,<br />
Польша мен КСРО-ныц мемлекетпк шекаралары езгерш, саяси картада<br />
жацадан Югославия Социалиспк федерациялык республикасы<br />
(ЮСФР) калыптасты, ал бурынгы Германия орнында Германия<br />
Федерациялык республикасы (ГФР) мен Германия Демократиялык республикасы<br />
(ГДР) мемлекеттер1 пайда болды. Румыния, Болгария, Венгрия,<br />
Финляндияныц согыска дешнп шекаралары калпына келнршдь<br />
Шыгыс Еуропада пайда болган социалиспк мемлекеттер б1ртутас<br />
социалиспк блокка 6ipiicri.<br />
Азияда бул кезецде Индонезия мен Вьетнам (1945 ж), Филиппин<br />
(1946 ж), Ундютан (1947 ж), Бирма (каз1рп Мьянма), Цейлон (каз1рп<br />
Шри-Ланка) тэуелаздйтн алды. 1948 жылы Корея белшш, 38° с.е.<br />
бойымен журпзшген демаркациялык сызьщтыц солтуспгшде Корея<br />
Халык Демократиялык Республикасы (КХДР), ал оцтуспгшде Корея<br />
Республикасы пайда болды.<br />
Б ¥ ¥ 1947 ж 29 карашасында кабылдаган шеш1мше сэйкес, Палестина<br />
аумагынан белшген жерде 1948 ж Израиль мемлекеп калыптасты. Дегенмен,<br />
бул шеппмге араб элем1 бастапкыда-ак карсы болды, бул аумактагы<br />
дши-саяси кактыгыстарды кушейте Tycri. Кейшп жылдары Израильдщ<br />
баскьшшы эрекеттерше тап болган Палестина ез жершщ едэу1р белптнен<br />
айрыльш калды. Сол себепп сан гасырлык тарихы бар Палестина<br />
мемлекеп каз1рп кезде мэртебес1 аныкгалмаган мемлекет деп саналады.<br />
1949 жылы Азияныц алып мемлекеп - Кытайда мемлекеттш<br />
курьшымы езгерш, К^ытай Халык Республикасы жарияланды. XX<br />
гасырдыц 50-60-жьшдары Азия мен Африкадагы отарлык иел1ктердщ<br />
тэуелаздж алуымен байланысты саяси картада улкен езгерютер болды.<br />
Жалпы алганда, Екшпп Дуниежузшк согыстан соц Азия, Африка,<br />
Америка, Мухит Аралдарында 101 ел саяси тэуелс1зджке кол жетюзд1,<br />
олардыц катарына Еуропадагы жаца тэуеле!з ел (Мальта) косылды.<br />
7
Азияда Улыбритания мен Францияныц nejiiicrepi непзшде бдрнеше<br />
тэуелаз мемлекеттер (Мальдив аралдары, Камбоджа, Пэкстан Ислам<br />
Республикасы, Бангладеш, Сингапур, Кувейт жэне т.б.) пайда болды.<br />
Осы кезецде Африкада 40-ка жуык мемлекет тэуелиздйгш алды.<br />
Отарлык жуйенщ куйреушщ шарыктау meri 1960 жыл болды. Тарихта<br />
“Африка жылы” деген атка ие болган осы жылы Африканыц<br />
17 eni тэуелыздйдн жариялады. Олардыц басым кепшинп француз<br />
иелшндеп жерлер (Камерун, Того, Малагаси Республикасы, Конго<br />
(бурынгы Француздык Конго), Дагомея, Жогаргы Вольта, Пщ Суйеп<br />
Жагалауы, Чад, Орталык Африка Республикасы, Габон, Мавритания,<br />
Нигер, Сенегал, Мали) болатын. Бул катарды Улыбритания отары<br />
болган Нигерия, сондай-ак Бельгия лык Конго, Сомали толыктырды.<br />
Т эуелЫз мемлекеттер саныныц курт артуы 90-жыл дары социалиспк<br />
жуйенщ ыдырауы барысында байкадды. Бул кезде бурынгы Кецес<br />
Одагы 15 тэуел«з республикага (Армения, Эз1рбайжан, Беларусь, Грузия,<br />
Казакстан, Кыргызстан, Латвия, Литва, Молдова, Озбекстан, Ресей<br />
Федерациясы, Тэжпсстан, Туркмен стан, Украина, Эстония), Чехословакия<br />
2 мемлекетке (Чехия, Словакия) белшш кетп, ал Югославия<br />
социалиспк федерациялык республикасы орньщца 5 жаца мемлекет<br />
(Босния жэне Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия<br />
жэне Черногория) пайда болды.<br />
1993 жылы Эфиопияныц Кызыл тещз жагалауында орналаскан провинциясы<br />
- Эритрея тэуелЫздтн жариялады. 1994 жылы Мухит Аралдарында<br />
Палау Республикасы пайда болды. Камбоджа мемлекетпк<br />
курылымын езгертш, конституциялык монархияга айналды. 1997 жылдан<br />
бастап, Заир Республикасы атауын езгертш, Конго Демократиялык<br />
Республикасы деп атала бастады. Осы жылы 99 жыл бойы Улыбритания<br />
отары болып келген Сянган (Гонконг) айрыкша эимшшш аудан ретшде<br />
Кытайдыц карамагына eni. Ал 1999 жылы португал отары Аомынь<br />
(Макао) Кытай курамына ендь<br />
Дуние жузшщ саяси картасы XXI гасырда да езгергстерге тусть Бул<br />
езгерютер нэтижесшде 2002 ж Шыгыс Тимор тэуелтдагш алды, 2006<br />
ж етюзшген букшхалыктык референдум непзшде Сербия жэне Черногория<br />
дербес мемлекеттер болып белшдь Непал 2008 ж букшхалыктык<br />
референдум нэтижесшде конституциялык монархиядан бас тартып,<br />
республикага айналды.<br />
Ka3ipri кездеп саяси жагдай. Ka3ipri кезде эскери кактыгыстар<br />
алацы болып отырган аймактарга ец алдымен Африка, Азия жатады.<br />
Солтустщ Африкада укгметке карсы эртурл1 козгалыстардыц<br />
эрекеттер1 саяси жагдайды тураксыз етш отыр. Алжирде Ислам<br />
куткару майданы, Суданда оцтустш б0лiктeri тургындардыц ук1метке<br />
карсы эрекеттер1, Сомалиде мемлекетоц б1рнеше белнстерге бел1ну<br />
каупгн тугызатын узакка созылган азамат согысы жур1п жатыр.<br />
2011 жылдыц басында араб элем1н (Египет, Тунис, Ливия, Бахрейн<br />
8
жэне т.б.) камтыган оппозицияльщ козгалыс халыкаралык децгейде<br />
алацдаушыльщ тудырды. Жалпы алганда, XX г 60-жылдарынан 6epi<br />
эскери кактыгыстар эсершен Африка жершде 10 млн астам адам<br />
курбан болды, халыкаралык жагдай ушыгып, б1рнеше рет Б ¥ ¥<br />
уйымы араласуга мэжбур болды.<br />
Оцтустш-Батыс Азиядагы араб-израиль жанжалы 50 жылдан астам<br />
жалгасьш келедь 1993 ж Израиль мен Палестинаны азат ету уйымы<br />
арасында басталган тшелей келюсездер аймакта бейбшшлш орнатуга<br />
жол салган болатын. Дегенмен, бул жанжалды бейб1т жагдайда толык<br />
шешивд деуге ani ертерек. Ек1 жактан да карулы кактыгыстарга ce6enuii<br />
болатын окигалар болып турады. 2003 ж бастап, АКШ бастамасымен<br />
Иракта «демократия орнату» npoueci журпзшп, С. Хусейн бастаган<br />
билш екшдер1 халыкаралык сот шеипм1мен жазаланды, 6ipaK елдеп<br />
жагдайды туракты деуге болмайды. Аймактагы жедел дамып келе<br />
жаткан мемлекеттщ 6ipi Иранныц ядрольщ каруга ие болтаны женшде<br />
ресми мэл1мдеме жасауы куштердщ арасалмагына айтарлыктай ыкпал<br />
erri.<br />
Элемнщ алпауыт елдершщ 6ipi саналатын ¥цщстанда да iuiKi саяси<br />
жагдай туракты емес. Уюмет узак жылдар бойы Ассам мен Кашмир<br />
штатында жергш кй куштермен курес журпзуде, Джамму, Кашмир<br />
пггаттары ушш Пэкстанмен шекаралык жагдай да тураксыз болып<br />
тур-<br />
Оцтустш-Шыгыс Азияда эскери кактыгыстар Индонезияда, Филиппинде,<br />
Мьянмада орын алган. Кей жагдайда булшшшдердщ эрекетшен<br />
жергинкп тургын халык кана емес, осы аймакка келетш туристер де<br />
зардап шегедь<br />
Ka3ipri дуниедеп саяси жагдайдьщ тураксыздыгына эсер ететш<br />
тагы 6ip фактор - б1ркатар тэуелаз мемлекеттерде жергшкп<br />
куштердщ эрекеттер1 нэтижеанде егемещцгш талап етш отырган жеке<br />
аумактардьщ пайда болуы. Танылмаган мемлекеттер деп аталатын бул<br />
аумактар саны каз1р 12-ге жетп (оларга келеЫ такырыпта толыгырак<br />
токталатын боламыз).<br />
Сонымен, XXI гасырдыц басында халыкаралык аренадагы саяси<br />
куштердщ арасалмагы едэу1р езгеркке тусть Бул езгерютерге<br />
темендеп жагдайлар себеппп болды.<br />
EipimuideH, узак уакыт бойы катарында онша улкен езгерютер бола<br />
коймаган элемдш кошбасшылар тобына социалистш даму жолындагы<br />
Кытай ендь Соцгы онжылдьщта жоспарлы экономиканы нарьщтьщ<br />
дамумен уштастыра бшген бул мемлекет жиынтык iuiKi ешмнщ жалпы<br />
келем1 женшен уппнпп орынга шыкты. Кытай соцгы жылдары<br />
экономикасыныц даму каркыны женшен элемдш децгейде жетекпп<br />
орын алып отыр. Кытай курамына Сянганныц eHyi оныц валюта корын<br />
eKi есеге улгайтып, елдщ каржыльщ-инвестициялык, технологиялык<br />
мумкшшшктерш кецейте туей, элемдш саудадагы улесшщ артуы-
на алып келда. Каирп кезде Кытай ешмдерш элемнщ кез келген<br />
тукшршен, соныц ццшДё жогары дамыган елдерден кездеспруге болады.<br />
Кундел1кп тутыну тауарларынан бастап, гылымга непзделсей<br />
жогары технологиялык ешмдерге дейш ёцдаретш Кытайда дуние<br />
жузщщ eui6ip елщде жок орасан зор енбек ресурстары шогырланган.<br />
Муныц барлыгы Кытайдыц элемдш экономикалык кещепкте гана<br />
емес, халыкаралык саяси аренада да жетекпй куштердщ 6ipiHe айналуына<br />
себешш болды.<br />
Ектшден, АКШ элемдш денгейде саяси жэне эскери устемднтн<br />
орнатуда. Элемнщ ец куатты мемлекеп жаца гасырда аса мацызды<br />
мемлекеттш муддеа ретшде жаца ыкпал аймактарын тацдап алуда.<br />
Америка мудделер1 ушш мацызды аумактар катарына соцгы<br />
онжьшдыктарда Шыгыс Еуропа, Балтык мацы, Кавказ аймагы, Орталык<br />
Азия, Оцтустш-Батыс Азия елдер1 мен Ауганыстан, Ливия «косылды».<br />
Муддел1 аумактарда ез ыкпалын орнату максатында АКД1 кейде НАТО<br />
блогына енетщ эскери эрштестер1мен катар, халыкаралык децгейдеп<br />
уйымдарды да пайдаланатын болды.<br />
YuiiHiuideH, тэуелаздшш алганнан кешнп мерз1мде саяси<br />
багдарында, экономикалык жэне элеуметпк дамуында келецаз<br />
окигалар орын алган Ресей Федерациясы соцгы жылдары эскери,<br />
экономикалык куатын арттьфу аркылы элемдш децгейдеп куатты<br />
держава мэртебесш кайтарып алды. Ka3ipri кезде халыкаралык саясат<br />
пен аймактык экономикада езшдш орны бар Ресей бурыныракта ез<br />
ыкпалын элс1ретш алган кершшес аумактарга катысты негурлым батыл<br />
саясат устана бастады.<br />
TepmimuideH, Еуропа елдершщ басым кепшшгш камтыган<br />
Еуропалык Одак шецбершде оган муше мемлекеттердщ экономикалык,<br />
элеуметтш-мэдени жэне саяси ынтымактастыгы жан-жакты дамып<br />
келедо Элемдш валютага айналган еуроныц америкалык доллармен<br />
бэсекелестшке тусу кабшеп халыкаралык экономикалык ахуалга гана<br />
емес, Еуроодак елдершщ дуние жузшдеп саяси орнына да eneyni<br />
ыкпал erri.<br />
Eecmmiden, 60 жылдан астам тарихы бар, дуние жузшдеп елеуш<br />
эскери-саяси куш болып отырган НАТО блогыныц Шыгыска карай<br />
кецею! элемдш саясаттыц баска алпауыт куштершщ геосаяси позицияларына<br />
Kepi эсер erri.<br />
Алтыншыдан, терроризмге карсы курестщ кушекн, бул 3cipece<br />
2001 ж 11 кыркуйек окигаларынан кешн, Ресейдеп ipi террорист!®:<br />
эрекеттерден соц аса мацызды халыкаралык децгейдеп мэселеге айналды.<br />
Жеттпйден, Солтустш Африкада, Таяу Шыгыс пен Парсы<br />
шыганагы елдершде саяси, элеуметпк жагдайдын ушыгуы нэтижесшде<br />
осы аумактарда халыкаралык децгейдеп саяси куштердщ бетпе-бет<br />
келу Kayni сакталуда.<br />
10
1.2 Дуние жузшщ саяси картасыньщ объектшер1<br />
Дуние жузшщ Ka3ipri саяси картасыньщ объёкттерг катарына<br />
мемлекетпк мэртебеа реамделген жэне реамделмеген елдер мен<br />
аумактар жатады. Оларды басты 4 топка: 1) мемлекет мэртебеа<br />
ресщделген, халыкаралык децгейде танылган егемен (тэуелаз) мемлекеттер;<br />
2) мэртебеа аныкталмаган аумактар; 3) тэуелаздйгс танылмаган<br />
елдер; 4) дербес баскару мэртебесше ие болмаган тэуелд1 аумактар<br />
деп беледь Олар 6ip-6ipiHeH жершщ ауданы, халык саны, элеуметпкэкономикалык<br />
даму децгешне карай айырмашылык жасайды.<br />
Тэуелаз мемлекеттер. Жалпы алганда, XX гасыр бойы тэуелаз<br />
мемлекеттер саны артып, керюшше, тэуелд1 аумактар саны азая туеп.<br />
Ka3ipri кезде дуние жуз1 бойынша 193 тэуелаз мемлекет бар (1-кесте,<br />
1-сурет).<br />
1-кесте. Дуние жузшдеп тэуелаз мемлекеттер, 2010 ж<br />
Аймак,<br />
Мемлекеттер<br />
мемлекет саны<br />
1 2<br />
Еуропа(44) Австрия, Албания, Андорра, Беларусь, Бельгия, Болгария,<br />
Босния жэне Герцеговина, Ватикан, Венгрия, Германия,<br />
Грекия, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,<br />
Латвия, Литва, Лихтенштейн, Люксембург, Македония,<br />
Мальта, Молдова, Монако, Нидерланд, Норвегия, Польша,<br />
Португалия, Ресей, Румыния, Сан-Марино, Сербия,<br />
Словакия, Словения, Украина, Улыбритания, Финляндия,<br />
Франция, Хорватия, Черногория, Чехия, Швейцария,<br />
Швеция, Эстония<br />
Азия(47) Армения, Ауганстан, «Щрбайжан, Бангладеш, Бахрейн,<br />
Бруней, Бутан, Вьетнам, Грузия, Жапония, Израиль, Индонезия,<br />
Иордания, Ирак, Иран, Йемен, Казакстан, Камбоджа,<br />
Катар, Кипр, Кыргызстан, Кытай, Корея Республикасы,<br />
Корея Халык-Демократиялык Республикасы (КХДР),<br />
Кувейт, Лаос, Ливан, Малайзия, Мальдив, Монголия,<br />
Мьянма, Непал, Б1ршкен Араб ©Шршктер} (БАЭ), Оман,<br />
Озбекстан, Пэкютан, Сауд Арабиясы, Сингапур, Сирия,<br />
Тэжпсстан, Таиланд, Туржменстан, Туркия, Ундастан, Филиппин,<br />
Шри-Ланка, Шыгыс Тимор.<br />
Африка (53) Алжир, Ангола, Бенин, Ботсвана, Буркина-Фасо, Бурунди,<br />
Габон, Гамбия, Гана, Гвинея, Гвинея-Бисау, Джибути, Египет,<br />
Замбия, Зимбабве, Кабо-Верде, Камерун, Кения, Комор,<br />
Конго ДР, Конго, Кот-д’Ивуар, Лесото, Либерия, Ливия,<br />
Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Малави, Мали,
1 2 '<br />
Марокко, Мозамбик, Намибия, Нигер, Нигерия, Оцтуспк<br />
Африка Республикасы (ОАР), Орталык Африка Республикасы,<br />
Руанда, Сан-Томе жэне Принсипи, Свазиленд, Сейшель<br />
Аралдары, Сенегал, Сомали, Судан, Сьерра-Леоне,<br />
Танзания, Того, Тунис; Уганда, Чад, Экваторлык Гвинея,<br />
Эритрея, Эфиопия.<br />
Солтуспк Америка<br />
Америка Курама Штаттары (АКД1), Канада<br />
(2)<br />
Латын Америкасы<br />
(33)<br />
Аустралия, Мухит<br />
Аралдары<br />
(14)<br />
Антигуа мен Барбуца, Багам Аралдары, Барбадос, Аргентина,<br />
Белиз, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Гаити, Гайана,<br />
Гватемала, Гондурас, Гренада, Доминика, Доминикан Республикасы,<br />
Колумбия, Коста-Рика, Куба, Мексика, Никарагуа,<br />
Панама, Парагвай, Перу, Сальвадор, Сент-Винсент<br />
жэне Гренадин, Сент-Китс жэне Невис, Сент-Люсия, Суринам,<br />
Тринидад жэне Тобаго, Уругвай, Чили, Эквадор,<br />
Ямайка<br />
Аустралия, Вануату, Кирибати, Маршалл Аралдары,<br />
Науру, Жаца Зеландия, Палау, Папуа-Жаца Гвинея, Самоа,<br />
Сулеймен Аралдары, Тонга, Тувалу, Микронезия<br />
Федерациялык Штаттары, Фиджи<br />
о-<br />
1900жыл 1947 жыл 2010 жыл<br />
ШЕуропа 24 31 44<br />
О Азия 9 13 47<br />
Ш Африка 4 з 34<br />
О Америка го гг 39<br />
■ Аустралия жене Мухит<br />
Аралдары<br />
0 г<br />
1-сурет. Дуние жуз1нде(1 тэуелаз мемлекеттер саныныц взгеруi<br />
Тэуелйз мемлекеттер санын аныктауда мемлекетпц EipiioceH<br />
Улттар Уйымына мушелт мацызды багдар бола алады. Ka3ipri кезде<br />
бул халыкаралык уйымныц курам ында 193 мемлекет бар (2-сурет).<br />
12
250 -I<br />
1945 ж 1949 ж 1959ж 1969ж 1979ж 1989 ж 2000 ж 2010ж<br />
2-сурет. Б¥¥-на муше мемлекеттер саныныц e3repyi<br />
Дуние жузшщ халыкаралык; децгейде танылган тэуелаз<br />
мемлекетгерш мемлекетп баскару формасы бойынша монархиялар<br />
мен республикаларга белед1.<br />
Монархиялар мемлекетп баскарудьщ ете ежелп ynrici болып табылады,<br />
мыс ал рейнде Ежелп Рим империясын алуга болады. Монархия<br />
жагдайында жогары еюмет билпт бшшеп атадан балага мирас erin<br />
алган билеушшщ (император, король, герцог, князь, султан жэне т.б.)<br />
колында шогырланган. Ocipece орта гасырларда монархиялар саны<br />
артты, каз1рдщ езшде олар сакталып калган. Дуние жузщце Ka3ipri<br />
кезде 29 монархия бар. Олардыц барлыгы дерлйс Ecxi Дуниеде (Азияда<br />
- 13, Еуропада - 12, Африкада - 3), тек 6ipeyi гана Мухит Аралдарында<br />
(Тонга Корольдпт) орналаскан. Олардыц арасында 18 корольдш, 3<br />
эм1рЛгк, 3 княздш, 2 султанат, 1 папалык кала-мемлекет, 1 герцоггык, 1<br />
империя бар (А цосымша).<br />
Эдетге монархтыц бил1п ем1ршщ акырына дешн болады, 6ipaK<br />
БАЭ мен Малайзияда монархтарды бес жылдык мерз1мге сайлайды.<br />
Монархиялык бил iK ескшщ саркыншагы сиякты кершгетмен, тарихта<br />
республикадан монархиялык баскаруга кайта оралу окигалары (1975 ж<br />
Испанияда, 1993 ж Камбоджада) болган. KepiciHme, 2008 ж 240 жылдык<br />
тарихы бар Непал монархиясы халыктыц калауымен республикалык<br />
баскаруга Kenrri.<br />
Монархиялардыц басым Kemnmiri конституциялык болып табылады.<br />
Конституциялык монархия жагдайында монархтыц билп4<br />
мемлекетпк конституциямен шектелген. Монархтар “патшалык ететш,<br />
б1рак баскармайтын”, тек улттыц рэм1з1 ретшде сан гасырлык дэстурд1<br />
жалгастырып келе жаткан мундай мемлекеттер катарында жогары<br />
дамыган елдермен (Улыбритания, Норвегия, Швеция, Дания, Бельгия,<br />
Нидерланд, Жапония) катар, мешеу елдер де бар.<br />
13
Улыбританияны конституциялык монархияныц нагыз ytirici деуге<br />
болады. Королева парламент тарату, премьер-министрд! орнынан алу,<br />
ракымшылык жасау, мараптаттау кукыгына ие, парламент кабылдаган<br />
зандарды бекиседь Дегенмен королева барлык кадамдарында парламент<br />
пен укшеттлс кецестерше немесе шелпмдерше суйенедг Монархиялык<br />
билш рэм1здетн Ka3ipri замангы британ когамында накты керуге<br />
болады. Фунт стерлинг корольдш монета сарайында басылады,<br />
елде корольдш пошта кызмет етед!, ресми салтанаттарда «Кудайым,<br />
королеваны сакта» энураны орындалады. Мемлекет бюджетшен<br />
королева отбасына арнайы каржы белшедг<br />
Монархиялардыц тагы 6ip Typi - абсолютпк монархиялар. Монарх<br />
билтне шектеу койылмайтын мундай монархиялар саны кеп емес,<br />
олар Азияда (БАЭ, Бахрейн, Катар, Кувейт, Оман) орналаскан. Бул<br />
мемлекеттерде сайланатын парламент мулде жок, аткарушы билле<br />
монархтыц толык баскаруында болады. Мемлекетп баскарудын<br />
мундай yrcrici репнде Оман султанатын мысалга келпруге болады.<br />
Оман султанатын 1970 жылдан 6epi Кабус бен Саид баскарып келедг<br />
Мемлекет баеншеы болумен катар, султан премьер-министрдщ,<br />
сырткы icTep, корганые, каржы министрлершщ, карулы куштердщ бас<br />
колбасшысы кызметтерш коса аткарады. Бул мемлекетте конституция<br />
жок.<br />
Абсолюта монархиялардыц айрыкша Typi - теократтык монархия.<br />
Теократтык (грекше “теос” - кудай, “кратос” - билле) монархияларда<br />
мемлекет басп1ысы дшбасы кызметш де аткарады. Мундай мемлекеттер<br />
катарына Бруней султанаты, Сауд Арабиясы жэне Ватикан жатады.<br />
Дуние жузшдеп тэуелаз мемлекеттердщ басым кепшийп республика<br />
(латынша “res publica” - когамдык ic) болып табылады. Алгашкы<br />
республикалар Еуропадагы буржуазиялык тецкерютер нэтижесшде<br />
пайда болды. Отарлык жуйе ыдыраганнан кешн тэуелс1зд1пн алган<br />
мемлекеттер басым турде респуликалык баскару улпеш таццап алган<br />
болатын. Мысалы, Америка дуние беллгшдеп мемлекеттерд1ц барлыгы<br />
бфдей осы жолды тандаган, ал Африкадагы республикалар саны 50.<br />
Ka3ipri кезде букш элем бойынша 164 тэуелоз мемлекет республика<br />
болып табылады.<br />
Республика жагдайында зац шыгаратын ец жогары екшет билш<br />
сайланатын екшетт1 органныц (парламент) колында, ал мемлекет<br />
басшысын ел халкы 63i сайлайды. Республикалар президентпк жэне<br />
парламентпк деп белшед1. Элем бойынша жалпы саны 100-ден асатын<br />
ирезиденттлс республикаларда (АКШ, Франция, Аргентина, Бразилия<br />
жэне т.б.) президент мемлекет басшысы болумен катар, уюмет басшысы<br />
кызмет1н аткарады. Ал парламентпк республикаларда аткарушы<br />
билле кызмет1н президент тагайындаган премьер-министр аткарады.<br />
Казакстан Республикасына да баскарудын осы формасы тэн.<br />
14
Кез келген елдщ мемлекетпк курылымын эк1мшйпк-аумактык<br />
курылымы да снпаттайды. Эюмшшк-аумактьщ курылымньщ неНзп<br />
ею ynrici бар: унитарлы (латынша “unitas” - б1рлйс) жэне федерациялъщ<br />
(“foederatio” —одак, б1рлестнс).<br />
Унитарлы мемлекеттерде эюмшшк-аумакгык 6ipnncrep тшелей<br />
орталык уюметке багынады, ортак зац жузеге асырылады. Унитарлы<br />
мемлекеттер катарына Италия, Франция сиякты республикалармен<br />
катар, Жапония, Улыбритания тэр1зд1 конституциялык монархиялар да<br />
бар.<br />
Федерациялык мемлекет жагдайында оныц курамына енетш федерация<br />
мушелершщ белгш6ip саяси, экономикалык дербестт болады.<br />
2010 ж дуние жуй бойынша 24 федерация болды, олардыц кепшшгшщ<br />
атаулары федерация екендишен хабар берш тур (2 - кесте).<br />
2-кесте. Дуние жузшдеп федерациялык мемлекеттер<br />
Аймактар<br />
Мемлекеттер<br />
Еуропа Аустрия Республикасы, Бельгия Корольдш, Германия<br />
Федерациялъщ Республикасы, Ресей Федерациясы, Сербия,<br />
Швейцария Конфедерациясы<br />
Азия<br />
EipiioceH Араб QMipniri (БАЭ), Малайзия, Мьянма Одагы,<br />
Пэкстан Ислам Республикасы, Yщцстан Республикасы<br />
Америка Америка К¥Рама Штаттары, Аргентина Республикасы,<br />
Бразилия Федерациялык Республикасы, Венесуэла<br />
Республикасы, Канада, Мексика К¥Рама Штаттары,<br />
Сент-Китс жэне Невис федерациясы<br />
Африка Комор аралдары Федерациялык Ислам Республикасы,<br />
Оцтустш Африка Республикасы, Нигерия Федерациялык<br />
Республикасы, Эфиопия Федерациялык Демократиялык<br />
Республикасы<br />
Аустралия мен Микронезия федерациялык Штаттары, Аустралия<br />
Мухит Аралдары Одагы.<br />
Б1рыцгай (федералдык) зацдарымен жэне баскару органдарымен,<br />
ортак эскермен катар, федерация мушелершде мемлекетпк бшпктщ<br />
барлык белгшер1 (ту, энуран, конституция, парламент, аткарушы бшпк<br />
жуйес1) бар. Федерациялы мемлекеттерде парламент эдетте ею палатадан<br />
турады: 6ipeyi федерация субьектшершщ еюлеттшНн жузеге асырады.<br />
Мысалы, АКДП конгресшдеп сенат осьгадай кызмет аткарады.<br />
Америкалыктар жалпы федералдык зацдармен катар, ездер1 туратын<br />
штаттыц зацдарына да багынуы тшс.<br />
Швейцария ресми турде Конфедерация деп аталады. Конфедерацияны<br />
эдетте федерациялык курылымныц 6 ip T y p i ретшде карастырады,<br />
15
мунда мемлекетп курайтын Gipniinrep кукыктык жагынан дербес мемлекеттер<br />
сиякты болады. Швейцария кантондары осындай дербесшкке<br />
ие болганына карамастан, б1ртутастыгын сактап отыр.<br />
Федерациялардыц эюмшшк курылымдары республ икал ар, провинциялар,<br />
штаттар, жерлер жэне т.б. турде болуы мумкш. Белгш географ<br />
И.И. Пирожник тарихи-географиялык ерекшедпстерше, мемлекетп<br />
баскару сипатына байланысты федерациялардыц бфнеше типтерш<br />
ажыратады:<br />
1) Батысеуропалъщ тип: курамдас белштершщ узак жылдык<br />
езш-ез1 баскару немесе тэуелсв даму дэстурлер1 бар, саяси жэне<br />
этностык сэйкестйстершщ туракты арасалмагы калыптаскан, байыргы<br />
батысеуропалык демократиялык сипаттагы елдер. Олардыц тутастыгы<br />
кейбгршде (Бельгия, Швейцария) халыктыц улттык курамымен<br />
байланыскан болса, кейб1реу1нде (Германия, Австрия) байланыспаган.<br />
2) Солтусттамерикалыц тип: либералды демократия куру барысында<br />
«теменнен бастап курылган» агылшын тшда «коныс аударушылар<br />
федерациялары». Бул топка АКД1, Канада жэне Аустралия<br />
Одагы жатады. Мунда федерацияныц калыптасуы этностык<br />
жэне баска элеуметтйс-мэдени айырмашылыктармен байланысты<br />
емес болды, мемлекет билш жергшкп баскаруды кушейту есебшен<br />
орталыктандырылмаган (децентрализация) сипат алды, саяси жагдай<br />
салыстырмалы турде туракты.<br />
3) Латынамерикалъщ тип: Испания жэне Португалия отарларыныц<br />
ыдырауы нэтижестде «жогарыдан бастап курылган» байыргы «коныс<br />
аударушылар федерациялары». Бул типтеп мемлекеттерде (Аргентина,<br />
Бразилия, Венесуэла, Мексика) этностык айырмашылык;<br />
айкын емес, ассиметриялык тэн, федерация субъектшершщ саны<br />
кеп жэне мемлекеттш билш жогары децгейде орталыктандырылган.<br />
Аймактарыныц кеп болуы, ассиметриялык сипаты байыргы штаттарды<br />
белу немесе жаца игершген аудандарды калыптастыру аркылы<br />
жаца субъект1аерд1 уйымдастыруга ce6enuii болады.<br />
4) Афроазияльщ тип: innci курылымы бйркелм емес, 6ip<br />
ортальщтан багындырылатын, «жогарыдан бастап курылган» жас<br />
федерациялар. Буларда бурыннан келе жаткан байыргы федералдык<br />
курылымдар мен этностык непзде жанадан калыптаскан субъекплер<br />
арасында езара KeniciM бар, кeйбipeyлepiндe авторитарлык билш<br />
орын алган. (Ундютан, Малайзия, БА0, ОАР). Осы ретте осы типке<br />
жататын, 6ipaK отарлык кезецнен кейхн калыптаскан жас, тураксыз<br />
авторитарлык режимдерд1 (Нигерия, Эфиопия, Пэкстан, Мьянма) де<br />
атап етуге болады.<br />
5) Отарлъщтан кешн цалыптасцан, аралдъщ федерациялар muni:<br />
афроазиялык типке ете уксас, отарлык империялардыц ыдырауынан<br />
кейш, мандаттык аумактарга тэуелйздйс беру нэтижестде калыптаскан<br />
жас федерациялар (Микронезия Федерациялык Штаттары).<br />
16
6) Социалиста кезецнен кешн цалыптасцан тип: социалиспк<br />
дэу1рдщ элементтер1 сакталган, либералдьщ демократия ене бастаган,<br />
ifflKi этностык жэне элеуметтш-экономикалык айырмашыльщтары бар,<br />
кеп ултты, баскарылуы улттык-аумакгык автономия сипатындагы федерациялар<br />
(Ресей Федерациясы, Сербия).<br />
Саяси картада федерациялы мемлекеттер непзшен улттъщэтностьщ<br />
ерекшелттёрге (Ресей Федерациясы, ¥нд!стан, Нигерия<br />
жэне т.б.) немесе мемлекеттш калыптасу барысындагы тарихигеографияльщ<br />
факторларга (АКШ, Канада, Бразилия) байланысты<br />
пайда болды.<br />
Федерациялык мемлекетгерде кеп жагдайда астана елдщ ipi<br />
каласы болмауы мумкш. АКШ астанасы Вашингтон, Канададагы Оттава,<br />
Бразилиядагы Бразилиа, Аустралиядагы Канберра, Пэкстандагы<br />
Исламабад, Нигериядагы Абуджа жэне т.б. бутан мысал бола алады.<br />
Кей жагдайда астаналык кызметп бейресми турде елдщ eKi каласы<br />
«белюуЬ> мумкш: ОАР-да Претория мен Кейптаун, ГФР-да Берлин мен<br />
Бонн.<br />
Саяси картаныц баска объектшерь K,a3ipri кезде эртурл1 дерек<br />
кездер1 непзшде, дуние жузшщ саяси картасында тэуелс1з мемлекеттерден<br />
баска, 2 мэртебеа 6enrici3 мемлекет, 12 танылмаган мемлекет<br />
бар. Сонымен катар, элемде 62 тэуедщ аумак бар деп есептелшед1 (Э<br />
цосымша).<br />
Дуние жузшщ саяси картасындагы мэртебеа анъщталмаган<br />
аумацтар Палестина (жартылай Израиль басып алган) мен Батые Сахара<br />
(Марокконыц аумактык келкпеушшп бар) болып табылады.<br />
Танылмаган мемлекеттер деп олардыц тэуелазднтн дуние жузшщ<br />
кептеген мемлекеттер! танымаган елдер аталады. Олардыц саны Ka3ipri<br />
кезде 12 болып отыр:<br />
1. Абхазия (Кептеген мемлекеттер оны Грузияныц 6ip белйт репнде<br />
карастырады)<br />
2. Вазиристан (ресми турде — Пэкстанныц белш)<br />
3. Галмудуг (ресми турде —Сомалидщ белйт)<br />
4. Косово (Кептеген мемлекеттер оны Сербияныц 6ip белш репнде<br />
карастырады)<br />
5. Таулы-Карабах Республикасы (Кептеген мемлекеттер оны<br />
Эз1рбайжанныц 6ip белш ретшде карастырады)<br />
6. Приднестровье (Кептеген мемлекеттер оны Молдавияныц 6ip<br />
бел iri репнде карастырады) /^ / / / ^ ,<br />
7. Пунтленд (ресми турде—Сомапйдщ белш) ( J2- -<br />
8. Солтуспк Кипр TypiK Республикасы (Кептеген мемлекеттер оны<br />
Кипрдщ 6ip белит репнде карас^ИрЦДММ 1 =• ^<br />
9. Сомалиленд (ресми турде!— CpMaJfflSffi^Sfflftri)<br />
10. Тайвань (Кептеген мевдщщэд^ >щ 6ip белш<br />
репнде карастырады)<br />
атындагы шльши<br />
17<br />
К1ТАПХАНАО
11. Тамил-Илам (ресми турде Шри-Ланканыц белщ болып<br />
есептелещ)<br />
12. Оцтустйс Осетия (Кептеген мемлекеттер оны Грузияньщ 6ip<br />
белш ретшде карастырады)<br />
Танылмаган мемлекеттердщ 6ipi - Солтустпе Кипр Турш Республикасы.<br />
Ол 1983 жылы Кипр аралынын солтусигднде жарияланган болатын,<br />
аралдыц 36%-ын альш жатыр, 200 мындай адам турады. Астанасы<br />
ретшде Лефкоса каласы (Никосняньщ солтустш б ел т ) жарияланган<br />
(.3-сурет).<br />
3-сурет. Белшген Никосия (http://cor.edu.27.ru бойынша^<br />
Мемлекетпц ею б е л т арасындагы келюсездер Б ¥ ¥<br />
катысуымен журпзшуде. Б ¥ ¥ б1ртутас мемлекеттщ сакталуы жэне<br />
кауымдастыктардыц саяси тецдщн камтамасыз ету саясатын устануда.<br />
2004 ж Кипр Еуропалык Одакка етер алдында 6ipiry туралы референдум<br />
етюзшген болатын, оныц корытындысы бойынша ел халкы<br />
б1ртутас мемлекет болуга карсы дауыс бердь<br />
Тэуелдг аумацтар - тэуелоздйш алмаган, 6ipaK елге тэн барлык<br />
сипаты (белгшенген аумагы, шекаралары, тургын халкы жэне т.б.)<br />
бар аумактар. Жалпы “аумак” деген термин егеменднт жок жерлерге;<br />
аз игершген аудандарга; мэртебеа белпсЬ жерлерге катысты<br />
колданылады. Олардын толык Ti3iMi Э цосъшшада бершген.<br />
Мемлекетпк одактар. Кдарп дуниеде тэуелЫз мемлекеттердщ<br />
ез ерюмен курган одактары бар. Солардыц 6ipi - ¥лттар Bipnecmiei<br />
(Commonwealth of Nations). «¥лтгар Bipneciiri» терминш алгаш рет 1884<br />
ж британ премьер-министр! Лорд Розберри енпзген болатын. 1887 ж<br />
Лондонда Heri3i каланган бул уйымныц жаца саясаты негурлым дамыган<br />
отарларга автономиялык мемлекет мэртебесш (доминион) 6epin, жаца<br />
Британ империясын куруга багытталган болатын. Осы кезецде доминион<br />
мэртебесш Канада, Аустралия Одагы, Жаца Зеландия, Оцтустж Африка<br />
Одагы, Доминион Ньюфаундленд жэне Ирландия алды. Biprinaen<br />
Б|рлестш курамындагы мемлекеттер саны арта берд!.<br />
18
Б1рлестш курамы б1рнеше рет езгер!ске тускен. K^aaipri кезде ол<br />
жалпы ауданы 30 млн км2 аумакты камтып жаткан, халык саны 1,3 млрд<br />
жуык 54 мемлекеттен турады. Олардьщ Шанце 16 мемлекет ресми турде<br />
«Б1рлестш курамындагы мемлекет» деп аталады. Бул мемлекеттердщ<br />
эркайсысы Улыбритания королевасын мемлекет басшысы ретшде таниды.<br />
Олардын катарында Канада, Аустралия Одагы сиякты дамыган<br />
елдер де бар.<br />
Екшпп дуниежузшк согыстан соц Францияныц кейб1р бурынгы<br />
отарлары (Латын Америкасындагы Мартиника, Гваделупа, Гвиана,<br />
Африкадагы Реюньон) шалгай департаменттер мэртебесш алды.<br />
Францияныц Heri3ri аумагындагы департаменттер сиякты оларда да<br />
аткару билш (префектуралар) мен жергшкп езш-ез1 баскару органдары<br />
кызмет етед1. Булардан баска Мухит Аралдарында Жаца Каледония,<br />
Француз Полинезиясы Франция курамындагы шалгай аумактар<br />
деп есептеледь Гарыштык жэне ядрольщ держава болып есептелетш<br />
Францияныц зиянды объектшер1 осы аумактарда (Куру гарыш айлагы<br />
Гвианада, ядролык сынак полигоны - Француз Полинезиясында)<br />
орналастырылган. Полинезиядагы Муруроа атолындагы полигонда<br />
Франция 1966 жэне 1996 жылдар аралыгында 181 сынак журпзш,<br />
Ka3ipri кезде мораторий жариялаган.<br />
1991 ж желтоксан айында элемде тагы 6ip мемлекеттер одагы пайда<br />
болды: Кецес Одагы ыдыраганнан кешн тэуелЫздиш жариялаган<br />
12 мемлекет (Балтьщ бойы республикаларынан баскасы) Тэуелс1з<br />
Мемлекеттер Достастыгы (ТМД) деп аталган осы уйымга енген болатын.<br />
2009 ж Грузия ез ерюмен Достастьщ курамынан шьщты. Бул одак<br />
шецбершде экономикалык, мэдени, эскери карым-катынастар дамып,<br />
б1рыцгай кедендпе саясат устану багытында ынтымактастык орнауда.<br />
Тацырып бойынша жетекшi угымдар<br />
Дуние жузшщ саяси картасыньщ езгермел1 сипаты; дуние жузшщ саяси<br />
картасыньщ непзп калыптасу кезецдерц саяси картаны езгертетш факторлар;<br />
саяси картада болатын озгерютердщ турлерц дуние жузшщ Ka3ipri саяси картасы;<br />
тэуелаз мемлекет; тэуелде аумактар; республикалар (президенттш жэне<br />
парламенттш); монархиялар (абсолютп, теократиялык, конституциялык);<br />
федерациялык жэне унитарлы мемлекеттер; мемлекетпк одактар.<br />
Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mh'mi<br />
Солтуспк Африка, Сеута, Мелилья, Еуропа, Испания, Португалия,<br />
¥лыбритания, Франция, Нидерланд, Германия, Америка, Африка, Азия, Латын<br />
Америкасы, Эквадор, Колумбия, Венесуэла, Парагвай, Аргентина, Англия,<br />
Италия, Ресей Федерациясы, Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан,<br />
Финляндия, Польша, Египет, Эфиопия, Либерия, ОАР, Польша, Югославия,<br />
Грекия, Шыгыс Пруссия, Клайпеда, Литва, Румыния, Болгария, Венгрия, Фин-<br />
19
лян дня, Шыгыс Еуропа, Индонезия, Вьетнам, Филиппин, Ущцстаи, Бирма<br />
(Мьянма), Цейлон (Шри-Ланка), Корея Халык Демократиялык Республикасы,<br />
Корея Республикасы, Палестина, Израиль, Кытай Халык Республикасы Мухит<br />
Аралдары, Мальта, Мальдив аралдары, Камбоджа, Пэкстан Ислам Республикасы,<br />
Бангладеш, Сингапур, Кувейт, Камерун, Того, Малагаси Республикасы,<br />
Конго, Дагомея, Жогаргы Вольта, Пш Cyfleri Жагалауы, Чад, Орталык Африка<br />
Республикасы, Габон, Мавритания, Нигер, Сенегал, Мали, Нигерия, Сомали<br />
Армения, @з1рбайжан, Беларусь, Грузия, Казакстан, Кыргызстан, Латвия,<br />
Молдова, Озбекстан, Тэжжстан, Туршменстан; Украина, Эстония, Чехия, Словакия,<br />
Босния жэне Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия,<br />
Черногория, Эритрея, Палау Республикасы, Конго Демократиялык Республикасы,<br />
Сянган, Аомынь, Непал, Ирак, Иран, Ассам, Кашмир, Кавказ аймагы.<br />
Орталык Азия, Оцтустш-Батыс Азия, Ливия, Таяу Шыгыс, Тонга Корояьдап,<br />
Испания, Норвегия, Швеция, Дания, Бельгия, Жапония, БАЭ, Бахрейн, Катар,<br />
Оман, Бразилия, AKJII, Аустралия Одагы, Венесуэла, Мексика, Микронезия<br />
Федерациялык Штаттары, Нигерия, Вашингтон, Оттава, Бразилиа, Канберра,<br />
Исламабад, Абуджа, Претория, Кейптаун, Берлин, Бонн, Батые Сахара жэне<br />
танылмаган мемлекеттер (барлыгы 12), Мартиника, Гваделупа, Гвиана, Реюньон,<br />
Жаца Каледония, Француз Полинезиясы, Муруроа атолы.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Саяси карта объектшерш топтастырудагы басты принцип кандай<br />
2. Дуние жузшде, 3cipece бурынгы отарлану аймактарында республикалардыц<br />
басым болуы неяйктён<br />
3. Монар.хиялык баскарудын келешеп кандай Жауаптарыцызды негтэдеуге<br />
тырысыныздар.<br />
4. Федерациялык курылымнын колайлы жэне колайсыз жактарын<br />
атацыздар<br />
5. «Танылмаган мемлекет» жэне «мэртебес1 аныкталмаган аумак»<br />
угымдарыныц басты айырмашылыктары кандай<br />
6. Социалиспк кезеннен кешн калыптаскан федерацияларга кандай<br />
ерекшелцегер тэн Болашакта олардын катары артуы мумкш бе<br />
7. Ka3ipri дуниеде мемлекетпк одактардын даму болашагы кандай<br />
8. Дуние жузшщ Ka3ipri саяси картасында соцгы жылдары кандай сандык<br />
0згер1стер болды<br />
9. Дуние жузшщ каздрп саяси картасында соцгы жылдары кандай салалык<br />
езгер1стер болды<br />
10. Саяси картаныц ёзгеруше кандай факторлар эсер етед!<br />
11. Саяси картаныц езгеруше мемлекет шщдеп саяси жагдай калай эсер<br />
етед1<br />
12. Халыкаралык аренадагы саяси кушгердщ арасалмагынын e3repyi деген<br />
не<br />
13. Мемлекеттщ жэне оган кершшес аумактардын экономикалык даму<br />
децгеш онын геосаяси жагдайына ыкпал ете ме<br />
14. Болашакта дуние жузшщ саяси картасында кандай езгер1стер болуы<br />
мумкш<br />
20
Тацырып бойынша эдебиеттер m um i<br />
1. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
2. Кусков А.С., Понукалина О.В. Социально-экономическая и политическая<br />
география мира и России: учебно-справочное пособие. - М.: КНОРУС,<br />
2005. - 272 с.<br />
3. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
4. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-е изд. - М.:<br />
ФОРУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
5. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. Пособие. -<br />
Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.<br />
6. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010.-351 с.<br />
7. http://www.un.org/ru - Б ¥ ¥ ресми сайты (орыс тшнде).<br />
8. http://www.stranas.ru/ - дуние жуз1 елдер1 туралы сайт.<br />
9. http://www.stranimir.com - дуние жуз1 елдерi туралы арнайы сайт.<br />
10. http://ru-word.net/ - дуние жуз1 елдер1 туралы мэл1меттер.
2-такырып. ГЕОГРАФИЯНЫН, ЭД1СТЕМЕЛ1К ЖЭНЕ<br />
ЭД1СНАМАЛЫ1С НЕГ13ДЕР1<br />
2.1 Kajipri географиянын непзп зерттеу эд1стер1<br />
Ka3ipri замангы география даму барысында жалпы гылымга<br />
тэн эдюнамага непзделе отырып, езшдйе жэне баска гылымдардын<br />
эдютемелгк жуйесш пайдаланады. Ал эдктеме дёгрншаз - гылыми<br />
зерттеущ журпзу ушш кажегп техникалык тэсшдер мен уйымдастыру<br />
турлершщ жиынтыгы.<br />
Кез келген гылымдагы эд1сп «зерттеу пэнш жан-жакты жэне шынайы<br />
бейнелеуге, оньщ мэнш ашып корсетуге, зацдылыктарын таныпбшуге<br />
жетудщ жалпы тэсш» ретшде сипаттауга болады. Эр гылым<br />
саласында зерттеу эдютер1 онын дамуы барысында, зерттеу пэш мен<br />
максатына, теорияньщ даму денгешне байланысты калыптасады.<br />
Зерттеу эд1Ы ез кезегшде теорияньщ одан 9pi дамуына мумкщщк<br />
бередг Гылым курылымындагы эдютщ орнын пирамида туршде<br />
курастырылган гылыми танымнын элементтершщ орналасу ретшен<br />
керуге болады ( 4- сурет).<br />
Арнайы угымдар мен категориялар<br />
Z / .<br />
Деректер<br />
4-сурет. Гылымнын курылымы (З.Е. Дзеннс бойынша)<br />
Географиядагы гылыми 6LniMHiH курылымына карап галымдар онда<br />
ipeeni зерттеулер саласы (оган гипотезалер, теориялар сэйкес кёлёда)<br />
мен цолданбалы зерттеулер саласыньщ (оган концепциялар сэйкес<br />
келед1) болатынын непздеген.<br />
Fылыми зерттеулерде колданылатын эдгстердщ кеп болуы оларды<br />
6ip жуйеге келщрщ, топтастыруды кажет ётеда. Б. М. Кедров жаратылыстану<br />
гылымдарындагы барлык гылыми эдютерд1 уш Heri3ri топка<br />
белед!:<br />
- жалпы;<br />
22
- арнайы;<br />
- жеке.<br />
Жалпы эдктер география гылымында кез келген географиялык<br />
объекиш зерттеу барысында колданылады. Олардьщ арасында ен кеп<br />
колданылатындары кубылыстар мен объектшердщ жалпы байланыстарын<br />
ашуга мумкнэдис беретт салыстырмалы-географиялъщ эдгс пен<br />
дамудыц уакытпен байланысты заццылыктарын аныктауда пайдаланылатын<br />
тарихи-географиялъщ эЫс болып табылады.<br />
Арнайы эдктер географияныц эртурл1 салаларында кец орын алган,<br />
6ipaK ол зерттелетш географиялык нысанды тутас Карастырмайды,<br />
оныц тек белгш 6ip ерекшел1ктерш (касиеттер1, сандьщ елшемдер!,<br />
сапалык KepceTKinrrepi) танып-бшу ушш колданылады. Бул эд1стерге<br />
географияльщ зерттеулер барысында колданылатын картографияльщ,<br />
байкау, эксперимент, математикапык, улгшеу, болжау, аудандастыру<br />
жэне т.б. жаткызуга болады.<br />
Жеке эдктер катарына географиялык объектшщ сипатына<br />
(геологиялык, химиялык курамы, физикалык куйлер1 жэне т.б.) карай<br />
колданылатын геохимиялык, геофизикалык, палеогеографиялык, эуе-,<br />
гарыштык эдостер1, ГАЖ эд1стер1 жатады. Олардыц кейб1реулер1 баска<br />
гылым салаларьшыц эдастер1 болып табьшады..<br />
Зерттеу эдгстер1 алуан турл1 жэне уакыт еткен сайын жацарып отырады.<br />
Накты географиялык мшдетп шешу барысында зерттеу эдю1<br />
де езгереш. Ka3ipri географиялык зерттеудерде колданылатын непзп<br />
эдгстерге токталайьщ.<br />
Географиялык зертгеулерде ерте кезден бастап колданылып келе<br />
жаткан, ец кец тараган эдцетщ 6ipi - салыстырмалы-географиялъщ<br />
adic. Салыстырмалы-географиялык эд1ст1 колдану аркылы кещейктж<br />
эркелкшпе аныкталып, зерттеледь Салыстыру - зерттеу нысандарыныц<br />
уксастыктары мен айырмашылыктарыц табу. Салыстыру гылымда<br />
кецшен колданылатын эдгс болып табьшады, ол географияныц барльщ<br />
дерлш саласында езшдш орнын алган.<br />
Бул эдю ежелп дуние окымыстыларыныц (Геродот, j Страбон,<br />
Аристотель) ецбектершен бастау алады. Ka3ipri угымындагы<br />
салыстырмалы-географиялык эд^тщ непзш Берлин Гылым<br />
академиясыныц мушей, нем1с галымы, эйгш саяхатшы А. Гумбольдт<br />
калаган деп есептеледь Ол бул эд1ст1 климат пен еймдш<br />
жамылгысы арасындагы байланысты ашу ушш колданган. Салыстырмалы<br />
эщеп колдану непзшде А. Гумбольдт табигат<br />
кешендершщ басты заццылыктарын аньщтап, физикальщ география<br />
гылымыныц калыптасуына зор улес косты.<br />
Географияльщ зертгеулерде салыстырмалы эдктщ орныгуьгаа К.<br />
Риттердщ ецбектер1 де ыкпал erri. Галымныц «Землеведение в отношении<br />
к природе и к истории человека или Всеобщая сравнительная<br />
география», «Идеи о сравнительном землеведении» атты комакты<br />
23
ецбектершде логикальщ ойлаудыц жем1сх болып табылатын салыстырулар<br />
кец орын алды.<br />
Kjaaipri кезецде дербес эдас ретшде калыптасып, географияньщ<br />
барлык дершк саласында колданылатын салыстырмалы эдгс Жер<br />
шарындагы геожуйелердщ курдел1 курылымы мен ерекшелцстерш,<br />
езара байланыстарый танып-бшуге кемектеседа. вйткеш салыстыру<br />
аркылы гана мол географиялык акпарат легшен рбьекпдердщ<br />
ерекше жэне басты белгшерш ажыратып алуга, объектшердщ<br />
уксастыктары мен шыгу теп жагынан байланыстарын аныктауга болады.<br />
Салыстырмалы-географиялык эдас географиядагы кез кедген<br />
жштеулер мен топтастыруларга непз болады.<br />
Жекелеген аумактардагы географиялык объектшерщ немесе<br />
кубылыстарды салыстыру барысында мынадай басты ережелер<br />
басшылыкка алынуы тшс:<br />
- 6ipimuideH, белгш 6ip ортак касиеп бар объектшерд1 салыстыру;<br />
- етнш1ден, салыстыруды зерттелетш объектшердщ аса мацызды<br />
белгшер1 бойынша журпзу;<br />
- уштшюен, салыстыруларды синхронды (6ip уакыт аралыгында)<br />
немесе диахронды (эртурлг уакыт кезецдер1 бойынша) аспектшерде<br />
журпзу.<br />
Ец алдымен объектшер мен кубылыстарды сырткы кершйл бойынша<br />
салыстыру жузеге асырылатын. КейШрёКте олардыц елшемдер1,<br />
сырткы белплершщ (морфология) epeKiueniicrepi салыстырылатын<br />
болды. XX гасырда гылым мен техниканыц жетшп, дамуыньщ<br />
аркасында салыстыру геохимиялык, геофизикалык, эуегарыштык<br />
Эдгстер кемепмен алынган мэлшеттер непйНде журпзше бастады.<br />
Ka3ipri кезде салыстырулар орасан зор сандык, сапалык<br />
KepceTKiпггердi камтуга муммндгк беретш математикалык эдю пен<br />
ГАЖ технологиялар аркылы жузеге асырьшады. Сонымен, кене эдас<br />
болганына карамастан, салыстырмалы-географиялык эдас заман талаптары<br />
мен гылым сураныстарына сэйкес жетшп, географиялык<br />
зерттеулердщ барлык децгешнде дершк колданылып, ез мацызын<br />
жогалткан жок.<br />
Картографиялык, »dic. Эртурл1 географиялык кубылыстарды сипаттау<br />
мен талдауда, олардыц орналасуы мен байланыстарын зерттеуде,<br />
сондай-ак динамикасын зерттеуде картографиялык материалдарды<br />
пайдалануды К.А. Салищев картографиялык эд1с деп атаган<br />
болатын.<br />
Картографиялык эд!с те салыстырмалы-георафиялык эдю тэр1зд1<br />
ежелп жэне кец тараган эд!стщ 6ipi болып табылады. Алгашкы<br />
карталар ерте дуниедеп жартастагы суреттер мен тещзшшердщ<br />
карапайым сызбаларынан бастау алады. Картографиялык эдктщ<br />
кажеттшгш тусшш, ез ецбектершде колданган Птоломей болатын.<br />
Кептеген жацсактыктары мен бурмалануларына карамастан, ежелп<br />
дуние окымыстыларыныц сызбаларында сол кезде белгш болган<br />
24
элем бейнеленген болатын. Казакстан жершдеп ipi географиялык<br />
объектшер де осы алгашкы карталарда Kepimc тапкан болатын.<br />
Картографиялык эдас орта гасырларда негурлым каркынды дами<br />
бастады. Фламандтык картограф Меркатор цилиндрлш тец бурышты<br />
проекцияны ойлап тауып, пайд алана бастады, бул проекция каз1рп<br />
кунге дейш мацызын жойган жок. Картографиялык эд1стщ кещнен<br />
колданыла бастауы ¥лы географиялык ашылулар заманына сэйкес<br />
кедщ. Карталар ол кезецде накты объектшщ кещстйсге орналасуы мен<br />
елшемдерш, ара кашыктыкгарды бшу ушш жэне багдар алу максатында<br />
жасалды. Бул кезецдеп карталарды карапайым маршруттык сызбалар<br />
ретшде кабылдауга болатын, олар жалпыгеографиялык карталар сипатында<br />
болды.<br />
Алгашкы такырыптык карталар XIX г пайда болды. Немю галымы<br />
А. Гумбольдт абстракциялык тусшпсгер бейнеленген такырыптык карталарды<br />
алгаш курастыргандардьщ 6ipi болды. Ол картада жылудын<br />
таралуын бейнелейтш сызыктарды бейнелеп, гылымга «изотермалар»<br />
деп аталатын жаца термищц енпздо. Муныц 03i Ka3ipri климаттык карталарда<br />
кез келген климат элементш бейнелеуге мумкшдпс 6eperiH<br />
эдгстемелпс непзп бастама болды.<br />
Эйгш жаратылыстанушы галым В. В. Докучаев топыракты картага<br />
тус1руде топырактардын кещспкте таралып орналасуын бейнелеумен<br />
катар, топырактыц жаратылысы мен оны калыптастыратын факторларды<br />
ескере отырып, курдел1 карта легендаларьш курастырды. Бул<br />
карталардыц гылыми, аныктамалык мацызын арттыра туст1. Ецщп<br />
жерде карталардыц осылайша курделенуше байланысты геожуйелердщ<br />
курамы мен курылымы, кещспк таралуы гана керсетшп коймай,<br />
олардыц дамуы мен езгеруше катысты да акпарат алуга мумкшдш<br />
тудьь<br />
XX гасырда картографиялык эдю салалык курылымы курделен<br />
тускен география гылымыныц басты зерттеу эдютершщ 6ipiHe айналды.<br />
Атакты географ JL С. Берг картаны географиялык зерттеудщ, сипаттама<br />
берудщ, жштеудщ басы мен соцы деп багаласа, географиядагы елтану<br />
багытын непздеген Н. Н. Баранский «карта географияныц альфасы<br />
мен оМегасы» екенш атап Kepcerri. Будан шыгатын корытынды - кез<br />
келген географиялык зерттеу картадан басталып, карта курастырумен<br />
аякгалады.<br />
Зерттеудщ бастапкы кезещнде картографиялык эд1с болмысты<br />
бейнелеу ушш колданылады, ягни карта байкау нэтижелерш белгшеу,<br />
географиялык акпаратты жинактау мен сактау максатында жасалады.<br />
Мундай картаны зерттеу барысында талдау бастапкы такырыптык картаны<br />
жасауга непз болады. Ал карта легендасы картада бейнеленген<br />
объекплерд1 жштеудщ нэтижеа болып табылады.<br />
Такырыптык картаны жасауда тек кана картографиялык эдю<br />
емес, баска зерттеу эдютер! катар колданылады. Салыстырмалы-<br />
25
географиялык эдаеп колдану нэтижесшде накты деректерд1 жiктeyгe,<br />
жуйелеуге, белвгш 6ip кещсшкяш зацдылыктарды аныктауга, ягни<br />
нактыдан абстрактыга кешуге мумюндйс туады. Осылайша жана<br />
гылыми угымдар калыптасады, ягни гылым теориясы толыгады. Кез<br />
келген географиялык кубылысты картага Tycipy онын шартты белплер<br />
непзшде жасалган кещстштш улпсш жасау болып табылады. Карталарда<br />
кубылыстын, обьектшщ сандык елшемдер1 мен накты деректер<br />
камтылып, кешетш улп математикалык непздеп масштаб аркылы<br />
бейнелёнедо. Бул улгш1 жасау белгш 6ip математикальш зандар<br />
непзшде мумкш болады.<br />
Объектшер арасындагы езара байланыстар мен тэуелдшктерд1 зерттеу,<br />
оларды калыптастыратын факторларды аныктау жэне кещетште<br />
орналасу себептерщ ашу ушш эртурл1 мазмундагы б1рнеше картаны<br />
«беттеейру» кажет болады. Осы максатта мазмуны б1рдей, 6ipaK<br />
эртурл1 уакытта жасалган карталар салыстырылып, обьектшщ уакыт<br />
аральщтарында езгеруше катысты корытындылар жасалуы мумюн.<br />
Мысалы, XVIII, XIX, XX г жасалган дуние жузшщ саяси карталарын<br />
«беттеепру» ондагы накты езгерютердр танып-бшуге кемектеседь Ал<br />
эртурл1 кезендерде курастырылган климатгык карталар белгш 6ip<br />
аумактагы климаттын езееруш багалауга мумюндш бередь<br />
Карталарды жасау эдктер! гана емес, оларды талдау SflicTepi де<br />
жетщщршуде: Bip жагдайда карта баска эдктермен алынган нэтижелерд1<br />
бейнелеу ушш гана керек болады, бул эдюй картадемонстрациялъщ<br />
эдгс деп атайды. Екшпп жагдайда карта ез! бастапкы акпаратты алу жэне<br />
акыргы нэтижелерд1 шыгару ушш колданылады - картометрияльщ<br />
ddicmep. Карта зерттеуге кажетп бастапкы акпаратты бёреда немесе<br />
корытынды нэтижеш керсету ушш керек, муны центрографиячыц adic<br />
дейдо.<br />
Тарихи эЫс салыстырмалы жэне картографиялык эдютерге<br />
Караганда, кеййвирек калыптасканына карамастан, географиялык<br />
зерттеулердеп дэстургп эд1стердщ 6ipi саналады. Географиядагы тарихи<br />
эдютщ Heri3i XVIII гасырда каланды, бул кезенде Жер табигатынын<br />
тарихи мерз!мде езгеретшдт туралы угым калыптаса бастаган болатын.<br />
Физикальщ географиядагы тарихи эдктщ калыптасуына<br />
небулярлык космогониялык гипотезаны усынган немк галымы, философ<br />
И. Кант пен орыс галымы М. В. Ломоносов ецбекгер! ыкпал erri<br />
деуге болады.<br />
Географиялык зерттеулердеп тарихи эд1етщ манызы геожуйелердщ<br />
келбетшщ калыптасуы мен даму кезендерш, езгеру сипатын аныктап,<br />
Ka3ipri жай-куйш бурын болган езгергетерДЩ нэтижеа ретшде<br />
карастырудан кершедь Бул эдгстт колдану геожуйелердщ кещстпктшуакыттык<br />
(палеогеографиялык) бейнесш жасауга кемектесетш<br />
ретроспективтш талдау, палинологиялык, стратиграфиялык,<br />
археологиялык, радиокем!ртектш, гранулометриялык талдаумен<br />
26
катар журггаледа. K|a3ipri кезде географиялык зерттеулердеп тарихи<br />
aflicTi колдануда топонимикалык талдау непз!нде алынган деректер<br />
де ескершеда. Топонимикада тарихи эдют1 пайдалануда эртурла дерек<br />
коздерш (коне жазба ецбектер, ecKi карталар, мурагат деректер^<br />
саяхатшылардьщ жолжазбалары жэне т.б.) пайдалану непзшде<br />
географиялык атаудыц бурынгы табигат керпйсщ бейнелегендш<br />
аныкталып, географиядагы баска эдгстер кемепмен ол gpi карай расталуы<br />
керек.<br />
Тарихи эдю 3cipece физикалык географияда ж ё т е и нэтижелерге<br />
алып келедь Галым дар тарихи эщстщ физикалык география саласында<br />
колданудыц уш кырын атап корсетед^<br />
—палеогеографиялыц, ягни табиги-аумактык кешендердщ бурынгы<br />
жай-куйлершщ «аздерщ». зерттеу;<br />
— нагыз тарихи, табиги-аумактык кешендердщ бурынгы жайкуйлерш<br />
тарихи кужаттар непз1нде зерттеу;<br />
—динамикалыц, табиги-аумактык кешендердщ жай-кушнщ Ka3ipri<br />
езгер1стерш туракты зерттеулер барысында пркеу.<br />
Математикалъщ adicmep географияньщ барльщ дерлщ салаларында<br />
колданылып келедь Математикальщ эдютердщ география салаларына<br />
енпзше бастауы XX гасырдыц еюнип жартысында кец канат жайды.<br />
Математикальщ статистика, ьщтималдьщ теориясы, математикальщ<br />
талдау жэне т.б. тэсшдер физикалык жэне экономикалык географиядагы<br />
баска зерттеу эдктер1мен катар колданылып, зерттеудщ бастапкы<br />
деректерд1 жинактау, ецдеу жэне зерттеу нэтижелерш корытындылау<br />
барысында жуйелеуд1 жецшдетп.<br />
Географиялык жуйелердщ езгерютерш талдауда да математикальщ<br />
эдютер колданылады. Уацыт уздшаз айнымалы болып табылады, дегенмен<br />
географияга катысты деректердщ кепшшп белгш 6ip уакыт<br />
кезещнде гана журпзшген байкаулар нэтижесшде алынган. Сондыктан<br />
зерттелетш кубылыс пен объектшщ жай-куш мен езгер1стерш сипаттау<br />
ушш уакыт мерз1м1 бойынша ретке келт1ршген сандьщ керсетюштер<br />
жиынтыгы, ягни мерзшдт цат ар алынады (3-кесте).<br />
3-кесте. Елдеп ресми Tip келген жумыссыздар саныныц<br />
03repicTepi<br />
Уакыт<br />
Жумыссыздар саны,<br />
жыл квартал<br />
мьщ адам<br />
2008 1 100,4<br />
2 124,0<br />
3 163,1<br />
4 185,4<br />
27
2009 1 201,3<br />
2 224,6<br />
3 231,9<br />
4 278,5<br />
2010 1 303,6<br />
2 321,7<br />
3 356,1<br />
4 373,8<br />
Мерзшдак катарды дурыс курастыру уиин осы катарга ещтзшётан<br />
децгейлер езара салыстыруга жарамды болуы кажет. Процестер мен<br />
кубылыстардын езгеру завдылыктарын зерттеуде mpendmi, ягни<br />
дамудын жалпы тенденциясын зерттеудщ мацызы зор. Жалпы алганда,<br />
даму тенденциясы деп дамудьщ жалпы багытын немесе узак жылгы<br />
эволюциясын атайды.<br />
03repicTep катарын улгшеудеп басты мшдет зертгелетш кубылыстыц<br />
даму тенденциясыныц сипаты мен багыттарын аньщтау болып табылады.<br />
1-кестедеп тэрвда уакыт бойынша реттелген сандык деректерpi<br />
сызбануска туршде улгшеуге болады. Кдз1рп замангы компьютерлж<br />
технологиялар тренд аныктауга мумкшдш беред1 (5-сурет).<br />
5-сурет. Елдеп ресми тсркелген жумыссыздар<br />
санынын eirepicTepi<br />
Суретте тренд кара сызык туршде бершген. Уакыт мерз1м1ндеп<br />
езгер!стер денгеnnepi эртурлi факторлар эсершен калыптасады. Бул<br />
факторларды галымдар шартты турде уш топка беледк<br />
- катардьщ тенденциясын калыптастыратын факторлар;<br />
- катардьщ циклдык тербелютерш калыптастырушы факторлар;<br />
- кездейсок факторлар.<br />
Бул факторлар эсерщен мерз1мдйс катардьщ трендпк, циклдык жэне<br />
кездейсок курамбел1ктер1 куралады. Сонымен, мерзшдщ катарды зерттеу<br />
мен улгшеудеп басты Mi идет осы курамбел^ктердщ эркайсысына<br />
28
сандык тургыда сипатгама беру жэне осыныц непзшде кубылыстыц<br />
уакыт мерзщщщеп езгерютерш талдау болып табылады.<br />
Fалымдар экономикалык географияда математикалык эдастердо<br />
пайдалану непзшен мына мэселелерд1 шешуге мумюндпс беретшш<br />
атап еткен:<br />
- ецщршген жерден туты ну орындарына дешн ец аз шыгынмен<br />
жук тасымалын камтамасыз ететш келпс мэселей;<br />
- багалардыц тепе-тецциттц кещспкпк мэселей;<br />
- сураныстыц географиялык таралуы белгш жагдайда дукендерщ<br />
угымды орналастыруды аныктайтын сауда нуктелерш орналастыру<br />
мэселелерц<br />
- келш пен ецбекакыга жумсалатын шыгындарды азайту непзшде<br />
enaipicTi шиюзат кез1 мен тутыну орындары аралыгында орналастыру<br />
мэселелер1;<br />
- жиынтык пайданы улгайту багытында кэсшорындар тобын орналастыру<br />
мэселелер1;<br />
- когамдык мекемелердщ (мектеп, аурухана, емхана жэне т.б.) келш<br />
катынасы тургысында кол желмдитн камтамасыз ету мэселелерь<br />
Kasipri кезде математикалык эд1стер арасында акпарат теориясы,<br />
векторлык талдау, математикалык улгшеу кеп колданылады.<br />
Гарыштык, эдктер. Fарыштык эдютер географияда XX гасырдыц<br />
60-жылдарынан бастап пайдаланыла бастады. Бул эдютщ пайда болуына<br />
Жер шарыныц алгашкы гарыпггык туйршм1 непз болды. Ka3ipri<br />
кезде Жердщ жасанды cepiicrepi аркылы ете кыска мерз1м шпнде<br />
жер бел туралы накты, галамдык акпарат алуга болады. Муныц ез1<br />
гал амшардагы географиялык кабык пен оныц курамбел1ктерш 6ipiyrac<br />
зерттеу аркылы галамдык географиялык зацдылыктарды аныктауга<br />
мумкшдш бередь<br />
Гарыштык туйршмдердщ эуеден туйршген фотосуреттерден<br />
басты айырмашылыгы олардыц шолу сипатында болуы, бул улкен<br />
аумактардагы кубылыстардыц таралуын камтуга мумкшдпс бередь<br />
Эдетте жер 6eri ушактардан 10-20 км бшюпктен Tycipince, зымырандардан<br />
Tycipy 80-250 км бшктпсген журпзтедь Ал жасанды сер1ктерден<br />
Жер бетш суретке Tycipy ушш ец угымды бшктж 200-1500 км болып<br />
табьшады.<br />
Гарыштык туйршмдер аркылы географиялык кабыктыц улкен<br />
аумактары туралы накты, жаппай, алуан турл1, синхронды акпарат<br />
алуга болады. Эртурл1 уакыт кезецдершде жасалган бул туйршмдер<br />
географиялык кабыктыц кещстш-уакыттык взгер1стерш зерттеуге<br />
мумкшдш береди. Сондыктан гарыштык туйрш1мдерде м1ндетп турде<br />
кай жьшы, кай мерз1мде туйршгеш керсетшедк<br />
Г арыштык туйршмдерщ бажайлау непзшде талдау (дешифровка)<br />
танымдык зацдылыктарды гана аныктап коймай, теориялык жалпылаулар<br />
децгейш арттырады. Ka3ipri кезде кала аумагына дешнп гарыштык<br />
29
тус1ршмдердо тепн алуга болатын Интернет сайттары бар. Fарыштык<br />
зерттеулер картографиялык жэне математикалык эдктермен тыгыз<br />
байланысты болады. ЭЫресе физнкалык-географиялык зерттеулерде<br />
гарыштык эдютерд1 колданудьщ тэж1рибес1 жинакгалып келедь<br />
2.2 Ka3ipri дуниедеп езгеркгерд! талдаудыц эдктемес!<br />
Ka3ipri кезец географиясына табигат пен когамныц жекелеген<br />
элементтерш зерттеуден ropi оларды кешенда сипатта карастыру, ягни<br />
жиынтыгы мен езара эрекеттесу! тургысынан зерттеу тэн болады.<br />
Жуйелк зерттеулер айрыкша гылыми феномен болып табылады, ол<br />
гылыми танымныц баска турлер1 мен формаларынан айырмашылык<br />
жасайды.<br />
Ец алдымен жуйе угымына токталайык. Жалпы алганда, жуйе<br />
(грекше systema - «косылган», «бешктерден туратын» деген магына<br />
беред1) дегенiм1здin 03i белгшi теоретик-галым Э. Б. Алаевтыц<br />
(1983) аныктауынша, 6ip тэртшке келген, езара байланыстары бар<br />
нысандардыц (олардыц касиеттер1мен, катынастарымен коса алганда)<br />
уйлесуь Жуйеде 6ip функцияны аткаратын нысанды немесе нысандар<br />
жиынтыгын «жуйе элементi» деп атайды. Жуйелер езара байланыскан<br />
жэне езара шарттас элементгердщ жиынтыгы ретшде езщщк ресурстары<br />
есебшен даму кабшетше ие болады. Сонымен катар, жуйедеп<br />
уйлесу оган мынадай жаца сапалык белгшер беред1:<br />
- бгртутастыльщ (жекелеген курамдас элементте бурый болмаган,<br />
ецщп жерде уйлес1м ушш жалпы максат, функцияныц болуы);<br />
- автономдыльщ (негурлым улкен innci тэртшке умтылу,<br />
«жетюпейтш» элементтер мен функциялардыц толыктырылуы);<br />
- турацтыльщ (жуйенщ шогырланган функциясын аткаруын<br />
камтамасыз ететн курылымды сактауга тырысу немесе оны дамыту).<br />
Осы аталгандарды ескерсек, жуйелеу деп зерттелетш кубылыстарды<br />
зерттеу максатына сэйкес жэне тацдап алынган устанымдар непзшде<br />
езшдж айырмашылык жасатын жиынтыктарга ажырату эдасгемёеш<br />
атауга болады.<br />
Топтастыру (классификация) — зерттелетш нысандарды 6ip-<br />
6ipiHeH Ke6iHece сандык, белгщерг бойынша айырмашылык жасайтын<br />
жиынтыктар (класстар) бойынша топтастыру, кершшес класстардын<br />
сапалык айырмашылыгы эдетте нысандардыц даму динамикасы немесе<br />
олардыц иерархиялык ретш бейнелейд1.<br />
Эдкнама —география гылымыныц дамуы уш1н кажетп теориянын<br />
ец мацызды элементтер1н1ц жиынтыгы; эд1снама теорняныц ез!йен<br />
салыстырганда, жаца бш м экелмейд1, ал концепциядан айырмашылыгы<br />
- практика ушш непз болмайды; 6ipaK ол гылымда онсыз гылымныц<br />
дамуы болмайтын элементтерд! дамытады. Бейнелеп айтканда,<br />
30
эдюнама - буи теорияньщ даму концепциясы, ал концепция - теориядан<br />
практикага етудщ эдкнамасы. Танымал теоретик-галым Э. Б.<br />
Алаевтыц аныктауы бойынша, концепция - конструктива, практика<br />
yuiiH колдануга жарамды турде баяндалган теорияньщ (теориялардыц)<br />
ец мацызды элементтершщ жиынтыгы; накты проблеманы шешудщ<br />
алгоритмше келпршген теория.<br />
Географиялык ахуал концепциясы. Коршаган ортаны улгшеу<br />
жэне баскару мэселелерш шешу ушш ортаны жалпылама децгейде,<br />
табиги жэне элеуметпк-экономикалык жуйелердщ 6ipTyrac кешеш<br />
репнде карастыру кажет болады. Мундай устанымды калыптастыруды<br />
Ka3ipri кезде географиялык; ахуал немесе геоахуал деп аталатын<br />
тус1н1кпен байланыстырады. Ресей галымдары (М. М. Голубчик<br />
жэне баскалар, 2005) географиялык ахуал деп коршаган ортаныц<br />
курамбел1ктершщ езара эрекеттесуше алгышарт болатын, ортадагы<br />
жагдайлардыц тарихи калыптаскан жиынтыгын атайды.<br />
Жалпы алганда, геоахуалдар коршаган ортаныц эртурл1 касиеттерге<br />
ие, эртекп курамбел1ктершщ езара курдел1 эрекеттесушщ нэтижес1нде<br />
калыптасады. Жеке алганда, геоахуал географиялык кещснктщ<br />
белгш 6ip улесюлершде табиги жэне элеуметпк-экономикалык<br />
курамбел1ктердщ езара эрекеттесшщ нэтижеа рет1нде сипатталады.<br />
Географиялык ахуал непзшде талдау агылшын тшд1 елдерде XX<br />
гасырдыц 70-жылдарынан кешн дами бастады. Геоахуал устанымыныц<br />
мумюндйстер1 узак жылдар бойы география гылымында басым болган<br />
жуйелш талдауга Караганда кещрек болады, ейткеш оныц непзвде<br />
жуйелерд1 гана емес, жуйес1з тузшмдерд1 де зерттеуге болады.<br />
Геоахуалдьщ талдау аркылы кез келген географиялык обьектшщ<br />
белгш 6ip уакыт аралыгындагы жагдайын, жай-куйш, оган ыкпал<br />
ететш факторлармен кешецщ турде сипаттауга болады. Дегенмен,<br />
геоакпараттык талдауды жуйелш кезкараска карсы коюга болмайды;<br />
KepiciHine екеуш уштастыру непз1нде курдел1 географиялык<br />
объектшерд1 улгшеу ете утымды нэтижелер бередь<br />
Галамдык тургыдан алганда, геоахуал аймактык геоахуалдардыц<br />
езара эрекеттесушщ нэтижеа болып табылады, ол ез кезегшде<br />
аймактык жайгдайлардыц багытын аныктап бередг Геоахуалдар уакыт<br />
аралыгында, белгш 6ip географиялык кещспкте езгерш, дамып немесе<br />
жогалып, алмасып отырады. Осы тургыдан алсак, геоахуал<br />
географиялык кещетактег! элементтердщ безиэш 6ip багытта удайы<br />
топтасуы журш жататын кубылыс репнде сипатталады.<br />
Kajipri замангы география гылымында геоахуалды зерттелетш<br />
географиялык обьекпге катысты алгандагы коршаган ортаныц жайкуш<br />
деп угынады. Сондыктан коршаган ортаны баскару дегецщ белгш<br />
6ip уакыт аралыгындагы геоахуалды баскару деп тусшу кажет. Жалпы<br />
гьшым теориясы тургысынан коршаган ортаныц геоахуалдык улпсш<br />
карастырайык.<br />
31
- геожуйелердщ эртурл1 факторлар эсершен дамуы мен теракты<br />
кызмет етушщ жалпылама керсетюштерш аныктау;<br />
- табиги-аумактык жэне шаруашылык жуйелердщ аса мацызды<br />
касиеттерш (ешмдинп, турактылыгы, орныктылыгы жэне т.б.) зерттеу;<br />
- геожуйе курамбел1ктершщ жуйе йпшк жэне сырткы ортамен<br />
езара байланыстарын аныктап, сандьщ бага беру;<br />
- жалпы геожуйелердщ жэне оныц жекелеген элементтершщ динамикасын<br />
зерттеу;<br />
- геожуйелердщ белгшi 6ip уакыт аралыгындагы дамуы мен<br />
езгерютерше болжам жасау;<br />
- географиялык ауцандастыру жэне аумактык жуйелердо топтастыру;<br />
- табиги жуйелерге антроиогецщк ыкпалдыц дэрежесш багалау;<br />
- табигат пен когамныц аумактык уйымдасуыныц факторларын<br />
аныктау жэне зерттеу;<br />
- геожуйелерд1 баскаруды гылыми тургыда непздеу.<br />
Географиядагы улгшер б1ркатар кызмет аткарады (7-сурет).<br />
Танымдык<br />
(гылыми идеяларды<br />
таратуга ыкпал ету»)<br />
Конструктивт!<br />
(теориялар жасау жэне<br />
зацдарды танып-бшу)<br />
Психологиялык<br />
(баска эдкпен зерттеу I<br />
мумкш емес жагдайда |<br />
колданылады)<br />
Улплердщ<br />
кызметтер!<br />
Жуйелеунй<br />
(болмысты езара<br />
байланысты жуйелер<br />
жиынтыгы деп карау)<br />
Жинактаушы<br />
(эртурл i акпаратты<br />
жинактау журпзшедО<br />
Логикалык<br />
(накты кубылысты<br />
аныктау жэне<br />
тусшд!ру)<br />
7-сурет. Географиялык улплердщ кызметтер1<br />
Географиядагы математикальщ улгшерщ жалпы алганда 6ipHeme<br />
топка 6ipiKTipyre болады.<br />
1. Жуйе элементтер1 арасындагы байланыстарды аньщтайтын<br />
географиялык, мтдеттер бойынша улгшер. Олардыц катарына езен<br />
алаптарындагы жекелеген эрозиялык шшшдердщ даму сипаттамасы,<br />
ландшафтардагы байланыстарды зерттеу, кала халкыныц саны мен<br />
каланыц даму децгеш арасындагы байланыска бага беру, аумактык-<br />
OHflipicTiK кешеннщ курылымын аныктау жэне т.б. жатады.<br />
33
2. Жуйенщ элементтерш талдау мтдеттерше цатысты улгшер.<br />
Бул улгшер катарына кала халкыныч тыгыздыгын аныктау, табиги<br />
кубылыс байкалатын аумактыч шекараларын статистикалык талдау,<br />
инженерлш курылыстарды жобалауда морфометриялык талдау жасау<br />
жатады.<br />
3. Аудандастыру (зоналау) мтдеттерше цатысты улгшер.<br />
Кургакшылыктын радиациялык индёксш е байланысты табиги ландшафттар<br />
типтерш ажырату, аудандар мен баска таксономияльщ<br />
бфЛ1Ктерд1 бел1П алу уш ш улгшер жасау, калалардын ыкпал ету<br />
аймактарын жштеу, аумактарды эртурл1 устанымдар н епзш де аудандастыру<br />
жэне т.б. улгшер осы топка жатады.<br />
Аумак пен аумактык ресурстар концепциясы. Казфп замангы<br />
географияньщ эдкнамальщ жэне практикалык шепймдЬршдеп<br />
географиялык кещстак туралы угымдардыц непзвде аумак; концепциясы<br />
айкындала бастады. Бул концепцияда аумактагы табиги ландшафт,<br />
тургьш халык жэне шаруашылыктын бфдзп ескершедк<br />
Географиялык орны, шартты шекаралары бар, салыстырмалы турде<br />
туракты, ресурстык элеуетке ие табиги аумакты ландшафт ретшде<br />
тус1нуге болады. Тургын халык, - ландшафтыны коныстанган этнос.<br />
Этностын жалпы саны, курылымы, тыгыздыгы, коныстану сипаты болады.<br />
Шаруашыльщ аумактык ендарк кеш еш рет1нде карастырылады<br />
жэне eндipic келем1мен, орналасуымен, iuiici жэне сырткы байланыстарымен,<br />
бастапкы ресурстарымен, технологияларымен жэне нарыгымен<br />
сипатталады. Казфп замангы колданбалы география осы уш блоктын<br />
н еп зш де калыптаскан кргамныц аумацтыц уйымдасуын (КА¥) жобалаумен<br />
айналысады.<br />
Эрбф аумактык кешен белгш 6ip физикалык-географиялык,<br />
экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-географиялык ауданньщ<br />
аукымында калыптасады. Кеп жагдайда бул уш ауданньщ шекаралары<br />
6ip-6ipiHe сэйкес келмейдь Баскаша айтканда, белгш 6ip накты<br />
аумактык кешен калыптасатын эрб!р физикалык-географиялык,<br />
экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-географиялык аудан<br />
езшдпс накты типке жатады.<br />
Аумак концепциясында «аумак» жэне «кещстж» угымдарынын<br />
айырмашылыгы айкын ажыратьшады. Аумак; деп табиги, экШшШйк,<br />
саси жэне баска шекаралары бар, заттар мен кубылыстарга толган, шекарасы<br />
туракты курлык белнтн атайды. Ka3ipri кезде географтар ландшафт,<br />
этнос жэне элеуметпк-экономикалык жуйелер калыптастырган<br />
кешендг аумацтьщ тузштдерд\ зерттейдг Кец'1ст\к - абстрактылы<br />
геометриялык дене, ягни аумактьщ картадагы сулба туршдеп бейнесь<br />
Сонымен, кещстж географиядагы субьективт1 угым болып табылады.<br />
К енкйкп зерттеу нэтижeciндe географтар ушш есеипк елшемдерд!<br />
алу мацызды, кей1ннен оларды накты аумакка катысты талдауга болады.<br />
34
Аумак концепциясындагы тагы 6ip угым—аумацтьщ ресурстар. Бул<br />
угымныц непзшде уш басты элемента ажыратуга болады: аумактыц ауданы;<br />
аумактыц байлыктары (корлары); ландшафтардьщ турактылыгы.<br />
Аумактыц ауданы мен байлыктары экономикальщ сыйымдылъщты,<br />
ал туракгылыкты ескерсек, экологиялык, сыйымдылыцты курайды.<br />
Булардан баска, элеуметтт сыйымдыльщ (ландшафтардыц<br />
тартымдылыгы, эстетикалык жэне сауыктыру мумкшшшктер1) туралы<br />
да айтуга болады.<br />
Аумактык ресурстарды осылайша курылымдык белштерге ж1ктеу<br />
оларга колданбалы максатта бага беруге мумюндпс береди Кешецщ<br />
багалау тэж1рибес1 географиялык зерттеулерде эл1 жеткшказ сипат<br />
алган.<br />
2.3 Ka3ipri дуние жэне геоакпараттык технология<br />
Акпараттык когам угымы. XX гасырдыц аягына карай жаЬандану<br />
процестерщщ каркындауына ыкпал еткен фактордыц 6ipi галамдык<br />
акпараттык желшердщ калыптасуына алып келген акпараттьщ революция<br />
болып табылады. K|a3ipri кезецде букш элем галамдык<br />
акпарат кещспгще айналган. Ал адамзаттын Ka3ipri даму кезещн<br />
кептеген зерттеупплер акпараттьщ цогам деп атайды. Fаламдык<br />
акпараттандыру аркылы адамзат еркениеп бурын-сонды болып<br />
кермеген мумкщщктерге ие болды:<br />
- галамторга косылу мумкшдпч бар 9p6ip адам когамныц осы кезге<br />
дейш жинактаган бшм корына кол жетазе алады;<br />
- кашыктагы орналаскан нуктелер арасында кас-кагымдык байланыс<br />
орнатуга мумкшдпс бар;<br />
- экономика мен элеуметпк ем1рд1 баскарудын жаца, бурынгыдан<br />
элдекайда тшмдц Teriicrepi пайда болды;<br />
- дамыган елдерде жэне жалпы дуниежузшк шаруашылыкта<br />
ацпараттьщ экономика деп аталатын угым калыптасты;<br />
- акпаратты таратуда жетекпп орынга ие болган Жердщ жасанды<br />
серштершщ саны артып, соныц аркасында акпарат алмасудыц жаца<br />
куралдары пайда болды;<br />
- когамныц каркынды дамуы жагдайында ец жылдам езгерюке<br />
ушырайтын акпаратты тарату мен жетюзудщ ец угымды жолы табылды<br />
жэне т.б.<br />
Галамдык акпараттык кещстщп калыптастыруда элемдж<br />
компьютершк телекоммуникациялык жуйе болып табылатын<br />
Интернеттщрел1 артып отыр. И нтернет Букшэлемдш тор (агылшынша<br />
World-Wide Web, кыскаша WWW) деп те атайды. Дуние жуй бойынша<br />
Интернет пайдаланушылар саны соцгы 10 жылда 5,5 есеге арткан, жекелеген<br />
аймактарда бул керсетиш одан да жогары (4-кесте).<br />
35
4- кесте. Дуние жуз! бойынш а И нтернетп пайдалану<br />
Интернет пайдаланушылар<br />
Аймак<br />
саны, млн адам<br />
2000 ж 2010 ж<br />
Азия (Таяу Шыгысты коспаганда) 114,3 825,9 7,2<br />
Еуропа 105,1 475,7 4,5<br />
Солхустш Америка 108,1 266,2 2,5<br />
Ощуётщ Америка 18,0 204,7 11,4<br />
Африка 4,5 110,9 24,6<br />
Таяу Шыгыс 3,3 63,2 19<br />
Мухиттык Аралдар 7,6 21,3 2,8<br />
Дуние жуз! 361 1 967,9 5,5<br />
G ciM , есе<br />
Казацстанда Интернет пайдаланушылар саны жыл сайын артып<br />
келед1, 2010 жылдьщ корытындысы бойынша, ел1м1зде олардын саны<br />
5,3 млн адамга жетп. Жекелеген елдер бойынша Интернет статистикасы<br />
В-цосымшада беривд.<br />
Акпараттык индустрия. Акпараттык индустрия Ka3ipri дуниедеп<br />
жана шаруашылык саласы болып табылады. Бул сала FTP заманыныц<br />
екшпп кезещнде пайда болганына карамастан, ani жетщщршп, даму<br />
устгаде. Аппарат экономика саласындагы дэстурл! ресурстармен<br />
(ецбек, материалдык жэне каржылык) катар, жаца ресурс турше айналды.<br />
Бграк бул аталгандармен салыстырганда, акпараттыц ресурс<br />
ретшде езш дк айырмашыльщтары мен артьщшыльщтары бар:<br />
- акпарат саркылмайтын ресурс болып табылады; KepiciHme, уакыт<br />
откен сайын оныц келем1 де артып отырады;<br />
- акпарат азайып немесе таусылып калмайды; акпаратты 6ip<br />
мезгшде кептеген тутынушы пайдалана алады;<br />
- акпаратты «жасау» оны Keiuipin немесе таратуга Караганда<br />
анагурлым кымбат болады; осы себеггп дайын акпаратты зацды жолмен<br />
гана емес, аз шыгын жумсап, зацсыз турде колдангысы кейетшдер<br />
саны да курт артады;<br />
- акпаратка сураныс удайы болады; ол баска ресурстарга сураныс<br />
тэр!зд1 кулдырауга ушырамайды;<br />
- акпарат ресурс болганымен, технология немесе курал-жабдык<br />
тэр1зд1 ecKipyre ушырайды, бул б1рнеше сагат немесе тэушк ш1нде<br />
жаца акпараттыц пайда болуына байланысты болуы мумюн:<br />
Акпараттык экономика дуние жузшщ негурлым купгп дамыган<br />
елдершде шогырланган. Fылым мен Ka3ipri замангы енд1рютщ табиги<br />
36
“уйлесуГ’ туршде болатын акпараттык экономиканьщ сипаты гана емес,<br />
аумактык уйымдасуы да езгерш жатыр. Ец танымал орталыктардыц<br />
кепшшп дэстурл1 енеркэсш ареалдарынан жэне ipi кала агломерацияларынан<br />
тыс орналаскан. Орналасуцыц бул жаца сипатына ец алдымен<br />
жаца экономикага койылатын катац экологиялык талаптар ce6enuii болады.<br />
K,a3ipri замангы экономиканыц жаца орталыктары ipi калалардан<br />
тыс пайда болганымен де, салыстырмалы турде оларга жакын орналасады.<br />
Олардыц бш м мен гылым орталыктарына, ягни 6ip-6ipiMeH<br />
тыгыз байланысып, б1рыцгай гылыми багдарламалар бойынша жумыс<br />
icTeirriH институттар, университеттер, гылыми-зерттеу мекемелерге<br />
жакын орналасуыныц мацызын айтып тусшд1рудщ кажеп де жок.<br />
Акпараттык инфракурылымсыз Ka3ipri замангы гылыми<br />
зерттеулердщ “тамырын басып отыру”, экономикалык ем1рден хабардар<br />
болып отыру мумкш емес. Сетмд1 байланыс куралдарыныц e3i<br />
жаца экономикалык ортальщтарга шыгатын жаксы келш катынасыныц<br />
мацызын жоймак емес. “Уакыт-акша”, сондыктан ец алдымен келж<br />
жолдары жасалынады. Жакын манда халыкаралык эуежай, журдек<br />
(м1ндетп турде журдек) TeMip жол бекей жэне дацгыл тас жолдар болуы<br />
кажет.<br />
Жумыс icTey жэне демалу ymiH колайлы коршаган орта кажет,<br />
Ka3ipri замангы электрондык ещцрю те экологиялык таза жагдайды<br />
кажет етедь<br />
Ka3ipri замангы акпараттыкэкономиканепзшенгылыми-техникалык<br />
орталыктардыц уш типшщ аумагында шогырланган, олар: технопарктер,<br />
гылым калалары жэне технополистер. Технопарктердщ (дуние<br />
жузшде 90-жьшдардыц басында олардыц саны 250 болды) кепшшп<br />
тэж1рибелж-ещцрк'пк багытта болады, ягни олардыц езвдпс келбей<br />
эксперимент, аз сериялы eHflipicneH аныкталады. Технопарктер Батые<br />
Еуропада купгп дамыган, мунда олар енеркэс1пт1 жацартуда улкен<br />
рол аткарады. Дуние жузшде гылым калалары 6ipinaMa кеп, олардыц<br />
ец атактылары: АКД1-тагы Рейли, Жапониядагы Цукуба, Франциядагы<br />
Иль-де-Франс, Ресейдеп Дубна, Зеленоград.<br />
Технополистер - жапондардыц ойлап тапкан жацалыгы. Бул елде<br />
технополистерд1 уйымдастыру жэне олардыц жумыс ютеу барысына<br />
катысты тужырымдама жасалган. Жапонияда жиырма шакты технополис<br />
салу жоспарланган, олардыц эркайсысыныц куны 1-3 млрд доллар<br />
болмакшы. Жапондык технополистер тужырымдамасы “уш китке”<br />
непзделедь Б1ршшщен^ технополис “бау-бакшалы кала” туршде<br />
болуы кажет, ягни экологиялык жагдайы жаксы, тургындары ушш ете<br />
колайлы болуы шарт. Жапондардыц ез сез5мен айтканда, “...мэдени<br />
жэне рекреациялык элеуетке ие, таршшк ушш колайлы аудандар”.<br />
ЕкшПпден* технополис нагыз “жаца технологиялар патшалыгына”<br />
айналуы кажет. Уппнпнден, тэуекелге дайын каржы болуы керек.<br />
37
Технополистердщ даму багыты - жогары технологиялык децгейдеп<br />
аймактык; орталыктардыц торабын дамыту непзшде жаца кызмет<br />
саласына ету багыты, осы аркылы букш шаруашылыкты акыл-ой<br />
жет1ст1ктер1мен байыту багыты.<br />
Казщга дуниедеп акпараттыц мацызын соцгы жылдары жш айтылатын<br />
«акпаратты иеленгендер элемд1 иеленед}» деген канатты<br />
сез дэлелдеп тур. Акпарат индустриясыныц экономиканыц барлык<br />
салаларына, элеуметпк eMipre тжелей катысы бар. Экономика<br />
саласы ретшде акпараттык индустрияныц баска салалармен де<br />
щсастъщтары бар.<br />
Ол экономиканыц ец алдыцгы катарлы, аса курдеш, кымбат<br />
багалы электрондык жабдыктармен жасакталган саласы болып табылады.<br />
Соган карамастан, курал-жабдык пен технология да заман<br />
талаптарына сай удайы жетиццрш, ауыстырып отыруды кажет етед1.<br />
Осы тургыдан алганда, бул сала енеркэсш enaipicme (ек1нпп сектор)<br />
уксас болады.<br />
Акпараттык индустрия акпаратты баска салаларга тарату аркылы<br />
кызмет керсету функциясын аткарады. Акпарат тарату кызмеи акылы<br />
немесе акысыз болуы мумкш, ол экономиканыц баска салаларын немесе<br />
Tinri жеке адамдарды алуан турл1 акпаратпен камтамасыз етедь<br />
Оныц кызмет керсету саласына (ушшнй сектор) уксастыгы осыдан<br />
кершедт<br />
Акпараттык индустрия жогары технологиялар колданылатын сала<br />
болгандыктан, гылыммен (терташш сектор) тнселей байланыста дамиды.<br />
Сондыктан акпараттык индустрия аркылы гылымныц колданбалы<br />
салалары дамуда. dcipece гылым калалары мен технологиялык<br />
парктердщ акпараттык индустрия ушщ аса кажет багдарламалык<br />
шеппмдерд! жасаудагы мацызы зор. Ал акпараттык индустрия ез<br />
кезегшде телекоммуникация саласыныц кемеп аркылы букш экономика<br />
мен кунделпсп турмыска кажет акпаратты таратады.<br />
Сонымен, акпараттык индустрия адам эрекетшщ екшип, ушшпп<br />
жэне терт1нш1 секторларыныц ерекшелжтёрщ 6ipiicripe отырып,<br />
олардыц акпаратты алу, сактау, ецдеу, таратуга катысты кызметтер1н<br />
уйлеспред1. Осындай эртурл1 салалардыц езара тыгыз байланысуыныц<br />
ез1 FTP заманыныц жаца сатысындагы басты ерекшел!к болып табылады.<br />
Акпараттык индустрияныц басты курылымдык непзш деректер<br />
базасы (ДБ) курайды. Деректер базасын жасаушылар мен акпараттык<br />
индустрия ешмдерш тутынушылар мэл1меттерд1 сактау мен таратудыц,<br />
ецдеуд1ц алуан шурп куралдары мен эд1стер1н пайдаланады. Сол себепт1<br />
бул саладагы куралдар мен жабдыктар да удайы жетшд1ршед1. Мысалы,<br />
осыдан 5-6 жыл бурын гана акпаратты «тасымалдаушы» кызметш<br />
дискеталар аткаратын. Кешннен олардыц орнын сыйымдылыгы дискеталардан<br />
500-700 есе жогары компакт-дискшер басты. Ka3ipri кезде<br />
38
дисктермен катар, компьютердеп арнайы портка жалганып, орасан мол<br />
акпаратты тасымалдауга мумкщщк беретш курылгылар колданыска<br />
кещнен ешп кеткен.<br />
Акпарат жогары децгейдеп акыл-ой кызметшщ катысуымен<br />
жасалган ен1м гана емес, нарыкта белгш 6ip багасы бар, сураныс пен<br />
усыныс зацдылыгына багынатын тауар болып саналады. Халыкаралык<br />
акпарат нарыты дуниежузшк шаруашылыктыц ipi, удайы дамып келе<br />
жаткан белш болып табылады. Акпараттык нарьщтыц бес Heri3ri секторын<br />
ажыратады (8-сур ет).<br />
f ' ><br />
Акпарат<br />
нарыгы<br />
V J<br />
ккерлне<br />
акпарат<br />
Мамандарга<br />
арналган<br />
акпарат<br />
г г Л<br />
Бшм беру<br />
кызмеп<br />
Wi -v - - -■*<br />
f '—“ 1<br />
Тугынуга<br />
арналган<br />
акпарат<br />
Ч<br />
Г "Л<br />
Акпараттык<br />
жуйелер мен<br />
k К¥ралдар у<br />
8-сурет. Акпарат нарыгыныц курылымы<br />
Бул нарык аркылы букш адамзаттын акыл-ой ецбеп ошмдершщ<br />
(гылыми, техникалык, экономикалык, мэдениет, бш м жэне т.б.) басым<br />
б елт таратылады. Акпарат индустриясыньщ аса мацызды аймактары<br />
катарына АКД1, Батые Еуропа, Жапония, жаца индустриялык елдер<br />
жатады. Мысалы, АКД1 аумагында акпараттык индустрия кызметшщ<br />
95%-дан астамы «тутынылады». Акпараттык кызмет керсету саласында<br />
жумыс ютейтшДердщ жумыс орнында да улкен езгергстер журуде:<br />
Ka3ipri кезде кызметкерлердщ кашыктан ецбек eryi, акпараттык кызмет<br />
керсетудщ тарамдалган жуйелерш жасау мумкшдцсгер1 пайда болды.<br />
Акпараттандыру жэне география. Акпараттык технологиялар<br />
географиялык зертгеулердщ уйымдастьфылуын да езгергп. Ka3ipri<br />
акпараттанган элемда географиялык тургыда зерттеудщ географиялык<br />
проблема ретшдеп шешу алгоритм! терт кезецнен турады (.9-сурет).<br />
39
Дайындык кезевд<br />
Идея Н | I Проблеманы аныктау<br />
Г ипотезаны непздеу<br />
Географиялык акпаратты жинауга<br />
катысты мшдеттер кою<br />
j<br />
Акпаратты жинау жэне сактау<br />
Бастапкы акпаратты жинактау I ___ Акпаратты жуйелеу жэне саггау<br />
Акпаратты ендеу эд1стерж тандау 1<br />
- г<br />
Акпаратты ендеу<br />
Акпаратты талдау<br />
Ш ~ ' г 4 ..'— .....Г""<br />
Г<br />
Географиялык болжам жасау<br />
Даму багыттарын аныктау<br />
Акпаратты синтездеу<br />
JL<br />
Корытынлы кезец<br />
Нэтижелердщ шынайылыгын тексеру;<br />
h i l l —<br />
Нэтижелерд! багалау<br />
Усыныстарды непздеу<br />
V I Iтямт-* ш т ш ш ш<br />
Нэтижелерд1 жангырту, керсету жэне I<br />
тарату<br />
9-сурет. Географиялык проблеманы шешудш алгоритм!<br />
(3. Е. Дзенис бойынша, толыктырылган)<br />
Мундагы 6ipmiui кезец басты идеяны калыптастыру, мэселеш<br />
айкындау, гипотезаны непздеу, максат пен мгадеттерд1 коюдан турады.<br />
Еганшг кезецде бастапкы акпаратты жинактау мен жуйелеу, сактауды<br />
камтиды. Yiuimui кезецде акпаратты ендеу, талдау, зерттелш отырган<br />
кубылыс немесе процеске катысты болжамдар жасау, даму багыттарын<br />
40
аныктау жургщлед*. Tepmimui кезецде алынган нэтижелердщ<br />
шынайылыгы тексершп, оларды сынактан етюзу жэне багалау,<br />
усыныстарды Нёпздеу мен зерттеу нэтижелерш тутынушыларга тарату<br />
жузеге асырылады.<br />
Kaaipri кезде географиялык зерттеулердщ барлык кезеццершде<br />
де акпараттык технологиялар кецшен колданылады. Ocipece<br />
акпаратты жинактау мен жуйелеу, сактау, ецдеуд1 акпараттандыру<br />
технологияларынан белш алу т1птен мумкш емес. Зерттеудщ yniiHUii<br />
кезещнде акпараттык технологиялар кемепмен улгшеу журпзшедь<br />
Улгтлеулер катарында Ka3ipri замангы ГАЖ-технологиялар аркылы<br />
курастырылган сандык непздеп карталар, сызбанускалар мен<br />
компьютерлж имитациялык улгшер бар. Геоацпараттыц жуйелер<br />
(ГАЖ) - географиялык акпарат эртурл1 мазмундагы карталар туршде<br />
сакгалатын, бул карталарга тус1ршген объектшер бойынша сандык жэне<br />
мэтшдйк акпарат бершетш деректердщ компьютерлш базасы. Кещстйс<br />
аукымы бойынша галамдык, жалпымемлекетпк, аймактык, аудандык<br />
жэне калалык ГАЖ ажыратылады. Сонымен, ГАЖ ец жаца техникалык<br />
децгейде деректерд1 жинап, жуйелеп, сактап, ецдеп, багалау, бейнелеу<br />
мен таратуцы жузеге асырып, осыныц непзшде жаца географиялык<br />
акпаратты алуга мумкщщк беретш айрыкша жуйелер болып табылады.<br />
Ец соцында, зерттеу нэтижелерш таратуда да акпараттык технологиялар<br />
кецшен колданылады.<br />
Галымдардыц пшршше, акпараттык технологиялар XX гасырдыц<br />
соцы мен XXI гасырдыц басында журген, адамзат дамуындагы жаца<br />
экономикалык жэне техникалык революция болып табылады. Олар<br />
Ka3ipri замангы дуниежузшк шаруашылыкка кызмет етумен катар, оны<br />
жасаушы фактор болып табылады. Осы жагдайда адамзат акпараттьщ<br />
котам дэу1рше енда деп айтуга болады.<br />
Так,ырып бойынша жетекш* угымдар<br />
Эдютеме жэне эдю; гылымдагы эдютердщ топтары; салыстырмалыгеографиялык,<br />
картографиялык, тарихи, математикальщ, гарыштьщ эдicтep;<br />
географиядагы жуйелеулер; эдюнама, концепция; географиялык ахуал, аумак<br />
пен аумактык ресурстар концепциялары; географиядагы улгшеу; акпараттык<br />
когам; география жэне геоакпараттык технологиялар.<br />
Мэттде кездесетш географиялык, атаулар mhmi<br />
Казакстан, Батые Еуропа, AKJ1I, Рейли, Жапония, Цукуба, Франция, Ильде-Франс,<br />
Ресей, Дубна, Зеленоград.<br />
Так,ырып бойынша бак,ылау сурацтары<br />
1. Fылым курылымында эдютердщ алатын орны калай<br />
41
2. Fылымда колданылатын эдютёрдщ кандай топтары бар<br />
3. Салыстырмалы-географиял ык эд1стщ мзш мен мацызы кандай Бул эдцсп<br />
колдануды накты географиялык проблема непзшде тусщщрш берццз.<br />
4. Ka3ipri кезде картографиялык эдюй колданудын XIX гасырмен<br />
салыстырганда айырмашылыгы бар ма<br />
5. Географияда абстракциялау кай эдктерд1 колданган кезде кершед1<br />
6. Тарихи эдкт! географиянын кай салаларында колданган тиамд! деп<br />
есептейаз Жауабьщызды накты мысалдармен дэлелдеуге тырысыныз.<br />
7. «Гарыштык эдктер каз!рп замангы география гылымын дамытуда аса<br />
манызды» дегещц накты дэлелдермен ^сщщрлврз<br />
8. Географиядагы улплердщ накты зерттеулердеп манызы кандай<br />
9. Географиялык улгшеу кандай кезендерден турады<br />
10. Геоакпараттык технологиялар мен Ka3ipri географиянын байланыстары<br />
кандай<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер ntiibii<br />
1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийнотерминологический<br />
словарь. - М.: Мысль, 1983. - 350 с.<br />
2. Голубчик М.М. и др. Теория и методология географической науки: учебное<br />
пособие. - М.: ВЛАДОС, 2005. - 463 с.<br />
3. Дзенис З.Е. Методология и методика социально-экономгеографических<br />
исследований. - Рига, 1980<br />
4. Жекулин B.C. Введение в географию. - Л.: ЛГУ, 1989. - 270 с.<br />
5. Кузьбожев Э.Н., Козъева И.А., Световцева М.Г. Экономическая география<br />
и регионалистика (история, методы, состояние и перспективы размещения<br />
производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее образование,<br />
2007. - 540 с.<br />
6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495с.<br />
7. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.2 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2009 - 480 с.<br />
8. Салшцев К.А. Картоведение. - М.: МГУ, 1990. - 400 с.<br />
9. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ.<br />
высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.<br />
10. Шальнев В.А. История и методология общей географии. - Ставрополь:<br />
СГУ, 2000. - 156 с.<br />
42
3-такырып. АЙМАК; ЖЭНЕ АЙМАЦТАНУ<br />
3.1 Аймактанудыц теория лык непздер1<br />
Аймактар жэне олардыц типтерь XX г басында географтар<br />
алуан турл1 экономикалык жэне элеуметнк-географиялык акпаратты<br />
жинактау мен жуйелеуцщ жолдарын 1здест1ру багытында зерттеулер<br />
журпздь Нэтижеанде географиялык зерттеулердщ объектшершщ<br />
6ipi «географиялык деректер 6ip-6ipiMeH зацдылыктар непзшде<br />
байланыскан ерекше кешен» болып табылатын аймак, екендш<br />
белгш болды. Географиялык эдебиетте «аймак» угымына кептеген<br />
аныктамалар бершген. EipaK олардыц барлыгында аймактыц мынадай<br />
уш белпс1 болатындыгы айкын керсетшген:<br />
- аумак;<br />
- шаруашылык мамандану;<br />
- экономикалык байланыстарыньщ болуы.<br />
Агылшын футуролога Джеймс Мартин аймак, деп езшдш<br />
б1ртектшкке ие, 6ipaK накты шекаралары жок улкен аумактарды<br />
атаган. Жалпы алганда, аймак деп баска аумактардан б1ркатар<br />
белгшер1 бойынша айырмашылык жасайтын жэне оны курайтын элементгер<br />
б1ртутастыгымен, езара байланысуымен сипатталатын белгш<br />
6ip аумакты атайды. Жалпы алганда, аймак жер шарында кездесетш<br />
кубылыстардыц курдел1 кешендершщ кещспкпк уштасуы болып<br />
табылады. Аймактыц б1ркелкшп осы белш алынган географиялык<br />
кещспктеп обьектшер мен кубылыстарды немесе олардьщ уштасуын<br />
сипаттауга кажетп керсепаштер непзшде аныкталады. Осы тургыдан<br />
жер бетшщ кез келген 6ip белпш, аумагын олардыц алып жаткан ауданына<br />
карамастан, аймак деп карастыруга болады.<br />
Жуйелт устаным тургысынан алып карасак, аймак деп табиги,<br />
элеуметпк-экономикалык кешенд! атауга болады. Экмштк-аумацтыц<br />
тургыдан аймак белгш 6ip экш пш к шекаралар непзшде субьективт1<br />
турде аныкталады. Аймак угымын геосаяси тургыдан туану саяси<br />
куштердщ, «куатты орталыктар» мен «элаз перифериялардыц»<br />
арасалмактары аркылы кещстпсгщ жпсгелуше непзделедь Геосаяси<br />
аймак эдетте ел шпнде емес, елдер тобыныц непзшде ажыратылады.<br />
Тарихи тургыдан алганда, аймак аумакгыц тарихи кезецдердеп табиги,<br />
элеумегпк-экономикалык б1ртутастыгы (Трансильвания, Ломбардия,<br />
Вестфалия, Жетюу жэне т.б.) непзшде ажыратылады. Экономикалык,<br />
тургыдан ажыратылатын аймак ец ал дымен аумактыц шаруашылык мамандануы,<br />
эгамшлк, элеуметпк жэне экономикалык б1ртутастыгына<br />
непзделедц.<br />
Аймактарды ж1ктеуде алуан турш критерийлер мен белгшер жуйеЫ<br />
колданылады. Сол себегт гылыми эдебиетгерде аймактардыц ондаган<br />
категориялары ажыратылады. Бул принциптерд1 аймак/тандыру<br />
43
npunifunmepi деп атайды. Жалпы осы жпсгеулерда топтастыру непзшде<br />
ресейлпс географ Ю.Н. Гладкий мынадай уш сатылы тактемеш<br />
ажыраткан:<br />
1. жекелеген 6eminepi бойынша ажыратылатын аймацтар, мунда<br />
аумактын spi карай жштёуд1 кажет етпейпн 6ip басты 6enrici алынады;<br />
мысалы макта егшетш аймак;<br />
2. бгрнеше белгтёр1 бойынша ажыратылатын аймацтар, оларды<br />
калыптастыруда б^рнеше басты фактордыц уштасуы байкалады;<br />
мысал ретшде эртурл! табиги факторлар эсершен калыптасатын<br />
ландшафтылык аймактарды алуга болады;<br />
3. адам эрекет1 мен табиги факторлардыц барлыгы дёрлж<br />
цамтылатын аймацтар, олардын катарына аумактагы когам мен<br />
табигат индикаторлары тыгыз байланыскан мэдени-тарихи аймактар<br />
жатады.<br />
Гылыми эдебиетге «аймак» термин! кебшесе когамдык кубылыстарга<br />
(кещстпсп экономикалык тургыда жйстёу, эшмпцлйк аймактарды<br />
белу жэне т.б.) катысты колданьшады. Дегенмен, кез келген аймактыц<br />
калыптасуына табиги факторлар, табигат ресурстары ыкпал еткен. Осы<br />
тургыдан алганда, аймактануды физикал ык географиядагы физикалыкгеографиялык<br />
аудандастырумен де байланыстыруга болады. Жер бетш<br />
физикальщ-географияльщ аймацтарга белу географиядагы курдел1<br />
мэселеш 6ipi болып табылады. вйткеш мундай ж1ктеуде зоналык жэне<br />
бейзональщ факторлар коса ecKepwyi тшс. Жалпы турде физикалыкгеографиялык<br />
аудандастыру иерархиясы мынадай непзп таксондардан<br />
турады:<br />
Физикалык-географиялык аймак<br />
Физикалык-географиялык облыс (провинция)<br />
Физикалык-географиялык аудаи<br />
Ландшафт<br />
Бул иерархияныц жогаргы децгейЛер1 кец магынасындагы<br />
табигат зонасы, материктер мен мухиттарга барып «тарелсё», теменп<br />
децгейлёршдё ландшафт жпстелушщ б1рлйпгёр1 тур. Ал аймактануцыц<br />
элеуметпк-экономикалык кырларын зерттеу непзшде экономикалык<br />
аймактарды (аудандарды) бел уд in теориясын усынган галымдар орасан<br />
зор географиялык деректерд1 жуйелеу максатын кездеген болатын.<br />
Аймак жэне аймактану. Аймак аймацтану гылымыныц зерттеу<br />
o6beKrici болып табылады.<br />
XIX гасырда Ф. Ратцель немю географы К. Риттер мен натуралист<br />
М. Вагнердщ гылыми ецбектер1 непзшДе когам мен халыктардыц<br />
44
мэдениепн, шаруашылыгы мен турмысын олар eMip суретш табигат<br />
жагдайларымен байланыста карастыруды усынды, осы аркылы<br />
антропогеографияньщ непзш салушылардыц 6ipi болды. Ратцель<br />
гылымга «мэдени зоналар», «eMip суру KeHicTiri» угымдарын енпздь<br />
F алымныц бул идея л ары Жер шарында табигат жагдайлары турлйне<br />
аймактардыц езшдш тарихи-мэдени бейнеа калыптасатыны туралы<br />
шмге непз болды.<br />
XX гасырда Ф. Ратцель шмш агылшын галымы А. Тойнби одан<br />
dpi дамытты. Ол езшщ 30 жылга жуык 1здешстер1 нэтижесш корыткан<br />
эйгш «Постижение истории» ецбегшде жекелеген вркениеттер концепциясын<br />
непздеп бердг Онын MSHici —г алым адамзат тарихын жекелеген<br />
еркениеттерге жцлещй, ал олардын эркайсысы улттык мемлекетке<br />
Караганда элдекайда улкен кещспкп камтитын жэне тэуелЫз<br />
элем, уакыттыц белгш 6ip кезец! ретшде аныкталады. А. Тойнби<br />
еркеиетгердщ калыптасуына табиги жэне элеуметпк орта факторлары<br />
ыкпал ететшш талдаган.<br />
Ф. Ратцель, А. Тойнби бойынша тарихи-мэдени аймацтар деп<br />
тарихи кезеццердеп езшдж даму жолдары бар мэдени аймактарды<br />
атайды. Олардыц шекаралары вркениеттер калыптасуыныц ежелп<br />
сатыларында аньщталган жэне физикалык-географиялык аймактар<br />
шекараларына сэйкес келедо. Табигат жагдайлары салыстырмалы<br />
турде б1ртекп болатын осы аймактарда этностардыц заттык жэне рухани<br />
мэдениеп, рухани кундылыктарыньщ жуйеа, улттык сипаты<br />
калыптаскан. Халыктардыц квпп-конына, дшдер мен философиялык<br />
ипмдердщ таралуына, аумактыц шаруашылык игершуше немесе отарлануына<br />
карамастан, мэдени аймактардьщ бастапкы шекаралары онша<br />
езгермеген куйшде сакталган.<br />
Kaaipri замангы аймактану парадигмасы н непздеудщ ал гышарттары<br />
америкалык географ Ричард Хартшорн ецбектершде жас алды.<br />
Географияныц басты максаты жекелеген аумактардыц ерекшелштерш<br />
танып-бшу деп угынган галым жер бетшщ аумактык жжтелуше басты<br />
назар аударган. Ол езшщ "The nature of geography" (1939), "Perspective<br />
on the nature of geography" (1959) ецбектершде географияны тек сипаттаушы<br />
гылым ретшде керсеткен, муныц e3i алуан турл1 табиги жэне<br />
когамдык процестердщ кещстш зандыл ьщтарын зерггеуге багытталган<br />
Ka3ipri замангы географияныц максатына кайшы келедь<br />
1954 жылы америкалык экономист Уолтер Айзард жетекшшк<br />
еткен галымдар тобы аймактану гылымыныц дамуына непз с алган<br />
болатын. Осыган дейш географияныц сипаттаушы гылым ретшдеп<br />
мацызы 6ipiHmi орынга койылса, XX гасырдыц екшпй жартысында<br />
географиядагы «сандык революция» нэтижесшде талдамалык<br />
зерттеулер басым бола бастады. Географиядагы кещстттт<br />
талдаудыц гылыми мектебт калыптастырган галымдар арасында<br />
У. Айзардтыц аймактык дамуга катысты идеялары жогары багаланды.<br />
45
Галымныц 1960 жьшы жарык керген «Methods of Regional Analysis»<br />
(орыс тцпндеп нускасы «Введение в науку о регионах» деген атпен<br />
1966 жылы жарияланган болатын) ецбепнде ецщркгп талдау, онын<br />
аймактык ерекшел1ктерше багытталуы тшс деп корсеткен. Бул енбек<br />
кептеген географтар тарапынан деректерд1 ецдеудщ жаца эдютерш<br />
усыну, улплеущ кецшен колдану тургысында гана кабылданды. Кейшп<br />
ецбектершде У. Айзард экономикалык аймактарды коршаган ортамен<br />
байланыстыру эрекетш жасап, аймактык талдауды элеуметпк жэне<br />
экологиялык жуйелермен уштастыра журпздь<br />
У. Айзард жэне баска америкалык географтардыц тусщшцйтё,<br />
«аймактык» деген сез «аумактык» дегенЩц баламасы болды. Айзард<br />
аймактануды «элеуметпк гылымдар жуйесшдеп жаца пэнаралык<br />
сала, ол баска элеуметпк гылымдардыц теориясы мен ж етю типёрш е<br />
суйенедо» деп аныктаган. Аймактану адам эрекетшщ кевдстштш<br />
елшемдерш оныц курылымы мен кызметшщ турлер1 шецбершде<br />
зерттейдь Аймактануда математикальщ улгшерд1 кецшен колданылады.<br />
Пайда болган кезден бастап, кешенд1 сипат алган аймактану саласы<br />
эртурл1 гылым салаларындагы (география, экономика, элеуметтану)<br />
жетгстштер непзшде тшмд1 аймактык талдама жасауга мумкшдш<br />
бердЬ<br />
Ka3ipri гылымдар тургысында «аймак» угымын белгш 6ip жуйе<br />
ретш де тусш у басым болып отыр. Жуйе ретщце аймак мынадай<br />
Heri3ri белгглертен сипатталады: коршаган ортамен езара байланыста<br />
болуы, осыныц аркылы iimd ерекшелштершщ калыптасуы;<br />
б1ртугастылыгымен, ягни imKi 6ipniriMeH сипатталады, бул б1рлш<br />
курамбел1ктердщ жай гана жиынтыгы емес, езара байланыстардын<br />
нэтижеа болып табылуы; белгш 6ip турактылыкты камтамасыз ететш;<br />
жуйенщ непзп керсетюштер1 сакталатын тепе-тещйктщ болуы; жуйе<br />
ретшде акпараттылыгыныц болуы жэне т.б.<br />
Кецес Одагыныц географтары И. Г. Александров, кешннен Н.<br />
Н. Баранский, Н. Н. Колосовский экономиканыц аудандастыру<br />
теориясыныц непзш салды. Бул теорняныц непзш мынадай угымдар<br />
курады:<br />
- аумактардыц шаруашылык салалары бойынша мамандануына<br />
алып келетш географияльщ ецбек бвлщщ угымы;<br />
- аумактыц салалык курылымын калыптастырушы ендарютёрдщ<br />
технологиялык пзбеп ретшдеп энергетикалыц-eHdipicrniK цикл<br />
угымы;<br />
- елдеп улттык экономика шецбершде салалык мамандануы бар,<br />
iimci табиги жэне элеуметгш-экономикалык б1ркелкшкке ие жэне<br />
кешецщ дамуды кездейтш аумак ретшде аныкталатын экономикалык;<br />
аудан угымы.<br />
Жалпы алганда, экономикальщ-географиялык аудандастыру теориясын<br />
усыну аркылы елдщ ipi элеумегпк-экономикалык кешен<br />
46
туршдеп жеке белпсгершщ даму ерекшелпстерш аныктауга, олардыц<br />
ецщрпш куштерд1 орналастыру мэселелерш шешуге багытталган<br />
кадамдар жасалды. ©cipece колданбалы зерттеулер ушш бул езекп<br />
болып отыр.<br />
3.2 Аймак - элеуметпк-экономикалык жуйе<br />
Аймактык даму концепциясы. Жеке ел аумагы саяси,<br />
экономикалык тургыдан б1ртутас тузшм болганымен, оныц iuiKi<br />
айырмашылыктары непзвде аймактар (аудандар) ажыратылады. Сол<br />
себепп кептеген елдерге аймактык даму проблемалары тэн болады.<br />
Ocipece ipi елдерде аймактар бойынша элеуметпк-экономикалык<br />
дамудыц эркелкшпч байкалады, бул б1ркатар елдерде аймактарды дамьпу<br />
концепцияларыныц жасалуына себеппп болган.<br />
Аймацтыц даму концепциясыныц максаты аймактардыц туракты<br />
дамуын камтамасыз ететш узак мерз1мдш баскару TeTiicrepiH жасау,<br />
аймак дамуын сырткы ортадагы езгерютерге бешмдеу болып табылады.<br />
Эр елдщ жеке ерекшел^ерше байланысты аймактык дамуыньщ<br />
езшдж багыттары болады. Соган карамастан, аймактардыц даму<br />
концепциясыныц жалпылама курылымы мен кезецдерш аныктауга<br />
болады. Ресей галымдарыныц аныктауы бойынша, ол непзшен терт<br />
кезецщ камтиды.<br />
1. Проблемаларды талдау. жуйелш диспропорциялар мен олардыц<br />
себептерш аньщтау; дамудыц басты проблемаларын, соныц щццде ел<br />
бойынша жэне аймактык проблемаларды аныктау; проблемаларды<br />
шешу жолдары мен мерз1мш аньщтау.<br />
2. Мацсаттар мен стратегияларды негЬдеу: даму максаттарын<br />
айкындау жэне олардыц езара сэйкесиктерш зерттеу; макеаттарга<br />
жетудщ жолдары, ресурстары, экономикалык жэне т.б. TeTiicrepiH<br />
талдау; дамудыц басым багыттарын аньщтап, оларга ресурстарды<br />
жумылдыру.<br />
3. Эрекеттердщ салдарларына бага беру: кол жеткен нэтижелерге<br />
талдау жасау; аумак проблемаларыныц шешшу жагдайындагы<br />
езгерютерд1 аныктау; жаца проблемалардыц пайда болу мумкшдптн<br />
багалау.<br />
4. Титдг стратегияны тацдау: ресурстарды пайдалану тшм^шпн<br />
багалау; даму стратегиясыныц сырткы ортадагы езгер!стерге бешмделу<br />
децгейш багалау; дамудыц кещрнщ сипатын камтамасыз ету.<br />
Сонымен, жалпы алганда аймактык даму концепциясы аймактардыц<br />
узак мерз1мдпс даму стратегиясы мен оныц непздемесш камтиды.<br />
Аймактык даму концепциясыныц жалпылама Yлгiciн сызба туршде<br />
керсетуге болады (Ю-сурет).<br />
47
10-сурет. Аймактык даму концепциясыныц курылымы (улп)<br />
Аймактыц дамуынын накты багдарламаларын жасау аймактык<br />
даму концепциясыньщ непзшде жузеге асырылады. Накты жагдайда<br />
даму багдарламаларын кабылдауда аймактардыц ерёюпелнсгерш<br />
ескеру аса мацызды. Казакстан Республикасыныц аймактык дамуы<br />
да мемлекетпк даму багдарламаларында айрыкша орын алган. Бул<br />
бгргнШден, Казакстанныц жеке аймактарында табигат жагдайларыныц<br />
алуан турлиппмен, табигат ресурстарыныц шогырлануьгаыц аумактык<br />
ерекшел1ктершщ болуымен, шаруашылык мамандану сипатыныц<br />
айырмашылык жасауымен тус1щцртедг ШктшгЬеп, ел аумагы<br />
даму сипаты мен децгейлер1 айырмашылык жасайтын 16 эю мш ш к<br />
б1рлнсгерге (2 республикальщ децгейдеп кала, 14 облыс) белшген.<br />
Республиканыц аймактык дамуына катысты мемлекет децгешндеп<br />
шаралар ел аумагыныц жеке б0ш&тер1нщ элеуметпк-экономикалык<br />
алшактыктарын азайту, аймактар арасындагы бэсекелеспкп реттеу,<br />
артта калган аудандарды колдау, жалпы алганда аудандардыц дамуынын<br />
теие-тецдшц камтамасыз етуге багытталган.<br />
Казакстанда аймактык дамудыц кур алы ретшде кластерлж даму<br />
усынылган. Кластер - езара байланыскан компаниялардын кейб1р<br />
аумактардагы топтаскан бел iri: жинакталган жэне мамандандырылган<br />
кызметгердщ курылгыларын жетшзушшер; инфракур ылымдар;<br />
гылыми-зерттеу институттар; 6ipiH-6ipi толыктыратын жэне жекелеген<br />
компаниялар мен толыктай кластердщ бэсекелеспк артыкшыл ыктарын<br />
арттыратын жогары оку орындары мен баска да уйымдар. Кластерлж<br />
дамудыц непзп максаты - экономиканыц щдоазат секторын дамьггудагы<br />
Кдзакстанныц бэсекелестж басымдылыктарын барынша пайдалану.<br />
Кластерлй: даму аймактардыц бэсекеге кабщеттшгш, олардын<br />
экономикалык дамуын арттыруга багытталган, елдщ аймактык<br />
дамуынын жаца кадамы болып табылады.<br />
48
Когамдык проблемаларды талдау орталыгыныц зерттеулер!<br />
непзшде Казакстан аймактарыныц 3 тобы ажыратылады:<br />
- мунай eudipyiui (Актебе, Атырау, Батые Казакстан, Кызылорда,<br />
Мачгыстау облыстары);<br />
- внеркэсттг (Павлодар, Караганды, Шыгыс Казакстан облыстары);<br />
- ауыл шаруашыльщты (Акмола, Алматы, Костанай, Жамбыл,<br />
Солтустш Казакстан, Оцтустш Казакстан облыстары).<br />
Бул мактеуде аймактардыц кептеген баска KepceTKiurrepi<br />
ескершмеген. Соган карамастан, елдеп аймактардыц дамуына бага<br />
беру, даму концепциясын зерттеуге катысты мэселелер карастырылган.<br />
Казакстан Республикасыныц аймактык дамуыньщ тшмдшгш арттыру<br />
yuiiH Ka3ipri кезде «даму нуктелерт концепциясы непзге алынган.<br />
Бул жагдайда мемлекет даму полюстерше (жылдам дамып жаткан<br />
калалар мен аймактар) басты назар аударады, осыныц непзшде оган<br />
кершшес аумактардыц да дамуы камтамасыз етшедь Сонымен катар,<br />
дамуы кешеушдеп калган аймактарды мемлекет тарапынан колдау аса<br />
мацызды болып отыр.<br />
Аймактардыц элеуметпк-экономикалык дамуына бага беру.<br />
Аймактардыцэлеуметтш-экономикалыкдамуынулттыкстатистикадагы<br />
мацызды керсетюштер сипаттайды. Экономикасы туракты даму<br />
уетшдеп елдерде аймактардыц жыл йпнндеп даму керсетк1штер1 алынады.<br />
Ал тураксыз даму тэн елдердеп аймактар ушш негурлым кыска<br />
мерз1мд1 камтитын керсетк1штер тандалып алынады. Бага беруге<br />
кажетп керсетк1штерд1 галымдар eKi топка белед1 (11- сурет).<br />
11-сурет. Аймактыц элеуметт1к-экономикалык даму KepcenriuiTepi<br />
49
Элеуметпк даму керсепаштершщ 6ipi болып табылатын тутыну<br />
багаларыныц жиынтьщ индекЫ sp6ip уакыт кезеццер1 ушш аймактык<br />
саудадагы барлык тауар xypnepi мен кызметтердщ барлык турлершщ<br />
белшектж багаларыныц толык жиынтыгы непзшде пайыз бойынша<br />
есептелед1 (5-кесте).<br />
5-кесте. КР жеке euipjiepi бойынша тутыну багаларыныц индекс!<br />
(КР Статистика Агентпгшщ деректдй бойынша, 2010 жьш, %)<br />
Барлык<br />
тауарлар<br />
мен кызмет<br />
керсету<br />
Азык 1<br />
тулж тауарлары<br />
Азык -<br />
тулжке<br />
жатпайтын<br />
тауарлар<br />
Акылы<br />
кызметтер<br />
Казакстан Республикасы 100,7 101,0 100,4 100,4<br />
Батые Казакстан 100,8 101,5 100,4 100,2<br />
Оцтуспк Казакстан 100,5 100,8 100,4 100,3<br />
Солзтустш Казакстан 100,8 100,9 100,4 101,1<br />
Шыгыс Казакстан 100,8 101,2 100,6 100,4<br />
Астана каласы 100,7 101,2 100,5 100,1<br />
Алматы каласы 100,7 100,9 100,8 100,5<br />
Багаларды индекстеу тауарлардыц жеке топтары (азвщ-тулш жэне<br />
баскалары) жэне кызметпц жеке Typnepi бойынша журпзшеда. КР<br />
Статистика Агентпгшщ деректер1 бойынша курастырылган Тутыну<br />
багалары индекстершщ арасалмагын керсететш сызба 12-суретте<br />
бершдь<br />
ШАзык-тулж тауарлары<br />
□ Азык-тулж емес тауарлар<br />
□ Акылы кызметтер<br />
12-сурет. Казаксгандагы тутыну багалары индексу 2011 ж<br />
Тургын халыктыц акшалай KipicTepi мен шыгындарыныц<br />
к ел ем 1 мен курылымы да аса мацызды керсеткн п болып табыла-<br />
50
ды (Г-1, Г-2 К,осымшалар). 0йткеш аймактагы халыктыц табысы<br />
мен оныц кандай табыс к езш ен алынганы, сондай-ак белгйй 6ip<br />
мерз1мдеп шыгындары мен олардыц кандай багыттар бойынша<br />
жумсалганы жалпы алганда аймактагы элеуметтш жагдайды сипаттайды.<br />
Экономикалык керсеткштер арасында енеркэсш ешмшщ<br />
келем1, ауыл шаруашылыгы ендарюшщ келем1, жук тасымалы келем1,<br />
белшек сауда айналымы, акылы кызмет келем1, сырткы сауда жэне т.б.<br />
деректерд! 6ipiKTipeTiH endipic ауцымыныц кврсеткштерг мацызды<br />
орын алады. Аймактагы внеркэст внд1р1с1нщ квлемг енеркэсш салалары<br />
бойынша керсетиштерд1, енеркэсш ешмдершщ H eri3ri турлерш<br />
ещцру, алдыцгы жылдармен (айлармен) салыстыргандагы пайыздьщ<br />
келем бойынша деректерд1 камтиды.<br />
Ауыл шаруашылыгы ендхрШнщ келемш сипаттау ушш оныц<br />
жеке салаларыныц ешм келем1, ауыл шаруашылык дакылдарыныц<br />
орташа туамдтпч, мал шаруашылыгыныц орташа ешмдш п тэр1зд1<br />
мэшметтер колданьшады. Аймактагы белшек сауда айналымы ресми<br />
иркелген сауда нуктелер1 мен когамдык тамактандыру мекемелершщ<br />
тургьш халыкка саткан тутыну тауарларыныц, кэсшорындар мен<br />
уйымдарда тшелей сатуга тускен тауарлардыц багаларыныц жиынтык<br />
KepceTKinrrepi аркылы аныкталады.<br />
Ацылы цызмет квлемтщ керсепаштерше турмыстык кызмет<br />
керсету, жолаушы тасымалы, байланыс, тургын уй-коммуналдык<br />
шаруашылыгы, туризм, денсаулык сактау, бш м беру, сауьщтыру жэне<br />
т.б. мекемелердщ акылы кызметтершщ келем1 енедь<br />
Аймактыц царжыльщ жагдайына бага беру ушш мына керсетюштер<br />
ескершедк<br />
- шаруашылык кешеш мен оныц жетекпп салалары бойынша табыс<br />
KepceTKiniTepi;<br />
- мемлекетпк жэне жергшкп бюджетке тускен KipicTep келемц<br />
- жергшкп бюджеттщ орындалуыныц табыс пен шыгыстыц<br />
арасалмагы туршдеп керсепаштерь<br />
Аймак бойынша багалар индека багалардыц динамикасы мен<br />
аракатынастарыныц жалпьшама керсеткштерш камтиды. Багалар жекелеген<br />
тауарлар мен кызмет турлерше карай немесе жалпы жиынтык<br />
багалар децгешнщ аракатынасы (2010 = 2011 жэне т.б.) кушнде болады.<br />
Сонымен, жекелеген аймактарды (аудандарды) элеуметтшэкономикалык<br />
жуйе ретшдё карастыру олардыц дамуына элеуметпк<br />
жэне экономикалык керсепаштер непзшде талдау жасауга мумшндмс<br />
бередо.<br />
51
3.3. Дуние жуз! аймактары<br />
Дуние жузш аймактарга белу шартты сипат алады. Ежелп дуние<br />
географтары ездерше белгш жерлердо тарихи-мэдени ерекшел1ктерше<br />
байланысты ж1ктеген. Мысалы, ежелп грек галымдарыньщ<br />
ецбекгершде Скифия, Месопотамия, Эфиопия, Иллирия, Фессалия<br />
жэне т.б. аймактар кездеседь ¥лы географиялык ашылулардан кешн<br />
еуропалыктар элемд1 EcKi Дуние (Еуропа, Азия, Африка) жэне Жана<br />
Дуние (Америка) деп екиге белетш болды.<br />
K|a3ipn замангы географияда дуние жузш еркениетпк непзде, ягни<br />
тарихи-мэдени тургыда ж1ктеу басым. Географиялык тургыдан дуние<br />
жузш 6ipHeuie сатылы аймактарга жпсхеуге болады:<br />
- Макроаймактар (Азия, Еуропа, Африка, Америка, Аустралия<br />
жэне Мухиттык Аралдар);<br />
-Мезоаймактар (Орталык, Солтустк, Оцтуспк Америка, Солтустпс-<br />
Шыгыс, Оцтуспк-Шыгыс, Оцтуспк, Батые, Орталык Азия, Солтустш<br />
Африка, Сахарадан оцтуетшке карайгы Африка жэне т.б.)<br />
- Аймакшалар (Батые, Солтуспк, Орталык, Оцтустпс, Шыгыс Еуропа<br />
жэне т.б.).<br />
Макроаймактар катарына дуние бел1ктерш жаткызуга болады.<br />
0p6ip макроаймакта жиынтыгы, келем1, аумактык yijbiecyi эркелю болатын<br />
ёзшдне табигат жагдайлары мен ресурстары бар. Аймактардын<br />
шаруашылыкты дамыту мумк1нцйктер1 мен адамньщ тфшппк<br />
жагдайлары да эркелш болады.<br />
Азияныц элемдеп орныньщ айрыкша екендпше ешшм де кумэн<br />
келпре алмайды. XX гасырдын 80-жылдарынын басында унда<br />
тарихшыларыньщ 6ipi: “Адамдардан Азияны тартып алсандар,<br />
олар езшщ еткеншен, 6yriHriciHeH жэне болашагынан айрылады”<br />
деп мэл!мдеген болатын. Ойткеш табигат жагдайлары алуан<br />
турш Азияныц кец-байтак кещетшнде ежелп жэне Ka3ipri замангы<br />
еркениеттер калыптаскан. Олардыц ерекшел1ктер1 осы кезге дешн<br />
бeлгiлi дэрежеде шаруашылык сипаты мен халыктыц езшдж бейпесщ<br />
аныктайды. Азияныц географиялык ерекшелпчнщ басты белгшерше<br />
аумагыныц орасан улкецщп мен алуан турлш1пн, аса бай табигиресурстык<br />
элеуетш жаткызуга болады. Азияда элем халкыныц басым<br />
бел1п (60,3 % немесе 4 млрд 157 млн адам) шогырланган. Азияда дши<br />
жэне адамгершшк-этикалык шймдер непзшде элемдж дшдер, рухани<br />
мэдениет ошактары калыптасты.<br />
Ka3ipri замангы Азия карыштап дамудыц улпс1 болып отыр. Ресейлж<br />
географ А. П. Кузнецов Азияныц экономикасын алып адамга тецеген:<br />
оныц “аяктары” кызметш табиги-ресурстык элеует1 аса ipi Кытай,<br />
Ундктан жэне Ресей аткарады. Нагыз ми орталыгы, кептеген гылымитехникалык<br />
идеялар ендеуден ететш зертхана болып табылатын Жапонияны<br />
“Азияныц басы” деуге болады. Ka3ipri замангы ешмдерд1 мо-<br />
52
лынан ендарш жаткан жаца индустриялык елдер “колдарга” айналган.<br />
Азия агзасыныц “Tipuimiri” едэу1р дэрежеде мунай экспорттаушы елдер<br />
мен элемнщ жаца каржы орталыктарына (Сянган, Сингапур, Бахрейн<br />
жэне т.б.) да тэуелдь<br />
Еуропада аса бшк тау т1збектер1 болмаганымен, жер бедер1 алуан<br />
турлЫпмен сипатталады; мундагы елдердщ Kenuimiri тещз<br />
жагалауында немесе аралдар мен тубектерде орналаскан; бул аймакты<br />
мыцдаган жылдар бойы адам эрекет1 каркынды турде езгертуде. Бул<br />
макроаймактагы халык саны 2010 жылы 739 млн адамга жетп. Бул<br />
дуние жуй халкыныц 10,7%-ын курайды. Дуние жуз1 макроаймактары<br />
арасында бул керсетюш бойынша Еуропа Азия, Африка, Америкадан<br />
кешнп тертшпп орын алады. Еуропа аумагыныц салыстырмалы турде<br />
шагын болуына, айтарлыктай iniKi кедергшердщ жоктыгына жэне тарихи<br />
даму ерекшел1ктерше байланысты 6ipryrac экономикалык кещстнс<br />
калыптасады. Fалымдардыц бейнел1 сез1мен айтсак, мэдени тургыдан<br />
“юшкентай” Еуропаны Ежелп Грекия мен Рим империясыныц<br />
дэстурлер16ipiicripin, христиандьщ кундыльщтар “жел1мдеп тур”.<br />
Мезоаймактар катарына дуние бел1ктервдеп табигаты, тарихимэдени<br />
даму сипаты жэне тагы баска iuiKi ерекшел1ктер1 непзшде<br />
ажыратылатын аймактар жатады. Сонымен, бул мэселеш Азияныц<br />
мезоаймактары мысалында карастырайьщ.<br />
Азияныц табигат жагдайларыныц, экономикалык жэне саяси<br />
дамуыныц ерекшел1ктер1 “бытырацкы, ала-кула” экономикалык<br />
кещспктщ калыптасуьша себеп болды. Дуниенщ уш белплнщ<br />
тогысында жаткан Оцтустт-Батыс Азияныц экономикалык жэне<br />
саяси-географиялык жагдайы айрьщша. Оцтустж-батыс Азияныц жер<br />
койнауында элемдеп мунай корыныц 2/3-i шогырланган. XX гасырдыц<br />
eKimui жартысынан 6epi бул аймак галамшардагы ец кикшжвд коп<br />
аумактардыц 6ipi болып отыр.<br />
Шыгыс Азия орасан зор, табигаты алуан турл1 аумакты алып жатыр,<br />
Кытайдыц аркасында халык саны да мол. Мунда дшдердщ K e n T iri жэне<br />
даосизм мен конфуцишнк, буддизм мен ламаизм, синтоизм, католикпк<br />
дшдердщ тыгыз уштасуы тэн. Аймакта экономикалык жагынан 6ip-<br />
6ipiHe жакындасып келе жаткан елдер жуйеа калыптасуда. Гылымитехникалык<br />
шеппмдер мен ец жаца ешмдер ецщрудщ кешбасшылары<br />
болып табылатын Жапония мен К^ытай бул жуйенщ орталыктарына<br />
айналган. Аталган шецберге жаца индустриялык елдер де енедь<br />
Бшк таулар, таулы успрттер мен шелдер тэн болатын Оцтустт<br />
Азияны кейде субконтинент деп те атайды. Мунда буддизм мен индуизм<br />
сиякты ежелп дшдер пайда болды. Аймакша халкы саныныц<br />
KenTiri женшен гана емес, салыстырмалы турде “жас” болуымен<br />
жэне ауылдьщ eMip салтыныц (титл каланыц езшде) кец таралуымен<br />
ерекшеленед!. Экономикалык орталыгы алып Ундгстан болып табылады.<br />
53
Оцтустт-Шыгыс Азия eici ежелп, куатты еркениет орталыктардьщ<br />
(Ундютан мен Кытай) аралыгында орналаскан. Мундагы елдер езшщ<br />
экономикалык-географиялык орныньщ артыкшылыктарын белсещц пайдалануда.<br />
Мэселен, Сингапур жолаушы тасымальпшн келем1 жагынан<br />
гана емес, оларга аса жайлы жагдайлар жасалуымен ерекшеленетш ipi<br />
порт пен эуежайга ие болып отыр. Онтустж-Шыгыс Азияга халыктын<br />
турмыс децгеш курт айырмашылык жасайды: Мьянмада бул керсеткпп<br />
ец темен болса, Сингапурда ец жогары болып табылады.<br />
Аймакшалар. Табигат жагдайларындагы айырмашылыктар,<br />
экономикалык жэне мэдени келбетшщ ерекшелпстер1 аймактар щвщ,е<br />
дербес, салыстырмалы турде бфтутас, негурлым темешрек сатыдагы<br />
аумактар - аймацшаларды калыптастырады. Аймакшалардыц езара<br />
улкен айырмашылыктары мен айкын ажыратылатын езщщк белплер!<br />
мынадай факторларга: 1) географиялык орнына, ягни ежелден 6epi<br />
аумактарды 6ip-6ipiHeH белш турган табиги шептердщ болуына; 2)<br />
табигат жагдайлары мен ресурстарыныц эртурлш тне; 3) тарихи<br />
тагдырларыныц eзiндiк epeкшeлiктepiнe; 4) айрыкша элеуметтж-мэдени<br />
ерекшишстершщ болуына; 5) экономикалык даму стратегиясыныц<br />
эркелкш пне байланысты болды.<br />
Жалпы алганда, дуние жузш аймактарга жштеуде сэйкесйздгктер<br />
байкалады. Мысалы, америкалык географияда орын алган, «эмбебап<br />
жштеу» аталган жпстеме бойынша дуние жYзi 20 аймакка белшрен, ал<br />
геотарихи жштеу 13 аймакты камтиды ( 6- кесте).<br />
6 - кесте. Дуние жузш аймактарга жжтеу<br />
улплерш салыстыру<br />
Дуние<br />
6ejiiicrepi<br />
Еуропа<br />
АКШ географиялык;<br />
мёкгеШ (эмбебап<br />
иактеу)<br />
Дуние берпктершщ аймактарга мактелу1<br />
ММУ<br />
географтары<br />
(еркениетпк<br />
ж^ктеу)<br />
Ю.Н. Гладкий<br />
(мэденитарихи<br />
жштеу)<br />
Ресей<br />
География<br />
институты<br />
(Геотарихи<br />
ж!ктеу)<br />
1 2 3 4 5<br />
1. Батые Еуропа<br />
2. Солтуспк Еуропа<br />
3. Онтустйс Еуропа<br />
4. Шыгыс Еуропа<br />
5. Британ аралдары<br />
1. Батые<br />
Еуропа<br />
2. Орталык-<br />
Шыгыс<br />
Еуропа<br />
1. Батые Еуропа<br />
1.Батые<br />
Еуропа<br />
2. Шыгыс<br />
Еуропа<br />
Азия<br />
6. Таяу Шыгыс<br />
7. Орта Азия<br />
3. Ресей-<br />
Еуразиялык<br />
2. Посткенеетш<br />
аймак<br />
3. Ресей<br />
4. Алдынгы<br />
Азия жэне<br />
Балкан<br />
54
Африка<br />
1 2 3 4 5<br />
8. Оцтустж Азия<br />
9. Шыгыс Азия<br />
10. Онтустш-Шыгыс<br />
Азия<br />
11. Жапония<br />
12. Сахаралык Африка<br />
13. Сахарадан<br />
оцтуетшке карайгы<br />
Африка<br />
4. Оцтустш<br />
Азия<br />
5. Оцтустш-<br />
Шыгыс Азия<br />
6. Шыгыс<br />
Азия<br />
7.0рта<br />
Шыгыс пен<br />
Солтустш<br />
Африка<br />
8. Сахарадан<br />
оцтуетшке<br />
карайгы Африка<br />
3. Шыгыс Азия<br />
4. Оцтустш<br />
Азия<br />
5. Оцтустш-<br />
Шыгыс Азия<br />
б.Оцтустш-<br />
Батыс Азия<br />
жэне Солтустш<br />
Африка<br />
7. Сахарадан<br />
оцтуетшке<br />
карайгы Африка<br />
5.Оцтустш<br />
Азия<br />
6. УндЬкытай<br />
жэне<br />
аралдык<br />
Азия<br />
7. Шыгыс<br />
Азия<br />
8. Орталык<br />
Азия<br />
9. Таяу<br />
Шыгыс жэне<br />
Солтустш<br />
Африка<br />
10. Сахарадан<br />
оцтуетшке<br />
карайгы<br />
Африка<br />
Америка<br />
14. Солтуспк Америка<br />
15. Орталык Америка<br />
16. Оцтустш Америка<br />
9. Солтустш<br />
Америка<br />
10. Латын<br />
Америкасы<br />
8.Агылшынсаксондык<br />
Америка<br />
9.Латын Америкасы<br />
11. Агылшынсаксондык<br />
Америка<br />
12.Латын<br />
Америкасы<br />
Баска<br />
аймактар<br />
17. Ресей<br />
18. Аустралия жэне<br />
Жаца Зеландия<br />
19. Тыньщмухит<br />
аймагы<br />
20. Полюстер<br />
11. Аустралия 10. Аустралия<br />
жэне<br />
Мухиттык<br />
Аралдар<br />
13. Аустралия<br />
жэне<br />
Мухиттьщ<br />
Аралдар<br />
Ka3ipri замангы география окульщтарында аймактарды сипаттауда<br />
олардыц езшдш улесше айрьщша назар аударылады, муны географиялык,<br />
мура деуге болады. Бул мураныц эйресе Ka3ipri географиялык<br />
ерекшел1ктерд1 калыптастыруга ыкпал еткен элементтер1 немесе жалпы<br />
адамзаттыц ортак игш гш е айналгандары айрыкдиа кызыгушылык<br />
тудырады.<br />
0p6ip аймактыц сипаттамасы оныц езшдш географияльщ сипатына<br />
ие, бул табигат жагдайларыныц алуан турлш пм ен гана емес, тарихи<br />
даму кезецдершде халык пен шаруашылыктын орналасу ерекшелштер1мен<br />
де туйндоршедь Дуние жуз1 аймактарына сипаттама беруце олардьщ<br />
“экономикальщкещсттн”, ягни шаруашылыкбайланыстарыныц аумактык<br />
жиынтыгын талдаудыц мацызы зор. 0p6ip аймактыц каз1рп элемдеп<br />
орнын оныц табиги-ресурстьщ жэне ецбек элеуеп, шаруашылыгыныц<br />
55
аукымы, мамандануы мен даму децгеш, сондай ак онын дуниежузшк<br />
шаруашылык катынастарындагы орны аныкгап бередд.<br />
Тацырып бойынша жетекшi угымдар<br />
Аймак; «аймак» угымы жуйелйс устаным, эюмшшж-аумактьщ, геосаяси,<br />
тарихи, экономикалык тургыдан; аймактандыру принциптер1; физикалыкгеографиялык<br />
аймактар; аймактану; жекелеген вркениеттер концепциясы;<br />
тарихи-мэдени аймактар; кещспкпк тадцаудьщ гылыми мектеШ; экономикалык<br />
аудандастыру теориясы; аймактык даму концепциясы, оньщ кезендер1,<br />
курылымы; кластер жэне кластерлйс даму; «даму нуктелерЬ> концепциясы;<br />
тутыну багаларыныц жиынтык индексу ещцрю аукымыньщ Kepcendurrepi; акьшы<br />
кызмет келемшщ керсеткшггер!; аймактьщ каржылык жагдайы; макроаймактар;<br />
мезоаймактар; аймакшалар; дуние жузш аймактарга жжтеу yrcruiepi.<br />
Мэттде кездесетт географияныц атаулар mhiwi<br />
Трансильвания, Ломбардия, Вестфалия, Жетку, Казакстан Республикасы,<br />
Актебе, Атырау, Батые Казакстан, Кызылорда, Мацгыстау, Павлодар,<br />
Караганды, Шыгыс Казакстан, Акмола, Алматы, Костанай, Жамбыл,<br />
Солтуспк Казакстан, Оцтуспк Казакстан облыстары, Скифия, Месопотамия,<br />
Эфиопия, Иллирия, Фессалия, Еуропа, Азия, Африка, Америка, Аустралия,<br />
Мухиттык Аралдар, Кытай, Уцщстан, Ресей, Жапония, Сянган, Сингапур,<br />
Бахрейн, Мьянма.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
L Аймак дегешм1з не, оган бершген аныктамалардын жалпы белллер1<br />
кандай<br />
2. «Аймак» угымын кандай тургыларда гуануге болады<br />
3. Аймактардыц уш сатылы жпстеместщ мэшн калай TyciHyre болады<br />
4. Физикалык-географиялык аудандастыру иерархиясы кандай таксондардан<br />
турады<br />
5. Аймактануды дамытуда Ф. Ратцель ш м ш щ кандай мацызы болды<br />
6. Агылшын галымы А. Тойнбидщ жекелеген вркениеттер концепциясыныц<br />
мэн1С1 неде, онын аймактануга кандай катысы бар<br />
7. Нел1кТен аймактану парадигмасын непздеудщ алгышарттарын Р. Хартшорн<br />
ецбектероден байланыстырады<br />
8. Америкалык галымдар мен У. Айзардтын аймактану теориясына кандай<br />
улес косты<br />
9. Экономикалык аудандастыру теориясына кандай угымдар енеда<br />
10. Аймактык даму концепциясы дегешм1з не жэне оныц кандай колданбалы<br />
мацызы бар<br />
11. Аймактык даму концепциясыныц курылымы мен кезецдер1 кандай<br />
12. Казакстан Республикасындагы аймактык дамудын мемлекетпк денгейде<br />
карастырылуын немен туащцруге болады<br />
13. Кластер дегещщз не жэне оны аймактык дамудыц куралы рётщцё<br />
карастырудыц кандай мацызы бар<br />
56
14. Аймактардыц элеуметпк-экономикалык дамуына бага беруде кандай<br />
керсеткшггер пайдаланылады<br />
15. Географиялык тургыда дуние жузш б1рнеше сатылы аймактарга жштеуге<br />
болады<br />
16. Нелнсген дуние белштерш макроаймактар ретшде карастыруга болады<br />
17. Дуние жузщцеп мезоаймактардын географиялык сипаттамасыныц<br />
курылымы кандай болуы тшс<br />
18. Аймакшалар кандай 6enrmepi бойынша ажыратылады<br />
19. Дуние жузш аймактарга жнстеу ynruiepiH салыстыру непзшде кандай<br />
корытындылар жасауга болады<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер mhmi<br />
1. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийнотерминологический<br />
словарь. - М.: Мысль, 1983. - 350 с.<br />
2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы глобализации<br />
и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.<br />
3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.<br />
4. Голубчик М.М. и др. Теория и методология географической науки: учебное<br />
пособие. - М.: ВЛАДОС, 2005. - 463 с.<br />
5. Изард У. (Айзард У.) Методы регионального анализа. - М.: Прогресс,<br />
1966.-660 с.<br />
6. Кузьбожев Э.Н., Козъева И.А., Световцева М.Г. Экономическая география<br />
и регионалистика (история, методы, состояние и перспективы размещения<br />
производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее образование,<br />
2007. - 540 с.<br />
7. Национальная экономика: учебник /Под ред. П. В. Савченко. - М.: Экономиста,<br />
2005. - 813 с.<br />
8. Региональная экономика. Основной курс: Учебник /Под ред. В.И. Видяпина,<br />
М.В. Степанова. - М.: МНФРА-М, 2005. - 686 с.<br />
9. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ.<br />
высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.<br />
10. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В.<br />
Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.<br />
11. ТойнбиА.Дж. Постижение истории. Сборник.-М., Прогресс, 1991.-731 с.<br />
12. http://www.sarap.kz/: Алияров Е.К., Байдаров Е.У. Новая региональная политика<br />
Республики Казахстан как важнейшая часть Стратегического плана<br />
- 2020 в контексте Послания народу Казахстана «Новое десятилетие<br />
- новый экономический подъем - новые возможности Казахстана».<br />
13. http://kaz.gazeta.kz/: Статьи /Региональные диспропорции.<br />
57
4-такы ры п. ЕЛДЕР ЖЭНЕ ЕЛТАНУ<br />
4.1 Кешенд1 елтану жэне елдерге кешенд! сипаттама беру<br />
эдгстемен<br />
Heri3ri угымдар. Географияда жэне кундел1кп ем1рде «ел» угымы<br />
кебшесе «мемлекет» угымымен мазмундас болады, 6ipaK бул угымдар<br />
магынальщ жагынан айырмашылык жасайды. Fалымдар ел мемлекетпц<br />
кецютштж улпс1, ал мемлекет елдщ кукыктык непздеп ynnci деп<br />
тусщщред1.<br />
Ел - табиги кешеннщ непзшде калыптаскан жэне кещстпсге,<br />
уакыт кезещнде, шла жэне сырткы байланыстарда мемлекет туршде<br />
кершетш, курлыкйшлш децгейдеп элеуметтш-шаруашылык кешеш.<br />
Елтану елдерд1 кешецщ турде зерттейтш, олардын табигаты,<br />
халкы, шаруашылыгы, мэдениет! мен элеуметтш уйымдасуы туралы<br />
эртурл1 мэл1меттерд1 жуйелейтш жэне жалпылайтын географиялык<br />
пэн болып табьшады. Елтану географияныц б1ртутастыгыныц кёщш<br />
болып табылады: онын зерттеу o6beKrici алуан rypni процестер болып<br />
жаткан, курылымы курдел1 аумак болып табылады. Баскаша айтканда,<br />
аумактыц б1ртутастыгын зерттеу ушш география гылымдары жуйесшщ<br />
б1ртутастыгы кажет болады.<br />
Кешецщ елтануда жекелеген аймактар, елдер жэне олардыц бел iicrepi<br />
табигаты, халкы жэне шаруашылыгы жагынан iniKi айырмашылыктар<br />
жасайтын бгртутас аумактык курдел1 жуйе ретшде карастырылады.<br />
Бул жагдайда аумактарды кешенд1 зерттеу упин географияныц басты<br />
салалары (физикалык, элеумегпк-экономикалык, саяси география)<br />
тугел «жумылдырылады».<br />
Кешецщ елтанудыц басты максаты - эртурл1 аумактардыц (елдер мен<br />
аудандар) 6ipryrac жэне кешецщ сипаттамаларын беру. Мундай сипаттамаларда<br />
географиялык гылымдардыц эдастер! кемепмен аумактыц<br />
бейнесш жасау кажет. Елтану багытыныц непзш салган ресейлш галым<br />
Н. Н. Баранскийдщ аныктауынша, бул сипаггамаларда «геологиядан<br />
бастап идеологияга дешнп» мэселелер камтылады. Жалпы алганда, кез<br />
келген гылым саласыныц мацызды MimjeTi элемд1 танып-бшу болып<br />
табылады. Кешещц елтанудыц география гылымыньщ саласы ретшде<br />
удайы езгерш жаткан элемнщ географиялык келбетш танып-бшу1 ец<br />
алдымен ел аумагы децгейшде жузеге асады.<br />
Елдерге кешещц сипаттама беру эдктемесь Кешецщ елтанудагы<br />
аумактыц сипаттамасына катысты б1рнеше ерекшел1ктерд1 атап етуге<br />
болады.<br />
1)Кешещц елтану сипаттамаларыныцмазмуныжалпыгеографияныц<br />
курамдас м1ндеттер1 болып табылатын сипаттау, mycmdipy жэне болжауды<br />
камтуы кажет. Сипаттауды география гылым ретшде калыптаса<br />
бастаган кезден 6epi nieniin келеда, ал тусшдеру XVIII гасырдан бастап<br />
58
колга алынды. Географиялык болжам мэселей XX гасырдыц екшпп<br />
жартысынан бастап аса мацызды мэселеге айналган болатын.<br />
2) Елтану багытындагы кешецщ сипаттама негурлым нацты болуы<br />
кажет. Галымдар «кещстш нактылыгы» деп атаган устанымныц<br />
Kenienai елтану ушш мацызы ерекше болады: еипаттамаларда жалпыламадан<br />
repi аумактагы накты деректер Kenripijiyi кажет.<br />
3) Сипаттау барысында уацыт байланысы узш п калмауы керек.<br />
Жалпы география ушш Ka3ipri мен бурынгыныц жэне болашактыц<br />
езара байланыста карастырылуы аса мацызды. Мысалы, белгип 6ip<br />
елдщ Ka3ipri жагдайын сипаттау барысында ол аумактагы бурынгы<br />
халык коныстануы мен табигат ерекшел1ктер1, шаруашылык сипаты<br />
туралы карастырмау мумкш емес. Сондай-ак, елдщ Ka3ipriciH оныц<br />
болашагына катысты мэселелерден белш карауга болмайды.<br />
4) Елдерге кешещц сипаттама синергетикалыц ddic (грекше синергия<br />
«ынтымактастык» деген магына беред!) аркылы жузеге асырылуы<br />
кажет. Сипаттама беруде география гылымдарыныц гана емес, тарих,<br />
статистика, элеуметтану, саясаттану жэне т.б. деректер1 кецшен<br />
колданьшады.<br />
5) Кешецщ елтанудыц географияныц баска салаларынан басты<br />
айьфмашылыгыныц 6ipi алуан турлг, накты акпарат корыныц молдыгы<br />
болып табьшады. Акпарат корыныц курт артуы кешецщ елтануда<br />
акпаратты ецдеу мен сактаудыц, турлецщрудщ ец жаца технологияларьш<br />
колдануды кажет етеда.<br />
Эд1стемелйс тургыдан елтану багытындагы кешецщ сипаттаманыц<br />
непзше такырыптык бел1ктердщ жиынтыгьш алуга болады. Ресейлш<br />
галымдар Н.Н. Баранский, Я.Г. Машбиц ецбектершде кешецщ<br />
сипаттамалардыц улгшер! бершген. Кешещц сипатгамалардагы такьфыптарды<br />
нактьшап, олардыц кыскаша мазмунына токталайык<br />
(7-кесте).<br />
7-кесте. Кешецщ елтану сипаттамасы ныц мазмундык куры лы мы<br />
р/с<br />
Такырыптык<br />
белйстер<br />
Мазмуны<br />
1 2 3<br />
1 Елдщ (аумактьщ)<br />
ерекшелш<br />
2 Аумагы, географиялык<br />
жэне геосаяси<br />
жагдайы<br />
Аумактьщ негурлым кыскартылган, жалпы сипаттамасы.<br />
Мунда елдщ езщщк бейнеи ашылып,<br />
тиш, баскалардан басты ерекш елт керсеттедь<br />
Ел аумагыныц кещспк сипаты жэне оньщ ел<br />
дамуындагы ресурстык мацызы керсетшедь Мунда<br />
аумактьщ мелшерлерй, minim, географиялык<br />
орныныц непзп элементтер1 бершеда. Географияльщ<br />
орын елдщ езщщк сипатын аныкгаушы фактор,<br />
сондыктан курлыктык, тещздйс шекаралар,<br />
геосаяси факторлар да талданады.<br />
59
Ел дамуынын,<br />
т а р и х и -гео гр а -<br />
фиялык кезецдер1<br />
Табигаты жэне<br />
табигатты пайда<br />
лану<br />
Халкы<br />
мэдениеп<br />
Коныстануы<br />
Шаруашылыгы<br />
жэне<br />
Ел аумагынын шаруашылык игершушщ непзп<br />
кезендер! мен олардын ерекшелистерш кврсетепн<br />
тарихи-географиялык сипаттама болып табылады.<br />
М^нда табиги факторлардыц адам eMipi мен<br />
шаруашылыгына ыкпалын, аумактын табиги<br />
ж1ктелу1 мен табиги-ресурстык элеуетшщ<br />
дамуга алгышарт болатыны кербетшед!. Табиги<br />
ресурстардын эркайсысыныд пайдаланылу сипаты<br />
мен децгейлерше шолу жасалынады.<br />
Халыктыц курамы, курылымы, демографиялык<br />
параметрлер1, Kemi-коны, элеумегпк жагдай,<br />
дэстурдер], eMip салты, дши ерекшел1ктер1<br />
кepceтiлeдi.<br />
Ел аумагьшдагы едщ мекендердщ орналасу сипаты,<br />
коныстану ерекшелжтер1, ipi калалары,<br />
элеуметпк-экономикалык; кещсштеп урбандалган<br />
аумактардьщ ареалы туралы деректер<br />
бершедь<br />
Ел шаруашылыгынын географиялык ерекшелкгер1,<br />
орналасуы, мамандану сипаты,<br />
салалык курылымы, технологиялык ерекшелiктepi,<br />
дуниежузшк шаруашылышгы орны<br />
керсетшедь Мунда елдщ жеке аудандарынын<br />
игершу сипаты да берыедь<br />
Аудандары Ел аумагында жштелетш, езшдж сипатка<br />
ие аудандар туралы деректер келпршедь<br />
М^нда тарихи, табиги жэне эюмшшк нелзде |<br />
калыптаскан аудандарга сипаттама бершш,<br />
ерекшел1ктер1, игершуi мен даму тенденциялары |<br />
карастырылады.<br />
Коршаган табиги I Табиги ортанын жай-куш мен сапасын сипатортасыныц<br />
ж ай-1тайтын керсеткшггер (ластану, езгеру) аумактын j<br />
куш<br />
I шаруашылык nrepuiyi мен халык коныстануы j<br />
факторларына байланыстырылыл бершед1.<br />
10 / Д ам у болашагы Елде кабылданган даму багдарламалары мея|<br />
олардын орындалуына, тарихи-географиялык [<br />
устанымдарга, елдщ каз/рп замангы элеумегпк-i<br />
экономикалык дамуы мен аумактын игершу теи- j<br />
денцияларына негщелген болжамдык мхелелер j<br />
бершедi<br />
___________ _<br />
К у н д е л 1к п вм^рде елтану багытындагы географиялык акпараттык<br />
ж уйелер м ен деректер базасын пайдалануга кажетгтк артып келед}.<br />
Ж а л п ы алганда, бул акпарат гылымда, бшм саласында гана емес, эконо<br />
м ика, элеуметтщ емгрде кещнен пайдаланылады. Жеке адамдардыц<br />
дуниет аны м ы н кенейту максатында да елтану багытындагы акпараттын<br />
м ацы зы зор.<br />
60
4.2 Елдердщ аумацтык жэне шекаралык ерекшел1ктер1<br />
Мемлекет аумагы - белгш 6ip мемлекеттщ егемендтндеп<br />
географиялык кещстпе белит, ол мемлекеттщ халыкаралык децгейде<br />
танылган аумагы болып табылады.<br />
Жертщ ауданы бойынша ipi тогыз елд1 (Ресей Федерациясы, Канада,<br />
Кытай, АЩЦ, Бразилия, Аустралия Одагы, Ундютан, Аргентина,<br />
Казакстан) атауга болады, олардыц жершщ ауданы 6ipirin, адам<br />
коныстанган курлыктыц 55,8 %-ын курайды.<br />
Ал жершщ ауданы 30 мыц км2-ден аспайтын микромемлекеттерге<br />
Еуропадагы «ергежешй» мемлекеттер мен Мухиттагы аралдык<br />
мемлекеттерд1 жаткызуга болады: Ватикан, Монако, Лихтенштейн,<br />
Мальта, Андорра, Мальдив Республикасы, Науру, Тувалу жэне т.б. ¥сак<br />
мемлекеттердщ алып жаткан аумагы адам коныстанган курлыктыц бар<br />
болтаны 1,3%-ын курайды (8-кесте).<br />
8-кесте. Мемлекеттерд1 жершщ ауданы бойынша топтастыру<br />
(И.И. Пирожник бойынша)<br />
Мемлекеттер rani Аумагы Ел<br />
саны<br />
Жалпы ауданы<br />
млн км2 %<br />
1 Алып мемлекеттер 2,5 млн км2-ден астам 9 75,8 55,8<br />
2 Ipi мемлекеттер 350 мыц - 2,5 млн км2 48 45,2 33,3<br />
3 Орташа мемлекеттер 150-350 мьщ км2 28 7,1 5,2<br />
4 Шагын мемлекеттер 30-150 мыц км2 43 3,5 2,6<br />
5 ¥сак мемлекеттер 30 мыц км2-ден аз 65 1,8 1,3<br />
6 Тэуедщ аумактар 2,3 1,7<br />
Барлыгы 193 135,8 100,0<br />
Мемлекетке аумагы бойынша бага беруде оныц игершу децгеш де<br />
ескершеда. Мысалы, Аустралия Одагыныц 1/3 белйгш шелдер алып<br />
жатыр, ал Ресей Федерациясыныц 3/5 белит табигаты катал аудандар<br />
болып табылады. Сондыктан аумакка бага беруде ец алдымен mumdi<br />
аумацтар, ягни игершен аудандар yneci ескершедь<br />
Мемлекет жершщ ауданы оныц халыкаралык Mdpre6eci мен<br />
егемендггш багалауда кедерп бола алмайды. Дегенмен аса ipi<br />
мемлекеттердщ жекелеген бел i KTepiH игеруде катал табигатжагдайлары,<br />
келш катынасы жэне элеуметтш-экономикалык курылымдарды салуга<br />
Ke6ipeK шыгын жумсалатын болады. Мысалы, Ресей Федерациясыныц<br />
еуропалык белш улан-байтак азиялык белйгше Караганда, кушт1<br />
дамыган. Азиялык бвлпсге жол катынасы, табигат ресурстарын игеру<br />
61
жэне т.б. жагынан улкен киындыктар бар. Казакстан Республикасыныц<br />
да букит аумагы бойынша келш жолдарынын жишп, экономикалык<br />
дамуы б 1ркелю емес.<br />
KepiciHuie, аумагы кит мемлекеттерде ресурстар тапшылыгы,<br />
халык тыгыздыгыньщ артуы, элеуметпк проблемалары туындауы<br />
мумкш. Сондыктан аумагы ен ipi жэне ен шагын мемлекеттерд!<br />
«экстремум-мемлекеттер» деп аталатын елдер топтамасына жаткызуга<br />
болады (9-кесте).<br />
9-кесте. Мемлекет аумагы бойынша экстремум-мемлекеттер<br />
Макромемлекеттер<br />
р/с атауы аумагы,<br />
млн км2<br />
Микромемлекеттер<br />
р/с атауы аумагы,<br />
км2<br />
1 Ресей Федерациясы 17,1 1 Ватикан 44 га<br />
2 Канада 9,9 2 Монако 1,6<br />
3 Кытай 9,5 3 Науру 21,3<br />
4 АКШ 9,3 4 Тувалу 30,0<br />
5 Бразилия 8,5 5 Сан-Марино 61,0<br />
6 Аустралия Одагы 7,7 6 Лихтенштейн 157<br />
7 Y щцстан 3,2 7 Сент-Китс жэне Невис 260<br />
8 Аргентина 2,8 8 Мальдив Республикасы 298<br />
9 Казахстан 2,7 9 Гренада 300<br />
Мемлекет аумагыныц niuiiHi жэне таралып орналасуы бойыиша<br />
да мемлекеттер айырмашылык жасайды. Бул фактор ел аумагын игеруде,<br />
экономикалык дамуына, мемлекетпк шекаралардын каушйзднш<br />
камтамасыз етуде манызды роль аткарады. Осы тургыда едцерда<br />
б 1рнеше типтерге боЛш карастыралды:<br />
1. Созылыццы niiumdeei мемлекеттер (Чили, Норвегия, Ш<br />
ция, Вьетнам, Италия, Панама, Того, Гамбия). Олардын аумагы тещз<br />
жагалауы бойымен немесе ipi озендер бойымеи жуздеген километрге<br />
созылып жатыр. Бул кептеген аудандардын елдщ эюшпшк орталыгынан<br />
шалгай жатуына эсер етт, аумакты баскаруга кедерп келлредк<br />
Мысалы, Чилидщ орта бёлМ нде орналаскан астаиасы Сантьяго каласы<br />
солтустнггадеп шелд! аудандармен жэне онтустшндеп Отты Жердеп<br />
тец1з мацы аудандарымен экономикалык жагынан элйз байланыскан.<br />
Италияныц солтустйстён оцтуетшке созылып жатуы, елдщ онтуспп<br />
мен солтустш аудандарынын экономикалык тургыда бгркетй дамуына<br />
кедерп келпруде.<br />
62
2. Eipmymac аумацты алып жатцан мемлекеттер (Франция, Испания,<br />
Польша, Венгрия жэне т.б.). Олардыц аумагы квадрат немесе<br />
децгелек пппщщ болып келедь Бул ш ети аудандардыц ел орталыгына<br />
шамаменб1рдейкашыктыктаорналасуына,мемлекегпкшекараларыныц<br />
салыстьфмалы турде кыска болуына, катынас жолдарыныц негурлым<br />
жаксы тарамдалуына, аумактыц экономикалык дамуына жэне<br />
баскарылуына колайлы жагдай жасайды. Дегенмен, сырткы nimmi<br />
колайлы елдщ аумагында да оныц nrepmyi мен баскарылуына кедерп<br />
келпретш табиги факторлар (бшк таулар, батпакгар жэне т.б.) болуы<br />
мумкш. Мысалы, Перу бшк Анд тауларымен ек1 болшке белшш жатыр.<br />
3. Шашыращы мемлекеттер (Индонезия, Филиппин сиякты<br />
аралдык мемлекеттер, eKi бол1ктен туратын Малайзия жэне т.б.).<br />
Аумагы б1ртутас емес, б1рнеше бел1ктерден туратын мундай мемлекеттерде<br />
баскару жэне корганыс, катынас жолдары, экономикалык байланыстар<br />
бойынша киындыктар туындайды. Окшауланган аумактарда<br />
мемлекеттщ innci 6ipniriH бузуга эрекеттену кимылдары, эртурл! imKi<br />
кикшжщдер, ел астанасыныц орнына катысты таластар туындауы<br />
мумкш. Мундай мемлекет типше АКД1-ты да жаткызуга болады: оныц<br />
курамына иретш Аляска мен Гавай аралдары непзп аумактан шалгайда<br />
орналаскан, бул косымша экономикалык шыгындарга себеппп болады.<br />
4. К^рамында анклавтар бар мемлекеттер. А нклав - мемлекеттщ<br />
непзп аумагынан баска мемлекеттердщ жерлер1 аркылы белшш<br />
жаткан немесе баска мемлекеттщ аумагында орналаскан аудандар.<br />
Анклав жагдайындагы аудандар катарына Ресей Федерациясыныц<br />
курамына енетш Калининград облысы, Эз1рбайжан курамындагы Нахичевань,<br />
Испания курамына енетш, 6ipaK Мароккода жаткан Сеута<br />
мен Мелилья жэне т.б. анклавтар жатады. Анклавтар жалпы алганда<br />
мемлекеттщ стратегиялык жагдайына колайлы эсер еткешмен, елдщ<br />
эскери жагынан осал, экономикалык байланыстарга колайсыз аудандары<br />
болып табылады.<br />
Мемлекеттер арасындагы кещстш катынастар ш екаралар аркылы<br />
реттеледь Осы тургыда мемлекеттщ саяси-географиялык орны<br />
аныкталады.<br />
Шекараларды зерттейтш гьшым саласын географиялык; лимология<br />
деп атайды. Мемлекетпк шекаралардыц калыптасуына эртурл1<br />
факторлар эсер етед1, сондыктан олар табиги шептер (езен, кел, тау<br />
жоталары жэне т.б.), этностыц коныстану аумагы бойынша етед1, кей<br />
жагдайларда дши, саяси жагдайларга байланысты тургын халыктыц<br />
niKipi ескершмей журпзшген шекаралар да бар. Жалпы алганда, дуние<br />
жуз1 аймактары бойынша мемлекеттмс шекаралардыц керсеткшггёр1<br />
эргурл1 болады (8-кесте).<br />
63
10-кесте. Дуние жуз1 бойынша м ем лекетпк ш екаралар<br />
(И. И. Пирожник бойынша)<br />
Аймак<br />
Шекаралардын<br />
узындыгы<br />
Кершшес елдердщ<br />
ортак шекараларынын<br />
саны<br />
км % саны %<br />
Халык<br />
саны<br />
улеа, %<br />
Африка 80 423 36 107 37 13<br />
Азия 67 424 30 65 23 61<br />
Америка 52 752 23 40 14 14<br />
Еуропа 25 836 11 75 26 12<br />
Барлыгы 226 435 100 287 100 100<br />
Мемлекет аумагынын курамына курлык пен ш ш сулар гана емес,<br />
онын жагалауындагы Дуниежузшк мухиттьщ аумактык белш де енеда.<br />
Тещзге нкелей шыга алмайтын 43 мемлекетке баска мемлекеттердщ<br />
аумагы аркылы еркш ету кукыгы бершген.<br />
Тещзбен шектесу! мемлекеттщ геосаяси жэне стратегиялык орнын<br />
аныктайды. Сол себепп елдерд1 тещзге шыгу мумюндшне карай<br />
да багалайды. Дуние жуз1 бойынша 43 ел тещзбен шектеспейд1, ал 34<br />
мемлекетпн мулде курлыктык шекаралары жок (Д Црсымща).<br />
Курлыктагы шекаралары узын болатын мемлекеттер мен олардын<br />
шекараларыныц узындыктары 11-кестеде бершген.<br />
11-кесте. ОДрлыктагы ш екаралары ец<br />
узын мемлекеттер<br />
№<br />
р/с<br />
Мемлекет<br />
Курлыктагы<br />
шекараларынын<br />
узындыгы, км<br />
№<br />
р/с<br />
Мемлекет<br />
Курлыктагы<br />
шекараларынын<br />
узындыгы, км<br />
1 Кытай 22117 6 АКД] 12034<br />
2 Ресей 20344 7 Конго ДР 10730<br />
3 Бразилия 16885 8 Аргентина 9861<br />
4 Ундастан 14103 9 Канада 8893<br />
5 Казакстан 12185 10 Монголия 8220<br />
Тещз жагалауында орналаскан мемлекеттердщ басым кeпшiлiгiндe<br />
(олардын саны 121) аумактык сулар 3-12 мильдш жолакты курайды,<br />
алтауында ол 15-50 миль, ал калган он уш елде 200 мильдш аумактык<br />
су зонасы бектлген. Кейб1р мeмлeкeттepдiн мулде курлыктык шекаралары<br />
болмайды (12-кесте).<br />
64
12-кесте. Жагалау сызыгы ец узын мемлекеттер<br />
№ Мемлекеттер<br />
Жагалау<br />
сызыгыныц<br />
узындыгы, км<br />
№ Мемлекеттер Жагалау<br />
сызыгыныц<br />
узындыгы, км<br />
1 Канада 202 080 6 Аустралия 25 760<br />
2 Индонезия 54 716 7 Норвегия 25 148<br />
3 Ресей 37 653 8 АКШ 19 924<br />
4 Филиппин 36 289 9 Жаца Зеландия 15 134<br />
5 Жапония 29 751 10 Кытай 14 500<br />
Кершшес мемлекеттердщ езара шекараларыньщ узындыгы<br />
мемлекеттердщ жершщ ауданына байланысты болады. Осы себепй<br />
ауданы жагынан дуние жузшдеп ец улкен мемлекет болып саналатын<br />
Ресей Федерациясыныц кершшес орналаскан Казакстан, Кытай жэне<br />
Монголиямен шекаралары, ал АКШ-тыц Канадамен езара шекаралары<br />
дуние жузшдеп узын курльщтьщ шекаралар катарына жатады (13-<br />
кестё).<br />
13- кесте. в за р а ш екаралары ец узын мемлекеттер<br />
р/с<br />
Мемлекеттер<br />
1 АКШ -Канада<br />
2 Ресей -<br />
Казакстан<br />
3 Аргентина<br />
- Чили<br />
4 Кытай -<br />
Монголия<br />
5 Y щцстан -<br />
Бангладеш<br />
взара<br />
шекараларыньщ<br />
узындыгы, км<br />
р/с Мемлекеттер взара<br />
шекараларыньщ<br />
узындыгы, км<br />
8893 6 Ресей - Кытай 3645<br />
6846 7 Ресей<br />
Монголия<br />
5308 8 Бразилия - Боливия<br />
4677 9 Кытай<br />
Ундютан<br />
4053 10 АКШ - Мексика<br />
3543<br />
3423<br />
3380<br />
3141<br />
Мемлекетпк шекаралардыц эскери емес жолмен езгерюке Tycyi<br />
халыкаралык практикада мы на жагдайларда болады:<br />
1) Цессия - мемлекеттердщ езара кел1йм1 непзшде белгш 6i<br />
аумакка иелж ету кукыгы 6ip мемлекеттен екшпп 6ip мемлекетке<br />
6epuiyi. Бул б1рдей келемдеп аумактарды езара айырбастап алу, сыйга<br />
беру, сатып алу аркылы жузеге асуы мумкш. Мысалы, 1867 жылы<br />
АКШ Алясканы Ресейден сатып алган.<br />
65
2) Адьюдикция - халыкаралык сот немесе арбитраж uieuiiMi бойынша<br />
6ip мемлекет курамында болтан аумакты баска мемлекетке беру<br />
непзш де аумактык-шекаралык езгерютердщ болуы. Мысалы, 1968<br />
жылы Качское Ранно даулы ауданыныи 90%-ы Yщцстанга, 10%-ы<br />
Пэкстанга erri.<br />
3) Аккреция - мемлекет аумагыньщ курлыктык бшйгщщ табиги<br />
немесе техногендмс жолмен улгаюы. Нидерланд, Сингапур, Парсы<br />
шыганагы мемлекетгерщде жагалык белш жасанды жолмен кецёйтшш<br />
келеда Ал табиги жолмен бул эрекет ip i ©зен атырауларынын узак<br />
жылгы аккумуляция нэтижeciндe улгаюы тур1нде K epiH ic табады.<br />
4) 0з ерктен цосылу —шагын мемлекеттщ ез ерюмен кершшес<br />
жаткан ipi мемлекет курамына косылуы. Мысалы, 1944 жылы Тува<br />
(Ka3ipri Тыва Республикасы) КСРО курамына косылды.<br />
5) в з ерктен бвлму - белгш 6ip аумактын эскери куштерд1<br />
колданбай, езара келйзш непз1нде мемлекет курамынан бейб1т жолмен<br />
белшпз шыгуы. Мысалы, 1917 жылы Финляндия ¥лы Князьдш<br />
Ресей курамынан белш ш шыгып, дербес мемлекет куру мумюндцтн<br />
алды.<br />
6) 0з ерктен 6ipizy - ею немесе 6ipHeuie мемлекеттщ, кей жатдайда<br />
аумактардьщ ез epKiMeH 6ipiryi непзшде 6ip жаца мемлекеттщ<br />
калыптасуы. Мысалы, 1964 жьшы Танганьика жэне Занзибар 6ipirin,<br />
Танзания мемлекет! калыптасты, оныц атауыныц e3i осы 6ipiKKeH<br />
аумактардын атауларынан куралды. Ал 1971 жьшы бурынгы КеШЫмдак<br />
Омандагы бытырацкы араб ЭШрлйктершщ езара келгсщ непзшде<br />
6ipiryiHeH BipiioceH Араб Эм1рлиеГер1 деп аталатын жаца мемлекет пайда<br />
болды.<br />
4.3 Елдердщ тургы н халкы бойы нш а эрту р л Ы п<br />
Елдер ен алдымен халык саны бойынша айырмашылык жасайды.<br />
Жалпы халык саныныц ecyi езшдш когамдык-тарихи жэне аумакгык<br />
ерекшел1ктер тэн курдел1 кубылыстар мен процестердщ эрекетше байланысты<br />
болады. Галымдар дуние жузшдеп халык санынын ecyi не<br />
тэн мацызды факторлар репнде табиги (биологиялык), элеуметтЫэкономикалыц<br />
(когамныц шаруашылык дамуы, халыктын эдетгурыптары<br />
мен дэстурлер), саяси (мемлекеттщ демографиялык саясаты),<br />
дти (дшнщ демографиялык жагдайга dcepi), медщинапьщ<br />
(денсаулык сактаудын даму децгеш), экологиялык (адамды коршаган<br />
ортаныц жaй-KYЙi), гуманитарлык, (халыктын eMip суру дeнгeйi мен<br />
сапасы) факторларды атайды.<br />
Ka3ipri дуниеде халык саны 100 млн адамнан асатын 11 мемлекетл<br />
белш карайды, халык саны ен аз мемлекеттерге Ватикан, Монако, Сан-<br />
Марино т.б жатады (14-кесте).<br />
66
14 - кесте. Халык саны женшен экстремум-мемлекеттер, 2010 ж<br />
№ Халык саны ец кеп<br />
мемлекеттер<br />
Халык<br />
саны, млн<br />
адам<br />
Халык саны ец аз мемлекеттер<br />
Халык<br />
саны,<br />
мыц адам<br />
1 Кытай 1339 Ватикан 1,0<br />
2 Y ндютан 1184 Тувалу 12,4<br />
3 АКД1 309,6 Науру 14,0<br />
4 Индонезия 243,0 Палау 20,8<br />
5 Бразилия 196,8 Сан-Марино 30,3<br />
6 Пэюстан 185,5 Монако 33,0<br />
7 Бангладеш 156,1 Лихтенштейн 34,8<br />
8 Нигерия 152,2 Сент-Китс жэне Невис 40,1<br />
9 Ресей 141,0 Маршалл Аралдары 64,5<br />
10 Жапония 126,8 Доминика 72,7<br />
XXI г басында дуние жуз1 халкы саныныц ecyi оныц удайы<br />
есу ерекшел1ктер1мен (ягни табиги козгалыспен) аньщталады.<br />
Еалымдардыц ecenTeyi бойынша, шамамен адамзат тарихында Жер<br />
шарында 100 млрд адам емгр сурген, бул орташа есеппен алганда 20<br />
мыц урпак алмасуы журд1 деген сез.<br />
Population Reference Bureau деректер1 бойынша, 2010 ж ортасында<br />
дуние жуз1 халкыныц саны 6 млрд 892 млн адам болды, хальщтыц<br />
орташа тыгыздыгы 1 шаршы километрге 51 адамнан кедщ. Дэл осы<br />
жьшы туудыц дуние жуй бойынша орташа KepceTKinii 20 % болды.<br />
Дамыган елдерде бул керсетмш 11%, дамушы елдерде - 22 % дешн<br />
темендеп калды. Казакстан Республикасында бул керсетюш 22,5 %<br />
жетп (Е К,осымша).<br />
Ец томен корсепаш Еуропа елдершде (10 % аз), ал ец жогары<br />
керсепаш Африкадагы б1ркатар елдерде (50 %) байкалды. Баягысынша,<br />
туу децгешне непзшен турмыс жагдайы (эдетте керюшше пропорция),<br />
калалардыц ocyi, некеге отыру жасы, дши дэстурлер эсер етед1.<br />
Олш KopceTKimTepi халыктыц турмыс децгей1 мен оныц сапасына<br />
(тамактану, денсаулык сактау) т1келей байланысты болады, жанама<br />
турде халыктыц жас курылымы (егде адамдар саны арткан сайын ел1мж<br />
т м денгей1 жогары болады) эсер етед1. Дуние жуз1 бойынша ол1м<br />
децге!ш 8 % курайды жэне елдерд!ц топтары бойынша туу кОрсеткши<br />
сиякты улкен айырма жасамайды (дамыган елдерде 8 %, дамушы<br />
елдерде - 10 %). Жекелеген елдерде улкен алшактыктар байкалады:<br />
3-5%-ден 20-30 % дешн. Казакстан Республикасында бул корсетюш<br />
9% болды.<br />
67
Адамзаттын демографиялык дамуынын Ka3ipri кезецше халъщтыц<br />
ем ip жасыныц узацтыгыныц артуы тэн, гасырдын басында ол 65 жасты<br />
кураган болатын, ал 2010 жылы бул керсетюш 69 жаска жетп. Елдер<br />
бойынша айырмашылыктар 15-кестеде керсетшген.<br />
15- кесте. Адамныц OMip ж асы ныц узакты гы<br />
№ Адамныц eM ip<br />
жасы ец узак елдер<br />
1 Сан-Марино, Жапония<br />
Орташа<br />
OMip<br />
жасыныц<br />
узактыгы<br />
№ Адамныц OMip<br />
жасы ец кыска<br />
елдер<br />
Орташа<br />
OMip<br />
жасыныц<br />
узактыгы<br />
83 1 Лесото 41<br />
2 Андорра 82,2 2 Замбия 42<br />
3 Швейцария, Италия<br />
4 Аустралия, Франция<br />
Израиль, Канада,<br />
Исландия<br />
82 3 Зимбабве 43<br />
81 4 Свазиленд, Гвинея-<br />
Бисау<br />
5 Швеция, Норвегия 80,9 5 Сьерра-Леоне, Нигерия<br />
47<br />
6 Улыбритания, 80 6 Нигер, Мозамбик, 48<br />
Бельгия<br />
Конго ДР<br />
7 Ирландия, Дания, 79 7 Малави, Сомали, 49<br />
Кипр<br />
Чад<br />
8 Кувейт, АКД1 78 8 Бурунди 50<br />
0Mip жасыныц узактыгыныц артуы дуние жуп халкыныц<br />
курылымында егде жастагы адамдар улесшщ удайы артуына алып<br />
келедт. Дуние жуз1 бойынша карт адамдар yneci 2010 жылдыц орта<br />
шешнде 8%-ды курады.<br />
Ka3ipri кезде эртурлi елдер халцыныц жастьщ курылымында<br />
карама-кайшы кубылыстар байкалуда. Эр елдеп тургын халыктыц ж ас<br />
курылымы жалпы дамуга ыкпал ететш факторлардыц 6ipi болып табылады.<br />
IpinetiqipmreH жас курьшымы топтары 14 жаска дейшгшерд],<br />
15-21, 22-35, 36-60 жэне 60 жастан аскандарды камтиды.<br />
Дамыган елдерде жасы 60 жастан аскандар, ягни егде адамдар<br />
yneci артуда (16%): халык картайып барады. Кептеген дамушы елдерде<br />
туу жогары болгандыктан, халыктыц жасаруы байкалуда. Бул ей<br />
карама-кайшы топтар арасында ёддсрдщ аралык тобы тур, оларда егде<br />
адамдар мен балалар yneci тепе-тец. Еуропаныц ap6ip 6ecimni тургына<br />
60 жастан аскан, болжам бойынша, осы тенденция сакталса, 2030<br />
46<br />
68
жылы ap6ip ушший еуропалык егде адам болады. Халыктыц жастык<br />
курылымындагы егде адамдар улесшщ елдер бойынша алшактьщтары<br />
16-кестеде керсетшген.<br />
16-кесте. Халыктыц жас курылымындагы еще адамдар yneci<br />
Халыктыц жас<br />
курылымында карттар<br />
улей ец кеп мемлекеттер<br />
Карттар<br />
улеа, %<br />
Халыктыц жас<br />
курылымында карттар<br />
улей ец аз мемлекеттер<br />
Карттар<br />
улей, %<br />
Монако 24,0 БАЭ, Катар, Науру 1,0<br />
Жапония 23,0 Эритрея, Сенегал, Руанда,<br />
2,0<br />
Нигер<br />
Германия, Италия 20,0 Ауганстан, Руанда 2,4<br />
Грекия 19,0 Буркина-Фасо, Бурунди 2,5<br />
Швеция, Болгария, Португалия<br />
18,0 Нигерия, Мавритания, 3,0<br />
Мали<br />
Ka3ipri дуниеде адамзат жас: Жер шары тургындарыныц жартысынан<br />
астамын 25 жаска дейшгшер курайды. Балалар мен жастар улей<br />
эдетте дамушы елдерде жогары, дамыган елдерде томен (7 7-кесте).<br />
17- кесте. Халыктыц жас курылымындагы балалар улес1<br />
3,2<br />
№ Халыктыц жас<br />
курылымында балалар улей<br />
ец кеп мемлекеттер<br />
Испания, Австрия 17,0 Судан, Бурунди, Джибути<br />
Балалар<br />
улей,<br />
%<br />
Халыктыц жас<br />
курылымында балалар<br />
улей ец аз мемлекеттер<br />
Балалар<br />
улей,<br />
%<br />
1 2 3 4 5<br />
1 Уганда 50,0 Жапония, Монако 13,0<br />
2 Нигер 49,6 Италия, Словения, Латвия<br />
13,5<br />
3 Мали 48,3 Чехия 13,6<br />
4 Конго ДР, Сан-Томе жэне 46,9 Германия 13,7<br />
Принсипи<br />
5 Чад 46,7 Болгария, Украина 13,8<br />
6 Буркина-Фасо, Бурунди, Йемен,<br />
46,2 Литва 14,2<br />
Эфиопия<br />
7 Конго 45,9 Беларусь, Грекия 14,3<br />
69
1 2 3 4 5<br />
8 Малави 45,8 Сингапур, Австрия,<br />
Босния мен Герцеговина,<br />
Испания, Монако<br />
14,5<br />
9 Бенин, Замбия, Сомали 45,2 Ресей 14,7<br />
10 Ауганстан, Сьерра-Леоне 44,5 Эстония, Венгрия,<br />
Польша<br />
Елдердеп осы айырмашылыктарды талдау неэтзшде халыктын<br />
жастык курылымыныц уш йёпзп тишн ажыратуга болады. BipiHiui<br />
типт1 ineepmeyiui курылым деуге болады. Оган балалар улесшщ жогары<br />
болуы тэн. Екшпп тип - турщты, онда “кэр1 мен жастъщ” ynecTepi<br />
тецдескен. YiuiHuii типке егде жастагылардьщ улесшщ жогары болуы<br />
тэн, оны Kepi Kemyiui тип деп атайды.<br />
Халыктьщ жас бойынша топтарыныц эркайсысында езше тэн жыныстар<br />
арасындагы арасалмак, орнаган. Бала жастарда эдетте улдар<br />
Ke6ipeK. ¥лдар кыздарга Караганда кеб1рек туылады, 6ipaK олардын<br />
TipuiiniK кабшет! томен болгандыктан, (мртшдеп жыныстардьщ<br />
аракатынасы тецеседо. Орта жастарда эдетте ер адамдар мен эйелдердщ<br />
саны шамамен б1рдей болады. Эйелдердщ ем1р жасынын узактыгы ер<br />
адамдарга Караганда 5-8 жас Ke6ipeK. Сондыктан егде жастарда эйелдер<br />
басым болады.<br />
Ер адамдар Азияда гана едэу1р басым, ал Еуропада, сондай-ак<br />
АКШ пен Канадада эйелдердщ yneci едэу1р жогары. Жалпы барлык<br />
жерде йрдей эйелдер басым болуы керек, ейткеш олар ер адамдарга<br />
Караганда, узагырак OMip cypefli, адамзат урпагын жалгастырушылар<br />
болгандыктан, олар биологиялык жагынан ер адамдардан кушт1рек.<br />
Keft6ip аймактарда ер адамдардын сан жагынан басым болуы ен алдымен<br />
эпеуметтт-экономикалык, себептермен: эйелдердщ когамдагы<br />
тецЫздйтмен, ерте нeкeлecyiмeн, кеп балалы болуымен, медипиналык<br />
кемек керсету дещ ещ ю ц темендопмён жэне т.б. TyciHflipiieAi.<br />
Жалпы дуние жуз1 бойынша халыктыц жыныстык курамында онша<br />
улкен айырмашылык байкалмайды: 100 эйелге 102 ер адамнан келед1<br />
(18-кесте).<br />
18-кесте. Халыктыц жыныстык курылымы<br />
15,0<br />
№ Ер адамдар yneci 100 эйелге № Эйелдер yneci ба 100 эйелге<br />
басым елдер шакканда<br />
ерлер саны<br />
сым болатын елдер шакканда<br />
ерлер саны<br />
1 2 3 4 5 6<br />
70<br />
I БАЭ 219 1 Эстония 84
1 2 3 4 5 6<br />
2 Катар 200 2 Латвия, Украина, 86<br />
Ресей<br />
3 Кувейт 154 ;з Беларусь 87<br />
4 Мальдив 144 4 Армения, Литва 88<br />
5 Бахрейн 124 15. Зимбабве 89<br />
6 Оман 122 6 Антигуа мен Барбуда,<br />
90<br />
Венгрия, Грузия,<br />
Молдова, Монако,<br />
Сан-Марино<br />
7 * Сауц Арабиясы - 118 V Болгария, Чад 91<br />
8 Палау 114 8 Бангладеш. - .92:<br />
9 Бутан • 110 9 Казакстан 9з<br />
10 Иордания 110 10 Мавритания 94<br />
Ер адамдардьщ сан жагынан басымдылыгы елге сырттан кепетш<br />
жумысшы кушше де байланысты болуы мумкш.Бул scipece Оцтустпс-<br />
Батыс Азиядагы мунай ещ цретт елдерде анык байкалады, мунда ер<br />
адамдар эйелдерге Караганда 1,5-2 еседей кеп (Кувейт, Бахрейн, Катар,<br />
БАЭ),<br />
Халык дпш устанымдарына карай да ж1ктелед1, муны халыктыц<br />
дши курамы деп атайтынын бшесщдер. Оны аньщтауда Жер шары<br />
халкыныц барлыгы б1рдей камтылмайды, ейткеш адамзаттыц шамамен<br />
25-30%-ыныц дши устанымы жок;.<br />
Дшдердщ дуние жуз! бойынша таралу шекаралары непзшен XVIII<br />
гасырца калыптасып 6irri, сол кезден 6epi eneyni езгерктер бола<br />
койган жок. Д1ндер таралу ерекшепцегерше карай элемдш, улттык жэне<br />
дэстурш болып белшедь Саны жагынан христиандар басым. Олар<br />
дуние жуз1 бойынша дшге сенушшердщ 2/5 белйш курайды. Олардыц<br />
дуние жуз1 елдершде таралуы 19-кестеде бершген.<br />
19- кесте. Мусылмандар мен христиандар yneci ец жогары елдер<br />
№ М^сылмандар<br />
yieci жогары<br />
елдер<br />
Мусылмандар<br />
yneci,<br />
%<br />
№ Христиандар<br />
yneci жогары<br />
елдер<br />
Христиандар<br />
yneci,<br />
%<br />
1 2 3 4 5 6<br />
1 М а в р и т а н и я ,<br />
Оман, Сауц Арабиясы<br />
100 Боливия, Ватикан,<br />
Гондурас, Гренада,<br />
Панама<br />
100<br />
71
1 2 3 4 5 6<br />
2 Туркия 99,8 Шыгыс Тимор, 99,0<br />
Румыния<br />
3 Алжир,<br />
99,0 Армения, Молдо- 98,6<br />
Ауганстан<br />
ва<br />
4 Марокко 98,7 Тувалу 98,4<br />
5 Иран, Комор<br />
Аралдары, Тунис<br />
98,0 Венесуэла, Грекия,<br />
Дания, Мальта<br />
6 Ирак, Ливия 97,0 Маршалл Аралдары<br />
7 БАЭ 96,0 Сулеймен Аралдары<br />
8 Пэкстан 95,0 Папуа-Жаца Гвинея<br />
98,0<br />
97,5<br />
97,1<br />
96,7<br />
Кдлалардыц ecyi, калалык OMip салтыньщ кещнен таралуы,<br />
мемлекеттеп экономикалык куаттьщ калаларда шогырлануы<br />
урбандалудыц (латынша “urbs” - кала) басты белгшер! катарына<br />
жаткызуга болады. Адамзат тарихындагы алгашкы калалар бодщ<br />
заманымызга дешнп TV-II мыцжылдыктарда Таяу Шыгыста, К^ытайда<br />
жэне Yцщстанда пайда болды. олардыц кейб1реулер1нде халык саны<br />
300 мыцнан аскан деп есептелед1. Кдлалардыц келес! леп бдздщ<br />
заманымызга дешнп IV гасыр мен б1здщ заманымыздын IV гасыры<br />
аралыгында ежелп грек-рим еркениеттер1мен байланысты калыптасты.<br />
Тарихи деректерге талдау жасау нэтижесшде галымдар бул кезецде<br />
Рим каласыныц халкы 700 мыцга дешн жеткен деп болжайды.<br />
Эдетте урбандалуды сипаттау ушш салыстырмалы керсеткшггер<br />
(халыктыц жалпы санындагы кала тургындарыныц упесд) алынады.<br />
Салыстырмалы керсеткшггер урбандалудыц децгейт накты керёетедо.<br />
Жеке мемлекеттер бойынша бул керсепаштер айырмашылыктар жасайды<br />
(20-кесте).<br />
20-кесте. Урбандалудын ец жогары жэне ец темен децгеш<br />
№ Урбандалу децгеш<br />
ец жогары елдер<br />
Урбандалу<br />
децгеш, %<br />
№ Урбандалу децгеш<br />
ец темен елдер<br />
Урбандалу<br />
дёцгещ, %<br />
1 2 3 4 5 6<br />
1 Ватикан 100 1 Бурунди 10<br />
2 Монако 100 2 Папуа-Жаца Гвинея 12<br />
3 Науру 100 3 Тринидад пен Тобаго,<br />
Уганда<br />
13<br />
72
4 Сингапур 100 4 Лихтенштейн 14<br />
5 Кувейт 98 5 Шри-Ланка 15<br />
6 Бельгия 97 6 Нигер 16<br />
7 Катар 96 7 Эфиопия Непал 17<br />
8 Мальта,<br />
Сан-Марино<br />
94 8 Руанда, Сулеймен<br />
Аралдары<br />
9 Венесуэла 93 9 Малави 19<br />
10 Аргентина, Исландия,<br />
Израиль,<br />
Уругвай<br />
92 10 Буркина-Фасо 20<br />
18<br />
Дамушы елдерде экономикалык еркендеу орталыктары болып<br />
отырган ipi калаларга ауылдьщ елщ мекендерден коныс аударатындар<br />
саны жьш сайын ecin отыр. Бул ез кезепнде экономикалык, элеуметпк,<br />
экологиялык жэне санитарльщ-гигиеналык жагдайды ушьщтыруда.<br />
Ipi калалар манында турмысы темен халык коныстануынан кедейлер<br />
калашыктары пайда болган. Буларды Африканын француз тшд1<br />
елдершде бидонвилъ, Бразилияда фавел, Туркияда геджеконду, Индонезияда<br />
кампунги деп атайды. Осылайша кедей калашыктары есебшен<br />
кала халкы жалпы ескешмен, оларда калага тэн eMip салтыныц болмайды.<br />
Бул кубылысты галымдар «жалган урбандалу» деп атайды.<br />
Дамыган елдерде мундай кубылыс ете сирек кездесетшд1ктен, муны<br />
дамушы елдердеп урбандалудыц басты ерекшелпстершщ 6ipi репнде<br />
карастыруга болады.<br />
K,a3ipri замангы урбандалу тэн елдерде калалар ж у й еа калыптасып<br />
бтсен ; мунда кала халкыныц саны баяу еседц жаца калалар мулде пайда<br />
болмайды. K,a3ipri замангы урбандалудыц жетекпп формасы ретшде<br />
агломерацияларды атауга болады. Агломерация деп езара тыгыз байланыстар<br />
(ецбек, мэдени-турмыстык, ещ црю пк) аркылы 6ipiKKeH,<br />
кершшес орналаскан калалар мен ауылдык елд1 мекендердщ тобын<br />
атайды. Агломерациялардыц пайда болуы урбандалуды жаца сапалык<br />
децгейге кетерд1, оныц нэтижесшде калалык enfli мекендер тутас<br />
жуйелерге айналды.<br />
Калалардыц ecyi нэтижeciндe оныц мацындагы елд1 мекендер<br />
де дамиды; улкен кала осы cepiicrec калалар енетш агломерацияныц<br />
орталыгына айналады. Ipi калалардыц мацыныц жылдам ecinеркендеуш<br />
субурбандалу деп атайды. Б1ртшдеп калалык eMip салтыныц<br />
оныц мацындагы елд1 мекендерге таралуын рурбандалу деп атайды.<br />
Бул кубылыс 9cipece табигат ресурстарын пайдаланумен тыгыз байланысты.<br />
Еуропадагы алгашкы агломерациялар пайдалы казбалары<br />
игерипп жащан аудандарда калыптаскан.<br />
73
Ka3ipri кезецде квптеген ipi агломерациялар элемдш калалар болып<br />
табылады. Элемдш цста угымы каржы-баскару, Юкертк кызметгерше<br />
маманданган жэне акпаратты «енд1румен» айналысатын, б1рнеше миллион<br />
тургындары бар алып калаларга катысты колданылады. Элемдш<br />
калаларга халыкаралык компаниялардын штаб-пэтерлершщ, банктер<br />
мен зацгерлш кызметш кёрсететш орталыктардын, жарнамалык<br />
жэне TypHCTiK агентпктердщ, сонымен катар галамдык тауар жэне<br />
кызмет керсетуге багдарланган баска да мекемелер мен уйымдар дын<br />
шогырлануы тэн болады.<br />
Алып калалардын l/3-i Шыгыс жэне Онтустш Азия аумагында<br />
орналаскан, 6ipaK олардын барлыгы б1рдей элемдш кала мэртебесше ие<br />
емес. Нагыз элемдш кала деп атауга болатын ipi калалар катарына Нью-<br />
Йорк, Токио, Париж, Лондон жэне т.б. енедь Соган карамастан, халык<br />
саны женгаен элeмдeгi аса ipi 10 агломерация катарына Солтустш Америкадан<br />
Нью-Йорк кана енсе, бул лз1мде Еуропаныц б1рде-Шр «екш»<br />
жок (21-кесте).<br />
21-кесте. Дуние жузждеп ец ipi калалар<br />
№ Кала Мемлекет Халык саны,<br />
млн.адам<br />
1 Токио Жапония 35,7<br />
2 Мумбай (Бомбей) Унд1стан 19,0<br />
3 Мехико Мексика 19,0<br />
4 Нью-Йорк АКШ 19,0<br />
5 Сан-Паулу Бразилия 18,8<br />
6 Дели Ундастан 15.9<br />
7 Шанхай Кытай 15,0<br />
8 Калькутта Ущистан 14,8<br />
9 Дакка Бангладеш 13,5<br />
10 Буэнос-Айрес Аргентина 12,8<br />
Урбандалу барысында кершшес орналаскан агломерациялар<br />
косылып, мегаполистерд! (казакша дэл аудармасы «мега» - ете улкен,<br />
«полис» - кала) курайды. Мегаполистердеет тургындар саны ондаган<br />
миллионмен есептелед». Мегаполис терминж алгаш рет 1961 жылы<br />
АКШ-та туратьж француз географы Жан Готманн ез ецбектержде пайдаланып,<br />
енпзген. Бул терминнш непз1йде 35 елд1 мекеннщ 6ipirin<br />
кету1иен калыптаскан ежелп грек каласы Мегалополь атауы жатыр.<br />
Мегаполис термин! тунгыш рет АКШ-тын Бостон жэне Вашингтон<br />
калалары аралыгында орналаскан агломерациялар габегше катысты<br />
I<br />
I<br />
74
колданылган. Атлант мухиты жагалауы бойымен шамамен 750 км-ге<br />
созылган, курамына 40 шакты улкен жэне к и т калалар енетш Босваш<br />
атанган бул мегаполис ел аумагыныц 3 %-ын гана камтыганымен,<br />
мунда 45 млн (15 %) шамасында халык турады жэне ёнёркэсщ<br />
кэсшорындарыныц 25%-ы шогырланган.<br />
Казакстанда ipmi-ycaKTbi 86 елд1 мекен кала мэртебесше ие болган.<br />
Мунда республика халкыныц 56%-ы турады. Олардыц 60 шактысында<br />
халык саны 50 мыцнан аспайды. Елдеп ец ipi кала Алматы (1 434 755<br />
адам) мен баска ipi калалардыц (Астана, Шымкент, Караганды) Ka3ipri<br />
ecyi мен дамуы кала мацындагы едвд мекендермен 6ipiry ece6iHeH<br />
журуде.<br />
Тацырып бойынша otcemeKiui угымдар<br />
Мемлекетпц аумагы мен шекаралары; мемлекетпк шекаралардыц езгеру<br />
eeGenTepi; мемлекетпк шекаралардыц елшемдер1 мен ерекшел1ктерц жер1нщ<br />
ауданы женшен экстремум-мемлекеттер; мемлекет аумагыныц nimmi жэне<br />
оныц дамуга ыкпалы.<br />
Халык саны женшен экстремум-мемлекеттер; халыктыц ем 1р жасыныц<br />
узактыгы; халыктыц жас курылымы; жыныстар арасындагы арасалмак;<br />
халыктыц жыныстык курылымы; урбандалу децгеш, «жалган урбандалу»; субурбан<br />
далу; рурбандалу; элемдйс калалар; мегалополис.<br />
МэтЫде кездесетт географиялык, атаулар m hm i<br />
Ресей Федерациясы, Канада, Кытай, АКД11, Бразилия, Аустралия Одагы,<br />
Ундоетан, Аргентина, Казакстан, Еуропа, Ватикан, Монако, Лихтенштейн,<br />
Мальта, Андорра, Мальдив Республикасы, Науру, Тувалу, Аустралия Одагы,<br />
Чили, Норвегия, Швеция, Вьетнам, Италия, Панама, Того, Гамбия, Сантьяго,<br />
Отты Жер, Франция, Испания, Польша, Венгрия, Перу, Анд таулары, Индонезия,<br />
Филиппин, Малайзия, Аляска, Гавай аралдары, Калининград облысы,<br />
Эзipбaйжaн, Нахичевань, Испания, Марокко, Сеута, Мелилья Аляска,<br />
Качское Ранно, Ущцстан, Пэкстан, Нидерланд, Сингапур, Парсы шыганагы,<br />
Тува (Тыва), Финляндия, Танганьика, Занзибар, Танзания, EipiKKeH Араб<br />
Эмipлiктepi, Сан-Марино, Азия, Оцтустж-Батыс Азия, Рим, Туркия, Шыгыс<br />
жэне Оцтуспк Азия, Нью-Йорк, Токио, Париж, Лондон, Бостон, Вашингтон,<br />
Атлант мухиты, Алматы, Астана, Шымкент, Караганды.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Мемлекетпк шекаралардыц калыптасуына кандай факторлар эсер'етед1<br />
2. Тещзге шыга алмайтын жэне курлыктык шекаралары жок мемлекеттердщ<br />
езщщк даму ерекшелштер! бар ма<br />
3. Аумагыныц улкен болуыныц мемлекет дамуына колайлы жэне колайсыз<br />
жактарын атацыздар<br />
4. Аумагыныц шагын болуыныц мемлекет дамуына колайлы жэне колайсыз<br />
жактарын атацыздар<br />
75
5. Аумагынын гпшшдер! эртурл1 болатын мемлекеттердщ дамуында<br />
айырмашылыктар бола ма Жауаптарыцызды непздеуге тырысьщыздар.<br />
6. Халык саны ен кеп жэне ен аз мемлекеттерд1 неге экстремум-мемлекеттер<br />
катарына жаткызады<br />
7. Дамыган жэне дамушы мемлекеттердщ кандай демографиялык<br />
KepceTKinrrepi улкен айырмашылык жасайды<br />
8. Халыктын eMip жасы ец узак жэне ен кыска болатын мемлекеттер кандай,<br />
бул керсеткшке кандай факторлар эсер етёда<br />
9. Дуние жуз! елдер! бойынша халыктын жас курыл ымы калай айырмашылык<br />
жасайды, оныц себептерш немен тусидоруге болады<br />
10. Дуние жузшдеп кай елдерде халыктын жыныстык курам ы<br />
айырмашылыктар жасайды,бул керсеткшке кандай факторлар ыкпал<br />
етеда<br />
11. Дуние жуй бойынша урбандалу децгеш калай езгерк жасайды, алып<br />
калалар кай елдерде орналаскан<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер maiMi<br />
1. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы глобализации<br />
и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
—М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
3. Машбиц Я.Г. Комплексное страноведение. - Смоленск: Изд-во СГУ, 1998.<br />
- 238 с.<br />
4. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-гад. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
5. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. пособие. -<br />
Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.<br />
6. Скопин А.Ю. Введение в экономическую географию: Учеб. для студ.<br />
высш. учеб. заведений. - М.: ВЛАДОС, 2001. - 272 с.<br />
7. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В.<br />
Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.<br />
8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010. —351 с.<br />
9. http://iformatsiya.ru/ - елдер бойынша статистика.<br />
10. http://www.census.gov/ - АКШ Статистика бюросынын ресми сайты<br />
(агылшын тшшде).<br />
11. http://www.kaz.stat.kz/ - Казакстан Республикасыныц Статистика агент-<br />
•riri.<br />
76
5-такы ры п. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕР1НЩ ТИПОЛОГИЯСЫ<br />
5.1 Елдерд1 топтастырудын Ka3ipri<br />
замангы керсетк 1ш тер1<br />
ЕлдерЫ топтастыру географиядагы курдел1 эдкнамальщ мэселе<br />
болып табылады. Елдерд1 топтастыруда эртурлi белгшер басшылыкка<br />
алынады: аумагыныц келем1, халык саны, белгш 6ip климаттык белдеуде<br />
орналасуы, табиги ресурстармен камтамасыз eTmyi, белгш 6ip<br />
этностык, д1ни жэне еркениетпк кауымдастыкка жатуы, урбандалу<br />
децгеш жэне элеуметпк-экономикалык даму децгеш.<br />
Елдерд1 элеуметпк-экономикалык даму децгеш бойынша топтастыру<br />
непзше сандъщ кана емес, сапалъщ кврсеткштер де алынады.<br />
Б ¥ ¥ елдерд1 топтастыруда елдщ ЖЮ келемшщ жан басына<br />
шаккандагы керсеткштерш, жалпы енеркэсш етм ш д еп ендеупп<br />
саланыц yneci, халыктыц бш м децгеш мен OMip жасыньщ узактыгын<br />
ескеред]. Эрине, елдерд1 каншальщты эртурл1 керсетюштер непзшде<br />
топтастырганымен, эр елдщ езщщк, кайталанбас бет-бейнеа бар.<br />
Сондыктан бул уйым топтастыруды белгш 6ip колданбалы максатты<br />
орьщцау ушш (мысалы, мешеу елдерге БУУ керсететш арнайы кемек<br />
багдарламалары) журпзед].<br />
Х алы кты ц OMip суру децгеш мен сапасы. Халыктыц eMip<br />
суру децгеш экономикалык жэне элеумегпк керсетюш болып табылады.<br />
Жалпы алганда, муны халыктыц езше кажетп материалдык<br />
игшктермен жэне кызмет турлер1мен камтамасыз етшушщ децгеш<br />
деп атауга болады. OMip суру децгеш - халыктыц жайлы eMip сурушщ,<br />
игшктер мен кызметтерд1 тутынуыныц децгеш, адамдардыц eMipiHe<br />
керекп Heri3ri кажеттшктермен камтамасыз етшу KepceTKiuii.<br />
Ka3ipri кезде галамдык экономикалык дагдарыс жайлаган элемде<br />
елдердщ экономикалык ЖYЙeлepi езгерктерге Tycin, нарыктык<br />
экономиканыц элеумегпк багдарлануы мен тургын халыктыц eMip суру<br />
децгейш камтамасыз ету басты орынга шьщты. Эртурлi елдердеп eMip<br />
суру децгейлерш езара салыстыру ушш эдетте жан басына шаккандагы<br />
ЖУЭ келем1, тутыну багаларыныц индекс], тутыну курылымы сиякты<br />
экономикалык керсетюштермен катар, адамдардыц eMip жасыныц<br />
узактыгы, туу мен ел1м коэффициенттер^ сэби eлiмiнiц децгей] тэр1зд]<br />
элеуметпк-демографиялык керсеткштер кажет. Белгш 6ip елдеп<br />
eMip суру децгешне бага беру упин мынадай непзп керсетюштер<br />
кол даны лады:<br />
• тургын халъщтыц табыс Monuiepi (жан басына шаккандагы номиналды<br />
жэне накты табыс, табыстарды ж1ктеу KepcenaniTepi, орташа<br />
жалакы, зейнетакыныц ец аз, орташа жэне накты мелшер^ KyHKepic<br />
минимумы жэне т.б.);<br />
• тургын уй (6ip тургынга шаккандагы тургын уй ауданы);<br />
77
• денсаулыц; сацтау (1 ООО адамга шаккандагы аурухана тесекгершщ<br />
саны);<br />
• 6iniM беру (жогаргы жэне арнайы орта б ш м бёретш оку<br />
орындарыньщ саны, тургын халык санындагы студентгер yneci);<br />
• мэдениет (ютаптар, журналдар жэне т.б. басылымдар саны мен<br />
KeneMi);<br />
• демалыс жэне туризм;<br />
• жылжымайтын мулле жэне узак мерз1м бойы пайдаланылатын<br />
мулштер);<br />
• тамацтаяу сапасы (азь щ ^л ш гщ кунарлылыгы мен курамы);<br />
• демографиялык, кврсеткштер (адамдардын eMip жасынын<br />
узактыгы, туу мен ел!м коэффициенттерц некелесу, ажырасу<br />
KepcerKiuiTepi);<br />
• цаутсЬдт (Tipкелген кылмыстар саны).<br />
Кейде 6Mip суру децгешнац KepceTKiuiTepiMeH катар, негурлым<br />
кец угым болып табылатын «eMip суру сапасы» деген керсеткпп<br />
колданылады. Бул жалпылама угымга eMip суру децгейшщ<br />
KepceTKiuiTepi, рухани сураныстардьщ канагаттандырылуы, коршаган<br />
ортаньщ жай-куш, кевдл-куй мен жан жайлылыгын сипаттайтын шамалар<br />
енедь Аталган керсеткидтердщ барлыгына бipдeй статистикалык<br />
елшеулер жасауга болмайды. Мунын 63i елдердеп eMip суру сапасын<br />
накты сипаттауга кедерп келпредо.<br />
Белгип 6ip елдеп халыктын eMip суру денгейш аныктау «табыс бойынша<br />
кедешпк» деп аталатын угымммен тыгыз байланысты болады.<br />
Табыс мелшер1 елде белпленген минимумнан темен болатын адамды<br />
кедей деуге непз бар.<br />
Элемдш банктщ аныктауы бойынша, дамушы елдерде тэулштпс<br />
кункергсще 1,25 АКД1 долларынан темен жумсайтын адамдар кедей<br />
болып саналады. АКШ-тын Халык санагы женш деп бюросыньщ 2010<br />
жылгы аныктауы бойынша, бул елде 4 адамнан туратын жануяныц<br />
жылдык табысы 22 314 АКШ долларынан темен болса, кедейлер<br />
катарына косылады. Осынын непзшде 2010 жылы АКШ халкынын<br />
15%-ы кедейлер тобын кураган. Ал Германияда 11,5 млн адам, Ресей<br />
Федерациясында 22,9 млн адам кедейлер катарына жаткызылган.<br />
Адам элеуел дам уы ны н индексь Елдерд! топтастыруда пайдаланылатын<br />
манызды элеуметтш керсетюштер катарына адам элеует^<br />
дамуыныц индекс i жатады. Ka3ipri дуниенш дамуында адам ресурсынын<br />
манызы артын отыр. Сондыктан елдердщ тургын халкынын сапалык<br />
жагынан кешещй турде сипаттауга мумкшдш 6epeTiH керсеткпп кажет<br />
болды. Осыган байланысты дуние жуз1 бойынша 1990 жылдан 6epi<br />
Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы (орысша - ПРООН, казакша<br />
Б ¥¥Д Б ) деп аталатын арнайы Халыкаралык уйымнын енпзген<br />
эд1стемес1 бойынша есептелетш адам элеует1 дамуыныц индекс/<br />
(АЭДИ) колданылады.<br />
78
АЭДИ—уш курамбёлпсген туратын кёщёндо керсёткнн, оган табыс,<br />
тургын халыктыц бш м жэне денсаулык децгейлер1 жатады. Денсаулык<br />
децгейш адамныц eMip жасыныц узактыгы бойынша аныктайды. Жалпы<br />
алганда, АЭДИ мына и н декстер непзшде аныкталады:<br />
Адамныц вмгр жасыныц узацтыгыныц индексг. денсаулык пен узак<br />
жасаудыц керсеткшп;<br />
Euim алу мумктдггтц индексг: мекгеп жасындагы балапардыц<br />
бш м алу мерз1мшщ орташа узактыгы жэне ересек тургындардыц бш м<br />
алуыныц орташа узактыгы;<br />
Жиынтьщ улттык; табыстыц индексу, жиынтык улттык ешмнщ<br />
АКД1 долларымен жан басына шаккандагы KopceTKim i аркылы<br />
есептелетш oMip сапасыньщ децгеш.<br />
АЭДИ керсеткпш аталган елшемдердщ орташа арифметикалык<br />
шамасы туршде алады. Оныц шкаласы 0 мен 1 аралыгында ауыткиды,<br />
негурлым АЭДИ KepceTKimi 1-ге жакындаса, согурлым адам элеуетшщ<br />
дамуы жогары деп есептеледт<br />
Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы соцгы жылдары АЭДИ бойынша<br />
елдерд1 мынадай топтарга белед!:<br />
- KepceTKimi ете жогары децгейдеп (0,8 бен 1,0 аралыгында) ел-:<br />
Дер;<br />
- KepceTKimi жогары децгейдеп (0,670 пен 0,799 аралыгында) елдер;<br />
- K epceTK im i орташа децгейдеп (0,470 пен 0,669 аралыгында) елдер;<br />
- Kepcencimi темен (0,470-тен кем) елдер.<br />
Сонымен, АЭДИ KepceTK im i ЖЮ немесе Ж ¥Э K epceTK im repiH e<br />
Караганда, елдщ даму децгеш туралы накты мэл1мет бере алады. Б ¥ ¥<br />
мэл1меттер1 бойынша 2010 жылдагы елдердщ АЭДИ керсетмштер1<br />
бойынша топтары 22-кестеде берщщ.<br />
22-кесте. Адам элеует! дамуыньщ индекс!, Б ¥ ¥ 2010 ж деректер1<br />
Елдердщ топтары Елдер АЭДИ<br />
2 ,'.3_ . 4<br />
1 АДИ KepceTKimi<br />
ете жогары елдер<br />
Норвегия<br />
'0,938<br />
Аустралия Одагы 0,937<br />
Жаца Зеландия 0,907<br />
АЩЦ 0,902<br />
Ирландия 0,895<br />
Лихтенштейн 0,891<br />
Нидерланды 0,890<br />
79
Канада 0,888<br />
Швеция, Германия 0,885<br />
2 АДИ керсеткпш Багам Аралдары 0,784<br />
жогары елдер<br />
Литва, Чили 0,783<br />
Аргентина 0,775<br />
Кувейт 0,771<br />
Латвия, Черногория 0,769<br />
Румыния, Хорватия 0,767<br />
Казакстан 0,714<br />
3 АДИ Kepceraimi Фиджи, Туршменстан 0,669<br />
орташа елдер<br />
Доминикан Республикасы, Китай 0,663<br />
Сальвадор 0,659<br />
Шри-Ланка 0,658<br />
Таиланд 0,654<br />
4 АДИ Kepcencimi Кения 0,470<br />
томен елдер Бангладеш 0,469<br />
Папуа-Жаца Г винея 0,431<br />
Кестеде барлык елдерд1 камту мумкш емес, сондыктан олардын<br />
Keft6ipeynepi гана мысал рет1нде бериш. Казакстан Республикасы бул<br />
т!зш де АЭДИ KepceTKiuii жогары елдер тобына (жалпы 11з1мде 66-<br />
орын) енд1.<br />
Алгашкы exi топка Батыстыц жогары дамыган елдер1, Орталык<br />
жэне Шыгыс Еуропа елдер!, жаца индустриялык елдер, Латын<br />
Америкасыныц жекелеген елдер! (Аргентина, Бразилия, Мексика, Тринидад<br />
пен Тобаго, Коста-Рика), Азиядагы араб елдер1 (Бахрейн, Катар,<br />
Кувейт, Сауд Арабиясы) енед!. YiuiHini топты экспортка багдарланган<br />
елдер (Ботсвана, Шри-Ланка) мен жетекш! дамушы елдер (Кытай,<br />
Унд1стан), жана индустриялык елдердщ екшпп, ушшпп лепндеп<br />
мемлекеттер (Таиланд, Филиппин) курайды. Сонгы топка дамушы елдердщ<br />
басым кепш ш ш жатады. Б ¥ ¥ жариялаган бул Т131мн1н толык<br />
нускасы окулыктын Ж Косымшасында келприщь<br />
Елдердщ бэсекеге каб1летт1л1п. Дуниежузшк шаруашылыктын<br />
Lnrepinen дамуына жэне халыкаралык енбек белшсше катысатын жекелеген<br />
елдердщ экономикалык еркендеуше м е т болатын жагдайдын 6ipi<br />
endipyiuinерд'щ бэсекелестт болып табылады. Сырткы экономикалык<br />
байланыстардын теориясы бойынша, бэсекелеспк факторларынын<br />
ыкпалымен emupicri дамытуга салыстырмалы турде кол аилы<br />
орта калыптасады. Нарыкта бэсекелеспктщ болуы халыкаралык<br />
80
экономикалык катынастарга катысатьш субъектшердщ экономикалык<br />
эрекетшщ максатка сай жэне тшмд1 болуын камтамасыз етедь Ka3ipri<br />
дуниеде осы кагидага экономистер де, географтар да жаца децгейде<br />
бага беруде.<br />
Бэсекелестш теориясын зерттеу mi галымдар бэсекеге кабшетп<br />
болуга кол жетюзудщ 03i елдердщ ецщрюке колайсыз эсер ететш факторлармен<br />
куресшщ нэтиж еа деп багалайды. 0йткеш еркендеу yuiiH,<br />
бэсекеге тетеп беру ушш инновацияларды колдану кажет, муныц ез1<br />
котам дамуын шгершетедг Бэсекеге кабшетп болуга апаратын жолдыц<br />
бастапкы кезещнде мемлекеттщ жетекпй рол1 болуы кажет. Америкалык<br />
экономист М. Портердщ (2005) аныктауынша, мемлекет енд1рушшерге<br />
мынадай жагдайларды камтамасыз eTyi кажет (13-сурет).<br />
13-сурет. Мемлекеттщ бэсекеге кажетп жагдайды камтамасыз<br />
ету шаралары<br />
«Бэсекеге кабшеттшк» угымы сан кырлы болады. Бэсекеге<br />
цабшетттк-тауарцъщ, кызметтщ, нарьщтьщ катынастар субъекпсшщ<br />
нарыкта балама тауар, кызмет немесе субъектшермен тец дэрежеде<br />
болуы. Бэсекеге кабшеттш кп жогары, орташа жэне темен деп сипаттайды.<br />
Эдетте бэсекеге кабшеттш кп белгш 6ip тауар, тауарлар<br />
тобы децгейшде, ещцрупп фирмалар мен салалар, аудан немесе ел<br />
тургысында айкындайды. Жогары децгешнде бул угым елдщ улттык<br />
экономикасыныц халыкаралык ецбек белшющцеп орнын керсетедг<br />
Ресей галымы Н. С. Мироненконыц (2006) аныктауынша,<br />
экономикалык ерлеудщ каркынын, халыктыц ецбекпен камтылуы мен<br />
81
накты табы с мвлш ерш арттыруга кабш етп елвд бэсекеге цабшеттг ел<br />
деп атауга болады.<br />
М. Портер жеке елдщ бэсекеге кабшетгшгш сипаттайтын 5 непзп<br />
белгшерш ажыраткан.<br />
1) Туракты бюджет деф ицитш щ болмауы, тем ен п пайыздык<br />
мвлш ерлемелер, валю та багамыньщ артуына жал бермеу тэр1зд1<br />
макроэкономикалык KepceTKiuiTepi калыпты болатын елдер бэсекеге<br />
кабш етп деп есептеледь Бул ережеш елдердщ барлыгына катысты<br />
колдануга келмейда: бюджет дефицит! ж ш байкалатын Ж апония, И талия,<br />
валю та багамын арттырып отырган Ш вейцария, жогары пайыздык<br />
мелш ерлемелерге тэн Корея Республикасы удайы халыктыц eMip суру<br />
дeцгeйiн жогарылатып келедь<br />
2) Арзан жумыс куппмен артыгымен камтамасыз етшген елдер<br />
бэсекеге кабш етп болады. Жаца индустриялык елдердщ элемдш нарыкка<br />
нык кадам басуына эсер еткен фактордын 6ipi осы болып табылады.<br />
3) Табигат ресурстарымен камтамасыз етшген елдер бэсекеге<br />
кабш етп болады. Дегенмен бул да катып калган ереже емес:<br />
экономикалык дамуга алгышарт бола алатын алуан турл! ресурска бай<br />
Африка елдерй Ресей жэне т.б. елдер ез тауарларымен элемдш нарыкка<br />
енуде киындыктарга кездесш отыр. Табигат ресурстарды игеру аркылы<br />
гана экономикалык ерлеуге жетуге болмайтынын экономистер «голланд<br />
ауруы» деп атаган кубылыстан керуге болады. XX гасырдыц 60-<br />
70-жылдарында Нидерланд табиги газдыц мол корын ашып, экспорттай<br />
бастады. Бул ез кезегшде елдщ бэсекеге кабшеттшптн темендетш<br />
ж 1берд1. 0йткеш табиги газды экспорттау улттык валюта багамынын<br />
темендеп, баска салалардыц, соныц шпнде ецдеупп енеркэсш тщ<br />
дамуынын тежелш, каржынын ен еркэсттен кызмет керсету саласына<br />
багытталуына себеппп болды. Соныц нэтижеа’нде енеркэсш тщ сан<br />
алуан саласы дамып отырган Нидерландта деиндустриялану журдк<br />
4) Уюмет1 жекелеген салаларды субсидияландыратьш, импортты<br />
жецшд ететш жэне жергипкп кэсшорындарга колдау керсетепн еддерд!<br />
бэсекеге кабшетп деуге болады. Дегенмен бул пиар де кумэн тутызалы:<br />
Жапония мен Корея Республикасынын экспортка багдарланган<br />
салаларын колдау максатында бул елдердщ yKiMerrepi олардын iuiKi<br />
icxepine кол суккандары белгш болып отыр.<br />
5) Елдщ бэсекеге кабш еттш п баскарудын эртурш практикасына,<br />
соныц iiuitme менеджмент пен жумыс куппнщ езара карымкатынасына<br />
байланысты болады. Бул аныктама да накты емес, ей ткет<br />
кез келген елде ж ергш кп ерекшел!ктерге байланысты езшдш карымкатынастар<br />
калыптасады, оларды элемдж децгейде б|рынгай жуйеге<br />
келпру мумкш емес.<br />
Елдердщ бэсекеге кабш еттш пне катысты эерттеулерд1<br />
Халыкаралык менеджмент пен даму институты (Лозанна. Швейцария),<br />
Дуниежузш к банк пен Элемдш экономикалык форум журпзед!.<br />
Каз1рп кезде елдердщ бэсекеге кабшеттш гш е бага беру уилн<br />
82
Галамдык, бэсекеге цабтеттШк индексг колданылады. Оны Колумбия<br />
университетшщ профессоры Ксавье Сала-и-Мартин 2004 жылы<br />
усынган болатын. 113 айнымалыдан туратын бул индекс 12 бакылау<br />
керсеткшпне топтастырылган:<br />
1. ¥йымдардыц сапасы<br />
2. Инфракурылым<br />
3. Макроэкономикалык турактылык<br />
4. Денсаулык жэне бастауыш бш м беру<br />
5. Жогары бш м беру жэне кэслби дайындык<br />
6. Тауарлар мен кызметтер нарыгыныц тш мдш п<br />
7. Ецбек нарыгыныц тшмдшйч<br />
8. Каржы нарыгыныц дамуы<br />
9. Технологиялык дамудыц децгеш<br />
10. Компаниялардыц бэсекеге кабшеттшп<br />
11. Land нарыктыц аукымы<br />
12. Инновациялык элеует.<br />
Жалпы алганда, елдщ бэсекеге кабшеттшгш аныктайтын басты<br />
керсеткшггер 23-кестеде берщщ.<br />
23-кесте. Бэсекеге кабшетипктщ н еп зп KepcendiuTepi<br />
Керсеткштер<br />
Сипаттамасы<br />
1 2 3<br />
1 Елдщ экономикалык<br />
элеует! жэне оньщ<br />
пайдаланылуы<br />
2 Экономиканыц интеграциялануы<br />
3 Мемлекеттщ элеуметп<br />
к -э к о н о м и к а л ы к<br />
процестерд! реттеу<br />
сапасы<br />
4 Каржылык<br />
турактылык<br />
Халкы, табигат ресурстары, ЖЮ<br />
курылымындагы ендеуш! енеркэсш пен<br />
гылымга непзделген ошм ещцрудщ yneci,<br />
инвестициялар жэне т.б.<br />
Халыкаралык енбек 6eniHici мен инвестиция<br />
агындарына катысу дэрежеа,<br />
Ж10 к¥рылымындагы сырткы сауда<br />
айналымыныц Yлeci, экспорт пен импорт<br />
сальдосы, экспорттагы жогары технологиялы<br />
салалардыц yneci, экспортталатын тауарлар<br />
багасыныц индекс! жэне т.б.<br />
Зацнамалык база, кукыктык T3pTin, саяси<br />
турактылык, баскару аппаратындагы<br />
жемкорлык децгеш, бшпктщ icкepлiктi<br />
багалау куз1реп жэне т.б.<br />
Бюджет дефицит!, инфляция, улттык валюта<br />
багамы, алтын-валюта коры, каржы<br />
кызметгершщ турлёр! мен сапасы, кор<br />
нарыгыныц дамуы, сырткы жэне iniKi<br />
карыздар колем! жэне т.б.<br />
83
1 2 3<br />
5 Инфракурылымнын<br />
дамуы<br />
Энергетика, келйс, жол шаруашылыгы.<br />
байланые пен телекоммуникациялардын,<br />
элеуметпк-турмыстык инфракурылымныц,<br />
бизнес инфракурылымынын дамуы.<br />
6 Менеджмент сапасы Кэаби менеджерлердщ болуы, олардын<br />
дайындык децгеш, Ka3ipri замангы оку<br />
базасынын болуы, баскару курылымыныц<br />
икемдшйт, баекаруды компьютерлещцру.<br />
7 @нд!рщпц тшмдешп ©HaipicTiH тшмдшп, жэне тэуекелдер, Ж10-<br />
дел салыктар yneci, инвестициялар тауекетн<br />
багалау, сактандыру жуйесц ецбек е т м д ш п<br />
жэне онын дннамикасы.<br />
8 Г ылыми-техникалык<br />
децгей<br />
9 Енбек рееуретарынын<br />
саны мен мамандануы<br />
ЖЮ мен мемлекет бюджетшдеп гылым и-<br />
зерттеу жэне тэж!рибелж-конструкторлык<br />
жумыстарга жумсалатын шыгындар yneei,<br />
гылыми кызметкерлердщ саны мен кэюби<br />
децгеш, патенттелген жумыстар саны, лицензиялар,<br />
экспорты мен импортынын сальдосы,<br />
ецщр!сгщ гылыми-техникалык децгеш жэне<br />
т.б.<br />
Экономикалык белсешн халык пен<br />
жумыссыздар yneci, бшм жэне кэаби<br />
дайындык денгейлерь накты табыстары мен<br />
олардын ж1ктелу1, орташалар табынын yneci,<br />
тургын уй жагдайы, экология жэне ецбек<br />
жагдайлары, тургындардын денсаулыгы.<br />
кылмыс денгей1 жэне т.б.<br />
Индекса кальштастыру эдостем&с! мен онын бастапкы<br />
дереккездер! жыл сайынгы Элемдш экономикалык форумнын баяндамасында<br />
келт1ршеда. Осы форум деректер! непзшде елдердщ 2011-<br />
2012 жылдарга есептелген Галамдык бэсекеге кабшетплш индекс!<br />
И К,осымшада бериш. Барлыгы 142 ел мен аумактар енпзшген бул<br />
т1з!мде алгашкы ушшсп Швейцария, Сингапур, Швеция кураса,<br />
Казакстан Республикасы 72-орынды алады. Сонымен, Ka3ipri<br />
дуниедеп елдердщ даму децгеШне, элемдеп орнына бага беруде<br />
Kaiipri замангы багалау керсетшштер! болып табылатын адам элеуетч<br />
дамуыньщ индекс! мен галамдык бэсекеге кабшеттшк индексш<br />
ескеруд!ц манызы зор.<br />
84
5.2 Елдерд1 экономикалык даму децгеш бойынша топтастыру<br />
Елдерд1 эконом икалы к даму децгеш бойы нш а топтастыру.<br />
K,a3ipri кезде жекелеген елдер мен аймактар элемдш экономикада алатын<br />
орны жоншен 6ip-6ipiHeH улкен айырмашылык жасайды. Сондыктан<br />
елдердщ накты элеуметтш-экономикальщ даму децгейлерш салыстырып,<br />
сипаттауда сандык керсетюштер ж уй еа кецшен пайдаланылады.<br />
Ел экономикасынын аукымы ец алдымен жалпы жиынтъщ внш<br />
келем1мен аныкталады. Жиынтьщ OHiMHin ею Typi бар: жиынтъщ iuiKi<br />
внш (Ж1&) жэне жиынтьщ улттык, внш (ЖУО). ЖЮ жыл iniinne<br />
белгш 6ip елде ещцршген тауарлар мен керсеплген кызметтщ жалпы<br />
кунын корсетсе, Ж ¥ 0 келемш аныктауда елдеп шетелдш кэсшорындар<br />
yneci есептелмейд1. 0детте географтар салыстырулар журпзгенде<br />
Ж10 келемш гана есепке алады. Эртурл1 елдердеп Ж10 келемшщ<br />
KopceTKinnrepi алшактык жасамас yuiiH б1рыцгай б1рлш - АКД1 доллары<br />
пайдаланылады.<br />
Fалымдар топтастыру устанымдарын жасаганда 9p6ip елдщ даму<br />
сипатын да корсету yuiiH мемлекеттщ жалпы жиынтьщ ошм (Ж10)<br />
мелшер1 мен курылымын, элемдш экономикадагы орнын, халыкаралык<br />
географиялык ецбек белшюше катысу дэрежесш, тургын халыктыц<br />
OMip суру жагдайы мен сапасына катысты мацызды керсетюштерд1<br />
ескереда.<br />
Географиялык эдебиетте жш кездесетш топтастырудыц 6ip Typi<br />
елдердщ даму defjeeiuiepi бойынша айырмашыльщтарга непзделген.<br />
«Елдщ даму децгейi» деген угымныц 03i курдел1, ейткеш коптеген<br />
белгшерд1 ескеруд1 талап егецх жэне коптеген керсетюштерд1 жанжакты<br />
карастыру кажет. Мысалы, ещцрю келемдер1 тец болатын елдерде<br />
элеуметтш-экономикальщ уклад турлш е болуы мумкш. Карапайым<br />
тшмен айтканда, б1рдей молшерде бидай ещйретш ею елдщ егш ш ш к<br />
технологиялары улкен айырмашылык жасауы мумкш: 6ip ел жогары<br />
технологиялар кемепмен аз жерден кеп ешм алса, екшпп ел дэл сондай<br />
келемдеп ешмд1 экстенсивп жолмен анагурлым улкен алкаптан жинауы<br />
мумкш. Елдердщ 6ip-6ipmeH айырмашылык жасайтын тагы 6ip<br />
б е л п а —хальщ саны, табиги-ресурстьщ коры, аумагыныц келем1мен<br />
аныкталатын экономикальщ элеует1. Улкен жэне Kiini мемлекеттерд1<br />
салыстыру барысында бул белпш ескерудщ мацызы артады.<br />
Елдщ даму децгешн аныктауда жан басына шаккандагы Ж10<br />
керсепаш ш басты eTin алу да кей жагдайда дурыс нэтиже бермейдг<br />
Мысалы, кейб1р Батые Еуропа елдер1 мен жекелеген мунай экспорттаушы<br />
араб елдершде жан басына шаккандагы Ж10 мелшер1 шамалас<br />
болуы мумкш. BipaK бул елдерд1 осы 6ip белисш щ непзшде 6ip топка<br />
жаткызу мумкш емес.<br />
Елдерд! даму децгейлер1 бойынша топтастыруда ец карапайым<br />
турде eKi улкен топты («дамыган елдер» жэне «дамушы елдер») ажы-<br />
85
рату да шындыкка жанаспайды. вйткеш экономикалык еркендеу котам<br />
дамуыньщ б1рден-б1р шарты емес: соцгы онжылдыкгарда жедел дамып<br />
кеткен елдерде экономикалык игш ктер тургын халыктыц аздаган<br />
тобыныц бакылауында, бул жагдайда жалпы ел халкыныц непзп<br />
б о л т буя дамудын келецкеанде калып отыр. Шартты турде «дамушы<br />
елдер» аталатын кейб1р евдердщ дуниежузш к экономикадагы<br />
орны кейб1р «дамыган елдер» тобындагы елдерден асып гуседо. Дамушы<br />
елдердщ ез щпндеп айырмашылыктарын керсету ушш галымдар<br />
елдердщ белгш 6ip белгщерщ гана алып, б1ржакты сипат алатын топтастырулар<br />
журпзедь<br />
Кешендо элеум етпк-эконом икалы к топтастыру. Ресейдеп<br />
экономнкалык-географиялык гылыми эдебиеттер мен окулыктарда,<br />
соныц шпнде Ю.Н. Гладкийдщ окулыктарында келпрген топтастыруды<br />
галым «синтетикалык,» топтастыру деп атаган. Бул топтастыруда<br />
елдердщ даму ерекшелпстерд жете ескершмеген. Мысалы, жана индустрия<br />
елдер1 ретшде ymiHmi топка Бразилия мен Мексика енпзшген<br />
жэне дэл осы топта даму денгейлер1 улкен айырмашылык жасайтын<br />
Корея Республикасы мен Таиланд бар. Мунай экспорттайтын елдер<br />
тобына жаткызылган Бахрейн Ka3ipri кезде мунай экспортымен емес,<br />
каржы орталыгы репнде кезге туседь Осы тэрхзда мэселелер бойынша<br />
бул топтастырудыц ез1цщк кемш шктер1 бар екендйгш ескерте отырып,<br />
оньщ басты ерекшелштерш карастырайык.<br />
Басты элеуметпк-экономикалык керсеткпптердо ескеру непзшде<br />
журпзшетш бул кешенда топтастыру бойынша алгашцы топты «Улкен<br />
Ж етш к» елдер! курайды. Бул топтагы АКШ. Канада, Улыбритания,<br />
Германия, Франция, Италия, Жапония экономикасыныц аукымы,<br />
курылымы, дуниежузш к шаруашылыктагы орны мен мацызы, ецбек<br />
еш м дш п н щ жогарылыгы, гылым мен техниканыц жет!(гпктер1 мен<br />
элеуметпк даму керсеткщп’ер! бойынша элемде жетекпп орын алады.<br />
Соцгы жылдары Ресей Федерациясын осы жетш кке косып, «Улкен<br />
Сепздщ» деген топ жасап алу экономикалык тургыдан езш актамайды.<br />
Ресей аумагы, табиги-ресурстык элеуетз жагынан элемдеп алып<br />
елдердщ 6ipi болганымен, жогарыда аталган ж ен елдщ экономикалык<br />
жэне элеуметпк даму децгешне мулде жакын келмейдь Тек елдщ<br />
халыкаралык саясаттагы орнын ескеру непз1нде «Улкен Ж етш к»<br />
елдершщ саммитше шакырылады. Бул жиындарды «Улкен Сепздш»<br />
саммит i деп атау орын алган.<br />
Ектий топтагы endepdi дэстурл! нарыктык экономика орныккан,<br />
элемдш экономикада езпадк орны бар, элеуметпк даму керсетк1штер1<br />
жогары болатын Батые Еуропанын шагын капиталиепк елдер)<br />
курайды. Бул елдердщ басты epeKiu&iiicmepi ретшде экономикасынын<br />
маманданган озшдж салалык курылымынын болуын, ipi елдерге келш<br />
катынасында кызмет Kepceryi, гылыми-зерттеу, каржы саласынын, рекреация<br />
мен туризмнщ кушп дамуын, елдер экономикасынын «ашык»<br />
86
сипатын, тауар мен кызметтщ едэу1р б е л т н щ сырткы нарыкка<br />
шыгарылуын, элеуметик камсыздандырудьщ жогары децгейде болуын<br />
атауга болады. Осылардыц аркасында Батые Еуропаныц шагын<br />
капиталист^ елдершщ Ka3ipri дуниеде езщщк орны бар.<br />
Ушшш/ mottKfl галым «жаца индустрия елдерЪ> деп аталатын<br />
елдерд1 енпзген. Бул елдердщ ЖЮ-нщ салалык курылымында ецдеупп<br />
енеркэсш улес! 20%-дан асып тусед1, ал оныц экспорттагы улес<br />
салмагы 50%-дан кеп. Бул топтагы елдер катарына ресейлш галымдар<br />
эдетте Бразилия, Мексика, Аргентина, Корея Республикасы, Сингапур,<br />
Малайзия, Таиланд, Филиппин, кейде Индонезияны жаткызады. Бул елдерге<br />
шетел инвестициясы мен жогары технологиялар, арзан жумыс<br />
купи есебшен экономиканыц, 9cipece еццеупй енеркэсштщ жогары<br />
каркынмен дамуы тэн болады.<br />
Жалпы алганда, жаца индустриялык елдердщ басты ерекшелттер1<br />
ретшде мыналарды атап етуте болады: бурын Батыстыц дамыган<br />
елдершщ шиюзат базасы кызметш аткарган, артта калган аумактар<br />
болуы; накты ойластырылып, арнайы экономикалык даму стратегиясына<br />
сэйкес дамытылуы; гылыми-техникалык жетюпктерд1 пайдалану<br />
непзшде езщцйс жетекпп салаларга мамандануы; ЖЮ келемшщ ете<br />
улкен каркынмен артуы; жогары технологиялар непзшде енд1ршген<br />
енерюеш ешмдерш экспорттауга мамандануы.<br />
Tepmiumi топты мунай экспорттайтын елдер курайды. Олардыц<br />
кешшлйт ОПЕК мушелер1 болып табылады. Бул топтагы елдердщ (Бахрейн,<br />
БАЭ, Катар, Кувейт, Оман, Сауд Арабиясы, Иран, Ирак жэне<br />
т.б.) элеумегпк-экономикалык даму децгейлер1 ете улкен алшактык<br />
жасайды. Осы тургыда мунай экспорты бул елдердщ барлыгы ушш де<br />
аса мацызды фактор болганымен, елдердщ элеумегпк-экономикалык<br />
мэртебесш аныктау ушш жеткшшш болады. ©йткеш, бул елдер ауданы,<br />
халык саны, элеумегпк курылымы, когамдык даму бойынша 6ip-<br />
GipiHeH айырмашылык жасайды.<br />
Бул топтагы елдерге тэн ерекшелттер ретшде мыналарды атап<br />
етуге болады: жан басына шаккандагы ЖЮ мелшершщ жогары<br />
болуы; кем1рсутек шшозатыныц мол корыныц болуы; мунай<br />
экспортыныц аркасында экономиканыц баска салаларын дамытуга<br />
ж еткш кп каржыныц болуы. Сонымен катар, араб монархияларында<br />
жогары технологияларга непзделген кала курылысы, Ka3ipri замангы<br />
катынас жолдары, ауыл шаруашылыгыныц жаца салалары дамытылып,<br />
каржыльщ орталыктар пайда болган.<br />
Eecinuti топтагы елдерд1 «концессиялык даму» мен «n3repfli жалга<br />
беру» тэн усак елдер мен аумактар курайды. Жалпы алганда, халык<br />
саныныц аз болуы, аумактарыныц шагын болуы жэне кепш ш пнщ<br />
аралдарда орналасуы бул елдер мен аумактардыц даму ерекшелшгерш<br />
калыптастырган. Kja3ipri кезде аталган топтагы елдер мен аумактарда<br />
(Барбадос, Бермуд, Виргин аралдары, Нидерландтьщ Антиль аралда-<br />
87
ры, Реюньон, Тринидад пен Тобаго, Ямайка жэне т.б.) улттык байлык<br />
эркелю белшгешмен, жалпы алганда дамушы элемдеп салыстырмалы<br />
турде жогары табыс пркелген.<br />
Алтыншы топты бурын содиалистш жолмен дамыган Шыгыс<br />
жэне Орталык Еуропа ёлдер! курайды. Бул елдерд! (Болгария, Венгрия,<br />
Латвия, Литва, Польша, Румыния, Сербия, Словакия, Словения,<br />
Чехия, Хорватия, Эстония жэне т.б.) галымдар « а т л е т экономика<br />
елдерi» деп те атайды. Аталган елдерге тэн ерекшелттер ретшде<br />
тарихи тагдырларыныц ортак болуын, XX гасырдагы элеуметпкэкономикалык<br />
дамуынын уксастыгын, социалиспк жуйёнщ орнауы<br />
мен куйреуше байланысты элеумегпк жэне экономикалык, rin ri саяси<br />
дагдарыстарды бастан кенпруш, Ka3ipri кезде басым кеш пш ш ш ц<br />
Батые Еуропа елдер1мен 6ipre Еуропалык Одак курамында шгершей<br />
дамуын, демографиялык керсеткпптердщ жыл сайын тёмендеуш<br />
атап етуге болады. Бул топтагы нарыктык экономикага сен1мда кадам<br />
баскан, саяси жагдай туракты, даму каркыны женшен алдыцгы<br />
катарлы елдердщ Kefi6ipeyi (Польша, Словакия, Чехия, Хорватия)<br />
болашакта екшпп топка, ягни шагын капиталиста елдер катарына<br />
косылуы мумкш.<br />
Жеттш1 топца бурынгы Кецес Одагы курамында болган елдер<br />
(Балтык бойы елдершен баскалары) жатады. Аумактарынын кершшес<br />
орналасуы, 6ipryrac суразиял ык кещетш репвде даму тарихы, кептеген<br />
элеуметтш квpceткiштepiнiц (тургындардын сауаттылык децгеш,<br />
жогары 6LniMi барлардын улес салмагы, галымдардын саны жэне<br />
т.б.) жогары болуы, жан басына шаккандагы табыс мелшер] женшен<br />
ел тургындары арасында улкен алшактыктын болуы, экономикалык<br />
дагдарыстар мен элеуметгш куйзел1стерд! бастан Keuiipyi бул топтагы<br />
елдердщ ортак белплерт болып табылады. Ka3ipri кездщ езшде бул<br />
топтагы елдердщ езара келю1мдер1 непзшде кедендш, келш жэне<br />
акпараттык кещетштщ ортактыгы орын алып отыр. Галымдар бул<br />
топтагы елдерд1 де «етпел1 экономика елдерт катарына жаткызады,<br />
элеумегпк, экономикалык дамуы жэне т.б. Kepcenrinrrepi непзшде<br />
жетекпм елдер репнде Ресей Федерациясы мен Кдзакстанды атауга болады.<br />
Сегтнше топца дуниежузшш экономика мен саясаттагы орнына<br />
байланысты жэне халык саны, аумагы женшен алып елдер болып<br />
табылатын жетекпм дамушы елдер К,ытай мен УнЫстан жатады. Бул<br />
елдерге тэн езшдш ерекш ел истер: ежели еркениет орталыктары болуы,<br />
халык санынын шамадан тыс кепп’п , жиынтык imxi енш нш жалпы<br />
келемшщ орасан зор болуы, экономикасынын аукымдылыгы жэне<br />
салалык курылымынын курделшп* экономикалык даму каркынынын<br />
жогарылыгы.<br />
Кытайдыц айрыкша «упшшп жол » деп аталган даму ynrici ете кыска<br />
мерммде бул елдщ Ж10 колем]' женшен элемдш кешбасшылардын<br />
88
6ipiHe айналуына жэне шагын шеберханаларда жасалатын усактуйектен<br />
баетап, гарыштык техника мен Ka3ipri замангы электроника<br />
енд& сш жолга коюына, осы аркылы дуниежузшш нарьщтагы жетекпп<br />
орынга ие болуына алып келдь<br />
Ал Ундастан мэдени, элеуметтш, халык курамы мен курылымы<br />
женшен Кытайдан ете улкен айырмашылык жасаганымен, узак жылгы<br />
агылшын отары болган кезде калыптаскан ерекшел1ктер1, ещцргстш<br />
базаныц 6epiK болуы, табигат ресурстарыныц мацызды турлерш<br />
enqipyi жэне emjeyi аркасында Оцтустш Азия гана емес, букш Азияныц<br />
экономикасыныц куатты пректершщ 6ipi болып отыр. Бул елдердщ<br />
кептеген экономикалык, технологиялык Kepcenciiirrepi дамыган елдермен<br />
салыстыратын децгейде болганымен, халык саныныц кеп болуы<br />
жан басына шаккандагы керсетюштердщ дамушы елдер децгешнде<br />
калып коюына себеппп болады.<br />
Тогызыншы топты галымдар «классикалык дамушы елдер»<br />
деп атаган дамушы елдер курайды. Жалпы экономикалык<br />
дамудыц тем ени дэреж еа тэн бул елдерде (Тропиктш Африка<br />
елдерi, Мухиттык Аралдардагы мемлекеттер, Орталык Америка<br />
мен Азиядагы кейб1р елдер) Ж Ю -нщ жан басына шаккандагы<br />
KepceTKiurrepi де темен. Аталган елдердщ ауыл шаруашылыгында<br />
индустрияландыруга деш нп ецбек турлер1 басым болады, ецдеупй<br />
кэсшорындар саны аз. Iimci нарык та ете нашар жетшген: тургын<br />
халык непзш ен ездер1 енд1рген ешмдерш тутынады. Осы елдердщ<br />
кейб1реушде бай табигат ресурстары болганымен, экономикалык<br />
тецЫзджтер, табыстыц ел тургындары арасында дурыс белшбеу1,<br />
шектен тыс демографияльщ есу, элеуметтш ала-кулалык жалпы<br />
елдщ жагдайын келецсй етедг<br />
Оныншы топты дуние жузшдеп ец нашар дамыган елдер<br />
курайды. Б ¥ ¥ 1971 жылы беюткен элемдеп ец нашар дамыган елдер<br />
т1з1мшде 25 ел бар болатын. 2011 жылы олардыц саны 48-ге жетп (К<br />
К,осымша).<br />
ММУ галы м дары ны ц топтастыру улпеь М. В. Ломоносов<br />
атындагы ММУ галымдары (В. В. Вольский, М. Максаковский, В.<br />
С. Тикунов, А. С. Фетисов, Л. В. Смирнягин, И. А. Родионова жэне<br />
баскалар) усынган топтастыру принциптер1 кептеген географиялык<br />
зерттеулерде, когамдьщ орындарда басшылыкка алынады.<br />
Ocipece В. В. Вольский усынган топтастыру жогары оку орындары<br />
мен жалпы бш м беретш мектептердщ оку куралдары мен<br />
окулыктарында кещнен орын алган. Галым жасаган топтастыруда<br />
тэуелЫз елдердщ 3 ipi rani белшеда: экономикасы дамыган елдер, экономикасы<br />
орташа дамыган елдер жэне экономикасы нашар дамыган<br />
елдер. Бул топтастыру 24-кестеде берщщ.<br />
89
24-кесте. Дуние жуз1 елдершщ типтер!<br />
(В. В. Вольский бойынша)<br />
Елдердщ тиш Тип тармагы Тобы Елдер<br />
1. Эконом икасы<br />
дамыган<br />
елдер<br />
2. Экономикасы<br />
орт аша<br />
дам ы ган<br />
елдер<br />
3 Экономикасы<br />
наш ар<br />
дам ы ган (дамуш<br />
ы) елдер<br />
1 2 3 4<br />
1.1 Экономикасы<br />
жогары<br />
дамыган елдер<br />
1.1.1 Басты елдер АКШ, Жапония,<br />
ГФР, Франция,<br />
Улыбритания,<br />
Италия<br />
1.1.2 Батые Еуропанын<br />
жогары<br />
дамыган шагын<br />
елдер!<br />
1.1.3 «Коныс<br />
аударгаи капитализм»<br />
елдерi<br />
2.1 Батые Еуропанын орташа<br />
дамыган елдер!<br />
2.2 Орталык, Шыгыс Еуропанын<br />
эрташа дамыган елдер]’<br />
Швейцария, Австрия,<br />
Бельгия, Нидерланд,<br />
Швеция,<br />
Норвегия, Финляндия,<br />
Люксембург,<br />
Исландия<br />
Аустралия. Жана<br />
Зеландия, Канада,<br />
ОАР. Израиль<br />
Испания, Португалия,<br />
Грекия,<br />
Ирландия<br />
Чехия, Венгрия,<br />
Словения, Польша,<br />
< Гловакия<br />
3.1 Ж етемш дамушы елдер Кытай, Уидкгган,<br />
Бразилия, Мексика<br />
3.2 Салыстырмалы<br />
турде<br />
кемелденген<br />
капитализм<br />
елдер!<br />
3.2.1Ко ныс аударушылардын<br />
елдер!<br />
3.2.2 Капитализм<br />
ipi анклав туршде<br />
дамыган елдер<br />
3.2.3 Сыртка багдарланып<br />
дамыган<br />
елдер<br />
3.2.4 Тэуелд!<br />
ллантациялык<br />
шаруашылык тан<br />
шагын елдер<br />
Аргентина. Уругвай<br />
Венесуэла, Чили,<br />
Иран. Ирак<br />
Колумбия, Перу,<br />
Малайзия, Филиппин.<br />
Турция, Сирия,<br />
Тунис, Египет,<br />
Марокко жэне т.б.<br />
Коста-Рика,<br />
Никарагуа, Куба,<br />
Гватемала, Гаити,<br />
Шри-Ланка жэне<br />
Ж_____ I<br />
90
1 2 3 4<br />
3.2.5 «Концессиялык<br />
даму» тэн<br />
усак елдер<br />
3.2.6 «Жалга пэтер<br />
беретш» усак<br />
елдер<br />
3.2.7 Каржысы<br />
мол, мунай экспорттаушы<br />
елдер<br />
3.2.8 Табысы аз ipi<br />
елдер<br />
Ямайка, Тринидад<br />
пен Тобаго, Суринам,<br />
Габон, Ботсвана,<br />
Папуа-Жаца<br />
Гвинея<br />
Кариб алабындагы<br />
жэне Мухит<br />
Аралдарындагы<br />
кейб1р елдер<br />
БАЭ, Катар, Кувейт,<br />
Бруней, Сауд<br />
Арабиясы, Оман,<br />
Ливия<br />
Индонезия,<br />
Пэкстан, Бангладеш,<br />
Нигерия,<br />
Вьетнам<br />
3.3 Азаттьщ 3.3.1 Бурынгы социалистж елдер<br />
алган жас мемлекеттер<br />
3.3.2 Нашар дамыган елдер<br />
Бул топтастыруда нашар дамыган, ягни мешеу елдер де бар. Жалпы<br />
алганда, «мешеу елдер» угымын Б ¥ ¥ 1970 ж енпзген болатын.<br />
Бастапк,ыда бул га1мде жан басына шакканда ЖЮ мелшер1 100 доллардан<br />
аспайтын елдер болган. K|a3ipri кезде багалау керсетюштер!<br />
аздап взгергешмен, элемд1 жайлаган экономикалык дагдарыс<br />
жагдайында бул топшадагы елдер саны кебеймесе, азайган жок. Бул<br />
келт1ршген топтастыру улпсш щ езшдйс кемшш1ктер1 де бар. Мунда<br />
мектеп окулыктарында бершетш «жаца индустриялык елдер» тобы<br />
жок, Канада жогары дамыган басты ел ретшде емес, «коныс аударган<br />
капитализм» елдер1 тобында бершген. Батые Еуропадагы орташа<br />
дамыган елдер катарына Испанияныц енг1зшу1, бурынгы Кецес Одагы<br />
мемлекеттерш экономикасы нашар дамыган елдер тобына жаткызу<br />
Ka3ipri замангы деректерге мулде сэйкес келмейдь<br />
Халыкаралык уйымдар талдау жасау максатында дуние жуз1<br />
елдерш уш топка беледк<br />
- нарыктык экономика тэн болатын дамыган елдер (агылшынша<br />
advanced economies);<br />
- етпел1 экономика тэн елдер (агылшынша transitive economy);<br />
- дамушы елдер (агылшынша developing countries).<br />
Наръщтъщ экономика тэн болатын дамыган елдер элемдш нарык<br />
пен халыкаралык ецбек белш1сшде жетекпп роль аткарады. Дамыган<br />
елдер катарына Батые Еуропаныц барлык дерлпс елдерш, АКД1, Ка<br />
91
нада, Ж апония, Израиль, О цтуспк Африка Республикасын, Аустралия<br />
мен Ж аца Зелаидияны жаткызады. Бул елдердщ барлыгына б!рдей<br />
экономикалык жэне элеум етпк дамудын жогары каркыны тэн.<br />
Qmneni экономика тэн елдер тобына Шыгыс Еуропа елдер!, Ресей,<br />
Албания, Вьетнам, ТМД елдерт Монголия курайды.<br />
Дамушы елдер катарына Азия, Африка, Мухиттык Аралдар, Jlaтын<br />
Америкасындагы елдер1 жатады. Дамушы елдердщ Ж 10 колем!<br />
дамыган елдердщ Ж 10 келем1нщ терттен 6ipmeH де аз. Дамушы елдерде<br />
эдетте экономикалык керсеткшггер гана емес, демократиянын<br />
еркш нарыктык экономиканыц, элеуметпк багдарламалардыц, адам<br />
кукыгыныц сакталу стандарттары да темен болады. Дегенмен, кейб1р<br />
дамушы елдерде eMip суру мен даму децгейлер1 улкен алшактыктар<br />
жасайды. Дамушы елдере арасында халыктыц eMip суру сапасы орташа<br />
елдер де бар. Салыстырмалы турде экономикасы, сонын пищде<br />
енеркэс!б1 дамыган, 6ipaK дамыган елдердщ барлык б]рдей белллер!<br />
тэн емес елдерд1 «жана индустриялык елдер» деп атайды. Ал узак жылдар<br />
бойы экономикалык кулдырауды бастан кеплрген жэне дамыган<br />
елдерге экономикалык тэуелдш кте болтан кедей елдерд! «мешеу елдер»<br />
деп атайды.<br />
Халыкаралык Валюта корыныц (ХВК) Ж1ктеу! бойынша, дамушы<br />
елдерге тэн белгшер бар:<br />
- enaipic куралдарынын жепспеу!;<br />
- технологиянын артта калуы;<br />
- сауаттылыктын ете темен децгеш;<br />
- жумыссыздык децгешнщ жогарылыгы;<br />
- жумыс кушшщ непзшен ауыл шаруашылыгында шогырлануы.<br />
ХВК дамушы елдерд1 жнстеу барысында мынадай керсеткшггерге<br />
назар аударады: жан басына шаккандагы табыс мелшер!, экспорттын<br />
жштелген сипаты (жан басына шакканда табыс мелшер! ете жогары<br />
мунай экспорттаушы елдердщ экспортынын 70%-ын мунай курайды),<br />
галамдык каржы жуйесше интеграциялану децгей!.<br />
Элемдш банк (ОБ) елдерд! табыс децгейше карай терт топка бвлед1,<br />
бага беру эр жылдыц 1 шшдесше карай журпзшедк<br />
1. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 975<br />
АКШ долларынан темен болатын, табыс денгеш темен елдер;<br />
2. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер] 976-<br />
3855 АКШ доллары аралыгында болатын, табыс децгей! ортадан темен<br />
елдер;<br />
3. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 3856-<br />
11905 АКШ доллары аралыгында болатын, табыс денгей! ортадан<br />
жогары елдер;<br />
4. Жан басына шаккандагы жнынтык улттык табыс мелшер! 11906<br />
АКШ долларынан жогары болатын, табыс денгей! жогары елдер<br />
92
Тацырып бойынша жетекшг угымдар<br />
Адам элеуеи дамуыньщ индекс!; адамнын eMip жасыньщ узактыгыныц<br />
индекс^ бш м алу м ум кш дтнщ индекс!; жиынтык улттык табыстыц<br />
индекс!; бэсекеге кабшеттшк; галамдык бэсекеге кабшеттшк индекс!; елдщ<br />
экономикалык элеуегщ елдерд! кешещй топтастыру; елдердщ даму децгейлер!<br />
бойынша топтары.<br />
Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhmi<br />
АКШ, Германия, Ресей Федерациясы, Казакстан Республикасы, Орталык<br />
жэне Шыгыс Еуропа, Латын Америкасы, Аргентина, Бразилия, Мексика, Тринидад<br />
пен Тобаго, Коста-Рика, Бахрейн, Катар, Кувейт, Сауд Арабиясы, Ботсвана,<br />
Шри-Ланка, Кытай, Ущцстан, Таиланд, Филиппин, Жапония, Италия,<br />
Швейцария, Корея Республикасы, Африка, Нидерланд, Лозанна, Швейцария,<br />
Сингапур, Швеция, Батые Еуропа, Канада, ¥лыбритания, Германия, Франция,<br />
Малайзия, Индонезия, БАЭ, Оман, Иран, Ирак, Барбадос, Бермуд, Виргин<br />
аралдары, Нидерландтык Антиль аралдары, Реюньон, Тринидад пен Тобаго,<br />
Ямайка, Болгария, Венгрия, Латвия, Литва, Польша, Румыния, Сербия, Словакия,<br />
Словения, Чехия, Хорватия, Эстония, Мухиттык Аралдар, Орталык Америка,<br />
Испания, Израиль, Оцтуспк Африка Республикасы, Аустралия, Жаца<br />
Зеландия, Албания, Вьетнам, Монголия.<br />
Тацырып бойынша бак,ылау сурацтары<br />
1. Елдерд! жалпы топтастыруца кандай белгшер ecKepmyi мумкш<br />
2. Адам элеуеп дамуыньщ индекс! угымына кандай керсепоштер енед1<br />
3. Б ш м алу мумюцщгшщ индекс! керсетюнп кандай елшемдермен<br />
аныкталады<br />
4. Жиынтык улттык табыстыц индекс! калай аныкталады<br />
5. Галамдык бэсекеге кабшеттшк индекешде камтылган керсетюштер<br />
непзшде елдщ элеуметпк-экономикалык дамуы туралы бшуге бола<br />
ма<br />
6. Елдерд! экономикалык даму децгей! бойынша топтастыруца жиынтык<br />
iuiKi ешмд! ескерудщ кандай мацызы бар жэне осыныц непзшде елд!ц<br />
даму децгешн аныктауга бола ма<br />
7. Кешецщ элеуметпк-экономикалык топтастыруца кандай керсетюштер<br />
ескершед!<br />
8. «Жаца индустрия елдер!» деп аталатын елдер тобыныц кандай<br />
epeKiuefliicrepi бар<br />
9. «Отпел! экономика елдершщ» дамушы елдерден кандай басты<br />
айырмашылыктары бар<br />
10. ММУ галымдары топтастыруы мен кешенд! топтастьфудыц басты<br />
айырмашылыктары кандай<br />
11. Елдерд! топтастырудыц кандай гылыми жэне колданбалы мацызы бар<br />
93
Тацырып бойынша эдебиеттер mhiui<br />
1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Гардарикн, 2003. - 704 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.<br />
4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн. 1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
5. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николаевой.<br />
- 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.<br />
6. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
7. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
8. Портер М. Конкуренция. - М.: Вильямс, 2005. —608 с.<br />
9. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010. - 351 с.<br />
10 http://www.stranymira.com/ - дуние жуй елдер! туралы арнайы сайт<br />
11. http://ru-world.net/ - дуние жун елдерi туралы жалпы машметтер,<br />
мэдениеп, тарихы<br />
12. http://world-atlas.ru/ - дуние жуз] калалары мен елдер!<br />
13. http://iformatsiya.ru/ - дуние жуй eлдepi бойынша статистика<br />
14. http://stranas.ru/ - дуние жуй елдер! туралы сайт
6-такы ры и. ДАМЫГАН ЕЛДЕР<br />
6.1 Д ам ы ган елдердщ ж алпы сипаттамасы<br />
Барлык халыкаралык уйымдар нарыктык экономикасы дамыган<br />
елдер катарына АКШ, Канада, Батые Еуропа елдерш, Швейцария, Норвегия,<br />
Исландия, Жапония, Аустралия, Жаца Зеландияны жаткызады.<br />
Б ¥¥-ны ц кейб1р кужаттарында Израиль мен Оцтустш Африка Республикасы<br />
да осы топка енпзшген. 1997 жылдан 6epi Халыкаралык<br />
Валюта коры кужаттарында Азиядагы жаца индустриялык елдердщ<br />
6ipiHuii леп (Корея Республикасы, Сингапур) дамыган елдер ретшде<br />
KepceTinin келедь Сонымен, дамыган елдер катарына 40 шакты ел жатады.<br />
Олардыц 34-i элемдш тауар enqipici мен кызметтщ 60%-ы тиесип<br />
болатын Экономикалъщ ынтымацтастьщ жэне даму уйымына муше<br />
болып табылады (25-кесте).<br />
25- кесте. Э кономикалы к ы нты м актасты к жэне даму<br />
уйы м ы на муше елдер, 2010 ж.<br />
№ Елдер ¥йымга енген<br />
мерз1м1<br />
№ Елдер Уйымга енген<br />
мерз1м1<br />
1 Аустралия 1971 18 Жана Зеландия 1973<br />
2 Австрия 1961 19 Норвегия 1961<br />
3 Бельгия 1961 20 Польша 1996<br />
4 Улыбритания 1961 21 Португалия 1961<br />
5 Венгрия 1996 22 Словакия 2000<br />
6 Германия 1961 23 Словения 2010<br />
7 Грекия 1961 24 АКШ 1961<br />
8 Дания 1961 25 Туркия 1961<br />
9 Израиль 2010 26 Финляндия 1969<br />
10 Ирландия 1961 27 Франция 1961<br />
11 Исландия 1961 28 Чехия 1995<br />
12 Испания 1961 29 Чили 2010<br />
13 Италия 1961 30 Швейцария 1961<br />
14 Канада 1961 31 Швеция 1961<br />
15 Люксембург 1961 32 Эстония 2010<br />
16 Мексика 1994 33 Корея Республикасы<br />
1996<br />
17 Нидерланд 1961 34 Жапония 1964<br />
95
96<br />
Дамыган елдерде жиынтык innri ешм мен энергияны тугынудын<br />
жан басына шаккандагы керсеткшп жогары. Сонымен катар, адамнын<br />
eMip жасыньщ узактыгы, кызмет керсету саласынын басымдылыгы,<br />
экономикасыныц “ашыктыгы”, ЖЮ курылымында ауыл шаруашылыгы<br />
улесшщ твмендш тэн болады. Аталган елдер экономикалык дамудын<br />
постиндустриялык кезещне аяк баскан, ягни ауыл шаруашылыгынын<br />
ЖЮ-деп улес салмагы 2-5%-дан аспайды.<br />
Дамыган елдердщ кепшшгшде енеркэсш yneci жылдан жылга<br />
кыскарып келед1, кызмет керсету саласынын yneci60-70%-ды курайды.<br />
Постиндустриялык елдердщ экономикасынын ашык сипатта болуына<br />
салыктык-заннамалык жагдай мен инвестициялык саясат кана емес,<br />
“кершбейтш экспорт” (келш жэне каржы кызмел, туризм, байланыс,<br />
акпараттык кызмет керсету) та эсерш типзеда.<br />
Дамыган елдерде галымдар «жана экономика» деп атаган<br />
экономикалык феномен калыптасуда. Экономистердщ аныкгауынша,<br />
жаца экономика дегеюмхз матерналдык-заттыкресурстардан repi, адам<br />
капиталыныц улей жогары болатын салалардын жнынтыгы болып табылады.<br />
Онъщ курылымына бшм беру, акпараттык-коммуникациялык<br />
нарыктар, инновациялар enuipici, жогары технологиялар саласы, акылой<br />
кызметтерш керсету (кенес беру, маркетинг, талдамалык кызметгер<br />
жэне т.б.) енедь Жана турпаттагы экономиканы кейде «акпараттык экономика»<br />
немесе «бшм экономикасы» деп те атайды. вйткеш жана экономикада<br />
ешм енд1руде бшм мен акпарат жетекпп орын алады. Сонымен,<br />
бул елдерге тэн даму алгышарттары Iуксас болады (14- сурет).<br />
¥зак уакыт тэуелсЬ<br />
дамуы<br />
Когамда<br />
L<br />
Экономикалык жэне<br />
элеуметпк дамуды<br />
камтамасыз ететш<br />
саяси жуйе<br />
Элеуметпк батаны н<br />
жогары денгейде.<br />
сап алы дамуы<br />
Дамудын<br />
алгышарттары<br />
7 v<br />
Кызмет корсету ■ Экономиканыц<br />
саласынын I нарыктык жолмен 1<br />
басымдылыгы<br />
дамуы<br />
' _________ 1 1 1<br />
лемократнялык<br />
принцигггердш<br />
туракты капыптасуы!<br />
Жеплгея<br />
занлардын болуы<br />
1<br />
14-сурет. Дамыган елдер еркеидеуЫн алгышарттары
Эдетте бул елдерде жан басына шаккандагы ЖЮ келемг 12 мыц<br />
АКШ долларынан жогары болады. ЖЮ курылымында кызмет корсету<br />
саласыньщ yneci 70%-дан жогары болады. Муньщ 03i дамыган елдердщ<br />
постиндустриялык даму кезещне еткендшн дэлелдейдг Дамыган елдерге<br />
тэн ерекшел1ктер ретшде темендеплерд1 атап етуге болады.<br />
- Бул елдерде инфракурылым (байланыс, келш, каржы кызметтер1,<br />
сауда жэне т.б.), элеуметпк кызмет керсету (денсаульщ сактау, бш м<br />
беру, спорт жэне т.б.) жогары даму децгешне жеткен.<br />
- Шиюзат пен ецбек ресурстарын аз кажет ететш жэне гылымизертгеу<br />
мен тэж!рибелж-конструкторлык шыгьшдар кeлeмi кеп болатын<br />
жогары технологиялык салалар («хай-тек») мен технологиялык кызмет<br />
(багдарламалармен камтамасыз ету, консалтинг жэне т.б.) керсететш салалар<br />
(софт-салалар) куигп дамыган. Бул елдер жаппай сураныска ие болатьш<br />
тауарлар ещцру мен кызмет кврсетуден б1ртшдеп бас таргып, галымдар<br />
«жаца экономика» деп атаган, ендррс пен тутынудьщ жаца технологиялары<br />
мен баскарудьщ салалык e3repicrepiHe непзделген, экологияльщ талаптар<br />
катац сакталагьш инновациялык салаларды дамытуда.<br />
- Дамыган елдердщ халыкаралык бэсекеге кабш еттш тнщ Heri3iH<br />
гьшыми бш м мен жогары децгейдеп мамандар курайды. Бул елдердщ<br />
инновациялык дамуы салалык тургыдан жаца игшктерд1 пайдаланып,<br />
ещцрютщ жаца эдктер1 мен тэсшдерш колдану, жаца тутыну нарыктары<br />
мен жаца шиюзат кездерш игерумен аныкталады. Бш мге непзделген<br />
акпараттык экономиканыц калыптасуы мен дамуы бул елдердщ<br />
халыкаралык рентаны (устеме кун) ез колдарына шогырландыруына<br />
алып келедь Бул жагдайда бурыннан бай елдер одан сайын байып, ал<br />
кедей елдер кедейшшгшен арьшмайтын болады.<br />
- Дамыган елдер негурлым жогары децгейде евделген, багасы<br />
жогары болатын ешмдер1 мен сапалы кызмет керсету, акыл-ой<br />
ецбепнщ нэтижеа болып табылатын o6beicrinepi (патенттер, тауарлык<br />
белгшер, лицензиялар жэне т.б.) аркылы халыкаралык саудада айкын<br />
басымдыкка ие болады.<br />
- Дамыган елдерде каржыныц галамдык агындары тогысады.<br />
Осыныц нэтижеанде элемдш экономикага тшелей ыкпал eTeriH ipi<br />
каржы оргалыктары (Лондон, Нью-Йорк, Чикаго, Токио) калыптаскан.<br />
Бул элемдш каржы орталыктары аркылы «ететш» каржы келем1<br />
дуниежузшк сауда телемдершен ондаган есе асып туседг Каржы<br />
нарыгыныц непзп катысушылары ipi каржы-несие уйымдары,<br />
ултаралык б1рлеспктер мен ултаралык банктер болып табылады.<br />
Элемдеп ец ipi 20 ултаралык курылымдар арасында 16-сы дамыган<br />
елдерд in компаниялары болып табылады (/( Крсымша). Халыкаралык<br />
нарыктагы несиелш каржыныц 90%-ы дамыган елдердщ ез iniinne<br />
айналымга туседь<br />
- Дамыган елдерде ещ црк пен айырбас курылымыныц ете тшмд1<br />
курылымыныц орныгуы eMip сурудщ аса жогары сапасы мен децгешн<br />
97
камтамасыз етедь Сондыктан дамыган елдерге дуние жузшщ барлык<br />
туктрш ен жумыс купи тартылады.<br />
Д ам ы ган елдердщ элеум егпк-эконом икалы к даму улгшер!.<br />
Дамыган елдерде мемлекетпк сектор мен нарыктык элементтердщ<br />
арасалмагына байланысты элеумегпк-экономикалык дамудын б1рнеше<br />
улгшерш ажырагуга болады:<br />
- либералды (америкалык) улп;<br />
- элеуметтш багдарланган (шведпк) улп;<br />
- элеуметтш-нарыктык (германдык) улп;<br />
- иерархиялык-б1рлеспктш (жапондык) улп.<br />
Либералды (америкалыц) уяггге мемлекетпк менипк yneci темен<br />
болуы жэне enaipic саласында. сауда, инвестиция, жумыс купли пайдалануда<br />
нарыктык бэсекелестштщ устемдпт, элеуметпк жштелудщ<br />
курдел! сипаты тэн болады. У ймет тарапынан зацдар, салыктык жэне<br />
акша-несие саясаты аркылы экономиканы макро- жэне микроденгейде<br />
реттеп отырады. Бул эрекеттер нарыкта бэсекелеспкп дамьпу жэне<br />
монополияларды шектеу, нарыктагы кулдырауларды болдырмау<br />
жэне жекелеген элеуметпк топтардын мудделерш коргау максатында<br />
журпзшедь Мемлекеттщ Ж10-ге шаккандагы шыгындарынын у л ет<br />
АКДГ-та 30% шамасында гана болады. Бул улп XX гасырдыц бастапкы<br />
онжылдыктарында АКШ-та калыптасып, осы кезге дешн сакталган.<br />
Улыбритания, Канада, Италия, Бельгия жэне т.б. елдердщ экономикасы<br />
аталган улпге жакын дамып келедй<br />
ЭлеуметтЫ багдарланган (шведтЫ) улг\ табыстарды кещнен<br />
бешсу жэне когамдагы топтардыц езара кел|Ымдерше кол жетщзу<br />
аркылы элеуметтш кетлдш тердщ жогары децгецш камтамасыз етудмен<br />
ерекшеленедь Бул улп алгаш рет Швеция да пайда болды. Ka3ipri кезде<br />
бул ynri баска да скандинавиялык елдерге, Аустралия мен Жаца<br />
Зеландияга тэн. Аталган елдерде кэсшодакгар ете белсещн кызмет<br />
етед1, сонымен катар, когамдык жэне жеке мудделерд уйлеспруге<br />
багытталган кептеген когамдык уйымдар жумыс icre&qi.<br />
длеуметтт-нарыцтьщ (германдык) улг/де нарык бэсекелеспп<br />
жагдайында дамитын когамды айрыкша элеуметтш ннфракурылым<br />
толыктырын турады. Элеуметпк курылым нарык жагдайында белтЫ<br />
6ip киындыктарга ушырайтыи элеуметпк коргансыз топ rap# а (табысы<br />
темен жануялар, жастар, жумыссыздар, усак кэсшкерлер жэне т.б.)<br />
удайы колдау корсетуге непзделген. Мемлекет белсенд! экономикалык<br />
эрекеттер! аркылы ез бепмен ж еткш кп табыс децгейш камтамасыз<br />
ете алмайтын осы топтардын басым белш не камкорлык жасайды.<br />
Жетшген нарыктык катынастар мен мемлекет тарапынан элеуметпк<br />
колдаудын уйлесу1мен сипатталатын бул улп Екшшй дуниежузшш<br />
согыстан кейшп жылдары Германия, Францияда калыптасып. канрге<br />
лей in осы елдерде устем болып кследт.<br />
98
Иерархшшъщ-бгрлестгктш (жапондьщ) упгг мемлекет б1рлескен<br />
капитализму^ белсещц турде реттейтш жэне конфуцийлж менталитет<br />
непзшде баскарылатын экономика болып табылады. Бул елдердщ<br />
шаруашылык дамуы терт непзп устанымга непзделген:<br />
1. Экономиканы мемлекет тарапынан катан турде реттеп отыру,<br />
ягни басты мшдеттерд1 шешу ушш барлык ресурстарды жумылдыру.<br />
2. Каржыны жинактау жэне инвестициялар корын жасау максатында<br />
экономиканы экспортка айкын багдарлау.<br />
3. Шетел каржысын кещнен тарту (ец алдымен гылыми-техникалык<br />
шгершеу ушш). Даму барысында кептеген елдер ездер1 шетке каржы<br />
шыгара бастайды (Жапония, Корея Республикасы, Тайвань).<br />
4. вш м сапасьш удайы арттыру мумкшды! бар жэне сырткы<br />
нарыктагыбэсекекурескететепбереалатышр1улттыкмонополиялардыц<br />
курылуы.<br />
Бул улп бойынша icKep топтар холдингтерге 6ipirefli, усак жэне орта<br />
кэсшорындар ipi банктер, кэсшорындар айналасында шогырланып,<br />
олармен узак мерз^мдж шаруашылык келю1мшарттар жасайды. Осы-<br />
[ лайша, олар нарыкка ipi каржы-енеркэсш топтарыныц курамында<br />
шыгады. Мемлекет мешшпнщ улес1 темен. Соган карамастан, мемлекет<br />
экономикалык даму багдарламаларын жасау, курылымдык,<br />
инвестициялык, сырткы экономикалык жэне элеумегпк саясатты<br />
журпзу аркылы когам eMipiHe белсещц араласады. Мемлекет жумыс<br />
куппнщ кэаби бiлiктiлiгiн арттыру мен мамандар даярлауды ерекше<br />
назарында устайды.<br />
Жапонияда тиiмдiлiгi ете жогары, Ka3ipri замангы менеджмент<br />
Meicre6i калыптаскан. Элеуметпк ортасы мулде баска болатын батыс<br />
елдершде баскарудыц жапондьщ жуйесш сол калпында енпзу<br />
шыгысазияльщ елдердепдей тшмд1 емес. Б ш м беру, мамандарды<br />
дайындау мен кайта даярлыктан етюзу жYЙeci де элеуметпк-мэдени<br />
дэстурлерге непзделген. Шыгыс Азия елдершде ец сапалы жумысшы<br />
купп шогырланган, оган кэс1би децгешнщ жогары болуы, удайы<br />
уйренуге умтылыс, салыстырмалы турде арзандыгы тэн.<br />
Бул улгшщ “таза” жапондьщ (шыгысазияльщ) TeTiri - жepгiлiктi<br />
халыктыц курдел1 табиги жэне тарихи жагдайларда, философиялык,<br />
дши жэне aдaмгepшiлiк кундыльщтар непзшде калыптаскан<br />
психологияльщ (соныц ш щ це мшез-кульщ) дэстурлерг Мысалы,<br />
енд1р1с пен ецбекп уйымдастырудыц алдыцгы катарлы формаларын<br />
eHri3yMeH элемге танылып отырган Жапонияда адам факторына<br />
непзделёйн улттык дэстурлер сакталып калган. Жапонияда Heri3i<br />
салынган бул ^данщ элeмeнттepi Азиядагы жаца индустриялык елдерге<br />
де тэн болады.<br />
99
6.2. Дамыган елдердщ Ka3ipri дуниедеп орны<br />
Дамыган елдердщ дуниежузшк шаруашылык жуйесше катысу<br />
ерекшел1ктер1 болады. Бул б1ртшгден, дамыган елдердщ тауар жэне<br />
каржы нарыктарында басты экспорттаушы жэне импорттаушылар<br />
ретшде басымдылык керсету!мен; етнгшден, валюталары салыстырмалы<br />
турде туракты болгандыктан, сураныска ие болып, халыкаралык<br />
валюта катынастары саласында устемдш ету1мен; уш/нгш’ден, саны<br />
жагынан басым болатын ултаралык б1рлеспктер1 аркылы дуниенщ<br />
барлык тукшршдеп улттык экономикаларга катысу мумкшщшштершщ<br />
болуымен тусщщршедь<br />
Дамыган елдердщ элемдш экономикага ыкпалы ете улкен; олар<br />
элемдж экономиканыц жай-кушн, даму багыттары мен езгеру сипатын<br />
аныктап бередi.Дамыган елдерде элемдш жиынтык ешмнщ 3/4 белит<br />
ецгиршед1, бул елдер ресурстардыц басым белш н пайдаланады. Мысалы,<br />
дамыган елдерде жылына 50 млн дана автокелш шыгарылады.<br />
Дуние жуз! бойынша дамыган елдерде жан басына шаккандагы табыс<br />
келем! ец жогары болып табылады \JI Крсътша).<br />
Ka3ipri кезде дамыган елдер экономикасынын басты козгаушы купи<br />
гылыми-техникалык прогресс болып табылады. Кептеген дамыган елдерде<br />
арнайы гылым калалары (технополистер) пайда болган. Гылым<br />
мен техниканы дамытуда мемлекеттщ колдаушы рел] жогары болып<br />
отыр. Дуние жуз! бойынша гылыми-зерттеу жэне тэж1рибелшконструкторлык<br />
жумыстарга белшетш каржыныц 90%-дан астамы<br />
дамыган елдерге тиесш болады. Гылыми-техникалык шгершеудщ<br />
басты керсеткппшщ 6ipi - гылым га непзделген енд1ркптн дамуы.<br />
Ka3ipri дуниеде осындай enaipic АКШ, Жапония мен Германияда<br />
шогырланган. Бул елдерде гылымга непзделген ещиркггщ ежмдершщ<br />
yneci Ж10 курылымында жыл сайын артып келедп Германияда - 12%,<br />
Жапонияда - 11%, АКШ-та - 9%.<br />
Экономикалык ерлеуге каз!рг i замангы бш м беру жуйеа де ыкпал<br />
етедг Мысалы, Жапонияда алдынгы катарлы технологиялармен айналысатын<br />
450 университет бар. Дамыган елдердщ экономикасы кэаби<br />
б ш к т ш п жогары мамандар мен галымдарды удайы кажет етед1. Сол<br />
себегпт бул елдерге дамушы елдерден «акылдын агылуы» журш жатыр.<br />
Дамыган елдердщ кепшиппнде ел азаматтыгын 6ipiHmi кезекте апатындар<br />
арасында б ш к тш п жогары мамандар мен таны мал галымдар<br />
болады.<br />
Дамыган елдер халыкаралык экономикалык катынастар жуйесшде<br />
де айрыкша орын алады. Олардын улттык эмономикалары ен ашык<br />
тнптеп экономикалар болып табылады: олардын ЖЮ-нщ 1/5 белш<br />
шетке шыгарылады, дэл сондай колемде олар шетелдерден сатып алады.<br />
Жекелеген елдерде бул корсетюш тштен жогары. Мысалы, Бельгияда<br />
ЖЮ-нщ 70%-ы, Нидерландта 50, Австрияда 40%, Швейцария мен<br />
100
Дания - 35% шыгарылады. Халыкаралык экономикалык катынастар<br />
жуйесшде дамыган елдер каржы алмасу жагынан да алдыцгы орын<br />
алады.<br />
“Улкен Ж етш к” деп аталатын жогары децгейде дамыган басты<br />
капиталистж елдерд! “оркениет локомотивтерР’ деп те атайды.<br />
0лем деп “500-дщ клубы” аталган аса ipi 500 ултаралык б1рлесиктщ<br />
400-ден астамы осы елдерде орналаскан, олардыц улесше жалпы<br />
жылдык сату келемшщ 90%-ы тиееш болады.<br />
Соцгы 100 жыл бойы элемдш экономикада жетекпп орын алатын<br />
АКШ-тын Ж10 келем1 2010 жылы 14,72 трлн долларды К¥РаДЫ.<br />
Халыкаралык Валюта корыныц деректер1 бойынша, 2010 жылы елдщ<br />
Ж10 мынадай курылыммен сипатталды: кызмет корсету саласы -<br />
76,8%, енеркэсш - 22,1 %, ауыл шаруашылыгы -1,1% . Бул керсетюштер<br />
AJQII-тыц нагыз постиндустриялык ел екецщгш дэлелдейдь Элемдеп<br />
ец ipi Нью-Йорк кор биржасыныц 2010 жылгы айналымы 17,8 трлн<br />
долларды курады. АКЩ экономикасына 2010 жылы 194 млрд доллар<br />
колемшдеп тшелей шетелдш инвестиция салынган, бул KepceTKini<br />
бойынша ел элем бойынша 1-орын алады.<br />
Басты к ап и талист елдерде ipi каржы орталыктары (Нью-Йорк,<br />
Токио, Лондон, Торонто, Франкфурт, Милан) орналаскан. Мысалы,<br />
алгашкы уш кор биржасы элемдж экономиканыц уш басты «баскару<br />
орталыктары» болып саналады. Бул елдерде кызмет корсету саласы<br />
басымдылыкка ие: 2010 жьшы Жапонияда оныц Ж10-деп yneci75,7%,<br />
Улыбританияда 73 %-ды курады.<br />
Басты кап и тал и ст елдер халыкаралык туризм орталыктары болып<br />
есептеледк шетелдш туристерд1 кабылдау женшен Франция (2010<br />
жылы - 76,8 млн адам), АКД11 (2010 жыл - 54,9 млн адам) жэне Италия<br />
(2010 жьшы - 43,2 млн адам) элемдеп жетекпп елдер катарына жатады.<br />
Баты е Еуропаныц ш агы н капиталистж елдершщ экономикасы<br />
басты капиталистж елдермен салыстырганда онша аукымды емес, соган<br />
карамастан олар элемдш экономикада елеул4 орын алады. Бул аталган<br />
елдердщ айрыкша маманданган салаларыныц болуымен тус1нд1ршед1.<br />
Халыкаралык географиялык ецбек белшюшде Бельгия мен Нидерланд<br />
порт шаруашылыгымен (Роттердам, Антверпен порттары), электр<br />
техникасы онд1р1с1мен; Норвегия халыкаралык тещз тасымалына мамандануымен;<br />
Швейцария каржы орталыктарымен жэне станок, сагат<br />
©HflipiciMeH; Финляндия целлюлоза-кагаз ецщрк1мен; Швеция машина<br />
жасау жэне металлургия енеркэс1б1мен ерекшеленед1.<br />
Бул елдерд1ц халыкаралык децгейде мамандануын мына мысалдардан<br />
керуге болады. KimiripiM Швейцарияда банк секторыныц Ж10-<br />
дег! улеа 9 % -ды курайды, Цюрихте Нью-Йорк пен Токио, Лондоннан<br />
кейшп тортшпп халыкаралык каржы орталыгы орналаскан. 0лемдеп<br />
алгашкы жекеменш1к банктер пайда болган Швейцарияда 400-ден<br />
101
астам жекеменшис банк •пркелген. Жалпы алганда, елде 4 мыннан<br />
астам каржы мекемелер1 жумыс йггейдь<br />
Ал «Philips» жэне «Shell» Тэрвд1 ултаралык алпауыт концерндершен<br />
элемге эйгш болып отырган Нидерланд инфляция децгешщц (2011<br />
жылдыц 6ipiHiui жартысында - 2,1 %), жумысссыздык децгешщц<br />
темен керсеткшймен (2011 жылдьщ 6ipiHuii жартысында - 5,1 %)<br />
ерекшеленеди Бул елдщ гул ecipyniinepi элемдш гул нарыгыныц жартысынан<br />
астамын “жаулап алган". Нидерланд жылыжайлар ауданы (15<br />
мыц га) бойынша дуние жузшде 1-орын алады.<br />
Ka3ipri кезде дуние жузшк саясатта да шагын елдердщ рел! артып<br />
отыр. BipKarap халыкаралык уйымдардыц штаб-пэтерлер1 осы елдерде<br />
орналасуы - осыныц дэлeлi. Мысалы, Брюссель каласында НАТО мен<br />
Еуропалык Одактыц, ал Венада МАГАТЭ (Атом энергиясы жешндеп<br />
халыкаралык агентпк), жэне ОПЕК (сыртка мунай шыгаратын елдер<br />
уйымы) сиякты уйымдардыц штаб-пэтерлер1 орналаскан. Бейтарап<br />
саясат устанатын Швейцарияда BipiKKeH Улттар Уйымынын курамына<br />
енетш Букш Дуниежузшк денсаулык сактау уйымыныц, Халыкаралык<br />
ецбек уйымыныц, Дуниежузшк Метеорологиялык уйымнын жэне<br />
Халыкаралык пошта одагыныц штаб-пэтерлер1 шогырланган.<br />
мКоныс аударган капитализм” елдер! дамыган елдердщ ерекше<br />
топшасын курайды. Жалпы алганда, “капитализмнщ коныс аударуьГ<br />
деп дамыган капиталистш елдердел капиталистш катынастардын<br />
(enaipicri уйымдастырудыц технологиясы, нарыктык шаруашылык<br />
ynrici, eMip салты жэне т.б.) “дайын” улпсшщ бурын капиталиста: жуйе<br />
тэн болмаган елдерге енпзйтуш атайды. Осыган сэйкес, элемде “коныс<br />
аударган капитализм елдерi” деген анрыкша елдер тобы ажыратылады.<br />
Мундай елдер тобына бурын ¥лыбританиянын отары болган Аустралия<br />
Одагы, Израиль, Жана Зеландия жэне Онтустш Африка Республикасы<br />
жатады. Аталган елдердщ экономикасында элемдш денгейде! i<br />
экономика алпауыттары жетекцп рел аткарады. Баска дамыган елдерге<br />
Караганда, бул елдерде тау-кен енеркэабшщ yneci жогары, экспортында<br />
шиюзат пен ауыл шаруашылык eHiMflepi басым болады.<br />
Азиядагы жаца индустриялык елдердш а. наш км лепне жататын<br />
Корея Республикасы, Сингапур жэне шартты турде Кытайдын<br />
белiKTepi деп есептелетш Сянган мен Тайвань ездершщ экономикалык<br />
керсетк!штер1 бойынша жэне элемдш экономикадагы орны жагынан<br />
«дамыган елдер» угымына сэйкес келедг Бул аумакта дуние жуз!<br />
халкынын бар болганы 1 3 %-ы гана турганымен, мунда элемдш<br />
ЖЮ келемшщ 3,3 %-ы ешцршедг Бул елдер мен аумактарда кейбф<br />
элеуметтш-демографиялык керсетюштермен кезге туседг Мысалы,<br />
Сянганда элем бойынша сэбнлер ел1мш т ен темен KepceTKiuii (1,7 %)<br />
байкалады, бул тургыда Сингапур элем бойынша 3-орында (2,2 %) тур.<br />
Адамныц eMip жасынын узактыгы женшен Сянган (83 жас), Сингапур<br />
(81 жас). Корея Республикасы (80 жас) пен Тайвань (79 жас) жогары<br />
102
дамыган елдермен катар турады. Сянган мен Сингапур халкы тугел1мен<br />
кала тургындары болып табылады, бул елдерде ауыл шаруашылыгы<br />
жокка тэн.<br />
Корея Республикасында ЖЮ курылымында баска салалармен<br />
салыстырганда енеркэсш yneci (40,4 %) басым болады. Бул ел 9cipece<br />
элемдш кеме ендоршшде айрыкша кезге тусед1, оныц улесше элемдш<br />
кеме enznpici нарыгыныц 45%-ы ти есш болады. Кытайдыц «какпасы»<br />
кызметш аткарып отырган Сянганда кызмет керсету саласы айкын<br />
басымдылыкка (Ж Ю -нщ 88,6 %-ы) ие. Сянганда 1891 жылы курылып,<br />
Ka3ipri кезде каржы айналымы женшен элемде 5-орын алатын Гонконг<br />
кор биржасыныц дуниежузш к децгейде айрыкша орны бар. Жалпы<br />
алганда, аталган елдердщ батыстьщ улгщеп дамыган елдерден басты<br />
айырмашылыгы - барлык салада мемлекеттщ жетекпп рел аткаруы.<br />
Жалпы алганда, дамыган елдерде Жер шары халкыныц 17%-ы гана<br />
турады, соган карамастан бул елдердщ тургындары Ka3ipri дуниенщ<br />
экономикалык жэне гылыми-техникалык элеуетшщ Heri3ri белптн<br />
калыптастырады.<br />
Тацырып бойынша жетекшi угымдар<br />
Дамыган елдер; Экономикалык ынтымактастык жэне даму уйымы;<br />
жаца экономика; бшм экономикасы; дамыган елдерге тэн ерекшел!ктер;<br />
элеумегпк-экономикалык даму ултшер!: либералды (америкалык), элеуметпк<br />
багдарланган (шведтш), элеуметпк-нарыктык (германдык), иерархиялыкб!рлеспктк<br />
(жапондык); басты капиталист елдер; Батые Еуропанын шагын<br />
капиталист елдерц “коныс аударган капитализм” елдерь<br />
Мэтшде кездесетт географиялык, атаулар mhbti<br />
АКШ, Канада, Батые Еуропа, Швейцария, Норвегия, Исландия, Жапония,<br />
Аустралия, Жаца Зеландия, Израиль, Оцтуспк Африка Республикасы,<br />
Корея Республикасы, Сингапур, Лондон, Нью-Йорк, Чикаго, Токио, Торонто,<br />
Франкфурт, Милан, Франция, Италия, Бельгия, Швеция, Нидерланд, Австрия,<br />
Дания, Финляндия, Роттердам, Антверпен, Брюссель, Вена, Цюрих, Сянган,<br />
Тайвань.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Дамыган елдерге тэн басты ерекшел1ктер кандай<br />
2. «Жаца экономика» дегешм1з не жэне ол кандай елдерге тэн болады<br />
3. Дамыган елдер еркендеушщ алгышарттары кандай<br />
4. Дамыган елдердщ халыкаралык бэсекеге кабшеттшгше кандай факторлар<br />
ыкпал етед1<br />
5. Дамыган елдердщ халыкаралык сауцада айкын басымдыкка ие болуын<br />
немен туспдаруге болады<br />
6. «Дамыган елдерде каржыныц галамдык агындары тогысады» деген<br />
сейлем неш бщщред!<br />
103
7. Дамыган елдерге тэн либералды америкалык улгшщ басты ерекшел1ктер1<br />
кандай<br />
8. Элеуметпк багдарланган шведпк улгшщ артыкшылыктары ретшде неш<br />
атауга болады<br />
9. Дамудын элеуметпк-нарыктык ymici жагдайында мемлекеттщ poni<br />
кандай<br />
10. Жапондык иерархиялыМирлестпкпк улпш барлык елдерде колдану<br />
мумкш бе<br />
11. Дамыган елдердщ дуниежузшк шаруашылык жуйесше катысу<br />
ерекшеяштер1 кандай<br />
12. Дамыган елдер экономикасыныц козгаушы куштерше нелер жатады<br />
13. Дамыган елдердщ каз!рп элемдйс экономикадагы орны калай<br />
аныкталады<br />
14. Басты капиталисток елдердщ каирп дуниедеп манызы кандай<br />
15. Батые Еуропанын шагын капиталиста елдершщ элемдш экономика мен<br />
саясатгагы мацызы немен аныкталады<br />
16. Жаца индустриялык елдердщ Ka3ipri элеуметпк-экономикалык даму сипаты<br />
кандай<br />
Тагдлрып бойынша эдебиеттер л » ш<br />
1. Алисов Н.В., Хоре в Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
—М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.<br />
3. Макс ако вс кий В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
4. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николаевой.<br />
- 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.<br />
5. Миронеико Н.С. Страноведение: теория и методы. (Социальноэкономическая<br />
география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.<br />
6. Миронеико Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
7. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Экономист!»,<br />
2005- 813с.<br />
8. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
9. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В.<br />
Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.<br />
10. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010.-351 с.<br />
11. http://www.g8russia.ru/ - «Улкен Cem airrm » ресейгпк ресми сайты<br />
12. http://www.un.org/ru/ - BVV ресми сайты (орыс тшнде)<br />
13. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал<br />
14. http://www.census.gov/ - АКШ Статистика бюросынын ресми сайты<br />
104
7-такы ры п. 0ТПЕЛ1 ЭКОНОМИКА ТЭН ЕЛДЕР<br />
Ж алпы сипаттама. XX гасырдыц 80-жылдарыныц соцы мен 90-<br />
жылдарыныц басында социалиспк жуйенщ ыдырауы нэтижеанде<br />
пайда болган 28 ел жоспарлы экономикадан нарыктык экономикага<br />
кешущ жузеге асыруда. Отпелi экономика елдерiне Орталык жэне<br />
Шыгыс Еуропаныц бурынгы социалиспк мемлекеттер1 (Албания,<br />
Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, Словакия, Чехия, Югославия<br />
Федерациялык Республикасыныц ыдырауынан пайда болган Босния<br />
мен Герцеговина, Македония, Словения, Хорватия, Сербия, Черногория),<br />
бурынгы КСРО курамында болган, кешннен ТМД одагын курган<br />
Эйрбайжан, Армения, Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Молдова,<br />
Ресей Федерациясы, Тэжшстан, Туршменстан, Озбекстан, Украина<br />
жэне ТМД курамынан 2009 жылы ез ерюмен шыккан Грузия, Балтык<br />
бойындагы Латвия, Литва, Эстония жатады.<br />
Отпел1 экономика елдершщ б1ркатары (Болгария, Польша, Чехия,<br />
Словакия, Венгрия, Словения, Латвия, Литва мен Эстония) 2004<br />
жэне 2007 жылдары ЕО кздрамына кабылданган болатын, бул елдердщ<br />
нарыктык жагдайга тубегейл1 кошу барысын каркындатты. Орталык<br />
жэне Шыгыс Еуропаныц, Балтык бойы мен Балкан тубегшдеп б1ркатар<br />
мемлекеттер1нде элеуметтш-экономикалык даму KepceTKiiirrepi<br />
элдекайда жогары, оларда кайта курулар жылдамырак журпзшуде.<br />
Отпел1 экономика елдер1 дуниежузшк ЖЮ келемшщ 6%-ын<br />
(Орталык жэне Шыгыс Еуропа елдер1 - 2%-дан аз, бурынгы кецеспк<br />
республикалар - 4%-дан астам) ецщредг Отпел1 экономика елдершщ<br />
элемдш экспорттагы yneci - 3%. Орталык жэне Шыгыс Еуропа<br />
елдершде 120 млн адам турады, жиынтьщ iuiKi ешм келем1 2 трлн.<br />
AKJ1I долларын курайды. Элеуметтш-экономикалык даму децгейлер1<br />
бойынша етпел1 экономика елдерш орташа дамыган индустриялык<br />
жэне индустрияльщ-аграрльщ елдер катарына жаткызуга болады. Бул<br />
топтагы елдердщ арасында кешбасшы кызметш Чехия жэне Словения<br />
аткарып отыр. Сондыктан кейб1р зерттеушшер бул елдерд1 тш п<br />
дамыган елдер тобына косып жур. Дегенмен, экономикасынын Ka3ipri<br />
даму жагдайы, элеуметтш-экономикалык керсетюштер1 жагынан бул<br />
елдер эл1 де етпел1 сипатын сактап отыр.<br />
«0тпел1 экономика елдерЬ> деп аталган бул елдердщ ерекш елт<br />
ретшде олардыц экономикалык жуйелершщ жоспарлы сипаты<br />
болмаганымен, ani де болса нагыз нарьщтьщ экономикага тэн<br />
барлык элементтерге (дамыган банк жэне каржы жуйелер1, жетшген<br />
зацнамальщ база, еркш алмастырылатын туракгы валюта жэне т.б.) ие<br />
болмауын атап етуге болады.<br />
бтпел! экономика елдер1ндеп жуйелш кайта курулар. Этпел1<br />
кезец - узак тарихи процесс, бул кезецде когамдык катынастардыц<br />
букш жуйес1, котам ем1ршщ барлык саласы тубегешп езгерюке туседг<br />
105
Менппк катынастарынын алмасуымен катар, шаруашылыкты баскару,<br />
ресурстардыпайд алану макроэкономикалыккур ылымды кал ыптастыру<br />
TeTiicrepi, экономикалык эрекет турлершщ сипаты езгерёдо.<br />
0тпел] экономика елдершдеп экономикалык кайта курулардыц<br />
принциптер1 ортак сипат алды (15- сурет).<br />
Макроэкономикалы!<br />
турактандыру]<br />
Мемлекеттщ<br />
экономика» а тйеелей<br />
араласуын шектсу<br />
Ашык сипаттагы<br />
экономиканы<br />
калыптастыру<br />
1 ч<br />
гЭкономикалык<br />
кайта курулардын<br />
принцип Icpi<br />
~~шят*яящшшишшшшвёЖ<br />
Мемлекетпк<br />
менцшт<br />
жекешеленд'фу<br />
Багаларды<br />
л ибералдандыру<br />
Жекеменилюп<br />
кальштастыру<br />
15-сурет. Экономикалык кайта курулардын прннциптер!<br />
Мемлекеттщ экономикша ппкелей араласуын шектеу дегешмп<br />
эюмшшк жуйе жагдайында мемлекеттщ экономикада аткарып келген<br />
кептеген кызметжен бас тарту болып табылады. Шектеулерд1 кажет<br />
ететш кызмет катарына ен!м турлерш ещпруге мемлекетпк тапсырыс,<br />
инвестициялык жобалардын басым кепшшпн мемлекеттщ кадагалауы.<br />
ешм турлерше багаларды мемлекеттщ тагайындауы, сырткы саудадагы<br />
мемлекетпк монополия жатады.<br />
Макроэкономикалъщ турщтандыру да аса кажетп кадамдардын<br />
6ipi болып табылады. Бул угымга мемлекетпк бюджет дефицитш<br />
(бюджет дефицита — белгш 6ip мерз!мдеп мемлекет бюджет!<br />
шыгыстарынын KipicrepiHeH асып rycyi) азайту, анналы mi а артык акта<br />
массасын шыгармау жэне шаруашылык субъекплерше жешлдегш ен<br />
несиелер берущ шектеу жатады.<br />
Багаларды либералдандыру дегенш13 - мемлекет тарапынан<br />
багаларды реттеуден тольн ымен немесе 1шшара бас тарту, багалардын<br />
нарыктагы гауарлар» а сураныс пен усыныс непзшде, тауар еншруинлер<br />
арасындагы еркш бэсекелеспкке сэйкес калыптасуына кешу.<br />
ЖекеменшЫт1 щлыптастыру экономика салалары бойынша<br />
журпзшш, менппк иелершщ кукыктарын коргайтын зацмен<br />
кешлденд1р1пу1 i nic. Бул принцип мемлекеттхк метшкпй<br />
106
жекешеленЫрумен тыгыз байланысты болады. Нарьщтьщ экономикага<br />
кешу жагдайында бурынгы мемлекетпк меншпсп жекешеленд1ру<br />
мемлекетпк меншнктеп енд!р1с куралдарын, мулйеп, тургын уйлерд1,<br />
табигат ресурстарын, жерд1 сату немесе акысыз беру непзшде<br />
жур1пзшед1. Осыньщ нэтижесщце жеке, акционерлш немесе ужымдьщ<br />
менппк Typnepi калыптасады.<br />
Ашык, сипаттагы экономиканы цалыптастыру шетелдермен ерюн<br />
сауда катынастарын орнату, ел экономикасына салынган шетелдпс<br />
инвестициялардыц коргалуына, азаматтардьщ шетелдерде тапкан<br />
табыстарыныц улттык экономикага кайтуына мумкшдш жасалуы жэне<br />
т.б. байланысты жузеге асырылады.<br />
Осы аталган экономикалык кайта куруларды жузеге асыру етпел1<br />
экономика елдершде шамамен 1989 жылы басталды. Кбайта курулардьщ<br />
алгашкы кезещ (1989-1993 жылдар) ете ауыр жагдайда erri. Бул жалпы<br />
алганда барльщ елдерде экономиканыц кулдырауына, жалпы когамныц<br />
дагдарысына алып келдь 1994 жылдан бастап кайта куру белсецщ<br />
турде журпзше бастады, 6ipaK бул процесс эркелш каркын алды. Кбайта<br />
курулар жалпы алганда eKi турщ багытта журпзщщ: эволюциялыц<br />
жэне радикалды (куйзелюпен емдеу). Нарьщтьщ экономикага кешудщ<br />
эволюцияльщ жолын тацдаган елдерде (ец алдымен Венгрия, Словакия,<br />
Чехия) экономиканыц ерлеу1 жьшдам сипат алды. Радикалды<br />
кайта курулар журген посткецестш елдерде ортак акшадан бас тартып,<br />
улттык валюталар айналымга енпзщщ.<br />
Осы кезецде нарьщтьщ катынастарга кешу, жекешелецщру журдь<br />
Соган карамастан, етпел1 экономика елдершщ басым кепшшгшде<br />
туралап калган экономиканыц проблемалары, элеуметпк дагдарыс<br />
шиелешсе rycTi. Осыныц нэтижесшде етпел1 экономика елдершщ<br />
элеуметпк-экономикалык даму децгейлершде, ендоркгпц техникальщ<br />
жэне технологиялык жабдыкталуында улкен алшактьщтар пайда болды.<br />
Экономистердщ ecenreynepi бойынша, кайта куру жылдарында<br />
бурьшгы социалистпс елдер тургындарыныц тек 20%-ы гана<br />
ездершщ eMip суру децгешн жаксарткан, ал KepiciHine 35%-ы «жаца<br />
кедейлердщ» катарына косылган. Б ¥ ¥ зерттеу1 бойынша, кедейшшк<br />
жан басына шаккандагы тэутктж табысы 4 АКД1 долларынан кем<br />
болатын тургындардыц барлыгын камтиды. Экономикалык кайта<br />
курулар кезещнде жумыссыздьщ децгеш артты: социалист^ елдерде<br />
1989 жьшы бул керсеткш бар болганы 1,5-2% болса, Ka3ipri кезецде<br />
орташа есеппен 10-15%-ды курайды.<br />
0тпел1 экономика елдершде мемлекет ез тарапынан экономиканы<br />
pemmey memiKmepiH icKe косады, оныц басты элементтер1 ретшде<br />
темендешлерда атауга болады:<br />
- улттык экономиканыц макро-, микро- жэне сырткы децгейлершде<br />
мемлекетпк реттеудщ мацсаты мен мтдеттерг,<br />
107
- реттеу объект uiepi (енд1р1спк жэне ещйркгпк емес салалар,<br />
eimipic npoueci, нарыктык жэне нарыктык емес секторлар, акша<br />
жуйей);<br />
- pemmeyiui ыцпалдыц турлер/' (болжамдык багдарламалар, арнайы<br />
жэне шугыл эрекет багдарламалары, индикациялык жоспарлау);<br />
- реттеу adicmepi (экономикалык, эюмшшк-уйымдастыру,<br />
кукыктык, элеумегпк);<br />
- мемлекеттш реттеудщ цуралдары (салыктар, несиелер, бюджеттен<br />
каржы белу, жещщцктер, квмеккаржы жэне т.б.)<br />
Экономиканы реттеудщ бул тетйсгерш пайдалану аркылы мемлекет<br />
етпел1 кезендеп басты кызметш орындайды. втпеш кезецде<br />
экономиканын ашык сипат алуы, сырткы нарыкка багдар алу, шетелдш<br />
инвестициялардын кеп теп тартылуы, innd каржы ресурстарынын<br />
жет!спеу1 нэтижеанде елдерд]'н сырткы карыздары артш. 26-кестеде<br />
кейб1р втпел! экономика елдершщ сырткы карыздарынын келем)<br />
бершген.<br />
26-кесте. Отпел! экономика елдершщ<br />
сырткы карыздары<br />
I<br />
Польша<br />
Венгрия<br />
Сырткы карыз<br />
келем!, млрд АКД1<br />
Карыз келемi<br />
бойынша элемдеп<br />
Акпарат<br />
мер31м]<br />
долл.<br />
орны<br />
252,9 31.12.2010 ж<br />
134,6<br />
31.12.2010 ж<br />
108,9<br />
31.12. 2010 ж<br />
31.12.2010 ж<br />
31.12.2010 ж<br />
6 Хорватия<br />
Словакия<br />
Словения<br />
9 Ресей<br />
Т о н Латвия<br />
и Болгария<br />
12 Сербия<br />
1 3 | Литва<br />
Эстония<br />
|5 I Беларусь<br />
1.12.2010 ж<br />
.12.2010 ж<br />
31.12. 2010 ж<br />
31.12.2010 ж<br />
2.2010 ж<br />
12.2010 ж<br />
108
ТМД елдершдеп экономикалык кайта курулардьщ езшдш<br />
epemueniKmepi болды:<br />
1) Посткецестш мемлекеттерде жузеге асырылган кайта курулардьщ<br />
сипаты мен багыттары XX гасырдыц 80-жылдарында басым болтан<br />
социалистш кайта куру идеяларына непзделдь Бул эрекеттер тэуелаздш<br />
алган жас мемлекеттерде жаца улттык мемлекетпк курылымды<br />
калыптастырумен катар жургендштен, киындьщтарга алып кедщ.<br />
2) Жаца жагдайлардагы экономикалык кайта курулардьщ максаты<br />
мен м1ндеттер1 ap6ip мемлекеттщ когамдык-саяси жэне элеуметтшэкономикалык<br />
eMipimn непздерш де езгертш, кайта карауга мэжбур<br />
erri.<br />
3) ЖастэуелЫз мемлекеттердщ геосаяси, улттыкжэне экономикалык<br />
мудделершщ эркилы болуы ce6enri ТМД елдершде кайта курулардыц<br />
ез1цщк ерекшел1ктер1 калыптасты.<br />
Жалпы алганда, КСРО ыдырауы ондагаи жылдар бойы калыптасып,<br />
дамуга непз болтан барлык шаруашылык байланыстардыц бузылуына,<br />
саяси жэне элеуметпк белектеиуге алып келдь Б1рыцгай жоспарлау<br />
жуйесшщ жойылуы, ортак валютадан бас тарту, аса ipi emnpicriK<br />
кешендерд1 стихиялы турде менппктену, сьфткы сауца эрекетш<br />
босацсыту шаралары «вдМстщ курт кулдьфауына себешш болды.<br />
1993 жылы бурынгы КСРО курамында болтан мемлекеттердщ Тэуелаз<br />
Мемлекеттер Достастыгын куруы олардыц тарихи тагдырларыныц<br />
ортактыгына, 6ipryrac экономикалык кещстш ретшде уЗак жылдар<br />
6ipre дамыганына байланысты болды.<br />
Keft6ip мемлекеттердщ Ж10 Кецес Одагы курамында болтан кезден<br />
б1рнеше есе темендеп кети. Орташалар табын калыптастьфу<br />
журпзщщ. Шамадан тыс инфляция журш, улттык валюта багамы<br />
курт томендед1, мемлекетпк бюджет дефицип орын алды. Осы Kepi<br />
03repicTep нэтижесшде халыктыц басым белшнщ табысы азайып,<br />
элеуметпк тецаздш айкын керше бастады. Халыкаралык уйымдар<br />
мен Халыкаралык валюта коры берген несиелер бастапкы жылдары<br />
мемлекеттщ бюджеттщ KeM-KeTiriH толтыруга жумсалды.<br />
2000 жылдан берп кезецде мемлекеттер тургысында жузеге<br />
асырылтан каржылык турактандыру, акша массасын азайту жэне т.б.<br />
шаралар инфляцияны азайтуга мумкшдш берд1. Дегенмен тэуелаздш<br />
алганнан кешнп оншадты жыл ншнде.ТМД мемлекеттершщ басым<br />
кеппшпгшде элеуметпк мэселелер ушыгып, халыктыц eMip суру<br />
децгеш темендеп Kerri.<br />
Экономистер «куйзелюпен емдеу» деп атаган осы кезецнщ басты<br />
корытындылары ретшде мына мэСелелерд1 атап етуге болады: 1)<br />
ТМД елдершщ басым кеппшппнде нарьщтьщ шаруашылыктыц<br />
непз1 каланды; 2) жеке кэсшкерлш салыстырмалы турде кернекп<br />
экономикалык кушке айнала бастады; 3) экономиканыц салальщ<br />
курылымында ппшзат ендорупп салалардыц yneci артуы ce6enri<br />
жагымсыз езгерютер болды; 4) инфляция каркыны баяулаганымен, ecyi<br />
байкалып отыр; 5) элеуметпк сипаттагы проблемалар пайда болды.<br />
109
Тацырып бойынша жетекшi угымЛар<br />
0тпел1 экономика елдерц мемлекеттш экономикага тйселей араласуьш<br />
шектеу; макроэконом и кал ык турактандыру, бюджет дефициту багаларды либералдандыру;<br />
жекеменшпкп калыптастыру; ашык синаттагы экономиканы<br />
калыптастыру; кайта курулардын эволюциялык жэне радикалды багыттары;<br />
экономиканы реттеу.<br />
Мэттде кездесетш географиялык; атаулар тЫш<br />
Албания, Болгария, Венгрия, Польша, Румыния, Словакия, Чехия,<br />
Югославия Федерациялык Республикасы, Босния мен Герцеговина, Македония,<br />
Словения, Хорватия, Сербия, Черногория, Эз1рбайжан^ Армения, Беларусь,<br />
Казакстан, Кыргызстан, Молдова, Ресей Федерациясы, Тэжшгган,<br />
Туршмеястан, Эзбекстан, Украина, Грузия, Латвия, Литва, Эстония, Орталык<br />
жэне Шыгыс Еуропа, Балтык бойы, Балкан тубеп.<br />
Тацырып бойынша бакылау сурацтпары<br />
1. 0тпел1 экономика кандай елдерге тэн<br />
2. втпегп экономика елдершщ Ka3ipri дуниедеп орнын кандай кврсеткпитер<br />
сипаттайды<br />
3. 0тпел1 экономика елдершщ басты ерекшелю кандай<br />
4. 0тпел1 экономика елдершдеп экономикалык кайта курулардын непзп<br />
принциптер1 кандай<br />
5. втпел1 экономика жагдайында багаларды либерал дан дыру кандай<br />
нэтижелер береда<br />
6. Ашык сипаттагы экономиканы калыптастырудын манызы кандай<br />
7. Кайта курулардын эволюциялык жэне радикалды жолдарыныц езара<br />
айырмашылыктары мен салдарлары кандай болды<br />
8. ©тлел! экономиканы реттеудщ кандай басты Teriirrepi бар жэне олар<br />
кандай нэтиже бере алады<br />
9. ТМД елдершдеп экономикалык кайта курулардын езшд!К ерекшелштер!<br />
кандай сипат алды<br />
10. ТМД елдершщ экономикасын кайта куру кандай нэтижелер берд!<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер тЫм/<br />
1. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:<br />
ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2009. 464 с.<br />
3. Красникова Е.В. Экономика переходного периода: Учебник. 2-мзд. - М.:<br />
Омега-Л, 2005. - 297 с.<br />
4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., иепр, и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с,<br />
110
5. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И. П. Николаевой.<br />
- 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.<br />
6. Мироненко Н.С.Страноведение: теория и методы. (Социальноэкономическая<br />
география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.<br />
7. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
8. Национальная экономика: учебник /Под ред. П. В. Савченко - М.: Экономиста,<br />
2005- 813 с.<br />
9. Петрова Н. Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
10. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010. - 351 с.<br />
11. http://www.un.org/ru/ - Б ¥¥ ресми сайты (орыс типнде)<br />
12. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал<br />
13. http://www.cis.minsk.by/ - ТМД Аткару комитетшщ ресми сайты
8-гакырып. ДАМУШЫ ЕЛДЕР<br />
8.1. Дамушы елдерге жалпы сипаттама<br />
Дамушы елдерге тэн белплер жэне проблемалар. Дамушы елдерге,<br />
немесе «ушшпп элем елдерше» элеумегпк-экономикалык:<br />
дамудыц темен децгеш тэн болады. Дамушы елдер саны жагынан кеп,<br />
алып жаткан аумагы мен халкыныц саны басым (Жер шары халкыныц<br />
80%-ы) болганымен, олардыц улесше элемдш жиынтык ешмнш уштен<br />
6ipiHeH де аз белит тиесш болады.<br />
Дамушы елдерге мынадай белплер тэн болады:<br />
- Бурын отар немесе жартылай отар болуы;<br />
- Экономнкасынын кеп укладтылыгы: бул елдерде индустриялык<br />
дамуга дейшп enaipic THni индустриялык, TinTi постиндустриялык<br />
ецщргспен катар кездеседц<br />
- Когамныц элеуметпк курылымыныц ала-кулалыгы;<br />
- Жергшшп каржынын жепмс1зд1п, онын элемдш кана емес,<br />
улттык экономикадагы улесшщ де темен болуы;<br />
- Жогары дамыган елдерге каржылык, гыл ы ми-тех никал ы к жагы нан<br />
тэуелд1 болу, оларда ecKipin калган технологияларды enaipicre пайдалану;<br />
- Элемдеп ipi ултаралык бipлecтiктepдiн пайдасы ретшде елден<br />
кайтымсыз экетипп жаткан каржынын болуы.<br />
Осы жалпы белгшерше карамастан. дамушы елдер даму децгейше,<br />
экономнкасынын курылымы мен уйымдасу децгейше, элемдеп орнына<br />
карай эркилы болады.<br />
Дамушы елдердщ кепшшшне тэн даму проблемалары бар. Олардын<br />
арасындагы ец басты с ы - кедешитктщ жаппай таралуы. Экономнстер<br />
атап керсеткендей, дамушы елдердщ кешшлнгшде орташалар<br />
табы калыптаспаган. Бул елдердщ тургындарынын басым кепшийпнщ<br />
табыс дeцгeйi дамыган елдерд1 былай койганда, сол елдердщ ез1ндеп<br />
аздаган бай адамдар тобымен де салыстыруга келмейд! (77 Крсымша).<br />
Дамуга кедерп кeлтipeтiн гагы 6ip проблема - ецбек внш дш гш ц<br />
темендт. Буган ец алдымен ендф1стщ косы мша факторларыныц<br />
(курделi каржы, технологиялык инновация, баскару тэжipибeci) болмауы<br />
немесе жeтicпeyi жатады. Ецбек ешмдшпн арттыру ушш enaipic<br />
пен адам капнталына елдщ imKi каржы корларын жумылдырып, сонымен<br />
катар шетелдш ннвестицияларды тарту кажет. Мунын eii орта<br />
жэне K9ci6u бинм беру жуйесш жeтiлдipyдi, менш1к турл epin езгертуд!,<br />
жер катынастары мен салыктык реформаларды ЖYpriзyдi, ceHiMai<br />
банк жYЙeciн кальштастыру мен жетивдруд^ жемкорлыкпен курес<br />
журпзудц I HiMni эюмшшк баскаруды кажет етед». Осы жагдайда<br />
баскарушылар мен i(ызмeткepлepдiц ез 6iniMi мен бшштшпн<br />
удайы кетеруге умтылуы, тур» ын халыктыц ettaipic пен когамдагы
0згер1стерге бегомделу!, ецбек тэрибшщ сакталуы, бастамашылдык<br />
пен жацашылдыктыц болуы, халыктыц бшпкке кезкарасыныц esrepyi<br />
аса мацызды болып табылады. Табыс децгейшщ темендш де ецбек<br />
ешмдшпне Kepi эсер етедн дурыс тамактанбау, дер кезшде сапалы<br />
медициналык кемек алмау, сауаттылык децгешнщ темендш адам<br />
денсаулыгыныц нашарлауына, ецбекке кабшеттшктщ темендеуше<br />
алып келед1.<br />
Хальщ саныныц жылдам ecyi де дамушы елдердщ еркендеуше<br />
кедерп болып отырган жагдайдыц 6ipi болып табьшады. Жалпы табыс<br />
децгешнщ темендш мен халыктыц жастык курамында толыкканды<br />
ецбек етуге кабшетаз балалар улесшщ жогары болуы елдердщ дамуын<br />
тежейдь Мысалы, дамыган елдерде 15 жаска дейшп балалардыц<br />
yneci17% болса, даму децгеш ете темен болатын мешеу елдерде 41%-<br />
ды курайды (ЖК,осымша-2). Сондьщтан мешеу елдерде экономикалык<br />
белсенда халыкка (15 пен 64 жас аралыгындагы тургындар) тусетш<br />
жуктеме дамыган елдердепден элдекайда кеп болады.<br />
Дамушы елдердеп экономикалык орлеуге Kepi ыкпал етш<br />
отырган тагы 6ip жагдай - жумыссыздьщ децгешнщ жогары болуы.<br />
Экономиканыц даму каркыны онсыз да темен елдерде халык саныныц<br />
артуы жумыссыздыктыц да артуына алып келед1, ейткеш жаца жумыс<br />
орындары пайда болмайды. Ресми емес жумыссыздыкты коса есептегенде,<br />
шамамен экономикалык белсецщ халыктыц 35%-ы жумыссыз.<br />
Ауыл шаруашылыгы endipici мен отын, шикЬат экспортына<br />
mayendi болуы дамушы елдердеп проблемалардыц 6ipi болып табьшады.<br />
Мешеу елдерде хальщтыц 73%-ы ауылды жерде турады, ал дамыган<br />
елдерде бул керсеткпп 25% гана оолады (Е К,осымша-2). Осы жагдайда<br />
мешеу елдердщ халкыныц басым кепшшп ауыл шаруашылыгымен айналысады;<br />
дамушы жэне дамьп'ан елдердеп осы керсетюштер тшсшше<br />
60% жэне 7%. Ауыл шаруашылыгы ешмдершщ Ж10 курылымьщдагы<br />
yneci дамушы елдерде 20% болса, дамыган елдерде 3%-ды курайды.<br />
Соган карамастан, дамушы елдерде ауыл шаруашылыгы ендоркпнщ<br />
етм д ш п темен. Муны артта калган технологияларды пайдалану,<br />
каржыньщ жепспеу1, жумыс купи сапасыныц темендтмен туацщруге<br />
болады. Шишзат пен отын ресурстарьшыц экспорты дамушы елдердщ<br />
табыс кездершщ 6ipi болып отыр. Африканыц Сахарадан ощуспкке<br />
карай Ьрнапаскан кептеген елдершде непзп валюта туетмш (92%-га<br />
дейт) шиюзат экспорты бередь<br />
Дамушы елдердщ халыцаралъщ экономикалык цатынастар<br />
жуйестдёг1 тэуелдг жагдайы да олардьщ дамуына Kepi ыкпал етедь<br />
Дамушы елдердщ, scipece мешеу елдердщ халыкаралык экономикалык<br />
катынастарда дамыган елдермен тец жагдайда болмауы олардыц<br />
экономикалык жэне саяси элЫздише байланысты болады. Халыкаралык<br />
саудада бай елдердщ басымдылык Kepceryi, олардыц технологиялык,<br />
инвестициялык кемек беруде ез шарттарын коюы, котам eMipnme батыс<br />
елдершдеп кундылыктардыц epkci3 eHri3myi ЖYpiп жатыр. Даму-<br />
113
шы елдерден алдынгы катарлы елдерге «акылдын агылуы» байкалады,<br />
бул ез кезепнде мешеу елдердщ дамуына кедерп келпреда. Шикiзaт<br />
пен ауыл шаруашылыгы ешмдершщ багалары элемдйс нарыкта удайы<br />
езгерютерге тусш тургандыктан, багалардын темендеу! елдер эюономикасын<br />
кулдыратып ш береда Мунын барлыгы жиналып, дамушы<br />
елдердщ сырткы факторлар эсерше осалдыгына. ягни дамуынын<br />
кешеушдеуше алып келедг<br />
Элеуметтж-экономнкалык; даму багыттары. Дамушы елдердщ<br />
барлыгынын да алдында турган ортак максат жалпы экономикалык<br />
артта калушылыкты жою болатын. Осы максатка жету жолында дамушы<br />
елдер TYpлi даму багыттарын тандады.<br />
МемлекеттЫ-капиталистЫ даму багытьи Тэуешлзднс алганнан<br />
сон, кейб1р ipi дамушы елдердщ улттык буржуазиясы едгп экономикалык<br />
тыгырыктан алып шыгуга, дамыган елдерге тэуелдшктен арылтуга<br />
дэрменаз болды. Осы жагдайда мемлекет тарапынан журпзшген<br />
экономикалык саясат пен ретгеуде, мемлекетпн экономиканын жетекпл<br />
салаларын дамытудагы басымдылыктарын, шетел инвестицияларын<br />
тартуда салыктык жешлд1ктер жасау мYмкiндiктepiн пайдалану аса<br />
кажет болды. «Мемлекетпк капитализм» деп аталган бул багытта<br />
экономикадагы куштердщ арасалмагы мы налай сипат алды:<br />
- мемлекет металлургия, машина жасау жэне энергетика тэр1зд!’<br />
манызды салаларды дамытуды экономиканын непз! репнде ез копына<br />
алады;<br />
- улттьщ буржуазия жылдам етелетщщктен кеп табыс беретш<br />
жещл, тамак жэне баска ендеупл енеркэс]дт! дамытады;<br />
- шетелдш инвесторлар ездерше raiMfli жагдайлар да каржыны кеп<br />
кажет ететш тау-кен енеркэабш дамытады.<br />
Осылайша, мемлекет экономикада уш куш г in тепе-тецщгш сактай<br />
отырып, экономикалык дамы туда жалпыулттык мудделерге кешл<br />
болады. Дегенмен, уакыт ете кеде, кушейш алган улттык буржуазия<br />
мемлекетп баскаруга жэне экономикадагы мемлекетпк секторга<br />
бакылау жасауга эрекет ете бастайды. Сонын нэтижеанде кейбф<br />
елдерде мeмлeкeттiк капитализм улттык-мемлекегпк мудделерд!<br />
емес, ipi капиталистер мудделерш коргаушы< а айналуы мумкш,<br />
Мемлекетпк-капиталистж даму багытын кебшесе ipi мемлекеттер<br />
тандаган.<br />
Жекемемшк-капиталистж даму багытьи Дамушы елдердщ<br />
копнили I шагын елдер болып табылады. Бул жагдайда тэуелаздтн<br />
алган дамушы елдер дамыган елдерге экономикалык тэуедщктен арылуды<br />
емес, экономикалык артта калушылыкты жоюды гана максат етш<br />
койды. Ж ергшк'п табиги, адами, каржы ресурстарынын шектеуш. элсп<br />
мемлекет тарапынан айтарлыктай колдау жок жагдайда бул максатка<br />
жету усак жекеменилк кап hi алды дамыту аркылы мумкш болды. Бул<br />
жагдайда улттык экономикада eici басты куш эрекет гтсд|:
- улттьщ буржуазия мемлекетпк билштщ колдауымен елде бар<br />
ресурстарды пайдалануга монополияльщ кукьщ алганымен, экономиканы<br />
еркендетуге, алдьщгы катарлы технологияларды енпзуге<br />
мумщндщ жетпейд!;<br />
- компрадорлъщ буржуазия (испанша comprador - «сатып алушы»),<br />
ягни шетелдш компаниялар мен улттык экономика арасында делдалдык<br />
кызмет аткаратын дамушы елдердеп буржуазияныц 6ip бел1п; олардыц<br />
эрекетшщ Нэтижесшде ел экономикасы шетел каржысы мен алдьщгы<br />
катарлы технологияларына кол жетюзед1, улттык экономиканыц<br />
дуниежузшк шаруашылыкка KipiryiHe жол ашылады.<br />
Дамушы елдердщ элемдж экономикадагы орны. Дамушы елдер<br />
ушш сырткы экономикалык байланыстардын мацызы зор. Сондыктан<br />
дамушы елдердщ iniKi экономикалык дамуына сырткы нарык дамыган<br />
елдерге Караганда кеб1рек ыкпал етедь Дамушы елдер экономикасыныц<br />
сырткы нарыкка тэуелдшгшщ б1рнеше себептер1 бар.<br />
EipiHuiideH, белгш 6ip ауылшаруашылык дакылын ecipin, экспортка<br />
шыгаруга маманданган елдердщ (Эфиопия - кофе, Гана - какао<br />
буршагы, Сенегал - жержацгак) экономикасы элемдж нарьщтагы осы<br />
ешмдерге сураныс пен койылатын багаларга тэуелд1 болады.<br />
Етнийден, табигат ресурстарына бай дамушы елдердщ непзп табыс<br />
K03i шиюзат экспортынан тусетш валюта болып табылады. Осы<br />
жагдайда бул елдердщ экономикалык дамуы белгш 6ip шиюзат Typi не<br />
койылатын элемдш багаларга байланысты болады.<br />
YuimuiideH, жаца индустриялык елдер ещпрген тауарлардыц (станоктар,<br />
автокелж, электр техникасы, турмыстьщ электроника) басым<br />
кепшшп сырткы нарыкка шыгарылатындьщтан, бул елдердщ де экономикасы<br />
белгш 6ip децгейде элемдж багалар мен сураныска тэуелд1<br />
болады.<br />
TepmiHuiideH, экономикасыныц диверсификациялану децгеш темен<br />
болатын дамушы елдер кептеген ешм турлерш баска елдерден сатып<br />
алуга мэжбур, бул ез кезегшде тшмЫз айырбаска баруга итермелецщ.<br />
Жалпы алганда, дамушы елдердщ сырткы саудасы кебшесе тецаздж<br />
жагдайында жузеге асырылады, оныц шарттары мен багаларын дамушы<br />
елдер тагайындайды.<br />
8.2. Дамушы елдердщ жжтелут<br />
XX гасырдыц екппш жартысындагы тэуелс1з дамуы барысында<br />
дамушы елдер езшдш ерекшел1ктер1 бойынша ж1ктеле бастады. Бул<br />
белгшерд! Непзшен уш топка белуге болады: 1) дамушы елдердщ<br />
эркайсысындагы таптык ж1ктелудщ эртурл1 болуы нэтижесшде<br />
элеуметтж-саяси ж1ктелу болды; 2) дамушы елдер eMip суру децгейше,<br />
байлыгына, каржылык мумкшдштерше байланысты ж1ктелд1; 3)<br />
115
сырткы саясатта устанган багыттарына байланысты жпстелу болды.<br />
Бул «упщшп элем» деп жалпы атпен аталганымен. дамушы елдердщ<br />
эркелкшпн тудырды. Kefi6ip алдыцты катарлы дамушы елдер жиынтык<br />
innci ешмнщ жан басына шаккандагы керсепаип мен элеуметпк даму<br />
децгеш, енеркэсштщ даму каркыны женшен жогары дамыган елдерге<br />
жакындайды.<br />
Ka3ipri кезде дамушы елдерщ топтастырудын эртурл1 нускалары<br />
бар. Бгргккен ¥лттар Уйымы усынган жйсгеме бойынша, дамушы<br />
елдердщ уш тобы ажыратылады:<br />
- дамуы темен елдер;<br />
- мунай экспоргтайтын елдер - ОПЕК мушелерц<br />
- мунай экспортгамайтын дамушы елдер.<br />
Экономикалык, ынтымактастык жэне даму уйымы дамушы<br />
елдерfli терт непзп топка белген;<br />
- табыс денгеш темен елдер;<br />
- табыс денгей i орташа елдер;<br />
- жаца индустриялык елдер;<br />
- мунай экспорттайтын ОПЕК елдер!.<br />
Хальщаральщ жацгыру жэне даму баню (ХЖДБ) усынган жпстеме<br />
дуние жуз1 бойынша халык саны 1 млн. адамнан асатын. дамыган жэне<br />
дамушы 125 елд1 камтыган. Бул елдер жан басына шаккандагы табыс<br />
децгеш бойынша терт топка белшген: табысы темен, табысы орташа,<br />
табысы орташадан жогары жэне табыс децгеш жогары елдер. Алгашкы<br />
уш топка 101 ел камтылган, олардыц басым кепшинп дамушы елдер<br />
болып табылады. Калган 24 елдщ ез> ею топшата жпсгелген: жогары<br />
дамыган елдер жэне Б ¥ ¥ дамушы елдерге косатын елдер (Кувейт, Израиль,<br />
Сингапур, БАЭ).<br />
Жалпы алганда, дамушы елдердщ жпстелу децгейлерш аныктау<br />
упин б1ркатар керсеткпптер ескершедк<br />
1. Елдщ аукымы (аумагы, халык саны жэне жан басына шаккандагы<br />
табыс мелШерО;<br />
2. Елдщ тарнхи дамуы мен отарлык кезешнщ epeKLueniirrepi;<br />
3. Елдщ табиги ресурстармен жэне еибек ресурстарымен<br />
камтамасыз erniyi;<br />
4. Котамныц элеуметпк жэне саяси даму ерекшел!ктер1;<br />
5. Елге сырткы купггердщ ыкпал ету дэрежеа;<br />
6. Елдеп enflipicriK курылымдардыц сипаты;<br />
7. Ел энономикасындагы жекеменппк жэне мемлекетпк сектордыц<br />
улес с ал маты.<br />
Аталган керсеткшггерд! ескере отырып, дамушы елдерд» innci<br />
айырмашылыктарына карай мынадай непзп топшаларга белуге болады:<br />
1. Жетекпй дамушы елдер. Бул топшадагы елдерде (Кытай<br />
Ущцстан, Бразилия, Мексика) халык санынын Keimn, осыган байланы-<br />
116
сты елдер арзан ецбек ресурстарымен камтамасыз етшген. Дегенмен бул<br />
жагдайда елдердщ экономикасы ете аукымды, экономикалык элеует1 ете<br />
жогары болганына карамастан, жан басына шаккандагы экономикалык<br />
KepceTKinrrepi темен болады. Шаруашылык курылымыныц курделшш<br />
жэне бай мэдени кордыц болуы бул елдердщ элем еркениетшдеп аса<br />
мацызды релш аныктайды.<br />
Осы елдер арасында Кытай мен Ундютан элемдш экономикадагы<br />
айрыкша орнымен кезге туседь Дуние жуз1 бойынша халык саны<br />
(Кытай 1-орында, Ундютан 2-орында), жершщ ауданы (Кытай<br />
3-орында, Yщцстан 7-орында) жагынан алып елдер катарына жататын<br />
бул eKi мемлекет ЖЮ келем1, экономикасыныц аукымы мен курылымы,<br />
Ka3ipri даму каркыны женшен де кешбасшылар лепнде келедк Аталган<br />
факторлармен катар, Кытай мен Ундютанныц ядролык, гарыштык державалар<br />
болуы олардыц экономикалык кана емес, саяси элеует1 мен<br />
халыкаралык децгейдеп ролшщ орасан зор екецщгш керсетедь Осы<br />
аталгандар непзшде Азияныц бул eKi алыбын нагыз жетекпп дамушы<br />
елдер деуге болады.<br />
Осындай уксастыктарына карамастан, жетекпп даму елдер1 езара<br />
улкен айырмашылыктар жасайды. 30 жылга жуык дэстурл1 социалиста<br />
даму жолында болган Кытай экономикасында XX гасырдыц 80-<br />
жылдарына карай кайта курулар басталды. Дамудыц шыгысазияльщ<br />
улпсшщ Heri3ri кагидаларын басшылыкка алган Кытайда жоспарлы<br />
экономикамен катар, еркш экономикалык аймактарда шетелдш<br />
инвесторлардыц Ka3ipri замангы салаларды дамытуы непзшде<br />
нарыктык экономика дами бастады. Осындай еюжакты экономикалык<br />
саясат артта калган Кытай экономикасын кыска мерз1мде каркынды<br />
дамытуга мумкшдш бердь Мысалы, беделд1 «Форбс» журналыныц<br />
деректер1 бойынша, 2010 жылдыц корытындысы непзшде аныкталган<br />
элемдеп ец ipi 20 компания т1з1мше Кытайдыц 3 компаниясы енш отыр<br />
(/( Крсымша).<br />
Соган карамастан, халык саныныц кеп болуы, оныц жеке<br />
аймактарыныц дамуындагы ала-кулалык, тургындардыц табыс<br />
мелшершдеп улкен алшактыктар салдарынан Кытай эл1 де болса<br />
дамыган елдер катарына косыла алмай келедь Мысалы, 2009 жылгы<br />
Элемдш банк рейтинг! бойынша, Кытай жан басына шаккандагы<br />
жиынтык улттык табыс келем1 орташадан темен (3590 АКД1 доллары)<br />
елдер катарына жаткызылды (J1 Цосымша).<br />
2. Жаца индустриялык елдер. Бул топшага жаца индустриялык<br />
елдердщ екшпп, уилнпп леп (Малайзия, Таиланд, Аргентина, Чили,<br />
Индонезия, Филиппин) шетел инвестициясы мен жогары технологиялар,<br />
арзан жумыс купп есебшен экономиканыц, 9cipece енеркэсштщ<br />
жогары каркынмен дамуы тэн болады.<br />
Fалымдар экономикалык дамудыц жогары каркынын жаца индустриялык<br />
елдердщ барлыгына тэн ортак белп ретшде атайды (16-<br />
сурет).<br />
117
Ултаралык<br />
б1рлестнггер куру<br />
такта касы<br />
Экономикалык<br />
дамудын жогары<br />
каркыиы<br />
Эцдеувн<br />
енеркэсштщ<br />
кетекш сала болуы!<br />
Гылымга<br />
непзделген жэне<br />
тутыну ешмдерш<br />
вНД1ру<br />
Жана<br />
индустриялык<br />
елдер<br />
Жогары<br />
технологаяларды<br />
пайдалаиу<br />
Улггьас<br />
эконом нханын<br />
' ашыктыгы*<br />
Экспортка<br />
багдарлангая<br />
экономика (Азия)<br />
Импорт<br />
алмастырушы<br />
экономика (Латыи<br />
А мер и касы)<br />
Аймактык<br />
интеграшинын<br />
дамуы<br />
]<br />
I<br />
16- сурет. Жана индустриялык елдерге тэн белплер<br />
Бул елдер ете кыска мерз1м 1шщде элеуметпк-экономикалык<br />
KepceTKiuiTepi бойынша салалык ceicipicKe кол жетюздь Жана<br />
индустриялык елдердщ ею непзп даму yrcrici белгш:<br />
- Азияпъщ yjiei улттык экономиканы басым турде сырткы нарыкка<br />
багыттау непзшде дамумен ерекшеленед1;<br />
- Латынамерикалъщ ynzi улттык экономиканы импорт алмастырушы<br />
багытта дамы гумен сипатталады.<br />
Дамудын азиялык ynrici тэн болатын жана индустриялык елдер<br />
арасында Малайзия мен Таиланд айрыкша кезге туседг Бул<br />
елдердщ элемдш ЖЮ келемшдеп yneci 1,3 %-ды курайды, соган<br />
карамастан олардын улттык экономикасынын курылымы дамыган<br />
елдерден айырмашылык жасайды. Мысалы, Таиландта ауыл<br />
шаруашылыгынын yneci дамыган елдермен салыстырганда, эл><br />
кунге дейш жогары (9 %), ал кызмет керсету саласынын yneci 46%-<br />
ды курайды. Ал Малайзия нагыз экспортка багдарланган ел болып<br />
табылады: бул елдщ экспорттык квотасы 40% шамасында болады.<br />
Жалпы алганда, осы ею елдщ элемдш экспорттагы улес» 2,7 %-га<br />
жeтiп отыр.<br />
3. Мунай экспорттаушы елдер. Парсы шыганагы еллсрк Ливия,<br />
Венесуэла жэне т.б. енетш бул топшадагы елдерге кеп мелшердеп<br />
мунай экспортынан баска, жан басына шаккандагы элеуметпкэкономикалык<br />
керсетюштердщ жогары болуы, каржы экспортына<br />
багдарлану, экономика салалары мен элеумегпк омфдс. турмыста жана<br />
технологиялардын кешнен енпзшу! тэн болады.<br />
118
Бул топка жататын елдер ез шаруашылыгын мунайды ещцру<br />
мен экспорттау, немесе оныц ешмдерш сыртка сату непзшде<br />
калыптастырады. Мунай енд1ру мен ецдеу саласында мемлекетпк<br />
компаниялар басымдыльщ керсетедь Даму барысында 6ipre-6ipTe<br />
барльщ елдерде дерлш мунайды негурлым тольщ оцдеу, химиялык<br />
жэне энергияны кеп кажет ететш ешмдерд! (кара жэне тусп металлургия)<br />
шыгаруга маманданган ещцрю куаттарын жасау нэтижесшде<br />
улттык шаруашылык кешеш курделене туеедь<br />
Ka3ipri замангы ещцрктш емес сала (каржы, бЫм беру жэне<br />
т.б.) калыптасуда. Сондыктан бул елдерде экономиканьщ басты саласы<br />
кызмет керсету болып табылады: оньщ ЖЮ-деп yneci Сауд<br />
Арабиясында 67,2 %-га жетш отыр. Мунай экспорттаушы елдердщ<br />
кеппйшпнде (Кувейт, Сауд Арабиясы, БАЭ, Оман жэне т.б.) халыктыц<br />
турмыс децгеш ете жогары.<br />
4. Плантациялык шаруашылык елдерь Бул топшадагы елдерге<br />
(Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Куба, Никарагуа, Сальвадор,<br />
Доминика Республикасы, Гаити, Гана, Кот-д”Ивуар, Шри-Ланка)<br />
агроклиматтык жагдайлардыц колайлылыгы тэн болады. Осыныц<br />
нэтижеанде бул топтагы елдердщ басым кепшшп плантациялык<br />
шаруашыльщты каркынды дамыту аркылы тропиктш дакылдарды<br />
дуниежузшш нарыкка шыгаруга маманданган. Елдердщ экономикасында<br />
шетел каржысыныц басымдылыгы, елдщ даму мумкшшшктершщ<br />
элемд1к нарыктагы багаларга тшелей тэуелд1 болуымен катар, б1ркатар<br />
елдерде саяси жагдайдыц тураксыздыгы, халыктыц эл-аукатыныц<br />
теменди1 байкалады.<br />
5. “Ж алга пэтер 6epymi” елдер. Бул топшага енет!н елдерд1ц<br />
(Мальта, Кипр, Бахрейн, Либерия, Багам Аралдары, Барбадос,<br />
Панама) халыкаралык мацызды келш жолдары тогысында орналасуы<br />
жэне б1ркатарында рекреациялык ресурстардыц болуы<br />
даму багыттарын аньщтап берген. Бул елдерге тэн ерекшелттер:<br />
аумактардыц географиялык орныныц стратегиялык колайлылыгы,<br />
ж ергш кп табигат жагдайлары мен ресурстарыныц белг1л1 6ip салаларды<br />
дамытуга алгышарт болуы, салыстырмалы турде саяси<br />
жагдайдыц туракты болуы, экономикалык зацдардыц либералды сипаты<br />
(эс1ресе «жумсак» сальщ саясаты), инвестициялык кец1ст1кпц<br />
болуы'<br />
Аталган елдер шетелдш компанияларга сальщ жецивдктерш беру<br />
аркьшы аса мацызды каржы жэне кызмет керсету ортальщтарыныц<br />
калыптасуына жагдай жасаган. Бул елдердщ кепшшгшде (Багам<br />
Аралдары, Барбадос, Бахрейн, Кипр, Мальта) жергш1кт1 рекреациялык<br />
ресурстар мен сальщ жещлдштерш пайдалану непзшде халыкаралык<br />
туризм орталыктары пайда болган. Бахрейн оффшорлык каржы<br />
орталыгын дамыту аркылы араб элемшщ канша айналымында<br />
мацызды рел аткарады. Ал даму децгеш темен Либерияныц ipi табыс<br />
119
кезшщ 5ipi баска елдердщ ел жалауын пайдаланганы ушш телейтш<br />
салыктары болып табылады.<br />
7. Даму децгеш темен елдер. Бул топ шадаг ы елдерге экономикалык<br />
даму денгей гнщ жэне жан басына шаккандагы табыстыц ете теменднт,<br />
табиги есудщ жогарылыгы, аграрлык сектордыц басымдылыгы,<br />
элеуметпк жагдайдын нашарлыгы тэн болады. Аталган топшага Мухит<br />
Аралдары, Африка, Азияда орналаскан 48 ел енед1 (ККрсымшр). Сонгы<br />
деректер бойынша бул елдерде гуратын халык саны 900 млн шамасында<br />
болды. Бул елдердеп халыктын жартысынан астамы тэушгше<br />
2 доллардан темен табыска eMip суредо. Жалпы алганда, Б¥¥-ныц<br />
бейбппллгкп сактауга багытталган 15 операциясынын ceri3i осы елдерде<br />
журпзигедд. Сонгы онжылдыкта бул елдерден шыккан азаматтар<br />
жалпы элемдеп боскындардын 60%-ын курады. Бул елдердщ улесше<br />
элемдш экспорттыц бар болганы 1%-ы, ал дуние жузшк пкелей<br />
инвестициялардын 2%-дан азы сэйкес келедг<br />
Элеуметпк-экономикалык даму денгейi темен дамушы елдердщ<br />
кепшшшнде демографиялык, экологиялык жагдайдын шиелешсу1<br />
байкалып, халыкты азык-тул1кпен камтамасыз етуге катысты проблемалар<br />
туыидауда.<br />
Тацырып бойынша жетекип угымдар<br />
Дамушы елдерге тэн белплер; даму проблемалары; дамуы темен елдер;<br />
мунай экспорттайтын елдер; м унай экспортгамайтын дамушы елдер; табыс<br />
децгеш темен елдер; табыс децгеш орташа елдер; жана индустриялык<br />
елдер; дамушы елдерд1 жштеу Kepcenciunepi; жетекшг дамушы елдер; жаца<br />
индустриялык елдер; плантациям ык шаруашылык елдер г; мунай экспортгаушы<br />
елдер; “жалга пэтер беруш i~ елдер; мемлекетпк-капиталисттк даму<br />
баллы ; жекеметшк-капиталистгк даму багыты; компрадорлык буржуазия.<br />
Мэтнде кездесетш географиялык, атаулар mbuti<br />
Африка, Кувейт, Израиль, Сингапур, БАЭ, Кытай, Ундгстан, Бразилия.<br />
Мексика, Корея Республикасы, Малайзия, Сингапур, Тайвань, Таиланд, Аргентина,<br />
Гватемала. Гондурас, Коста-Рика, Куба, Никарагуа, Сальвадор, Доминика<br />
Республикасы, Гаити, Гана, Кот-д”Йвуар, Шри-Ланка, Парсы шыганагы,<br />
Ливия, Венесуэла, Мальта, Кипр, Бахрейн, Либерия, Багам Аралдары, Барбадос,<br />
Панама, Мухит Аралдары, Азия, Эфиопия, Сенегал.<br />
Такырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Дамушы елдерге кандай белплер тэн болады жэне олар барлыгына ортак<br />
па<br />
2. Дамушы елдерде орын алып отырган кандай даму проблемалары бар<br />
3. Дамушы елдерде ецбек енгмдшпнгн темен болуына кандай факторлар<br />
ыкпал етедг<br />
120
4. Дамушы елдердщ халыкаралык экономикалык катынастар жуйесшдеп<br />
тэуецда жагдайы немен TYciHflipiaefli<br />
5. Дамушы елдерд! жмсгеуде кандай керсеткшггер ескершед1<br />
6. амушы елдерд1 топтастырудыц эртурш уйымдар усынган ynrlnepi арасында<br />
кандай айырмашылыктар бар<br />
7. Жетекип дамушы елдердщ даму басымдылыктары мен проблемалары<br />
кандай<br />
8. “Жалга пэтер беруш!” елдерге тэн кандай ерекшел1ктер бар<br />
9. Мемлекетпк-капиталиспк даму багыты тэн дамушы елдердщ<br />
басымдылыктары кандай<br />
10. Жекеменшж-капиталистш даму багыты тэн улттык экономикаларда<br />
кандай куштер эрекет етед1<br />
11. Дамушы елдер экономнкасынын сырткы нарыкка тэуелдшпн кандай себептермен<br />
тусшд1руге болады<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер тЫмг<br />
1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.<br />
3. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николаевой.<br />
- 3-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.<br />
4. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
5. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Экономисть,<br />
2005- 813 с.<br />
6. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
7. Социально-экономическая география зарубежного мира /Под ред. В.В.<br />
Вольского. - М.: Дрофа, 2001. - 560 с.<br />
8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010. - 351 с.<br />
9. http://www.un.org/ru/ - Б ¥ ¥ ресми сайты (орыс тшнде)<br />
10. http://www.empitry.com/ - Экономикалык портал<br />
121
II Б0Л1М<br />
ПОСТИНДУСТРИЯЛАНУ КЕЗЕЩНДЕГ1<br />
КА31РГ1 ЭЛЕМ<br />
9-такырып. КА31РГ1 ДУНИЕНЩ ПОСТИНДУСТРИЯЛЫК<br />
ДАМУЫ<br />
9.1 Постиндустриялык дамудыц алгышарттары мен<br />
тенденциялары<br />
Постиндустриялык котам угымы. «Постиндустриялык даму»<br />
угымын гылымн айналымга XX г басында Азия елдершщ индустриялану<br />
кезешне дейшп дамуын зерттеген f алым А. Кумарасвами енпзген<br />
болатын. Ka3ipri магынасында бул термин XX г 50-жылдарынын<br />
соцына карай колданыла бает ад ы. 1958 ж америкалык элеуметтанушы<br />
Д. Рисман да бул терминдщолданган болатын. Ал 1959 ж Гарвард<br />
университетшщ профессоры Дэниел Белл Зальцбург каласында (Австрия)<br />
халыкаралык элеуметтану семинарында жасаган баяндамасында<br />
технологияландыру эсершен енеркэсш секторы езшщ жетекии<br />
мацызынан айрылып, гылым непзп ещцруип кушке айналатынынын,<br />
муны постиндустриялык, цогам деп атауга болатынын атап к о р с е т .<br />
Галым езшщ 1973 ж жариялаган «Келешек постиндустриялык<br />
котам» деп аталатын ецбепнде постиндустриялык цогам концепциясын<br />
непздеп, кепшшк назарына усынды. Бул концепция бойынша<br />
котам дамуы уш кезенге Ж1ктедщ (17-сурет).<br />
д а м<br />
Котам<br />
у ы и ы ц<br />
к е з е н д е р !<br />
И н д у с 1р и ш н д у р у п 1<br />
г<br />
И н д у с т р м я / ш к | П о с т и н д у с т р я м ы к 1<br />
л с и ш г 1 к е э с н к е ч е м ( т е и<br />
Г Жетежхш сшш;<br />
шуыя<br />
^ ццрушяылыгы<br />
Жггегак сшял:<br />
w cpocin<br />
it____ - - - J<br />
Жстопа! еал#•<br />
I иоиршпш ММКПШК1 }<br />
1____________J<br />
ГЬнбгкп коп п и ш<br />
CTttIH<br />
^ тех пологи яд ар ^<br />
Каржы нм кеп<br />
пикет creriiv<br />
v тех нол on* ял ар .<br />
С f ылымды в м j<br />
ШШПГ НУЛИ<br />
I (сщ м опм м р J<br />
17-сурет Коим дамуынын кезендер! мен ерекшел1ктер1
Д. Белл бул концепцияда постиндустриялык когамга алып келген<br />
уш технологиялык революцияны да бел in керсетп:<br />
- XVIII гасырда бу машинасыныц ойлап табылуы;<br />
- адамзаттьщ XIX гасырда химия мен электр саласында кол жеткен<br />
гылыми-технологиялык жетгстнстерц<br />
- XX гасырда компьютерлердщ жасалуы.<br />
Галым осылар непзшде мынадай корытынды жасады: енеркэсш<br />
революциясыныц нэтижесшде ецбек ешмдшгш курт арттырып, жаппай<br />
тутыну когамын калыптастырган конвейерлж ещцрю тэр1зд1,<br />
постиндустриялык когам жагдайында жан-жакты дамуга мумкшдж<br />
беретш акпарат агыны (акыл-ой emupici) пайда болуы тшс.<br />
Батыстыц Д. Белл, А. Турен, А. Тоффлер тэр1зд1 галымдарынын<br />
кезкарастары непзшде постиндустриялык когамныц темендепдей басты<br />
белгглерт атап етуге болады.<br />
1) Теорияльщ бшм когамдык ем1рдщ айкындаушы факторына айналады,<br />
ол ешмнщ, кызметтщ, каржыныц кунын да аныктайтын фактор<br />
болып табылады. Экономикалык жэне элеуметпк функциялар акпаратка<br />
кешедй Бш м беретш, жинактайтын жэне ецдейтш орталыктар ретшде<br />
университеттер когамныц басты мекемелерше айналады. Бул жагдайда<br />
енеркэсштж б1рлеспктер бурынгы басымдылыгынан айрылады.<br />
2) Элеуметпк ж1ктеуде менппк сипаты емес, бшм децгеш жетекпп<br />
факторга айналады. Когамныц ж1ктелуше таптьщ курылым емес,<br />
кэс1би децгей непз болады.<br />
3) Постиндустриялык когам экономикасы ещцрупп емес, ец алдымен<br />
кызмет керсетупн экономика болып табылады. Оныц уппнпп секторында<br />
дамыган акпараттык экономика TepTimni сектордыц саласына<br />
айналады.<br />
4) Постиндустриялык когамныц инфракурылымы «механикалык»<br />
техникамен емес, «акыл-ой» техникасымен сипатталады.<br />
5) Когам элеуметпк процестер! акпараттык-багдарламалык куйде<br />
болатын «технотронды дэу1рге» енедг<br />
Постиндустриялык дамудыц алгышарттары, тенденциялары.<br />
Постиндустриялык теория непзшен ic жуйнде дэлелдене бастады. Осы<br />
шмнщ нег1з1н калаушы галымдар атап еткендей, жаппай тутыну когамы<br />
б1рпндеп кызмет керсету саласын калыптастырды, ал оныц непзшде<br />
акпараттык экономика жылдам дами бастады. Дегенмен, зертгеушшер<br />
арасында постиндустриялык когамныц пайда болу себептерше катысты<br />
б1рыцгай кезкарас жок екенднш де атап ету1м1з кажет. Ресейлпс галым<br />
В. JI. Иноземцев езшщ зерттеулершде жогарьща аталган галымдардыц<br />
ецбектерше суйене отырып, постиндустриялык когамныц пайда болуы<br />
мен дамуыньщ мынадай алгышарттарын атап керсеткен:<br />
1) Технологиялардыц жетшд1ршу1, eHjuipieri механикаландыру мен<br />
автоматтандыру материалдык егщртете жумыс астёйтш адамдар санын<br />
кыскартады.<br />
123
2) Kaiipri замангы экономиканыц дамуы онда жумыс ^стейттндердщ<br />
басым кеппшпгшщ жогары бшмда болуы мшдегп бол атындай денгейге<br />
жетп.<br />
3) Тургын халыктыц едэу1р болггшщ турмыс децгеш кетершгеш<br />
сон шалы к. когамныц кундылыктары арасында акыл-ойды дамыту мен<br />
шыгармашылык кабшеттерд1 жетщщру мацызды орын алатын болды.<br />
4) Непзп матерналдык кажеттшпстер1 камтамасыз етшген, ой<br />
енбепмен айналысатын адамдардыц кызмет керсетуге деген суранысы<br />
артты.<br />
5) Жогары бшштшйсп кажет ететш ецбектщ yneci арткандыктан,<br />
жумыс ютейпидердщ б ш к тш п непзп «ешйрпш кушке» айналды.<br />
Мунын ез1 котам курылымын езгертед1, ал матерналдык «ещврпш<br />
куштер» бурынгы мацызынан айрылады (18-сурет).<br />
Жумысшылар<br />
санынын<br />
кыскаруы<br />
Акыл-ой<br />
кабыстж<br />
жеплд|ру<br />
Постиндустриялык<br />
когамныц<br />
алгышарттары<br />
]<br />
Бимггшкттц непзп<br />
' внирпш кушке0<br />
айналуы<br />
I<br />
Жогары бинмге к |<br />
кажеттш тн<br />
■ртуы<br />
Г*----------- ----Г- ...<br />
Кышет турлерше |<br />
сураныстын<br />
артуы<br />
18-сурет. Постиндустриялык когамныц алгышарттары<br />
Постиндустриялык когам езшщ калыптасу кезешне erri, казфп<br />
кезде оныц еркениетл дамуын жэне индустриялык котамнан «мура»<br />
erin ал» ан дагдарыс кубылыстарын жену жолдарынын кандай болатынын<br />
болжау кнын. Соган карамастаи, бупип таила постиндустриялык<br />
еркениеттщ даму сипатын аныктал беретж бфкатар тсиденцияларын<br />
(дамудыц жалпы багыты) атап етуге болады.<br />
Б1р\ншхден, постиндустриялык когамда гылыми зсрттеулердш<br />
колданбалы мацызы курт артады, ягни гылыми желспктердщендфюкс<br />
enri3uiyi технологиялык жепслктердщ непзп козгаушы кушше айна*<br />
лады. Гылымга непзделген, ресурстарды унемдеуип ондф»стер басым<br />
дамып, акпараттык технологиялар когам OMipi мен турмыстыц барлык<br />
саласына снедь dcipece микроэлектроника, телекоммуникациялар,<br />
багдарламалармен камтамасыз ету, робот техннкасын жасау, айрыкша<br />
касиеттерге ие жана материалдарды ендфу, биотехнологиялар жетекцп<br />
манызга ие болады.<br />
124
Ектшгден, постиндустриялык когамда бшм каржыдан артык<br />
багаланады. Индустриялык когамныц алгашкы кезецдершде каржы<br />
болса, кез келген жаппай еюм ендаретш eHflipicri уйымдастырып,<br />
нарьщтан ез орнын табуга болатын. Халыкаралык децгейде<br />
бэсекелестш кушейген сайын, жепстжке жету yuiiH каржыныц келем1<br />
гана емес, инновациялык идея да кажет бола бастады. Ягни каржыныц<br />
болуы, экономикалык табыска жетелейтш ноу-хауга (агылшынша know<br />
how - «калай екенш бшемш») кол жетюзу деген сез емес. Kepicmuie,<br />
постиндустриялык когамда ноу-хау болуы оны жузеге асыратын<br />
каржыны оцай тартуга мумкшдш бередь Мысалы, Ka3ipri замангы ITиндустрия<br />
(агылшынша information technology, IT - акпараттык технологиялар)<br />
бастапкыда каржы коры мардымсыз болган, кешннен мол<br />
каржы тарта бшген усак фирмалар непзшде калыптасып, дамыган.<br />
Кезшде куатты болган, каржысы мол IBM корпорациясыныц 63i<br />
олардыц алдында «т1зе бугуге» мэжбур болган.<br />
YvuiHiuiden, бшм, 6iniM корын жннактау жэне алмасу, оны толыктыру<br />
постиндустриялык еркениет дамуыньщ кажеттшгше айналады.<br />
Постиндустриялык когамныц акпараттык еркениет атануыныц ез1<br />
осыдан келш шыгады. Ka3ipri замангы жогары технологиялар адамныц<br />
акыл-ойыныц жем1с1, оныц материалдык KepiHici болып табылады.<br />
Бул ез кезепнде туракты даму ушш кажетп бшм алуды, сол аркылы<br />
акьш-ой мен мэдени элеуетп кушейту кажетплише непз болады. Жаца<br />
акпараттык когамга жацаша ойлау, баскадай децгейдеп бшм кажет, ягни<br />
6LniM берудщ еск1рген жуйесш алмастыру журедь Постиндустриялык<br />
котам туралы зерттеулер журпзген жетекпп ресейлпс галым В. JI.<br />
Иноземцевтщ деректер1 бойынша, АКД1-та «бшмге непзделген экономикада»<br />
жумыс кушшщ 70 %-га жуыгы шогырланган.<br />
TopmimuideH, постиндустриялык экономикада каржыныц<br />
шогырлануы кебшесе жннакталган акдпа коры есебшен емес,<br />
менппк кукыгын керсететш эртурл1 кунды кагаздар (лицензия, патент<br />
жэне т.б.) аркылы журедь Инвестицияныц жаца тиш венчурлъщ<br />
(агылшынша venture - кауш-катерл1) инвестиция дамиды, ягни<br />
кептеген жобалар б1рдей каржыландырылады, олардыц 6ipHeiueyi гана<br />
табысты болганныц езшде, жумсалган каржы акталады. Осы жагдайда<br />
компанияныц нарыктык капитализациясы каржы коры рет1нде танылады,<br />
ягни инвестиция салушьшар ушш компанияныц юкерлш эрекетш<br />
тшмдо уйымдастыруы, акыл-ой менш1п, инновациялары, жумыс<br />
ютейтшдердщ бш ктш к децгеш тэр1зд1 мацызды кундылыкка айналады.<br />
Сол себеггп ipi жобаларды жузеге асыратын Ka3ipri замангы компаниялар<br />
ушш жаца курал-жабдык, гимараттар салу гана емес, жумыс<br />
ютейтшдердщ бшктшгш арттыру, оларга элеуметтш колдау шараларын<br />
удайы журпзу кажет болады.<br />
Бестш1ден, мемлекетпк, элеуметпк жэне улттык катынастарда жаца<br />
курдел1 езгерктер болады. 1с жузшде экономиканыц ынтымактасуы<br />
125
мемлекетаралык интеградияга алып келеда, соган карамастан, осы<br />
интеграция шецбершде мемлекетпк жэне мемлекетаралык уйымдар<br />
арасында карама-кайшылык терендей туседо. Fапымдардыц б»ркатары<br />
постиндустриялык когам жагдайында б1ртшдеп мемлекет жойылады<br />
деген шюрщ непздеп отыр. Мунымен катар, улттык карамакайшылыктардын<br />
жеке мемлекет шйнде гана емес, мемлекетаралык<br />
денгейде де epuiyi бай кал ып отыр. Осынын 03i бдркатар елдерде улттык<br />
фактордын ушыгып кетушен, ал кeйбipiндe улттык проблемаларды<br />
шешу максатында мемлекетпк билштщ ныгайтуга мэжбур етедь<br />
Алтыншыдан, кептеген мемлекеттерде i3riniK жэне демократиялык<br />
устанымдардыц дамуы, жогары дамыган елдерде адамнын ipi enaipic<br />
кешеш немесе элеуметпк курылымнын «тепгт» болудан кутылуы,<br />
ennipic технологияларынын карыштап дамуы жэне акыл-ой енбепнщ<br />
жогары багалануы адамды тэуелс1з етш, онын экономикалык жэне<br />
элеуметпк тургыда корганысын камтамасыз етедь Постиндустриялык<br />
когамда элеуметтш жпсгелу терендей туседа, элеуметпк карамакайшылыктар<br />
сакталады. Keft6ip зерттеуннлер постиндустриялык<br />
когамды «кэаби мамандар когамы» деп атайды, мундагы непзп тал<br />
«интеллектуалдар табы» (галымдар, кецесшшер, сарапшылар, технократтар<br />
жэне т.б.) болса, билiк интеллектуалды аксуйектер колында<br />
шогырланады. Кдирдщ еэшде дамыган елдерде адамдардын бшм<br />
децгейше байланысты мутктш TeHcisfliicrepi байкалып отыр.<br />
Жетшшхден, постиндустриялык когамда интеграциялык жэне<br />
дезинтеграциялык процесстер ете курдел1 сипат алады. Бурынгы<br />
6HepK9cin алпауыттары кепп, онын орнын каркынды даму успндеп<br />
шагын жэне орта бизнес басады, экономиканын кеп укладтылыгы<br />
сакталып кал алы. уй мацы жэне косалкы шаруашылыктын pani артады.<br />
Сонымен катар,ултаралык бфлесгнпер (VАЬ) турш езгерпп, ныгайып,<br />
галамдык аукымдагы ыкпал yniin езара бэсекелестшке кешедк Дегенмен,<br />
дуниежузшш шаруашылык дамуыныц каз1рп денгей1нде белгип<br />
бф елдщ немесе 6ip элемдж шаруашылык орталыгынын галамдык<br />
аукымда басымдылык керсетуге умтылысыныц ез! icxe асуы киын.<br />
Постиндустриялык елдерд1Ц канрм дуниедеп ориы. Дамушы<br />
элемнщ аймактары мен елдер1не тауар ендфнлн «Keuiipin» гастаган<br />
постиндустриялык елдер Kaiipri кезецде олармен тыгыз байланыс<br />
жасауга Myaaeni болып калды. XIX г. басынан XX г. 80-жылдарына<br />
дейшп индустриялык кезецде дамыган елдер мен мешеу елдер<br />
арасындагы ЖЮ-нщ жан басына шаккандагы мвлшер] улкен ал такты к<br />
жасайтыи.<br />
Алуан турлI тауар ендфгсш «ез колына алган» дамушы елдерде ЖЮ<br />
кврсеттп mi каркынды турде все бастады. Бул бф жагынан жаЬанданудын<br />
с ал дары болса, екшнн жагынан дамушы елдердеп жумыс куцижн<br />
кэс(би шебсрл in мен бшм денгейннн артуымен туандфшед!. Сонымен<br />
катар, экономикалык ерлеу мен демографиялык жагдай арасында езара<br />
126
I<br />
байланыс бар. Мысалы, XX г. 90-жылдарынан бастап дамушы елдерде<br />
сауаттылыктьщ курт артып, экономикалык орлеуге бетбурыс жасау туу<br />
децгейш темендетш, халык саныныц ecyiH тежед!. Осы аталгандардыц<br />
барлыгы дамушы елдерде жан басына шаккандагы ЖЮ корсеткшшщ<br />
©су каркыны кейб1р дамыган елдердегщен асып кетуше жагдай жасады,<br />
Постиндустриялык елдердщ алпауыт ултаралык б1рлестштер1 дамушы<br />
елдердеп тауар O H flipici мен оньщ халыкаралык нарьщтагы<br />
козгалыстарын бакылауында устап отыр. Лицензиялар мен<br />
технологиялардыц иелер1 ретшде постиндустриялык элем тауар накты<br />
ещцршетш жэне кызмет турлерш жузеге асыратын дамушы елдердщ<br />
есебшен табыс табуда.<br />
Материалдык онд1р1етщ yneci азайгандыктан, постиндустриялык<br />
елдер бурынгыдай шиюзатка тэуелдшктен кутыла бастады. Ресей<br />
экономистер1 атап еткендей, 2004-2007 жылдарда мунай багасы<br />
шарыктап оскешмен, 1970-жылдардагы сиякты дагдарыс болган жок.<br />
Ол кезде мунайга сураныстыц курт артуы себеита оныц багасы оскен<br />
болатын, соныц эсершен Heri3ri ещцрк шогырланган жетекпи елдерде<br />
дагдарыс кубылыстары болды. XX г. 70-жылдары дамыган елдерде<br />
OHflipic пен тутыну децгейлершщ темендеу! байкалды.<br />
Сонымен, дуниежузшк экономиканыц жаЬандануы жагдайында<br />
постиндустриялык елдер кезекп элемдш экономикалык дагдарыстыц<br />
жугш дамушы елдерге артып койды. Ka3ipri дуниеде дамушы елдер<br />
шиюзат пен жумыс кушш камтамасыз ету кызметше коса, материалдык<br />
ещцргстщ шогырланган аймактары болып табылады.<br />
Ресейлш галым В. Л. Иноземцевтщ аньщтауынша, постиндустриялык<br />
элем дуние жуз1 бойынша технопогиялар мен Kypdeni жогары<br />
технологиялык; тауарлардыц вндгргст бацылайтын, взт-взг внеркэст<br />
жэне ауыл шаруашылыгы тауарларымен цамтамасыз ете алатын,<br />
энергия квздерг мен шикЬатца салыстырмалы турде онша mdyendi<br />
емес, сауда мен инвестиция тургысынан куатты элеуметтш тузшм<br />
болып табылады. Соган карамастан, постиндустриялык елдердщ<br />
экономикалык жет1ст!ктерш кыска мерз1мдш эффект деп багалайтын<br />
зерттеушшер де бар. Олардыц пшршше, бул экономикалык «гажайып»<br />
дамушы елдермен тец емес айырбас жасаудыц нэтижес1 болып табылады.<br />
Ал 2008 ж. бастап орын алган дагдарыстыц басты себептершщ 6ipi<br />
ретшде акпараттык салалар мен каржы жуйесшщ еркендеуш атауга<br />
болады. Шындыгында да, соцгы жылдары дагдарыс салдарлары дамушы<br />
елдердеп вщцрюке «тэyeлдi» болып калган постиндустриялык<br />
елдерде кушпрек байкалуда.<br />
127
9.2 Дуниежузйшс шаруашылыктыц каз1рп уйымдасу сипаты<br />
Элемдш экономика. Элемдш экономика дуние жузшдеп елдер<br />
шаруашылыктарынын жай гана жиынтыгы емес, 6ip-6ipiMeH<br />
халыкаралык экономикалык катынастар аркылы тыгыз байланыскан,<br />
халыкаралыкенбек белппсше катынасатын улттык шаруашылыктардын<br />
жиынтыгы болып табылады. Жалпы айтканда. элемдш экономика<br />
- улттык шаруашылыктардын байланысын камтамасыз ететш<br />
халыкаралык экономикалык катынастардын жуйесг Сонымен, улттык<br />
экономикалар элемдш экономиканыц курамдас бедштер! болып та*<br />
былады. Олардын арасындагы езара байланыс тауарлар мен кызмет<br />
керсету, акпарат, акыл-ой эрекетшщ нэтижелерй каржы мен жумыс<br />
кушш шекара аркылы «eryi» нэтижесшде жузеге асады.<br />
Элемд[кэконачиканы11субъектиер1 депхалыкаралыкжономикаяык<br />
кещстште енд1рупп репнде эрекет етуге кабшетп шаруашылык<br />
б1рл1ктерш атайды. Олардын катарында мемлекеттер, ултаралык<br />
б1рлеспктер, халыкаралык экономикалык уйымдар бар.<br />
Мемлекет элемдш шаруашылыктын непзп субъекпа болып<br />
табылады. Мемлекеттщ дамуы улттык шаруашылыктын дамуымен<br />
тыгыз байланысты. Сол себепп мемлекет экономикага салынатын<br />
каржы колем! мен курылымына тшелей немесе жанама турде<br />
ыкпал етедь Мемлекет акша-несие саясатынын куралдары аркылы<br />
инвестиция процесше жэне жекеменпнк сектордыи тутынуына<br />
катысты реттеу эрекеттн жузеге асы рады. Улттык шаруашылыктагы<br />
кептеген салалардын (ауыл шаруашылыгы, гылыми-техникалык,<br />
инновациялык, акпараттык с ал ал ар) дамуы мемлекет тарапынан<br />
белшетш каржыга тшелей байланысты болады. Сонымен катар, мем*<br />
лекет жумыс ты усыну аркылы азаматтардыц жумыспен камтылуын<br />
камтамасыз етедь<br />
Ултаралык, 6ipjiecmiianep дуниежузшк шаруашылыкта айрыкша<br />
орын алады. Ipi ултаралык б^рлесттктер айналымдагы каржы квлем)<br />
женшен кейбф дамушы елдердщ Ж1в колемшен асып туседь<br />
Ултаралык б1рлеспктер кептеген елдерде белш шел ерш ашу аркылы<br />
сол елдердщ улттык шаруашылыстарына белгип дэрежеде ыкпал<br />
етсд!. Ултаралык бйрлеспктердщ е ре кшелпп ершен осы окулыкгын<br />
12.2 тацырыпишсында танысуга болады.<br />
Халыкаралык, жонамикальщ уйымдар. Дуниежузшш шаруашылыктын<br />
интеграциясы, элемд!к экономиканыц жаЬандану сипаты<br />
жагдайында кейб1р экономикалык мэселелер улттык шаруашылыктар<br />
шенбершен шыгып, арнайы халыкаралык уйымдар аркылы реттелетш<br />
болды. Халы^арапыц уйымдар - белгш 6ip максатгарга кол жетюзу<br />
ушш келклмдер непзшде курылган, мемлекетаралык жэне мемлекетпк<br />
емес сипаттагы б1рлестпсгер. Халыкаралык уйымдардын мацызды<br />
белплер! бойынша ж!ктеудш у л п а 27- кестеде бершген.<br />
128
27-кесте. Х ал ы к а р а л ы к уйы м дарды жйстеу yjirici<br />
Eekrmepi<br />
Халыкаралык кукьщ субъектнл<br />
бойынша<br />
Эрекет Typi бойынша<br />
Аумактык камтуы бойынша<br />
Кукыктык мэртебеа бойынша<br />
Typnepi<br />
Уюметаралык (мемлекетаралык)<br />
Ушметгш емес<br />
Эмбебап<br />
Арнайы: салалык (тауарлык); кэс1би;<br />
мэеелелк<br />
Дуниежузшк<br />
Аймакаральщ<br />
Аймактык<br />
Ею-, кепжакты<br />
Ресми<br />
Бейресми (жартылай ресми)<br />
XX гасырдыц еюннп жартысында мундай уйымдар саны артып,<br />
жаЪандьщ экономиканыц ажырамас белйгше айналды. Халыкаралык<br />
уйымдардыц барлыгы да элемдш экономикалык процестердщ<br />
баскарылуын, дагдарыстардыц алдын алу жэне елдердщ экономикалык<br />
мудцелершщ тшелей кайшы келуше жол бермеу максатын коздейдг<br />
Халыцарапъщ уктетаралъщ уйымдар мемлекетаралык кел^мдер<br />
непзшде курылады, бул уйымдарга мемлекеттер муше бола алады.<br />
Уйымдардыц туракты жумыс 1стейтш орган дары болады жэне олар<br />
халыкаралык кукык субьекткл болып табылады.<br />
Халыцаралъщ укшеяиш'к емес уйымдар мемлекетаралык<br />
келю1мдераз курыла бередь Оларга уйымныц максаты мен<br />
м1ндеттер1мен таныскан кез келген тулга муше бола алады. Мундай<br />
уйымдар коммерциялык емес болады жэне кебшесе мемлекетаралык<br />
уйымдар жанында кецесни мэртебесше ие болады. Мысалы, Нью-<br />
Иоркте орналаскан Халыкаралык жарнама ассоциациясы (салалык),<br />
Женевада орналаскан Халыкаралык ауцармашылар ассоциациясы<br />
(кэыби) жэне т.б.<br />
Халыкаралык экономикалык уйымдар, соныц шинде Халыкаралык<br />
валюта коры мен Халыкаралык жацгыру жэне даму баню улттык экономикалар<br />
жэне халыкаралык децгейде элемдш экономикага ыкпал<br />
етедь Сонгысы курылымдьщ уйымдарымен 6ipre Элемдш банк тобын<br />
курайды. Элемдш банк дамушы елдерде жэне етпел! экономика тэн<br />
елдердеп ipi жобаларды несиелецщредь<br />
Элемдш экономикага тэн белгшер катарына б'гртутастъщ,<br />
иерархиялыц, взт-вз1 реттеу мен бейтделу жатады. Б1ртутастыльщ<br />
аркылы элемдш экономиканыц жуйе репндеп кызметш, оныц курамдас<br />
129
бш йктерш щ салыстырмалы турде туракты езара экономикалык<br />
эрекеттесу! болады. Тек осы б1ртутастылык сакталган жагдайда гана<br />
ж уйенщ туракты эрекеп, езш-ез1 perreyi жэне дамуы жузеге асады.<br />
Елдер арасында олардын элеуметтш-экономикалык даму<br />
децгейлерше байланысты элемдж экономнкада иерархиялык орын<br />
ал алы. Дамыган елдер элемдш экономиками н жуйесдне ен улкен ыкпал<br />
етед1, элемдш нарыкта басымдылык танытады.<br />
Элемдш экономи кан ы и взт-взг pemmeyi мен бейтделу'г с уран ыс пен<br />
усыныстын нарыктык TeriKrepi аркылы. сонымен катар мемлекегпк<br />
жэне мемлекетаралык реттеу кемепмен жузеге асады.<br />
Ka3ipri замангы элемдш экономиканын непзп даму тенденциясы<br />
ретшде улттык шаруашылыктардын езара тэуелдшш мен<br />
байланыстарынын кушеюш атауга болады. Галымдар элемдш экономика<br />
дамудын салалык жагынан жана денгеж — интеграциямц<br />
даму басталганын атап керсеткен. Элемдш экономикада дербес<br />
«ойыншыларга» Караганда, интеграциялык одактардын басымдылыгы<br />
бай кал уда. Бул жалпы ал ганда халыкаралык экономикалык<br />
байланыстардын галамдануы турЁнде Kepi Hie бередь<br />
Элемдш нарык. Улттык экономикалар ендфген тауарлары<br />
мен керсететш кызмет турлершщ 6ip б е я т н улттык нарыктан шетелдерге<br />
сатады, осылайша элемдш нарык калыптасады. Элемд1к<br />
нарык дуниежузшш шаруашылык аукымында гана эрекет ете алады.<br />
Сондыктан онын непзп сипаты элемдш экономикамен тыгыз байланысты<br />
аныкталады. Элемдш шаруашылыктын макроэкономикалык<br />
курмлымы тургысында алсак, элемдш нарык деп дуниежузшш<br />
шаруашылык субьектшер! тарапынан экономикалык нгшктерге<br />
жиынтык сураныс пен жиынтык усыныс арасындагы туракты езара<br />
катынастардыи галамдык жуйесш атауга болады.<br />
Улттык нарыктар мен экономикалык интеграциялык топтар<br />
нарыктарынын элемдш нарыща трггу дзреж еа эр елдщ тип!не<br />
жэне халыкаралык енбек белЫ сш е камтылу денгейше байланысты<br />
болады жэне жалпы нарыктагы улеамен аныкталады. Элемдш экономикада<br />
эрекет ететш экономикалык зацдар бойынша, тауарлардын<br />
улттык багамдары непзш де элемдш багалар калыптасады. Осы<br />
угымдар тургысынан алсак, элемдш нарык дегешм1з - жиынтык<br />
сураныс пен жиынтык усынысты калыптастыратын элемдш экономика<br />
субъекплершiй (енд^рушшер мен тутынушылар, делдалдар<br />
мен олардын карым-катынастарын камтамасы ететж у й им дар)<br />
жуйесг<br />
Ал саяси экономика тургысынан алсак, элемдш нарык элемдш экономика<br />
субьектшершщ арасындагы тауарлар мен кызметтерд! сатып<br />
алу-сату эрекеттернпн жиыитыгы болып табылады. Элемдш нарык<br />
бЁркатар Kepcentinrrep аркылы сипатталады, сонымен катар онын<br />
«гпеаратын функциялары бар ( 19-сурет).<br />
130
I<br />
19-cypem. Элемдж нарыкгыц KepceiKiunepi мен кызметтер1<br />
Элемдк нарыктьщ аса мацызды керсетюштер1 катарына нарыктыц<br />
сыйымдылыгы, нарыктыц коньюнктурасы, нарыктыц тауарльщ<br />
к^рылымы, нарьщтыц географиялык К¥РЬ1ЛЫМЫ жатады.<br />
Нарыцтыц сыйымдылыгы деп накты ap6ip сэтте нарьщта болатын<br />
с^раныстыц жиынтыгын, ягни нарьщта бар немесе ецдорщш, нарыкка<br />
жетюзтетш тауар мелшерш атайды. Сандьщ тздэгыда бул элемдж<br />
экспорт келемше тец болады. Нарыктыц сыйымдылыгы «сэдэаныс»<br />
тусшнтмен тыгыз байланысты, ал сураныс нарыкка усынылган тауарлар<br />
мен кызметтерге деген акшамен камтамасыз етшген кажеттшк болып<br />
табылады. К^анагаттандырылган сураныс сандык тургыдан алганда<br />
импорт келемше тец болады.<br />
Нарьщтыц коньюнктурасы (жагдаяты) дегешм1з - сураныс<br />
пен усыныстыц аракатынасы. Ол сздэаныс усыныстан артып кеткен<br />
жагдайда жогары, сураныс усыныстан аз болса томен, ал сураныс<br />
пен усыныс тецдескенде тепе-тец болады. Жалпы алганда, нарыктыц<br />
коньюнктурасы нарьщта калыптаскан экономикалык жагдаймен,<br />
сураныс пен усыныстыц аракатынасына, бага децгешмен, тауарлар<br />
корымен, тапсырыстар коржынымен, баска да экономикалык<br />
керсетюштермен аныкталады. Сонымен катар, нарык коньюнктурасы<br />
элемдщ экономиканыц жалпы жагдайы мен жетещщ елдердщ экономикасына<br />
тжелей байланысты болады. Егер нарьщты ipi ултаральщ<br />
б1рлеспктер немесе интеграцияльщ одактар монополиялап алса, конъюнктураны<br />
жасанды жолмен реттеу орын алады.<br />
131
Элемдйс нарыктын тауарпъщ щрылымы ондагы сатылатын тауарлар<br />
тур1мен аныкталады. Осыган сэйкес, мунай, алтын, автомобиль,<br />
бидай жэне т.б. тауарлардын нарыктары жктеледь Ал нарыктын<br />
географиялъщ цурылымы сураныс пен усыныстын таралып орналасуын<br />
керсетедь Белгш 6ip тауар нарыгын элемдйс нарык децгещнде<br />
карастыру уппн сатушылар мен сатып алушылардын дуние жуз1 бойынша<br />
орналасуы ескерищгц, ягни олар букш элем бойынша таралып<br />
орналасуы кажет. Жекелеген тауарлар бойынша нарык аймактык немесе<br />
тйгп субаймактык сипат алады.<br />
Элемдйс нарыктын даму барысында оныц элемдйс экономикада<br />
аткаратын езше тэн функциялары калыптасты (\9-cypem).<br />
Элемдж нарыктын интеграцияпыц функциясы нарык аркылы<br />
окшау улттык нарыктардыц 6ipryrac шаруашылык жуйесш (элемдйс<br />
экономика) куратындыгымен аныкталады. Бул элемдж нарык аркылы<br />
жузеге асырылатын халыкаралык сауда-экономикалык катынастарлын<br />
объективтшйтмен, эмбебаптыгымен жэне букшэлемдйс сипатымен<br />
аныкталады. Элемдш нарыктын бул функциясы мемлекетгердц 6ip-<br />
6ipiHe одан api тэуеядц етед1, ягни 6ip жагынан элемдж экономиканын<br />
жаЬандануына ыкпал етсе, eKimui жагынан e3i де осы жаЬанданудын<br />
нэтижеа болып табылады.<br />
Элемдж нарыктын жуйелеуш! функциясы мемлекетгерд! олардын<br />
экономикалык даму децгеш мен кол жетюзген экономикалык<br />
куатына сэйкес ж1ктеушен кершедг Нарыктын бул функциясынын<br />
нэтижеа: элемдж иерархиянын жогары баспалдагындагы дамыган<br />
елдер халыкаралык экономикалык катынастардын ережелер1 мен<br />
устанымдарын ездер1 айкындап. негурлым темей денгейдеп елдердо<br />
осыган кенуге мэжбурлейдк<br />
Элемд1к нарыктын Kenicmipyiui функциясы мемлекеттш халыкаралык<br />
енбек белйпсше катысу нэтижелерш кел1спредг Осы аркылы<br />
нарык белгйн 6ip ешмд1 тауарга айналдыруга (немесе айналдырмауга)<br />
мумкшдж беред^ ейткеш нарык аркылы гана осы тауарга сураныстын<br />
бар-жоктыгы айкындалады. Егер сураныс табылмаса, усынылган<br />
eniM тауарга айналмайды, ягни жумсалган енбек зая кетед), мемлекет<br />
халыкаралык енбек белшгсше калы с уды к жана багыттарыи 1здеспруге<br />
мэжбур болады.<br />
Элемдж нарыктын а/ршраттыц функциясы сатушыга (ешпруаиге)<br />
жэне сатып алушыга (тутынушыга) олардын втмд! ещйруге, акыргы<br />
етм н щ сапасына жэне басталкы шзшзатка жумсаган каржылары<br />
каншалыкты элемдж керсеткнптерге сэйкес келетшдйгт жвшнде<br />
акпарат 6epyiMcn аныкталады. Бул тургыдан алганда, экономист*<br />
галымдар элемдж нарыкты пакты уакыт мерз1м1ндс орасан зор акпарат<br />
корымен жумыс icren, тутынушыга eti камтитын шаруашылык<br />
KeHicriri бойынша мэл] меггер бере алатын алып компьютерге тенейию.<br />
Осынын аркасында тутынушы пакты тауардын керсеппштерж элемдж<br />
132
нарыктыц керсетюштер1мен салыстыру аркылы шеппм кабылдауга<br />
мумкшдш бередь<br />
Элемдж нарыктыц ынтапандырушы (оцтайландырушы) функциясы<br />
оныц акпараттык функциясынан келш туындайды. Нарьщтан алгаи<br />
акпарат непзшде мемлекет езшщ ещцрюше тузету енпзш, багыттай<br />
алады. Осы аркылы мемлекеттер саладагы ещЦргс курылымын элемдж<br />
экономиканыц беталысына сэйкес езгертедь Элемдж нарыктыц ынталандырушы<br />
(оцтайландырушы) функциясы осымен туицщршедь<br />
Мундай тузетулердщ басты максаты ещшлс тшмдшгш арттыру<br />
болгандыктан, онымен байланысты эрекеттщ барлыгы да enaipic<br />
салаларында гьшыми-техникальщ жет1еиктерд1 пайдалануга ынталандырады,<br />
бул салаларды технологиялык жагынан жетиццрш,<br />
гылымга непзделген, ягни бэсекеге кабшети етедь Осылайша, элемдж<br />
нарык улттьж экономиканы гана емес, жалпы элемдж экономиканы<br />
оцтайландыруга себешш болады.<br />
Элемдж нарыктыц сауьщтырушы функциясы нарык пен экономиканы<br />
демократияльщ жолмен тшмдшп темен к¥РылымДаРДан арылтып,<br />
олардьщ ец куштшершщ эрекет етуше жагдайлар жасайды. Бэсекеге<br />
тусу аркылы ти1мс1з курылымдар б1ртшдеп нарьщтан шыгуга немесе ез<br />
эрекетше тузетулер жасау аркылы жумыс icTey багыттарын езгертуге<br />
мэжбур болады. Осы аркылы элемдж нарык дамуга кедерп болатын<br />
iMci3 курылымдардыц орнын негурлым алдыцгы катарлылары басуына<br />
мумкшдж беред1, ягни экономика сауыгады.<br />
Жалпы алганда, элемдж нарыктыц барльщ функциялары<br />
бэсекелестж жагдайында жузеге асырылады. Дегенмен, шын мэшнде<br />
жетшген бэсекелестжке элем эл1 кол жетюзе алган жок, ейткеш мемлекеттер<br />
арасындагы тауарлардыц козгалысы, элемдж багалардыц<br />
калыптасуы эл1 кунге дешн халыкаралык, мемлекетаральщ жэне<br />
мемлекеттж децгейде реттеледь Бул ретте нарыктагы ipi монополиялар<br />
да нарыктьщ реттеулерге ез улесш косады. K|a3ipri дуниеде<br />
эртурл1 халыкаралык, интеграцияльщ уйымдар децгешндеп келю1мдер<br />
бэсекелеспкп тежеуип роль аткаруда.<br />
Так,ырып бойынша жетекш! угьшдар<br />
Постиндустрияльщ когам; постиндустрияльщ дамудыц алгышарттары;<br />
постиндустрияльщ дамудыц тенденциялары; постиндустрияльщ елдер;<br />
элемдж экономика; элемдж экономиканыц субъектшер; халыкаралык<br />
уйымдар; элемдж экономиканыц белгшерц элемдж нарык; нарыктыц<br />
сыйымдылыгы; нарыктыц коньюнктурасы; элемдж нарыктыц курылымы;<br />
нарыктыц интеграцияльщ функциясы; нарыктыц жуйелеупп функциясы;<br />
нарыктыц KenicTipyuii функциясы; нарыктыц акпараттык функциясы;<br />
нарыктыц ынталандырушы (оцтайландырушы) функциясы; нарыктыц<br />
сауыктырушы функциясы.<br />
133
Мэтшде кездесетш географиялык, атаулар тЫт<br />
Азия, Зальцбург, Австрия, АКД1, Нью-Йорк, Женева.<br />
Тацырып бойынша бацылау с\рак/пары<br />
1. «Постиндустриялык даму» угымын юм енпзген, онын бастапкы магынасы<br />
кандай<br />
2. Постиндустриялык котам концепциясын непздеу барысында котам<br />
дамуыньщ кандай кезендер1 ажыратылады<br />
3. Кандай технологиялык кайта курулар постиндустриялык когамга алып<br />
кедщ<br />
4. Постиндустриялык котамнын пайда болуы мен дамуынын кандай<br />
алгышарггары аныкталтан<br />
5. Постиндустриялык когамдагы акыл-ойды дамыту мен шыгармашылык<br />
кабшеттерд] жетиццруге умтылысты немен тусшдхруге болады<br />
6. Постиндустриялык вркениетпн даму сипатын кандай тенденциялар<br />
аныктайды<br />
7. «Халыкаралык децгейде бэсекелёспк кушейген сайын, инновациялык<br />
идея кажет бола туседЬ> дегещц калай туануге болады<br />
8. Постиндустриялык экономиканы каржыландырудын индустриялык<br />
кезецдепден айырмашылыгы бар ма<br />
9. Постиндустриялык дамуга кешкен елдердщ казфп экономикалык<br />
саясатынын ерекшел1ктер1 кандай<br />
10. Элемдш экономикага кандай аныктама беруге болады<br />
11. Элемдш экономиканыц субъегплерше нелер жатады<br />
12. Халыкаралык уйымдарды кандай белгшер! бойынша жпстейд!<br />
13. Элемдш экономика! а тэн белплер кандай<br />
14. Элемдш нарык угымы немен аныкталады<br />
15. Элемдш нарыктыц кандай аса мацызды Kepccnaurrepi бар<br />
16. Нарыктыц конъюнкту рас ын мунай нарытынын соцгы жылдардагы<br />
e^repicTepi мысалында тусждфуге бола ма<br />
17. Элемдш нарыктыц интеграциялык функциясы калай аныкталады<br />
18. Постиндустриялык когамда элемдш нарыктыц акпараттык функциясы<br />
калай жузеге асырылады<br />
19. Элемдш нарыктыц сауыктырушы функциясы нын жекелеген улттык<br />
энономикаларта Kepi эсерлер! болуы мумкш бе<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер мен дереккот&ер тЫмв<br />
1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник* - М.: Гардарики, 2003. ~ 704 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухоруко» В Д . Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. псд.учеб. заведений.<br />
М.: Издательский центр «Академия», 2006, 448 с.<br />
Ш
3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. 2-е изд.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2009. - 464 с.<br />
4. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1. 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
5. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
6. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. —2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. 4 224 с.<br />
7. Портер М. Конкуренция. —М.: Вильямс, 2005. - 608 с.<br />
8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010.-351 с.<br />
9. http://postindusnial.net. - Постиндустриялык когамды зерттеу<br />
орталыгыныц сайты
10-такырып. СЫРТКЫ ЭКОНОМИКАЛЫК БАЙЛАНЫСТАР ЖЭНЕ<br />
ОЛАРДЫН КА31РГ1 ЭКОНОМИКАДАГЫ Р0Л1<br />
ЮЛ Сырткы экономикалык байланыстардыч турлер!<br />
Kaiipri замангы дуниежузшк шаруашылыктыц даму сипаты мен<br />
тенденциялары улттык жэне аймактык экономикалык курылымдардыц<br />
езара тыгыз байланыста болуына алып келедь Ka3ipri дуниеде кез<br />
келген елдщ экономикалык дамуын онын сырткы экономикалык байланыстарынан<br />
тыс алып карау мумюн емес. Сырпщы экономиканыц<br />
байланыстар деп елдер мен аймактардыц езара шаруашылык<br />
байланыстарынын жуйесш атайды.<br />
Сырткы экономикалык байланыстардын непзп турлерше<br />
халыкаралык сауда, халыкаралык каржы-несие катынастары.<br />
мемлекетаралык eimipic кооперациясы, халыкаралык кызмет корсету,<br />
гылыми-техннкалык байланыстар жэне халыкаралык туризм жатады.<br />
Ресейл ix гал ым Н. С. М иронснконын топтастыру ы бойынша, сырткы<br />
экономикалык байланыстардын 6ipimni тобын накгы экономикалык<br />
керсетюштер1мен айкындалатын сырткы сауда мен каржы экспорты<br />
курайды. Сырткы экономикалык байланыстардын екшпп 6ip тобын<br />
галым «тауар тэр!зд1 сатыла алатын жэне каржы репнде пайдаланыла<br />
алатын» байланыстар деп атаган. Олардын катарына технологияларды<br />
беру, валюта-каржы катынастары, жумыс кушшщ миграциясы<br />
жатады. Акпараттык технологиялардын дамуы нэтижесшде<br />
K ajipri замангы валюта-каржы катынастары телекоммуникациялык<br />
жуйелердеп электрондык «таскындар» турждс Сырткы экономикалык<br />
байланыстардын упшпш тобын eлдepдiн шаруашылык денгейде<br />
тыгыз байланысканын керсететш enoipic кооперациясына катысты<br />
катынастар курайды. Дсгснмен, бул топтастыру халыкаралык туризм,<br />
халыкаралык кызмет керсету сиякты мацызды экономикалык байланые<br />
турлерш камтымаган.<br />
Халыкаралык сауда айналымынын камрп даму каркыны<br />
emupicriH даму каркынынан асып туседь Халыкаралык сауда елдер<br />
экономикасын байланыстырушы функциясы тургысынан алганда<br />
сырткы экономикалык байланыстардын кешбасшысы болып табылады.<br />
Сырткы экономикалык байланыстардын тупнегЫ халыкаралык сауда<br />
катынастарынан бастау алады. Елдер, аймактар арасындагы сауда<br />
кене замандарда пайда болганымен, онын жуйел! турде туракты дамуы<br />
енеркэс1Ш1н калыптасу кезешне сэйкес келед!. XVI-XVII гасырларда<br />
енеркэс!п пен нарыктык экономиканын калыптаса бастауы елдерд1Н<br />
езара саудасынын жандануына себепш! болды. Онеркэсттлн дамуы<br />
шиюзатты кеп кажет ете бас гады. кер>с1нше, енеркэсш тауарларына<br />
муктаж елдер салыстырмалы турде дамыган елдерден туракты турде<br />
дайын ешмдер сатып алатын болды. Жалпы алганда, халыкаралык<br />
136
сауданыц дамуы дуниежузшш шаруашылык пен жекелеген улттык<br />
шаруашылыктарда материалдык игшктерд1 ещцрумен тыгыз байланысты<br />
болады. Олемдж сауданыц тауарльщ жэне географиялык<br />
курылымы жыл сайын езгерюке Tycin отырады.<br />
Халыкаралык каржы-несие катынастары елдердщ 6ip-6ipme<br />
несие 6epyi, курдел1 каржы экспорта мен импорта аркылы сипатталады.<br />
Kypdeni царжыныц халыкаралык козгалысы жекелеген улттык<br />
экономикаларга гана емес, элемдж экономикага да улкен ыкпал<br />
етедь Оныц эсершен элемдж экономиканыц даму каркыны артады,<br />
халыкаралык ецбек 6enimci мен халыкаралык ынтымактастык тереццей<br />
тусед1, елдер арасындагы озаратауар айналымыныц келем1 артады, ягни<br />
элемдж сауданыц дамуына оц ыкпал етедь Элемдж каржы нарыгыныц<br />
Heri3ri субъектшер1 катарына жекеменшж бизнес, мемлекеттер, сондай<br />
ак халыкаралык каржы уйымдары жатады. ^a3ipri кезде курдел1 каржы<br />
экспорты мен импортындагы басты «ойыншылар» дамыган елдер болып<br />
табылады. Олардьщ улесше элемдж каржы экспортыныц жалпы<br />
келемшщ 90%-га жуыгы, каржы импортыныц 60%-дан астамы келедь<br />
Каржы экспортыныц басты максаты ез елшдепге Караганда кеб1рек<br />
табыс табу ушш баска елдердщ экономикасына инвестициялар салу<br />
болып табылады.<br />
К,аржылъщ цызмет керсету непзшен халыкаральж каржы<br />
ортальжтары аркылы жузеге асырылады. Халыкаралык каржы<br />
орталыктарын калыптастыру yniiH елде жетшген каржылык зацдардыц<br />
болуы, шетелдщ банктердщ бел1мшелерш ашуга руксат беру, табыстан<br />
алынатын салыктарды алып тастау немесе жецщцету, биржалык жэне<br />
банк операцияларын журпзудщ колайлы процедураларыныц болуы<br />
кажет. K|a3ipri дуниеде аса ipi каржы орталыктары катарына Нью-Йорк,<br />
Лондон, Токио, Париж, Цюрих, Сингапур, Гонконг, Бахрейн жэне т.б.<br />
жатады. Халыкаралык каржы орталыктарынан баска, аймактык каржы<br />
орталыктары калыптаскан.<br />
Кдзакстанныц Орталык Азиядагы утымды географиялык орны,<br />
экономикалык даму децгеш жэне акпараттык технологиялардыц жетшу1<br />
аркасында Алматы каласын аймактык каржы орталыгына айналдыру<br />
багдарламасы жузеге асырылуда. Осы максатта Казакстан Республикасы<br />
Уюметшщ 2007 жылгы 29 кацтардагы № 65 К^аулысымен «Алматы<br />
цаласыныц вщртк царжы орталыгы» (А©КО) акционерлж когамы<br />
курылган болатын. Оныц непзп максаты ел1м1здщ iiuKi нарыгыныц<br />
да, сондай-ак элемдж когамдастыктыц да барлык катысушьшары ушш<br />
тартымды каржы орталыгын курып, жумысын табысты журпзу аркылы<br />
Казакстанныц элемдж экономикага Kipiryi ушш кажегп жагдайлар жасау<br />
болып табылады.<br />
Халыкаралык, несие тжелей шетелдж инвестициялар, портфельд1к<br />
инвестициялар, халыкаралык каржы жэне облигация займдары мен<br />
банк несиелерш камтиды. Элемдт несие нарыгы - елдер арасындагы<br />
137
езара карыз бен несие беру жэне гелем жасау женшдеп карымкатынастардын<br />
жуйесш Несие (латынша creditum - карыз) мемлекетпк<br />
жэне жеке болып белшедо. Соцгыларыныц yneci элдекайда кеп.<br />
Мемлекеттж несие несие 6epyuii мемлекеттщ келешек мудделерше<br />
сэйкес, ягни сырткы саясаттагы басты багдарлары тургысында бершедь<br />
Жеке несиелер экономикалык табыс табуды кездейдг<br />
Несие алу (оны беру) халыкаралык экономикалык катынастардагы<br />
калыпты жагдай болып табылады. Елдер арасындагы непзп<br />
экономикалык байланыстардын барлыгы да осыгаи непзделедг Темен<br />
пайызбен шетелден несие алу жэне оны мацызды экономикалык<br />
мшдеттерд1 шешуге пайдалану алынатын табыс келемш улгайтады.<br />
бул ез кезепнде карызды етеущ жещлдетш, телемдерге катысты проблемалар<br />
ту г ызбай ды. Деген мен елдердщ барлыгы нда дерл ж отел меген<br />
сырггщы царыз бар.<br />
Халыкаралык несие берушьтер уйымынын (WOC) мэл1меттер|<br />
бойынша, 2011 жылдын басыида дуние жуз1 елдершщ жалпы карызы<br />
41 трлн. долларга жетп, бул 2000 жылгы керсеташтен ею есе кеп.<br />
Мемлекетпк карыздардын каркынды артуы каржы дагдарысымен<br />
байланысты болды. WOC курастырган рейтингтеп алгашкы 10 елге<br />
дуниежузшш карыз келемшщ 80%-дан астамы тиесин болды. Казакстан<br />
Республикасынын сырткы карызы 2011 жылдын басында 119,2 млрд<br />
долл ар ды курады.<br />
Лкелей шетелдтинвестициялар халыкаралык несиенш ен белсенд!<br />
бел1п болып табылады: ол елдерд1 шекарааралык келнпмшарттар<br />
непзшде байланыстырып, еширгс кешендерш б1рлест1руге мумкшдгк<br />
бередг Тшелей шетелдш инвестициялар улттык эконом икал ардын дамуына<br />
cepniH бередк ешм келем! мен табысты улгайтады, осы аркылы<br />
экономикалык дамуга мумкшдш бередг Kaiipri кезде тшелей шетелдш<br />
инвестициялар халыкаралык кооперацияда ете улкен мацы зга не болды,<br />
бул женшен олар елдер арасындагы сауда байланыстарынан да<br />
асып тусп.<br />
ЮНКТАД деректер! бойынша, 2010 жылы дуние жуп бойынша<br />
лкелей шетелдш инвестициялар келем1 1.24 трлн. лолларды курады.<br />
Дегенмен, экономистер инвестиция келемшщ галамдык енеркэсш<br />
owijpici мен халыкаралык сауда колем жен калып отыргандыгын атап<br />
керсетедь 2010 жылы дамушы елдер мен етпел! экономика елдерше<br />
салынган тшелей шетелдш инвестициялар келем1 арткан. Kepiciume,<br />
Еуропалык нарыктыц тураксыздыгына байланысты ондагы дамыган<br />
елдер! е келген инвестиция к ел ем i (3)3 млрд доллар) 2009 жил мен<br />
салыстырганда 19%-га кыскарган.<br />
ТМД елдер1 арасында лкелей шетелдш инвестиция келем> женшен<br />
Казакстан Республикасы 2-орын алады (2010 жыл —17,35 млрд доллар),<br />
ал оныц алдында Ресей Федерациясы (2010 жыл - 41 млрд доллар) тур.<br />
Жалпы тэуелЫздш жылдарыида Казакстан экономикасына шетелдш<br />
138
инвесторлар 131,9 млрд. доллар келемшде каржы салган. Элемдеп<br />
каржы экспорты мен импортындагы жетекий рольд! АКШ аткарады.<br />
Сонымен катар, Улыбритання, Германия, Франция да халыкаралык<br />
каржы таскынында мацызды орын алады. 2010 жьшы К^ытай экономикасына<br />
салынган тшелей шетелдж инвестициялар келем1 105,7<br />
млрд. долларды курады, бул элем бойынша АК^Ш-тан кешнп екшпп<br />
керсетюш болып табылады.<br />
Мемлекетаралык енд1рк кооперациясы. Технологиялык<br />
жагынан оте курдел1, гылымды кажет ететш ецщрю кептеген елдердщ<br />
гылыми, каржылык, ресурстык мумкщщктерш жумылдыруды кажет<br />
етедь Бул мемлекетаралык ещцрю кооперациясы (M0K) жэне гылымитехникалык<br />
алмасу нэтижесшде мумкш болады.<br />
Мемлекетаралык; endipic кооперациясы — ецбек беланкя мен<br />
ецщрютщ мамандануы непзшде ендарютш куаттарды тшмд1 пайдалану,<br />
жаппай енд1риМ жолга кою, ецбек ешмдшгш артгыру жэне ецщрю<br />
шыгындарын азайту максатында эртурл1 елдердщ фирмалары арасында<br />
ецщрютж байланыстарды орнату жэне дамыту процест M0K ецщрпш<br />
куштердщ даму децгешнщ жыл сайын артуына, ецщрютщ салалык<br />
курылымыныц курделенуше непзделедь Сонымен катар, M0K дамуына<br />
ендарютщ бастапкы 6 ip n ir i болып табылатын кэсшорындардыц<br />
ГТР жагдайында курдел1 езгерютерге T y cy i де косымша ьщпал етедт<br />
FTP эсершен кэсшорындар курамынан жекелеген технологиялык сатылар<br />
белшш шыгуда, акыргы ешмнщ курамдас бел1ктерш жасау да<br />
кэсторындар бойынша белшш кетедт<br />
0лемдж тэж1рибе керсетш отыргандай, ецбек пен enaipic кооперациясы<br />
- ецщрютщ барлык турлерше, элеуметтж-экономикалык даму<br />
децгей! эртурл1 елдердщ барлыгына да тэн болатын тарихи процесс.<br />
0ндоргс кооперациясында аддыцгы кагарлы идеялар, ipreni гылымдардыц<br />
жекелеген салаларыныц, гылыми-зерттеу жэне тэж1рибелж-конструкторлык<br />
жумыстардыц, енд1рютж, конструкторльщ, баскару жэне<br />
акпараттык технологиялардыц жетют1ктер1 6ipirefli жэне жузеге асырыл<br />
аДы,<br />
Ka3ipri дуннедеп кооперация дуние жуз1 елдершдеп элеуметтж-экономикалык<br />
жэне гылыми-техникальщ алга басушылыкка<br />
непз болып табылады. Кооперация аркылы элемдж экономиканыц<br />
жаЬандануы, халыкаралык шаруашылык катынастары, халыкаралык<br />
ецщрютж ынтымакгастык пен аймактык экономикалык интеграция,<br />
ултаралык байланыстар жузеге асырылады. Дуниежузшк шаруашылыктыц<br />
субъектшершщ осындай езара байланыска Tycyi неркэсштщ<br />
курылымдык езгер1стер1не, оныц салалык жэне уйымаралык кешендергшц<br />
жаца технологиялык непзде, соныц ппшде электрондьщ жэне<br />
акпараттык технологияларды кецшен пайдалану непзшде дамуын<br />
жеделдетп.<br />
Б ¥ ¥ Еуропалык экономикалык комиссиясыныц аньщтамасы бойынша,<br />
ецщрю кооперациясы эртурлi елдердщ кэсшорындары ара-<br />
139
сында узак жылдык мудделер ортактыгы непзшде дамитын карымкдтынастар<br />
ретшде сипатталады. Осы уйымнын тужырымдамасында<br />
едщргс кооперациясыньщ мынадай формалары ажыратылган {20-<br />
сурет).<br />
вяисаер шыпрганман I<br />
кешн есептесуге nejiicy)<br />
I непзшде кэЫпорын<br />
жабдыктарын жетюзу<br />
Б!рлескен enjdpic<br />
(гьшыми-зертгеу к а к<br />
тэжфибопгконстругторлык<br />
0нш шыгарганнан<br />
BtiuKCflTKyniency<br />
непзиик внД|р1стщ<br />
гмприбе немесс<br />
дицснчн* бд<br />
I<br />
20- сурет. Мемлекетаралык eajupic кооперациясыньщ формалары<br />
Кооперациялык байланыстардын алуан турлшлне карамастан,<br />
эртурш елдердщ шаруашылык субьектшер} арасындагы гылымитехникалык<br />
ынтымактастык халыкаралык кооперацияныц 6ip бел iri<br />
болып табылады. вйткеш гылым мен техниканын дамуын канрп<br />
замангы ещцр^стен белш карастыру мумкш емес. Ka3ipri дуннеде<br />
гылым-зерттеу, гэжтрибел1к-конструкторлык жумыстар ewupicriH<br />
барлык б!рдей кезецдершде ыкпал етед|. Осы жагдайды ескере отырып,<br />
галымдар Ka3ipn кезде вндф^спк кооперация дегеинщ орнына<br />
внЫрютт-техникапъщ кооперация термишн енпзген.<br />
Халыкаралык кызмет керсету. Халыкаралык кызмет керссту<br />
аясына келш жэне курылыс кызмеп, сактандыру кызмеп, жарнама.<br />
инженерлш жобалау жэне т.б. енед1.<br />
Халыкаралык квлйс кызмеп бфнеше елдер аркылы жуктер мен жолаушыларды<br />
г асы малдауды камтиды. Бул кызмет Typi халыкаралык<br />
келйпмдер непзйще реттеледг Fьшым-тех никалык ерлеу нэтижеанде<br />
сонгы онжылдыктарда халыкаралык кел1к инфракур ылымы анагурлым<br />
дамыган сипат алды: тещз, эуе, автомобиль жэне темфжол кшппнщ<br />
жаца куралдары жетглдф1лд1, халыкаралык кубыр жолдары жуйеа<br />
курделене тустт Осынын нэтижесшде халыкаралык калис жолдары<br />
аркылы жук пен жолаушы тасымалынын куны арзандап келедь<br />
Аймактык экономикалык байланыстарда автомобиль жэне тем!ржол<br />
келгпнщ манызы зор.<br />
140
ЖаЬандану заманындаелдер арасындагы орасан зор жук тасымалын,<br />
адамдардыц козгалысын камтамасыз ететш галамдык келк кызметшщ<br />
есу каркыны артты. Халыкаралык тещз келтмен Ka3ipri кезде жылына<br />
1,5 млрд. т мунай, 300 млн. т мунай ешмдер1,500 млн. т кем1р тасымалданады.<br />
Тещз келшнде жуктерд1 контейнерлш тасымалдау елдердщ сауда<br />
катынастарыныц дамуына колайлы ыкпал етп. Тещз Kaniri аркылы<br />
тасылатын жук мелшер1 соцгы 30 жыл аралыгында 2 есеге жуьщ ескен.<br />
Аса мацызды жуктер (енеркэсш ешмдер1, шиюзат) тасымалданатын<br />
халыкаралык тещз жолдары Атлант мухнтыныц солтуспл, Жерорта<br />
тещз1 - Суэц каналы - Уцщ мухнты, Панама каналы - Тыньщ мухит<br />
аркылы етед1. Соцгы 20 жылда элемдеп халыкаралык мацызы бар ец<br />
ipi 10 порттыц т1з1мшде де езгерютер болды (28- кесте).<br />
28- кесте. Элемдеп ец ipi порттар (The Economist бойынша)<br />
1989 жыл 2009 жыл<br />
№ Порттар Тасылган<br />
контейнер<br />
саны, млн.<br />
№ Порттар Тасылган<br />
контейнер<br />
саны, млн.<br />
1 Гонконг 4,5 1 Сингапур 25,8<br />
2 Сингапур 4,4 2 Шанхай (Кытай) 25,0<br />
3 Роттердам<br />
(Нидерл.)<br />
4 Гаосюнь<br />
(Тайвань)<br />
5 Кобе<br />
(Жапония)<br />
6 Пусан (Корея<br />
Республикасы)<br />
7 Лос-<br />
Анджелес<br />
(АКД1)<br />
8 Нью-Йорк<br />
(АКД1)<br />
9 Келанг<br />
(Малайзия)<br />
10 Гамбург<br />
(Германия)<br />
3,9 3 Гонконг 20,9<br />
3,4 4 Шеньчжень (Кытай) 18,2<br />
2,5 5 Пусан (Корея Респ.) 11,9<br />
2,2 6 Гуанчжоу 11,2<br />
2,1 7 Дубай (БАЭ) 11,1<br />
2,0 8 Нинбо (Кытай) 10,5<br />
1,8 9 Циндао (Кытай) 10,2<br />
1,7 10 Роттердам (Нидерл.) 9,7<br />
Халыкаралык эуе кeлiгiнiц дамуы ец алдымен жаЬандану заманында<br />
елдер арасындагы байланыстардыц каркынды дамуы ыкпал<br />
141
erri: елдер, курлыктар арасында юкерлйс, саяхат жэне т.б. максатта<br />
миллиондаган жолаушылар ен жылдам келш тур! релнде эуе колтн<br />
такдайтын болды. 2010 жылдын корытындысы бойынша, злемдеп ен<br />
5 ipi эуежайлар мы нал ар болды:<br />
1. Хартсфилд (Атланта, АКД1) - 88,9 млн жолаушы:<br />
2. Халыцаралъщ астаналыц эуежай (Пекин, Кытай) - 69,2 млн жолаушы;<br />
3. ОХара (Чикаго, АКШ) - 66 млн жолаушы;<br />
4. Ханэда (Токио, Жапония) - 66 млн жолаушы;<br />
5. Хитроу (Лондон, Улыбритания) - 65,7 млн жолаушы;<br />
F ылыми-техии калы к шгершеу жылдам утак техннкасынын<br />
жетщщруге, аса ipi эуежайлар курылысын салуга мумкшдш бердг Мысалы,<br />
2010 жылы EipiioceH Араб Эм!рлйстершщ Дубай каласында 6ipiHUii<br />
кезеп icKe косылган «Эл-Макгум» эуежайы (курылысы 2015 жылы<br />
аякталуы тшс) болашакта жылы на 160 млн жолаушыны кабылдап. 12-14<br />
млн тонна жук тасымалын камтамасыз ете алатын болады.<br />
Халыкаралык туризм. ¥лттар лигасынын Keueci 1937 жылы<br />
«халыкаралык туризм» терминш ресми айналымга енгтзген болатын.<br />
Ka3ipri кезде халыкаралык туризм элемдж экономиканыц аса ipi<br />
салаларыныц oipine айналып отыр. Элемнщ 154 ел! муше болып табылатын<br />
Дуниежузтк туристгк уйымына Казакстан Республикасы 1993<br />
жылы муше болып кабылданган болатын.<br />
Халыкаралык туризмнщ каркынды дамуын шетелдерге баратын<br />
туристер саны, халыкаралык туризмнен тусетш табыс колемi np iiq i<br />
корсеткшггер сипаттай алады. 0 з елшен баска елдер ге туриспк с ап армен<br />
баргандар саны жыл сайын артып келедь Дуниежузшк туриспк<br />
уйымныц M3niMerrepi бойынша, 2010 жылы олардын жалпы саны 935<br />
млн адамга жетп (1995 жылы - 528 млн адам, 2000 жылы - 675 млн<br />
адам, 2005 жылы - 795 млн адам). Дуние жуй аймактары бойынша<br />
кабылданатын шетелдж туристердщ у лес салмагы 21- суретте берщщ.<br />
ТмуШыгыс<br />
в% ...<br />
ИМ|*ам|<br />
m<br />
21- cyftem Халыкаралык туризм и ыиыиын аймактык 6e iiityi, 2010 ж
Дуниежузшк туристк уйымныц мэл!меттер1 бойынша, 2010 жылы<br />
элем бойынша халыкаралык туризмнен тусетш табыс келем1919 млрд<br />
АКД1 долларын (693 млрд еуро) кураган. Жекелеген елдер бойынша<br />
халыкаралык туризмнщ басты кёрсеткштер129- кестеде бершген.<br />
29-кесте. Халыкаралык туризм дамыган елдер, 2010 ж<br />
№ Елдер Шетелдш<br />
туристерд1<br />
кабылдау,<br />
млн адам<br />
№ Елдер, Халыкаралык<br />
туризмнен<br />
тусетш табыс<br />
келемь млрд<br />
долл.<br />
1 Франция \ 76,8 1 АКД1 103,2<br />
2 Кытай 55,7 2 Испания 52,5<br />
3 АКД1 54,9 3 Франция 46,6<br />
4 Испания 52,7 4 Кытай 45,8<br />
5 Италия 43,2 5 Италия 40,2<br />
Халыкаралык туризмнен тусетш табыс келем1 Ka3ipri кезде мунай<br />
жэне мунай ешмдер1 экспортынан, автомобиль жэне т.б. сатудан тусетш<br />
табыстан б!рнеше есе кеп.<br />
10.2 Халыкаралык сауданыц даму факторлары<br />
Сырткы экономикалык байланыстардыц даму факторларын<br />
халыкаралык сауда мысалында карастырайык.<br />
Халыкаралык сауданыц 6ipryTac жуйе рет1нде калыптасуы, елдер<br />
арасындагы сауда катынастарын реттеудщ тшмд1 тэсшдер1 Екшпп<br />
дуниежузшк согыстан кешнп кезецде калыптаса бастады. Дэл осы<br />
кезецде элем накты айырмашылык жасайтын е й белкке жктелд1:<br />
1) даму децгеш, нарыктык катынастардыц дамуы, ещцрютщ тшмдшнт<br />
жагынан басымдылыкка ие болган капиталисте елдер тобы; 2)<br />
экономикалык элеуеи, бэсекелестк кабшета элдекайда темен, жоспарлы<br />
мемлекеттк реттеуге непзделген ещцргстк жуйеш калыптастырган<br />
социалистк елдер тобы.<br />
Елдердщ сырткы саудасыныц кал ыптасу ына катысты экономикалык<br />
гылымдарда б1ркатар кезкарастар орын алган. Жалпы алганда,<br />
елдердщ улттык байлыгы экономикалык жуйелердщ туракты дамуы<br />
жэне жетшд1ршу1 есебшен жинакталады. Елдердщ экономикалык дамуы<br />
мен сырткы сауда арасындагы байланыска алгаш назар аударган<br />
галымдар Адам Смит пен Давид Рикардо болды.<br />
143
А. Смит улттык байлык онда жинакталган алтын корымен емес,<br />
экономиканыц акыргы ешмдер (тауарлар) мен кызметтер керсету<br />
кабшетше байланысты болатынын атап кврсетп. Осылайша,<br />
абсолюттi басымдылъщтар теориясы деп аталган сырткы сауданын<br />
непзп теориясы пайда болды. Онын мэшсш кыскаша турде былай<br />
Tycinaipyre болады. Кдз1рп дуниеде кез келген ел, аймактын баска<br />
елдерде ещйршген тауар турлерже суранысы туракты сипат алган.<br />
Осыган сэйкес, эртурл! елдердщ алуан турхй тауарларды ещируде<br />
абсолюттх басымдылыкрпары болады. Табиги ресурстардын мол коры<br />
бар елдер абсолютп басымдылыкка ие: ресурстар негурлым арзан дайын<br />
ешмдерд1 кеп мелшерде ещцруге мумкщщк бередь<br />
Абсолютпк басымдылыкка ие емес елдер ушш де халыкаралык сауда<br />
тимдц болады. Ойткеш кез келген елде ендхру барысында енбек ешмдшп<br />
баска елдермен салыстырганда жогары болатын 6enrini 6ip ешм Typnepi<br />
болады. Сондыктан бул ешмдерд) енбек ешмдинп темен болатын елдерге<br />
экспортгау ете ттмдь Осылайша, белгип 6ip етмдерд] ещцру мен экспорттауда<br />
ел салыстырмалы басымдылыкка ие болады. Осы зацдылыкты<br />
непздеу нэтижесшде Д. Рикардо салыстырмалы басымдыльидпар теориях:<br />
ын усынды. Fалымнын пшршше, салыстырмалы басымдылык<br />
халыкаралык сауданын козгаушы купл болып табылады.<br />
Д. Рикардо XIX гасырдагы Англия мен Португалиянын сауда<br />
катынастары мысалында салыстырмалы басымдылыкгы дэлеллеп<br />
берд1. Мысалы, Англияда шуга матаны ещцруге 6ip жыл шннде 100<br />
адам ецбеп кажет болады, ал осы матаны Португалияга сату аркылы<br />
Англия одан шарал сатып алады. Ал егер дэл осындай колемдеп шарапты<br />
агылшындар ез елшде eaaiprici келсе, 120 адамнын 6ip жыл боны<br />
ецбек eryi кажет болар ед1. Осылайша, Англияга шарал ешнргеннен<br />
repi, шуга матаны ещцру ти!мд1рек болады. KepiciHme, дэл Англиядаи<br />
сатып алынган келемде мата ещцру упнн II орту г алияда 90 адамнын<br />
6ip жылдык енбеН кажет болар едь Eip Караганда, Португалияда мата<br />
ещцру Англияга Караганда ар танга ту сед i. Дегенмен, Португалияда<br />
шарал ещцру уинн жылына 80 адамнын гана ецбепн жумсайды. Олай<br />
болса, Португалияга шарал ещцру шуга ещцруге Караганда тшмд^рёк<br />
болады. Осы жагдайды бул елдердщ iunci нарыгы мен сырткы нарыка<br />
шыгаратын тауарларын тшмдйнп тургысынан 30-кестеде пакты бей*<br />
нелеуге болады.<br />
30-кесте. Елдер уш!н сырткы сауданын ти1мдЫктер(<br />
Ел «жабык» нарык «ашык» нарык<br />
шарал мата барлыгы шарал мата барлыгы<br />
Португалия 80 90 170 160 - 160<br />
Англия 120 100 220 200 200<br />
Барлыгы 200 190 390 160 200 М*<br />
144
Бул келлршген деректер бойынша, Португалияда мата ецщру<br />
Англиядагыдан арзанга тускетмен, бул елге шарап ецщру ттмд1рек.<br />
бйткеш шарапты сатканнан TycipreH каржыга ол Англиядан кеб1рек<br />
мата сатып ала алады. Еш елдщ аталган тауарлармен езш-ез1<br />
камтамасыз eTyi ушш «жабык» нарык жагдайында 390 ецбек б1рлш<br />
керек болса, «ашык» нарыктагы салалык мамандану аркасында бул<br />
жиынтьщ ецбек 360 б1рлшсе тец болады. Осылайша, елдердщ салыстырмалы<br />
басымдылыктарын пайдалануы нэтижесшде сырткы саудасы<br />
тшмщ болады.<br />
Сырткы сауда заццылыктарын зерттеу нэтижеанде 1947 жылы<br />
америкалык экономист В. Леонтьев тагы 6ip теорияныц непзш салды.<br />
Еалым АКД1 экспорта мен импортыныц курылымын зерттеу барысында<br />
негурлым ецбекп кеп кажет ететш тауарлар экспортка шыгарылып,<br />
ал каржыны кеп кажет ететш тауарлардыц импортталатынын<br />
аньщтады. Дэл сол жылдары АКШ элемдеп каржымен камтамасыз<br />
етшген алдыцгы катарлы елдердщ 6ipi болатын. Осы себепп бул елде<br />
баска елдермен салыстырганда ецбекакы мелшер1 жогары едг. Олай<br />
болса, АКД1 ушш каржыны кеп кажет ететш тауарларды экспорттап,<br />
ецбекп кеп кажет ететш тауарларды импорттау тшмдорек болуы тшс<br />
ед1 гой. Сондьщтан В. Леонтьевтщ апщан зацдылыгы Леонтьев парадоксы<br />
деген ат алды. Бул кубылысты тусйццру ушш сырткы сауданыц<br />
теориясын одан spi дамыту кажет болды.<br />
Каз1рп замангы теориялык зерттеулер сырткы сауданыц кептеген<br />
факторларын (ецбек, каржы, ресурс, технологиялар жэне т.б.)<br />
камтуымен ерекшеленедь Сырткы сауда заццылыктарын жалпылама<br />
туспцйруге мумкшдш беретш жаца ш м репнде улттардыц<br />
хальщаралык, бэсекелесттке цабтетттт теориясын атауга болады.<br />
Fылымга америкалык экономист М. Портер енпзген «бэсекеге<br />
кабтеттшш» угымы мен оньщ мэшсш 5-такьфыптагы «Елдерд1<br />
топтастырудыц Ka3ipri замангы керсеткшггер1» такырыпшасында<br />
карастырган болатынбыз.<br />
Жогарыда аталган теорияныц непзш салган М. Портер кез келген<br />
елдщ немесе накты ецщрупплердщ элемдш нарыктагы орнын терт<br />
непзп жагдай аныктайтындыгын атап керсеткен болатын:<br />
- эртурл1 eHflipic факторларыныц саны мен сапасы;<br />
- innci нарыктагы сураныс;<br />
- жапсарлас жэне косалкы салалардыц болуы;<br />
- фирма стратегиясы мен imici бэсекелестштщ болуы.<br />
Еалым салыстырмалы басымдылыкты камтамасыз етуде ondipic<br />
факторларыныц жетекш1 мацызы бар екенднтн атап керсеткен. 0з<br />
теориясында М. Портер салыстырмалы басымдылыктарга непз болтан<br />
факторларды пайдаланып кана коймай, оларды удайы жетиццрш,<br />
дамыткан елдер гана бэсекеге кабшетп болатынын непздедь Сондьщтан<br />
XX гасырдыц eKimni жартысында табиги ресурстары тапшы Жа-<br />
145
понияда шиюзат пен энергняны унемд! пайд алану га непзделген технологияларды<br />
пайд алану нэтижесшде енеркэсштщ жылдам каркынмен<br />
дамуы жузеге асырылды.<br />
Жапонияда унемд1 технологияларга непзделген еншдер /шаг/<br />
нарыцтагы сураныстарга сэйкес ещприш, кешннен олар буки! дуние<br />
жуз1нде сураныска не болды. Сонын нэтижесшде бастапкыда h u k i<br />
нарык ушш ен1мдер жасаган компаниялар элемдш нарыкка тауарларын<br />
шыгаратын ipi еншрушшерге айналды.<br />
Елдщ немесе ещцрупйлердщ элемдж нарыктагы орнын аныктайтын<br />
таг ы 6ip жагдай - жапсарлас жэне цосалцы салалардыц балуы. Мунын<br />
ез! внгм сапасын аргтыругы мумюндш бередг. Мысалы. элемге эйгьи<br />
италиялык аяккжмдердщ элемдш нарыкты жаулап алуын бул елде ете<br />
сапалы былгары ендфкт болуымен катар, аяккжмд1 жасауга кажетп<br />
косалкы салалардын барлыгынъщ да дамуымен тусшдаруге болады.<br />
Фирманыц даму стратегиясы мен iuaci нарыцта бэсекелест'иапщ<br />
болуы олардын eruupicn удайы жетидоруге муддел1 болуына жэне ез<br />
енгмДерш етю эетт жана нарыктарды i3flecripy ше алып келедг Осылайша<br />
негурлым куигп фирмалар сырткы сауда байланыстарын орнатуга<br />
кешед]. Эдеттс oaoipicriH туракты дамуы ушш колайлы жагдайлар<br />
кажет. Сондыктан бэсекеге кабшетп ешмдер жасайтын фирмалар<br />
елдщ ен дамыган аудандарында орналасады.<br />
Сонымен, Ka3ipri кезецде халыкаралык сауда елдердщ, аймактар*<br />
дын, жалпы дуние жузшш шаруашылык дамуына куигп ыкпал етеда:<br />
сырткы сауда экономикалык даму дын куатты факторына айналды жэне<br />
сап себеттп елдердщ халыкаралык сауда катынастарына тэуслдипп де<br />
артты. Халыкаралык сауда катынастарынын дамуына халыкаралык<br />
енбек белшзсшщ дамуы мен вндфкгпн ынтымактасуы, гылыми*<br />
техникалык революция, ултаралык 6iрлecTiктерд!н кызметг эсер етед|.<br />
Халыкаралык сауда каты наста рын реттеумен б^ркатар халыкаралык<br />
жэне когамдык уйымдар ай налы сады. 1964 жыддан 6epi Б¥¥<br />
курамындагы сауда жэне даму жон{ядеп Конференция (ЮНКТАД:<br />
агылшынша United Nations Conference on Trade and Development)<br />
жумыс icrcfiiii. Штаб-пэтер! Женева каласында орналаскан бул уйымга<br />
ка iipr i кезде 193 мемлекет муше болып табылады. Муше-мемлекеттер<br />
элеумегпк-экономикалык жэне географиялык сипатына карай терт<br />
топка болшгеи. ЮНКТАД кызмеп халыкаралык сауданы дамыту,<br />
халыкаралык сауда уипн непзп жагдайлар мен иускауларды жасау,<br />
BYV курамындагы сауда жэне экономикалык даму саласындагы баска<br />
да уйымдар дын кызмеп н уйлеспруге багытталган.<br />
1995 жылы халыкаралык саудаиын ережелерше непзделген<br />
галамдыксауда уйымы-ДуннежузШ к сауда уйымы (ВТО: агылшынша<br />
World Trade Organization) курылды. Бул уйым 50 жылга жуык жумыс<br />
ютеген Тариф-тер мен сауда женшдеп бас юелюм уйымынын непинде<br />
калыптасты. 2010 жылгы дере п е р бойынша. бул уйымга 153 ел муше<br />
146
болып табылады, олардьщ улесше элемдш сауданыц 97%-ы тиесш.<br />
Дуниежузшш сауда уйымы жаца сауда кел!с1мдерш жасау мен енпзущ<br />
жузеге асырады жэне бул уйымга муше елдердщ барлыгыныц осы<br />
кел1с1мдерд1 сактауын талап етед1. Хальщаральш саудага катысты<br />
проблемаларды талкылау жэне шенпмдер кабылдау копжакты сауда<br />
келюсездер (раундтар) аясында жузеге асырьшады.<br />
Дуниежузшж экономикалык форум-халыкаралык экономикалык<br />
ынтымактастыкты дамытуга багытталган халыкаралык yKiMeiTiK<br />
емес уйым. 1971 жьшы швейцарияльщ профессор Клаус Шваб Heri3iH<br />
салган бул уйымга дуние жузшщ коптеген елдершщ 1000-га жуык<br />
ipi компаниялары мен уйымдары муше болып табылады. Форумдар<br />
жьш сайын Швейцарияныц Давос каласында втюзшедь Казакстан<br />
Респубпикасыныц ккер топтары да бул форумдарга катынасады.<br />
Сырткы сауданыц колем!® сыртцы сауда айналымы мен оныц<br />
динамикасы аныктайды. Ka3ipri кезде сырткы сауда дYниeжYзiлiк<br />
шаруашыльщтыц ец жылдам дамып жаткан саласынын 6ipiHe айналып<br />
отыр. Елдер, аймактар арасындагы сауца байланыстарыныц каркынды<br />
дамуы галамдык элеуметтш-экономикальщ шгершеудщ мацызды тенденцияларын<br />
айкындайды.<br />
Халыкаралык сауданыц тауарлъщ цурылымы элемдш экспорттагы<br />
тауар топтарыныц аракатынасы болып табылады. Ka3ipri кезде<br />
OHflipicTiK жэне тутьшуга арналган етм турлершщ саны 20 млннан<br />
асады, булардан баска сан мыцдаган аралык ен1м турлер1 бар.<br />
Элемдш сауданыц Ka3ipri замангы тауарлъщ курылымы мынадай<br />
ерекшелгШерт.ен сипатталады:<br />
1. Жыл сайын шиизат пен минералды отын yneci кыскарып келед<br />
Kaaipri кезде олардыц yneci шамамен 12%.<br />
, 2. Тауар таскыныныц диверсификациясы (жштелу!) артуда.<br />
3.' Халыкаралык саудада дайын ошмдер улесшщ одан 9pi артуы:<br />
Ka3ipri кезде ол 80%-ды курайды.<br />
4. Азык-тушктщ улес салмагыныц кыскаруы, мата жэне кшмкешекке<br />
сураныстыц артуы.<br />
5. Халыкаралык саудада Кытай, Ундютан жэне Латын Америкасыныц<br />
ipi елдершщ улесшщ артуы.<br />
Сонымен, халыкаралык сауданыц тауарлык К¥Рылымында дайын<br />
буйымдар мен жартылай дайын ошмдер басым орын алады. Бул<br />
тауарларды элемдш нарыкка непзшен OHepK9ci6i дамыган елдер мен<br />
жаца индустрияльщ елдер шыгарады, олардыц экспортында ондеуин<br />
енеркэсш онгмдершщ yneci 90%-дан асады. Элемдш саудада eiciiraii<br />
орынды отын мен шшазат, азьщ-тулш алады. Бул тауарларды нарыкка<br />
непзшен дамушы елдер шыгарады.<br />
Хапыкрралъщ сауданыц географиялъщ цурылымы деп жекелеген<br />
елдер мен олардыц топтары арасындагы сауда катынастарыныц<br />
курылымын атайды. ¥зак жылдар бойы халыкаралык саудада элемнщ<br />
147
басты экономикалык орталыктары басымдылык кврсетш келедг<br />
Мысалы, XX гасырдыц 90-жылдарьгада Германия, АКД11, Жапония<br />
жетекпп орын алды, жалпы «Улкен Жетшк» елдершщ улесше<br />
халыкаралык сауда айналымынын 50%-ы тиесин болды. XXI гасырдын<br />
алгашкы онжылдыгында АКД1 жетекнп орнын кайтарып алды, сонымен<br />
катар дамушы елдердщ yneci артып келедо. Сонгы онжылдыкта<br />
Кытай элемдеп 10 ipi сауда державаларынын катарына ендк 2010<br />
жылдын корытындылары бойынша, дамушы елдер мен ТМД елдершщ<br />
халыкаралык саудадагы yneci бурын болып кермеген керсеткшше<br />
(45%) жетп. Элемдеп ец басты экспорттаушы елдер катарын Кытай<br />
бастал тур (А/ Косымиш).<br />
Казакстан Республикасыньщ сырткы еаудасынын дамуы.<br />
Кез келген мемлекетпц экономикасыныц дамуын, онын бэсекеге<br />
кабшеттиппн багалауда елдщ Дуниежузшш экономикалык форум<br />
(ДЭФ) рейтинпсшдеп орны ескершедь Сауд ага катысты ал ганда,<br />
ДЭФ елдщ элемдш сауда жуйесше камтылу рейтннпсш жасайды.<br />
2010 жьшы Казакстан бул рейтинг бойынша 88-орынды иелендц. Елдш<br />
элемдш сауда жуйесше камтылу рейтннпсш аныктауда 9 багыттагы<br />
керсетюштер ескершеш (22-сурет).<br />
22-сурет. Елдщ элемдЬс саудага камтылуын<br />
корсететж бвгыттар<br />
Bipimui бшыт - отандык немесе шетелднс тауар нарыктарына шыгу<br />
мумкшд!п. Казакстан бул керсеткии бойынша 2010 жьшы 53-орыида<br />
болды. Ксдендш реттеудщ пимдшише катысты екшшЬ бшыт бойынша<br />
Казакстан эзфгс 103-орында тур. Дегенмен, Кедсндш одактыц<br />
шенбершдсп пакты ic-эрекеттер болашакта ел!Мз керссткншнщ бул<br />
148
багытта жогарылауына алып кедетпй сезс1з. Рейтингте ескеретш<br />
уштшг багыт импорттык-экспорттык процедуралардыц тшмдшп болып<br />
табылады. Бул тургыда Казакстанньщ Kepcenciini ете томен (125-<br />
орын).<br />
Tepmimui багыт елдеп жемкорлык, бейресми телемдерге<br />
катысты мэселелерд1 камтиды. К^азакстан бул керсеткшт жыл сайын<br />
жаксартып келед1, 2010 жылы ол 81-орында болды. Бутан мемлекеттш<br />
денгейде журпзшген жумыстар оц эсерш типзген. Eecinuii багыт<br />
келш инфракурылымыньщ кол жеимщп мен сапасын керсетедь Бул<br />
KepceTKinrri де Казакстан удайы жаксартып келедк 2010 жылы ел1м1з<br />
элем бойынша 35-орынга шыкты. Келш инфракурылымын дамытуга<br />
катысты ел1м1зде кабылданган салалык багдарламалар ез нэтижелерш<br />
беруде. Алтыншы багыт бойьшша келш кызметшщ кол жепмдйт<br />
мен сапасы ескершедь Казакстаннын бул KepceTKinii де жыл сайын<br />
жогарылауда, 2010 жылы ел1м1з 47-орында болды. К^азакстандык экономистер<br />
бул саладагы алга басуды ел1м1з экономикасынын жалпы<br />
жагдайымен жэне жекеменшш гскер топтардьщ эрекепмен байланысты<br />
тусщщредо.<br />
Рейтинг аныктауда ескершетш жеттшг багыт акпараттыккоммуникациялык<br />
технологиялардыц болуы жэне колданылуымен<br />
байланысты аныкталады. ^азакстан Республикасы элемде бул<br />
керсетк1ш бойынша 61-орында тур. Аталган к е р с е т п т сипаттайтын<br />
деректер катары на кэсшкерлердщ Интернета пайдалану аукымы, 100<br />
адамга шакканда кец жолакты Интернета пайдаланушы абоненттер<br />
саны, 100 адамга шаккандагы непзп телефон желшершщ саны жэне<br />
т.б. жатады. Рейтинг аныктауда карастырылатын cezmmui багыт -<br />
нормативтш кукыктык ортаньщ жай-куш. Казакстанда бул тургыда<br />
эз1рше шгершеу байкалмайды (80-орын). Тогызыншы багыт жеке<br />
каушспдш мэселелерш камтиды. Бул керсетюш полиция кызметшщ<br />
сенш(дшп, кылмыстар мен тэртш бузушылык жэне т.б. аркылы сипатталады.<br />
Ел1м13 бул керсеткйп бойынша 2010 жылы 82-орында болды.<br />
Аталган багыттардыц тшелей мемлекеттщ сауда саясатына<br />
катысы бары алгапщы ym eyi гана болганымен, баска багыттар да<br />
жалпы алганда ккерлш пен сауда катынастарын дамытуга жанама<br />
ыкпал ететш керсепаштер больт табылады. Сондыктан Казакстан<br />
Республикасыньщ сырткы сауца катынастарыныц даму мумюншшк-<br />
Tepi, ел1м1з экономикасынын халыкаралык сауд ага камтьшу децгейш<br />
арттыру осы багыттар бойынша накты эрекеттерге байланысты болады.<br />
Ka3ipri кезде 1^азакстан Республикасы экспортьшыц тауарлык<br />
курылымында минералды шиюзат басым (78,9%). KepiciHnie машиналар,<br />
курал-жабдыктар, приборлардыц ел1м1з экспортындагы yneci<br />
бар болтаны 1,1%-ды курайды. Импорттыц тауарлык курылымында<br />
Kepicimne жагдай байкалады: мунда жогарыда аталган тауар топтары<br />
тшсшше 15,1 жэне 37,2%-ды курайды.<br />
149
Казакстан Республикасы сырткы саудасыныц географиялык<br />
курылымы сонгы жылдары онша езгеркке тускен жок. 2009 жылы<br />
Казакстаннын непзп сауда эрштестер! ЕО елдер1 (40,2%, немесе 28,8<br />
млрд. долл.); Ресей Федерациясы (17,4% - 12,4 млрд. долл.); Кытай<br />
(13,2% - 9,5 млрд. долл.); Украина (4,8% - 3,4 млрд. долл.); АКШ (2,8%<br />
- 2,0 млрд. долл.) болды.<br />
Казакстаннын халыкаралык сауда катынастарына белсешн араласуы<br />
Дуниежузипк сауда уйымына (ДСУ) юру мумктшйпктер1мен<br />
байланыстырылады. Ешм1здщ бул уйымга ену ypflici 1996 жылы 26<br />
кантарда ДСУ Хатшылыгына Казакстанды ДСУ катарына кабылдау<br />
туралы ресми етппш берген кезден басталлы. 1996 жылдын<br />
акпанында ДСУ Казакстанга кадагалаушы ел мэртебесш бердь Осымен<br />
6ipre Казакстаннын ДСУ-га eHyi бойынша Жумыс тобы курылды,<br />
онын курамына ДСУ-га муше 40 ел юредп. Кдз!рп кезде осы багытта<br />
Казакстан Республикасынын уюмегп кеп жакты жэне ею жакты<br />
келгссездер журпзшуце.<br />
10.3 Сырткы экономикалык байланыстар кешем<br />
Кез кел ген улттык экономиканыц элемдж экономика мен нарыктагы<br />
орны мен эрекеттер! сырткы экономикалык байланыстар кешеш<br />
аркылы жузеге асырылады. Бул кешеннш курылымы мен сипаты<br />
6ipimuideH, сырткы элемдеп жагдайларга; екшгигден, улттык мудделер,<br />
басымдылыктарга; уштшгден, улттык экономиканыц даму жагдайына<br />
байланысты аныкталады. Бул факторлардын езара уйлес!мш!Ц<br />
бузылуы улттык экономиканын элемдж аренадан шеттстшп калуына<br />
алып келедт<br />
Ka iipi i дуниедеп геоэкономикалык кеюстжте улттык экономякаларлыц<br />
эре кет ету багытгарын, олардьщ сырткы факторы ар ыкпалымен<br />
erepicrepre Tycyin ескере отырып, сырткы экономикалык<br />
байланыстардыи (СЭБ) коптеген улплерш аныктауга болады. Елдердщ<br />
сырткы экономикалык байланыстар кешешн эртурл! принциптер<br />
непинде ж1ктеу улттык экономикаларга сапалык талдау жасау мен<br />
катар, олардын сырткы нарыктагы орнын аныктауга мумкщдж беретж<br />
сандык керсстк!штерд1 камтуга мумк!ндж бередд.<br />
Елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешеидершс жуйелнс<br />
талдаулар жасау нэтижес!нде СЭБ улплер1 1) улттык экономиканын<br />
даму стратегиясында сырткы экономикалык байланыстар<br />
кешеш не кандай орын бершелшипис карай; 2) елдердщ сырткы<br />
байланыстарынын озшдж сипатын аныктайтын экономикалык жаратылысына<br />
карай; 3) сырткы экономикалык байланыстар кешешнш улттык<br />
экономика мен дуннежузшк шаруашылыкка беЙ1Мделу) тургысынла<br />
уш топка Ж1гтелш, эркайсысына сэйкес улплер тобы аныкталды (2Jсурет).<br />
150
---------------------N<br />
СЭБ улплер!<br />
23-сурет. Сырткы экономикалык байланыстар<br />
кешеншщ улгшер!<br />
Стратегияльщ мандат тургысында яоктелген улгшер улттык<br />
экономиканьщ жалпы даму стратегиясында сырткы экономикалык<br />
байланыстарга кандай орын бершетшше байланысты аныкталады.<br />
Сырткы экономикалык байланыстарды экономикалык; багдар any<br />
максатында дамытатын елдер курылымдык 03repicTepre ушырап жаткан<br />
улттык экономиканы кай багытта дамыту кажеттшгш аныктайды.<br />
Кейб1р елдердщ сырткы экономикалык байланыстар кешеш экономиканы<br />
турацтандырушы кызмет аткарады. Бул жагдайда сьфткы байланыстар<br />
шаруашылык дамуды туракты децгейде сактау, экономикалык<br />
тепе-тещцктерд1 устап калу максатын кездейдг Ал автаркиялъщ<br />
ymim тацдаган улттык экономикалар жергш кп ресурстарга суйену,<br />
окшаулану, сырткы байланыстарга шектеу кою багытын устанады.<br />
Экономикалыц жаратылысы бойынша ж1ктелген улгшер<br />
елдердщ сырткы экономикалык байланыстарыныц экономикалык<br />
типтерш аныктауга мумкшдж бередг Жабдъщтаушы-жвнелтуш1<br />
ymidezi сырткы экономикалык байланыстар алдын-ала келюшген шарттар<br />
непзшде белгш 6ip келемде, белгш 6ip мерз1мдерде, келкшген<br />
багамен ешмдерд1 жонелту аркылы жузеге асырылады. Женелтулердщ<br />
шартты турде жоспарлы сипат алуы бул байланыстардыц элемдш<br />
нарыктагы езгерктерге, бэсекелестшке тэуелслз болуына ыкпал<br />
етед!. Сауда-делдалдьщ у ш жагдайында улттык экономикага элемдш<br />
нарыктыц барлык мумкшшшктер1 ашылады: удайы бэсекелестшке<br />
тусу аркылы улттык экономикалар курылымдык езгерктерге тусед!,<br />
ен1м сапасына катац талаптар койылады, экономикалык элеуетп<br />
жумылдыру кажеттшп туындайды, Typni субъектшердщ нарыкка<br />
шыгу мумкшд1ктер1 пайда болады. OHdipicrniK-инвестицияльщ<br />
151
улггде улттык экономикалардын байланыстары б1ржакты сипатта<br />
емес, букш ендорйгпк цикл аукымында дамытылады. Бул ез<br />
кезепнде байланыстардьщ курделенуше жэне сан-салалы (каржыинвестицияльпс,<br />
гылыми-техникалык, несие, еншрнгп бас кару жэне<br />
т.б.) болуына алып келедк<br />
Бейшделу крбшепи елдщ сырткы экономикалык байланыстар<br />
кешеншщ экономикалык ортамен байланысу децгешн сипапайтын<br />
тагы 6ip мацызды белгкп болып табылады. Улттык жэне элемдш экономика<br />
аралыгында езшдш 6ip к етр кызметш аткаратын болгандыктан,<br />
бул сектор улттык экономикамен де, дуниежузйпк шаруашылыкпен<br />
де ты! ыз байланыскан болуы кажет. Дегенмен елдердщ сырткы<br />
экономикалык байланыстар кешендершщ экономикалык бей1мделу!<br />
эртурл1 децгейде болады. Осыган сэйкес, онын 3 непзп ynrici ажыратылады.<br />
Тецдестгрыген узш улттык экономика ушш де, элемдш<br />
нарык ушш де колайлы болып табылады, ейткеш ол imid жэне<br />
сырткы экономикалык ортага толыгымен бешмделген. удайы дамып,<br />
жетищршетш кешен сипатында болады. Тецдеспршген улпге<br />
онд1р1спк-инвестициялык улпдеп сырткы экономикалык байланыстар<br />
кешеш жакын болады.<br />
Тецдестгртмеген ynzi улттык экономика мен дуниежузшк<br />
шаруашылык жуйесшщ сэйкесазицп агдайында калыптасады. Мысалы,<br />
елдеп несие-каржы саласыныц, улттык валютаныц жай-куш,<br />
жумыс купннщ кэаби децгеш, акыл-ой элеуетп, кукыктык жат дай<br />
жэне т.б. улттык экономиканыц сырткы байланыстар кешеншщ<br />
непзш курайды. Бул кешен 6ip гана экономикалык ортага (улттык<br />
немесе элемдш) бетмделш курылса, халыкаралык енбек белшсшш<br />
мумкшшшктсрш толык жузеге асыра алмайды, ягни тецдесиршмеген<br />
сипат алады.<br />
«Бвгде» улг/ сырткы экономикалык кешеннщ улттык экономикага<br />
да, сырткы экономикалык ортага да сэйкес келмеуз жагдайында<br />
калыптасады. Эдетте бул кубылыс сырткы экономикалык кешеннш<br />
бвгдел in улттык энономикада тубегейгп кайта курулар жасал, дамудын<br />
негурлым жогары децгейше кешу барысында бай кал ад ы. Ce6e6i, жаца<br />
сырткы экономикалык кешенд» улттык экономика да, элемдш нарык та<br />
б|рден кабылдамайды, бул бетмделу жылдар боны arypyi мумкж.<br />
Сонымен, кез келген слдш сырткы экономикалык кешеш удайы<br />
дамы л, жетидаршп отыратын жуйе болып табылады. Белгин 6ip<br />
децгейде оны мемлекет тургысынан реттеу (салыктык, несиекаржы,<br />
валюталык жэне т.б.) журпзглед!, сонымен катар улттык<br />
экономиканыц даму басымдылыктарын ескере отырып, белгш 6ip сала-чар<br />
бойынша багдарлау, н$к;ыцтьщ цамтамасыз ету жузеге асырылады.<br />
I ео:экономикалык кешспгге акпараттык жуйелердш де манызы<br />
ете зор: каз1рп замайгы улттык экономика ушш утымды шешш<br />
кабылдау (тшмд! келклмшарттар, сету жэне сатып алулар); нарыкка<br />
IS2
бага беру жэне болжау жасау; белгш 6ip уакыт аралыгындагы шугыл<br />
экономикалык акпаратка кол жетк1зу акпараттык технологияларсыз<br />
мумкш емес.<br />
Тацырып бойынша otcemeKiui угымдар<br />
Сырткы экономикалык байланыстар жэне олардыц турлерц элемдж несие<br />
нарыгы; мемлекетаралык ещцрю кооперациясы жэне оныц формалары;<br />
абсолюта басымдылыктар теориясы; салыстырмалы басымдылыктар теориясы;<br />
Леонтьев парадоксы; бэсекелестжке кабшеттшш теориясы; Халыкаралык<br />
сауда катынастарын реттеу уйымдары; Халыкаралык сауданыц тауарлык<br />
курылымы; Халыкаралык сауданыц географиялык курылымы; К^азакстанныц<br />
сырткы саудасы. Сырткы экономикалык байланыстар K euieH i жэне оныц<br />
улгшерь<br />
МэтЫде кездесетт географиялык, атаулар mh'mi<br />
Нью-Йорк, Лондон, Токио, Париж, Цюрих, Сингапур, Гонконг, Бахрейн,<br />
Алматы, Кдзакстан Республикасы, Ресей Федерациясы, АКД1, Улыбритания,<br />
Германия, Франция, К^ытай, Атлант мухиты, Жерорта тещз1, Суэц каналы,<br />
Ущц мухиты, Панама каналы, Тыньщ мухит, Атланта, Пекин, Чикаго, Токио,<br />
Жапония, Лондон, BipiKKeH Араб Эм1рл1ктер1, Дубай, Англия, Португалия,<br />
Женева, Швейцария, Давос, Ундютан, Латын Америкасы, Украина.<br />
Так,ырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Сырткы экономикалык байланыстардын непзп турлер1 езара калай<br />
байланыскан<br />
2. «Халыкаралык сауда - сырткы экономикалык байланыстардын<br />
кешбасшысы» дегещц калай тусшд1руге болады<br />
3. Халыкаралык децгейдеп каржы орталыктарыныц орнал асу зацдылыктары<br />
бар ма<br />
4. Халыкаральщ несие кандай курамдас бел1ктерден турады<br />
5. Ел экономикасына келетш тшел ей шетелдш инвестициял ар келем1 кандай<br />
факторларга байланысты болады<br />
6. Элем жэне ТМД бойынша тшелей шетелдш инвестициялар ец кеп<br />
салынган елдер кайсылары, оган не себетш болтан<br />
7. Мемлекетаралык ещцрю кооперациясьпшц кандай формалары бар,<br />
К,азакстанда кайсылары бар<br />
8. ЖаЬандану мен келш кызметшщ дамуыныц арасында кандай байланыс<br />
бар<br />
9. Казакстанньщ халыкаралык келш катынасын дамыту мумкшдшгер1<br />
кандай<br />
10. Халыкаралык туризм кай аймактарда дамыган жэне оган кандай<br />
алгышарттар себетш болтан<br />
11. Салыстырмалы басымдылыктар теориясы мен абсолюта басымдылыктар<br />
теориясыныц айырмашылыктары кандай<br />
153
12. Бэсекелест1ккекаб1петт1л1кте0риясытургысындаалганда,внд1руш1лерд1н<br />
элемдж нарыктагы орны калай аныкталады<br />
13. Халыкаралык сауда катынастарын реттеу не ушш кажет<br />
14. Халыкаралык сауданьщ тауарлык жэне географиялык курылымында<br />
K a iip ri кезде кандай езгеркггер орын алган<br />
15. Казахстан Республикасыныц элемдж сауда жуйесше камтылу дснгейш<br />
кандай керсетк1штер сипаттайды<br />
16. Казакстан Республикасы Дуниежузшш сауда уйымына кабылданган<br />
жагдайда сауда эрштестер1 езгеруп мумкш бе<br />
17. Сырткы экономикалык кешеннщ кандай yrainepi бар, о л ар кандай белгглер!<br />
бойынша ажыратылады<br />
18. Сырткы экономикалык байланыстарды дамытуда акпараттык жуйелердш<br />
мацызы кандай<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhimi<br />
1. Алдонин Е.Ф. Мировая экономика. - М.: Юристъ, 2006. - 322 с.<br />
2. Алисов Н.В., Хореи Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.<br />
3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:<br />
ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.<br />
4. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
5. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического<br />
пространства: Учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.<br />
6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа. 2008. - 495 с.<br />
7. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
8. Портер М. Конкуренция. - М.: Вильямс. 2005. - 608 с.<br />
9. http://www.unctad.org/ - ЮНКТАД сайты<br />
10. http://www.wto.org,' - Дуннежузшк сауда уйымынын ресми сайты<br />
11. http://www.weforum.Ofg/ - Дуниежузшк экономикалык форумнын ресми<br />
сайты<br />
12. http://trade.gov.kz/ - Казакстан Республикасыныц сауда саясаты туралы<br />
мэл1метгер<br />
13. http://www.kaznexinvest.kz/- «KAZNEX» экспортты дамыту жэне алга бастыру<br />
корпорациясынын сайты<br />
14. http://intereconomy.ru/ - Элемдж экономика туралы сайт<br />
15. http://www.rfca.kz/kz/ - Алматы каласынын ошрлж каржы оргалыгынын<br />
ресми сайты<br />
16. http://unwto.oig/ - Дуниежузшк туриспк уным сайты<br />
154
11-такырып. КА31РГ1 КЕЗЕЦДЕП ХАЛЫКДРАЛЬЩ<br />
КАТЫНАСТАР<br />
11.1 Халыкаралык катынастардын xypjiepi<br />
Халыкаралык катынастардын сипаты. «Халыкаралык<br />
катынастар» угымына 6ip-6ipiHe уксас б!рнеше аныктамалар бершген.<br />
Оларды талдау непзшде уш топка б1ршт1рдш.<br />
1. Халыцаралъщ цатынастар - элемдш аренада эрекет ereriH<br />
субъектшер арасындагы экономикалык, саяси, кукьщтык, идеологияльщ,<br />
дипломатиялык, эскери, мэдени жэне баска байланыстардыц жэне<br />
езара карым-катынастардыц жиынтыгы.<br />
2. Хальщаралъщ цатынастар — элем кауымдастыгыныц<br />
субъектшер1 арасындагы саяси, экономикалык жэне т.б. адамзат oMipi<br />
мен эрекеттершщ непзп салалары бойынша байланыстар мен езара<br />
эрекеттесулердщ кешейд1 жуйесь<br />
3. Халыцарапъщ цатынастар - мемлекеттердщ, хальщтардыц,<br />
мемлекетаралык уюметтш жэне уюметтш емес уйымдардыц,<br />
б1рлестштердщ, партиялар мен козгалыстардыц, жекелеген тулгалар<br />
мен олардыц топтарыныц саяси, экономикалык, гылыми-техникалык,<br />
мэдени, эскери, жэне баска салалардагы туракты езара байланыстары<br />
мен эрекеттесушщ жуйесш<br />
СонЫмен, халыкаралык катынастардыц басты субъектшершщ<br />
6ipi мемлекет екендш айкын болды. Сол себепп халыкаралык<br />
катынастардыц ец басты езеп мемлекеттер арасындагы катынастар<br />
болып табылады. Халыкаралык катынастар жуйесше мемлекетаралык<br />
аймактык б1рлестштер мен одактар (эскери, саяси, экономикалык) да<br />
енедь Халыкаралык катынастардыц мацызды субьектшер1 катарына<br />
дуние^зш к мемлекетаралык уйымдар (Б¥¥, Халыкаралык валюта<br />
коры жэне т.б.) да жатады.<br />
Халыкаралык катынастарга когамдагы баска да катынастар тэр1зд1,<br />
езщцш басты белгтер тэн болады:<br />
- когамныц барльщ дерлш салаларын камтуы жэне соп себеип<br />
уйымдасуы жагынан алуан турл1 субъектшершщ болуы;<br />
- ортак билштщ болмауы;<br />
- саяси, экономикалык жэне т.б. шегшмдерд1 кабылдауда езара<br />
тец кукылы, егемещй субъектшердщ эркелм багыттарды устану<br />
мумкшдйч;<br />
- халыкаралык саяси, экономикалык жэне т.б. дамудыц ортак тенденциялары<br />
болмагандыкган, стихиялы сипат алуы;<br />
- кернекп саяси кайраткерлердщ ыкпалымен халыкаралык<br />
катынастарда субъективи факторлардыц мацызыныц артуы;<br />
155
- халыкаралык катынастарды реттеу завдар аркылы еме<br />
ынтымактастык женшдел кел101мдер мен келклмшарттар непзщде<br />
жузеге асырылуы.<br />
Халыкаралык катынастарды б1рнеше денгейлерге белед) (24-<br />
сурет).<br />
Галамдык халыкаралык<br />
катынастар<br />
Аймактык катынастар<br />
Тосгтар арасымдагы<br />
V.<br />
отышстар<br />
- ./<br />
Too миндсп катынастар<br />
Накты халыкаралык<br />
жагдайдагы катынастар<br />
Г Еюжмсш катынастар '<br />
24-сурет. Халыкаралык катынастардыц децгейлер!<br />
Fаламдык халыкаралык катынастар мемлекеттердщ, ipi<br />
мемлекет аралык уйымдардын арасындагы жузеге асады, ал ар элемдш<br />
экономикага, саясатка жэне т.б. ыкпал етедь Аймактык катынастар<br />
белгип 6ip аймактагы мемлекеттер арасындагы катынастар, олар<br />
эдетте когамдык емйрдщ басты салаларын камтиды жэне накты нэтиже<br />
беретш, кепжакты сипат алады.<br />
Накты халыкаралык жагдайдагы катынастар алуан турл] болады,<br />
6ipax накты тарихи снпат алады. Бул катынастарга белгип' 6ip<br />
аумактагы калыптаскан жагдайды шешуге муддел! б1рнеше мемлекет<br />
камтылады. Деген мен бул катынастар туракты сипат алмайды. мэселе<br />
шешшген сон катынастар y3uiyi мумкш.<br />
Келденен багыттагы халыкаралык катынастардын ен жогары<br />
денгей1 топтар арасында, ягни мемлекет топтары, халыкаралык<br />
уйымдардыц езара кары м-каты наст ары аркылы жузеге асады. Ал жекелеген<br />
аймактардагы мемлекеттердщ езара карым-катынастары топ<br />
ншндеп катынастар деп аггалады. Дуние жузшдеп ен кеп тараган<br />
халыкаралык каты насты н rypi мемлекеттер арасындагы «лжакты<br />
катынастар болып табылады.<br />
Бул денгейлердщ эркайсысына жалпы белплер мен еэшдйс<br />
ерекшелпстер таи болады. Бул катынастар да ен басты фактор мемлекет<br />
болып табылады, ап жуйедеп барлык элемеиттерд! аныктайды.<br />
156
Халыкаралык катынастардыц баска субъектшер1 мемлекетпен<br />
салыстырганда косымша роль аткарады.<br />
Халыкаралык катынастардыц турлерь Халыкаралык катынастар<br />
жуйесш толык тусшу ушш оныц rypnepi туралы бшу кажет. Fалымдар<br />
халыкаралык катынастардыц б1рнеше Heri3ri турлерш ажыратады,<br />
олардыц эркайсысыныц езшдш курылымы, функциясы, даму багыты<br />
болады (25- сурет).<br />
Мемлекеттщ элемдеп орнын аныктауда, мудделерш коргауда<br />
оныц халыкаралык катынастары мацызды роль аткарады. Халыкаралык<br />
катынастардыц басты езеп ретшде элемдш саясатты атауга<br />
болады. Элемдш саясат дел элем кауымдастыгыныц ем1рлш мэселелерш,<br />
оныц 6yriHi мен болашагына катысты аса мацызды<br />
шелймдерд1 кабылдау жэне жузеге асыруды камтитын жуйеш атайды.<br />
Еуропалык зерттеуиплер арасында элемдш саясатты халыкаралык<br />
катынастар дел угыну басым болып келедг Бул галымдар халыкаралык<br />
саясатты мемлекеттердщ сырткы саясатымен тецеспред1, сол себепп<br />
халыкаралык катынастар рет1нде ец алдымен саяси катынастарды<br />
угынады.<br />
Саяси катынастар ец басты роль аткарады, ейткеш олар<br />
халыкаралык катынастардыц баска турлерше непз болады. Саяси<br />
катынастар накты саяси жуйенщ элементтершщ эрекеттершен<br />
кершедь Бул катынастар каушс1здшке кепш болады жэне барлык баска<br />
катынастардыц дамуына колайлы жагдайлар жасайды.<br />
Экономикалыццатынастар Ka3ipri замангы аса мацызды катынастар<br />
болып табылады, дегенмен оларды саяси катынастардан болт<br />
карастыру мумкш емес. Сырткы саясат экономикалык катынастарды<br />
коргауга багытталады, ейткеш бул катынастар элемдш нарьщты,<br />
157
халыкаралык ецбек белшюш калыптастырады. Экономикалык<br />
катынастардын жай-куш кебшесе мемлекеттеп eaaipic пен ещирпш<br />
куштердщ даму денгешмен, экономиканын эртурлх даму улгшершен,<br />
табигат ресурстарымен камтамасыз етшу1мен жэне баска жагдайлар<br />
аркылы аныкталады.<br />
Гылыми-техникапыц цатынастар гылыми-техникалык бш1м<br />
жэне акпарат алмасудан кершедк Сонымен катар, елдердщ гылымн,<br />
каржылык жэне материалдык ресурстарын 6ipiimpy аркылы<br />
журпзшетш гылыми-зерттеу жобалары, алдынгы катарлы технологиялар<br />
саласындагы зерттеу жумыстары осы катынастар турше жатады.<br />
Олардын катарында мынадай жобалар бар:<br />
- жаиа гылыми-техникалык ндеялар, тех ни калы к шеилмдер. маркетинг<br />
зерттеулер! мен техникалык-экономикалык есептеулермен айналысатын<br />
ортак гылыми-зертгеу орталыктарынын, бюролардын,<br />
зертханалардын курылуы;<br />
- фирмалар жумысынын техникальщ-экономикалык керсеткшгтерш<br />
жаксарту ушш техника мен технологияларды жетйщру саласында<br />
oipirin эксперименттер журпзу;<br />
- ещпргс пен енбекп уйымдастыру саласында 6ipirin зерттеулер<br />
журпзу жэне шетелдш тэжхрибемен танысу;<br />
- гылыми-техникалык саясат мэселелер1 бойынша жумыстарды<br />
уйлеспру жэне кенесшипк жумыстарды уйымдастыру;<br />
- мемлекетаралык келклмдер непзшде бш ктш т жогары<br />
зертгеушшерщ дайындауды жузеге асыру.<br />
Идеологиялыц цатынастар саяси катынастардын дербес<br />
бел iri болып табылады. Идеологкялык катынастардын манызы<br />
когамдагы онын орнына байланысты болады. Жалпы алганда,<br />
когамда идеологиянын рол1 артып келед!, бул жагдайга, азаматтык<br />
когамнын ламу денгейже, халыктын саяси санасы мен мэдениетше<br />
тыгыз катысты сипат алады. Когамдагы идеологиялык институттар<br />
катарына мемлекетпк жэне когамдык уйымдар, дш мен дши<br />
уйымдар, букаралык акпарат куралдары жэне т.б. жатады. Кез келген<br />
мемлекеттш рухани Heriii ретшде идеологиясы калыптасады.<br />
Идеологиялык жагынан уксас багыт устаиган мемлекеттерД1 н ара*<br />
сында езара катынастар калыптасады.<br />
Халыцаралыц цуцыцтыц цатынастар мемлекеттср, олардын<br />
топтары арасындагы езара карым-катыкастарлын кукыктык нормалары<br />
мен ережелерш келюмдер непзшде регтеумен байланысты болады<br />
Халыкаралык кукык Terirrepi мемлекеттердщ ез мудделерш<br />
коргауына, кел 1спеуш1л1 гтерл i шсшуше. жанжалдардыи ал дын алуга,<br />
бейбгпшлнгл сактау га жэне азаматтарынын кауйказдити камтамасыз<br />
етуге мумкшднс бсредг Кукыктык катынастар халыкаралык дсштйлс<br />
ганылган устанымларга непзделед>. Сонымен катар, халыкаралык<br />
кукык катынастарын реттейтш арнайы багьптагы заинамаяар<br />
158
(дипломатиялык кукык, ЩШШсаудасы крзыгы, халыкаралык арбитраж,<br />
сот жэне т.б.) да кабылданган.<br />
дскери-стратегияпъщ цатынастар катарына эскери куштерд1<br />
жасактау, кушейту жэне орналастырумен байланысты айрыкша<br />
карым-катынастар жатады. Жаппай кырып-жою каупш тудыратын<br />
ядролык карудыц жасалуы элемдеп мемлекеттердщ эскери-саяси<br />
катынастарыньщ сипатын, аукымын, каркындылыгын, куштердщ<br />
арасалмагын, мемлекеттердщ эскери одактарга 6ipiry немесе 6ip-6ipiHe<br />
карсы туру тэр1зд1 устанымдарын аныктап бердь Ka3ipri дуниедеп аса<br />
ipi эскери блок НАТО уйымы болып табылады.<br />
НАТО (агылшынша North Atlantic Treaty Organization), Солтустж<br />
Атлант KeniciMi уйымы—халыкаралык эскери-саяси блок, 1949 жылдыц<br />
4 сэу1ршде АКШ-та пайда болган. Бастапкыда НАТО курамында АКД1,<br />
Канада, Исландия, Улыбритания, Франция, Бельгия, Нидерланд, Люксембург,<br />
Норвегия, Дания, Италия жэне Португалия болды, кешннен<br />
олардыц саны 26-га жети (31-кесте)<<br />
31-кесте. НАТО мушелер1<br />
Жыл Мушелиске еткен мемлекеттер Мушелершщ<br />
саны<br />
4 csyip 1949 ж Америка Курама Штаттары, Бельгия, 12<br />
Дания, Улыбритания, Италия, Исландия,<br />
Канада, Люксембург, Нидерланд,<br />
Норвегия, Португалия, Франция.<br />
18 аклан 1952 ж Грекия, Туркия 14<br />
6 мамщр 1955 ж Германия Федерациялык Республикасы * 15<br />
30 мамыр 1982 ж Испания 16<br />
12 наурыз1999 ж Польша, Венгрия, Чехия 19<br />
2 cayip 2004 ж Болгария, Латвия, Литва, Румыния, Словакия,<br />
Словения, Эстония<br />
26<br />
KeniciM осы одакка муше мемлекеттердщ жеке кукыктарына араласпайды,<br />
6ipaK эрбгр муше мемлекеттщ жалпы каушаздшпен байланысты<br />
жауапкершшщтщ езше твдсп белйгш алуын талап етед1,<br />
сонымен катар Альянстыц 9p6ip мушесше жалпы каушшздйстщ<br />
артьщшылыктарын пайдалануга мумкшдж бередь<br />
Мэдени, элеуметтгк цатынастарга когамдык емдрдщ ынтымактасу<br />
багытындагы процестер1, мэдениеттердщ езара жакындасуы, бшм беру<br />
саласындагы езара тыгыз катынастардыц орнауы, бшм берудеп алмасулар,<br />
букаралык акдарат куралдарыныц каркынды дамуы ыепз болады.<br />
Бул катынастарды дамытуца халыкаралык децгейде уйлестару кызметш<br />
159
аткаратын халыкаралык уйымдардын, мемлекеттер дедгейшдеп<br />
ынтымактастык келюшдердщ, уюметтш емес уйымдардын кызмеп<br />
айрыкша болады. Мысалы, ЮНЕСКО (агылшынша United Nations<br />
Educational. Scientific and Cultural Organization, UNESCO) - бшм беру,<br />
гылым жэне мэдениет мэселелер1 бойынша Б¥¥ курамындагы арнайы<br />
уйым. Курам ын да 193 толы к муше-мемлекеттер, 7 ассоциациялык<br />
муше бар. Штаб-пэтер1 Парижде орналаскан. дуние жуп бойынша 60-<br />
тан астам бел1мшелер1 бар.<br />
Сонымен, халыкаралык катынастар жуйес1 удайы даму жэне<br />
жетшдаршу устшде, сон ды клан катынастардыц жаца турлерк<br />
децгейлер! пайда болуда, бурыннан бар турлер! заман талаптарына<br />
сай жацгыруда. Мемлекеттер арасындагы карым-катынастар когамдык<br />
вм1рдщ алуан Typni салаларын камтиды. Халыкаралык катынастардыц<br />
нэтижелер1 ретшде мемлекеттердщ халыкаралык кукык нормалары<br />
непзжде 6ipiryin атауга болады. Мундай уйымдардын ен бастысы<br />
- каз1рп дуниедеп халыкаралык катынастардыыц мазмуны мен<br />
курылымын жаца салалык денгейге кетерш отырган Бгрмкен Улттар<br />
¥йьшы болып табылады.<br />
1919 жылы курылган ¥лттар Лигасы деп аталатын халыкаралык<br />
уйым 1939 жылы ез жумысын токтатты. Екпшй дуниежузйпк сошстан<br />
сон, 1945 жылы BipiwceH Улттар Уйымы (Б¥¥) курылды. Штаб-пэтер!<br />
Нью-Йорк каласында (АКШ) орналаскан. ¥йымга 192 мемлекет (2009<br />
ж) муше. Б¥¥-нын басты органдары - Бас Ассамблея мен Кяушсишк<br />
Keueci, Экономикалык жэне элеуметпк кенес, Халыкаралык сот,<br />
Камкорлык женщдеп кенес, Хатшылык. Б¥¥-ныц Бас хатшысын Бас<br />
Ассамблея 5 жыл мерзймге тагайындайды.<br />
Бул уйымнын алга койган непзп максаттары оный Жаргысында<br />
Kepinic гапкан. Олардын катарына элемдеп бейбгппшк пей<br />
халыкаралык Kayinci3Aiirri камтамасыз ету, бейбгт oMipre тон геи<br />
KayinTin алдын алу немесе бетж кайтару. халыкаралык даулы<br />
мэселелер мен шиелешстерш реттеу жатады. Бул Жаргыда<br />
мемлекеттердщ бейбп катар oMip cypyi мен ынтымактастыгынын<br />
басты принциптер!, оныц барлык мушелержж тецдш, халыкаралык<br />
квлемдеп ынтымактастык пен езге мемлскеттердш iuuci icrepiue аралас<br />
nay припциптер! бектлген.<br />
Keft6ip жагдайда Б¥¥ халыкаралык саяси жанжалдарды регтеудж<br />
бсйб|т курал дары пан баска, эскери жолын да пайдалануына тура кслсдг<br />
Б¥¥ карамагындагы эскери куштер («коплдф каскалар») мен каржы<br />
оган муше елдердщ жарнасы ссебжен тузшеда. Б¥¥ курылгаинаи 6cpi<br />
бейбггшипгп сактау максатында оиын карулы куштер! Таяу Шыгыста,<br />
Анголада, Мозамбик, бурынгы Югославия, Кипр жэне т.б. елдерде 40-<br />
тан астам эскери жорыкка катысты. Б¥¥ карулы куштержж курамыида<br />
согыс кимылдарына жалпы алганда 70-ке жуык мемлекеттщ 1 млн<br />
адамга жуык азаматы каты насты; олардын мыннаи астам ы кай тыс<br />
160
болган. Б ¥ ¥ карулы куштернмц курамында Казак батальоны да<br />
б1рнеше эскери операцияларга катысты.<br />
Сондай ак, Б¥¥-ныц халыкаралык децгейдеп кызметш<br />
уйымдастыруда оныц курамындагы Атом энергетикасы жешндеп<br />
areHiriK (МАГАТЭ), Бш м беру, гылым жэне мэдениет мэселелер1<br />
жешндеп уйымныц (ЮНЕСКО, штаб-пэтер1 Парижде орналаскан),<br />
Халыкаралык ецбек уйымыныц, Дуниежузшк денсаулык сактау<br />
уйымыныц, Азьщ-тулш пен ауыл шаруашылык женшдеп уйымныц<br />
(ФАО), Сауда жэне даму женшдеп конференциясыныц (ЮНКТАД)<br />
мацызы зор.<br />
11.2 Халыкаралык экономикалык байланыстар жэне<br />
Kaiipri экономикалык даму<br />
Халыкаралык мамандану. Халыкаралык экономикалык<br />
катынастар халыкаралык географиялык ецбек белшЫ непз1нде дамиды.<br />
Хальиулралыц географиядьщ ецбек бвлШЫ деп жеке елдердщ<br />
ешмнщ белгш 6ip турлерш, шиюзат пен даяр буйымдарды ещцруге<br />
жэне олармен айырбас жасауга мамандануын атайды. Халыкаралык<br />
географиялык ецбек 6eJiimci дуние жузшк шаруашылык аясында<br />
дами отырып, жекелеген елдердщ улттык шаруашылыктарын езара<br />
байланыстырады. Дуние жузшк шаруашылыкпен 6ipre халыкаралык<br />
географиялык ецбек белш1С1 де калыптасып келедь<br />
Географиялык ецбек белшйп жеке елдердщ арасындагы<br />
экономикалык-географиялык жэне элеуметпк-экономикалык<br />
айырмашылыктардыц болуынан туындайды. Сонымен катар, ол<br />
елдердщ шаруашылык К¥РЫЛЫМЫ мен тарихи дэстурлер4мен тыгыз<br />
байланысты. Халыкаралык ецбек б ел ш а жекелеген елдер мен<br />
аймактардыц сырткы нарыкка арнап белгш 6ip тауарларды ещцру мен<br />
кызмет керсетуге мамандануын керсетедг<br />
XX гасырдыц соцына карай мамандар элемде енеркэсш ешмшщ<br />
30 млн Typi ещцртетшш жэне оларды жасау ушш шамамен 1 млн<br />
турл1 курал-жабдык кажет болатынын есептеп шыгарган болатын.<br />
Ал Ka3ipri дуниеде бул керсетюштер одан да артьщ. Муныц барлыгы<br />
6ip ел кетеретш жук пе, осыныц пайдасы бар ма Барлык к а ж е т<br />
ешмдерд1 e3i ещцру кез келген ел ушш мулде тшмаз. Бул жагдайда<br />
ешм кебшесе кымбатырак, ал кейде сапасы да темешрек болады. 0зшe3i<br />
камтамасыз ететш автаркияльщ шаруашылык устанымы дуние<br />
жузшде таралмаган.<br />
Халыкаралык географиялык ецбек белшсшщ непзш ещцрктщ<br />
халъщаралъщ мамандануы курайды. Халъщарапъщ мамандану —<br />
елдщ элемдеп орнын аныктайтын басты сипаты. Эдетте ел шшдеп<br />
шаруашылык эрекеттщ басты турлер1 мен халыкаралык мамандану<br />
багыты сэйкес келедь<br />
161
Халыкаралык мамандану турлппе болуы мумкш. Мысалы.<br />
Африкадагы KiiuiripiM ел Лесотонын экспортында жун басты орын<br />
алады. EipaK элемдш аукымда онын керсеткшп мардымсыз, оны Аустралиядан,<br />
Жана Зеланднядан жэне баска елдерден жонелтшетш жун<br />
колемiмен мулдс салыстыруга да келмейдь Халыцаралыц децгейде<br />
маманданган eudipic деп елдщ шаруашылыгында, онын экспортында,<br />
dcipece элемдш нарыкта улкен манызы бар eaaipicri атайды.<br />
Онын тарихы omiipyuii шаруашылык пайда болып, алгашкы мемлекеттер<br />
калыптасып жэне олардын арасында енш алмасуы басталган<br />
кезден бастау алады. Бастапкыда бул мемлекетаралык байланыстар<br />
тураксыз болды. Шаруашылык дамып, мемлекеттер ныгайган сайын<br />
(феодалдык дэу1рде) жекелеген елдердщ мамандануы айкындалып.<br />
туракты сырткы сауда аркылы жузеге аса бастады.<br />
Даму барысында OHflipicriH халыкаралык мамандануынын непзп<br />
уш rypi (салааралык. заттык, технологиялык мамандану) калыптасты.<br />
1. Салааратыц мамандану пайда бсшуы жагынан ец ежелпсг, эрекет<br />
eryi жагынан ец карапайымы, ол адамныц басгалкы шаруашылык саласында<br />
ламуда. Маманданудыц бул формасы табиги факторлардын:<br />
белгш 6ip пайдалы казбалардын, агроклиматтык, орман, сондай<br />
ак биологиялык ресурстардын непзщде калыптасады. Сел себепп<br />
салааралык мамандану минералды жэне орман шиюзатынын,<br />
ауылшаруашылык жэне тешз вшмдершщ экс порты н камтиды.<br />
2.Заттыц мамандану дайын буйым болып табылатын ецдеуии<br />
онеркэсштщ ешмдерш (шиюзат, жартылай дайын немесе тгпктен<br />
баскасын) камтиды. Заттык мамандану эаресе непзп онеркэст<br />
внд1р1стер!нде - машина жасау мен химияда кещнен жэне каркынды<br />
дамып келедь<br />
3. Технояогиялыц мамандану тусп металлурги яда дамыган жэне<br />
б|рыцгай технологиялык лэбектеп мемлекетаралык-аумактык<br />
“буын” гуршде болады. Маманданудын бул турше ipi алюминий<br />
компанияларыныц кызмеп айкын мысал бола алады.<br />
Дамудын халыкаралык экономикалык байланыстарга ыкпалы.<br />
Эхономикасы дамыган куатты елдердщ халыкаралык эшномикалык<br />
катынастар» а катысу аукымы ла кен болады. Бул елдердщ кол<br />
молшерде тауарлар мен асана технологняларды сатуга немесе сатып<br />
алуга, аукымды каржыны сыргка шьн apyia немесе кабылдауга<br />
мумюндол жетедг Халыкаралык экономикалык катынастар даты<br />
жетскнн елдер катарында элемдеп ipi экономикалык алпяуыттарлын<br />
барлыгынын (АКШ, Жапония. Германия) болуы осыны дэледдешц.<br />
Дамыган елдерде сырткы иарыкка шыгарылатын ошмдердш улес»<br />
куигп айырмашылык жасайды Ол елдщ экономикалык даму дэрежсс!,<br />
жономиканыц курылымы мен аукымы, ресурспен еин-ои камтамасыэ<br />
ету дэрежеа сиякты факторлар! а байланысты болады. Экономикалык<br />
даму денгеЙ! жогары. шаруашылыгына казфп замангы курылым<br />
162
тэн болатын, экономикасыныц аукымы шагын, ресурстармен аз<br />
камтамасыз етшген елдердщ катысу дэрежеа жогары. Мунцай елдерге<br />
Батые Еуропадагы шагын кажиталиетш елдерд1 (Бельгия, Нидерланд<br />
жэне т.б.) жаткызуга болады. Булардан сон Германия, Кытай, Ресей,<br />
Жапония, АКШ тур.<br />
Халыкаралык экономикалык катынастарды сипаттауда елдердщ<br />
бэсекеге цабшетттггт ескерудщ мацызы зор. Бэсекеге кабшеттшк<br />
белгш 6ip тауарлар мен кызмет турлершщ децгешнде жэне жекелеген<br />
елдердщ децгешнде жузеге асады. Тауарлар мен кызмет керсетудщ<br />
бэсекелесу кабшеттщгшщ жогары децгешне жогары сапа, арзан бага<br />
немесе осы екеушщ уштасуы аркасында жетуге болады. Жогары сапа<br />
Ka3ipri замангы технологияларды енпзу мен кэс1би децгеш жогары<br />
жумыс кушш пайдаланудыц нэтижей болып табылады, бутан ец алдымен<br />
дамыган елдерде мумкшдш бар.<br />
Халыкаралык экономикалык катынастарда элемдж багалар мэселеа<br />
аса мацызды. Ойткеш эяемдщ нарьщта жекелеген елдер, экономикалык<br />
топтар арасында уцайы бэсекелеепк журш жатады. Кеп жагдайда ар-<br />
| зан экспорттьщ багалар кою аркылы даму децгеш томен елдер элемдш<br />
нарыкта эйтеу!р 6ip тауарды сатудыц б1рден 6ip мумкшдогше ие болады.<br />
Арзан бага мен жогары сапаныц yftrcecyi —елдер экономикасындагы<br />
уакытша кубылыс. Мундай артьщшыльщка XX г 60-жылдарында Жапония,<br />
70-80-жылдарында Шыгыс жэне Оцтустш-Шыгыс Азия елдер1 ие<br />
болды. Бутан OHflipicri сауатты уйымдастыра бшу, халыктыц дэстурл1<br />
ецбек дагдыларыныц болуы, ецбек тэрпбшщ жогары болуы жэне т.б.<br />
факторлар да сезаз ьщпал erri.<br />
Халыкаралык экономикалык катынастар алгапщы мемлекеттер<br />
пайда болтан кезден бастап дами бастады. Б1ртшдеп олардыц рол1<br />
арта бастады. Аграрльщ экономика кезецшде бул катынастар екшпп<br />
кезекте болды, ейткеш шаруашылыкка натуралды сипат тэн едь<br />
Индустрияльщ дэу1рде халыкаралык шаруашылык байланыстарыныц<br />
мацызы курт артты. PC,a3ipri кезде олар дуние жузшдеп барльщ елдер<br />
экономикасыныц ажырамас белнше айналды. Халыкаралык<br />
экономикалык катынастардыц барльщ формалары терецдеп, кецейе<br />
TycTi, осылайша олар езара тыгыз байланысып Kerri.<br />
Халыкаралык экономикалык байланыстарга FTP ыкпалы.<br />
Адамзат когамыныц узак даму тарихында шаруашыльщтыц уцайы<br />
алга басып, жетщщршуше гылым мен техниканыц еркендеу1 ce6enmi<br />
болып келедь XX гасырцыц екшпп жартысынца гылыми-техникальщ<br />
прогресс аса жецел каркынмен дамып, дуние жузшЩ кептеген елдер1<br />
мен шаруашылык салаларын камтыды. Галымцар гылыми-техникальщ<br />
революция (FTP) цеп атаган бул кубылыс кыска уакыт аралыгынца<br />
когамныц ецщрпш куштерщ сапальщ жагынан тубегешп взгерткен<br />
ceK ipic ретшде багаланды. Оныц адамзат тарихынца гылым мен техни-<br />
163
ка пайда болганнан 6epi ендфпш куштерд! удайы жетщщруге себепоп<br />
болган гылыми-техникалык прогрестен айырмашылыгы - белгш 6ip<br />
уакыт аралыгында дамудын жана сатысына кетершуге себешш болган<br />
салалык езгерютердщ жедел каркынмен журуь<br />
FTP ыкпалынан халыкаралык енбек бешшсщде аса мацызды<br />
езгерютер болды, олар вз кезепнде халыкаралык экономикалык<br />
байланыстардын сипаты на эсер етл.<br />
1. ©Hflipicre дэстурл] салалардан гылымга непзделген,<br />
технологи ялык тургыдан кур дел i вщцркггерге кешу жузеге ас ыры луда.<br />
Бул элемдш экономикадагы FTP эсершен журетш жалпы жетиипру,<br />
жанарту багыты болып табылады. Мунын бэр! ен сонында элемдш<br />
нарыктан салалык жагынан тозган техника мен жабдыктардын. артта<br />
калган технологиялардын ыгыстырылуына алып келедь Калрп<br />
дуннеде гылымга непзделген eHflipic жогары дамыган елдер мен жана<br />
индустриялык елдер енписше rain отыр. Сондыктан казтрп кездё бул<br />
елдер сырткы экономикалык байланыстарда басымдылыктарга ие.<br />
2. FTP заманында дайын ентмдер шыгарганнан repi тепктер, жартылай<br />
дайындалган ошмдерге кешу багыты байкалады. Бул жагдайда<br />
жекелеген елдердщ тепктш мамандануы дайын ешмжн сапасын<br />
анагурл ым жаксаргуга жэне оныц езшдш кунын азайтуга багытталады.<br />
Бурын элемдш нарыкка нелзшен дайын ешмдерд1 тутасымен жасап<br />
шыгаратын алдынгы катарлы елдердщ ез] каз!рп кезде эртурл! елдерде<br />
онд1ршген тепктер мен жаргылай дайын ен!мдерд1 пайдалануда.<br />
3. FTP эсершен халыкаралык экономикалык байланыстардын<br />
«дематериализацнясы» журуде, ягни халыкаралык сауданын заттык<br />
курамбел^ктер! (азык-тулш, шиюзат, дайын ешмдер, тепктер жэне т.б.)<br />
кызметтер корсету мен жэне акпараттык, гылыми-техникалык кужатгар<br />
саудасымен алмасуда.<br />
4. Fылыми-техникалык революция enaipicTiH курьшымы мен технологияларын<br />
гана езгерттп койган жок, аумактык мэселелерш де баска<br />
кырынан керсетп. Бутан денш ощйрютщ орналасуында басты орын<br />
алып келген ресурс тык фактор езшщ дэстурш манызын жогалтуда,<br />
FTP заманында шиюзат корына тапшы елдердщ кейб|реу! каркынды<br />
дам уда. Минералды шиюзат пен отыннын 9/10 бел in н сырттан алатын<br />
Жапония жогары дамыган елге айналды. Эдем бойынша ен дф ктн<br />
жана аудандарга “коные аударуы" бай кал уда.<br />
5. Ондф»сп автомап андыру. келш пен байлаиыстын жана турлершш<br />
панда болуы, осы салалардагы “техникалык революция” элемн1н кез<br />
келген тукглршдеп ресурстарды пайдалануга, алып халыкаралык<br />
eiiaipicTiK кешендерд! бас кару га мумкшдш берд1. Мунын еи FTP<br />
эсершен элемдш экономиканы жана салалык денгейге конлрд!.<br />
6. Халыкаралык денгейде вширмтн орналасуыныи байыргы уапеш<br />
(енд|р1стш дамыган елдерде шогырлануы) шашыратып орналастыру<br />
164
багыты алмастыра бастады. FTP жетютмсгерш пайдалану жэне ¥АБ<br />
кызметшщ аумактык шекараларыньщ кецекм ещцркгп дамушы елдерге<br />
кеипруге мумкшдж бердь Бул дамыган елдердеп ендарнже койылатын<br />
катан экологиялык талаптарды барынша канагаттандыруга, дамушы<br />
елдердеп арзан ресурстарды негурлым тшмд! пайдалануга мумкшдш<br />
бередь Сонымен катар, ¥АБ ыкпалымен гылым мен техниканыц<br />
жет1ст1ктер1 дамушы елдерге таратылады. Муныц ез1 элемнщ жалпы<br />
дамуына оц эсер етедг<br />
7. FTP эсершен енд1р1сте болган езгер1стер халыкаралык денгейде<br />
мамандану мен кауымдасудыц дамуын кушейтп, халыкаралык сауданьщ<br />
курылымы езгердь Мысалы, FTP эсершен ауыл шаруашылыгы<br />
ощйрюшщ тшмдшп артты, коптеген елдер азьщ-тул1ктщ коптеген<br />
турлер1мен ©3iH-03i камтамасыз ете алатын болды. FTP энергетикалык<br />
ресурстарды унемд1 пайдалануга ыкпал erri.<br />
8. Бурын халыкаралык экономикалык байланыстар улттык<br />
шаруашыльщтардыц ыкпалымен калыптасатын, екшпп катардагы<br />
кубылыс болса, FTP заманында улттык экономикалар элемдш нарык<br />
пен халыкаралык экономикалык байланыстарга тэуелд1 болып калды.<br />
Сонымен, халыкаралык экономикалык катынастарга эртурл1 факторлар<br />
ыкпал етедь Жалпы алганда элемдш нарыктын монополиялану<br />
децгеш жогары болгандыктан, бэсекелестш ете киынгасогады. Элемдш<br />
нарьщта ултаральщ б1рлест1ктер, улттык экономикалар арасында «сауда<br />
согыстары», карыздар дагдарысы, тауарлар мен жумыс купп импорты<br />
мен экспортына шектеу кою тэр1зд1 халыкаралык катынастарга<br />
карама-кайшы кубылыстар орын алады.<br />
Тацырып бойынша жетекшг угымдар<br />
Халыкаралык катынастар; халыкаралык катынастарга тэн белгшер;<br />
халыкаралык катынастардьщ децгейлерц халыкаралык катынастардыц<br />
турлер1; халыкаралык географиялык ецбек белила; халыкаралык мамандану;<br />
халыкаралык мамандану турлерц бэсекеге кабшеттшшк; халыкаралык<br />
экономикалык байланыстарга FTP ыкпалы.<br />
Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhrni<br />
АКД1, Канада, Исландия, ¥лыбритания, Франция, Бельгия, Нидерланд,<br />
Люксембург, Норвегия, Дания, Италия, Португалия, Париж, Нью-Йорк, Таяу<br />
Шыгыс, Ангола, Мозамбик, Югославия, Кипр, Германия, Жапония, Шыгыс<br />
жэне Оцтустш-Шыгыс Азия.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Халыкаралык катынастарга кандай аныктамалар бершген, олардыц<br />
айырмашылыктары мен уксастыктары бар ма<br />
165
166<br />
2. Халыкаралык катынастардыц субъектшерше нелср жатады<br />
3. Халыкаралык катынастарга кандай беягшер тэн болады<br />
4. Халыкаралыккатъшастардыцдецгейлерш аныктауда кандай ерекшел ист epi<br />
ескершген<br />
5. Халыкаралык катынастардыц кандай Typnepi бар<br />
6. Элемдж саясат дегешм13 не<br />
7. Кандай халыкаралык уйымдар халыкаралык катынастарда уйлесттрутш<br />
кызмет аткарады<br />
8. Халыкаралык географиялык енбек белшкл дегешм!з не<br />
9. «Халыкаралык мамандану» угымы нет б!лдтред1<br />
10. Дамудын халыкаралык экономикалык байланыстарга ыкпалы кандай<br />
11. Елдердщ бэсекеге кабшетгшгшщ халыкаралык катынастарга эсер]<br />
кандай<br />
12. FTP халыкаралык экономикалык байланыстардын сипатына калай эсер<br />
егп<br />
13. Халыкаралык денгейде ендтркгпн орналасу ынын жаца ynrici кандай<br />
14. «FTP эсершен халыкаралык экономикалык байланыстардын «дематериализациясы»<br />
журуде» дегендт калай тусшдаруге болады<br />
Тацырып бойынша эдебиетшер mhLwi<br />
1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Г'ардарики, 2003. - 704 с.<br />
2. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
3. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического пространства:<br />
учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.<br />
4. Кузьбожев Э.Н., Козьева И.А., Световцева М.Г. Экономическая география<br />
и pei ион ал ист и ка (история, методы, состояние и перспективы размещения<br />
производительных сил): учебное пособие. - М.: Высшее образование,<br />
2007. - 540 с.<br />
5. Лебедева М.М. Мировая политика: Учебник для вузов - 2-е изд..<br />
испр. и доп. —- М.: Аспект Пресс, 2007. —•365 с.<br />
6. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов /Под ред. проф. И. П. Николаевой.<br />
- 3-е изд., псрсраб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДАНА. 2006. - 510 с.<br />
7. Мироненю Н С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. - М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
8. Рыбалкин В.Е. Международные экономические отношения. Учебник для<br />
вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009.-623 с.<br />
9. С'митиенко Б.М. Международные экономические отношения: Учебник.<br />
2-е изд. - М.: Инфра-М, 2009. - 528 с.
12-такырып. ХАЛЫКАРАЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК<br />
ИНТЕГРАЦИЯ<br />
12.1 Экономикалык интеграцияныц мэш мен формалары<br />
Экономикалык интеграцияныц алгышарттары. Халыкаралык<br />
ецбек белшкл эсершен елдер арасындагы 6ipirin эрекеттесу жэне<br />
ынтымактасу болады. Элемдш нарыкта бюекелеепктщ кушекй<br />
де аумактары кершшес елдердщ интеграциясына туртю болады.<br />
Экономиканыц интеграция (латынша integratio —«тутас») деп микро-<br />
жэне макродецгейлердеп теракты экономикалык байланыстар<br />
непзшде елдердщ улттык экономикаларыныц езара тыгыз KipiryiH,<br />
б1ртутас шаруашылык кешенше 6ipiryiH атайды.<br />
Микродецгейде эртурл1 елдердщ жекелеген б1рлеспктер1 мен компаниялары<br />
тшелей шаруашылык байланыстар жасау аркылы елдердщ<br />
улттык шаруашылыктарыныц накты интеграциялануына жол ашады.<br />
Мундайда 3cipece ултаралык б1рлеспктердщ мацызы зор.<br />
Макродецгейде мемлекетаралык (уюметаральщ) келюймдер<br />
децгешнде елдердщ экономикалык жэне саяси дамуыньщ жалпы стратегиясы<br />
жасалады. Ол тауарлар мен кызмет турлерь каржы, жумыс<br />
K y m i козгалыстарыныц жалпы ережелерше непзделедь Накты интеграция<br />
6ipiyTac экономикалык кещспк калыптастырудыц нарьщтьщ<br />
тепкгерш мемлекетпц жоспарлы (багытталган) эрекеттер1мен<br />
уштастыру нэтижесшде мумкш болады.<br />
Интеграцияльщ процестер ец алдымен 6ip аймакта орналаскан<br />
елдерд1 камтиды. Елдердщ экономикалык ынтымактасуы аймактык<br />
экономикалык одактардыц пайда болуына, ягни дуниежузшк<br />
шаруашылыктыц аймактануына алып келед1. Дегенмен, елдердщ<br />
ынтымакгасуына тек географиялык орны гана ыкпал етпецщ,<br />
олардыц шаруашылык, тарихи, мэдени-элеуметпк, улттык жэне т.б.<br />
уксастыктары да мацызды орын алады. Осылардыц непзшде елдердщ<br />
интеграциялануьша ыкпал ететш факторларды (алгышарттарды)<br />
галымдар 4 топка белш карастырады.<br />
Интеграцияланугабастыалгышартрепндеелдердщэкономикалык<br />
даму децгейлершщ шамамен б1рдей болуын, шаруашылык тет!ктерщщ<br />
сэйкестт, элеуметпк-экономикалык жэне кукыктык тургыдан<br />
б1ртекп болуьш атауга болады. Интеграцияланатьт елдердщ непзп<br />
макроэкономикалык KepceTKinnepi (жан басына шаккандагы ЖЮ<br />
мелшерь ЖЮ есушщ каркыны, оныц салалык курылымы, инфляция<br />
децгеш, жумыссыздык децгеш, ецбек ешмдшгшщ децгеш, жалакы<br />
мелшер1 жэне т.б.) 6ip-6ipiHeH улкен алшактык жасамауы керек. Сол<br />
ce6em i ец тшмд1 интеграция экономикалык жагынан дамыган елдер<br />
арасында болады. Даму децгеш айырмашылык жасайтын бай жэне кедей<br />
елдердщ ынтымактасуы б1рлескен жобаларды тец дэрежеде жузеге<br />
167
асыруга кедерп келтредг Бул жагдайда бай елдердщ каржысы мен технологиясы<br />
Ke6ipe.K жумсалатындыктан, жобаныц келдомшарттарыида<br />
бул елдщ мудделер1 басым дылык танытады.<br />
Кериилес елдердщ улттык экономикаларыныц езара 6ipiH-6ipi<br />
толыктыруы мацызы жагынан интеграциялануцыц екш пп алгыш арты<br />
болып табылады. Бул ец алдымен ынтымактасатын елдердщ экспорт<br />
курылымыньщ эртурлш гш ен кершедк Бфдей тауар ендф ш , нарыкка<br />
шыгаратын елдердщ интеграциялапуы белгип 6ip салаларды гана<br />
камтып, бфжакты сипат алады. Елдер ттмдо интеграциялануга езара<br />
эртурш тауар алмасу мен гана емес, ынтымактаскан турде элемдш<br />
нарыкка шыгаратын экспорттыц тауарлык курылымын курделещиру<br />
аркылы да кол жетюзе алады.<br />
Нагыз интеграциялануга непз болатын упш пш алгыш арт ретшде<br />
мемлекетпк децгейде интеграциялануды жоспарлап, жузеге асыратын<br />
мемлекет басшыларынын саяси ерймюгершщ болуын атауга болады.<br />
Елдердщ экономикалык интеграциялануы когамдык, элеуметпк<br />
ем1рдщ барлык салаларын камтиды. Сондыктан ынтымактасатын<br />
елдер саяси тургыдан бейтарал немесе одактас елдер болуы шарт.<br />
dprypni саяси кезкарастар устем болатын, езара шешшмеген саяси<br />
мэселелер1 бар елдердщ шын мэш ндел экономикалык ынтымактасуы<br />
мумкш емес.<br />
Интеграцияланудын тортнпш алгышарты репнде тшмд!<br />
ынтымактастыктын баска елдердщ осы одактарга тартылуына туртю<br />
болуын атауга болады. Негурлым кеп ел ннтеграциялык одактар курса,<br />
осы одакка енбеген елдерге согурпым киын болады. Мунын ей ен<br />
сонында бул елдердщ де ннтеграциялык ^йымдарга енушетуртк! болады.<br />
Жалпы алганда, ннтеграциялык байланыстардын каркындылыгын<br />
мы падай KepceTxiurrep сипатгайды:<br />
- аймакншлж экспорттыц немесе импорттыц (тауар айналымьшыц)<br />
аймактын жиынтык улттык еш мщ деп yneci (% есеб!мен);<br />
- аймаюшинк тауар айналымынын интеграцияланган елдердщ<br />
жиынтык сырткы тауар айналымындагы улес! {% есеб!мен);<br />
ннтеграциялык топ йипндеп езара лкелей шетелд1к<br />
инвестицияларыныц (ТШИ) муше-елдердщ уипшш 6ip елдерге ТШИ<br />
мелшерше катысты арасалмагы (% есебш ен);<br />
- компаниялар мен б|рлеспктсрдщ ннтеграциялык уйым йшядеп<br />
жэне одан тыс 6ipiry жэне косып алуларынын саны мен аукымы.<br />
Канадалык галымдар Дж. Вайнер мен Дж. Мид экономикалык<br />
интеграция нэтижес!иде болатын стати калы к жэне динами калы к<br />
озгеркгтерд! аныктаган болатын. Елдш интеграциялык одакка енушен<br />
кейж болатын статикалык, взгерютер катарына аймакшьик с аула<br />
катынастарынын жандануын, осынын есебш еи ушшип елдермен<br />
пкелей сауда операцияларыныц курт кыскарумн атауга болады. Ии-<br />
168
теграциялану барысында байкалатын динамикальщ взгерютер ретшде<br />
мыналарды атап етуге болады:<br />
- интеграциялык уйымга муше елдердщ инфракурылымыныц дамуы;<br />
- ел нарыгыныц бурынгымен салыстырганда кецекн аркасында<br />
ещцрк келемшщ арттырылуы, осыган байланысты ешмд1 енд1ру<br />
куныныц томендеу1;<br />
- гылыми-зерттеу жэне тэж1рибел1к-конструкторльщ жумыстардьщ<br />
жандануы жэне б1рлескен турде гылымга непзделген салаларды<br />
дамытудыц тшмдшгшщ артуы;<br />
- экономикалык ынтымактастык шецбершде аукымды элеумегпк<br />
жобаларды (бшм беру, денсаульщ сактау жэне т.б. салаларда) жузеге<br />
асыру;<br />
- интеграциялык одак шецбершде, 9cipece бурын дамуы<br />
темен болган елдерде тургын халыктыц ем1р суру децгешнщ<br />
жогарылауы.<br />
Еркш экономикалык аймактар. Улттык экономикалык<br />
халыкаралык экономикалык катынастар жуйесше камтылуыныц<br />
6ip багыты XX гасырдыц екшпп жартысынан бастап халыкаралык<br />
экономикалык катынастардыц ажырамас бол1пне айналган еркш<br />
(арнайы) экономикальщ аймацтар курумен тыгыз байланысты.<br />
Еркш экономикальщ аймак; (ЕЭА) деп мемлекет аумагыныц баска<br />
бел1ктершен айрьщша болатын, жецищктерге ие шаруашылык эрекет<br />
режим1 орнатылган ауданды атайды. Улттык экономикальщ кещстдощ<br />
жецшд1ктер карастырылган айрыкша аймактары ретшде аныкталатын<br />
ерк1н экономикалык аймактар сырткы сауда анклавы болып табылады.<br />
Жалпы алганда, еркш экономикалык аймактар калыптастыру<br />
елдщ сырткы экономикалык байланыстарын либералды ету аркылы<br />
каркынды дамытуга, улттык экономиканыц ашьщ сипатын камтамасыз<br />
етуге багытталады.<br />
Еркш экономикалык аймактарда орнаган кедендж, салыктьщ<br />
жэне инвестициялык жагдайлар экономикалык эркеттщ белсещц дамуына<br />
улкен муммцщктер ашады. Элемдж экономика ушш ЕЭА<br />
мацызы халыкаралык сауда айналымына оц эсер!мен, инвестицияларды<br />
шогырландыруымен, экономикалык интеграцияны терецдету1мен<br />
аныкталады. Ултаралык б1рлесктер дуние жуз1 бойынша тарап кеткен<br />
бел1мшелерш орналастыру ушш басым турде еркш экономикалык<br />
аймактарды тацдайды. Жалпы алганда, epKiH экономикальщ аймактарда<br />
шетелдж инвесторлар ушш бершетш жецшд1ктерд1 терт Heri3ri топка<br />
белуге болады:<br />
1. К,аржылъщ жецшдттер. Еркш экономикалык аймактарда<br />
компанияларга жер мен ецгцрктж гимараттарды жалдаганда, несие<br />
алуда, коммуналдьщ телемдер телеуде жецщщктер бершген.<br />
169
2. Сырткы сауда жецтдгктери Компаниялар ушш сырткы сауд<br />
операцияларын жузеге асыруда жещдшкгер, экспорттык-импортшк<br />
б аж салыктарын темендету немесе Timi бул твлемдерден босату<br />
карастырылган.<br />
3. Салыцтъщ жецидмтер. Салык ж ец ш дт пайдага, табыс<br />
жэне мушкке салынатын салыктарды темендетш, кей жагдайда<br />
мулде алып тастау аркылы шетелдю каржынын келуше мумкжднстер<br />
жасайды.<br />
4. ЭктшШк жецшИктер. Бул фнрмаларды Тфкеуде, шете<br />
азаматтарынын елге келу1 мен кайтуынын режимдерш реттеуде, фирмалар<br />
мен азаматтарды т>ркеуде кызмет кврсету тэрпбже женщшктер<br />
енпзуд1 камтиды.<br />
Елдердщ ез аумактарында еркш экономикалык аймактарды<br />
курудагы максаттары эртурш болады. Мысалы, жогары дамыган елдерде<br />
ЕЭА кебшесе ел аумагындагы дамуы кешеушдеп отырган жекелеген<br />
аудандардын экономикалык белсендшпн арттыру немесе олардын<br />
шекаралык басымдылыктарын толыгырак пайдалану максатын<br />
квздейдь Ал дамыган елдерде ЕЭА куру максаты шетеддйс инвестицияларды<br />
кеб1рек тарту. алдынгы катарлы технологияларды енпзу,<br />
жергшкп жумыс кушшщ кэабн бш ктш гш арттырумен байланыстырылады.<br />
Бул аталгандардан баска, ЕЭА куру темендепдей мшдеггерд!<br />
шешуге багьпталады:<br />
- енеркэсш экспортын ынталандыру аркылы валюта туамш арттыру;<br />
- ел азаматтарынын жумыспен камтылуын камтамасыз ету;<br />
- бул аймактарды жана улпдеп шаруашылык эрекелн<br />
уйымдастырудын сынак аландарына айналдыру. ултгык шаруашылыктын<br />
жетекип даму полюстерш калынтастыру.<br />
Еркш экономикалык аймактарды ел аумагынын кез келген жершде<br />
орналастыру жогарыда аталган титдш ктерд! бермеу! мумкш. Осыгаи<br />
сэйкес, галымдар еркш экономикалык аймактарды орналастыруга<br />
колайлы жагдайларды аныктап берген:<br />
1. Географиялык, орныныц цолайлыяыгы. ЕЭА орналасатын аудан<br />
мемлекетпк шекараларга, непзп халыкаралык ко.пк жолдарына жакын<br />
болуы ТИ1С.<br />
2. Жеттген инфрачурылымныц болуы ЕЭА орналасатын аудан да<br />
wnipri замангы электрмен, сумей камтамасыз ету жуйелершщ болуы,<br />
сен1МД1 телекоммуникация мен акпараттык желшердш болуы шарт.<br />
3. длеуметтщ инфра%урылымныц болуы. ЕЭА орналасатын аудан*<br />
да колайлы элеуметпк жагдайлардын сонын пшнде каирп замангы<br />
стандарттарга сай келетш жайлы гургын уйлер. бала бакшалары, мектсптер<br />
мен ауруханалардын. мэдени-кешншк, демалыс орындарыныц<br />
болуы.<br />
170
4. Жумыс кушшен цамтамасыз eminyi. Ж ергшкп жерде арзан,<br />
б ш к гш п жеткш кп жумыс кушшщ болуы да еркш экономикалык<br />
аймактарды орналастырудьщ кажетп шарты болып табылады.<br />
5. К,аржыльщ цызмет кврсету. Еркш экономикалык аймактарда<br />
шаруашылык эрекеттщ даму каркыны жогары децгейде каржылык<br />
кызмет корсете алатын каржылык мекемелердщ болуына, халыкаралык,<br />
аймактык каржы нарыктарына кол жепмд1 болуына да байланысты болады.<br />
6. Зацнамальщ пеггздщ жасалуы. Еркш экономикалык аймактагы<br />
каржылык-экономикалык эрекетп реттейтш зацнамалык непздщ жасалуы<br />
жэне баскару саласында жергш кп бшпктщ кузырыныц кец<br />
аукымды болуы инвестиция тартуга оц ыкпал етётш фактордыц 6ipi<br />
болып табылады.<br />
Ерк1н экономикалык аймактарды эрекет ету саласына карай б!рнеше<br />
турге белуге болады (26-сурет).<br />
26-сурет. Еркш экономикалык аймактыц ry pjiepi<br />
Оффшорлык зоналардыц (агылшынша off shore - «жагалаудан<br />
тыс») аумагында шетелдш компаниялар ушш ■пркелудщ жэне эрекет<br />
етудщ, салык телеудщ айрыкша режим1 жасалган. Оффшорлык зоналар<br />
катарына Кипр, Лихтенштейн, Мальта, Монако, Бермуд Аралдары,<br />
Панама жэне т.б. жатады.<br />
Казакстан Республикасында epKiH экономикалык аймактарды<br />
дамыту максатында 2011 жылдьщ 21 иплдесшде «Казакстан<br />
Республикасындагы арнайы экономикалык аймактар туралы» жаца<br />
Зац кабылданган болатын. Ka3ipri кезде Казакстанда аталган зац<br />
шецбер1нде кызмет1 реттелетш алты еркш экономикалык аймактар<br />
курылган (32- кестё).<br />
171
32-кесте. Кязакстандагы арнайы экономикалык аймактар<br />
№ Атауы Курылган<br />
жылы<br />
1 «Астана -<br />
жана кала»<br />
2 «Актау Тещз<br />
порты»<br />
3 «Акпараттык<br />
технологиялар<br />
парю»<br />
Орналаскан<br />
жер)<br />
2001 Астана<br />
кал асы<br />
2003 Актау<br />
кал асы<br />
2003 Алматы<br />
кал асы,<br />
Медеу<br />
ауданы<br />
4 «Оцтуспк» 2005 Одауспк<br />
Казакстан<br />
облысы,<br />
Сайрам<br />
ауданы<br />
5 "Улттык<br />
ннлустриялык<br />
мунай-химия<br />
технопари"<br />
2007 Атырау<br />
облысы<br />
6 «Бурабай» 2008 Акмола<br />
облысы,<br />
Бурабай<br />
ауданы<br />
Ауданы<br />
7092,9<br />
га<br />
Кызмет аясы<br />
Елорданын жана<br />
эгампшпк-ижер<br />
орталыгынын<br />
курылысы, индустриялык<br />
паркте<br />
жана вндфкгтердш<br />
ашылуы.<br />
2000 га Жогары технологиялар<br />
непз1ндс<br />
экспортка арналган<br />
енд)р1стерд! дамыту;<br />
аймактык<br />
элеуметпк проблемаларын<br />
шешу.<br />
163 га Бэсекеге кабшетп<br />
жана акпараттык<br />
техяоягогиялар<br />
ондфкггерж куру<br />
200 га Оцтуспк Казакстан<br />
облысында мактатокыма<br />
кластер ж<br />
куру максаты нда<br />
жогары технологиялык<br />
OEUupicTep<br />
куру-<br />
2037,4<br />
га<br />
Мунай-хнмня<br />
енеркэабж<br />
дамьггу жэне<br />
онын бэсекеге<br />
KB6uimiRiriH<br />
арттыру<br />
370 га Тндадшш жогары<br />
жэне бэсекеге<br />
кабшетп туриспк<br />
иифракурылым<br />
калыптастыру<br />
Экономикалык интеграцияланудын формалары. Экономикалык<br />
интетрация ксн аукымда жэне терен сипа гг а жузеге асырылуы мумкш.<br />
Интеграциянын аукымы оган тартылган елдердш санымен аныкталады.<br />
172
Ал интеграцияныц тереццеу! салалык; керсетюштер непзшде сипатталады.<br />
Ол елдердщ езара байланыстарыньщ тыгыздыгы мен<br />
елдердщ ынтымакгасу децгейш керсетед!. Экономикалык интеграция<br />
карапайымнан курдел1ге карай б1ртшдеп жузеге асады. Сол себепп интеграциялану<br />
кезецдер1 оныц формалары да болып табылады.<br />
Интеграциялану алдындагы кезец ретшде кершшес елдердщ езара<br />
сауца катынастары барысында 6ip-6ipiHe жецшдпсгер жасауынан басталады.<br />
Муныц ез1 баска елдермен салыстырганда кершшес елдердщ<br />
езара сауца катынастарын жецшдетш, тшмд! етед!. Бул жецщщктер<br />
кедендж тарифтершщ темендетшу1, тауарларга шектеу коюды азайту<br />
немесе мулде алып тастау, кедендак рес1мдеуд1 карапайым ету тур1нде<br />
болады.<br />
Fалымдар интеграцияныц непзп бес формасын белш керсеткен<br />
(27-сурет).<br />
Саяси одактар (СО): ЭВО + каушазд1ктщ ортак саясатына, кукык<br />
коргау мен iuiKi ктердщ б1рыцгай курылымына кешу<br />
Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ОН + элеуметпкэкономикалык<br />
жэне валюталык саясаты келюшу!<br />
Ортак нарык (ОН): КО + ецщргс факторларынын еркш<br />
козгалысы<br />
Кеденд|к одак (КО): ЕСЗ + б1рынгай сырткы шекаралар<br />
Еркш сауда зонасы (ЕСЗ): сауда кедергшерш алып тастау<br />
27- сурет. Экономикалык интеграцияныц формалары<br />
1. Еркш сауца зонасы (ЕСЗ) - зона iniiime тауарлардыц еркш<br />
козгалуы ушш тарифтйс жэне тарифтен тыс шектеулерщ алып тастау,<br />
бул жагдайда ушшпн6ip елдерге катысты муше-елдердщ езвдпс<br />
сырткы сауца саясаты сакталып калады. Интеграцияныц бул Typi<br />
каз1рп кезецце Исландия, Норвегия, Швейцария жэне Лихтенштейцщ<br />
6 ipiicripeTiH Еуропалъщ еркш сауда ассоциациясына (БЕСА), АКШ,<br />
Канада, Мексиканы 6 ipiKTipexiH Солтустт Америкалъщ еркш сауда<br />
аймагына (НАФТА), Азиялыц-Тыныцмухиттъщ еркш сауда аймагы<br />
173
(Оцтустш-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясына (АСЕАН)<br />
тэн болады.<br />
2. Кедендж одак (КО) - ерин сауда эонасына тэн кызметтерд1<br />
аткарумен катар, ушжин 6ip елдерге катысты ортак сырткы сауда<br />
саясатынын журпзшуц бфынгай сырткы шекаралардын калыптаса бастауы.<br />
Интеграциянын бул турше мысал ретшде Араб ортак, нарыгын<br />
атауга болады. Сонымен катар, бул интеграциялану Typi калыптасу<br />
успндеп Ресей, Казакстан жэне Беларусь мемлекеттершщ кедендж<br />
одагына да тэн.<br />
3. Ортак нарык (ОН) - кедендж одактын кызмелмен коса,<br />
интеграцияланган елдердщ езара шекаралары аркылы eitaipic<br />
факторларынын барлыгын (каржы. жумыс купи жэне т.б.) кедерпЫз<br />
етк!зуд! жузеге асыру. Интеграциянын бул Typi казфп кезецде Аргентина,<br />
Бразилия, Парагвай, Уругвайды 6ipiicripin отырган Оцтустгк<br />
конустыц ортак, нарыгына (МЕРКОСУР) тэн болады.<br />
4. Экономикалык жэне вал ют алы к одак (ЭВО): ортак нарык<br />
кызметш аткарумен катар, интеграцияланатын елдердщ элеуметп’кэконом<br />
и кал ы кжэне вал ют ал ы кс ая саты ксл кьаед i. Елдерд i цэкономи кал ы к<br />
жакындаеуы (конвергенция) жузеге асырылып, б1'рыцгай валюта<br />
енпзшедь Мун дай интеграция формасынык нагыз улгкл Еуропалык,<br />
Одак, (ЕО) болып табылады. Онын курылымдык ерекшел!ктер1 мен ннтеграциялану<br />
денгет туралы аймактык интеграцияларга катысты 12.3<br />
такырыпшасында таыысатын боласыздар.<br />
5. Саяси одактар (СО) - экономикалык жэне валюталык одакка тэн<br />
функциялармен коса каушс1зд1ктщ ортак саясатына, кукык коргау мен<br />
iuiKi icTepaiH б1рынгай курылымына кешу жузеге асырылып, бГрыцгай<br />
азаматтык енпзшедг Бул элт калыптасу успндеп интеграциялану формасы<br />
болып табылады. Саяси одактын кейб!р элементтер1 ЕО елдер!<br />
мен НАТО елдер1 шецбершде байкалады. Бррак нактылы саяси одак<br />
туралы сез козгау Mi ертерек.<br />
Елдердщ интефациясыныц жогарыда аталган формалары шын<br />
мэнйще дэл сондай накты емес, ойткеж олардын кейб1реулер! аралас<br />
турде болады. Сол себетгп тек басты белплер! бойынша гана интеграция<br />
турлерш ажыратып, керсетуге болады. Мысалы, Еркж сауда зонасы<br />
болып табылатын уйымдар шенбержде юедешнк жешлдистер 6epuiyi<br />
мумкш немесе Экономикалык жэне валюталык одак аукымында ортак<br />
каушаздмс мэселелер! жоншде кслюмлср жузеге асырылады.<br />
12.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык<br />
экономикалык интеграция<br />
Галамдык интеграциялану кезецдерЬ Каз»рп замангы галамдык<br />
интеграция котам дамуыиыц жана. постиндустриялык кезецже<br />
технологи ялык, акпараттык, иитеграциялык иепз болады. Геосаясн.<br />
174
элеуметтш-мэдени жаЬандану экономикалык тургыда галамдык интеграцияланумен<br />
катар журуде. Ресейгалымдары галамдык экономикалык<br />
дамуда интеграцияланудын б1рнеше тербелмел1 козгалыстары<br />
болгандыгын атап керсетедо.<br />
Алгаищы галамдьщ интеграцияльщ толцын (1846-1914 жылдар)<br />
кезещнде жетекий орында ¥лыбритания болды. Эйткеш бул<br />
ел енеркэсш революциясыныц отаны ретщце жэне сауда, каржы<br />
катынастары жогары дэрежеде дамыган бес курльщта отары болтан улы<br />
империя болгандыктан, элемдж интеграциялану осы елдщ тещрегшде<br />
журдг. XIX гасырдыц ортасына карай дуниежузшш сауданыц есу<br />
каркыны ец жогары децгешне жетй. Дэл осы кезецде тауар экспортымен<br />
катар, каржыны сыртка шыгарудыц мацызы кушедь Bip елден<br />
eKiHuii елге аударылган каржы таскыны галамдык экономикалык даму<br />
мен ынтымактастыкка нейз салды. Каржы козгалысымен катар, елдер<br />
арасындагы кешькон каркындай бастады. Осы кезецде Еуропадан<br />
баска курлыктар мен аймактарга, соныц мшнде АЩЫ пен Канадага<br />
коныс аудару ете жогары децгейге жетп,<br />
Fалымдар галамдьщ дезинтеграция (1914-1945 жылдар) деп атаган<br />
кезец адамзат тарихындагы Bipimni жэне Екшпп дуниежузшш согыстар<br />
аралыгын камтыды жэне аса жойкын экономикалык дагдарыстармен<br />
сипатталды. Мысалы, 30-жылдарды камтыган ¥лы дагдарыс кезшде<br />
элемдш сауда 40%-га кыскарды, шетелдш каржы салымдары 1,1 млрд<br />
доллардан 110-170 миллион долларга дешн кыскарып кетп. Тауар<br />
экспортыныц кулдырауыныц ец теменп керсетк!штер1 1938 жылга<br />
сэйкес келдь Экономикалык ынтымактастьщтыц элЫреу1 ез кезегшде<br />
саяси жагдайды одан 9pi ушыктырып ж1берд1.<br />
Ектий галамдьщ интеграцияльщ толцын (1946 жылдан 80-жылдарга<br />
дешн) Екшпп дуниежузшш согыстан кешнп жылдар кептеген<br />
елдердщ экономикасыныц кайта ерлеу1мен, бурынгы одактастардыц<br />
езара экономикалык мэмшеге келу1мен сипатталды. Батые Еуропа<br />
экономикасын калпына келт1ру жоспары АКЩ-тыц сол кезецдеп<br />
Мемлекетпк хатшысы Дж. Маршаллдыц бастамасымен жузеге аса бастады.<br />
Ал Жапонияда кираган экономиканы калпына келпру дэл осы<br />
тэр1зд1 Додж-Макартур багдарламасы непз1нде журпзщщ. Сонымен,<br />
XX гасырдыц 70-жылдарында халыкаралык ецбек белшкп мен сырткы<br />
сауда калпына келпршдь BipaK дэл осы кезде элемд1 екйге айырган<br />
капиталиетж жэне социалистш куштердщ саяси, экономикалык<br />
бэсекелеспп мен кыргикабак кезец орын алды.<br />
Постиндустрияльщ кезецдег1 галамдьщ интеграция (XX гасырдыц<br />
80-жылдарынан Ka3ipri кезге дешн). XX гасырдыц 80-жылдарынан бастап<br />
epic алган гылыми-техникальщ революция б1ртшдеп галамдьщ<br />
гьшыми-акпараттьщ революцияга жол берд1. Бул кезецде халыкаралык<br />
децгейдеп ултаральщ б1рлест1ктер мен каржы институттары, эртурл1<br />
аймактардагы елдерд1 бфшпретш ipi интеграцияльщ одактар<br />
175
32-кесте. Казакстандагы арнайы экономикалык аймактар<br />
№ Атауы Курылган<br />
жылы<br />
1 «Астана —<br />
жаца капа»<br />
2 «Актау Тещз<br />
порты»<br />
3 «Акпараттык<br />
технологиялар<br />
парк!»<br />
Орналаскан<br />
жер!<br />
2001 Астана<br />
каласы<br />
2003 Актау<br />
каласы<br />
2003 Алматы<br />
кал асы,<br />
Медеу<br />
ауданы<br />
4 «Оцтуспк» 2005 Онтустпс<br />
Казакстан<br />
облысы.<br />
Сайрам<br />
ауданы<br />
5 "Улттык<br />
индустриал ык<br />
мунай-химия<br />
технопарк!"<br />
2007 Атырау<br />
облысы<br />
6 «Бурабай» 2008 Акмола<br />
облысы.<br />
Бурабай<br />
ауданы<br />
Ауданы<br />
7092,9<br />
га<br />
Кызмет аясы<br />
Елорланын жаца<br />
эгамшшк-гскер<br />
орталыгынын<br />
курылысы; индустрнялык<br />
наркте<br />
жаца енддркгтердщ<br />
ашылуы.<br />
2000 га Жогары технологи<br />
ял ар непзшде<br />
экспортка арналган<br />
онд1р1стерд1 дамыту;<br />
аймактын<br />
элеумегпк проблемаларын<br />
шешу.<br />
163 га Бэсекеге кабшетп<br />
жана акпараттык<br />
технологеялар<br />
OHjupicTepiH куру<br />
200 га Оцтуспк Казакстан<br />
облысында мактатокыма<br />
кластерiH<br />
куру максатында<br />
жогары технологиялык<br />
onaipicrep<br />
куру.<br />
2037,4<br />
га<br />
Мунай-хнмия<br />
енеркэабш<br />
дамьггу жэне<br />
онын бэсекеге<br />
кабиктплшн<br />
арттыру<br />
370 га Ттмдипл жогары<br />
жэне бэсекеге<br />
кабшетп т у р н е т<br />
ннфракурылым<br />
калыптастыру<br />
Экономикалык интеграцияланудыц формалары. Экономикалык<br />
интеграция кен аукымда жэне терец сипатта жузеге асырылуы мумкж<br />
Интеграцияныц аукымы оган таргылган елдерд!н саны мен аныкталады.<br />
172
Ал интеграциянын тереццеу! сапалык KepceTKinrrep непзшде сипатталады.<br />
Ол елдердщ езара байланыстарыньщ тыгыздыгы мен<br />
елдердщ ынтымактасу децгешн керсетедь Экономикалык; интеграция<br />
карапайымнан курделке карай б1ртщцеп жузеге асады. Сол себеип интеграциялану<br />
кезецдер1 оныц формалары да болып табылады.<br />
Интеграцияпану алдындагы кезец ретшде кершшес елдердщ езара<br />
сауца катынастары барысында 6ip-6ipiHe жецщщктер жасауынан басталады.<br />
Муныц ез1 баска елдермен салыстырганда кершшес елдердщ<br />
езара сауца катынастарын жецшдетш, тшмд! етедь Бул жецщщктер<br />
кедендпс тарифтершщ теменцетшу1, тауарларга шектеу коюды азайту<br />
иемесе мулде алып тастау, кецендок реимдеущ карапайым ету туршде<br />
болады.<br />
Fалымдар интеграцияныц непзп бес формасын белш керсеткен<br />
(27-сурет).<br />
..<br />
Саяси одактар (СО): ЭВО + каушс1зд1ктщ ортак саясатына, кукык<br />
коргау мен iuiKi 1стердщ б1рыцгай курылымына кешу<br />
Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ОН + элеуметпкэкономикалык<br />
жэне валюталык саясаты Kenicmyi<br />
*<br />
Ортак нарык (ОН): КО + enaipic факторларынын еркш<br />
козгалысы<br />
I —<br />
Кедендж одак (КО): ЕСЗ + б1рыцгай сырткы шекаралар<br />
Еркш сауда зонасы (ЕСЗ): сауда кедергшерш алып тастау<br />
27- сурет. Экономикалык интеграциянын формалары<br />
1. Еркш сауда зонасы (ЕСЗ) - зона шпнде тауарлардыц еркш<br />
козгалуы ушш тарифтпс жэне тарифтен тыс шектеулерд1 альш тастау,<br />
бул жагдайда уппнпн 6ip елдерге катысты муше-елдердщ езщщк<br />
сырткы сауда саясаты сакталып калады. Интеграциянын бул iypi<br />
Kajipri кезецде Исландия, Норвегия, Швейцария жэне Лихтенштейцщ<br />
6ipiKTiperiH Еуропальщ еркш сауда ассоциациясына (ЕЕСА), АКШ,<br />
Канада, Мексиканы 6ipiicripeTiH Солтустт Америкальщ еркш сауда<br />
аймагына (НАФТА), Азияльщ-Тыныцмухиттыц еркт сауда аймагы<br />
173
(Оцтустгк-Шыгыс Азия мемлекеттершщ ассоциациясына (АСЕАН)<br />
тэн болады.<br />
2. Кедендж одак (КО) - еркш сауда зонасына тэн кызметтерд»<br />
аткарумен катар, упшыш oip елдерге катысты ортак сырткы сауда<br />
саясатынын журпзшу1, бфынгай сырткы шекаралардын калыптаса бастауы.<br />
Интеграцияныц бул турше мысал репнде Араб ортак, нарыгын<br />
атауга болады. Сонымен катар, бул интеграциялану Typi калыптасу<br />
успндеп Ресей, Казакстан жэне Беларусь мемлекеттершщ кедендж<br />
одагына да тэн.<br />
3. Ортак нарык (ОН) - кедендж одактын кызмепмен коса,<br />
интеграцияланган елдердщ езара шекаралары аркылы eaaipic<br />
факторларынын барлыгын (каржы. жумыс куип жэне т.б.) кедергюз<br />
етюзудй жузеге асыру. Интеграциянын бул Typi каирп кезецде Аргентина,<br />
Бразилия, Парагвай, Уругвайды oipitcripin отырган Оцтустт<br />
конустыц ортак; нарыгына (МЕРКОСУР) тэн болады.<br />
4. Экономикалык жэне валюталык одак (ЭВО): ортак нарык<br />
кызметш аткарумен катар, интеграцияланатын елдердщ элеуметпкэ<br />
кономи кал ыкжэне валюгалыксаясаты кел1си!еД1. Елдердщэкономикалык<br />
жакындасуы (конвергенция) жузеге асырылып, бфыжай валюта<br />
енпзшедь Мундай интеграция формасыныц на» ыз ynrici Еуропалык;<br />
Одак; (ЕО) болып табылады. Онын курылымдык ерекшелистер! мен ннтеграциялану<br />
денгей1 туралы аймактык интеграцияларга катысты 12.3<br />
такырыпшасында танысатын боласыздар.<br />
5. Саяси одактар (СО) - экономикалык жэне валюталык одахка тэн<br />
функциялармен коса каушазднстщ ортак саясатына, кухык коргау мен<br />
iaixi icrepiuH б!рыж art курылымына кешу жузеге асырылып, (Чрыцгай<br />
азаматтык енпзгледт Бул Mi калыптасу успндеп интеграциялану формасы<br />
болып табылады. Саяси одактын кейб|р злементтер1 ЕО eoaepi<br />
мен НАТО елдер) 1пенбер1нде байкалады. BipaK нактылы саяси одак<br />
туралы сез козгау Mi ертерек.<br />
Елдердщ интеграциясыныц жогарыда аталган формалары шын<br />
мэшнде дэл сондай накты емес, ойткет олардын KcfiGipeyaepi аралас<br />
турде болады. Сол себепп тек басты белплер) бойынша гана интеграция<br />
турлерш ажыратып, керсетуге болады. Мысалы, Еркш сауда зонасы<br />
болып табылатын уйымдар шенбержде кслендж женшдштер 6epinyi<br />
мумкж немесе Экономикалык жэне валюталык одак аукымында ортак<br />
каушаздж мэселелер! жонжде кел>с1мдер жузеге асырылады.<br />
12.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык<br />
экономикалык интеграция<br />
Галамдык интеграциялану кезецдер!. КдзфП замангы галамдык<br />
интеграция котам дамуынын жана. постиндустриялык кеэешне<br />
технологнялык, акпараттык. интеграциялык непз болады. Геосаяси,<br />
174
элеуметтш-мэдени жаЬандану экономикалык тургыда галамдык интеграцияланумен<br />
катар журуде. Ресей галымдары галамдьщэкономикальщ<br />
дамуда интеграцияланудыц б1рнеше тербелмел! козгалыстары<br />
болгандыгын атап керсетедь<br />
Алгаищы галамдык, интеграциялык; толцын (1846-1914 жылдар)<br />
кезецшде жетеюш орын да ¥лыбритания болды. вйткещ бул<br />
ел енеркэсш революциясыныц отаны ретшде жэне сауда, каржы<br />
катынастары жогары дэрежеде дамыган бес курльщта отары болган улы<br />
империя болгандыктан, элемдш интеграциялану осы елдщ тещрегшде<br />
журдь XIX гасырдыц ортасына карай дуниежузшк сауданыц осу<br />
каркыны ец жогары децгейiHe жетп. Дэл осы кезецде тауар экспортымен<br />
катар, каржыны сыртка шыгарудыц мацызы кушедь Bip елден<br />
eKiHuii елге аударылган каржы таскыны галамдык экономикалык даму<br />
мен ынтымактастыкка непз салды. Каржы козгалысымен катар, елдер<br />
арасындагы Kouii-кон каркындай бастады. Осы кезецде Еуропадан<br />
баска курльщтар мен аймактарга, соныц иышде АКД1 пен Канадага<br />
коныс аудару ©те жогары децгейге жетп.<br />
Еалымдар галамдык; дезинтеграция (1914-1945 жылдар) деп атаган<br />
кезец адамзат тарихындагы BipiHuii жэне Екшпп дуниежузшк согыстар<br />
аралыгын камтыды жэне аса жойкын экономикалык дагдарыстармен<br />
сипатталды. Мысалы, 30-жылдарды камтыган Улы дагдарыс кезшде<br />
элемдш сауда 40%-га кыскарды, шетелдш каржы салымдары 1,1 млрд<br />
доллардан 110-170 миллион долларга дейш кыскарып Kerri. Тауар<br />
экспортыныц кулдырауыныц ец теменп керсетюштер1 1938 жылга<br />
сэйкес келдт Экономикальщ ынтымакгастьщтыц 9ncipeyi ез кезепнде<br />
саяси жагдайды одан 9pi ушьщтырып ж!бердь<br />
Ектий галамдык; интеграциялык; толцын (1946 жылдан 80-жылдарга<br />
дейш) Екшпп дуниежузшк согыстан кешнп жылдар кептеген<br />
елдердщ экономикасынын кайта ерлеу!мен, бурынгы одактастардьщ<br />
езара экономикальщ мэмшеге келу1мен сипатталды. Батые Еуропа<br />
экономикасын калпына келтару жоспары АКШ-тыц сол кезецдеп<br />
Мемлекеттш хатшысы Дж. Маршаллдыц бастамасымен жузеге аса бастады.<br />
Ал Жапонияда кираган экономиканы калпына келт1ру дэл осы<br />
тэр1зд1 Додж-Макартур багдарламасы непзшде журпзшдт Сонымен,<br />
XX гасырдыц 70-жылдарында халыкаралык ецбек белш1с1 мен сырткы<br />
сауда калпына келпршдт BipaK дэл осы кезде элемщ e K ire айырган<br />
капиталиетш жэне социалистш куштердщ саяси, экономикалык<br />
бэсекелеепп мен кыргикабак кезец орын алды.<br />
Постиндустриялык; кезецдег1 галамдыц интеграция (XX гасырдыц<br />
80-жылдарынан Ka3ipri кезге дейш). XX гасырдыц 80-жылдарынан бастап<br />
epic алган гылыми-техникалык революция б1ртшдеп галамдык<br />
гылыми-акпараттьщ революцияга жол бердт Бул кезецде халыкаралык<br />
децгейдеи ултаралык б1рлест1ктер мен каржы институттары, эртурлi<br />
аймактардагы елдерд1 6 ip iicrip eT iH ip i интеграциялык одактар<br />
175
калыптасты. Халыкаралык кэсшорындар жуйесш куру мен дамьггу<br />
элемдш тауар жэне каржы нарыктарын бурын-содды бол маган аукымла<br />
кенейтп. Сонымен катар, бул ез кезегшде акпарат нарыгын («ноухау»,<br />
патенттер мен лицензиялар) калыптасып, гылыми-техникалык<br />
кызметтер (инжениринг, лизинг жэне т.б.) саласын дамыпы. Осылайша,<br />
элем экономикалык интеграциянын ен жогаргы сатысы болып<br />
есептелепн экономикалык жаЬандануга калам басты.<br />
¥лтаралык б1рлеспктер. Халыкаралык экономикалык<br />
интеграциянын алгашкы ynrici ретшде XX г басынла панда болган<br />
халыкаралык кэсшорындарды атауга болады. XX г екшпп жартысынла<br />
акпараттыктехнологиялардын жылдам дамуы, байланыс куралдарыныц<br />
озык улплершщ пайда болуы нэтижеанде бул кэсшорындар кеп салалы<br />
кешендерге айналды. Олар ултаралыц бгрлесгтктер (¥АБ) деп<br />
аталатын болды.<br />
Гарвард университетшш арнаны зерттеу багдарламасынын<br />
аныктауы бойынша, ултаралык б1рлеслктер катарына шетелдерде<br />
бел!мшелер1 бар, 6ipneuje улттык экономикага кзр^ккен кез келген компания<br />
емес, тек мынадай белгшерге ие компаниялар жатады:<br />
- шетелдерде алтыдан астам бел1мшелйс компаниясы бар;<br />
- акциялары кептеген елдерде айналымга Tycin, оларды кез келген<br />
елде сатып алуга болатын;<br />
- баскарушы менеджераepi эртурл! елдердщ азамагггарынан<br />
туратын жэне осынын аркасында компания кызметшщ белгип 6ip елдш<br />
муддеперше сай б1ржакты жумыс icreyi мумкш емес;<br />
- менеджерлер! геоцентрлпс устанымга сай жумыс кгтсйпн,<br />
интернационалдык сипаттагы менталитетке ие;<br />
- уйымдасу курылымы кец аукымды экономикалык эрскетке жэне<br />
компания стратегиясын ТИ1МД1 жузеге асыруга багдарланган.<br />
XX г сонына карай ултаралык бЁрлеспктер дуниежузинк шаруашылык<br />
байланыстарында жетекпн козгаушы кушке айналды. Шетелдерде<br />
кептеген белшшелерш ашып, мол каржы салу аркылы бул<br />
бфлестистер дуниежузипк ендфкгпн тарамдалган жуйесш калыптастырады.<br />
Олардын кызмепне улттык шекаралар бегет бала алмайды.<br />
бул корпорациялар эртурл! елдерде жергиигп ТИ1МД1 жагдайпарды<br />
(шимзат козшш, кэс1би жумыс кушшш болуы, ендфйгпн техникалык<br />
ЛСНГСЙ1Н1Н жогары л ьн ы жэне т.б.) ескере отырып, енд|ркт колайлы<br />
орналастыру аркасында ете жогары экономикалык тшмдшкке коя<br />
жепазедг Ka3ipri замангы ¥АБ жуйес! 60 мыннан астам непзп<br />
(аналык) компания жэне олардын букш дуние жупие тарал кеткен 500<br />
мыннан астам шетелдш бежмшелер) мен тэуелд! компаниялары бар<br />
курылым болып табылады.<br />
Ka3ipri дуниедеп ¥АБ манызы ен алдымен элемдис экономиканын<br />
даму тендеицияларын аныктаумен туандфшедг 2010 жылы америкалык<br />
Форбс журналы жариалаган элсмнш ен ipi 2000 нэмпаниялар<br />
176
■пз1мшде олардыц сатылымы, табысы, активтер1 жэне нарьщтык куны<br />
керсетшген. Олардыц жиынтьщ табысы жылына 1,4 трлн доллар болса,<br />
карамагындагы активтер1 124 трлн долларды кураган.<br />
Бул ец ipi 2000 компания 62 елдщ екш болып табылады. Олардьщ<br />
арасында АЩ11 (осы йзхмде 515 компаниясы бар) пен Жапония (210<br />
компания) yneci жогары. Сонымен катар, бул тогмде Азия алыптары<br />
болып саналатын Кытай (113 компания) мен Уцщстанньщ (56 компания),<br />
Канаданыц (62 компания) компанияларыньщ саны арткан.<br />
Крсымшада осы таз1мге енген элемдеп ец ipi 20 компанияныц деректер1<br />
келт1р1лдь<br />
Халыкаралык децгейде жумыс гстейтш бул алып б1рлеспктер<br />
элемдйс децгейде аукымды шепймдер кабылдап, эрекеттер жасайды.<br />
Сыртка шыгарылатын каржыныц 90%-на жуыгына ¥АБ бакылау<br />
жасайды. Каржы козгалысыныц басым белптне бакылау жасау жэне<br />
OHflipicTi орналастыруга катысты шепнмдер кабылдау аркылы бул<br />
компаниялар элемдж ещцрютш элеуеттщ таралуында мацызды роль<br />
аткарады. Keft6ip деректер бойынша, ¥АБ улесше халыкаралык<br />
сауданьщ жартысынан астамы тиесий болады. Сонымен катар, жогары<br />
технологиялар нарыгындагы б1рлест1ктер yneci 80%-дан асып туседь<br />
Осылардыц аркасында ултаралык б4рлеспктердщ жиынтык валюта<br />
корлары дуние жузшщ барлык елдершщ ортальщ 6aHKTepi корынан<br />
5-6 есе артык болады.<br />
Ултаралык 6ipnecTiicrep халыкаралык децгейде ортак нарык,<br />
жумыс Kyuii, акпараттык кещстж жагдайында жумыс ктейпщцктен,<br />
бэсекеге кабшеттшгш удайы арттырып отыруга мэжбур болады.<br />
Бул ез кезепнде олардыц инновацияларды eHri3in, технологияларды<br />
жш ауыстырып отыруга, осы аркылы дуние жуз1 бойынша гылымитехникалык<br />
шгершеущ жузеге асыруына жагдай жасайды. BipnecTiicrep<br />
Kbi3MeTiHiH осы аталган тшмд1 тустарымен катар, олар жумыс ютейтш<br />
елдерге Kepi эсерш де атап ету кажет. (33- кесте).<br />
33- кесте. ¥лтаралык б!рлеспктер кызметч<br />
¥АБ кызметшщ басымдылыктары<br />
1. Дуние жуз1 бойынша табигат ресурстарына,<br />
каржыга жэне гылымитехникалык<br />
жетютштерге кол<br />
жетк1зу1;<br />
2. Typni салаларга мамандану<br />
(келденен жнегелу) жэне 6ip салада<br />
терен мамандану (вертикалды<br />
технология) аркылы 6ipnecTiicri4<br />
экономикалык жэне каржылык<br />
турактылыгын камтамасыз eTyi;<br />
¥АБ кызметшщ K e p i ыкпалы<br />
1. Жергшкп нарыктарды басым турде<br />
монополизациялау мумюндМнщ болуы;<br />
2. ©з шарттарын тек<br />
бэсекелестерше гана емес, тутас<br />
улттык экономикаларга кою<br />
мумюнщктершьщ болуы, муньщ ©3i<br />
елдердщ улттык Kayinci3fliKTepiHe<br />
нуксан келт1ру1 мумкш;<br />
177
3. Улттык нарыктардын аукымын,<br />
экономикалык есу каркынын,<br />
багаларды, ресурстар мен саяси<br />
жагдайды ескере отырып, кай елдерде<br />
бел!мшелер ашуды тацдай<br />
алатындыгы;<br />
4. Каржы ресурстарын тартуда улкен<br />
мумкгвдистерлЕац болуы;<br />
5. Жогары денгейде маманданган<br />
кэс!би кызметкерлерд1 тацдап алудыц<br />
мол мумюцщктершщ болуы.<br />
3. Адам OMipiHe Kayinii, лас<br />
eндipicтepдi негурлым нашар<br />
дамыган елдерге Keinipe алу<br />
мумкшдтнщ болуы;<br />
4. Дагдарыс кезщце ¥АБ кэсшорындарында<br />
жаппай жумыстан кыскарту<br />
шараларынын ЖYpгiзiлyi, бул енбек<br />
ресурстары нарыгыныц галамдык<br />
сипат алуына байланысты acipece<br />
дамыган елдерде орналаскан компанияларда<br />
жш болады.<br />
Экономикага Kipiry аркылы ipi ¥АБ халыкаралык саясатка да<br />
ыкпал eTin отыр. Кдржы-несие саласындагы icкepлiктi галамдык<br />
децгейде уйымдастыру салыктык жeцiлдiктep алу, табысты epKiH аудару<br />
мен кайтарып алу, сырткы карыздармен эрекет етуге мумкшдш<br />
алумен катар жYpeдi. Салыктан унемделген каржы компаниялардыц<br />
каржыльщ мумкшдггш арттырып, кеп пайда экелетш шетелдйс жобаларды<br />
орындауына жагдай жасайды. Оныц ycTiHe дамушы eлдepдiц<br />
кепшшйт ¥АБ инвестициялары yniiH арнайы жецишктер жасайды,<br />
салыктарды азайтып, кейде Tinri мулде салыктардан босатады. Бул ел<br />
iuiinqeri KiuiiripiM компаниялар жумысын йййёдз eтeдi.<br />
¥лтаралык б1рлес1 щгердш; салалык мамандану багыттары алуан<br />
тYpлi болады. Кдарп кезецде бул компаниялар элем бойынша 0 ндipyшi<br />
жэне ецдеупп енеркэсштщ мацызды салаларында жeтeкшi орын алып<br />
отыр, ейткеш бул салалар кеп каржы жумсауды кажет етедь 0лeмдeгi<br />
ец ipi 500 ¥А Б арасында жартысынан астамы электроника, компьютер,<br />
байланыс куралдары, aзык-TYлiк, сусындар мен темею ©Hflipici,<br />
дэрьдэрмек пен косметикалык тауарларды ендарумен жэне кызмет<br />
керсетумен айналысатын компаниялар болып табылады.<br />
¥ АБ арасында аса ipi, ipi, орташа жэне шагын компаниялар жисгелед1.<br />
Ipi ¥А Б катарына каржы коры 10 млрд доллардан асатын компаниялар<br />
жатады. Б ¥ ¥ дерекгер! бойынша, ултаралык бфлестпсгердщ 90%-дан<br />
астамы орташа жэне шагын компаниялар болып табылады. Булардьщ<br />
эркайсысыныц 6ip елдеп кызметкерлер1нщ саны 500-ден аспайды.<br />
Х алы каралы к каржы-экономикалык уйымдары. Тэуелиз<br />
мeмлeкeттepдiц экономикалык саясаты Ka3ipri кезде улттык мудде<br />
тургысынан жузеге асырылады. Ka3ipri дуниёдеп жаЬандану<br />
каркыны элемд1 галамдык децгейде баскару ^ажезтзл1гщ ойластыруга<br />
мэжбур eтeдi. Ka3ipri кездщ езшде халыкаралык дeцгeйдeгi уйымдар<br />
кемепмен жузеге асатын дуние жузшж каржы жэне экономикалык<br />
салаларды галамдык баскару aneMemrepi орын алган. Кеп жагдайда<br />
елдер арасындагы тещпзд1ктерд1 жою, адамзат болашагына катысты<br />
галамдык проблемаларды шешу багытындагы шараларды YЙлecтipy,<br />
178
укшетаралык; уйымдар дын кызметш уйлеспру халыкаралык уйымдар<br />
аркылы жузеге асады.<br />
Халъщарапъщ уйымдар дегешм1з - халыкаралык кел1имдер (жаргы,<br />
статут немесе баска кужаттар) непзшде курылган, туракты турде<br />
жумыс ютейтш уймет аралык жэне уюметпк емес уйымдар. Олар<br />
взшщ кызметан жаргылык кужаттарына сай, кеп жакты келюсездер<br />
мен проблемаларды талкылау, дауыс беру аркылы немесе консенсус<br />
непзшде шепнм кабылдауга курады. Енд1 осындай уйымдардыц<br />
кейб1реулерше токталайык.<br />
ФАО (агылшынша Food and Agriculture Organization, FAO) 1945<br />
жылдьщ 16 казанында Квебекте (Канада) еткен езшщ алгашкы конференциясында<br />
ресми уйым ретшде курылды, оныц курылуына<br />
Уакытша комиссияныц 20 мемлекеттен Уйым жаргысын кабылдаганы<br />
туралы куптау алуы непз болды. Бул кун жыл сайын Дуниежузшк<br />
азык-тулпс куш ретшде атап етйщщ. 1946 ж ФАО мен BipiKKeH Улттар<br />
Уйымы (БУУ) арасында кедклм жасалды, оныц непзшде ФАО<br />
БУУ курамындагы тамактану, азык-тулпс жэне ауыл шаруашылыгы<br />
мэселелер1 бойынша арнайы уйым мэртебесш алды. К|аз1рп кезде 191<br />
ел ФАО мушелер1 болып табылады.<br />
Халыкаралык валюта коры (ХВК) БУУ курамындагы арнайы<br />
уйым. Ол уюметаралык валюта-несие уйымы ретшде халыкаралык<br />
децгейде валюталык ынтымактастыкка ыкпал етедь ХВК 1944 жылы<br />
БУУ-ныц валюта-каржы жешндеп 44 елдщ екш катыскан Бреттон-<br />
Вуд конференциясыныц (АКШ) шеш1м1 бойынша курылган болатын,<br />
накты жумысын 1946 жылы бастады. Ka3ipri кезде 187 ел ХВК Myiueci<br />
болып табьшады. Олардыц эркайсысы уйымга варген кезшде бшпш<br />
6ip мушелпс жарна телеген. Ец жарнаны кеп телеген мемлекет АКШ<br />
шешупй дауыска ие болады.<br />
Халыкаралык валюта корыныц Heri3ri мацсаты элемдж каржы<br />
жуйесшщ турактылыгын сактау болып табылады. Оныц мшдеттерше<br />
ХВК мушелерш кез келген муше-елдщ каржылык жэне монетарлык<br />
саясатындагы езгер1стер1мен таныстырып отыру да енед1. Сондыктан<br />
бул уйым халыкаралык телемдер, инфляция, валюта корлары мен<br />
олардыц келемдер1, акша айналымы, мемлекетак каржы жэне т.б.<br />
мэселелерге катысты статистикалык деректерд1 жинаумен жэне<br />
ецдеумен айналысады. ХВК жаргысы бойынша, елдер несие алатын<br />
кезде ел экономикасынын, алтын-валюта корыныц жай-куш туралы<br />
накты акпарат беруш тал ап етед1.<br />
Несие берерде эртурл1 рейтинг агентпктер! усынган елд1ц несие<br />
етеуге кабшеттш1п ескершед1: Несие втеуге цабтеттшк деп несие<br />
алуга алгышарттарыныц болуын жэне оны белг1ленген шартпен<br />
кайтаруга кабшеттшпн атайды. 34- кестеде Ресейдщ «Улттык рейтинг<br />
агентт1пн1ц» 2010 жылга курастырылган рейтийг1с1 бершд1.<br />
179
34- кесте. Несие етеуге кабшеттинп жогары елдер, 2010 жыл<br />
Несие етеуге кабшеттшк Елдер Несие<br />
кабшеттшгшщ<br />
салыстырмалы<br />
рейтинпа<br />
ААА тобы (несие етеуге кабшеттшктщ<br />
максимумы)<br />
АА+ тобы (несие етеуге кабшеттшп<br />
ете жогары, 6ipiHini денгей)<br />
АА тобы (несие етеуге кабшеттшп ете<br />
жогары, екшпй децгей)<br />
АА- тобы (несие етеуге кабшеттшп ете<br />
жогары, ушшзш денгей)<br />
А+ гобы (несие етеуге кабшеттшп<br />
жогары, 6ipiHiui денгей)<br />
А тобы (несие етеуге кабшеттшп<br />
жогары, eKiHmi денгей)<br />
А- тобы (несие етеуге кабшеттшп<br />
жогары, ymiHmi денгей)<br />
Швейцария 1.428<br />
АКШ 1.361<br />
Франция 1.356<br />
Германия 1.352<br />
Жапония 1.320<br />
Швеция 1.317<br />
Нидерланд 1.317<br />
Улыбритания 1.281<br />
Люксембург 1.263<br />
Кытай 1.177<br />
Италия 1.140<br />
Чехия 1.098<br />
Испания 1.089<br />
Ресей 1.000<br />
Словакия 0.994<br />
Казакстан бул рейтингте 0.737 деген керсетюшпен (ВВ тобы, несие<br />
етеуге кабшеттшп орташа, екшпп децгей) 29-орын алды.<br />
Эдетте несие алган ел ез экономикасын дамытуга катысты ХВК<br />
берген усыныстарды орындауы кажет. Несие тек ел экономикасын<br />
турактандыру, оны дагдарыстан шыгару максатында 3-5 жылга<br />
бершедо, экономикалык дамуга несие бершмейдг<br />
12.3 Постиндустриялык кезецдеп аймактык<br />
экономикалык интеграция<br />
Индустриялык жэне постиндустриялык кезендердщ тогысында<br />
ж урт жаткан халыкаралык ынтымактастыктыц Kepmici кершшес<br />
орналаскан елдердщ улттык шаруашылыктардыц ынтымактастыгы<br />
болып табылады. XX гасырдыц сонгы онжылдыктарында галамдык<br />
180
дамуда улкен esrepicrep орын алды: алдыцгы катарга осы аймактык<br />
интеграциялык процестер шыга бастады.<br />
Галамдык процестер ете купгп бэсекелестш ортасында журуде.<br />
Халыкаралык бэсеке жарысыныц салдарынан Kyurri мемлекеттер мен<br />
мемлекетаралык курылымдар экономикалык, каржы, технологиялык<br />
жэне акпараттык салаларда одан dpi жагдайын жаксартып, ныгая тусед1.<br />
Галамдык бэсекелестш ортасы куштшер гана жецш шыгатын ортага<br />
айналуда. Осы жагдайда 6ip-6ipiMeH ынтымактастык кел1с1мдерге келген<br />
мемлекеттердщ интеграциялык уйымдар 6ipiryi олардыц галамдык<br />
«соккыларга» тетеп беруше мумкшдйс бередц. Eip жагынан аймактык<br />
экономикалык интеграция жаЬандануга алгышарт болып, ыкпал ететш<br />
фактор болып табылады, ал ектий жагынан ынтымакгаскан елдер ушш<br />
айрыкша жецшдеггшген жагдайлар жасау аркылы жаЬанданудьщ кец<br />
канат жаюына кедерп келпредо. Сонымен, аймактык интеграцияныц<br />
артыкшылыкгары кандай Муны ресейдш галым С.Г. Киселев (2009)<br />
б!рнеше топка белш карастырган.<br />
EipiHiuiden, аймактык интеграция аймактагы елдердщ галамдык<br />
кешбасшылардыц ектемдшне карсы туруга мумквдш бередь<br />
Интеграциялык одакгар халыкаралык экономикалык уйымдар<br />
децгешнде аймактык кана емес, улттык экономикалардыц мудделерш<br />
де коргап шыгып, купгп елдердщ, ipi ултаралык б1рлестштердщ<br />
тегеуршше тетеп бередь<br />
Ектипден, аймактык интеграция элемдш тауар, кызметтер, каржы,<br />
технологиялар мен жумыс K ym i нарыгында аймактык жецпццюгер<br />
туршдеп бэсекелш басымдылыктарды жасауга мумкшдш берёдо.<br />
YiuimuideH, аймактык интеграция enqipic пен айналым шыгындарын<br />
кыскартады, халыкаралык ецбек белшюше, тауар enaipici мен кызмет<br />
керсетуге мамандануга мумкшдш беред1, улттык экономикалардыц<br />
туракты дамуына, олардыц галамдык ортадагы бэсекелестзгш<br />
арттыруга жагдай жасайды.<br />
Тврттшгден, ершн сауда зоналарыныц, кедендш одактардын жэне<br />
баска да интеграциялык уйымдардыц пайда болуы 6ipTyrac нарыктык<br />
жэне келш-коммуникациялык инфракурыл ымнын кал ыптасуына алып<br />
келеда.<br />
Аймактык интеграцияныц айкын мысалы - мемлекетаралык<br />
децгейде дамыган батысеуропалык еркениет кауымдастыгы.<br />
Еуропалык Одак - аймактык интеграциялык уйымныц нагыз<br />
ynrici. Ол Еуропалык Одак женшдеп Келйпмге (Маастрих KeniciMi)<br />
кол койган, аймактык экономикалык ынтымакгастыкка непзделген<br />
ерекше уйым болып табылады. 1957 жьшы Еуропадагы 6 мемлекет<br />
езара экономикалык ынтымакгастыкты ныгайту максатында<br />
Еуропалык экономикалык кауымдастьщ (агылшынша European<br />
Economic Community, EEC) пен Атом энергиясы женшдеп Еуропалык<br />
кауымдастыкты (агылшынша European Atomic Energy Community,<br />
181
EURATOM ) курган болатын. Осы уйымныц алгашкысы аса мацызды<br />
экономикалык ынтымактастыкка н е т болып, 1993 жылдан бастап<br />
ресми турде Еуропалык Одак (агылшынша European Community, ЕС)<br />
деп аталатын болды. Бул уйымныц аукымы уакыт еткен сайын кецейш<br />
келед1 (35-кесте).<br />
35-кесте. Еуропалык Одактыц дамуы<br />
Жыл Мушел1кке еткен мемлекеттер Мушелершщ<br />
саны<br />
25 наурыз 1957 ж Бельгия, Германия, Италия, Люксембург, 6<br />
Нидерланд, Франция<br />
1 кацтар 1973 ж Улыбритания, Дания, Ирландия 9<br />
1 кацгар 1981 ж Грекия 10<br />
1 кацгар 1986 ж Испания, Португалия 12<br />
1 кацгар 1995 ж Австрия, Финляндия, Швеция 15<br />
1мамыр 2004 ж Венгрия, Кипр, Латвия, Литва, Мальта, 25<br />
Польша, Словакия, Словения, Чехия,<br />
Эстония<br />
1кацтар 2007 ж Болгария, Румыния 27<br />
Батые Еуропада ортак нарык, б1рыцгай валюта, ортак кедендш<br />
шекара енгшлу1мен катар, бурын улттык мемлекеттердщ кузырында<br />
болган Keft6ip кызметтщ мемлекетаралык децгейдеп Еуропарламент,<br />
Еурокомиссия тэр1зд1 уйымдарга 6epmyi журдь Ортак кукыктык база,<br />
ортак аткару бшнп, кейб1р ортак сот органдары жэне т.б. интеграция<br />
процестерш терецдете тусп. Осылайша, Батые Еуропа enaepi Ka3ipri<br />
дуниедеп жаца эрштеепк улпеш усыну аркылы ынтымактаскан<br />
елдердщ элеуметтщ-экономикальщ даму децгейлерш жакындастырып,<br />
баска оркениеттердщ аймактык интеграцияларына жол ашты. Осыныц<br />
непзшде Ka3ipri дуннеде Еуразиялык, Шыгысеуропалык, Латын Америкасы,<br />
Мусылман элемшщ мемлекетаралык аймактык ннтеграциялык<br />
одактары калыптасу уст1нде.<br />
АСЕАН. ОцтустЫ-Шыгыс Азия мемлекеттертщ ассоциациясы<br />
деп аталатын, саяси, экономикалык жэне мэдени ынтымактастыкка<br />
непзделетш аймактык уйым. Бул уйымды кыскартылган турде АСЕ<br />
АН (агылшынша Association o f Southeast Asian Nations) деп атайды.<br />
АСЕАН 1967 жылдыц 1 тамызында Бангкок каласында тарихка «Бангкок<br />
декларациясы» деген атпен енген мемлекетаралык кужатка кол<br />
коюдан бастау алады.<br />
АСЕАН уйымыныц келюлмцгк рес1мделу! 1976 жылы Бали аралында<br />
Оцтуст1к-Шыгыс Азиядагы Достык пен ынтымактастык женшдеп<br />
182
кеякпм жэне АСЕАН мемлекеттершщ Келгсу декларациясы аркылы<br />
жузеге асты. Бастапкыда бул уйымды куруга Индонезия, Малайзия,<br />
Сингапур, Таиланд пен Филиппин уйткы болды, кейшнен Бруней-<br />
Даруссалам (7 кантар 1984 ж), Вьетнам (28 шщце 1995 ж), Лаос пен<br />
Мьянма (23 шщце 1997 ж), Камбоджа (30 сэу1р 1999 ж) косылды.<br />
Папуа-Жана Гвинея арнайы бакылаушы мэртебесше ие. АСЕАН секретариаты<br />
Джакарта каласында жумыс ютейд1. АСЕАН уйымыньщ<br />
Бас секретарь! ез кызметше 5 жылга сайланады. Бул уйымда 11 арнайы<br />
комитет жумыс ютейд1, жыл сайын АСЕАН министрлершщ конференциясы<br />
етюзшеда. АСЕАН езшщ карулы куштерше (Эскери-тевдз<br />
Kynrrepi) ие, езшщ туы бар.<br />
Солтусттк Америкалык еркш сауца аймагын (НАФТА) куру<br />
женшдеп АКШ, Канада жэне Мексика арасындагы кел1с1мшарт 1994<br />
жылдын 1 кантарынанбастапкуппнеецщ. Бул аймактык интеграциялык<br />
одактыц баскаларынан айырмашылыгы - ею куп т елдщ салыстырмалы<br />
турде артта калган елмен ынтымактасуы. НАФТА курылган кезецде<br />
бул алшактык жан басына шаккандагы Ж10 керсеткшшен де айкын<br />
керщщ: АЩ11-та - 23,2 мыц долл., Канадада - 20,7 мыц долл., Мексикада<br />
—3,5 мьщ долл.<br />
Аймактык интеграциялык уйымды куру туралы бастаманы АКШ<br />
кетерген болатын. Мундагы басты идея АКШ-тыц мол каржысы<br />
мен инновациялык элеуетгн Канаданыц бай табигат ресурстарымен,<br />
Мексиканьщ арзан жумыс куппмен б1рйспрущ, сонымен катар бэсекеге<br />
кабшетп америкалык ешмдерщ кедерпаз етюзетш ipi нарык жасауды<br />
кездед1. Америкалык алпауыт ултаралык б1рлестштер букш элемд1<br />
«багындырганымен», Солтустш Америка шецбер1нде жумыс icTey<br />
ти!мд1рек болатын. Бул жоспар экономикалык жагынан гана емес, геосаяси<br />
тургыдан да езш актайтын: Мексика Латын Америкасына ашылатын<br />
какпа ретвде болашакта букш Батые жарты шарды камтыган<br />
epKiH сауда аймагын куруга жол салар едй<br />
Ал Мексиканьщ утатын тусы - АКД1-тан кeлeтiн каржы таекыны<br />
бгркатар элеуметтйс-экономикалык мэселелерд1 (жаца енд1рютер мен<br />
технологияларга ие болу, инфракурылымды дамыту, жаца жумыс<br />
орындарынын ашьшуы, АКШ тауарларын негурлым арзан багамен сатып<br />
алу мумюцщп жэне т.б.) шешуге мумкщщк беред1. Мексикадагы<br />
америкалык ¥АБ yneci шетелдш инвестициялардыц жалпы келемшщ<br />
2/3-ciH курады. АКШ-пен шекаралас аудандарда макиладорастар,<br />
ягни курастырушы кэсшорындар калыптасты. Мексиканыц сырткы<br />
саудасындагы АКШ yneci 90%-га жета. Ал АКШ-ка жыл сайын жумыс<br />
!здеген 500 мыццай мексикалык аттанады.<br />
НАФТА курылымында ЕО тэр1зд1 мемлекеттен жогары турган<br />
курылымдар жок. ¥йым уйлест1руш! кызмет аткаратын 6ipHeme комитеттер<br />
мен комиссиялардан турады. EpKiH сауда аймагында бipкeлкi<br />
тарифтер жуйес1 енпзшген1мен, улттык экономикаларда кейб1р<br />
183
ешмдерге, acipece ауыл шаруашылыгы ешмдерше катысты ережелер<br />
сакталып калган. Мысалы, Мексика отандык буршак enznpiciH, АКД11<br />
жемютер мен кекешстерда, ал Канада сут 0 нiмдepiн импорттан коргау<br />
эрекеттерш ез бетшше жасайды.<br />
О цтуспк конустын ортак нарыгы (МЕРКОСУР) - латын<br />
Америкасындагыкаркындыдамыпкележатканаймактыкинтеграциялык<br />
топ. 1991 жылы купннё енген келкпм непзшде Аргентина, Бразилия,<br />
Парагвай мен Уругвайды 6ipiKTipeTiH бул уйымда Латын Америкасы<br />
аумагыньщ 60%-ы, халык пен ЖЮ келемшщ 50%-ы камтылган. Бул<br />
топтагы елдердщ экономикалык даму децгейлер! айырмашылык жасайды:<br />
2009 жылы Аргентинада жан басына шаккандагы Ж10 мелшер1<br />
13 900 АКШ доллары болса, Парагвайда бул керсетшш 4600 АКШ<br />
долларын курады.<br />
Интеграциялануга дешн бул елдерде тэуелаз экономикалык<br />
дамудыц Typniuie саркыншактары (импортгы алмастыру саясаты,<br />
сырткы карыздыц артуы жэне т.б.) шаруашылык эрекетш тш маз<br />
уйымдастыруга алып келдг Сондыктан тыгырыктан шыгар жолды<br />
1здеуде куш 6ipiicripin, Вашингтон консенсусында керсетшген дамудыц<br />
жаца парадигмасына кадам басу кажет болды. МЕРКОСУР уйымын<br />
куру туралы Асунсьон кетсш ш де интеграциянын мынадай кезеццер1<br />
аныкталган болатын:<br />
- бул топка енген елдер арасында тарифтш жэне тарифтен тыс<br />
шектеулерд1 алып тастау;<br />
- ушппш елдерге катысты б1рыцгай кедендйс тарифтер енпзу;<br />
—макроэкономикалык жэне салалык, соныц шпнде салыктык жэне<br />
валюталык саясатты уйлеспру;<br />
—кызмет керсету мен каржы козгалысына катысты уйлеспрулер.<br />
МЕРКОСУР кызметйпц аясында аймак шпнде тауарлардыц 90%<br />
-дан астамынан кедещцк салыктар алынып тасталып, муше-елдердщ<br />
Б1рыцгай сырткы кедендйс тариф1 енпзщщ. Осыныц нэтижесшде<br />
ннтеграциялык топтыц ез шхщдё сырткы сауда каркыны артты: аз<br />
мерзтм йшнде Бразилия мен Аргентинаныц езара саудасыныц келем1<br />
5 есе кебейген.<br />
Интеграция оц езгер1стермен катар, б1ркатар сынактар да алып келд1.<br />
Улттык экономикалардыц либералдануыныц екйпш жагы элеуметпк<br />
шыгындар артып, сырткы тэуекелдер («жаЬандану какпандары»)<br />
кебецщ. Онсыз да колайсыз экономикалык жагдайда отырган елдерд1<br />
каржы-экономикалык дагдарыстартолкыны шарпыды. Тюбекп реакция<br />
туршдеп каржы дагдарыстары улттык экономикаларды 6ipa3 anciperri.<br />
Бул уйымга мушелшке етуге 2006 жылдан 6epi етшйп берген Венесуэла<br />
мэселеа эл1 шешшген жок. Бул ел МЕРКОСУР шецбершде сырткы<br />
кедендш саясатты кабылдап, 2010 жэне 2013 жылдар аралыгында<br />
б1ртшдеп нарыгын ашуы кажет. Венесуэла толыгымен уйымга енш<br />
болган соц, бул уйымныц экономикалык элеуеп арта тусепн бола-<br />
184
ды: Латын Америкасы аумагыныц ЖЮ келемшщ 76%-ы осы уйым<br />
шецберше камтылады.<br />
Осылайша, интеграция барлык б1рдей дамыган елдерд1 жэне<br />
б1ркатар орташа дамыган елдерд1 камтып отыр. Интеграциялык процестер<br />
салыстырмалы турде жас, дамушы мемлекеттерд1 де ез карамагына<br />
тартуда. Бул елдердщ езара ынтымакгасып, куш 6ipiicripyiHe улттык<br />
мудделерш негурлым дамыган елдерден коргап калгысы келу1 себешш<br />
болады. Мундай интеграциялык одактар катарына ОПЕК уйымын<br />
жаткызуга болады.<br />
ОПЕК мунай экспорттаушы елдердщ туракты жумыс гстейтш<br />
экономикалык уйымы ретшде 1960 ж 10-14 кыркуйегшде Багдат конференциясында<br />
курылган. Бастапкыда оныц курамына Иран, Ирак,<br />
Кувейт, Сауд Арабиясы жэне Венесуэла енген болатын. Бул уйымга<br />
непз болган осы бес елге кешннен тагы тогыз мемлекет косылды:<br />
Катар (1961), Индонезия (1962—2008, 2008 ж 1 карашасында ОПЕК<br />
курамынан шыкты), Ливия (1962), Б1ршкен Араб Эм1рлштер1 (1967),<br />
Алжир (1969), Нигерия (1971), Эквадор (1973—1992, 2007 ж кайта<br />
юрдО, Габон (1975— 1994), Ангола (2007).<br />
Ka3ipri кезде ОПЕК курамына 12 ел енедк Иран, Ирак, Кувейт, Сауд<br />
Арабиясы, Венесуэла, Катар, Ливия, EipiioceH Араб OMipnircrepi, Алжир,<br />
Нигерия, Эквадор, Ангола. Уйымныц штаб-пэтер1 Вена каласында<br />
орналаскан. ОПЕК елдер1 элемдш мунай корыныц 2/3-не бакылау жасайды.<br />
Бул елдер улесше элемдш мунай ендоргсшщ 40 %-ы, мунай<br />
экспортыныц тец жарты с ы тиесш болады (Н Крсымша).<br />
Сонымен, аймактык интеграцияныц аса мацызды ерекшеяш -<br />
ынтымактасу белгйп 6ip мемлекеттердщ басымдылыгы жагдайында<br />
немесе баска мемлекеттерд1 куштеп косу аркылы емес, езара тусшстш<br />
пен улттык мэдениет ерекшелштерш ескеру, тец кукыктардыц сакталуы<br />
мен еркениеттщ кауымдаетык мудделерш туйсшу непзшде жузеге<br />
асырылуы.<br />
12.4 Посткецеспк кец1ет1ктеп интеграция<br />
КСРО ыдыраганнан кешн оныц непзшде бурынгы кецестш<br />
ресупбликалардыц б1рнеше интеграциялык одактары курылды.<br />
Олардыц йпшдеп ец ipici Тэуелс1з Мемлекеттердщ Достаетыгы<br />
(ТМД) болып табылады. ТМД 1991 жылы 8 желтоксанда Минск<br />
I&niciMi непзшде 6ipiioceH Ресей Федерациясы, Беларусь жэне Украина,<br />
кейшрек оларга косылган 8 республиканыц (Армения, Эз1рбайжан,<br />
Казакстан, Кыргызстан, Молдова, Тэжшстан, Туршменстан, Озбекстан)<br />
езара кешс1мдер1 нэтижесшде интеграциялык одак ретшде пайда болды.<br />
1993 жылы Грузия да осы уйымга Kipin, 2009 жылы ез ерюмен<br />
кайтадан шыкты.<br />
185
ТМД-ныц уйымдык курылымына мемлекет басшыларынын Кецеа,<br />
укшет басшыларыньщ Keneci, ТМД Парламентаралык ассамблеясы,<br />
Достастыктын Аткарушы хатшылыгы, Сырткы icTep министрлитнщ<br />
Keneci, ТМД мемлекеттер! корганыс министрлертн; Keneci, салалык<br />
ынтымактастык органдары енедй<br />
1993 жылы кабылданган Экономикалык одакты куру туралы<br />
Келю1мшартка сэйкес, ТМД-ныц басты экономикалык максаты<br />
тауарлардыц, каржы мен жумыс кунинщ ортак нарыгын калыптастыру<br />
болып табылады. Бул максатка кол жетюзу yniiH б1ртшдеп epKiH сауда<br />
аймагын, кедендпс, телемдпс, ал болашакта валюталык одакты<br />
калыптастыру жоспарланган. Дегенмен ic жуз1нде бул максаттарга жетуге<br />
улкен кедергшер тап келдк Елдер саяси тургыдан да, экономикалык<br />
жагынан да жаца нарыктьщ непзде интеграциялануга дайын емес болып<br />
шыкты. ТМД шецбервдеп интеграциялануга Kepi эсер ететш факторлар<br />
28—суретте берщщ.<br />
бзара<br />
эскери-саяси<br />
кактыгыстардьщ<br />
орын алуы<br />
28- сурет. ТМД аумагындагы интеграция! a Kepi эсер<br />
ететш факторлар<br />
ТМД аумагында баскаруга негурлым колайлы, накты эс-кимылдар<br />
жасауга мумкщдцс 6epeTiH интеграциялык топтар курылган. Олардын<br />
ei бастысы - Еуразиялык экономикалык кауымдастык (ЕурАзЭК).<br />
ЕурАзЭК-ты куру женшдеп КешсЬппарт^а мемлекеттер 2000 жылдьщ<br />
186
10 казанында Астана каласында кол койган болатын. Оныц курамына<br />
Ресей Федерациясы, Казахстан, Беларусь (1995 жыл), Кыргызстан (1996<br />
жыл), Тэжшстан (1999 жыл) енген. Сонымен катар, бакылаушылар<br />
ретшде оныц жумысына Украина, Молдова (2002 жыл) жэне Армения<br />
(2003 жыл) катынасады. ЕурАзЭК курамына 2006 жылы енген<br />
бзбекстан 2008 жылы бул уйымныц жумысына катысуын токтатты.<br />
ЕурАзЭК - Eipryrac экономикалык кещстщ пен Кедендйс одакты<br />
калыптастыруга, муше-елдер экономикалык жэне гуманитарлык салаларда<br />
интеграциялануын камтамасыз етуге багытталган аймактык<br />
ннтеграциялык уйым. 2003 жылы ЕурАзЭК Б ¥ ¥ Бас ассамблеясындагы<br />
бакылаупш мэртебесш алды.<br />
Казакстан Республикасы ЕурАзЭК уйымын калыптастыруга<br />
белсещц турде улес косуда. Бул уйымныц непзп мацсаты жалпы<br />
турде 6ipryrac экономикалык кещстш куру аркылы муше-елдердщ<br />
экономикалык элеуетгерш барынша ттмд! пай дал ану аркылы шгершеп<br />
дамуын, элемдйс экономикага ирйуш, халыктыц ©Mip суру децгейш<br />
кетерущ камтамасыз ету деуге болады. Кауымдастыктын мтдеттерте<br />
мыналар жатады:<br />
- еркш сауца режим1 мен ортак кедендш тарифи калыптастыру;<br />
- каржыныц еркш козгалыска тусуше жагдай жасау;<br />
- ортак каржы нарыгын калыптастыру;<br />
- ЕурАзЭК щецбёршде ортак валютага кешу принциптер1 мен<br />
шарттарын кешсу;<br />
- тауар саудасы мен кызмет керсетудщ жалпы ережелерш<br />
айкындау;<br />
- кедендйс реттеудщ ортак жуйесш жасау;<br />
- мемлекетаралык багдарламаларды жасап, жузеге асыру;<br />
- ендаргстж жэне кжерлйс эрекеттер ушш тец жагдайлар жасау;<br />
- келпс кызметшщ ортак нарыгы мен б1ртутас келш жуйесш<br />
калыптастьфу;<br />
- ортак энергетикалык нарык калыптастыру;<br />
- Кзуымдастык елдершщ нарьиъша шетелдш инвестициялардын<br />
тартылуына тец жагдай жасау;<br />
- ЕурАзЭК мемлекеттер! азаматтарыньщ Кауымдастык аумагында<br />
еркш козгалуын камтамасыз ету;<br />
- ортак ецбек нарыгын, ортак бшм беру кещстйш калыптастыру,<br />
денсаулык сактау, ецбек Keini-коны мэселелерш 6ipirin шешу<br />
максатьщда длеуметтйс саясатты келюу;<br />
- ЕурАзЭК мемлекеттершщ кукыктьщ жуйелерш КаУьшдастык<br />
шецбершде ортак кукыкгык кещст!к калыптастыру максатынца улттык<br />
зацдардыц езара жакындасуы жэне уйлесуш камтамасыз ету.<br />
Интеграцияны терецдету максатьшда2007-2010жылдар арал ыгынца<br />
Ресей Федерациясы, Казакстан жэне Беларусь Кедендт одац курды.<br />
Ресей Федерациясы, К&закстан жэне Беларусь 2007жылы 6 казан да<br />
Кедендш одак комиссиясын куру туралы Келплмге кол койды.<br />
Кедендж одакты калыптастыру уш мемлекеттщ аумагында кеден<br />
салыгытары мен экономикалык шектеулер колданылмайтын б1ртутас<br />
187
кедендж аумак жасауды кездейдь Кедендж одак Шецбершде б1рыцгай<br />
кедёндпс тариф жэне yiiiiHiiii елдермен тауар саудасын реттеудщ ортак<br />
шаралары жузеге асырылады. 2009 жылы Кедендж одак комиссиясы<br />
келк1мдж-кукыктык базасын калыптастыратын мацызды кукыктык<br />
кужаттарды (Кедендж кодекс, Б1рыцгай кедендж тариф, Кедендж одак<br />
Сотыныц Статуты) кабылдады.<br />
Ka3ipri кезецде аймактык ка^исйдш пен турактылыкты камтамасыз<br />
ету езекп мэселелердщ 6ipi болып табылады. Осыган сэйкес, курамына<br />
Казакстан, Армения, Беларусь, Кыргызстан, Ресей, Тэжжстан мен<br />
взбекстан юретш У ж ы м ды к к а у т с п д ж туралы ш арт уйы м ы<br />
(¥КИ1¥) аймактагы турактылык пен кауш аздйгп камтамасыз ету<br />
максатында курылган.<br />
¥1Щ 1¥-ныц Heri3ri максаттары улттык Kayinci3fliicri камтамасыз<br />
ету, муше мемлекеттердщ егемецщп мен аумактык тутастыгын коргау,<br />
улттьщ карулы куштерд1 эскери жэне уйымдастыру жагынан кушейту,<br />
эуе шабуылга карсы корганыстыц б!рлескен жYЙeciн сактау, ТМД-га<br />
юрмейтш мемлекеттермен шекараны 6ipnecin коргау саласындагы<br />
езара ic-кимыл мен ынтымактастыкты уйлеспру болып табылады.<br />
¥йымныц жогаргы органы - ¥жымдык кауш аздж кецеи (¥КК). Кецес<br />
курамына муше мемлекеттердщ басшылары юредо. ¥йымныц туракты<br />
эрекет ететш жумыс органы ¥КДГ¥ Щржкей штабы болып табылады.<br />
Ол 2004 жылдан бастап жумыс ютейдь<br />
¥КД11¥ кызметшщ мацызды багытгарыныц 6ipi - халыкаралык<br />
лацкестжке, экстремизмге жэне оларга тэн кылмыстарга: кару-жарак<br />
пен ecipTKi контрабандасына, уйымдаскан кылмыска, зацсыз кепп-кон<br />
эрекеттерше карсы курес саласындагы ынтымактастык. Екшпп 6ip<br />
багыт —ядролык таратпау халыкаралык режимш кушейту жумысы.<br />
Yшшпй багыт ¥К Ш ¥-ны ц бшмгершшж элеуетш калыптастыру болып<br />
табылады. Ka3ipri кезде ¥КДГ¥ кызметшщ таимдшш артып, Ka3ipri<br />
замангы геосаяси жэне эскери-саяси жагдайга бешмделген, бектлген<br />
келкямдерд! icKe асыру багыттары айкындалган.<br />
Ш анхай ы нтымактастык уйымы посткецестж KeHicTiicriH басым<br />
белш мен оган кершшес алып мемлекет Кытаймен арадагы<br />
геосаяси жэне геоэкономикалык тургыдагы келксездер непз^нде<br />
халыкаралык ынтымактастыкка багытталган уйым ретщце<br />
калыптасты. 2001 жылы Казакстан, Кыргызстан, Кытай, Ресей мен<br />
Тэжжстан басшылары шекаралас аудандарда эскери саладагы сен1м<br />
шараларын ныгайту туралы жэне эскери куштерд1 езара кыскарту туралы<br />
кел1с1мдер непзшде Шанхай ынтымактастык, уйымы (Ш Ы ¥)<br />
курды. 2002 жылгы 7 шшдеде Ш Ы ¥ Хартиясы кабылданды. Мунда<br />
уйымнын непзп максаты езара сенщ, достьж пен тату кершийкп<br />
ныгайту; саяси, сауда-экономикалык, гылыми-техникалык, мэдени,<br />
бипм беру, энергетикалык, келж, экологиялык жэне баска салалардагы<br />
ынтымактастыкты колдау екещцп жазылган. Ka3ipri кезде Ш Ы¥-<br />
188
на Казакстан, Кытай, Кыргызстан, Ресей, Тэяакстан мен взбекстан<br />
муше болып табылады.<br />
ШЫ¥-ныц жогары органы муше мемлекеттердщ басшыларыныц<br />
кецезд болып табылады. Кецес басымдылыктарды белплеп, Уйым<br />
кызметшщ непзп багыттарын аныктап, уйым шецбершдеп эрекеттерд1<br />
уйлеспредь Кезекп мемлекет басшыларыныц Keneci ететш елдщ<br />
улттык yimecTipyniici Кецесте терагалык етедь Ш Ы¥ шецбер1нде<br />
Каушаздж кецеа хатшыларыныц, бас прокурорлардыц, жогаргы<br />
соттардыц кездесулер1 туракты турде етю зтедь 2010 жылдыц маусымынан<br />
бастап 2011 жылдыц маусымына дешн ШЫ¥-га Казакстан Республикасы<br />
терагалык erri.<br />
Тацырып бойынша жешекш* угымдар<br />
Экономикалык интеграция; интеграцияланудын алгышарттары;<br />
экономикалык интеграцияланудын формалары; еркш экономикалык аймактар<br />
жэне олардыц турлер1; оффшорлык зоналар; EpKiH сауда зонасы; Кедендж<br />
одак; Ортак нарык; Экономикалык жэне валюталык одак; Саяси одактар;<br />
галамдык интеграциялану кезецдерц ултаралык б1рлест1ктер; халыкаралык<br />
каржы-экономикалык уйымдары; аймактык жэне галамдык интеграция;<br />
посткецеетйс кещсттктеп интеграция.<br />
Мэтшде кездесетт географиялык, атаулар miimi<br />
Кипр, Лихтенштейн, Мальта, Монако, Бермуд Аралдары, Панама,<br />
Казакстан Республикасы, Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн,<br />
АЩИ, Канада, Мексика, Онтустж-Шыгыс Азия, Ресей, Беларусь, Аргентина,<br />
Бразилия, Парагвай, Уругвай, Батые Еуропа, Жапония, Кытай, Yндютан, Латын<br />
Америкасы, Бангкок, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Филиппин,<br />
Бруней-Даруссалам, Вьетнам, Лаос, Мьянма, Камбоджа, Папуа-Жана Гвинея,<br />
Джакарта, Вашингтон, Венесуэла, Багдат, Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы,<br />
Катар, Ливия, Б1ршкен Араб OMipniicrepi, Алжир, Нигерия, Эквадор, Габон,<br />
Ангола, Вена, Минск, Украина, Армения, Эз1рбайжан, Кыргызстан, Молдова,<br />
Тэжшстан, Тур1кменстан, Озбекстан, Грузия, Астана, Шанхай.<br />
Тацырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Жеке ел ушш микродецгейдеп экономикалык интеграция тшмд1 бола<br />
ма<br />
2. Елдердщ интеграциялануыныц кандай алгышарттары бар<br />
3. Интеграциялану нэтижесшде жеке елдерде кандай езгерютер болады<br />
4. EpKiH экономикалык аймактардыц улттык экономикаларга кандай ыкпалы<br />
бар<br />
5. EpiciH экономикалык аймактардыц кандай турлер1 болады жэне олардыц<br />
орналасуына кандай факторлар эсер етедо<br />
6. Экономикалык интеграцияланудын кандай формалары бар<br />
189
7. Ортак нарык пен Кедещцк одактын кандай айырмашылыктары болады<br />
8. Fаламдык интеграцияланудын кандай кезецдерш белш карастырады<br />
9. Постиндустриялык кезецдеп галамдык интеграциянын кандай басты<br />
белгтлер1 бар<br />
10. ¥лтаралык б1рлеспктердщ баска ipi компаниялардан айырмашылыктары<br />
бар ма<br />
11. ¥АБ кызметшщ басымдылыктары мен Kepi ыкпалын салыстыру непзшде<br />
кандай niKip айтуга болады<br />
12. Халыкаралыккаржы-экономикалыкуйымдарыныцулттыкэкономикаларга<br />
кандай ыкпалы бар<br />
13. Аймактык интеграциянын тшмдшгп мен артыкшылыктары кандай<br />
14. Еуропапык Одакты неге аймактык интиграцияныц озык улпа репице<br />
карастырады<br />
15. ТМД шецбердаде интеграциялануга Kepi эсер ететш факторлардын<br />
кайсыларыныц ыкпалын жакын арада жоюга болады<br />
16. Еуразиялык экономикалык кауымдастыктын даму болашагы кандай<br />
17. Посткенест4к кещетщгеп аймактык интеграциялык ^йымдарга eHyi<br />
Казакстан Республикасына кандай басымдылыктар беред1<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhLui<br />
1. Алисов Н.В., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира<br />
(общий обзор): учебник. - М.: Гардарики, 2003. - 704 с.<br />
2. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:<br />
ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.<br />
3. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
4. Мировая экономика: Учебное пособие для вузов / Под ред. И.П. Николаевой.<br />
13-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - 510 с.<br />
5. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда. Учебное пособие для студентов вузов. —М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с<br />
6. Киселев С.Г. Региональная интеграция как защитный механизм от вызовов<br />
глобализации // http://www.kapital-rus.ru/<br />
7. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического пространства:<br />
учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.<br />
8. Пирожник И.И. Геополитика в современном мире: учеб. пособие. -<br />
Минск: ТетраСистемс, 2008. - 272 с.<br />
9. http://portal.mfa.kz/-Ka3aKCTaH Республикасы Сырткьпстерминистрлн'шщ<br />
ресми сайты<br />
10. http://www.evrazes.com/ - Еуразиялык экономикалык кауымдастыктын<br />
ресми сайты<br />
11. http://www.europa.eu.int - Еуропалык Одактын ресми сайты<br />
12. http://www.sectsco.org - Шанхай ынтымактастык уйымынын ресми сайты<br />
13. http://www.cis.minsk.by/ - ТМД Аткару комитетшщ ресми сайты<br />
14. http://www.forbes.ru/ - Форбс журналы сайтынын орыс тшдо версиясы<br />
190
13-такырып. ЖАЬАНДАНУ - КД31РГ1ДУНИЕЖУЗШК<br />
ЭКОНОМИКАДАГЫ ЖЕТЕКШ1<br />
'ТЕНДЕНЦИЯ<br />
13.1 ЖаЬандану жагдайындагы<br />
дуниежузинк шаруашылык<br />
ЖаЬандану угымы, алгышарттары мен себеп-салдарлары.<br />
XX гасырдыц соцгы онжылдыктары жалпы адамзат тагдырын<br />
аныктайтын элемдпс экономика дамуындагы жаца турпаттагы<br />
езгер1стерд1 алып келд1, бул езгер1стер катарына ец алдымен<br />
жанандану процёесхерш жаткызуга болады. Олар эртурл1 салаларда,<br />
эртурл1 децгейде жэне сан алуан турде KepiHic бере бастады.<br />
Жанандану деп акпараттык технологиялардыц дамуына непзделш<br />
дами бастаган, дуниежузйпк шаруашылыктыц ынтымактасуыньщ<br />
сапалык тургыдан жаца кезещн атайды. Даз1рп дуниенщ, басым<br />
б ел т н камтыган процесс ретшде жаЬандануга бага беру ушш оныц<br />
децгеш мен кещстш ж1ктелуш бейнелейтш сандык керсетсаштер<br />
кажет болады.<br />
ЖаЬандануцы сапалык тургыдан сипаттайтын белплер ретшде<br />
темендеплерщ атауга болады.<br />
- Дуние жузшщ барлык аймактары арасында экономикальщ<br />
кашыктыктар кыскарды, бул оларды ортак галамдык келнс, телекоммуникация,<br />
каржы жэне OHflipic кещстагше 6ipiicripyre мумкшдек бердь<br />
Мунын 6ip KepiHici репице «элекгрондык акшаныц» кас-кагым сэтте<br />
дуниенщ 6ip бурышынан eKimnicme Интернет аркылы банк шоттарына<br />
тусуш атауга болады.<br />
- Ултаралык б1рлеспктер (¥АБ) мен ултаралык банктер туршдеп<br />
галамдык компаниялардыц элемдш экономикадагы мацызыныц<br />
кушешп, экономикалык процестерд1 баскаруга Keiuyi.<br />
- Акпараттык технологияльщ непзге суйенген дуниежузшпс<br />
шаруашылыктьщ уйымдасуыныц жаца улпсшц кал ыптасуы.<br />
- Аймактык интеграциялык б1рлестнстердщ дамуы жэне олардыц<br />
улттык эконом икал арды 6ipiicripyi.<br />
- Элемдш нарыктын б1ртутастыгын камтамасыз ететш либералды<br />
нарыктык экономика улпсшщ жаппай таралуы.<br />
Ресейлш галымдар жаЬандануга ce6ennii болтан факторларды<br />
топтастырьт, жуйелеу непзшде бгркатар салалардагы жаИандану<br />
кершктерш сипаттап берд1 (29- сурет).<br />
191
Экономикалык<br />
жаЬандану<br />
и<br />
Г<br />
Элеуметтш-мэдени к|<br />
жаЬандану<br />
еосаяси<br />
жаИандану<br />
ЖаЬандану<br />
1<br />
Демофафиялык- к|<br />
экологиялык<br />
■ __ фа^орлч, |<br />
Техника саласындагы||<br />
жаЬандану<br />
29- сурет. ЖаЬанданудын KephiicTepi<br />
1. Геосаяси жанандану. Геосаяси кубылыстар мен процестердщ<br />
дамуы XX гасырдыц eKiHuii жартысында ете каркынды журдь 60-<br />
жылдарда отарлык жуйенщ Kyflpeyi, 90-жылдарда федерациялардыц<br />
ыдырай бастауы саяси картаны улкен езгерютерге туардо. Bip-6ipiHe<br />
карсы турган eKi геосаяси блок басым болтан ею полюсгп элемнщ<br />
орнын жана геосаяси жагдай алмастырды: халыкаралык лацкестжке<br />
карсы багытталган Kypeci аркылы элемдйс монополияга умтылган<br />
АКД1-тьщ стратегиялык мудделершщ шекаралары кени тусп. Бул ез<br />
кезегшде мусылман элемшщ карсылыгын тудырды. Сонымен, Ka3ipri<br />
дуниедеп геосаяси жагдайды кепполюста курдел1 элемнщ тураксыз<br />
арасалмагы ретшде тусщдаруге болады. Осы жагдайда дуние жузщдеп<br />
кез келген Kyurri мемлекеттщ немесе геосаяси орталыктын баска саяси<br />
купггёрд1 ескермей, ез бепнше стратегиялык максаттарын орындауына<br />
жол бершмейдь Муньщ ез1 геосаяси жаЬандану туралы айтуымызга<br />
непз болады.<br />
2. Экономикальщ жанандану улттык экономикалардын взара<br />
байланыстарыньщ ныгаюы непзшде дуниежузшш экономиканыц<br />
галамдык сипат алуымен байланысты болады. Галамдык экономика<br />
вз1р р с зандылыктарга сай кызмет ететан, даму багыттары мен<br />
тетжтер! бар курдел1 кубылыс болып табылады. BCjaaipn кезде галамдык<br />
экономиканыц калыптасуыныц бастапкы кезещ журш жатыр. Бул<br />
кубылыстыц оц жэне Tepic жактары бар. Kepi кубылыстар эаресе 2008<br />
жылы басталган элемдхк экономикалык дагдарыс жагдайында айкын<br />
KepiHe бастады.<br />
3. Демографиялыц-экологиялъщ факторлар. Булар адамзат<br />
болашагына ыкпал ететш басты жэне взара байланыскан факторлар<br />
болып табылады. Жер шары халкыныц саны вте каркынды ecin келедк<br />
егер XIX г эрбгр 50 жыл сайын элем халкы 1,3 есе артып отырса, XX г<br />
eK im ui жартысында бул керсетюш 2,4 есе болды. Ka3ipri кезде кептеген<br />
192
елдерде есу каркыны баяулаганымен, XXI г 6ipmuii жартысында<br />
халык саны 1,6 есе аргады деп болжануда. Халык саны арткан сайын,<br />
тутыну келеш де есе туседц бул acipece дамыган елдерге тэн. Осындай<br />
жагдайда еццелетш жер келем1, тущы су мелшер1, минералдык жэне<br />
орман ресурстары жыл еткен сайын кем in келедь Халык саныныц ecyi<br />
коршаган ортага зиянды эсердщ аукымын да кецейтед1. Жер шарыньщ<br />
«eicneci» кызметш аткаратын ормандарды кесу, шамадан тыс ластану<br />
эсершен болатын «жылыжай эффектна», озон кабатыньщ жукаруы,<br />
Дуниежузшш мухиттыц ластануы, тущы су кездершщ ластануы жэне<br />
т.б. проблемалар туындауда. Бул ез кезегшде гапамдъщ экологиялык;<br />
проблвмаларга алып келш, адамзат болашагына Kayin тецщреда. Адамзат<br />
болашагына катер твщцрш турган галамдык экологиялык апаттьщ<br />
алдын алу уннн табигат ресурстарын тшмд1 пайдалану, калдыксыз<br />
технологияларга кешу, Жер шары халкыныц шамадан тыс есуше шектеу<br />
коюды кажет ететш экологиялык императив кажет.<br />
4. Техника саласындагы жаьандану. Индустриялык даму кезещнде<br />
когамдык ем1рдщ барлык салаларын камтыган техникалык жуйелер<br />
мен технологиялык процесстер каркынды ecin, галамдык децгейде<br />
тарана бастады. Дэл осы кезецце дуниежузшш технологиялык жэне<br />
акпараттык кещстнс калыптасты, ол келш жэне телекоммуникацияльщ<br />
жешлердо камтыды. Дегенмен, даму децгеш эртурл1 елдер арасындагы<br />
технологиялык алшактык та негурлым улкен бола бастады.<br />
Технологиялык жацалыктарды ез колдарына шогырл ан д ырган жетекш i<br />
елдер ездерше Караганда темен дамыган елдерден миллиардтаган долларды<br />
«технологиялык eciM» тур1нде жинап алатын болды.<br />
Белгии 6ip саладагы озшщ монополиялык жагдайын пайдаланып.<br />
кейб1р жетекнп елдер элем бойынша тарап кеткен ¥АБ аркылы<br />
технологиялык жэне акпараттык «отарлауды» жузеге асыруда.<br />
Технологиялык, акпараттык интеграция тетштер1 улттык шекаралар<br />
шецбершен шыгып, жекелеген ерекениеттердщ (солтустшамерикальщ,<br />
батысеуропалык, жапондык) мудделерш коргайтын ултаралык<br />
б1рлестнсгердоц колында жумылдырылды. Акпараттык жаЬандану<br />
геоэкономикалык кещстшп тубегешн кайта куру аркылы география<br />
гылымдарыныц алдында кещстйсп бейнелеудщ жаца Yлгiлepiн жасау;<br />
торлы курылымдарды, геоэкономикалык удайы ендаргс тазбектерш<br />
зерттеу тэр1зд1 жаца мшдеттер коюда.<br />
5. Элеуметтт-мэдени жаьандану. ЖаЬанданудыц айрыкша<br />
кершгсшщ 6ipi гылым, бипм беру, мэдениет, идеология жэне т.б.<br />
элеуметтш саладагы ынтымактасу процестер1 болып табылады.<br />
Fылымньщ карыштап дамуы, акпараттану заманында гылыми идеялар<br />
мен гылыми нэтижелердщ дуние жуз1 бойынша жылдам таралып,<br />
алмауы, галымдардьщ б1рнеше елде зерттеу жумыстарын<br />
журпзу^ эpтYpлi елдердеп бiлiм беру улгшершщ езара сэйкестецщру<br />
багытында б1регейпену1 (мысалы, Болон npoueci), тшмдши ете жогары<br />
193
акпараттьщ бш м беру технологияларына кешу, бшм алушылармен<br />
алмасу, халыкаралык децгейде мэдени кундылыктардьщ пайда болуы<br />
осы элеумеггш -мэдени жаЬанданудьщ KepiHicTepi катарына жатады.<br />
Сонымен катар, акпараттык технологиялар мен Интернеттщ когам<br />
eMipiHe кевднен eHyi жаппай сипат алган галамдык щ щ м эден и етгщ<br />
де орын алуына себеш ш болуда. Б^азгри дуниеде агылшын тыйнщ<br />
басымдылыгы, батыс ел^ерщ щ мэдениет, кино eHepi туындыларыныц<br />
жаппай таралуы кептеген елдерге батыстык eMip салтыныц кецщен<br />
енуш е алып кецда.<br />
Сонымен, галамдык интеграцияга алып келетш жаЬандану<br />
nponeci постиндустриялык когамнын кальштасу факторларыныц<br />
6 ipi болып табылады. ЖаЬандануды дуниежузшк шаруашылыктьщ<br />
сапалык тургыдан жана жайткуш ретщ це багалауга болады. Ka3ipri<br />
замангы элемдйс экономиканыц мынадай ерекшел1ктер1 жаЬандануды<br />
дэлелдейд1.<br />
EipimuideH, жаЬандану элемдш нарык зандарыныц устем дш етуше<br />
алып кедщ. Бага калыптастырушы ретшдеп элeмдiк нарык елдщ<br />
бэсекеге кабшеттшгше, оныц фирмалары мен тауарларыньщ элемдш<br />
экономикалык жуйедеп орнына бага береда. Бэсекеге кабшеттшк<br />
улттык экономикалардыц дамуын аныктайтын басты керсепашке айналды.<br />
Ектшгден, дамудыц ушпшн кезещ не (сауда-каржылык жэне<br />
индустриялык) еткен халыкаралык географиялык енбек белпйс!<br />
мемлекеттердщ шекараларынын экономикалык трднспарентпгдне<br />
алып келедг. Бул ултгык шаруашылыктардыц ултаралык б^рлеетактерда<br />
реттеу мумю ндш терш азайтады.<br />
YuiiHiuideH, жаЬандану жагдайында халыкаралык удайы ендгрю<br />
циклдары мен х1збектер1 жылдам каркынмен дамиды. Мунда ец бастысы<br />
бгртугас удайы ендгргс процесш 6 ipiicripy болып табылады.<br />
TepmimuideH, дуниеж узш к шаруашылыктыц кещ ейктш<br />
курылымы галамдык езгерютерге ушырайды. ЖаЬандану жагдайында<br />
экономикалык устемдш ул п сш щ езх e3repicKe тусп. Бейнел1 турде<br />
айтсак, ку н т орталыктар езше аумагы кен-байтак ш ет и аудандарды<br />
тартуда. Бул беталыс тек жекелеген аймактарда гана емес, галамдык<br />
децгейде журш жатыр.<br />
Жалпы алганда, элемдш экономикага экелетш он езгер1стер1мен<br />
катар, жаЬанданудын Kepi салдарлары да бар:<br />
1) жаЬандану улттык жэне элемдш экономикалык дамудыц<br />
эркелкинп мен тураксыздыгын одан 9pi кушейте туседо;<br />
2) жаЬандану мемлекеттщ макроэкономикалык реттеуип родш<br />
щ ектейд1 жэне мемлекеттщ inny жэне сырткы экономикалык<br />
байланыстарга ьщпал ету куралдарын езгертед1;<br />
3) жаЬандану enaipic пен тутыну салаларында Kepi сырткы<br />
эсерлердщ жаппай таралуы на жагдай жасайды.<br />
194
Сонымен, магынасы жагынан ете аукымды жаЬандану угымы<br />
географията Ka3ipri дуниенщ болмысындагы nieiniMi кдын мэселелерш<br />
туануге нег1з болады.<br />
«Ашык экономика» угымы. Постиндустриялык когамга тэн<br />
ерекшелйстщ 6ipi — экономиканыц интеграциялануы. Индустриялану<br />
кезещнде непз! каланган бул даму тенденциясы XXI г басында<br />
экономикалык орлеуцщ басым белпсше айналды. YmiHuii гылымитехникалык<br />
революция елдердщ халыкаралык ецбек белшюше<br />
камтылуын жылдамдатты, бул интеграция непзшде дамитын «ашыц<br />
экономика» (агылшынша open economy) деп аталатын феноменге жол<br />
анггы.<br />
«Ашык; экономика» угымы эдетте автаркиялык (туйык) экономика<br />
угымына карама-кайшы колданылады. Бул угымныц 03i Ka3ipri<br />
дуниенщ интеграциялануы мен жаЬандануы барысында езшщ бастапкы<br />
магынасын кецейтп. Мысалы, Екшпп дуниежузйпк согыстан кешнп<br />
алгашкы онжылдыктарда экономиканьщ «ашык» сипатта екендйгш<br />
экспорттык квота децгеш белгш 6ip керсепашке жеткендт (эдетте<br />
10%-дан астам) аныктайтын. Ал соцгы онжылдыктарда халыкаралык<br />
ецбек белшюшщ (ХЕБ) poni курт ecri. Осымен байланысты елдердщ<br />
экспорттык квоталары арта туст1, ягни экономикасы ашык сипаттагы<br />
елдер саны кебейдг.<br />
Елдщ халыкаралык ецбек белппсще катынасу дэрежеа жогары<br />
болтан сайын, оньщ экономикасы ашьщ сипат алады. Ал катынасу<br />
дэрежеа нетурлым томен елдерге салыстырмалы турде жабьщ экономика<br />
тэн болады. Ашык экономика ушш елдщ жиынтык ешмшдеп<br />
экспорттыц yneci 2/. шамасында болуы тэн, ал салыстырмалы турде<br />
жабык экономикада бул керсеткпп<br />
XXI г алгашкы онжьшдыгында сырткы сауда айырбастарыньщ<br />
40%-дан астамы жаца индустриялык елдерге тиесш бодцы. K£3ipri<br />
кезде ХЕБ бойынша теориялык ецбектерде мынадай заццылык атап<br />
керсетшедк негурлым ел шагын болса (аумагы, халк;ынъщ саны бойынша),<br />
согурлым экономикасы ашьщ сипатта болады. Мысалы,<br />
Нидерландтыц тауарлык экспортыныц ЖЮ-деп улес1 45-48%-ды<br />
курайды, ал Ирландияда бул керсетюш 70%-га жетедь<br />
Ел экономикасыныц ашык сипатта болуына оныц салалык<br />
курылымыныц диверсификациясы (латынша diversificatio - езгерю,<br />
алуан турлшж) да ыкпал етедь Экономикасынца базалык салалар<br />
(кара жэне тусп металлургия, отын-энергетика кешеш) басым елцерге<br />
Караганда, машина жасау, химия енеркэабшщ салалык курылымы<br />
курдел! болатын елдердщ халыкаралык ецбек белшюше катысу децгеш<br />
жогары болады.<br />
Ашык экономика угымы тек сырткы сауцага тана байланысты<br />
емес. Жалпы алганда, галымдар улттык экономикаларды дуниежузйпк<br />
шаруашылыкпен байланыстыратын уш басты куретамырцы ажыратады:<br />
195
1. сырткы сауда;<br />
2. каржы козгалыстары;<br />
3. улттык валюталармен езара алмасу.<br />
Экономиканыц каржылык багытта «ашыктыгы» ец алдымен каржы<br />
импорты немесе экспортыныц Ж10-ге катысы аркылы аныкталады.<br />
Ресешйк галымдар В.Соколов пен Ю. Шишков улттык экономикалардыц<br />
ашык сипатын керсететш кешендг кврсеткш усынады, ол арнайы формуламен<br />
аныкталады:<br />
—(а + Ь + с )х 100<br />
22______ }<br />
А<br />
мундагы а - тауарлардьщ сырткы айналымы;<br />
Ь - кызмет керсетудщ сырткы айналымы;<br />
с - узак мерз1мдж телемдердщ (каржылык) айналымы;<br />
А - жиынтык innci ешм келем1<br />
Ел экономикасынын галамдык экономикалык кешенге салалар<br />
бойынша камтылуыньщ непзп сатылары салыстырмалы турде<br />
карапайымнан курдел1ге карай багыт алады (30-сурет).<br />
30-сурет. Улттык экономиканыц интеграциялану сатылары<br />
Ел экономикасы халыкаралык интеграцияланудын осы сатыларын<br />
откенде, дуниежузшк шаруашылыкпен Kipiryi, халыкаралык сауда<br />
катынастарына тартылуы, элемдк несие-каржы жуйесше eHyi жузеге<br />
асады. Бул жолды Жапония, жана индустриялык елдер откен, содгы<br />
жылдары дэл осы багытта Кытай дамып келедь<br />
Дуние жузшдеп елдер экономикасынын еркмдт елде бизнес<br />
ашу мен дамыту уш1н экономикалык жагдайпар, бизнеске салынатын<br />
196
салыктар жуктемесп, сырткы сауда журпзу улйн ел экономикасынын<br />
ашыктыгы, колайлы инвестициялык жагдай, валюталык еркшдйс,<br />
паракорлык децгеш, меншпс кукыгыныц коргалуы тэр1зд1 мацызды<br />
керееткшггер ескерйгедо. Америкалык Heritage Foundation зерттеу институты<br />
мен Wall Street Journal ra3eri курастырган 2011 жылдагы дуние<br />
жуз1 елдершщ экономикалык еркщщгшщ рейтинпсше 178 мемлекет<br />
енпзшген (П К,осымша).<br />
Осы рейтингтеп eлдepдi упай сандары бойынша 5 топка белуге болады:<br />
- экономикалык еркш елдер (80-100 упай);<br />
- непзшен экономикалык еркщщк тэн елдер (70-79,9);<br />
- экономикалык еркшдгп орташа елдер (60-69,9);<br />
- непзшен экономикалык жагынан еркш емес елдер (50-59,9);<br />
- экономикалык еркщщп басылтан елдер (0-49,9).<br />
Казакстан Республикасы бул т1з1мде 62,1 упаймен 78-орынды иеленген.<br />
13.2 ЖаЬандану жэне улттык экономикалар<br />
Ресейшк экономистердщ аныктауы бойынша, улттьщ экономика<br />
дегегтпз белгш 6ip мемлекетпк (улттык) шекаралар аумагында тарихи<br />
калыптаскан когамдык ендаркятц жуйеа болып табылады. ¥лттык<br />
экономика элеум етк жэне экономикалык дамудын, ауданаралык<br />
енбек белйтга мен интеграция нэтижесшде калыптасады. Улттык<br />
экономиканын курьшымы ел аумагындагы когамдык ещйрклгщ,<br />
айырбастыц жэне тутынудыц барлык буындарын камтиды.<br />
Аумактардыц мамандануы мен олардыц маманданган ешмдер1мен<br />
жэне кызмет турлер1мен езара алмасуын географияльщ ецбек бвлЫЫ<br />
деп атайды. Оныц ец жогаргы формасы халыцаралъщ ецбек бвлтШ<br />
болып табылады. Жалпы алганда, дуниежузшк шаруашылыкты<br />
курайтын улттык экономикалардыц езара байланыскан жуйесшщ<br />
непзшде халыкаралык ецбек белмпсл, экономикалык жэне саяси<br />
карым-катынастар жатыр.<br />
Улттык экономиканыц халыкаралык ецбек белшнл мен<br />
дуниежузшк шаруашылыкка KipiryiHe физикалык-географиялык жэне<br />
экономикалык факторлар себеппп болады. Физикальщ-географияльщ<br />
(табиги) алгышарттар катарына елдеп табигат жагдайлары мен<br />
ресурстар жатады, ейткеш кеп жагдайда олардыц непзшде ел<br />
экономикасынын мамандану сипаты аныкталады. Мысалы, экспорттык<br />
дакылдарга маманданган Латын Америкасы мен Африканыц б1ркатар<br />
елдершде агроклиматтык ресурстар улттык экономиканын мамандануына<br />
триселей ыкпал еткен. Экономикалык; факторларга ец алдымен<br />
елдщ техникалык-экономнкалык даму децгеш, улттык шаруашылык<br />
197
пен оныц курылымына енетШ салалардыц орналасуы мен дамуыньщ<br />
экономикалык тшмдшш жатады.<br />
©лемдак тэж1рибеде елдердщ сырткы экономикалык саясатыныц<br />
непзп eKi ynrici бар: импорт алмастырушы жэне экспортка<br />
багдарланган.<br />
Импорт алмастырушы экономикалык саясатты узак жылдар бойы<br />
ресурстык мумкшд1ктер1 зор, алып елдер (Yцщстан, Бразилия, КСРО,<br />
Кытай) устанды. Сол жылдары ipi дамушы елдердщ перифериялык экономикалары<br />
упйн осы улпнщ ец тшмд1 екендптн нёпздеуге тырыскан<br />
экономистер де болды. Импорт алмастырушы саясат ел экономикасы<br />
дамуыньщ белгии 6ip кезещнде жертащйт ецбек ресурстарын камту,<br />
валюта корын сактау жэне т.б тургысында тишда болуы да мумкш.<br />
Дегенмен узак мерзшд! даму болашагында бул саясат шаруашылык<br />
курылымыныц шектеул1 дамуына алып кёяеда, гылыми-техникалык<br />
прогресс тежеледй жекелеген салалардыц карышты дамуына innti<br />
каржыныц жетюпеу1 бегет болады жэне т.б.<br />
Экспортно багдарланган экономикалык саясаттыц нагыз улпс1<br />
ретшде XIX г соцындагы АКД1 экономикасын алуга болады. Бул<br />
кезецце АКШ экспортка багдар алу аркылы толемдер балансыныц Kepi<br />
сальдосын жоюга тырысты жэне элемдж нарыкта ёзщщ басымдьшыгын<br />
орнатуы кажет болды. Еюнпп дуийежузшш согыстан соц осы тенденция<br />
Батые Еуропа eлдepi мен Жапонияга тэн болды. 70-80-жылдарда<br />
Оцтустш-Шыгыс Азияныц жаца индустриялык eлдepi дамудыц жeтeкшi<br />
улпс1 рщ$Еще осы багытты устана бастады. Экспортка багдарланган саясатты<br />
устану елге негурлым дамыган елдерден мол келемдеп шeтeлдiк<br />
тiкeлeй инвестицияларды тартуга, гылым мен техника жацалыктары<br />
мен технологияларды eHri3yre колайлы жагдай тугызады.<br />
Экспортка багдарланган елдер экономикасыньщ дуниежузтк<br />
шаруашылыща цамтылуы - 6ipHeuie децгейлерден туратын узак<br />
процесс. Муны Жапония мен 6ipKaTap жаца индустриялык елдердщ<br />
экономикасын зертгеу нэтижесшде ресейлж галымдар ажыратып,<br />
сипаттаган.<br />
Eipimui децгейде елдщ халыкаралык нарыкта бэсекеге тусе алатын<br />
тауарлары болмайды немесе олардыц бэсекеге тусу кабшелт темен болады.<br />
BipaK елде шикЁзат пен бастапкы материалдар болады. Шик1зат<br />
экспорты мундай ел удан аса кажет. Соган карамастан, экспорттын<br />
бул Typi елдщ негурлым дамыган елдермен езара байланыстарыныц<br />
6ipiHini сатысы ретшде карастырылады, ейткеш будан тускен пайда<br />
мен тжелей шетел инвестициясы шаруашылыктын ецдеупп салаларын<br />
дамытуга непз болады.<br />
Ек 'шш1 децгейде ел экономикасы шиюзат пен ецбекп кеп кажет ететан<br />
ешмдерд1 ецщрш, экспортка шыгара бастайды. Осыныц нэтижесшде<br />
шишзат экспорты ыгыстырылады. Бул кезенде эдетте экспортка мунай<br />
ецДеудщ еншдерь курылыс материалдары, токыма буйымдары, химия<br />
198
ендаркпнщ тауарлары, карапайым металл буйымдары, кшм, аяк кшм<br />
шыгарылады.<br />
Yiuiuiui децгейде б1ркатар с ал ал ар алдыцгы катарлы технологияларды<br />
енпзу есебшен каркынды дамиды. Ел оеыньщ аркасында<br />
каржыны кеп кажет ететш етмдерд1 (болат прокаты, усталык-пресс<br />
жабдыкгары, кемелер) экспортка шыгара бастайды.<br />
Тврттшг децгейде ел технологияны кажет ететш тауарларды<br />
экспортка шыгара бастайды. Мундай ешмдер катарына станоктар,<br />
влшеу аспаптары мен приборлары, автомобиль, турбиналар жэне т.б.<br />
жатады.<br />
Бестип децгейде ел гылымга непзделш, енд1ршген ешмдердвд<br />
кептеген турлерш (электр техникасы, электроника, байланыс<br />
куралдары, эуе техникасы, жаца материалдар) шыгарады. Осы тектес<br />
курдел! тауарларды ецщрш, экспорттаудыц ез1 аса куатты ещцрГс<br />
базасыныц непзшде гана мумкш болады.<br />
Ллтыншыде^геыгылыми-зерттеужэнетэж1рибелш-конструкторлык<br />
жумыстар саласындагы ынтымактастык болып табылады.<br />
Дегенмен жогарыда келпршш отырган децгейлердщ peTi мен сипаты<br />
эр елде езщщк ерекшелйсгерге ие болады.<br />
13.3 ЖаЬандану жэне бш м беру саласы<br />
¥лттык бынм беру жуйелершщ ерекшел1ктери XX гасырдыц 80-<br />
жылдарына дейт бшм беру мэселелер! эр мемлекеттщ езщщк бшм<br />
беру жуйезд шецбершде карастырылып келдь Эр мемлекеттщ бшм<br />
беру жуйезд жергшкп ерекшелпегерше карай, когамныц даму децгейше<br />
байланысты тарихи калыптаскан дэстурлер1мен ерекшеленедг<br />
Жалпы алганда, элем елдерщце калыптаскан 6 iniM беру жуйелерш<br />
баскарылуы жагынан шартты турде ей улкен топка 6 ipiicripyre болады.<br />
1) Орталыцтандырылган бшм беру жуйеск; оку процеЫ мемлекет-<br />
TiK орталык орган аркылы аныкталып, жуйеленед1 (Франция, Жапония,<br />
Кытай, Италия жэне т.б.), осы топка Казакстан Республикасыньщ<br />
да бшм беру жуйеы жатады.<br />
2) Орталыцтанбаган быт беру жуйеа; бул жагдайда мемлекеттщ<br />
6 iniM беру. жуйею жергшкп жэне аудандык децгейдеп эртурл1<br />
когамдык жэне когамдык-мемлекетпк органдар аркылы баскарылады,<br />
оларга катац турде 6 ip орталыктан бакылау жасау журпзшмейда<br />
(АКД1, Германия, Швейцария, Канада, Аустралия жэне т.б.).<br />
XX гасырдыц соцгы онжылдыктарында дуние жузш жайлаган<br />
жаЬанданумен 6ipre бшм беру саласына катысты жаца кезкарастар<br />
калыптаса бастады. Елдер арасындагы тыгыз байланыстардыц орнауы,<br />
каркынды турде гылыми-техникалык, акпарат алмасу, жумыс<br />
кушшщ белсецщ алмасуы жагдайында ааламдьщ бшм беру угымы<br />
199
пайда болды. Бул ец алдымен, бш м мен тэрбие беру барысында<br />
тулганы улттык кундыльщтар тургысында гана емес, адамзатка ортак<br />
элемдш кундыльщтар тургысында калыптастыру кажеттшктершен туындайды.<br />
Сонымен катар, экономистер галамдык бш м беру мынадай<br />
Mwdemmepdi шешуге мумшндш беред1 деп есептейдк<br />
- K a3ipri дуниедеп 6 ip -6 ip iH e карсы топтардыц эрецеттер!<br />
нэтижесшде туындаган элеуметтш, улттык жэне т.б. окшаулануды болдырмау;<br />
- адамзатка кауш тецщрш турган галамдык экологиялык апаттыц<br />
алдын алу максатында адам мен табигаттыц карым-катынастарына<br />
байланысты ортак тусшш калыптастыру;<br />
- элемдш кундылыктар суйене отырып, езшщ жэне отанынын<br />
тагдыры гана емес, букш элемнщ болашагына катысты жауапкершшк<br />
ce3iMi бар, еркш ойлайтын саналы тулганы калыптастыру.<br />
Fаламдык бш м беру идеясыныц ез1 элемдш бш м беру жуйесшщ<br />
аукымы тургысынан алганда, аса мацызды болып табылады. вйткеш<br />
Ka3ipri кезде элемдш бш м беру жуйесшде 1 млрд-тан астам бш м алушылар,<br />
60 млн-нан астам мугалшдер, окытушылар камтылган. Бш м<br />
беру саласыныц инфракурылымы ж1ктелу1 жагынан экономиканыц<br />
кейб!р салаларынан асып туседь<br />
Элемдш бш м беру саласында XX гасырдыц 60-жьшдарында<br />
басталган дагдарыс когамдагы аса мацызды кайта куруларга байланысты<br />
болды. Алдыцгы катарлы елдердщ дэстурл1 {бщщ беру жуйеа<br />
экономикада болтан кур дел i езгерютерге (индустриялык дамудан<br />
постиндустриялык сатыга ауысы, ецбектщ компьютерлену1, eHaipicriKтехникальщ<br />
бшмге талаптардыц e3repyi, эйелдердщ бш м алу мен<br />
ецбеккке белсецщ камтыла бастауы) дайын болмай шыкты. Жаца<br />
жагдайда орта 6iniw беру жаппай сипат алуы кажет болды, ягни бшм<br />
беру жуйесше когамдык тапсырыстыц келем1 мен талаптары улгайды.<br />
Осы ретте дуние щузипц кептеген елдершде бш м беру жуйесшщ кайта<br />
курулары басталды.<br />
Жалпы алганда, соцгы 20-30 жыл келем1нде элемдш бш м беру<br />
кещстюяде журш жаткан кайта курулар б1рнеше багытты камтиды<br />
(36-кесте).<br />
36- кесте. Элемдш бЫ м беру саласындагы кайта курулар<br />
200<br />
Кайта куру<br />
Мазмуны<br />
багыттары<br />
1 2 3<br />
1 Бщм берудщ басым<br />
багытка айналуы<br />
Мемлекет бипм беру саласына айрыкша назар<br />
аудара бастады, бул осы салага белшетш каржы<br />
кёлёмнйц артуынан кершёЖ-
1 2 3<br />
2 Бипм берудщ Ka3ipri замангы адамнын eMip бойы жаца бшмдер<br />
уздйсаздйт алып, жаца мамандыктарды игеруше мумкщщк<br />
жасалады.<br />
3 Бшш сапасын<br />
жогарылату<br />
4 Бшш берущ демократияландьфу<br />
5 Бшм 6epyai<br />
1згшендору<br />
6 Бшм берущ<br />
Ёргелещцру<br />
7 Бшм берущ<br />
акпараттандыру<br />
8 Окыту эдостерш<br />
жетщщру<br />
9 Бшш берудщ<br />
узактыгын 6ip<br />
жуйеге келпру<br />
Жалпыга мшдетп базалык бшм беру жэне<br />
оган окушыныц тулгасына, мугал1мнщ кэаби<br />
шеберлшне суйене отырып, кол жетюзу.<br />
Жынысына. элеуметпк жагдайына, улттык,<br />
нэсщщк, дши белгшерше карамастан, когамныц<br />
барлык Mymenepi ушш бшмнщ кол жетЁмш болуы.<br />
Адамдарга, табигатка, адам ецбегшщ туындыларына<br />
йгипк кезкарасты кальштастыру.<br />
Элемнщ гылыми бейнесш кабылдауга каж ет<br />
ipraii дуниетанымдык угымдарды, жас урпактьщ<br />
жалпы мэдениетш кальштастыру.<br />
Акпараттык технологияларды пайдалану аркылы<br />
ойлау мен танымныц езгеркже Tycyi, сонын<br />
нэтижесшде бшм беру процесшщ мэш мен<br />
сапасьшыц жана сатыга кетертуц бшм берудеп<br />
жаЬанданудын гыльши-техникалык непзшщ<br />
калануы.<br />
Бшм алушылардыц танымдык жэне<br />
шыгармашыльщ белсендшктерш дамытуга<br />
багытталган эд1стерд1 оку процесше енпзу.<br />
Ущ сатылы (бастауыш, орта жэне багдарлы) 12-<br />
жылдьщ бшм беруге кешу; толык орта мектеггп<br />
бтретш жастардыц улесш арттыру.<br />
Fаламдык бшш берудщ жалпы даму тенденциялары ортак<br />
болганымен, барлык елдердеп бш м беру жуйелерш 6ip жуйеге<br />
кел"пру максаты койылмайды. Халыкаралык тэж1рибеде елдер мен<br />
аймактардыц бш м беру жуйелершде жергшкп ерекшелжтердщ<br />
сакталып отырганы байкалады. Tinri даму децгейлер1 бгрдей,<br />
экономикалык жагынан ете тыгыз байланыскан елдердщ озшде бул<br />
айырмашылыктар айтарльщтай болады. Мысалы, Улыбританиядагы<br />
бш м беру жуйеа Германиядагыдан баскаша болады.<br />
Бш м беру жуйелершщ айырмашылыктары тек орта мектептерде<br />
гана емес, оныц барлык сатыларында айырмашыльщ жасайды.<br />
Бул ез кезепнде елдер арасындагы бшш берушшердщ козгалысына<br />
(академияльщ мобильдшк) Kepi эсерш типзед1. Эртурл1 елдердеп<br />
бш м беру жуйелерше катысты талдама жасау ушш ЮНЕСКО Бас<br />
конференциясы 1997 жылы Бшш берудщ хальщаралъщ стандарттьщ<br />
жЫтемест (БХСЖ) бекггкен болатын. Мемлекеттерге осы Жктеме<br />
сызбасын басшылыкка ала отырып, улттык бш м беру багдарламала-<br />
201
рын халыкаралык бш м беру децгейлерше сэйкестещцру максаты ]<br />
койылган. Жйсгеме кыскартылган жэне Казакстан Республикасындагы<br />
бш м беру жYЙeciнe cэйкecтeндipiлгeн кушнде 3 7 - кестеде берш ен.<br />
37- кесте. Б ш м берудщ халы каралы к стандартты к жштемеЫ<br />
Бшм беру сатысы Сипаттамасы Казакстандагы бш м<br />
беру сатыларыныц<br />
сэйкестш<br />
1 2 3 4<br />
1 БХСЖ 0:<br />
бастауышка дешнп<br />
бш м беру<br />
2 БХСЖ 1: бастапкы<br />
бш м беру<br />
3 БХСЖ 2: СКШШ1<br />
бш м беру (орта)<br />
сатысыныц TOMeHri<br />
децгеш<br />
4 БХСЖ 3: екшнн<br />
бш м беру (орта)<br />
сатысыныц<br />
жогаргы децгеш<br />
5 БХСЖ 4: eKiHmi<br />
бш м беру (орта)<br />
сатысынан кешнп<br />
децгей<br />
202<br />
Будщршшдерд} мектеп<br />
жагдайында окьпуга дайындау<br />
ушш уйымдаскан<br />
турде бш м берудщ<br />
алгашкы сатысы.<br />
Окушыларга жазу, оку<br />
жэне математикадан<br />
базалык бшм беруге<br />
арналган саты.<br />
Бастапкы бш м беру<br />
децгешндеп базалык<br />
багдарламаларды<br />
жалгастырып, жекелеген<br />
пэндер бойынша негурлым<br />
маманданган мугал1мдер<br />
курамынын бiлiм 6epyi.<br />
Дамыган елдердщ кеппплгпне<br />
тэн орта бш м<br />
берудщ соцгы сатысы,<br />
мунда жекелеген пэндер<br />
бойынша терецдетшген<br />
бш м бершед^<br />
мугашмдердщ кэслби<br />
децгеш жогары.<br />
Халыкаралык салыстыру<br />
тургысынан алганда, бшм<br />
берудщ бул буыны е и Ш<br />
бшм беру (орта) сатысыныц<br />
жогаргы децгеш<br />
мен орта бшмнен кешнп<br />
саты аралыгнда тур.<br />
Эдетте бул багдарламалар<br />
БХСЖ 3 багдарламасын<br />
аяктаган окушылардыц<br />
6ijiiMiH толыктыруга<br />
багытталады.<br />
Мектепке дещйп<br />
саты<br />
Бастауыш бшм<br />
беру<br />
Непзп орта 6iuiM<br />
беру<br />
Орта бшм беру<br />
Толык орта мектеп<br />
базасында бастапкы<br />
кэздби бш м беру
1 2 3 4<br />
6 БХСЖ 5: упшшп БХСЖ 5В: БХСЖ 5А<br />
бшм беру сатысы<br />
7 БХСЖ 6: ушшнй<br />
бипм беру<br />
сатысыныц eKiHini<br />
децгеш (зерттеу<br />
багдарламалары)<br />
багдарламаларына<br />
Караганда негурлым<br />
колданбалы (техникалык/<br />
кэйби) багдарланган.<br />
БХСЖ 5А: багдарламалар<br />
теориялык сипатка не<br />
жэне бшм алушыларды<br />
Keneci бшм беру сатысына<br />
немесе жогары кэшби<br />
бшктишсп кажет ететш<br />
мамандыктарга дайындайды.<br />
Багдарламалар жекелеген<br />
пэндергц теревдетш окуга<br />
жэне ез бепмен зерттеулер<br />
журпзуге багыттайды<br />
Багдарламалар гылыми<br />
дэреже алуга дайындайды.<br />
Орта кэйби бшм<br />
беру<br />
Жогары кэсаби<br />
бшм беру (бакалавр,<br />
маман<br />
даярлау)<br />
Жогары бшмнен<br />
кешнп 6ipimni<br />
децгей: магистратура<br />
Жогары бшмнен<br />
кешнп екшнп<br />
децгей: PhD докторантура<br />
Улттык 6LniM беру жуйелершщ рейтингтерь Жекелеген<br />
елдердеп улттык 6iniM беру жуйелершщ даму децгейлерше бага<br />
беру1максатында б1ркатар сандык жэне сапалык керсеткшггер<br />
колданылады:<br />
Бтш беру цызметтщ эксперты', бул керсеткш улттык бшм беру<br />
жуйесшщ халыкаралык кауымдастыкгагы беделш керсетедц<br />
Элем университеттершц халыцаралъщ рейтингглертдегг орны;<br />
бул елдеп жогары оку орындарыныц KepceTKinrrepi аркылы улттык<br />
бшм беру жуйесш багалауга мумкщщк беред1;<br />
EiniM сапасын зерттеудщ хальщаралъщ PISA (Programme for<br />
International Student Assessment) жуйесг; орта мектеп децгейшде елдеп<br />
6iniM берудщ жагдайына талдау жасау;<br />
Жогары бшшнщ цол жетшдт жэне оны алудыц царжылыц<br />
мумктдгктерг; ел азаматтарыныц жогары бш м алу мумкшдтн жанжакты<br />
талдауга мумкшдж беретш керсеткшггер;<br />
К,ашъщтан бтш берудщ ауцымы; белгш 6ip елдеп азаматтардыц<br />
6iniM алу кукыгын камтамасыз ету багытында кашыктан окытуцыц<br />
кандай денгейде дамыгандыгына бага беру.<br />
Осы керсеткшггер непзшде алдыцгы катарлы улттык бшм беру<br />
жуйелер1 рейтинпсш курастыруга болады (38- кесте).<br />
203
38-кесте. Алдынгы катарлы улттык бйим беру жуйелер!<br />
(Демоскоп Weekly flepeicrepi бойынша)<br />
р/с Рейтингтер керсеткши Елдер<br />
1 Бшш беру кызмепнщ экспорты АЩП<br />
Улыбритания<br />
Германия<br />
Франция<br />
Аустралия<br />
2 Элем университеттершщ халыкаралык АКД1<br />
рейтингшершдеп орны<br />
Улыбритания<br />
3 Бшм сапасын зерттеудщ халыкаралык<br />
PISA жуйеЫ<br />
4 Жогары бшМшц кол жепмдт жэне оны<br />
алудын каржылык мумк1нднстер1<br />
5 Кдшыкган бшш берудщ аукымы Кытай<br />
Ущистан<br />
АКД1<br />
Финляндия<br />
Корея Республикасы<br />
Жапония<br />
Нидерланд<br />
Финляндия<br />
Улыбритания<br />
Улттык; бшм беру жуйетерщ багалауда бул керсетюштерден баска,<br />
ел гщргындарыныц жогары бглтге цамтылу децгеш, бшш индексi<br />
жэне жогары ojq>орындарындаш бшш алушылар саны тардщ жалпылама<br />
керсеткшггер де колданылады.<br />
Болондекларациясы. ЖаЬандану улттыкбшм беру жуйелершщ,<br />
соныц imiHfle жогары бш м берудщ жакындасуын кажет етш<br />
отыр. Осы жагдайда Еуропаныц алдынгы катарлы елдершщ бшм<br />
министрлер1 1998 жылы Париждеп Сорбонна ушюерситетшщ 800<br />
жылдыгына байланысты мерекелж шаралар кезщде жогары бшм<br />
беру саласындагы ынтымактастык туралы Сорбонна декларациясына<br />
кол койган болатын. Б1рыцгай еуропалык бш м кещстйгщ куру<br />
туралы бул идея 1999 жылдыц 19 маусымында 29 елдщ екшдершщ<br />
эигдп Болон декларациясына кол коюымен накты KepiHic тапкан болатын.<br />
Декларациянын басты максаты - еуропалык жогаргы бш м<br />
зонасын калыптастырып, еуропалык жогары бш м беру жуйесш<br />
элемдпе децгейде белсещц ету. Болон декларациясыныц жет! басты<br />
кагидасы бар:<br />
1. Озара сэйкестещцршген дэрежелерд1 кабылдау, бул дипломнын<br />
косымшасын енпзу аркылы еуропалыктардыц жумыска орналасуы<br />
204
мумкщщпн камтамасыз ету жэне еуропалык жогары бш м жуйесшщ<br />
халыкаралык бэсекелестатн арттыруга багытталады.<br />
2. Ею кезецнен туратын 6uiiM беру жуйесш енпзу: алгашкысы уш<br />
жмпдан астам мерз1мге созылатын бакалавр дайындау, екшпйа магистр<br />
жэне доктор дэрежесш алуга багытталады.<br />
3. Бшм алушылардыц аукымды мобильдшгш камтамасыз ету<br />
ушш еуропалык сынак б1рл1ктерш (кредиттер жуйесО енпзу. Бул<br />
бшм алушыньщ оку пэндерш ез ерюмен тацдауына мумкшдок бередь<br />
Муныц непзше багстардыц еуропапыц шкаласы (ECTS) алынган.<br />
4. Бшм алушылардыц мобильдтн камтамасыз ету, ултаралык<br />
бшм берудщ стандарттарын кабыл дау.<br />
5. Бшм сапасын камтамасыз ету yniiH езара салыстыруга болатын<br />
критерийлер мен эдюнамалар жасауда еуропалык ынтымакгастыкка<br />
колдау корсету.<br />
6. Жогары оку орындарында бшм сапасына бакылау жасау жуйесш<br />
енпзу жэне сырткы багалауга бшм алушылар мен жумыс берушшерд1<br />
тарту.<br />
7. Жогары бшм беруде оку жоспарларын, ынтымактастыкты,<br />
б!рлескен бшш беру багдарламаларьш, гылыми зерттеулер журпзуд1<br />
дамытуга каж ет ортак еуропалык кезкараска колдау керсету.<br />
Еуропа елдершщ б1рыцгай бшм кещсппн куру максаты нда жогары<br />
бшм берущ уйлеспруге багытгалган осындай кадамдар жуйесг Ka3ipri<br />
кезде Болон процеа деп аталып кеткен. K,a3ipri кезде бул процеске<br />
KeniciMre кол койган 47 ел катысуда.<br />
Кдзакстан Республикасыныц Болон декларациясына косылган дыгы<br />
тур алы н акты шеппм 2010 жылы Будапешт каласында к а б ы л д а н г а н<br />
болатын. Кдзак,стан еуропалык бшм кещспгшщ тец к у к ы л ы M ym eci<br />
ретшде танылган Орталык Азиядагы алгашкы ел болып табылады.<br />
13.4 Букшэлемдж мура<br />
Жер шарындагы кайталанбас табигат ескертк1штер1 мен адамзат<br />
колымен жасалган айрыкдиа сэулет енершщ туындыларыныц<br />
арнайы тЬбесш жасап, коргауга алу максатында бшм беру, гылым<br />
жэне мэдениет мэселелергмен айналысатын ЮНЕСКО уйымы 1972<br />
жылы Букшэлемдж мэдени жэне табиги мураны коргау женгадеп<br />
халыкаралык Конвенцияны кабы л да ды. Осыган сэйкес курылган<br />
Букшэлемдж мура комитет! айрыкдиа табиги (Natural Heritage), мэдени<br />
(Cultural Heritage) жэне табиги-мэдени немесе аралас (Mixed Heritage)<br />
муралар катарына жататын объектшердщ Ti3iMiH жасауды бастады, бул<br />
т1з1м жыл сайын толыктырылуда.<br />
«Букшэлемдж мура» мэртебесш алган объектшер мынадай<br />
артъщшыльщтарга ие болады:<br />
205
1) кайталанбас обьектшщ сакталуы мен б1ртугастыгыныц косы мша<br />
кепш болады;<br />
2) аумактардыц тартымдылыгьш арттырады;<br />
3) объектщердщ элемде танымал болуына, табигатты пайдаланудын<br />
балама турлерш дамытуга мумкшдш беред!;<br />
4) объектна колдауга каржы белшуш (ец алдымен Буюлэлемдк<br />
мура корынан) камтамасыз етедц<br />
5) обьектшщ сакталуын кадагалауды уйымдастыруга мумкшдж<br />
бередь<br />
Елдер Объектшер<br />
саны<br />
1 Италия 47<br />
2 Испания 43<br />
3 Кытай 40<br />
4 Франция 37<br />
5 Германия 36<br />
6 Мексика 31<br />
7 Ундостан 28<br />
8 Улыбритания 28<br />
9 Ресей Федерациясы 24<br />
10 АКШ 21<br />
Элемдш мура жобасыныц<br />
эмблемасы<br />
Буюлэлемдж мура объектшер!<br />
ец квп орналаскан елдер<br />
2011 жылдьщ 1 шшдесщцё Букшэлемдпе мура обьектшершщ жалпы<br />
саны 936 болды, олардыц 725-i мэдени объектшер, 183 - табиги, ал<br />
28-i табиги-мэдени объектшер болып табылады. Букшэлемдж муралар<br />
катарына жататын объектшердщ басым квпшшп Еуропа мен Азияда<br />
орналаскан (39- кесте).<br />
39-кесте. Букшэлемдж мура объектшерМн орналасуы<br />
Дуние башп Букшэлемдйс мура<br />
обьектшершщ саны<br />
Дуние жуз1 бойынша<br />
улеа, %<br />
1 2 3 4<br />
1 Еуропа 400 42,7<br />
2 Азия 232 24,8<br />
3 Африка 119 12,7<br />
206
I<br />
1 2 3 4<br />
4 Солтустнс Америка 97 10,4<br />
г 5 Оцтустш Америка 64 6,8<br />
6 Аустралия жэне 24<br />
Мухиттык Аралдар<br />
2,6 1<br />
Барлыгы 936 100<br />
Еуропада Букшэлемдш муралар катарына жататын объектшердщ<br />
кеп болуы адамзат тарихында айрыкша орын алган еуропалык<br />
еркениеттщ тарихи даму кезендер1мен тусщщртедй бейнелейда. Ал<br />
; ежелп элемдш еркениеттер 6eciri болтан, элемдш дшдер пайда болтан,<br />
I мол табиги жэне мэдени муралары бар Азняда кене мен жананыц<br />
мэденн ecKepnanrrepi, апуан турл1 табнгат кереметтер1 уштаскан.<br />
Букшэлемдк муралар т1з1мше юрпзетш объектшерд! ipiicreyAe<br />
I ЮНЕСКО 10 устанымды басшылывда алады, т1з1мге енетш dp6ip<br />
I объект осы устанымдардыц ен кемшде 6ipeyme сэйкес Kenyi raic деп<br />
есептеледо.<br />
Табиги объектшерге цатысты устанымдар:<br />
1. Объект табиги феномен немесе айрыкша эсем табигатымен жэне<br />
эстета калык тартымдылыгы бар кещстк бол ып табылады.<br />
2. Объект Жердщ даму тарихыныц басты кезецдершщ гапамат<br />
Kyarepi, соныц ншнде еткен замандардыц ескерткшп, жер бедер1<br />
дамуындагы геологиялык процестердщ символы немесе геоморфияльщ<br />
жэне физиографиялык ерекшелштердщ символы болып табылады.<br />
3. Объект курлыктагы, туты сулардагы, жагалаулык жэне тещздш<br />
экожуйелердщ эволюциясы мен дамуында болып жаткан экологиялык<br />
немесе биологиялык процестердщ, ес1мдштер мен жануарлар<br />
б1рлестасгершщ ерекше ynrici болып табьшады.<br />
4. Объект курамында биологиялык кептурлшшп, соныц iminqe<br />
гылым мен коргау тургысынан алганда элемдш кундылыгы бар жойылып<br />
бара жаткан турлерд! сактау ушш аса мацызды немесе мацызды<br />
табиги мекен ортасыныц болуы.<br />
Букшэлемдш муралар катарына жататын табити объектшер арасында<br />
улттык саябактар мен табиги^ корыктар саны кеп. Олардыц<br />
арасында АКД1-тагы (Йеллоустон, Иосемит, Гранд-Каньон, Грейт-<br />
Смоуки-Маунтинс, Меса-Верде, Олимпик, Эверглейдс), Канаданыц<br />
(Вуд-Баффало, Наханни, Гуайи-Хаанас, Грос-Морн, Уотертон-Лейке,<br />
Глейшер, Мигуаша), Танзанияныц (Серенгети, Килиманджаро),<br />
Бразилияныц (Серра-да-Капивара, Шапада-дус-Веадейрус, . Эмас),<br />
Аргентинаныц (Лос-Гласьярес, Игуасу улттык саябактары, Исчигуаласто<br />
жэне Талампайя табити саябаты), Аустралияныц (Улкен<br />
Тоскауыл Риф!, Блу-Маунтинс, Какаду, Улуру), Конго Демократиялык<br />
207
Республикасыныц (Вирунга, Гарамба, Кахузи-Биега, Салонга) улттык<br />
саябактары бар.<br />
Мэдени объектйгерге цатысты устанымдар:<br />
1. Объект адамньщ жасампаз акыл-ойы мен ецбегшщ жёшед болып<br />
табылады.<br />
2. Объект белшп 6ip уакыт кезецшдеп немесе белгш 6ip мэдени<br />
кец1слкге, сэулет енер1нде немесе технологияларда, монументалды<br />
енерде, калаларды жоспарлауда немесе ландшафтыларды<br />
калыптастыруда адами кундылыктардыц айтарлыктай денгейде езара<br />
эсекеттесушщ куэш болып табылады.<br />
3. Объект осы кезге дешн бар немесе жойыльш кеткен мэдени дэстур<br />
немесе еркениет ушш тендесаз немесе ерекше болып табылады.<br />
4. Объект адамзат тарихыньщ мацызды кезещн бейнелейтш<br />
айрьщша курылгы, сэулет немесе технологиялык ансамбльдщ немесе<br />
ландшафтыныц ynrici болып табылады.<br />
5 Объект адамзаттыц дэстурл1 курылысыныц, кур лык пен тещзд|<br />
дэстурл1 пайдалануынын, мэденнеттщ (немесе мэдениеттердщ) немесе<br />
адамньщ коршаган ортамен езара эрекеттесушщ ерекше ySrici болып<br />
табылады, ол 9cipece кайтымсыз езгерютердщ купгп эсерше осал<br />
бола туседь<br />
6. Объект белгш 6ip окигалармен немесе дэстурлермен, идеялармен<br />
сешм-нанымдармен, керкем немесе эдеби шыгармалармен ткелей немесе<br />
заттык тургыда байланыскан жэне тендесЫз элемдж мацызга ие.<br />
Мэдени объектшер арасында элемге эйгш сэулет енершщ<br />
ескерткнптер1 бар: Вестминстер сарайы, Вестминстер аббаттыгы,<br />
Лондондагы Тауэр (Улыбритания), Нотр-Дам Кафедралык mipKeyi,<br />
Версаль сарайы мен саябагы (Франция), Тадж-Махал кесенеа, Махабодхи<br />
гибадатханасы (Ущцстан), ¥лы Кытай корганы, Цинь эулегапц<br />
алгашкы императорыньщ кесенёЫ (Кытай) бар. Кейб1р елдерде<br />
калалардьщ тутас белштер1 немесе сэулет анеамбльдер! Букшэлемдж<br />
мура санатына косылган. Мысалы, Кордова каласыньщ тарихи б ел т ,<br />
Толедо (Испания), Венеция (Италия), Мэскеу Кремш мен Кызыл алан<br />
(Ресей), Куско, Мачу-Пикчу (Перу), Сукре (Боливия).<br />
Аумагында Букшэлемдж мура объектшер1 бар мемлекеттер оларды<br />
сактау жешндеп жауапкершшкп ездерше алады. Казакстан Республикасы<br />
бойынша бул т1з1мге 3 объект енпзшген:<br />
- Кожа Ахмет Иассауи KeceHeci, пзййге 2003 жылы енпзшген;<br />
- Тамгалы археологиялык ландшафтысыньщ петроглифтер! Ti3iMre<br />
2004 жылы енпзшген;<br />
- Сарыарка - Солтустж Казакстанныц далалары мен келдер{ (Наурызым<br />
жэне Коргалжын корыктары), т1з1мге 2008 жылы енпзшген.<br />
Казакстан Республикасы укшеп ЮНЕСКО Ti3iMiHe енпзу уппн<br />
1998 жылы MepKi, Бегазы-Дэцгцбай мэденйеп, Тасмола мэдениетц<br />
Ешкюлмес петроглифтер1, Арпаезен петрошифтер1, Отырар, Улытауды,<br />
208
2002 жылы 1ле-Алатау улттык саябагы, Алтынемел мемлекетмк улттык<br />
табиги саябагы, Аксу-Жабагылы мемлекеттш табиги корыгын, 2010<br />
жылы Батые Тянь-Шаньды (Кдратау мемлекеттш корыгы мен Сайрам-<br />
0гем улпык саябагын коса) усынган. Бул объектшерд! жогарыда<br />
аталган устанымдар тургысында карастырганнан сон, т1з1мге енпзу<br />
мумкшдгп бар.<br />
Тацырып бойынша жетекшг угьшдар<br />
ЖаЬандану жэне оныц белплер^ жаЬанданудын Kepi HicTepi; экономикадагы<br />
жаЬандану; жаЬанданудын Kepi салдарлары; «ашык экономика» угымы, елдер<br />
экономикасынын еркшдот; улттык экономика жэне халыкаралык ецбек<br />
6& niH ici; импорт алмастырушы экономикалык саясат; экспортка багдарланган<br />
экономикалык саясат; елдер экономикасынын дуниежузшк шаруашылыкка<br />
камтылу децгейлер;; галамдык бшм беру жэне оныц мщдеттер1; элемдш 6iniM<br />
беру саласындагы кайта курулар; бшм берудщ халыкаралык стандарттык<br />
жйсгемей; улттык бшм беру жуйелершщ рейтингтерц Болон декларациясы<br />
жэне оныц кагидалары; Букшэлемдйс мура объектшер1 жэне олардыц турлер1,<br />
орналасуы.<br />
Мэттде кездесетт географияльщ атаулар mhm i<br />
AKJII, Нидерланд, Ирландия, Жапония, Кытай, Кдзакстан Республикасы,<br />
Латын Америкасы, Африка, Ундютан, Бразилия, КСРО, Кытай, Батые Еуропа,<br />
Оцтустш-Шыгыс Азия, Франция, Италия, Германия, Швейцария, Канада,<br />
Аустралия, Улыбритания, Париж, Будапешт, Орталык Азия, Еуропа, Азия,<br />
Йеллоустон, Йосемит, Гранд-Каньон, Грейт-Смоуки-Маунтинс, Меса-Верде,<br />
Олимпик, Эверглейдс, Вуд-Баффало, Наханни, Гуайи-Хаанас, Грос-Морн,<br />
Уотертон-Лейкс, Глейшер, Мигуаша, Танзания, Серенгети, Килиманджаро,<br />
Бразилия, Серра-да-Капивара, Шапада-дус-Веадейрус, Эмас, Аргентина,<br />
Лос-Гласьярес, Игуасу, Исчигуаласто жэне Талампайя, Улкен Тоскауыл Pифi,<br />
Блу-Маунтинс, Какаду, Улуру, Конго Демократиялык Республикасы, Вирунга,<br />
Гарамба, Кахузи-Биега, Салонга, Кордова, Толедо, Испания, Венеция, Куско,<br />
Мачу-Пикчу, Перу, Сукре, Боливия, Сарыарка, Солтустйс Казакстан, Наурызым,<br />
Коргалжын, Улытау, Lne-Алатауы, Алтынемел Батые Тянь-Шань.<br />
Тацырып бойынша бак,ылау сурацтары<br />
1. ЖаЬандану дегешмй не жэне оны сапал ык тургыдан сипаттайтын кандай<br />
белгшер бар<br />
2. Геосаяси жаЬанданудын мэш неде<br />
3. Техника саласындагы жаЬанданудын аймактык с и паты бар ма, ол неден<br />
кврщед1<br />
4. «Элеуметпк-мэдени жаЬандану улттык мэдениеттщ дамуына Kepi эсер<br />
етедо» деген nixip дурыс па<br />
5. Элемщхк экономикадагы жаЬанданудын оц жэне Kepi салдарлары<br />
кандай<br />
209
6. «Ашьщ экономика» тэн елдер мен автаркнялык экономика тэн елдердщ<br />
дамуында кандай айырмашылыктар болады<br />
7. Улттык экономикалар жаЬандану жагдайында кандай ©згер1стерге<br />
ушырайды<br />
8. Fаламдык бшм беру идеясыньщ мэш неде, оган кажеттшк бар ма<br />
9. Ka3ipri кезде элемдш бшм беру кещслчпнде журш жаткан кайта курулардын<br />
кандай багыттарын ажыратуга болады<br />
10. Бшм берудщ халыкаралык стандарттык ж1ктемесш Казахстан<br />
Республикасындагы бшш беру жуйесшщ сатыларын салыстыруда кандай<br />
айырмашылыктар мен уксастыктар байкалады<br />
11. Болон декларациясынын басты кагидалары кандай<br />
12. «Букшэлемдш мура» мэртебесш алган обьектшер мынадай<br />
артыкшылыктарга не болады<br />
13. Букшэлемдш муралар ттамше Kipri3eTiH обьекгшерд1 ipiicreyge кандай<br />
устанымдар басшылыкда алынады<br />
14. Букшэлемдш муралар катарында коргалатын аумактар саны неге кеп болады<br />
15. Казакстан Республикасындагы кандай табиги жэне мэдени обьектшерд1<br />
Букшэлемдш муралар тшмше косуга болады<br />
Тацырып боиынша эдебиеттер мен дерекквздер mhmi<br />
1. Авдокушин Е. Ф. Международные экономические отношения: Учеб. пособие.-<br />
4-е изд., перераб. и доп.- М.: ИВЦ «Маркетинг», 1999 - 264 с.<br />
2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Эгногеографические факторы глобализации<br />
и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.<br />
3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:<br />
ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.<br />
4. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире: Учеб. пособие<br />
для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Туманит.<br />
Изд. центр ВЛАДОС, 2003. - 240 с.<br />
5. Карпенко О.М., Бершадская М.Д., Вознесенская Ю.А. Показатели уровня<br />
образования населения в странах мира: анализ данных международной<br />
статистики //Социология образования. - 2008 - №6 - с. 4-20<br />
6. Кочетов Э.Г. Геоэкономика. Освоение мирового экономического пространства:<br />
учебник для вузов. - М.: Норма, 2006. - 528 с.<br />
7. Крючков А.В., Шанина С.А., Гаврилова А .С. 111 самых знаменитых чудес<br />
света. - Ростов-на-Дону, Владис, 2010. - 448 с.<br />
8. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн.1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
9. Мироненко Н.С. Введение в географию мирового хозяйства: Международное<br />
разделение труда: учебное пособие для студентов вузов. —М.:<br />
Аспект Пресс, 2006. - 239 с.<br />
10. Национальная экономика: учебник /Под ред. П.В. Савченко - М.: Экономиста,<br />
2005- 813 с.<br />
11. Низовский А.Ю. Величайшие чудеса света. Энциклопедический справочник.<br />
- М.: Вече, 2008. - 512 с.<br />
210
12. Петрова Н.Н. География (современный мир): Учебник. - 2-изд. - М.: ФО<br />
РУМ: ИНФРА-М, 2007. - 224 с.<br />
13. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010. - 351 с.<br />
14. Тысяча чудес света. - СПб: ООО «СЗКЭО», 2007. - 336 с.<br />
15. http://www.m-economy.ru.: Проблемы современной экономики - 2004 - 4<br />
(12). Ковалев Д. А. Постиндустриальное общество и виртуализация экономики<br />
в развитых странах и России<br />
16. http://www.globalization.report.ru/ - жаЬандану порталы<br />
17. http://whc.unesco.org/en/list - Букшэлемдж мура комитетшщ сайты
14-такырып. КА31РГ1 ЗАМАНГЫ ГАЛАМДЫК<br />
ПРОБЛЕМАЛАР<br />
14.1 Kaiipri дуниедеп галамдык проблемалар<br />
Галамдык проблемалардыц шыгу себептерь Адамзат когамы<br />
дамуында XX гасыр шиелешскещ шеппма кезек кугпрмейтш галамдык<br />
проблемаларды алып келду. Ресей географы В.П. Максаковскийдщ<br />
аныктауы бойынша, галамдык проблемалар деп букш дуние жузш.<br />
бYкiл адамзатты камтитын, онын Ka3iprici мен болашагына Kayin<br />
тенд1ретш жэне езшщ шешшуше 6ipirin куш жумсауды, барлык<br />
мемлекеттер мен халыктардын 6ipiKKeH эрекехш талап eTeTiH проблемаларды<br />
атайды. Галамдык проблемаларды сипаттайтын басты<br />
ерекшелттер:<br />
- галамдык проблемалар барлык елдердщ (немесе кепшшшнщ)<br />
мудделерше катысты болады;<br />
- галамдык проблемалар дуние жузшщ экономикалык жэне<br />
элеумегпк дамуын тежейдц<br />
- галамдык проблемалар тез арада шешущ кажет етед1;<br />
- галамдык проблемалар езара тыгыз байланысты болады;<br />
- галамдык проблемаларды шешуге багытталган эркеттер дуние<br />
жуз1 eлдepiнiн б1рлесуш жэне олардын щмюншшштерш уйлеспрущ<br />
кажет етедь<br />
XX гасырдыц басында кептеген елдер езара шаруашылык<br />
катынастар орнатып, улттык шаруашылыктар элемд iK денгейде камтыла<br />
бастауына байланысты дуниежузшк шаруашьшык жуйеа калыптасты.<br />
Галамдык проблемалардын пайда болуына ен алдымен адамзаттьщ<br />
шаруашылык эрекетшщ халыкаралык денгейде байланысуы алгышарт<br />
болды. Енбек бeлiнiciнiн элемдйс децгейге шыгуы мемлекеттерд1н<br />
улттык шаруашылыктарынын езара байланысты дамуына алып келд1.<br />
Эртурл! елдердщ дуниежузшк шаруашылык байланыстарга камтылу<br />
аукымы мен децгею бурын болып керсеген сипат алды. Сол себепп<br />
ендш жерде елдер мен олардын жеке 6eniicrepi дамуынын жерпл1кт1<br />
проблемаларын галамдык денгейге «кетершд1». Дуние жуз!ндеп<br />
елдердщ барлыгыньщ да мудделер1не катысты болгандыктан, жеке<br />
елдердщ дамуынын бул кайшылыктары букш адамзатка катысы бар<br />
галамдык проблемаларга айналды.<br />
Галамдык проблемалардын пайда болуына езара байланыстарга<br />
тусетш элем елдершщ даму дещ’ейлерщщ эртурл i болуы да ыкпал етт|<br />
XX гасырдын бас кезщце-ак дуниежузшк шаруашылыкта айкын ажыратылатын<br />
eKi полюс пайда болды: 6ipimniciHAe енеркэсШ дамыган<br />
елдер болса, екшпп полюст1 жетекш1 елдердщ бурынгы жэне сол<br />
кездеп отарлары немесе тэуелс1зд1пн enai алган, непзшен аграрлык<br />
212
жэне шшазат кез1 ретанде дамушы елдер курады. Дамыган елдердщ<br />
дуниежузшк шаруашылыкта ез орны, кездеген максаттары болды.<br />
Ал дамушы елдердщ бул галамдык нарыкка eHyi ез к;ажеттшктер1<br />
ушш емес, дамыган елдердщ мудделер1 непзшде жузеге асты. Эрине,<br />
бул жагдайда eKi полюстщ арасында тец карым-катынастьщ болуы<br />
мумкш емес ед1. Элемдж нарыкка eHyi артта калган мешеу елдердщ<br />
дамуындагы карама-кайшылыктардьщ шиелешсе тусуше алып келд1.<br />
Бул киын проблемаларды шешу 6ip гана елдщ немесе елдер тобыныц<br />
колынан келмейд1, ейткеш бул орасан зор каржыны, ецбекп кажет<br />
етедг.<br />
Галамдык проблемалардьщ пайда болуына жэне одан 9pi<br />
шиелещсуше баска да кептеген факторлар эсер етед1, олардьщ бастылары:<br />
1) жаппай кырып-жоятын кару турлерш жасау нэтижеанде адамзат<br />
еркениетшщ болашагына кауш тенуц<br />
2) антропогендек эрекеттщ табиги ортага Kepi ыкпал eTyi нэтижесшде<br />
экологиялык жагдайдыц нашарлауы;<br />
3) дамыган жэне дамушы елдердщ элеуметпк-экономикалык даму<br />
децгейлершщ арасында алшактыктьщ улгаюы;<br />
4) табигат ресурстарын пайдалану каркыныньщ курт артуы.<br />
Жалпы алганда, галамдык проблемалардьщ шиелешсу1 ез кезегшде<br />
адамзатгьщ тсршшзк ортасынын экологиялык шамаларыньщ кайтымсыз<br />
езгеру KayniH, калыптасып келе жаткан халыкаралык когамдастыктьщ<br />
б!ртутастыгыньщ бузылу KayniH, адамзат еркениетшщ езш-ез1 жою<br />
KayniH тещйредг<br />
F аламдык проблемаларды ж1ктеу. Халыкаралык уйымдар<br />
галамдык проблемаларды шыгу тегше, сипатына, шешу жолдарына<br />
карай уш Heri3ri топка жйстещц. Eipimui топтагы проблемалар катарын<br />
адамзаттьщ Heri3ri элеуметпк-экономикалык жэне саяси мэселелер!<br />
курайды. Олардьщ катарына элемде бейбтпш кп сактау, жаппай<br />
карулануцы токтату мен карусыздану, гарыпггы бейбгг максатта игеру,<br />
элеуметпк ерлеущ камтамасыз ететш жагдайлар жасау, жан басына<br />
шаккандагы табыс мeлшepi ете темен болатын мешеу елдердщ артта<br />
калушылыгын жою T9pi3fli мэселелер жатады.<br />
Ектий топты «адам - когам - техника» ynrriri аукымында шепплу1<br />
■raic проблемалар курайды. Бул проблемалар гылыми-техникалык<br />
шгершеудщ жетгстйсгерш уйлеамд1 элеуметпк дамуга жэне техниканьщ<br />
адам eMipiHe Kepi ыкпалын жоюга, адамньщ жеке басыныц ерюндтне<br />
алып Kenyi тшс, бул мшдеттерд! шешуде халык саныньщ артуын, мемлекет<br />
жэне мемлекетпк мекемелер тарапынан бакылауды азайту, жеке<br />
тулганьщ кукыгын коргауды ескеру аса мацызды.<br />
YiuiHiui топтагы проблемалар элеуметпк-экономикалык<br />
жагдайлар мен коршаган ортаньщ байланыстары шецбершде туындай-<br />
213
ды. Сондыктан бул топтагы проблемаларды «котам - коршаган орта»<br />
карым-катынастары тургысында карастырады. Олардыц катарына<br />
шиизат, энергетикалык, азъщ-тулйс проблемаларын шешу, коршаган<br />
ортаньщ дагдарысты сипатын реттеу жатады. Соцгы онжылдыктарда<br />
бул топтагы проблемалардыц аукымына кептеген жаца аудандар<br />
«тартылуда», сол себеип адамзаттыц болашагы алацдаушылык<br />
тугызады.<br />
Галамдык проблемалардыц аукымы, орны жэне мацыздылыгы<br />
уакыт еткен сайын езгередь Галамдык проблемалардыц<br />
мацыздылары катарында бейбгппшк пен карусыздану проблемасын,<br />
экологиялык проблеманы, энергетика жэне шик1зат проблемаларын,<br />
демографиялык проблемаларды жэне азык-тулш проблемасын<br />
атауга болады. Галамдык проблемалар бул аталгандармен<br />
шектелмещй, ic жузшде олардыц саны элдекайда кеп. Keft6ip<br />
географиялык, экономикалык багыттагы гылыми зерттеулерде<br />
олардыц саны жиырма шакты.<br />
Рёсейшк географ Ю.Н. Гладкий адамзаттыц галамдык проблемаларын<br />
6 ipi топка белпс карастырады (31-сурет).<br />
Бул ж ^ем едеп саяси, эпеуметтт-экономикальщ сипаттагы<br />
жалпы проблемалар тобында ядрольщ согысты болдырмау жэне<br />
бейбпшшкп сактау проблемасыныц галамдык та, аймактык та<br />
мацызы зор болып табылады. Тарихи деректер бойынша, тек соцгы<br />
5,5 мыц жыл шзшде элемде улкендькшшп 14,5 мыц согыс болган,<br />
олар шамамен 3,6 млрд адамныц eMipiH киган. XX гасырда болган ею<br />
дуниежузшк согыстыц нэтижесшде мерт болган, аштык пен аурудан<br />
кырылган адамдар саны 70 млн адамнан асты, 50 млн адам мугедек<br />
болып калды.<br />
K^a3ipri кезде эскери-енд1р1стш кешендердщ орналасуы мен кызмет1,<br />
ядролык каруды иеленген елдердщ халыкаралык децгейдеп эрекеттерь<br />
елдердщ жэне саяси блоктардыц эскери шыгындар келем1, эскери жанжалдар<br />
туындаган аймактардыц халыкаралык децгейде алацдаушылык<br />
тудыруы осы проблеманыц аясына енедг.<br />
d c K e p u -e n d ip ic m iK кешен деп мемлекегпк карулы Kynrrepi yuiiH<br />
немесе экспортка шыгарылатын эскери жэне арнайы техниканыц<br />
жобасын жасап, ендару, сактау жэне жарактандырумен айналысатын<br />
гылыми-зерттеу, сынак уйымдары мен enaipic кэсшорындарыныц<br />
жиынтыгын атайды.<br />
2010 жылдыц корытындысы бойынша, эскери шыгындардын<br />
жалпы келем1 дуние жуз1 бойынша шамамен 1,63 трлн. АКДП долларын<br />
курады, бул 2009 жылмен салыстырганда 1,3% гана жогары.<br />
Элемд1к дагдарыс, экономиканы турактандыруга багытталган шараларды<br />
каржыландырумен байланысты кептеген елдер ездершщ<br />
эскери максаттагы шыгындарын азайтып отыр. Деген мен, жекеле-<br />
214
Адамзаттын галамдык<br />
проблемалары<br />
С аясн, олеум стпкэконом<br />
нкалы к ж алпы<br />
проблемалар<br />
ЭлеуметтЫ<br />
проблемалар<br />
Адамзат OMlpine<br />
катысты проблемалар<br />
Табигиэкономикалык<br />
проблемалар<br />
Аралае еипаттагы<br />
' tduif* галамдык<br />
проблемалар<br />
Гылыми багыттагы<br />
проблемалар<br />
Ядролык согысты<br />
болдырмау жэне<br />
бейбттшЫгп сактау<br />
Демографиялык<br />
проблемалар<br />
Аймактык<br />
ж аиж алдар<br />
Экологи ялык<br />
проблемалар<br />
Экономикалык<br />
дагдарыспен курес<br />
Гарышты игеру<br />
проблемалары<br />
Елдердщ экономикалык<br />
дамуын камтамасыэ ету<br />
Ултаралык проблемалар<br />
Ланкеспк, кылмыс<br />
проблемалары<br />
Энергетикалык<br />
проблемалар<br />
Элеумегпк т е н а з д М<br />
жою<br />
Ж ердш 1ШК1<br />
курылысын зерттеу<br />
Дамушы елдердщ артга<br />
калушылыгымен курес<br />
Мэдениет, адамгершшк<br />
лагдарысы<br />
Техногендйс апаттар<br />
Азык-тулж<br />
проблемалары<br />
Гарыштык<br />
кондыргылар<br />
калдыктарын жою<br />
Ауа-райына узак<br />
мерз!мге болжам жасау<br />
Демократияныц жепспеу! Табиги апаттар Шиюзат проблемалары Бюрократия<br />
Урбандалу проблемалары Суицид Дуниежузш к мухит<br />
проблемалары<br />
Шу<br />
Денсаулык сактау<br />
проблемалары<br />
Климаттын галмдык<br />
83repicTepiH iH<br />
салдарлары<br />
215<br />
31- сурет. Адамзаттын галамдык проблемаларын мактеу (Ю.Н. Гладкий бойынша, толыктырылган)
ген мемлекеггердщ эскери шыгындарынын кеяеш жыл сайын артып<br />
келедй Кытайдьщ эскери шыгындары 2001 жылдан 6epi 189% -га ескен<br />
(40 - кесте).<br />
40- кесте. Эскери шыгындары ец кеп елдер, 2010 ж.<br />
Елдер<br />
Эскери шыгын<br />
келемЁ, млрд<br />
ДОЛЛ<br />
Ж10-деп<br />
эскери шыгын<br />
улеа, %<br />
2001 -2010<br />
жылдардагы<br />
езгерю, %<br />
1 АКД1 698,0 4,8 81,3<br />
2 Кытай 119,0 2,1 189,0<br />
3 Улыбритания 59,6 2,7 21,9<br />
4 Франция 59,3 2,3 3,3<br />
5 Ресей 58,7 4,0 82,4<br />
6 Жапония 54,5 1,0 -1,7<br />
7 Сауд Арабиясы 45,2 10,4 63,0<br />
8 Германия 45,2 1,3 -2,7<br />
9 Y ндютан 41,3 1,8 54,3<br />
10 Италия 37,0 1,8 -5,8<br />
Кестеден кершш отыргандай, алгашкы ондыктагы елдердщ yineyi<br />
(Жапония, Германия, Италия) гана соцгы 10 жылда эскери шыгындарын<br />
аздап кемЁткен. ЖЮ-де эскери шыгын улесгащ жогары болуы кебшесе<br />
дамушы елдерде байкалады, алгашкы ондыкта бул керсеоши Сауд<br />
Арабиясында ете жогары (10,4%) болады.<br />
Дамушы елдерде эскери шыгын Mejnuepi жогары, бул олардын<br />
элеуметпк-экономикалык артта калушылыгын жоюга кедерп келпруде.<br />
Мэселен, мешеу елдердеп эскери техника мен кару-жаракты сатып<br />
алуга жумсалатын каржы азык-тулжпен коса есептегендеп барлык<br />
тауарлардыц кунынан элдекайда жогары. Мысалы, 2003-2010 жылдар<br />
аралыгында Сахарадан оцтустжке карай жаткан Африка елдершщ<br />
эскери шыгындары 80 млрд долларды кураган.<br />
Казахстан Республикасыныц ез ершмен ядролык сынак полигоиын<br />
жабуы элем кауымдастыгыныц улкен колдауына ие болды. вйткеш бул<br />
сынактар казак жерше кептеген кдЫрет алып келда: 1949 жылдан 6epi<br />
Семей сынак алацында 500-ге жуык ядролык жарылыстар жасалып,<br />
олардыц 116-сы жер бет1нде сыналган. Осыныц нэтижесшде сынак<br />
алацына eHeTiH 4500 км2 жер радиоактив калдыктармен ластанган.<br />
Жалпы радиациялык сэулеленуге 6ip жарым миллоннан астам адам<br />
ушыраган. 1991 ж 29 тамызында Семей сынак алацын жабу женшдеп<br />
жарлыкка кол койылды, осылайша Казакстан ядролык карудан ез<br />
216
ерюмен бас тарткан туцгыш мемлекет ретшде тарихта калды. Жалпы<br />
алганда, еркениетп елдердщ ез ерюмен ядрольпс, карудан бас тартуы,<br />
кару-жаракка жумсалатын шыгындарды кыскартып, босаган каржыны<br />
элеуметпк-экономикалык дамуга жумсау мумкшшшктер1 Ka3ipri<br />
дуние ушш аса мацызды болып отыр.<br />
Табиги-экономикалыц сипаттагы галамдыц проблемалар<br />
тобындагы экологиялык, энергетикалык, азык-тулш жэне т.б. проблемаларды<br />
шешу адамзат дамуы мен болашагы ушш аса манызды<br />
болып табылады. Бул мэселелерщ зерттеуде, шешуде географиялык<br />
зерттеулердщ аткаратын poni улкен. Адамзат еркениетшщ туракты<br />
дамуы, адамдардьщ емар суру сапасы мен децгеш, коршаган ортаныц<br />
жайлылыгы осы проблемалардыц шепплу1мен тыгыз байланысты болады.<br />
. Бул мэселелерда шешуге багытталган шараларды жузеге асыру<br />
табигатты пайдалануга жаца кезкарасты тал ап етедь Жогары<br />
дамыган елдердщ XX гасырдыц 70-жылдарынан бастап ресурс<br />
сщтаушы технологияларга Kemyi шшазат багасыныц артуына жэне<br />
экологиялык талаптардыц кушейтшуше алып кедщ. Ka3ipri кезде<br />
елдердщ элеуметпк-экономикалык даму децгейлершщ эртурл1 болуы<br />
жэне тургын халыктыц езшднс ерекшелйсгерше (эдет-гурпы, дши нанымы<br />
мен ем1р салты) байланысты ресурс сактаушы технологияларга<br />
кешуда жаппай колга алу мумкш емес. туащцршедг Сондыкдан дамушы<br />
елдердщ езшдпс балама даму жолы болатыны сезаз.<br />
Ресурс сактаушы жэне калдыксыз технологияларды дамушы<br />
елдерде жаппай енпзу шаруашылыктыц салалык жэне аумактык<br />
курылымын тубегейш езгертпешнше, мумкш емес. Бул ез кезегшде<br />
ецбек ешмдшшнщ артуына, ещцргстщ экологиялык кауштшгш<br />
азайтуга себеппп болар еда.<br />
Шаруашылык курылымын кайта куру байыргы енеркэсштпс<br />
аудандардыц мамандану багыты мен жаца аудандардыц игершу сипатын<br />
езгергш, ерюн экономикалык аудандардыц калыптасуына, технополистер<br />
мен баска да гылыми-ещйргстж б1рлес,пктердщ пайда болуына<br />
экеп сокты. Дамыган елдерде enqipicri орналастыруда экологиялык<br />
талаптарды ескеру аса мацызды мэселеге айналып отыр. Осыган<br />
сэйкес елдердщ экологиялык-экономикалык THirrepi аныкталады (Р<br />
Крсымша).<br />
Шаруашылык курьшымыныц тубегешй e3repyi (шиюзатты кеп<br />
кажет ететш салапардыц кыскаруы, ендаргстщ жаца сипатка Keuiyi)<br />
кызмет керсету саласыныц улесшщ курт артуына жагдай жасады.<br />
Элеуметшк проблемалар тобы демографиялык, урбандалу,<br />
ултаралык катынастар жэне т.б. проблемаларды камтиды.<br />
Демографиялык проблемалар эртурл! аймактарда езгндпс сипат алады:<br />
дамыган батыс елдер1нде туу керсепаштершщ темендеу1, «улттыц<br />
картаюы» когамдагы басты проблемалар санатында болса, халык<br />
217
саны кеп немесе тыгыздыгы жогары елдерде (Кытай, Ундктан, Бангладеш<br />
жэне т.б.) тууды шектеу, тургындар саны есушщ элеумегпк,<br />
экономикалык салдарларына катысты проблемалар туындайды.<br />
Осы топтагы ултарапык катынастар проблемасы да коптеген елдер<br />
мен аймактарда ез манызын жойган жок. ©йткеш тургын халыктын<br />
курамындагы (улттык, дши) жэне саяси кезкарастарындагы,<br />
элеуметпк тургыдагы айырмашыльщтар кей жагдайларда мемлекеттщ<br />
б1ртутастыгына жэне аймактагы саяси турактылыкка Kayin тещпредь<br />
Когамга жат элеумегпк кубылыстар (ланкеспк, жемкорлык,<br />
нашакорлык жэне т.б.) да мемлекетик, аймактык денгейден асып Tycin,<br />
адамзатка ортак галамдык проблемалар катарына жатады. Ka3ipri кезде<br />
халыкаралык лацкеспк элем кауымдастыгы жумыла Kypecyi тшс<br />
проблемага айналды.<br />
Галамдык проблемалардын айрыкша тобын гылыми багыттагы<br />
шешшш таппаган проблемалар курайды. Fарышты игеруге катысты<br />
гылыми зерттеулердщ б1ркатары каз!рдщ ез1нде хальщаралык<br />
децгейдеп ышымак;тасж.щнепзшде орындалуда. Сонгы онжылдыктагы<br />
галамдык сипат алган табиги апаттар (к у н т жер сшюнулер, климаттагы<br />
езгер1стер жэне т.б.) Жер табигатын, сонын ппшде жердщ курылысына<br />
катысты аукымды зерттеулёрдо кажет етедт<br />
Галамдык проблемалардын байланысы. Галамдык проблемалар<br />
езара тыгыз байланысты. Мысалы, энергетикалык жэне пшюзат<br />
проблемалары экологиялык проблемамен, ал экологиялык проблема<br />
демографиялык проблемамен, демографиялык проблема ез кезегшде<br />
азык-тулж проблемаларымен жэне т.б. езара байланысты. Осы проблемалар<br />
ш ш ен бейбйшшпсп сактау проблемасын 6ipiHiiii кезекке<br />
коюга болады, ce6e6i Жер бетшде прш ш ктщ сакталуыньщ e3i тжелей<br />
бейбпшупкке тэуелд1 екендш сендерге айдан анык ту.сшпси. Бейбгг<br />
eMip жагдайында карулануга жумсалып жаткан кыруар каржыны<br />
шеш1мш таппаган баска проблемалардын кажен уппн емш-еркш<br />
пайдалануга мумкшдпс туган болар едь<br />
Экологиялык проблемаларды галамдык эсер ету дэрёжега мен сипатына<br />
карай еинпп кезекке коюга болады. Ойткеш адамзат TipuiuiiriHiH<br />
болу-болмауыньщ ез1 экологиялык проблемаларды шешу мен онын алдын<br />
алуга тнселей катысты болып отыр.<br />
Демографиялык жэне азык-тулж проблемасы езара 6ip-6ipiMeH<br />
жэне экологиялык проблемамен, сондай-ак шиюзат проблемасымен<br />
де тыгыз байланысты. Халык саныньщ артуы, элещц жайлаган<br />
экономикалык дагдарыс онсыз да шиелешсш турган азык-тулжпен<br />
камтамасыз етущ манызды орынга коюда. Kja3ipri замангы азык-тул1к<br />
проблемалары жекелеген аймактарда турлнне сипат алган. Ен ежелп<br />
мэселе - азык-тул1кт1н жeтicпeyi жэне аштык. Дамыган елдердеп<br />
азык-тулш проблемасы мулде баскаша сипат алады, мунда халык азыктулюйц<br />
жетюпёушен емес, онын шамадан тыс кеп болуынан зардап<br />
218
шегедй Дамыган елдерде тугынылатын тагамдар кунарлылыгы женшен<br />
гылыми непзделген нормадан 30%-га жуъщ артьщ. Бул да проблема,<br />
6ipaK ол дамушы елдердеп аштьщпен салыстыруга да турмайды.<br />
Азык-тулш проблемасы Казакстанда да бар. Соцгы онжылдыктарда<br />
когамда болган терец элеуметпк-экономикалык кайта курулар, dcipece<br />
ауыл шаруашылыгы дамуыньщ баяулауы азьщ-тулш ендоркянщ бйршама<br />
кыскаруына экеп соккан болатын. Сырттан экелшетш азык-тулш innci<br />
нарыктыц сураныстарыныц едэу1р белшн камтамасыз ететш. Соцгы<br />
жылдары агроенеркэсйтпк кешенде журш жаткан оц езгерютер (мал<br />
басыныц артуы, астык оцщрюшщ калпына Kenyi, кус шаруашьшыгыныц<br />
дамуы, ецдеупп енщрю орындарыныц ашылуы жэне т.б.) сырттан<br />
экелшетш азык-тулш келемш кыскартуга мумжщцш бердй<br />
Fалымдар азык-тулш проблемасын шешу ушш дамыган елдер мен<br />
халыкаралык уйымдардын экономикалык-ресурстык элеуетш пайдалануды<br />
усынады. Ал азык-тулш жэне шшазат проблемасы дамушы<br />
елдердщ артта калушылыгын жою проблемасымен астасады.<br />
Дуниежузйпк мухит проблемасы баска галамдык проблемалармен<br />
тыгыз байланыскан; мухит ресурстарын пайдалану шишзат,<br />
энергетикалык жэне азык-тулш проблемаларын шешуге кемектеседй<br />
Fаламдык проблемалардыц дуниежузйпк экономикага Kepi эсермге бага<br />
беру уппн олардыц эркайсысын жеке елдер тургысында талдап, элемдш<br />
кауымдастык децгешнде карастыру кажет. Сонымен катар, мэселенщ<br />
ушыгуына адамзаттыц шаруашыльщ эрекетшщ бурын журизшмеген<br />
аумактарды (Дуниежузшш мухит, полярлык аудандар, гарыш жэне т.б.)<br />
камтуы да ьщпал етп.<br />
бндцрпш куштердщ жедел каркынмен дамуы, техникальщ<br />
шгершеудщ удайы журпзшу1 оларды жогары децгейде баскаруды<br />
кажет1 етедй Баскару Teriicrepi мен жолдарын жетйвдрмесе,<br />
проблемалардыц салдарлары кайтымсыз сипат алуы мумюн. Ресейлш<br />
зерттеушшер мундай шиеленюкен жагдай елдердщ экономикалык<br />
дамуындагы алшактыктарды одан сайын арттырып, биосферадагы<br />
тепе-тецдштщ бузылуына, экологияльщ жагдайдыц нашарл ау ына алып<br />
келетшлипн, адамзаттыц материалдык жэне рухани даму децгейлершщ<br />
айырмашыл ыктарын улгайта тусетшш, жалпы алганда муныц барлыгы<br />
адамзат болашагына алацдаушылыкты тудыратынын атап керсеткен.<br />
Туптеп келгенде, бул проблемалардыц барлыгын букш адамзат баласы<br />
6ipnece отырып, тубегейи турде nieinyi кажет.<br />
14.2 Галамдык озгерктер жэне география<br />
Геоглобалистика. Адамзаттыц галамдык проблемалары<br />
пэнаралык зерттеулердщ мацызды объекпсше айналды. Галамдык<br />
проблемалардыц кешецщ сипатына байланысты оларды жаратылыста-<br />
219
ну, когамдык жэне техникальщ гылымдарыныц жекелеген салалары<br />
зерттейщ. XX гасырдыц ешщш жартысында галамдык проблемаларды<br />
зерттеумен айналысатын гылым саласын глобалистика деп атай бастады.<br />
Глобалистикалык зертгеулер «галамдык тургыда ойлау - жергшкп<br />
жерде эрекет ету» дегещи устанады. Оныц курамында XX гасырдьщ<br />
80-жылдарында галамдьщ география немесе геоглобалистика саласы<br />
калыптасты.<br />
F алымдар геоглобалнстнканын калыптасуына мынадай факторлар<br />
ыкпал еткен деп есептейдг<br />
- галамдык проблемалардьщ басым кепшшпнщ географиямен<br />
байланысы бар;<br />
- география кез келген кобылыстьщ кещстш таралуыньщ<br />
зацдылыктарын зерттейт1нд1ктен, элеуметпк, экологиялык,<br />
экономикалык жэне т.б. процестердщ аймактык ерекшещктерш<br />
айкындауга кемектеседа;<br />
- географияньщ жаратылыстану жэне когамдык гылымдар<br />
тогысында дамуы котам мен табигат арасындагы курд ел i мэселелерд1<br />
кешенд! зерттеуще мумкщцпе бередг<br />
Геоглобалистикалык зерттеулердщ Ka3ipri дуниенщ галамдык<br />
e3repicTepi мен проблемаларын зерттеу шдеп 6ipHeuie багытын<br />
ажыратуга болады (32- сурет).<br />
32-сурет. Геоглобалистиканыц зерттеу багыттары<br />
Ka3ipri замангы геоглобалистикалык зерттеулер б;рнеше децгейде<br />
(галамдык, аймактык жэне мемлекетпк) журпзшедг Галамдык;<br />
децгейдегъ зерттеулер географиялык кабыктыц б1ртугастыгы туралы<br />
зацдылыкка суйенедг Коршаган ортаныц б1ртутастыгы туралы<br />
угымдар элеуметпк жэне экономикалык географиядагы б1ртутас<br />
экономикалык кевдетщ устанымыныц калыптасуына непз болган.<br />
220
K,a3ipri кезде галамдык тургыда адамзаттын мекен ортасын аныктайтын<br />
«Жер - ортак уй», ягни 6ipryrac экологиялык кещетйс угымы пайда<br />
болды. Осы атапгандар непзшде географиялык тургыдан галамдык<br />
болжамдар жасаудьщ кешенд1 с и паты аныкталады.<br />
Аймацтыц децгейдег1 зерттеулер география гьшымындагы<br />
«Аймактыктагы галамдык» устанымына непзделед1. Бул устанымнын<br />
ею Typni магынасы бар: б1ршнвден, галамдык сипат алган кептеген<br />
проблемалар аймактык денгейде пайда болады; екшшщен, галамдык<br />
проблеманыц аймактык ерекшелйсгер1 болады. Мысалы, Арал апатына<br />
байланысты туындаган аймактык экологиялык проблема галамдык<br />
экологиялык проблеманын катарынан орын алады, ал оны шешу<br />
жергщнсп аймактык ерекшелнсгер (табиги, экономикалык, элеумегпк)<br />
тургысында журпзшедо.<br />
Мемлекеттш. децгей галамдык проблемалардын nieniinyi мемлекет<br />
аумагындагы кабылданган шеппмдерге тпселей байланысты болуымен<br />
аныкталады. Жергшкп жерде мемлекеттш каржы-экономикалык<br />
мумюнпшпктерше, даму децгешне, аумактын табиги ерекшел1ктерше,<br />
тургын халыктын курылымы мен коныстану сипатына карай галамдык<br />
проблемалардын езщщк басым багыттары айкындалады. Бул багыттагы<br />
зерттеулер кернекп ресейлйс географ-галымдар Я.Г. Машбицтщ<br />
«проблемалык елтану», JI.B. Смирнягинн1н «галамдык елтану», Н.С.<br />
Мироненконын «кешенд1 когамдык-географиялык елтану» идеяларында<br />
керйпс тапты.<br />
Геоглобалистикада децгейл1к зерттеулермен катар, галамдык<br />
езгер1стер мен проблемаларды ссшалар бойынша зерттеу де орын<br />
алган. Осы тургыдан алганда, XX гасырдыц сонгы онжылдыгында<br />
геоглобалистикада географиянын жекелеген салалары (дуниежузшк<br />
шаруапп>1лык географиясы, геоэкология, геоакпараттану, саяси география<br />
жэне т.б.) непзшде дамыган жана багыттар пайда болды. Олардын<br />
эркайсысыныц зерттеу объектшер! мен проблемалары айкындалып<br />
келедц.<br />
Геоглобалистиканьщ зерттеу максаттарына сэйкес, кешенд1<br />
аумацтъщ зерттеулер басым орын алуда. Жалпы алганда, Ka3ipri<br />
дуннедеп галамдык езгерютер мен проблемаларды зерттеу аумактагы<br />
табиги жэне когамдык факторларды 6ipre карастырган жагдайда<br />
нэтижел1 болатыны аныкталып отыр. Кеогам мен табигаттьщ езара<br />
эрекеттесу1нщ курдел1 мэселелершщ зандылыктарын таньш-бшп,<br />
шеппмдер кабылдау уийн оларды 6ipxyrac жуйе репнде алып, кещстш<br />
уйымдасуын зерттеу кажет.<br />
Географиянын непзшде дами гын геоглобалистика eKiHmi жагынан<br />
оныц бурынгы салаларын мазмундьщ тургыдан байытуда. Бул ец<br />
алдымен галамдык проблемаларды зерттеудщ кешенд1 сипат алуымен<br />
TyciHflipinefli. ¥зак жылдар бойы физикалык-географиялык<br />
сипаттагы сала болып келген жертану ез1н1ц жаца Yлгiciндe тек табигат<br />
221
зандылыктарын гана карастырмайды, географиялык кабыкка елеуш<br />
ыкпал етщ отырган когамдык-географиялык зацдылыктарды коса<br />
камтиды. вйткеш географиялык кабыктыц дамуына когамньщ ыкпалы<br />
к у н т болып отыр.<br />
Геоглобалистика галамдык езгерютер мен проблемаларды зерттеуге<br />
катысы бар баска гылым салаларымен (когамдык, жаратылыстану<br />
багытындагы гылымдар) тыгыз байланысты. 0 з кезегщце бул гылым<br />
салаларымен каркынды акпарат алмасудыц нэтижесшде геоглобалистика<br />
жаца угымдармен, тусйпктерйен толыгады. Геоглобалистика<br />
географиялык кабык пен адамзат болашагына катысты ipi халыкаралык<br />
гылыми багдарламалар аясьшда географиялык зерттеулер журпзу барысында<br />
одан api дамыды (33- сурет).<br />
Халыкаралык<br />
геосфералыкбиосфералык<br />
Халыкаралык<br />
климатты зерттеу<br />
багдарламасы<br />
Халыкаралык<br />
зерттеу<br />
багдарламалары<br />
Халыкаралык<br />
геофизикалык<br />
1<br />
------------------ —<br />
Халыкаралык<br />
гидрологи ял ык<br />
багдарлама<br />
Г*“------------------- -7-т^,<br />
Халыкаралык<br />
биологиялык<br />
6 _ 1<br />
33- сурет. Халыкаралык гылыми багдарламалар<br />
Сонымен, галамдык география галамдык проблемаларды кёщстш<br />
тургысында зерттейдь Оныц географияныц баска салаларынан басты<br />
айырмашылыгы - географиялык танудын ен улкеи объёюйЫ<br />
географиялык кабыкты кепгедщ зерттеуi. Геогпобалистика жалпы<br />
галамшарда болып жаткан кубьшыстар мен процестерда кешещн, интегралды<br />
тургыда зерттейдг<br />
Кдзакстан Республикасында география саласындагы халыкаралык<br />
зерттеу багдарламалары География институтынын катысуымен<br />
журпзшуде. Институт галымдары Халыкаралык Каспий Экологиялык<br />
Багдарламасын, Б ¥ ¥ жанындагы Даму багдарламасы уйымдастыргаи<br />
«Галамдык мацызы бар су-батпакты аумактардын кешещи сактау»<br />
багдарламасы аясында Жайык атырауы мен Каспий тещзшщ жапсарлас<br />
айдынын зерттеущ, «Климаттыц галамдык e3repicTepi жагдайында<br />
Казакстандагы кар кешкшдершен корганудын жана стратегиясы» жэне<br />
т.б. зерттеулерд! орындады.<br />
222
Геоглобалистика жэне галамдык проблемаларды шешу. Адамзат<br />
когамыньщ Kaeipri даму кезещнде оныц географиялык кабыкка<br />
ыкпалы артып отыр. Географиялык кабыктыц курамбелштершщ<br />
табиги зандылыктарын танып-бшу, ондагы журш жаткан процестердщ<br />
Ka3ipri тенденцияларын зерттеу, адамзаттьщ ем!р суру ортасыныц<br />
кауккяздпт мен жайлылыгын камтамасыз ету багыттарында география<br />
гылымынын жекелеген салалары ез улесш косуда. Адамзат гарышты<br />
игеруцщ, географиялык кабыктыц дамуын, Жер шарыныц курылысын,<br />
Дуниежузшш мухитты зерттеуцщ жаца эдастерш ойлап тауып, белсещц<br />
эрекеттерге к е п т. Бул мэселелерде де Жер туралы баска гылымдар<br />
катарында географияныц да езщщк орны бар.<br />
Экологиялык проблемаларды шешуде Б ¥ ¥ жанынан курылган<br />
Коршаган органы коргау женшдеп Б ¥ ¥ багдарламасы (ЮНЕП)<br />
белсещц кызмет етеда. Халыкаралык децгейде уйлеепрупп кызмет<br />
аткаратын бул уйымныц Heri3ri мшдет! тургын халыктыц eMip суру<br />
ортасы жэне Жер шарындагы табигат ресурстарын сактауга багытталган<br />
шараларды уйымдастыру мен жузеге асыру болып табылады.<br />
Галамдык экологиялык проблемаларды шешуде табигатты<br />
пайдаланудыц салдарларын, топырак, су жэне ауаныц ластануын,<br />
адамдардыц eMip суретш ортасыныц нашарлауын галамшар<br />
децгейшде зерттеумен айналысатын Рим клубы галымдарыныц<br />
кызмет1 аса мацызды болып табылады. 1968 жылдан 6epi адамзат<br />
болашагына катысты проблемаларды зерттеумен айналысатын<br />
Рим клубыныц мамандары экологиялык тепе-тецщкп сактау<br />
максатында халыктыц, экономиканыц, табигатты пайдаланудыц<br />
всу шектерт аньщтащ бердг Галымдар адамзаттьщ шаруашылык<br />
эрекетш турактандыру, халык саныныц шамадан тыс ecyiHe жол бермеу,<br />
калпына келмейт1н ресурстарды пайдалану келемш кыскарту,<br />
коршаган ортага техногендж жуктемеш азайту, табигат коргау<br />
шараларын белсенд1 ету тэр!зд1 усыныстар жасап, осы кадамдар<br />
аркылы галамдык децгейде коршаган ортаны сактауга болатынын<br />
атап керсетп. Казакстан ушщ басты экологиялык проблемалар<br />
ретшде радиоактиви ластану, атмосфера мен топырактыц ластануы,<br />
швлейттенуд1 атауга болады.<br />
География гылымыныц зерттеу аясына табигат зацдылыктарды<br />
гана емес, когамдык кубылыстарды (элеуметт1к, саяси, экономикалык)<br />
да танып-бшу енепщцктен, геоглобалистиканыц аса мацызды проблемаларды<br />
зерттеу жэне шешуге катысу мумшндштер1 бар. Адамзат<br />
ушш мацызды болып саналатын геодемографиялык проблемаларды<br />
зерттеу мен шешуге атсалысу география гылымыныц 6ip зерттеу<br />
кыры болып табылады. Бул проблемалар катарына дамушы елдерде<br />
туу керсеткштершщ артуы, халык саныныц кебекн, Ресей<br />
Федерациясындагы улттыц азгындауы (депопуляция), урбандалудыц<br />
бакылаусыз сипат алуы, халыктыц шк! жэне сырткы Kemi-коныньщ<br />
223
мэселелер1, ез ерюнен тыс боскындарга айналган адамдар саныньщ артуы<br />
жэне т.б. жатады.<br />
Геосаясатка катысты проблемаларды зерттеу де географиянын<br />
eHuiiciHe тиген. Саяси география тургысында аймактык жанжалдардын<br />
себептер1 мен салдарлары, дуние жузшщ саяси картасындагы<br />
субьектшердщ мэртебеа, саяси куштердщ арасалмагына катысты геосаяси<br />
жагдайдын earepicrepi жэне т.б. зерттеледк Геоглобалистика саяси<br />
жэне эскери интеграция мэселелерш де карастырады.<br />
XXI гасырда экономика салаларындагы жаЬандану каркынды си<br />
пат алды. Элемдйс нарыктьщ K a 3 ip ri даму жагдайына географиялык<br />
факторлар да ыкпал етед!\ Элемдйс экономиканы когамдык география<br />
тургысында зерттеу ултаралык б1рлёсиктердщ калыптасу<br />
ерекшел^ктерш, олардыц кещсхш таралуыныц зацдылыктарын<br />
аныктауга мумкшдйс бередь JQaaipri кезде ¥АБ аса куатты кепсалалы<br />
шаруашылык кешендерще айналган. Олардыц калыптасуына байланысты<br />
тжелей шетелдйс инвестициялардыц келем1 артып, курдел1<br />
каржыньщ мемлекетаральщ айналымына негурлым кеп аумактар<br />
камтылуда. ¥лхаралыкб1рлестйсгфдщкызметету1 кептеген аймактарда,<br />
9cipece дамушы елдерде ещйргцп куштердщ аумактык уйымдасуын<br />
оцтайлы erin, жумыссыздык мэселесше оц ыкпал етуде. Халыкаралык<br />
(галамдык) сауда катынастары улкен езгер1стерге тусп: оныц келем1<br />
анагурлым артып, валюталардыц багамы есуде. Бул саладагы соцгы<br />
зерттеулер жаца каржы-экономикалык орталыктардыц калыптасуында<br />
да ултаралык б1рлеспктердщ мацызы зор екендйш керсетш отыр.<br />
F аламдык децгейдеп проблемаларды шешуде халыкаралык<br />
уйымдардыц (Элемдж банк, Халыкаралык жацгыру жэне даму баню,<br />
Халыкаралык валюта коры жэне т.б.) ролш география гылымдары<br />
тургысында туслщйру аса мацызды. ©йткеш дамуы артта калган немесе<br />
дагдарыс эсершен даму проблемалары туындаган мемлекеттердщ<br />
экономикасына каржы белу аркылы бул уйымдар мемлекеттердщ<br />
гана емес, тутас аймактардыц да дамуына ыкпал етедь Сонымен<br />
катар, экономикалык география халыкаралык салалык жэне аймактык<br />
курылымдардыц (Дуниежузшк сауда уйымы, Мунай экспорттаушы<br />
елдер уйымы, Азия-Тыныкмухиттык экономикалык ынтымактастык<br />
уйымы жэне т.б.) калыптасу факторларына, кызметше катысты зерттеулер<br />
журпзедь<br />
Жалпы алганда, Ka3ipri галамдык экономикалык проблемаларды<br />
география тургысынан зерттеу интеграцияныц ец алдымен аумактык<br />
кершшестщке непзделетшш, шекаралык факторлардыц дамуга тйселей<br />
ыкпал ететшш керсетт отыр. Сол себепп дамушы елдердщ артта<br />
калушылыгымен курес, елдердщ экономикалык дамуын камтамасыз<br />
ету жэне букш элемдо жайлаган экономикалык дагдарыспен курес<br />
проблемаларыныц щешуш география гылымы аймактык дамумен байланыстырады.<br />
224
Теракты даму концепциясы. Ka3ipri кезевде табигатты коргау<br />
мен THiMfli пайдалану, табиги ресурстарды коргау мен сактау, коршаган<br />
ортаньщ теракты дамуына катысты мэселелер географияньщ экологиямен<br />
уштасуы непзшде калыптаскан геоэкология гылымыньщ улесше<br />
rain отыр. ЖаЬанданудын каркынды сипаты бул саладагы зерттеулер<br />
мен б1рлескен эрекеттерд1 талап erin отыр. 1992 жылы Рио-де-<br />
Жанейро каласында еткен Б ¥ ¥ Коршаган орта жэне даму женшдеп<br />
дуниежузйпк конференциясында адамзат болашагы ушш аса манызды<br />
болып отырган туракты даму мэселеа галамдык денгейде койылып,<br />
турацты даму концепциясы кабылданган болатын.<br />
Бул тужырымдама табигат пен когамныц езара уйлес1м непз1нде<br />
дамуын кездейда, мундай жагдайда адамзаттьщ Ka3ipri сураныстарын<br />
етеу болашак урпактардыц мумкшдпсгер1 мен кажеттшштерш<br />
шектемейпндей болуы кажет. Туракты даму концепциясыныц Heri3ri<br />
цагидалары мынадай:<br />
1) адамдар табигатпен уйлес1мд1 турде, салауатты жэне жемкгп<br />
ем1р суру кукыгына ие болуы керек;<br />
2) коршаган ортаны коргау когамныц даму процесшщ ажырамас<br />
белптне айналуы кажет, сондыктан оны жеке дара карастыру мумкш<br />
емес;<br />
3) коршаган ортаны жаксарту мен сактау кажеттшгш Ka3ipri гана<br />
емес, болашак урпактар да камтамасыз eryi керек;<br />
4) елдердщ даму децгейлер1 арасындагы алшактыкты азайгу жэне<br />
кедешпк пен кайыршылыкты жою;<br />
5) елдер туракты дамуга кол жетюзу ушш eHflipic пен тутынудыц<br />
осы максатка кедерп келпретш улгшерш мулде пайдаланбауы немесе<br />
meicreyi кажет.<br />
Сонымен, туракты даму концепциясы езара тыгыз байланыскан<br />
уш курамдас белщхщ: экожуйелерд1 пайдалану, mumdi экономика,<br />
ddinemmi цогамныц басын б1рнспред1. Ал турактылык принциптер!<br />
табигат, экономика жэне элеуметпк элементтерд[ 6ipryrac жуйе<br />
ретшде карастырады. Географияньщ туракты даму концепциясына<br />
катысы аталган белжгёрдщ кещстиспк таралу зацдылыктарын<br />
зерттеу1мен аныкталады. Олардыц кещстнспк уйымдасу сипаты<br />
езшдпе зацдылыктары жэне аумактык айырмашылыктары бар табигиаумактык<br />
кешендер туршде болады. Сондыктан туракты даму концепциясын<br />
елдердщ экология саласында гана емес, халыкаралык карымкатынастар<br />
жуйесшдеп багыт-багдарын да аныктайтын кужат деуге<br />
болады.<br />
Сонымен, XXI гасырдагы адамзатка ортак проблемаларды зерттеуде,<br />
шешуде география гылымыньщ мацызы зор. География кез<br />
келген табиги, когамдык кубылыстар мен процестердщ кещспктж<br />
зацдылыктары мен себептерш зерттеу аркылы елдер мен аймактар<br />
дамуыньщ жаца теорияларын, концепциялары мен жобаларын жасауга<br />
225
атсалысуда. География гылымы аясында глобалистиканьщ дамуы<br />
адамзаттыц галамдык проблемаларын когамдык-географиялык непзде<br />
зерттеуге мумкшдж бередь<br />
Тацырып бойынша жетекшг угымдар<br />
Fаламдык проблемалар; галамдык проблемалардьщ пайда болу ce6errrepi;<br />
галамдык проблемаларды ж1ктеу ymrmepi; галамдык проблемалардьщ езара<br />
байланысы; геоглобалистика; галамдык география; геоглобалистиканыц зерттеу<br />
багыттары; халыкаралык гылыми багдарламалар; геоглобалистика жэне<br />
галамдык проблемаларды шешу; Рим клубы усынган «есу шектерЬ>; Туракты<br />
даму концепциясы жэне оньщ кагидалары, курамдас бел1ктер1.<br />
Мэттде кездесетт географиялык, атаулар mhi/ui<br />
Африка, Кытай, Жапония, Германия, Италия, Сауд Арабиясы, Казакстан<br />
Республикасы, Арал, Жайык атырауы, Каспий тещз1, Ресей Федерациясы,<br />
Рио-де-Жанейро.<br />
Та^ырып бойынша бацылау сурацтары<br />
1. Г ал ымдык проблемалардьщ географиялык аныктамасы кандай<br />
2. «Галамдык проблемалардыц пайда болуына езара байланыска тускен<br />
елдердщ даму децгейлершщ эртурл1 болуы ыкпал етп» дегещц калай<br />
туоцщруге болады<br />
3. Галамдык проблемалардыц пайда болуы мен шиелешсуше кандай факторлар<br />
эсер етй<br />
4. Халыкаралык уйымдар галамдык проблемаларды кандай топтарга<br />
ж т е щ ц жэне бул жпсгеу кандай белплер1 бойынша журпзшед5<br />
5. Адамзаттыц галамдык проблемаларын Ю.Н. Гладкий калай жипреген<br />
жэне бул ж1ктемеде галым кандай устанымдарга суйенген<br />
6. Казакстан Республикасына кандай галамдык проблемалардыц тшелей<br />
катысы бар<br />
7. Геоглобалистика кашан калыптаскан жэне ол неш зерттейщ<br />
8. Геоглобалистикадагы децгешпк зерттеулер дегешм1з не<br />
9. «Галамдык проблемалардьщ meuimyi мемлекет ау магындагы кабылданган<br />
шеилмдерге тйселей байланысты» дегецщ калай тусщщруге болады<br />
10. Геоглобалистикалык зерггеулердщ галамдык проблемаларды шешуде<br />
кандай мацызы бар<br />
11. Туракты даму концепциясыныц басты кагидалары кандай<br />
12. Туракты даму концепциясыныц курамдас бел1ктер1 кандай жэне олардыц<br />
байланыстарын калай тусшдоруге болады<br />
Тацырып бойынша эдебиеттер мен дерекквздер mhLui<br />
1. Акаев А.А., Корогаев А.В., Малинецкий Г.Г. Прогноз и моделирование кризисов<br />
и мировой динамики.-М., Издательская группа URSS, 2010. - 352 с.<br />
226
2. Асаул А.Н., Джаман М.А., Шуканов П.В. Этногеографические факторы глобализации<br />
и регионализации мира. - СПб.: АНО «ИПЭВ», 2010. - 296 с.<br />
3. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник - М.:<br />
ЗАО «Издательство «Экономика», 2007. — 359 с.<br />
4. Гладкий Ю.Н., Сухорукое В.Д. Общая экономическая и социальная география<br />
зарубежных стран: учебник для студ. высш. пед.учеб. заведений.<br />
- М.: Издательский центр «Академия», 2006. - 448 с.<br />
5. Иноземцев B.JI.. Наука, личность и общество в постиндустриальной действительности<br />
//Российский химический журнал. - 1999- № 6.<br />
6. Максаковский В.П. Географическая картина мира. Кн. 1 4-е изд., испр. и<br />
доп. - М.: Дрофа, 2008. - 495 с.<br />
7. Мироненко Н.С.Страноведение: теория и методы. (Социальноэкономическая<br />
география). - М.: Аспект-пресс. 2003.- 285 с.<br />
8. Томас Э. Шерер и др. Страны мира /пер. с англ. яз. А.Г. Зарубиной. - М.:<br />
Астрель, 2010.-351 с.<br />
9. Яковец Ю.В. Глобализация и взаимодействие цивилизаций. - М.: Изд-во<br />
«Экономика», 2003. - 441 с.<br />
10. http://globalization.report.ru/ - жаЬандану порталы<br />
11. http://w w w .arm strade.org/- Элемдш кару-жарак саудасын талдау<br />
орталыгынын сайты.
Рет<br />
саны<br />
А КОСЫМША<br />
Монархиялар жэне олардыц билеушшер!<br />
Монархия<br />
атауы<br />
Билеуцн<br />
Кай жылдан 6epi<br />
баскарады<br />
1 2 3 4<br />
1 Андорра Князьдер: Николя Саркози 2007<br />
Жоан Энрик Вивес-и-Сисилья 2003<br />
2 Бельгия король Альберт II 1993<br />
3 Ватикан Рим паласы Бенедикт XVI 2005<br />
4 Улыбритания королева Елизавета II 1952<br />
5 Дания королева Маргрете II 1972<br />
6 Испания король Хуан Карлос I 1975<br />
7 Лихтенштейн князь Ханс-Адам II 1989<br />
8 Люксембург ¥лы герцог Анри 2000<br />
9 Монако князь Альберт II 2005<br />
10 Нидерланд королева Беатрикс 1980<br />
11 Норвегия король Харальд V 1991<br />
12 Швеция король Карл XVI Густав 1973<br />
13 Бахрейн король Хамад ибн Иса эл-<br />
Халифа<br />
14 Бруней султан Хассанал Болкиах 1967<br />
15 Бутан король Джигме Кхесар Намгьял<br />
Вангчук<br />
2002, 1999-2002<br />
жж эм ip болтан.<br />
2006<br />
16 Иордания король Абдалла II 1999<br />
17 Камбоджа король Нородом Сиамони 2004<br />
18 Катар эм1р Хамад бин Халифа аль-<br />
Тани<br />
19 Кувейт эм!р Сабах аль-Ахмед аль-<br />
Джабер ас-Сабах<br />
1995<br />
2006<br />
20 Малайзия король Мизан Зайнал Абидин 2006<br />
21 БА0 президент-эм1р Халифа бен<br />
Зайд ан-Нахайян<br />
2004<br />
22 Оман султан Кабус бен Саид 1970<br />
23 Сауд Арабиясы король Абдалла ибн Абдель<br />
Азиз ас-Сауд<br />
2005<br />
24 Таиланд король Пумипон Адульядет 1946<br />
228
1 2 3 4<br />
25 Жапония император Акихито 1989<br />
26 Лесото король Летсие III 1996<br />
27 Марокко король Мухаммед VI 1999<br />
28 Свазиленд король Мсвати III 1986<br />
29 Тонга король Джордж Тупоу V 2006<br />
229
Э К О С Ы М Ш А<br />
Дуние жузшдеп тэуеддо аумактар<br />
1. Азор аралдары: Атлант мухитындагы Португалиянын<br />
автономиялык ауданы<br />
2. Аланд аралдары: Финляндияныц автономиялык провинциясы,<br />
арнайы халыкаралык кел1ам непз1нде баскарылады.<br />
3. Америкалык Самоа: АКШ-тыц шалгайдагы и е л т («косылмаган<br />
аумак»), Шыгыс Самоа деген атпен де белгш.<br />
4. Ангилья: Улыбританияныц шалгай аумагы<br />
5. Антил ь Аралдары (Нидерланд) - Нидерландтык Антиль Аралдары:<br />
Нндерланд Корольдтнщ автономиялык аумагы<br />
6. Аомынь (Макао) - Кытай Халык Республикасыньщ Арнайы<br />
эшмшшк ауданы: арнайы халыкаралык кетсш бойынша Кытай<br />
баскаратын аумак<br />
7. Аруба: Нидерланд Корольдшнщ автономиялык аумагы<br />
8. Ашмор жэне Картье Аралдары - Ашмор жэне Картье арал дарынын<br />
аумагы: туракты халкы жок, Аустралиядагы сырткы аумак<br />
9. Бермуд Аралдары: Улыбританияныц шалгай аумагы<br />
10. Унд1 мухитындагы Британдык аумак: Улыбританияньщ шалгай<br />
аумагы (Чагос аралдарында)<br />
11. Виргин Аралдары (Британдык) - Британдык Виргин Аралдары:<br />
Улыбританияньщ шалгай аумагы<br />
12. Буве аралы: Норвегия иел1п<br />
13. Виргин Аралдары (АКШ) - Америка Курама Штаттарыньщ Виргин<br />
Аралдары: АКШ-тын шалгайдагы иелш («косылмаган аумак»)<br />
14. Гваделупа: Францияньщ шалгайдагы департамент!<br />
15. Гвиана - Француз Гвианасы: Франциянын шалгайдагы<br />
департамент!<br />
16. Гернси: Улыбританияньщ иелшндеп жер, Нормандия<br />
аралдарыныц 6eniri<br />
17. Гибралтар: Улыбританияньщ шалгай аумагы<br />
18. Сянган (Гонконг) - Кытай Халык Республикасыньщ Арнайы<br />
экшшшк ауданы: арнайы халыкаралык келюм бойынша Кытай<br />
баскаратын аумак<br />
19. Гренландия: Данияныц тэуелд1 аумагы (автономиялык аймак)<br />
20. Гуам: АКШ-тыц шалгайдагы и е л т («косылмаган аумак»)<br />
21. Джерси: Улыбританияныц иелшвдеп жер, Нормандия<br />
аралдарыныц б о л т<br />
22. Батые Сахара - Сахара Араб Демократиялык Республикасы:<br />
аумагыныц кепшшк белшн Марокко басып алып, езше коскан)<br />
23. Кайман Аралдары - Кайман Аралдары: Улыбританияныц<br />
шалгайдагы аумагы<br />
230
24. Канар аралдары - Испанияныц автономиялык 6ipnecriri<br />
25. Кл иппертон аралы: теракты халкы жок, Францияныц шалгайдагы<br />
иелт, Француз Полинезиясы курамынан 21.02.2007 белшген<br />
26. Кокос Аралдары - Кокос (Килинг) аралдарыныц аумагы:<br />
Аустралияньщ сырткы аумагы<br />
27. Кук аралдары: Жаца Зеландиямен еркш ассоциациядагы езшesi<br />
баскаратын аумак<br />
28. Мадейра (аралдар): Атлант мухитындагы Португалия йелш<br />
29. Майотта: Францияныц шалгайдагы аумагы<br />
30. АКД1-тыц Kimi Тыныкмухиттьщ Аралдары: байыргы халкы жок<br />
АКД1 иелт (Бейкер аралы, Джонстон атолы, Джервис, Хаулэнд аралдары,<br />
Кингмен тоскауылы, Мидуэй атолы, Пальмира атолы, Уэйк аралы енедГ)<br />
31. Мартиника: Францияныц шалгай департамент!<br />
32. Мелилья: Африкадагы Испанияныц автономиялык каласы<br />
(Марокконыц Жерторта тещз1 жагалауында)<br />
33. Монтсеррат: ¥лыбританияныц шалгайдагы аумагы<br />
34. Мэн - Мэн аралы: Улыбританияныц иелшндеп жер<br />
35. Навасса аралы: байыргы халкы жок АКДМ-тыц шалгайдагы<br />
иелгп, Гаити Республикасымен даулы<br />
36. Ниуэ: Жаца Зеландиямен еркш ассоциациядагы езш-ез1<br />
баскаратын аумак<br />
37. Жаца Каледония: Францияныц шалгай аумагы<br />
38. Норфолк аралы: Аустралияныц сырткы аумагы<br />
39.Маржан тец!з1 аралдары: туракты халкы жок Аустралияныц<br />
сырткы аумагы<br />
40. Палестина —Палестина автономиясы / Палестина мемлекетк<br />
Израйиль басып алган аумак; Газа Секторы мен Иордан езеншщ Батые<br />
жагалауын камтиды<br />
41. Питкэрн: Улыбританияныц шалгайдагы аумагы<br />
42. Пуэрто-Рико —Пуэрто-Рико BipnecTiri: АКД1-тыц шалгайдагы<br />
иел iri («косылмаган аумак»)<br />
43. Реюньон: Францияныц шалгай департамент!<br />
44. Рождество Аралы: Аустралияныц сырткы аумагы<br />
45.- Свальбард: арнайы халыкаралык KeniciM непзшде Норвегия<br />
баскаратын аумак; Шпицберген жэне Медвежий аралдарын камтиды<br />
46. Эулие Елена аралы: Улыбританияныц шалгайдагы аумагы,<br />
Тристан-да-Кунья аралдары мен Вознесение аралын камтиды<br />
47i Солтуспк Мариан аралдары —Солтустж Мариан аралдары<br />
Б1рлестш (АКД1): АКДП-тыц шалгайдагы иел iri («косылмаган аумак»)<br />
48. Сен-Бартельми: Францияныц шалгайдагы аумагы, 21.02.2007 ж<br />
Гваделупа курамынан жеке аумак рет}нде 6oniHin шыккан<br />
49. Сен-Мартен (аралдыц солтусик бел iri): Францияныц<br />
шалгайдагы аумагы, 21.02.2007 ж Гваделупа курамынан жеке аумак<br />
репнде белшп шыккан<br />
231
50. Сен-Пьер жэне Микелон: Францияныц шалгайдагы аумагы<br />
51. Сеута: Африкадагы Испанияныц автономиялык каласы<br />
(Марокконыц Жерторта тецш жагалауында)<br />
52. Тёркс жэне Кайкос: Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы<br />
53. Токелау (Юнион): Жаца Зеландияга тэуелдй аумак<br />
54. Уоллис жэне Футуна - Уоллис жэне Футуна аралдары:<br />
Францияныц шалгайдагы аумагы<br />
55. Фарер Аралдары: Данияныц тэуелдо аумагы (автономиялык<br />
аймак)<br />
56. Фолкленд Аралдары - Фолкленд (Мальвин) Аралдары:<br />
Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы, Аргентинамен даулы<br />
57. Француз Полинезиясы: Францияныц шалгайдагы аумагы<br />
58. Француздык Оцтустш Аумактар - Француздык Оцтустш жэне<br />
Антарктикалык Аумактар, Ущц мухитында шашырай орналаскан,<br />
тургыл ыкты халкы жок усах аралдарды камтиды<br />
59. Херд жэне Макдональд аралдары: тургылыкгы халкы жок,<br />
Аустралияныц сырткы аумагы<br />
60. Эпарсе аралдары (Шашыранды аралдар), (lies Eparses):<br />
Францияныц шалгайдагы иелп!, Басас-да-Индия, Глорьёз, Европа,<br />
Жуан-ди-Нова аралд арын (Мадагаскармен даулы) жэне Тромлен (Маврикиймен<br />
даулы) аралдарын камтиды; эюмшшк жагынан Француздык<br />
Оцтустш жэне Антарктикалык Аумактарга карасты<br />
61. Оцтустш Георгий и Оцтустш Сандвичев аралдары:<br />
Улыбританияньщ шалгайдагы аумагы, Аргентинамен даулы<br />
62. Ян-Майен - Ян-Майен аралы: Норвегия иелш.<br />
232
Б КОСЫМША<br />
Мемлекеттщ саяси-географиялык жагдайын сипаттаудын<br />
жоспары<br />
1. Мемлекеттйс шекараларга саяси жэне экономикалык жагынан<br />
бага беру:<br />
а) керш шее мемлекеттердщ экономикалык даму децгеш;<br />
э) мемлекеттщ жэне оган кершшес аумактардьщ белгйп 6ip<br />
экономикалык жэне саяси уйымдарга муше болуы;<br />
б) мемлекеттйс шекараларга стратегиялык бага беру.<br />
2. Мемлекет аумагыньщ мацызды келйс жолдарына, шишзат пен<br />
дайын ешмдер нарыктарына катынасы:<br />
а) тещз жэне езен кел1ктерш пайдалана алу мумкшдцт,<br />
э) кершшес мемлекеттермен сауда карым-катынастары;<br />
б) мемлекетг1ц пшюзатпен камтамасыз exmyi.<br />
3. Элемдеп саяси жагдай шиеленюкен аумактарга катысы:<br />
а) мемлекетпц халыкаралык жанжалдарга пкелей жэне жанама<br />
катысы, шекаралас аймактарда даулы жагдайдыц болуы;<br />
э) эскери-стратегиялык элеует1, шетелдерде эскери базаларыныц<br />
болуы;<br />
б) мемлекеттщ халыкаралык бейбтнйпк сактау, карусыздану<br />
icrepiHe катынасы;<br />
4. Мемлекеттщ саяси жагдайына жалпы бага беру.<br />
233
В КОСЫМША<br />
Елдщ ap6ip 100 тздмынына шакканда Интернет<br />
пайдаланушылар саны, 2010 ж<br />
р/с Елдер Ел халкындагы Интернет<br />
пайдаланушылар<br />
улес!; %<br />
1 2 3<br />
1 Исландия 90,5<br />
2 Швеция 87,8<br />
3 Нидерланд 86,5<br />
4 Дания 83,9<br />
5 Финляндия 82,6<br />
6 Норвегия 82,5<br />
7 Люксембург 80,5<br />
8 Швейцария 77<br />
9 Корея Республикасы 76,5<br />
10 ¥лыбритания 76,2<br />
11 Канада 75,4<br />
12 Жапония 75,4<br />
13 Германия 75,3<br />
14 АКД1 14<br />
15 Барбадос 73,6<br />
234<br />
16 Сингапур 73<br />
17 Жаца Зеландия 72<br />
18 Аустралия Одагы 72<br />
19 Австрия 71,2<br />
20 Бельгия 68,8<br />
21 Франция 68,2<br />
22 Сянган (Кытайдыц арнайы ауданы) 67<br />
23 Эстония 66,2<br />
24 Словакия 66<br />
25 Тайвань 65,7<br />
26 EipiKKeH Араб dMipniKTepi 65<br />
27 Ирландия 62,5
1 2 3<br />
28 Латвия 60,6<br />
29 Венгрия 58,6<br />
30 Чехия 58,4<br />
31 Ямайка 57<br />
32 Испания 56,7<br />
33 Словения 55,8<br />
34 Малайзия 55,8<br />
35 Бруней-Даруссалам 55,3<br />
36 Литва 55<br />
37 Бахрейн 52<br />
38 Хорватия 50,6<br />
39 Израиль 49,6<br />
40 Польша 49<br />
235
236<br />
Г КОСЫ М Ш А - 1<br />
КР OHipjiepi бойынш а халы кты ц туты нуга пайдаланы лган табы стары ,<br />
жан басына шакканда, орташа 6ip айда, тенге (КР Статистика AreHTTiriHiH деректер1 бойынша)<br />
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />
Казакстан Республикасы 5729 6518 7 569 8 387 9 751 13 723 16 935 20 037 21 348 26 152<br />
Акмола 6289 6890 8 114 8 582 9 879 12 713 16 482 20 426 22 270 28 942<br />
Акгебе 6315 7832 9411 9 820 10 737 14 747 18 329 22 139 22 270 28 777<br />
Алматы 4423 5124 6 353 7 732 9 121 11 791 15 315 16 874 17 949 28 096<br />
Атырау 5651 6911 7 373 8 262 9 433 14 604 16 775 18 089 18 983 28 387<br />
Батые Казакстан 5258 6251 8 017 8 655 9 302 13 391 15 484 17 572 19 307 22 790<br />
Жамбыл 3422 4392 5 030 6 394 6 883 9 983 14 354 15 579 16 884 17 360<br />
Караганды 6526 7651 8 588 9 446 11 307 14 190 18 354 23 026 23 948 31 848<br />
Костанай 5790 6435 6 971 7 566 9 003 12914 16 698 19 862 21 317 23 540<br />
Кызылорда 3875 4403 5 678 5 925 7 073 9 027 12 117 14 287 19 201 21 177<br />
Мангыстау 6183 7392 8 600 9 904 12 445 14 005 15 630 18 604 15 479 24 032<br />
Онтуспк Казакстан 3762 4403 4 945 5 700 6 645 9 930 12 488 14 809 15 291 16 670<br />
Павлодар 6645 6309 7 903 8 847 10 888 16 456 18 493 22 251 23 047 27 979<br />
Солтуспк Казакстан 7210 6790 7 933 8215 9 734 12413 15210 19 522 23 188 27 310<br />
Шыгыс Казакстан 6488 7297 8 155 9 190 10 936 15 832 17 528 21 026 23 086 24 428<br />
Астана к. 11454 13565 15 661 16 523 20 117 28 376 31 573 38 824 34 884 46 663<br />
Алматы к- 9224 10565 11 680 12 191 13 491 18 386 23 361 26 798 30 324 41 103
Г КОСЫ М Ш А - 2<br />
КР onipjiepi бойынша халы кты ц акш алай ш ы гы стары ,<br />
жан басына ш акканда, орташ а 6ip айда, тенге (КР Статистика А генттш нщ flepeicrepi бойынш а)<br />
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010<br />
Казакстан Республикасы 4918 5671 6 674 7 500 8 800 12 602 15 516 18 324 19 718 24 460<br />
Акмола 5117 5650 6 770 7 409 8 623 11 081 14516 18 246 20 069 26 377<br />
Акгебе 5507 6842 8 388 8 768 9 555 13 410 16 868 20 637 20 461 27 285<br />
Алматы 3620 4279 5 418 6 726 7 882 10716 13 518 15 009 16 097 25 905<br />
Атьфау 5022 6289 6 620 7 498 8 688 13 592 15 749 17 259 18 128 27 110<br />
Батые Казакстан 4309 5122 6 626 7 374 7 924 11 563 13 593 15 205 16 999 20 055<br />
Жамбыл 2882 3653 4 370 5 673 6 262 8 971 12 608 13 369 15 424 16 331<br />
Караганды 5709 6897 7 713 8 612 10 442 13 352 17218 21 559 22 496 30 099<br />
Костанай 4756 5295 5 916 6 499 7 789 И 305 14 615 17 246 19 030 21 237<br />
Кызылорда 3453 3934 5 137 5 353 6 581 8 412 11 156 12 920 17 840 19 913<br />
Мангыстау 5971 7175 8 026 9 485 12 175 13 650 15 377 18 475 15 421 23 895<br />
Онтуспк Казахстан 3092 3640 4 339 5 018 5918 8 950 11 201 13 129 13 847 15 420<br />
Павлодар 5624 5387 6 985 7 988 9918 14 922 16 897 20 228 21 216 26 169<br />
Солтуспк Казахстан 5629 5552 6 440 6 841 8 285 10 688 13 064 16615 19 884 24 083<br />
Шыгыс Казахстан 5480 6174 6 835 7 824 9 432 14 061 15 541 18 342 20 400 21 836<br />
Астана к- 10669 12706 14 963 15 973 19412 27 747 30 984 38 309 34 010 45 835<br />
Алматы к. 8861 10271 11 439 11 993 13 361 18 250 23 195 26 686 30 117 40 827
Д КОСЫМША<br />
1 - кесте. ТецЬге тжелей шыга алмайтын мемлекеттер<br />
Peri Мемлекет Peri Мемлекет Peri Мемлекет<br />
1 Австрия 15 Зимбабве 29 Парагвай<br />
2 Эз1рбайжан 16 Казакстан 30 Руанда<br />
3 Андорра 17 Кыргызстан 31 Сан-Марино<br />
4 Армения IS Лаос 32 Свазиленд<br />
5 Ауганстан 19 Лесото 33 Сербия<br />
6 Беларусь 20 Лихтенштейн 34 Словакия<br />
7 Боливия 21 Люксембург 35 Тэжпсстан<br />
8 Ботсвана 22 Македония 36 Турйсменстан<br />
9 Буркина-Фасо 23 Малави 37 Уганда<br />
10 Бурунди 24 Мали 38 бзбекстан<br />
11 Бутан 25 Молдова 39 Ортал ык Африка<br />
Республикасы<br />
12 Ватикан 26 Монголия 40 Чад<br />
13 Венгрия 27 Непал 41 Чехия<br />
14 Замбия 28 Нигер 42,43 Швейцария,<br />
Эфиопия<br />
2-кесте. Курлыктык шекаралары жок мемлекеттер<br />
Реп Мемлекет Реп Мемлекет Peri Мемлекет<br />
1 2 3 4 5 6<br />
1 Аустралия 12 Кабо-Верде 23 Сан-Томе жэне<br />
Принсипи<br />
2 Антигуа мен 13 Кирибати 24 Сейш ель Аралдары<br />
Барбуда<br />
3 Багам Аралдары 14 Комор<br />
Аралдары<br />
25 Сент-Винсент жэне<br />
Гренадин<br />
4 Барбадос 15 Маврикий 26 Сент-Китс жэне<br />
Невис<br />
5 Бахрейн 16 Мадагаскар 27 Сент-Люсия<br />
6 Вануату 17 Мальдив 28 Сулей мен Аралдары<br />
238
1 2 3 4 5 6<br />
7 Гренада 18 Мальта 39 Тонга<br />
8 Доминика 19 Микронезия<br />
Федерациялык<br />
Штаттары<br />
30 Тринидад пен<br />
Тобаго<br />
9 Жаца Зеландия 20 Науру 31 Тувалу<br />
10 Жапония 21 Палау 32 Фиджи<br />
11 Исландия 22 Самоа 33,<br />
34<br />
Филиппин,<br />
Шри-Ланка<br />
239
240<br />
Е КОСЫ М Ш А - 1<br />
Дуние жуз1 айм актары мен елдер1 бойынша<br />
демограф иялы к керсетю ш тер, 2010 ж<br />
Population Reference Bureau деректер1 бойынша<br />
Халык саны Халык<br />
Туу<br />
0л1м Табиги осу<br />
Материк, аймак, ел, аумактар 2010 ж. (млн. тыгыздыгы (1000<br />
я<br />
адамга) (1000 адамта) коэффиц.<br />
адам.) (адам/кв.км)<br />
(%о)<br />
(%)<br />
1 2 3 4 5 6<br />
ДУНИЕ ЖУ31 6892 51 20 8 1,2<br />
Дамыган елдер 1237 23 И 10 0,2<br />
Дамушы елдер 5656 68 22 8 1,4<br />
Мешеу елдер 857 41 35 12 2,3<br />
АФРИКА 1030 34 37 13 2,4<br />
COJ1TYCTIK АФРИКА 209 25 26 7 1,9<br />
Алжир 36 15 23 5 1,8<br />
Египет 80,4 80 27 6 2,1<br />
Ливия 6,5 4 23 4 1,9<br />
Марокко 31,9 71 21 6 1,5<br />
Судан 43,2 17 33 11 2,2<br />
Тунис 10,5 64 18 6 1,2<br />
Батые Сахара * 0,5 Лт<br />
9 34 9 2,5
1 2 3 4 5 6<br />
БАТЫС АФРИКА 309 50 41 15 2,6<br />
Бенин 9,8 87 40 10 3<br />
Буркина-Фасо 16,2 59 46 12 3,4<br />
Кабо Верде 0,5 128 25 6 2<br />
Кот-д - Ивуар 22 68 37 14 2,4<br />
Гамбия 1,8 155 38 12 2,7<br />
Гана 24 101 31 9 2,2<br />
Гвинея 10,8 44 41 11 3<br />
Гвинея-Бисау 1,6 46 43 18 2,4<br />
Либерия 4,1 37 43 11 3,3<br />
Мали 15,2 12 46 15 3,1<br />
Мавритания 3,4 3 34 11 2,3<br />
Нигер 15,9 13 52 17 3,5<br />
Нигерия 158,3 171 42 17 2,4<br />
Сенегал 12,5 64 39 11 2,8<br />
Сьерра-Леоне 5,8 81 40 16 2,4<br />
Того 6,8 119 33 8 2,5<br />
ШЫГЫС АФРИКА 326 51 40 13 2,7<br />
Бурунди 8,5 306 36 15 2,1<br />
Комор Аралдары 0,7 309 33 7 2,6<br />
Джибути 0,9 38 29 11 1,8
242<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Эритрея 5,2 44 37 9 2,9<br />
Эфиопия 85 77 39 12 2,7<br />
Кения 40 69 37 10 2,7<br />
Мадагаскар 20,1 34 37 9 2,7<br />
Малави 15,4 130 44 15 2,9<br />
Маврикий 1,3 628 12 7 0,5<br />
Мозамбик 23,4 29 40 16 2,3<br />
Руанда 10,4 395 42 14 2,9<br />
Сейшель Аралдары 0,1 193 18 7 1<br />
Сомали 9,4 15 46 16 3<br />
Танзания 45 48 42 12 3<br />
Уганда 33,8 140 47 13 3,4<br />
Замбия 13,3 18 45 20 2,5<br />
Зимбабве 12,6 32 30 17 1,3<br />
ОРТАЛЫК АФРИКА 129 20 44 16 2,7<br />
Ангола 19 15 42 17 2,5<br />
Камерун 20 42 37 14 2,3<br />
Орталык Африка Республикасы 4,8 8 38 16 2,2<br />
Чад 11,5 9 46 17 2,9<br />
Конго 3,9 12 38 13 2,5<br />
Конго Демократиялык Республикасы 67,8 29 47 17 2,9
1 2 3<br />
Экваторлык Гвинея 0,7 25<br />
Габон 1,5 6<br />
Сан-Томе жэне Принсипи 0,2 170<br />
OH.TYCTIK АФРИКА 57 21<br />
Ботсвана 1,8 3<br />
Лесото 1,9 63<br />
Намибия 2,2 3<br />
Оцтустйс Африка Республикасы 49,9 41<br />
Свазиленд 1,2 69<br />
АМЕРИКА 929 22<br />
СОЛТУСТИС АМЕРИКА 344 16<br />
Канада 34,1 3<br />
АКД1 309,6 32<br />
ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ 585 28<br />
ОРТАЛЬЩ АМЕРИКА 153 62<br />
Белиз 0,3 15<br />
Коста-Рика 4,6 90<br />
Сальвадор 6,2 294<br />
Гватемала 14,4 132<br />
Гондурас 7,6 68<br />
Мексика 110,6 57
1 2 3 4 5 6<br />
Никарагуа 6 46 23 4 1,8<br />
Панама 3,5 46 20 5 1,6<br />
КАРИБ АЛАБЫ 42 177 19 8 1,1<br />
Антигуа жэне Барбуда 0,1 205 14 6 0,9<br />
Багам Аралдары 0,3 25 15 6 0,9<br />
Барбадос 0,3 637 13 8 0,5<br />
Куба 11,2 101 11 8 0,3<br />
Доминика 0,1 96 15 8 0,7<br />
Доминикан Республикасы 9,9 203 23 6 1,7<br />
Гренада 0,1 320 17 9 0,8<br />
Гаити 9,8 353 28 9 1,8<br />
Ямайка 2,7 246 20 7 1,2<br />
Мартиника 0,4 368 13 7 0,6<br />
Пуэрто-Рико 4,0 448 12 7 0,4<br />
Сент-Кристофер жэне Невис 0,1 203 14 7 0,7<br />
Сент-Люсия 0,2 327 14 7 0,7<br />
Сент-Винсент жэне Гренадин 0,1 276 17 8 0,9<br />
Тринидад пен Тобаго 1,3 257 14 8 0,6<br />
OHTYCTIK АМЕРИКА 391 22 18 6 1,2<br />
Аргентина 40,5 15 18 8 1<br />
Боливия 10,4 9 27 7 2
1 2 3 4 5 6<br />
Бразилия 193,3 23 17 6 1<br />
Чили 17,1 23 15 6 0,9<br />
Колумбия 45,5 40 20 6 1,4<br />
Эквадор 14,2 50 21 5 1,6<br />
Гвиана (Франц.) 0,2 3 28 3 2,4<br />
Гайана 0,8 4 23 7 1,6<br />
Парагвай 6,5 16 25 6 1,9<br />
Перу 29,5 23 21 6 1,6<br />
Суринам 0,5 3 19 7 1,3<br />
Уругвай 3,4 19 14 9 0,5<br />
Венесуэла 28,8 32 21 5 1,6<br />
АЗИЯ 4157 130 19 7 1,2<br />
АЗИЯ (КЫТАЙСЫЗ) 2819 126 22 7 1,5<br />
БАТЫС АЗИЯ 235 49 24 5 1,9<br />
Армения 3,1 104 15 10 0,6<br />
©Мрбаижан 9 104 17 6 1,1<br />
Бахрейн 1,3 1807 15 2 1,3<br />
Кипр 1,1 118 13 7 0,6<br />
Грузия 4,6 67 13 10 0,3<br />
Ирак 31,5 72 32 6 2,6<br />
Израиль 7,6 342 22 5 1,6
246<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Иордания 6,5 73 31 4 2,6<br />
Кувейт 3,1 175 22 2 2<br />
Ливан 4,3 409 20 5 1,5<br />
Оман 3,1 10 20 3 1,8<br />
Палестина аумагы 4,0 672 33 4 2,8<br />
Катар 1,7 152 9 1 0,8<br />
Сауд Арабиясы 29,2 14 28 2 2,6<br />
Сирия 22,5 122 28 3 2,5<br />
Туркия 73,6 94 18 6 1,2<br />
БАЭ 5,4 64 15 2 1,4<br />
Йемен 23,6 45 38 8 3<br />
ОРТАЛЫК жэне ОЦТУСТ1К АЗИЯ 1755 163 24 7 1,6<br />
Ауганстан 29,1 45 39 18 2,1<br />
Бангладеш 164,4 1142 22 7 1,5<br />
Бутан 0,7 15 25 8 1,7<br />
Y ндютан 1188,8 362 23 7 1,5<br />
Иран 75,1 46 19 6 1,3<br />
Квзакстан 16,3 6 23 9 1,4<br />
Кыргызстан 5,3 27 24 7 1,6<br />
Мальдив Республикасы 0,3 1070 22 3 1,9<br />
Непал 28 191 28 8 1,9
1 2<br />
Пэкстан 184,8<br />
Шри-Ланка 20,7<br />
Тэжжстан 7,6<br />
Туркменстан 5,2<br />
©збекстан 28,1<br />
ОЦТУСЛК-ШЫГЫС АЗИЯ 597<br />
Бруней 0,4<br />
Камбоджа 15,1<br />
Индонезия 235,5<br />
Лаос 6,4<br />
Малайзия 28,9<br />
Мьянма 53,4<br />
Филиппин 94<br />
Сингапур 5,1<br />
Таиланд 68,1<br />
Шыгыс Тимор 1,2<br />
Вьетнам 88,9<br />
ШЫГЫС АЗИЯ 1571<br />
Кытай 1338,1<br />
Сянган * (Кытай) 7,0<br />
Макао * (Кытай) 0,5
3 4 5 6<br />
232 30 7 2,3<br />
315 19 7 1,2<br />
53 28 4 2,4<br />
11 22 8 1,4<br />
63 23 5 1,8<br />
133 20 7 1,3<br />
66 16 3 1,3<br />
83 25 8 1,6<br />
124 20 6 1,4<br />
27 28 7 2,1<br />
87 21 5 1,6<br />
79 20 11 0,9<br />
313 26 5 2,1<br />
7526 10 4 0,6<br />
133 15 9 0,6<br />
77 41 10 3,1<br />
268 17 5 1,2<br />
134 12 7 0,5<br />
140 12 7 0,5<br />
6410 12 6 0,6<br />
20731 9 3 0,6
248<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Жапония 127,4 337 9 9 0<br />
Корея Халык-Демократиялык Республикасы<br />
22,8 189 15 10 0,5<br />
Корея Республикасы 48,9 491 9 5 0,4<br />
Монголия 2,8 2 25 6 1,9<br />
Тайвань 23,2 644 8 6 0,2<br />
ЕУРОПА 739 32 11 11 0<br />
ЕУРОПАЛЫК ОДАК 501 115 11 10 0,1<br />
COJ1TYCTIK ЕУРОПА 99 55 13 9 0,3<br />
Дания 5,5 129 11 10 0,1<br />
Эстония 1,3 30 12 12 0<br />
Финляндия 5,4 16 11 9 0,2<br />
Исландия 0,3 3 15 6 0,9<br />
Ирландия 4,5 64 17 6 1<br />
Латвия 2 2 35 10 13 -0,4<br />
Литва 3,3 51 11 12 -0,1<br />
Норвегия 4,9 13 13 9 0,4<br />
Швеция 9,4 21 12 10 0,2<br />
Улыбритания 62,2 256 13 9 0,4<br />
БАТЫС ЕУРОПА 189 170 10 9 0,1<br />
Австрия 8,4 100 9 9 0
249<br />
1 2 3<br />
Бельгия 10,8 354<br />
Франция 63 114<br />
Германия 81,6 229<br />
Лихтенштейн 0,04 225<br />
Люксембург 0,5 196<br />
Монако 0,04 35835<br />
Нидерланд 16,6 400<br />
Швейцария 7,8 190<br />
ШЫГЫС ЕУРОПА 295 16<br />
Беларусь 9,5 46<br />
Болгария 7,5 68<br />
Чехия Республикасы 10,5 133<br />
Венгрия 10 108<br />
Молдова 4,1 122<br />
Польша 38,2 122<br />
Румыния 21,5 90<br />
Ресей Федерациясы 141,9 8<br />
Словакия 5,4 111<br />
Украина 45,9 76<br />
ОЦТУСТ1К ЕУРОПА 156 118<br />
Албания 3,2 112
4 5 6<br />
11 9 0,2<br />
13 9 0,4<br />
8 10 -0,2<br />
10 6 0,4<br />
11 7 0,4<br />
7 7 0<br />
11 8 0,3<br />
10 8 0,2<br />
12 13 -0,2<br />
12 14 -0,3<br />
11 14 -0,4<br />
11 10 0,1<br />
10 13 -0,3<br />
11 12 0<br />
И 10 0,1<br />
10 12 -0,2<br />
12 14 -0,2<br />
11 10 0,2<br />
11 15 -0,4<br />
10 9 0,1<br />
10 5 0,5
250<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Андорра 0,1 179 10 3 0,7<br />
Босния жэне Герцеговина 3,8 75 9 9 0<br />
Хорватия 4,4 78 10 12 -0,2<br />
Грекия 11,3 86 11 10 0,1<br />
Италия 60,5 201 10 10 0<br />
Косово 2,3 207 21 7 1,4<br />
Македония 2,1 80 12 9 0,2<br />
Мальта 0,4 1326 10 8 0,2<br />
Черногория 0,6 46 13 9 0,4<br />
Португалия 10,7 116 9 10 -0,1<br />
Сан-Марино 0,03 522 10 7 0,3<br />
Сербия 7,3 94 9 14 -0,5<br />
Словения 2,1 101 11 9 0,2<br />
Испания 47,1 93 11 8 0,3<br />
АУСТРАЛИЯ жэне МУХИТТЬЩ<br />
АРАЛДАР<br />
37 4 18 7 1,1<br />
Аустралия Одагы 22,4 3 14 6 0,7<br />
Микронезия 0,1 158 25 6 1,9<br />
Фиджи 0,9 47 24 7 1,7<br />
Полинезия (Франц.) 0,3 68 18 5 1,3<br />
Кирибати 0,1 139 27 9 1,8
1 2<br />
Маршалл Аралдары 0,1<br />
Науру 0,01<br />
Жаца Каледония 0,3<br />
Жана Зеландия 4,4<br />
Палау 0,02<br />
Папуа-Жана Гвинея 6,8<br />
Батые Самоа 0,2<br />
Сулеймен Аралдары 0,5<br />
Тонга 0,1<br />
Тувалу 0,01<br />
Вануату 0,2<br />
to
3 4 5 6<br />
298 34 6 2,8<br />
507 28 10 1,9<br />
14 16 5 1,2<br />
16 14 7 0,8<br />
45 13 7 0,6<br />
15 31 10 2,2<br />
68 26 5 2<br />
19 33 8 2,5<br />
139 29 7 2,2<br />
376 23 9 1,4<br />
20 31 6 2,5
Е КОСЫ М Ш А - 2<br />
Дуние жуз1 айм актары мен елдер1 бойынша демограф иялы к кврсепаш тер, 2010 ж<br />
Population Reference Bureau деректер1 бойынша<br />
Материк, аймак, ел, аумактар Сэбилер Балалардын Карт адамдар Адамнын бМр жасынын Кала<br />
0Л1М1 улесп (%) улес1 (%) узактыгы (жыл) халкыньщ<br />
(% о)<br />
орташа ерлер эйелдер улес1 (%)<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
ДУНИЕ ЖУ31 46 27 8 69 67 71 50<br />
Дамыган елдер 6 17 16 77 74 81 75<br />
Дамушы елдер 50 30 6 67 66 69 44<br />
Мешеу елдер 81 41 3 56 55 57 27<br />
АФРИКА 76 41 3 55 54 57 38<br />
COJ1TYCTIK АФРИКА 42 33 4 69 67 71 50<br />
Алжир 28 28 5 72 71 74 63<br />
Египет 28 33 4 72 69 75 43<br />
Ливия 18 30 4 74 72 77 77<br />
Марокко 31 29 5 71 69 73 57<br />
Судан 81 41 3 58 57 60 38<br />
Тунис 18 24 7 74 72 76 66<br />
Батые Сахара * 63 40 3 60 58 62 81<br />
БАТЫС АФРИКА 81 43 3 51 50 52 42
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Бенин 89 45 3 59 57 60 41<br />
Буркина-Фасо 81 46 3 53 51 54 23<br />
Кабо Верде 25 35 5 73 69 76 61<br />
Кот-д’ Ивуар 97 40 2 52 51 54 50<br />
Гамбия 81 43 3 55 54 57 54<br />
Гана 50 39 4 60 58 61 48<br />
Гвинея 91 43 3 57 55 58 28<br />
Гвинея-Бисау 121 43 3 46 45 48 30<br />
Либерия 95 44 3 56 54 57 58<br />
Мали 116 48 3 51 50 53 33<br />
Мавритания 73 40 3 57 55 59 40<br />
Нигер 108 49 2 48 48 49 20<br />
Нигерия 75 43 3 47 47 48 47<br />
Сенегал 58 44 2 55 54 57 41<br />
Сьерра-Леоне 89 43 2 47 46 49 36<br />
Того 81 41 3 61 60 63 40<br />
ШЫГЫС АФРИКА 72 44 3 53 52 54 22<br />
Бурунди 98 41 3 50 49 52 10<br />
Комор Аралдары 53 38 3 64 62 66 28<br />
Джибути 67 37 3 55 54 57 76<br />
Эритрея 54 42 2 59 57 62 21
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Эфиопия 77 44 3 55 54 57 16<br />
Кения 52 42 3 57 56 57 18<br />
Мадагаскар 48 43 3 60 59 62 31<br />
Малави 80 46 3 49 48 50 14<br />
Маврикий 13,4 22 7 73 69 76 42<br />
Мозамбик 90 44 3 48 47 49 31<br />
Руанда 102 42 2 51 50 53 17<br />
Сейшель Аралдары 11,5 22 10 73 68 78 53<br />
Сомали 111 45 3 49 48 51 34<br />
Танзания 58 45 3 55 55 56 25<br />
Уганда 76 49 3 52 52 53 13<br />
Замбия 70 46 3 42 41 42 37<br />
Зимбабве 60 42 4 43 41 44 37<br />
ОРТАЛЫК АФРИКА 111 46 3 48 47 50 41<br />
Ангола 118 45 2 47 45 49 57<br />
Камерун 87 41 4 51 50 52 53<br />
Оргалык Африка Республикасы<br />
106 41 4 49 47 50 38<br />
Чад 130 46 3 49 47 50 27<br />
Конго 79 42 4 53 52 54 60<br />
Конго Демократиялык Республикасы<br />
114 48 3 48 46 49 33
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Экваторлык Г винея 103 42 3 49 48 51 39<br />
Габон 55 39 4 60 58 61 84<br />
Сан-Томе жэне Принсипи 45 44 4 66 64 69 58<br />
ОЦТУСПК АФРИКА 48 32 5 55 53 57 50<br />
Ботсвана 48 33 5 55 55 55 60<br />
Лесото 94 34 6 41 40 43 23<br />
Намибия 35 38 4 61 60 62 35<br />
Онтуспк Африка Республика- 46 31 5 55 54 57 52<br />
сы<br />
Свазиленд 74 40 3 46 46 45 22<br />
АМЕРИКА 17 25 9 75 72 78 78<br />
СОЛТУСТЖ АМЕРИКА 6 20 13 78 76 81 79<br />
Канада 5,1 17 14 81 78 83 80<br />
AKJ1I 6,4 20 13 78 75 80 79<br />
ЛАТЫН АМЕРИКАСЫ 22 29 7 74 71 77 77<br />
ОРТАЛЬЩ АМЕРИКА 20 31 6 75 72 78 71<br />
Белиз 18 37 5 73 71 74 51<br />
Коста-Рика 9 23 7 79 77 82 59<br />
Сальвадор 22 33 7 71 67 76 63<br />
Гватемала 34 42 4 70 66 73 47<br />
Гондурас 23 38 4 72 70 75 50
256<br />
1 Лт<br />
о 3 4 5 6 7 8<br />
Мексика 17 29 6 76 74 79 77<br />
Никарагуа 24 35 3 71 69 73 56<br />
Панама 13 30 6 76 73 78 64<br />
КАРИБ АЛ АБЫ 30 27 8 72 69 74 65<br />
Антигуа жэне Барбуда 16 28 7 75 73 77 31<br />
Багам Аралдары 14 26 6 74 71 77 83<br />
Барбадос 9 19 9 74 71 76 38<br />
Куба 4,7 18 12 78 76 80 75<br />
Доминика 12 23 10 75 72 78 73<br />
Доминикан Республикасы 30 32 6 72 69 75 67<br />
Гренада 20 31 10 70 68 72 31<br />
Гаити 49 37 4 61 59 62 48<br />
Ямайка 26 28 8 72 68 75 52<br />
Мартиника 8 20 14 80 77 83 89<br />
Пуэрто-Рико 8,8 20 14 79 75 82 94<br />
Сент-Кристофер жэне Невис 11 24 7 74 71 76 32<br />
Сент-Люсия 20 25 9 73 71 76 28<br />
Сент-Винсент жэне Гренадин 17,6 28 7 72 70 74 40<br />
Тринидад пен Тобаго 26 25 7 69 66 73 12<br />
ОЦТУСПК АМЕРИКА 22 28 7 73 70 77 82<br />
Аргентина 13,3 26 10 75 72 79 91
257<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Боливия 45 37 4 66 64 68 65<br />
Бразилия 24 27 7 73 69 77 84<br />
Чили 8,3 24 8 79 76 82 87<br />
Колумбия 20 30 7 74 71 78 75<br />
Эквадор 21 31 6 75 72 78 65<br />
Гвиана (Франц.) 13,6 35 4 78 75 81 81<br />
Гайана 38 33 5 66 62 70 28<br />
Парагвай 32 34 5 72 70 74 58<br />
Перу 20 31 6 73 71 76 76<br />
Суринам 22 30 7 69 65 73 67<br />
Уругвай 10,6 23 14 76 72 80 94<br />
Венесуэла 15,8 30 6 74 71 77 88<br />
АЗИЯ 41 26 7 70 68 72 43<br />
АЗИЯ (КЫТАЙСЫЗ) 46 30 6 68 66 69 41<br />
БАТЫС АЗИЯ 37 32 5 72 69 74 69<br />
Армения 25 20 10 72 68 75 64<br />
Эз1рбайжан 11 23 7 72 70 75 54<br />
Бахрейн 8 20 2 75 73 77 100<br />
Кипр 7 18 10 79 77 80 62<br />
Грузия 17 17 14 74 69 79 53<br />
Ирак 84 41 3 67 64 72 67
к><br />
00 1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Израиль 3,7 28 10 81 79 83 92<br />
Иордания 23 37 3 73 72 74 83<br />
Кувейт 9 23 2 78 76 80 98<br />
Ливан 19 25 10 72 70 74 87<br />
Оман 9 29 2 72 70 74 72<br />
Палестина аумагы 25 44 3 72 70 73 83<br />
Катар 8 15 1 76 75 77 100<br />
Сауд Арабиясы 18 38 2 76 74 78 81<br />
Сирия 16 36 3 74 72 76 54<br />
Туркия 28 26 7 72 69 74 76<br />
БАЭ 7 19 1 77 77 79 83<br />
Йемен 59 45 3 63 62 64 29<br />
ОРТАЛЫК жэне OHTYCTIK<br />
АЗИЯ<br />
55 32 5 65 64 66 31<br />
Ауганстан 155 44 2 44 44 44 22<br />
Бангладеш 45 32 4 66 65 67 25<br />
Бутан 40 31 5 68 67 68 32<br />
Ундкгган 53 32 5 64 63 65 29<br />
Иран 29 28 5 71 70 73 69<br />
Казакстан 26 24 8 69 63 74 54<br />
Кыргызстан 31 29 5 68 64 72 35
259<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
Мальдив Республикасы 12 30 5 73 72 74 35<br />
Непал 48 37 4 64 64 65 17<br />
Пэкстан 64 38 4 -- 66 66 67 35<br />
Шри-Ланка 15 26 6 74 72 76 15<br />
Тэжжстан 60 38 4 67 64 69 26<br />
Тур^кменстан 51 31 4 65 61 69 47<br />
©збекстан 48 33 5 68 65 71 36<br />
ОЦТУСТ1К-ШЫГЫС АЗИЯ 27 28 6 70 68 72 42<br />
Бруней 7 27 3 77 75 80 72<br />
Камбоджа 62 35 3 61 59 63 20<br />
Индонезия 30 28 6 71 69 73 43<br />
Лаос 60 39 4 65 63 66 27<br />
Малайзия 9 32 5 74 72 77 63<br />
Мьянма 56 27 3 58 56 60 31<br />
Филиппин 23 33 4 72 70 74 63<br />
Сингапур 2,2 18 9 81 79 84 100<br />
Таиланд 7 22 7 69 66 72 31<br />
Шыгыс Тимор 44 45 3 61 60 62 22<br />
Вьетнам 15 25 8 74 72 76 28<br />
ШЫГЫС АЗИЯ 20 18 10 75 73 77 52<br />
Кытай 21 18 8 74 72 76 47
260<br />
1 9<br />
Л л 3 4 5 6 7 8<br />
Сянган* (Кьггай) 1,7 12 13 83 80 86 100<br />
Макао * (Китай) 3 13 8 82 79 85 100<br />
Жапония 2,6 13 23 83 79 86 86<br />
Корея Халык-Демократиялык<br />
Респ.<br />
53 22 9 63 61 66 60<br />
Корея Республикасы 3,4 17 11 80 77 83 82<br />
Монголия 41 33 4 67 63 70 61<br />
Тайвань 4,5 16 11 79 75 82 78<br />
ЕУРОПА 6 16 16 76 72 80 71<br />
ЕУРОПАЛЫК ОДАК 4 16 17 79 76 82 71<br />
COJITYCTIK ЕУРОПА 4 18 16 79 77 82 77<br />
Дания 3,1 19 17 79 76 81 72<br />
Эстония 3,6 15 17 74 69 79 69<br />
Финляндия 2,6 17 17 80 77 83 65<br />
Исландия 2,5 21 12 81 80 83 93<br />
Ирландия 3,5 21 И 79 77 82 60<br />
Латвия 6,7 14 17 73 67 78 68<br />
Литва 4,9 15 16 72 66 78 67<br />
Норвегия 3,1 19 15 81 79 83 80<br />
Швеция 2,2 17 18 81 79 83 84<br />
Улыбритания 4,7 18 16 80 77 82 80
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
БАТЫС ЕУРОПА 4 16 18 80 78 83 75<br />
Австрия 3,7 15 17 80 78 83 67<br />
Бельгия 3,1 17 17 80 77 82 99<br />
Франция 3,6 18 17 81 78 85 77<br />
Германия 3,5 14 20 80 77 82 73<br />
Лихтенштейн 3,4 16 13 80 79 82 15<br />
Люксембург 2 18 14 80 78 83 83<br />
Монако — 13 24 — — —| 100<br />
Нидерланд 3,8 18 15 80 78 82 66<br />
Швейцария 4,3 15 17 82 80 84 73<br />
ШЫГЫС ЕУРОПА 8 15 14 70 65 76 69<br />
Беларусь 4,7 15 14 70 65 76 74<br />
Болгария 9 14 18 73 70 77 71<br />
Чехия 2,9 14 15 77 74 80 74<br />
Венгрия 5 15 16 74 70 78 67<br />
Молдова 12 17 10 70 66 73 41<br />
Польша 5,6 15 13 76 71 80 61<br />
Румыния 10,3 15 15 73 69 76 55<br />
Ресей Федерациясы 8,2 15 13 68 62 74 73<br />
Словакия 5,7 15 12 75 71 79 55<br />
Украина 9,3 14 16 , 68 63 74 69
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
OHTYCTIK ЕУРОПА 5 15 18 80 77 83 68<br />
Албания 18 25 9 75 72 79 49<br />
Андорра 3,4 14 13 — — — 90<br />
Босния мен Герцеговина 5 16 14 75 72 77 46<br />
Хорватия 5,6 15 17 76 72 79 56<br />
Грекия 2,7 14 19 80 77 82 73<br />
Италия 3,6 14 20 82 79 84 68<br />
Косово 33 31 6 69 67 71 —<br />
Македония 11 19 11 74 71 76 65<br />
Мальта 6,1 16 14 79 77 82 94<br />
Черногория 7,5 20 13 74 71 76 64<br />
Португалия 4,2 15 18 79 75 82 55<br />
Сан-Марино 3,2 15 16 83 80 86 84<br />
Сербия 6,7 15 17 74 71 76 58<br />
Словения 2,4 14 16 79 76 82 50<br />
Испания 3,5 15 17 81 78 84 77<br />
АУСТРАЛИЯ жэне<br />
МУХИТТЫК АРАЛДАР<br />
21 24 11 76 74 78 66<br />
Аустралия Одагы 4,4 19 13 81 79 84 82<br />
Микронезия 38 37 4 68 67 68 22<br />
Фиджи 18 29 5 68 66 71 51
1 2 3 4<br />
Полинезия (Франц.) ; 6,2 26 6<br />
Кирибати 52 36 4<br />
Маршалл Аралдары 21 41 2<br />
Науру 38 39 1<br />
Жаца Каледония 6 28 6<br />
Жаца Зеландия 4,9 21 13<br />
Палау 20 24 6<br />
Папуа-Жаца Гвинея 51 40 2<br />
Батые Самоа 20 40 5<br />
Сулеймен Аралдары 24 41 3<br />
Тонга 19 38 6<br />
Тувалу 35 32 6<br />
Вануату 25 40 3<br />
to<br />
o\<br />
u>
5 6 7 8<br />
74 72 77 53<br />
61 59 63 44<br />
66 64 67 68<br />
56 55 57 100<br />
76 72 80 58<br />
80 78 82 86<br />
69 66 72 78<br />
59 57 62 13<br />
73 72 74 22<br />
62 62 63 17<br />
70 67 73 23<br />
64 62 65 47<br />
67 66 69 24
Ж КОСЫ М Ш А<br />
Адам элеуеп дамуынын индекс!, Б ¥¥ 2010 ж деректер!<br />
I. АЭДИ Kepcencimi ете жогары елдер<br />
Орны Ел АЭДИ<br />
1 2 3<br />
1 Норвегия 0,938<br />
2 Австралия 0,937<br />
3 Жаца Зеландия 0,907<br />
4 АКД11 0,902<br />
5 Ирландия 0,895<br />
6 Лихтенштейн 0,891<br />
7 Нидерланд 0,890<br />
8 Канада 0,888<br />
9 Швеция 0,885<br />
10 Германия 0,885<br />
11 Жапония 0,884<br />
12 Корея Республикасы 0,877<br />
13 Швейцария 0,874<br />
14 Франция 0,872<br />
15 Израиль 0,872<br />
16 Финляндия 0,871<br />
17 Исландия 0,869<br />
18 Бельгия 0,864<br />
19 Дания 0,866<br />
20 Испания 0,863<br />
21 Сянган (Кытай) 0,862<br />
22 Грекия 0,855<br />
23 Италия 0,854<br />
24 Люксембург 0,852<br />
25 Австрия 0,851<br />
26 ¥лыбритания 0,849<br />
27 Сингапур 0,846<br />
28 Чехия 0,841<br />
29 Словения 0,828<br />
264
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
i l<br />
46<br />
47<br />
48<br />
49<br />
50<br />
Л<br />
52<br />
53<br />
54<br />
; 55<br />
Ji6<br />
_57<br />
58<br />
_59<br />
_60<br />
6\_<br />
62<br />
Андорра<br />
Словакия<br />
EipiiuceH Араб ©Mipniicrepi<br />
0,824<br />
0,818<br />
0,815<br />
Мальта 0,815<br />
Эстония 0,812<br />
Кипр 0,810<br />
Венгрия 0,805<br />
Бруней Даруссалам 0,805<br />
Катар 0,803<br />
Бахрейн 0,801<br />
Португалия 0,795<br />
Польша 0,795<br />
Барбадос 0,788<br />
П. АЭДИ KepceTKinii жогары елдер<br />
Багам Аралдары 0,784<br />
Литва 0,783<br />
Чили 0,783<br />
Аргентина 0,775<br />
Кувейт 0,771<br />
Латвия 0,769<br />
Черногория 0,769<br />
Румыния 0,767<br />
Хорватия 0,767<br />
Уругвай 0,765<br />
Ливия 0,765<br />
Панама 0,765<br />
Сауд Арабиясы 0,752<br />
Мексика 0,750<br />
Малайзия 0,744<br />
Болгария 0,743<br />
Тринидад пен Тобаго<br />
Сербия___________<br />
Беларусь<br />
Коста-Рика<br />
0,736<br />
0,735<br />
0,732<br />
0,725<br />
265
63<br />
64<br />
65<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
_88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
Перу_______________<br />
Албания<br />
Ресей<br />
Казахстан___________<br />
Эз1рбайжан<br />
Босния мен Герцеговина<br />
0,723<br />
0,719<br />
0,719<br />
0,714<br />
0,713<br />
0,710<br />
Украина 0,710<br />
Иран 0,702<br />
Македония 0,701<br />
Маврикий 0,701<br />
Бразилия 0,699<br />
Грузия 0,698<br />
Венесуэла 0,696<br />
Армения 0,695<br />
Эквадор 0,695<br />
Белиз 0,694<br />
Колумбия 0,689<br />
Ямайка 0,688<br />
Тунис 0,683<br />
Иордания 0,681<br />
Туркия 0,679<br />
Алжир 0,677<br />
Тонга 0,677<br />
III. АЭДИ керсеткшп орташа ел дер<br />
Фиджи 0,669<br />
Туркмен стан 0,669<br />
Домнникан Республикасы<br />
Китай<br />
Сальвадор<br />
Шри-Ланка<br />
Таиланд<br />
Габон<br />
Суринам<br />
Боливия<br />
0,663<br />
0,663<br />
0,659<br />
0,658<br />
0,654<br />
0,648<br />
0,646<br />
0,643<br />
266
1 2 3<br />
96 Парагвай 0,640<br />
97 Филиппин 0,638<br />
98 Ботсвана 0,633<br />
99 Молдова 0,623<br />
100 Монголия 0,622<br />
101 Египет 0,620<br />
102 бзбекстан 0,617<br />
103 Микронезия 0,614<br />
104 Гайана 0,611<br />
105 Намибия 0,606<br />
106 Гондурас 0,604<br />
107 Мальдив 0,602<br />
108 Индонезия 0,600<br />
109 Кыргызстан 0,598<br />
110 Оцтустнс Африка Республикасы 0,597<br />
111 Сирия 0,589<br />
112 Тэжшстан 0,580<br />
ИЗ Вьетнам 0,572<br />
114 Марокко 0,567<br />
115 Никарагуа 0,565<br />
116 Гватемала 0,560<br />
117 Экваторлык Гвинея 0,538<br />
118 Кабо-Верде 0,534<br />
119 Ундютан 0,519<br />
120 Тимор-Лешти (Шыгыс Тимор) 0,502<br />
121 Свазиленд 0,498<br />
122 Лаос 0,497<br />
123 Сулеймен Аралдары 0,494<br />
124 Камбоджа 0,494<br />
125 Пэкстан 0,490<br />
126 Конго 0,489<br />
127 Сан-Томе жэне Принсипи 0,488<br />
IV. АЭДИ керсеткнш твмен елдер<br />
128 Кения 0,470<br />
267
1 2 3<br />
129 Бангладеш 0,469<br />
130 Гана 0,467<br />
131 Камерун 0,460<br />
132 Мьянма 0,451<br />
133 Йемен 0,439<br />
134 Бенин 0,435<br />
135 Мадагаскар 0,435<br />
136 Мавритания 0,433<br />
137 Папуа-Жаца Гвинея 0,431<br />
138 Непал 0,428<br />
139 Того 0,428<br />
140 Комор Аралдары 0,428<br />
141 Лесото 0,427<br />
142 Нигерия 0,423<br />
143 Уганда 0,422<br />
144 Сенегал 0,411<br />
145 Гаити 0,404<br />
146 Ангола 0,403<br />
147 Джибути 0,402<br />
148 Танзания 0,398<br />
149 Кот-д’-Ивуар 0,397<br />
150 Замбия 0,395<br />
151 Гамбия 0390<br />
152 Руанда 0,385<br />
153 Малави 0,385<br />
154 Судан 0,379<br />
155 Ауганыстан 0,349<br />
156 Гвинея 0,340<br />
157 Эфиопия 0,328<br />
158 Сьерра-Леоне 0,317<br />
159 Орталык Африка Республикасы 0,315<br />
160 Мали 0,309<br />
161 БуркинаФасо 0305<br />
162 Либерия озоо<br />
268
1 2 1 3<br />
163 Чад 0,295<br />
164 Гвинея-Бисау 0,289<br />
165 Мозамбик 0,284<br />
166 Бурунди 0,282<br />
167 Нигер 0,261<br />
168 Конго Демократиялык Республикасы 0,239<br />
169 Зимбабве 0,140<br />
Ескерту: Ti3iMre АЭДИ керсеткшй турлйпе себептермен<br />
аньщталмаган елдер юрмедь<br />
269
И КОСЫ М Ш А<br />
Елдер мен аумактардыц галамдык бэсекеге кабтетплис индекс!<br />
(Элемдш экономикалык форум деректерц 2011 ж)<br />
Ел экономикасы Рейтингтеп орны Бага<br />
1 2 3<br />
Швейцария 1 5,74<br />
Сингапур 2 5,63<br />
Швеция 3 5,61<br />
Финляндия 4 5,47<br />
AKJ1I 5 5,43<br />
Германия 6 5,41<br />
Нидерланд 7 5,41<br />
Дания 8 5,40<br />
Жапония 9 5,40<br />
Улыбритания 10 5,39<br />
Гонконг 11 5,36<br />
Канада 12 5,33<br />
Тайвань 13 5,26<br />
Катар 14 5,24<br />
Бельгия 15 5,20<br />
Норвегия 16 5,18<br />
Сауд Арабиясы 17 5,17<br />
Франция 18 5,14<br />
Австрия 19 5,14<br />
Аустралия 20 5,11<br />
Малайзия 21 5,08<br />
Израиль 22 5,07<br />
Люксембург 23 5,03<br />
Корея Республикасы 24 5,02<br />
Жана Зеландия 25 4,93<br />
Кьггай 26 4,90<br />
BipiKiceH Араб Эм1рлйстер1 27 4,89<br />
Бруней-Даруссалам 28 4,78<br />
Ирландия 29 4,77<br />
270
1 2 3<br />
Исландия 30 4,75<br />
Чили 31 4,70<br />
Оман 32 4,64<br />
Эстония 33 4,62<br />
Кувейт 34 4,62<br />
Пуэрто-Рико (АКШ) 35 4,58<br />
Испания 36 4,54<br />
Бахрейн 37 4,54<br />
Чехия 38 4,52<br />
Таиланд 39 4,52<br />
Тунис 40 4,47<br />
Польша 41 4,46<br />
Барбадос 42 4,44<br />
Италия 43 4,43<br />
Литва 44 4,41<br />
Португалия 45 4,40<br />
Индонезия 46 4,38<br />
Кипр 47 4,36<br />
Венгрия 48 4,36<br />
Панама 49 4,35<br />
Онтустйс Африка Республикасы 50 4,34<br />
Мальта 51 4,33<br />
Шри-Ланка 52 4,33<br />
Бразилия 53 4,32<br />
Маврикий 54 4,31<br />
Эз1рбайжан 55 4,31<br />
Ундютан 56 4,30<br />
Словения 57 4,30<br />
Мексика 58 4,29<br />
Туркия 59 4,28<br />
Черногория 60 4,27<br />
Коста-Рика 61 4,27<br />
Иран 62 4,26<br />
Уругвай 63 4,25<br />
271
1 2 3<br />
Латвия 64 4,24<br />
Вьетнам 65 4,24<br />
Ресей 66 4,21<br />
Перу 67 4,21<br />
Колумбия 68 4,20<br />
Словакия 69 4,19<br />
Руанда 70 4,19<br />
Иордания 71 4,19<br />
Казакстан 72 4,18<br />
Марокко 73 4,16<br />
Болгария 74 4,16<br />
Филиппин 75 4,08<br />
Хорватия 76 4,08<br />
Румыния 77 4,08<br />
Албания 78 4,06<br />
Македония 79 4,05<br />
Ботсвана 80 4,05<br />
Тринидад пен Тобаго 81 4,00<br />
Украина 82 4,00<br />
Намибия 83 4,00<br />
Гватемала 84 4,00<br />
Аргентина 85 3,99<br />
Гондурас 86 3,98<br />
Алжир 87 3,96<br />
Грузия 88 3,95<br />
Ливан 89 3,95<br />
Грекия 90 3,92<br />
Сальвадор 91 3,89<br />
Армения 92 3,89<br />
Молдова 93 3,89<br />
Египет 94 3,88<br />
Сербия 95 3,88<br />
Монголия 96 3,86<br />
Камбоджа 97 3,85<br />
272
1 2 3<br />
Сирия 98 3,85<br />
Гамбия 99 3,84<br />
Босния жэне Герцеговина 100 3,83<br />
Эквадор 101 3,82<br />
Кения 102 3,82<br />
Боливия 103 3,82<br />
Бенин 104 3,78<br />
Тэжнсстан 105 3,77<br />
Эфиопия 106 3,76<br />
Ямайка 107 3,76<br />
Бангладеш 108 3,73<br />
Гайана 109 3,73<br />
Доминикан Республикасы 110 3,73<br />
Сенегал 111 3,70<br />
Суринам 112 3,67<br />
Замбия 113 3,67<br />
Гана 114 3,65<br />
Никарагуа 115 3,61<br />
Камерун 116 3,61<br />
Малави 117 3,58<br />
Пэкстан 118 3,58<br />
Кабо-Верде 119 3,58<br />
Танзания 120 3,56<br />
Уганда 121 3,56<br />
Парагвай 122 3,53<br />
Белиз 123 3,52<br />
Венесуэла 124 3,51<br />
Непал 125 3,47<br />
Кыргызстан 126 3,45<br />
Нигерия 127 3,45<br />
Мали 128 3,39<br />
Кот-ди-Ивуар 129 3,37<br />
Мадагаскар 130 3,36<br />
Тимор-Лешти (Шыгыс Тимор) 131 3,35<br />
273
1 2 3<br />
Зимбабве 132 3,33<br />
Мозамбик 133 3,31<br />
Свазиленд 134 3,30<br />
Лесото 135 3,26<br />
Буркина-Фасо 136 3,25<br />
Мавритания 137 3,20<br />
Йемен 138 3,06<br />
Ангола 139 2,96<br />
Бурунди 140 2,95<br />
Гаити 141 2,90<br />
Чад 142 2,87<br />
274
Африка<br />
К КОСЫМША<br />
Дамуы томен елдер Ti3iMi (Б ¥¥ деректер! бойынша)<br />
1. Ангола<br />
2. Бенин<br />
3. Буркина-Фасо<br />
4. Бурунди<br />
5. Гамбия<br />
6. Гвинея<br />
7. Гвинея-Бисау<br />
8. Конго Демократиялык Республикасы<br />
9. Джибути<br />
10. Замбия<br />
11. Комор Аралдары<br />
12. Лесото<br />
13. Либерия<br />
14. Мавритания<br />
15. Мадагаскар<br />
16. Малави<br />
Азия<br />
17. Мали<br />
18. Мозамбик<br />
19. Нигер<br />
20. Танзания<br />
21. Руанда<br />
22. Сан-Томе жэне Принсипи<br />
23. Сенегал<br />
24. Сомали<br />
25. Судан<br />
26. Сьерра-Леоне<br />
27. Того<br />
28. Уганда<br />
29. Орталык Африка Республикасы<br />
30. Чад<br />
31. Экваторльщ Гвинея<br />
32. Эритрея<br />
33. Эфиопия<br />
Латын Америкасы<br />
34. Ауганстан<br />
35. Бангладеш<br />
36. Бутан<br />
37. Йемен<br />
38. Камбоджа<br />
39. Лаос Хальщ-Демократиялык<br />
Республикасы<br />
40. Мьянма<br />
41. Непал<br />
42. Шыгыс Тимор<br />
48. Гаити<br />
М риггык Аралдар<br />
43. Вануату<br />
44. Кирибати<br />
45. Самоа<br />
46. Сулеймен Аралдары<br />
47. Тувалу<br />
275
К к осы м ША<br />
Э л ем деп ец ipi ком п ан и ялар, 2010 ж ы л<br />
(Форбс журналы деректер1 бойынша)<br />
Ранг Компания ел кызмет<br />
саласы<br />
276<br />
сатылым<br />
($млрд)<br />
табысы<br />
($млрд)<br />
aicrHBTepi<br />
($млрд)<br />
нарыктык<br />
куны<br />
($млрд)<br />
1 2 3 4 5 6 7 8<br />
1 JP Morgan<br />
Chase<br />
2 General<br />
Electric<br />
3 Bank of<br />
America<br />
АКШ Банк 115,63 11,65 2031,99 166,19<br />
АКШ<br />
4 ExxonMobil АКШ Мунай<br />
мен газ<br />
156,78 11,03 781,82 169,65<br />
АКД1 Банк 150,45 6,28 2223,30 167,63<br />
275,56 19,28 233,32 308,77<br />
5 ICBC Кытай Банк 71,86 16,27 1428,46 242,23<br />
6 Banco<br />
Santander<br />
Конгломерат<br />
Испания<br />
Банк 109,57 12,34 1438,68 107,12<br />
7 Wells Fargo АКД1 Банк 98,64 12,28 1243,65 141,69<br />
8 HSBC<br />
Holdings<br />
8 Royal Dutch<br />
Shell<br />
¥лыбри<br />
тания<br />
Нидер<br />
ланд<br />
10 BP ¥лыбри<br />
тания<br />
И BNP Paribas Франция<br />
Банк 103,74 5,83 2355,83 178,27<br />
Мунай<br />
мен газ<br />
Мунай<br />
мен газ<br />
12 PetroChina Кытай Мунай<br />
мен газ<br />
14 Wal-Mart<br />
Stores<br />
15 Berkshire<br />
Hathaway<br />
АКШ<br />
АКШ<br />
278,19 12,52 287,64 168,63<br />
239,27 16,58 235,45 167,13<br />
Банк 101,06 8,37 2952,22 86,67<br />
Бвлшек<br />
сауда<br />
13 AT&T АКШ Телекоммуникация<br />
Инвестиция<br />
16 Gazprom Ресей Мунай<br />
мен газ<br />
17 China<br />
Construction<br />
Bank<br />
157,22 16,80 174,95 333,84<br />
123,02 12,54 268,75 147,55<br />
408,21 14,34 170,71 205,37<br />
112,49 8,06 297,12 190,86<br />
115,25 24,33 234,77 132.58<br />
Кытай Банк 59,16 13,59 1106,20 184,32
18 Petrobras-<br />
Petroleo<br />
Brasil<br />
Бразилия<br />
Мунай<br />
мен газ<br />
19 Total Франция<br />
Мунай<br />
мен газ<br />
20 Chevron АКД1 Мунай<br />
мен газ<br />
104,81 16,63 198,26 190,34<br />
160,68 1* 12,10 183,29 ■ 131,80<br />
159,29 10,48 164,62 146,23<br />
1 http://www.forbes.com/lists/2010/18/global-2000-1OThe-Global-<br />
2000 Rank.html<br />
277
Л КОСЫМША<br />
Жан басына шаккандагы жиынтык улттык табыс<br />
коле Mi бойынша елдер рейтинпс1<br />
(Элемдш банк деректер1 бойынша, 2009)<br />
Жан басына шаккандагы табыс децгеш жогары<br />
елдер мен аумакгар<br />
Орны Елдер мен аумактар Табыс (АКШ долл.)<br />
1 2 3<br />
1 Монако 203,900<br />
2 Лихтенштейн 113,210<br />
3 Норвегия 86,440<br />
4 Люксембург 74,430<br />
5 Норман аралдары 68,610<br />
6 Катар Дерек жок<br />
7 Бермуд аралдары Дерек жок<br />
8 Дания 58,930<br />
9 Швейцария 56,370<br />
10 Кувейт 43,930<br />
11 Мэн арапы 49,310<br />
12 Сан-Марино 50,670<br />
13 BipiKKeH Араб Эм4рл1ет^ Дерек жок<br />
14 Нидерланд 49,350<br />
15 Швеция 48,930<br />
16 Кайман аралдары Дерек жок<br />
17 Америка К¥Рама Штаттары 47,240<br />
18 Австрия 46,850<br />
19 Финляндия 45,680<br />
20 Аомынь (Кытай) 35,360<br />
21 Бельгия 45,310<br />
23 Ирландия 44,310<br />
24 Аустралия 43,770<br />
25 Исландия 43,220<br />
26 Франция 42,680<br />
278
1 2 3<br />
27 Германия 42,560<br />
28 Канада 42,170<br />
29 Андорра 41,130<br />
30 Улыбритания 41,520<br />
32 Жапония 37,870<br />
33 Сингапур 37,220<br />
35 Италия 35,080<br />
38 Гренландия 32,960<br />
40 Сянган (Кытай) 31,420<br />
41 Испания 31,870<br />
42 Грекия 28,630<br />
43 Кипр 26,940<br />
44 Жана Зеландия 26,830<br />
45 Бахрейн 25,420<br />
46 Израиль 25,740<br />
49 Словения 23,520<br />
50 Багам Аралдары 21,390<br />
51 Португалия 20,940<br />
54 Корея Республикасы 19,830<br />
55 Мальта 16,690<br />
56 Оман 17,890<br />
57 Сауд Арабиясы 17,700<br />
58 Чехия 17,310<br />
59 Тринидад пен Тобаго 16,490<br />
60 Словакия 16,130<br />
63 Эстония 14,060<br />
65 Хорватия 13,810<br />
66 Венгрия 12,980<br />
67 Экваторлык Гвинея 12,420<br />
68 Латвия 12,390<br />
69 Польша 12,260<br />
Жан басына шаккандагы табыс децгеш орташа елдер мен аумактар<br />
(орташадан жогары)<br />
70 Антигуа мен Барбуда 12,070<br />
279
1 2 3<br />
71 Ливия 12,020<br />
72 Литва 11,410<br />
73 Венесуэла 10,150<br />
74 Санкт-Китс жэне Невис 10,100<br />
IS Чили 9,420<br />
76 Ресей Федерациясы 9,370<br />
77 Уругвай 9,360<br />
78 Палау 8,940<br />
79 Мексика 8,920<br />
80 Туркия 8,730<br />
81 Сейшель Ааралдары 8,480<br />
82 Румыния 8,330<br />
84 Бразилия 8,040<br />
85 Ливан 7,970<br />
86 Аргентина 7,570<br />
87 Габон 7,370<br />
88 Маврикий 7,240<br />
89 Малайзия 7,230<br />
90 Казахстан 6,740<br />
91 Панама 6,710<br />
92 Черногория 6,550<br />
93 Ботсвана 6,240<br />
94 Коста-Рика 6,230<br />
95 Сербия 5,990<br />
96 Болгария 5,770<br />
96 Онтуспк Африка Республикасы 5,770<br />
99 Гренада 5,550<br />
100 Беларусь 5,540<br />
101 Сент-Люсия 5,170<br />
102 Сент-Винсент жэне Гренадин 5,110<br />
103 Ямайка 4,990<br />
104 Колумбия 4,930<br />
105 Суринам 4,760<br />
106 Доминика 4,870<br />
280
1 2 3<br />
107 Эзгрбайжан 4,840<br />
108 Босния жэне Герцеговина 4,700<br />
110 Иран 4,530<br />
111 Доминикан Республикасы 4,510<br />
112 Алжир 4,420<br />
113 Македония 4,400<br />
114 Намибия 4,290<br />
115 Перу 4,150<br />
116 Албания 3,950<br />
116 Фиджи 3,950<br />
Жан басына шаккандагы табыс децгеш орташа елдер мен аумактар<br />
(орташадан томен)<br />
118 Эквадор 3,920<br />
119 Мальдив Республикасы 3,870<br />
120 Белиз 3,740<br />
121 Таиланд 3,760<br />
122 Иордания 3,740<br />
123 Тунис 3,720<br />
124 Кытай 3,590<br />
125 Ангола 3,490<br />
126 Туржменстан 3,420<br />
127 Сальвадор 3,370<br />
128 Тонга 3,260<br />
129 Косово 3,240<br />
131 Армения 3,100<br />
132 Маршалл Аралдары 3,060<br />
133 Кабо-Верде 3,010<br />
134 Самоа 2,840<br />
135 Украина 2,800<br />
136 Марокко 2,790<br />
137 Гватемала 2,620<br />
137 Вануату 2,620<br />
139 Грузия 2,530<br />
140 Тимор-Лешти 2,460<br />
281
1 2 3<br />
141 Сирия 2,410<br />
142 Свазиленд 2,350<br />
143 Парагвай 2,270<br />
144 Индонезия 2,230<br />
145 Микронезия 2,220<br />
146 Ирак 2,210<br />
147 Египет 2,070<br />
148 Бутан 2,020<br />
149 Шри-Ланка 1,990<br />
150 Кирибати 1,890<br />
151 Конго Республикасы 1,830<br />
152 Гондурас 1,820<br />
153 Филиппин 1,790<br />
154 Монголия 1,630<br />
155 Боливия 1,620<br />
156 Молдова 1,590<br />
157 Гайана 1,450<br />
159 Джибути 1,280<br />
160 Судан 1,220<br />
161 Y ндктан 1,180<br />
161 Папуа - Жана Гвинея 1,180<br />
163 Камерун 1,170<br />
164 Нигерия 1,140<br />
164 Сан-Томе жэне Принсипи 1,140<br />
166 ©збекстан 1,100<br />
167 Кот-д'Ивуар 1,060<br />
167 Йемен 1,060<br />
169 Лесото 1,030<br />
169 Сенегал 1,030<br />
171 Пэкгстан 1,020<br />
172 Вьетнам 1,010<br />
173 Никарагуа 1,000<br />
Жан басына шакканлагы табыс<br />
дёцгеш томен елдер мен аумактар<br />
282
1 2 3<br />
174 Замбия 970<br />
175 Мавритания 960<br />
176 Сулеймен Аралдары 910<br />
177 Лаос 880<br />
178 Комор Аралдары 870<br />
178 Кыргызстан 870<br />
180 Кения 770<br />
181 Бенин 750<br />
182 Гана 700<br />
182 Тэжшстан 700<br />
184 Мали 680<br />
185 Камбоджа 650<br />
187 Чад 610<br />
188 Бангладеш 590<br />
190 Буркина-Фасо 510<br />
190 Гвинея-Бисау 510<br />
192 Танзания 500<br />
193 Руанда 460<br />
193 Уганда 460<br />
195 Орталык Африка Республикасы 450<br />
196 Гамбия 440<br />
196 Мозамбик 440<br />
196 Непал 440<br />
196 Того 440<br />
200 Мадагаскар 420<br />
202 Ауганыстан 370<br />
203 Гвинея 370<br />
4 Нигер 340<br />
204 Сьерра-Леоне 340<br />
206 Эфиопия 330<br />
207 Эритрея 300<br />
209 Малави 280<br />
211 Конго Демократиялык Республикасы 160<br />
211 Либерия 160<br />
283
213 Бурунди 150<br />
Ескерту: Кестеде «дерек жок» деген сез елдщ немесе<br />
аумактыц 2009 жылга мэшмегсер! жок болгандыктан, алдынгы<br />
жылдардагы кврсетюштер непз1нде рейтингтеп орны шартты турде<br />
аныкталгандыгын кврсетеда.<br />
Дервкквз: http://www.worldbank.org<br />
284
М КОСЫМША<br />
Жетекин экспорттаушы елдер<br />
(http://iformatsiya.ru/ деректер1 бойынша)<br />
№ Мемлекет Экспорт келемц млрд<br />
AIQII доллары<br />
Mep3iM<br />
1 Кытай 1204 2009<br />
2 Германия 1 145 2009<br />
3 АКД1 1069 2009<br />
4 Жапония 545,3 2009<br />
5 Франция 473,9 2009<br />
6 Нидерланд 421,3 2009<br />
7 Италия 407,2 2009<br />
8 Корея Республикасы 373,6 2009<br />
9 ¥лыбритания 356,2 2009<br />
10 Канада 323,3 2009<br />
11 Сянган 321,8 2009<br />
12 Ресей 303,4 2009<br />
13 Сингапур 273,4 2009<br />
14 Бельгия 261, 1 2009<br />
15 Мексика 229,8 2009<br />
16 Испания 224 2009<br />
17 Швейцария 208,5 2009<br />
18 Тайвань 203,4 2009<br />
19 Сауц Арабиясы 192,3 2009<br />
20 БАЭ 192,2 2009<br />
21 Ундгстан 168,2 2009<br />
22 Малайзия 157,5 2009<br />
23 Аустралия 154,8 2009<br />
24 Бразилия 153 2009<br />
25 Таиланд 150,7 2009<br />
26 Польша 142, 1 2009<br />
27 Австрия 135,7 2009<br />
28 Швеция 133,3 2009<br />
29 Норвегия 122 2009<br />
30 Индонезия 119,5 2009<br />
285
286<br />
Н КОСЫМША<br />
ОПЕК уйымындагы елдердщ кейб|р экономикалык<br />
керсетюштер1, 2009 ж<br />
Халкы<br />
(млн адам)<br />
Жан<br />
басына шакк.<br />
Ж10 (долл)<br />
Мунай экспорта<br />
(млрд долл.)<br />
Дэлелденген<br />
мунай коры<br />
(млрд барр.)<br />
Алжир<br />
Ангола<br />
Эквадор<br />
Ливия<br />
Иран Ирак Кувейт<br />
Нигерия<br />
Катар<br />
БАЭ<br />
35,4 18,5 14,0 74,1 31,2 3,5 6,4 156 1,64 25,4 4,6 28,4 399,2<br />
3 751 3717 3 669 4 460 4 363 30<br />
240<br />
10 479 1 064 51<br />
201<br />
14 552 49782 11<br />
883<br />
30,6 38,8 6,9 55,6 41,8 46,5 31,4 26,5 26,8 157,4 58.66 54,2 575,3<br />
12,2 9,5 6,5 137,.0 115,0 101,5 46,4 37,2 25,4 264,6 97,8 211,2 927,3<br />
Сауд<br />
Арабиясы<br />
Венесуэла<br />
Жалпы<br />
“
П КОСЫМША<br />
Экономикалык еркшдж бойынша дуние жузшж рейтинг,<br />
2011 жыл (Heritage Foundation институты мен Wall Street Journal<br />
газетшщ деректерО<br />
Мемлекет, аумак атауы 100 баллдык жуйе бойынша<br />
упай саны<br />
1 2 3<br />
1 Гонконг (Сянган, КХР) 89,7<br />
2 Сингапур 87,2<br />
3 Аустралия 82,5<br />
4 Жаца Зеландия 82,3<br />
5 Швейцария 81,9<br />
6 Канада 80,8<br />
7 Ирландия 78,7<br />
8 Дания 78,6<br />
9 АКД1 77,8<br />
11 Чили . 77,4<br />
12 Маврикий 76,2<br />
13 Люксембург 76,2<br />
14 Эстония 75,2<br />
15 Нидерланд 74,7<br />
16 ¥лыбритания 74,5<br />
17 Финляндия 74,0<br />
10 Бахрейн 77,7<br />
22 Швеция 71,9<br />
23 Германия 71,8<br />
24 Литва 71,3<br />
25 Тайвань 70,8<br />
26 Сент-Люсия 70*8<br />
27 Катар 70,5<br />
28 Чехия 70,4<br />
29 Грузия 70,4<br />
30 Норвегия 70,3<br />
31 Испания 70,2<br />
287
1 2 3<br />
32 Бельгия 70,2<br />
«33 Уругвай 70,0<br />
34 Оман 69,8<br />
35 Корея Республикасы 69,8<br />
36 Армения 69,7<br />
37 Словакия 69,5<br />
38 Иордания 68,9<br />
39 Сальвадор 68,8<br />
40 Ботсвана 68,8<br />
41 Перу 68,6<br />
42 Барбадос 68,5<br />
43 Израиль 68,5<br />
44 Исландия 68,2<br />
45 Колумбия 68,0<br />
46 Багам Аралдары 68,0<br />
47 EipikkeH Араб 0 Mipniirrepi 67,8<br />
48 Мексика 67,8<br />
49 Коста-Рика 67,3<br />
50 Сент-Винсент жэне Гренадин 66,9<br />
51 Венгрия 66,6<br />
52 Тринидад жэне Тобаго 66,5<br />
53 Малайзия 66,3<br />
54 Сауд Арабиясы 66,2<br />
55 Македония 66,0<br />
56 Латвия 65,8<br />
57 Мальта 65,7<br />
58 Ямайка 65,7<br />
59 Панама 64,9<br />
60 Болгария 64,9<br />
61 Кувейт 64,9<br />
62 Таиланд 64,7<br />
63 Румыния 64,7<br />
64 Франция 64,6<br />
65 Кабо-Верде 64,6<br />
288
1<br />
66<br />
67<br />
68<br />
69<br />
70<br />
71<br />
72<br />
73<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
85<br />
86<br />
87<br />
_88<br />
89<br />
90<br />
91<br />
92<br />
_93<br />
94<br />
95<br />
96<br />
97<br />
_98<br />
99<br />
Словения_______ _____________<br />
64.6<br />
Туркия<br />
64.2<br />
Польша<br />
64,1<br />
Португалия<br />
64.0<br />
Албания<br />
64.0<br />
Белиз<br />
63,8<br />
Доминика<br />
63.3<br />
Намибия<br />
62.7<br />
Оцтустнс Африка Республикасы<br />
62.7<br />
Руанда 62,7<br />
Черногория 62,5<br />
Парагвай 62,3<br />
Казахстан 62,1<br />
Гватемала 61,9<br />
Уганда 61,7<br />
Мадагаскар 61,2<br />
Хорватия 61,1<br />
Кыргызстан 61,1<br />
Самоа 60,6<br />
Буркина-Фасо 60,6<br />
Фиджи 60,4<br />
Италия 60,3<br />
Грекия 60,3<br />
Ливан 60,1<br />
Доминикан Республикасы 60,0<br />
Замбия 59,7<br />
Эз1рбайжан 59,7<br />
Марокко<br />
59,6<br />
Монголия<br />
59.5<br />
Гана______<br />
59,4<br />
Египет<br />
59.1<br />
Свазиленд<br />
59.1<br />
Никарагуа<br />
58,8<br />
Гондурас<br />
58.6<br />
289
1 2 3<br />
100 Тунис 58,5<br />
101 Сербия 58,0<br />
102 Камбоджа 57,9<br />
103 Бутан 57,6<br />
104 Босния жэне Герцеговина 57,5<br />
105 Гамбия 57,4<br />
106 Кения 57,4<br />
107 Шри-Ланка 57,1<br />
108 Танзании 57,0<br />
109 Мозамбик 56,8<br />
110 Габон 56,7<br />
111 Нигерия 56,7<br />
112 Вануату 56,7<br />
113 Бразилия 56,3<br />
114 Мали 56,3<br />
115 Филиппин 56,2<br />
116 Индонезия 56,0<br />
117 Бенин 56,0<br />
118 Тонга 55,8<br />
119 Малави 55,8<br />
120 Молдова 55,7<br />
121 Сенегал 55,7<br />
122 Кот-д’Ивуар 55,4<br />
123 Пэкстан 55,1<br />
124 Уцщстан 54,6<br />
125 Джибути 54,5<br />
126 Нигер 54,3<br />
127 Йемен 54.2<br />
128 Тэжшгтан 53,5<br />
129 Суринам 53,1<br />
130 Бангладеш 53,0<br />
131 Папуа-Жаца Гвинея 52,6<br />
132 Алжир 52,4<br />
133 Гаити 52,1<br />
290
гг<br />
134<br />
135<br />
136<br />
137<br />
138<br />
1139<br />
140<br />
141<br />
142<br />
143<br />
144<br />
145<br />
146<br />
147<br />
148<br />
149<br />
150<br />
151<br />
152<br />
153<br />
154<br />
155<br />
156<br />
157<br />
158<br />
159<br />
160<br />
161<br />
162<br />
163<br />
164<br />
165<br />
166<br />
167<br />
Мавритания<br />
Кытай<br />
Камерун<br />
Гвинея<br />
Аргентина________<br />
Вьетнам<br />
Сирия<br />
Лаос<br />
Сейшель Аралдары<br />
52.1<br />
52,0<br />
51,8<br />
51.7<br />
51.7<br />
51,6<br />
51.3<br />
51.3<br />
51.2<br />
Ресей Федерациясы 50,5<br />
Эфиопии 50,5<br />
Микронезия 50,3<br />
Непал 50,1<br />
Боливия 50,0<br />
Бурунди 49,6<br />
Сьерра-Леоне 49,6<br />
Сан-Томе жэне Принсипи 49,5<br />
Гайана 49,4<br />
Орталык Африка Республикасы 49,3<br />
Того 49,1<br />
Мальдив Республикасы 48,3<br />
Беларусь 47,9<br />
Экваторльщ Гвинея 47,5<br />
Эквадор 47,1<br />
Гвинея-Бисау 46,5<br />
Либерия 46,5<br />
Ангола 46,2<br />
Сулеймен Аралдары 45,9<br />
бзбекстан 45,8<br />
Украина 45,8<br />
Чад 45,3<br />
Кирибати 44,8<br />
Комор Аралдары 43,8<br />
Конго Республикасы 43,6<br />
291
1 2 3<br />
168 Турйсменстан 43,6<br />
169 Шыгыс Тимор (Тимор-Лешти) 42,8<br />
170 Иран 42,1<br />
171 Конго Демократиялык Республикасы 40,7<br />
172 Ливия 38,6<br />
173 Мьянма 37,8<br />
174 Венесуэла 37,6<br />
175 Эритрея 36,7<br />
176 Куба 27,7<br />
177 Зимбабве 22,1<br />
178 Корея Халык Демократиялык<br />
Республикасы<br />
1,0
Р КОСЫМША<br />
Елдердщ экология л ык-экономикалык типтер! жэне<br />
олардыц ерекшел1ктер1<br />
(Б.Н. Зимин бойынша)<br />
№ Елдердщ экологиялыкэкономикалык<br />
типтер1<br />
Ерекшел1ктер1<br />
1 2 3<br />
1 Экономикалык дамуы<br />
ете томен децгейдеп мешеу<br />
елдер<br />
2 Экономикалык даму<br />
децгеш томен елдер<br />
3 Экономикалык даму<br />
децгеш орташа елдер<br />
4 Экономикалык даму<br />
децгеш жогары елдер<br />
5 Экономикалык даму<br />
децгеш ете жогары елдер<br />
«Экологияландыру» ^гымын елде жумыс<br />
гстейтш шетелдпс кэсшкерлер есебшен<br />
журпзшетш табигат коргау шараларымен<br />
гана байланыстыруга болады.<br />
Экологиялык талаптарды орындауга<br />
шакыру жергйпкп тургындар тарапынан<br />
карсылык тудыруда.<br />
Табигат коргау шаралары шетелдйсгер<br />
кемепмен гана жузеге асырылады.<br />
Экологияга карсылык ресми тургыда<br />
емес, жекелеген аудандардагы наразьшык<br />
•щршде Кершедь Б^л топтагы елдер<br />
экологиялык шараларга, эдетте Ж¥0-нщ<br />
0,4%-ын жумсайды.<br />
Табигатты коргау мен ресурстар<br />
корын сактауга катысты эрекеттерщ<br />
каржыландыруга Ж ¥0-шц 0,5-1,3%-ын<br />
беледг. Экологиялык шаралар коршаган<br />
орт ага аса каунщ emnpic салаларына<br />
катысты гана жузеге асырылады.<br />
Бул елдерде экологиялык шараларды<br />
каржыландьфу улеа 1,3%-ды кздэайды.<br />
Экономикалык жагынан тшмд1 болатын<br />
табигат коргау шаралары гана<br />
журпзшедь Ластану кездерш мулде жою<br />
кымбатка тусетщщктен экологиялык<br />
проблемалар толыгымен шешшмеген.<br />
©HflipicTi тугелдей дерлж экологиялык<br />
raiMfli жаца технологияларга кеипруге,<br />
ластану кездерш залалсыздандыруга<br />
каржысы жeтeдi. Бул топтагы елдер зиянды<br />
енд1р1стерд1 дамушы елдер аумагына<br />
кеийруде, муньщ ез1 дуние жузвдеп<br />
экологиялык жагдайды одан api нашарлатуда.<br />
293
1 2 3<br />
6 Табигатты коргау мен ресурстарды<br />
сактаушы технологияларды<br />
енпзудш<br />
озык тэщрйбес! бар елдер<br />
Калдыксыз технологияга толыгымен<br />
кешкен. Швейцария тэр1зд1 rannriplM<br />
елде мумкш болган б^л тэяарибе<br />
шаруашылык курылымы ете курдел!<br />
улкен елдерде колданыс таба алмайды.<br />
294
КА31РГ1 ЗАМАНГЫ ЭЛЕМ<br />
1. ЭЛЕМ ЭКОНОМИКАСЫНЬЩ ЖАЛПЫ К0РСЕТК1ШТЕР1<br />
Жиынтьщ iflnci ешмнщ (Ж10) жалпы келемк $ 70,2 трлн.<br />
Ж10 керсепашшщ жылдьщ eciMi: 2,9%<br />
Жан басына шаккандагы Ж10 мелшерк $ 10 500<br />
Ж10 курылымы: енеркэсш (32%), кызмет керсету (64%), ауыл<br />
шаруашылыгы (4%)<br />
Жалпы дуниежузшш экспорт келемк $ 16,1 трлн.<br />
Жалпы дуниежузшк импорт келемк $ 16,0 трлн<br />
0неркэсш ещцрюшщ жылдьщ ecyi: 3,2%<br />
Электр энергиясын ещцру: 18,8 кВт.ч<br />
Электр энергиясын тутыну: 17,1 трлн. кВт.ч<br />
Мунай ещцру: тэул1гше 85,4 млн. баррель<br />
Мунай тутыну: тэулйтне 86 млн. баррель<br />
Табиги газ енд1ру: жьшына 3,1 трлн. м3<br />
Табиги газ тутыну: жылына 3,2 трлн. м3<br />
Крлданыстагы телефон желшершщ саны: 1,3 млрд.<br />
Мобильд1 телефондардыц саны: 4 млрд.<br />
МИнтернетп пайдаланушылардьщ саны: 1,6 млрд. адам<br />
Fылымга непздеящ ещцршген ещмдердщ жалпы куны: $ 2300<br />
млрд.<br />
Дунне жуз бойынша ауьш шаруашылыгында жумыс ютейтшдер<br />
саны - 1,1 млрд экономикальщ белсещц адамдар.<br />
Дуние жуз1 бойынша эуежайлар саны: 43 867<br />
TeMip жолдардыц жалпы узындыгы: 1,25 млн. км<br />
Тас жолдардыц жалпы узындыгы: 68,9 млн. км<br />
Дуние жуз1 бойынша келж саласында 100 млн. адам жумыс<br />
гстейда.<br />
Жыл сайын дуние жуз!нде келмсгщ барльщ турлер1мен 100 млрд<br />
тоннадан астам жук, 1 трлн-нан астам жолаушы тасымалданады.<br />
Келш тасымалдарын дуние жуз1 бойынша 650 млн автомобиль, 40<br />
мьщ тещз кемелер1, 10 мьщ рейстнс ушактар, 200 мьщ локомотив<br />
камтамасыз етедь<br />
295
Эуежайлары ец<br />
кеп елдер<br />
1.1 Жекелеген елдердеп<br />
эуежайлар саны<br />
Эуежай<br />
саны<br />
Эуежайлары ец аз елдер<br />
Эуежай<br />
саны<br />
1<br />
АКД1<br />
Бразилия<br />
15 095<br />
4 000<br />
Барбадос, Гамбия, Мальта,<br />
Науру, Тувалу<br />
Мексика 1744 Бруней, Бутан, Доминика, 2<br />
Канада 1388<br />
Люксембург, Сан-Томе жэне<br />
Принсипи, Сент-Китс жэне<br />
Невис<br />
Ресей 1216 Антигуа мен Барбуда, Бахрейн,<br />
3<br />
Аргентина 1 130<br />
Гренада, Палау<br />
Колумбия 992 Комор Аралдары, Самоа 4<br />
Боливия 952<br />
Парагвай 798 Маврикий, Черногория 5<br />
Индонезия 683<br />
TeMip жолдары<br />
ец узын елдер<br />
1.2 TeMip жолдардын узындыгы<br />
TeMip жолдардын<br />
узындыгы, мыц<br />
км<br />
TeMip жолдары<br />
ец кыска елдер<br />
TeMip жолдардын<br />
узындыгы, км<br />
АКД1 226,4 Парагвай 36<br />
Ресей 87,2 Сент-Китс жэне 50<br />
Невис<br />
Кытай 77,8 Непал 59<br />
Y щцстан 63,3 Панама 76<br />
Германия 46,7 Джибути 100<br />
Аустралия 41,9 Черногория 250<br />
Аргентина 37,9 Люксембург 275<br />
Франция 31,4 Коста-Рика 278<br />
Бразилия 29,2 Сальвадор 283<br />
296
1.3 Тас жолдардыц узындыгы<br />
Тас жолдары ец<br />
¥зын елдер<br />
Тас<br />
жолдардыц<br />
^зындыгы,<br />
мыц км<br />
Тас жолдары ец кыска<br />
елдер<br />
Тас<br />
жолдардыц<br />
узындыгы,<br />
км<br />
АЩ11 6 466 Тувалу 8<br />
Уцщстан 3 316 Науру 24<br />
Кытай 1 931 Монако 50<br />
Бразилия 1 752 Мальдив 88<br />
Жапония 1 197 Андорра 270»<br />
Канада 1 042 Сан-Марино 292<br />
Франция 952 Сан-Томе жэне Принсипи 320<br />
Ресей 933 Лихтенштейн 380<br />
Аустралия 813 Сент-Китс и Невис Ш<br />
Испания 681 Сейшель Аралдары 458<br />
297
2. ЭЛЕМ ХАЛКЫНЬЩ ЖАЛПЫ К0РСЕТК1ШТЕР1<br />
• Жалпы саны: 6,9 млрд. адам<br />
• Жас кздрылымы: 0-14 жас (27,2%), 15-64 жас (65,2%), 65 жастан<br />
жогары (7,6%)<br />
• Туу (1000 адамга шакканда): 20,0<br />
• 0л1м (1000 адамга шакканда): 8,2<br />
• Туудын жнынтык коэффициент!: 2,6<br />
• 100 эйелге шаккандагы ерлер саны: 101<br />
• Урбандалу децгеш: 50%<br />
• Адамнын еш р жасынын орташа узактыгы: 66,7 (ерлер - 64,5;<br />
эйелдер1 - 68,8)<br />
• ВИЧ/СПИД дертше шалдыккандар саны: 33 млн. адам<br />
• Дшге сенушшердщ улес‘; христиандар (33,3%), мусылмандар<br />
(21%), индуизм eKuwepi (13,3%), буддизм екшдер1 (5,8%) жэне т.б.<br />
• Дуние жуз1 халкынын ана тщ : кытай (13,2%), испан (4,9%),<br />
агылшын (4,7%), араб (3,1%), португал (2,7%), хинди (2,7%), бенгал<br />
(2,6%), орыс (2,2%), жапон (1,9%), немк (1,5%), француз (1,2%)<br />
жэне баскалар.<br />
• Ересек тургындардын сауаттылык децгеш: 82%<br />
• Ецбек ресурстары: 3,3 млрд. адам<br />
• Халыктыц енбекпен камтылу курылымы: енеркэсш (20,5%), кызмет<br />
керсету (39%), ауыл шаруашылыгы (40,5%)<br />
• Жумыссыздык децгещ: 30%
№ Кедейшшк<br />
шепнен<br />
темен турмыс<br />
кешетш<br />
адамдар yneci<br />
жогары елдер<br />
2.1 Кедейшшш ш епнен томен турмыс кешетш<br />
адамдар улес1<br />
Кедейшшк<br />
шепнен темен<br />
турмыс кешетш<br />
адамдар yneci,<br />
%<br />
№ Кедейшшк<br />
шепнен<br />
темен<br />
турмыс<br />
кешетш<br />
адамдар<br />
yneci темен<br />
елдер<br />
Кедейшшк<br />
шепнен темен<br />
турмыс кешетш<br />
адамдар yneci, %<br />
1 Замбия 86,0 1 Литва 4,0<br />
2 Гаити, Либерия,<br />
Чад<br />
80,0 2 Эстония,<br />
Малайзия<br />
3 Сьерра-Леоне 70,2 3 Австрия 5,9<br />
4 Мозамбик,<br />
Нигерия, Суринам<br />
5,0<br />
70,0 4 Франция 6,2<br />
5 Свазиленд 69,0 5 Сербия 6,5<br />
6 Бурунди, Зимбабве<br />
68,0 6 Ирландия,<br />
Черногория<br />
7 Нигер 63,0 7 Ливия, Тунис<br />
8 Боливия, Комор<br />
Аралдары,<br />
Руанда<br />
внеркэcirrre<br />
жумыс<br />
ютейтшдер<br />
yneci<br />
жогары<br />
елдер<br />
0неркэсште<br />
ютейтшдер<br />
yneci,<br />
%<br />
7,0<br />
7,4<br />
60,0 8 Кытай 8,0<br />
2.2 Ересек тургы ндарды н<br />
ецбекпен кам ты луы<br />
Кызмет<br />
керсету саласында<br />
жумыс<br />
ютейтшдер<br />
yneci жогары<br />
елдер<br />
Кызмет<br />
керсетуде<br />
ютейтшдер<br />
улеа, %<br />
Ауыл<br />
шаруашылыгында<br />
жумыс<br />
ютейтшдер<br />
yneci<br />
жогары<br />
елдер<br />
Ауыл<br />
шаруашылыгында<br />
ктейтш<br />
дер<br />
yneci,<br />
%<br />
1 2 3 4 5 6<br />
Бахрейн 79,0 Израиль, Антигуа<br />
жэне<br />
Барбуда<br />
82,0 Бурунди 93,6<br />
299
1 2 3 4 5 6<br />
Бруней 63,1 Люксембург,<br />
Улыбритания<br />
80,5 Буркина-<br />
Фасо, Нигер,<br />
Шыгыс<br />
Тимор, Малави<br />
90,0<br />
Сербия 46,0 Нидерланд 80,0 Лесото, Ангола,<br />
Зам<br />
85,0<br />
бия, Папуа-<br />
Ж а н а<br />
Г винея<br />
Лихтенштейн<br />
43,5 Андорра 79,0 Гвинея-<br />
Бисау,<br />
Уганда<br />
Словакия 39,0 Сингапур,<br />
Иордания,<br />
Финляндия<br />
Чехия 40,2 Исландия,<br />
БАЭ, Суринам<br />
Сан-<br />
Марино<br />
82,0<br />
78,0 Мозамбик 81,0<br />
77,4 Эфиопия 80,2<br />
37,7 АКД1 76,8 Ауганстан,<br />
Лаос, Танзания,<br />
Чад<br />
80,0<br />
300
2.3 Елдер бойынша ецбекке жарамды т^ргындар<br />
саны, 2009 жыл<br />
№ р/с Елдер, аумактар Енбекке жарамды<br />
тургындар саны,<br />
млн адам<br />
1 2 3<br />
1 Кытай 812,7<br />
2 Ундютан 467,0<br />
3 Е у р о п ал ы к О дак 225, 1<br />
4 АКД1 154,5<br />
5 Индонезия 113,3<br />
6 Бразилия 95,2<br />
7 Ресей 75,8<br />
8 Бангладеш 72,5<br />
9 Жапония 65,9<br />
10 Пакистан 55,9<br />
11 Нигерия 47,3<br />
12 Мексика 47,0<br />
13 Вьетнам 43,9<br />
14 Германия 43,5<br />
15 Таиланд 38,2<br />
16 Эфиопия 37,9<br />
17 Филиппин 37,9<br />
18 Улыбритания 31,3<br />
19 Мьянма 30,9<br />
20 Франция 28,0<br />
21 Египет 25,8<br />
22 Туркия 25,3<br />
23 Иран 25,0<br />
24 Италия 25,0<br />
25 Корея Республикасы 24,4<br />
26 Конго Демократиялык Республикасы 25,5<br />
27 Испания 23,0<br />
28 Танзания 21,2<br />
29 Украина 20,4<br />
301
1 2 3<br />
30 Колумбия 20,0<br />
31 Корея Халык-Демократиялык Республикасы 20,0<br />
,32 Канада 18,4<br />
33 Непал 18,0<br />
34 Кения 17,5<br />
35 ОАР 17,3<br />
36 Польша 17,0<br />
37 | Аргентина 16,5<br />
38 взбекстан 15,6<br />
39 Уганда 15,0<br />
40 Ауганстан 15,0<br />
41 Венесуэла 12,7<br />
42 Судан 11,9<br />
43 Марокко 11,5<br />
44 Аустралия 11,4<br />
45 Малайзия 11,3<br />
46 Тайвань 10,9<br />
47 Гана 10,3<br />
48 Перу 10,3<br />
49 Мозамбик 9,8<br />
50 Алжир 9,6<br />
51 Мадагаскар 9,5<br />
52 Румыния 9,3<br />
53 Казахстан 8,7<br />
54 Камбоджа 8,6<br />
55 * Нидерланд 8,3<br />
56 Ирак 8,2<br />
57 Шри-Ланка 8, 1<br />
58 Ангола 7,8<br />
Щ 591* Кот-д'Ивуар 7,5<br />
60 1 Чили 7,4<br />
61 Камерун 7,3<br />
62 Сауц Арабиясы 6,9<br />
63 ‘ Букина-Фасо 6,7<br />
302
1<br />
64_<br />
65<br />
66_<br />
67_<br />
68<br />
69^<br />
70^<br />
71<br />
72<br />
1Ъ_<br />
74<br />
75<br />
76<br />
77<br />
78<br />
79<br />
80<br />
81<br />
82<br />
83<br />
84<br />
_85<br />
_86<br />
_87<br />
_88<br />
_89<br />
90<br />
91<br />
_92<br />
93<br />
94<br />
95<br />
Йемен<br />
Сирия<br />
Малави<br />
Португалия<br />
Сенегал<br />
Замбия<br />
Чехия<br />
Бельгия<br />
Грекия<br />
Куба<br />
Швеция<br />
Беларусь<br />
Нигер<br />
Боливия<br />
Руанда<br />
Эквадор<br />
Доминикан Республикасы<br />
Гвинея<br />
Эз1рбайжан<br />
Чад__________________<br />
Бурунди______________<br />
Гватемала<br />
Швейцария<br />
Зимбабве<br />
Венгрия<br />
Тунис<br />
Папуа-Жаца Гвинея<br />
Австрия<br />
Сянган(Гонконг)<br />
Бенин<br />
Лаос<br />
Гаити<br />
Сомали<br />
Мали
304<br />
1 2 3<br />
98 Болгария 3,2<br />
99 БАЗ 3,2<br />
100 Сербия 3,1<br />
101 Гондурас 3,1<br />
102 Сингапур 3,0<br />
103 Израиль 3,0<br />
104 Парагвай 3,0<br />
105 Дания 3,0<br />
106 Сальвадор 3,0<br />
107 Финляндия 2,7<br />
108 Словакия 2,6<br />
109 Норвегия 2,6<br />
110 Того 2,6<br />
111 Никарагуа 2,4<br />
112 Кыргызстан 2,4<br />
Ш Грузия 2,3<br />
114 Турйсменстан 2,3<br />
115 Жаца Зеландия 2,3<br />
116 Съерра-Леоне 2,2<br />
117 Ирландия 2,2<br />
118 Тэжжстан 2, 1<br />
119 Коста-Рика 2,1<br />
120 Кувейт 2,0<br />
121 Эритрея 2,0<br />
122 Орталык Африка Республикасы 1,9<br />
123 Босния жэне Герцеговина 1,8<br />
124 Ливия 1,7<br />
125 Иордания 1,7<br />
126 Литва 1,7<br />
127 Уругвай 1,6<br />
128 Конго Республикасы 1,5<br />
129 Армения 1,5<br />
130 Ливан 1.5<br />
131 Пуэрто-Рико (АКД1) 1,5
1 2 3<br />
132 Панама 1,4<br />
133 Либерия 1,3<br />
134 Молдова 1,3<br />
135 Мавритания 1,3<br />
136 Ямайка 1,3<br />
137 Латвия 1,2<br />
138 Катар 1,2<br />
139 Хорватия 1,2<br />
140 Албания 1, 1<br />
141 Монголия 1,1<br />
142 Оман 1,0<br />
143 Македония 0,9<br />
144 Словения 0,9<br />
145 Лесото 0,9<br />
146 Гамбия 0,8<br />
147 Намибия 0,7<br />
148 Эстония 0,7<br />
149 Иордан езеншщ Батые жагалауы 0,7<br />
150 Ботсвана 0,7<br />
151 Габон 0,6<br />
152 Гвинея-Бисау 0,6<br />
153 Тринидад пен Тобаго 0,6<br />
154 Бахрейн 0,6<br />
155 Маврикий 0,6<br />
156 Косово 0,6<br />
157 Свазиленд 0,5<br />
158 Шыгыс Тимор 0,4<br />
159 Кипр 0,4<br />
160 Джибути 0,4<br />
161 Газа Секторы 0,3<br />
162 Макао 0,3<br />
163 Фиджи 0,3<br />
164 Гайана 0,3<br />
165 Бутан 0,3<br />
305
306<br />
1 2 3<br />
166 Комор Аралдары 0,3<br />
167 Черногория 0,3<br />
168 Люксембург 0,2<br />
169 Сулеймен Аралдары 0,2<br />
170 Кабо Верде 0,2<br />
171 Экваторлык Гвинея 0,2<br />
172 Бруней 0,2<br />
173 Багам Аралдары 0,2<br />
174 Исландия 0,2<br />
175 Барбадос 0,2<br />
176 Мальта 0,2<br />
177 Суринам 0,2<br />
178 Мальдив 0, 1<br />
179 Белиз 0, 1<br />
180 Француз Полинезиясы 0, 1<br />
181 Вануату 0, 1<br />
182 Жана Каледония 0, 1<br />
183 Нидерландык Антиль аралдары 0, 1<br />
184 Сент - Люсия 0, 1<br />
185 Самоа 0, 1<br />
186 Сент - Винсент пен Гренадин 0, 1<br />
187 Джерси 0,05<br />
188 Сан Томе жэне Принсипи 0,05<br />
189 Виргин аралдары 0,05<br />
190 Майотт 0,05<br />
191 Монако 0,05<br />
192 Гренада 0,04<br />
193 Андорра 0,04<br />
194 Аруба 0,04<br />
195 Тонга 0,04<br />
196 Мэн аралы 0,04<br />
197 Сейшель Аралдары 0,04<br />
198 Кайман аралдары 0,04<br />
199 Солтустщ Мариан аралдары 0,04
1 2 3<br />
200 Бермуд 0,04<br />
201 Фэро аралы 0,03<br />
202 Лихтенштейн 0,03<br />
203 Гернси 0,03<br />
204 Антигуа жэне Барбуда 0,03<br />
205 Гренландия аралы 0,03<br />
206 Доминика 0,03<br />
207 Сан-Марино 0,02<br />
№ Жумыссыздар<br />
улеа<br />
ен жогары<br />
елдер<br />
2.4 Ж^мыссыздык децгеш<br />
Жумыссыздар<br />
улеа, %<br />
№ Жумыссыздар<br />
yjieci ен томен<br />
елдер<br />
Жумыссыздар<br />
yneci, %<br />
1 Науру 90,0 1 Андорра,<br />
0<br />
Монако<br />
2 Либерия 85,0 2 Катар 0,4<br />
3 Зимбабве 80,0 3 Эз1рбайжан 0,9<br />
4 Буркина-Фасо 77,0 4 Таиланд,<br />
Лихтенштейн<br />
1,4<br />
5 Джибути 59,0 5 Беларусь,<br />
1,6<br />
Исландия<br />
6 Замбия 50,0 6 Вануату 1,7<br />
7 Сенегал 48,0 7 Дания 1,8<br />
8 Непал 46,0 8 Папуа-Жаца<br />
Гвинея<br />
1,9<br />
9 Лесото 45,0 9 Сейшель<br />
2,0<br />
аралдары<br />
10 Ауганстан, 40,0 10 Кувейт,<br />
2,2<br />
Кения<br />
Сингапур<br />
307
2.5 Ересек тургындардыц сауаттылык децгеш<br />
№ Сауатты адамдар pieei<br />
ец жогары елдер<br />
1 Андорра, Ватикан,<br />
Грузия, Лихтенштейн,<br />
Люксембург, Норвегия,<br />
Финляндия<br />
Сауатты<br />
адамдар<br />
улеа, %<br />
№ Сауатты<br />
адамдар<br />
улеса ен<br />
томен<br />
елдер<br />
100 1 Буркина-<br />
Фасо<br />
Сауатты<br />
адамдар<br />
улеа, %<br />
21,8<br />
2 Куба, Польша, Эстония 99,8 2 Чад 25,7<br />
3 Барбадос, Латвия, Словения<br />
99,7 3 Ауганстан 28,1<br />
4 Беларусь, Литва, Словакия<br />
99,6 4 Нигер 28,7<br />
5 Казакстан, Тэжшстан 99,5 5 Гвинея 29,5<br />
6 Ресей 99,4 6 Бенин 34,7
МАЗМ¥НЫ<br />
ЦЫСЦАРТУЛАР......................................................... ...........3<br />
К1Р1СПЕ.............................................................................................4<br />
IБ0Л1М<br />
ДУНИЕ ЖУЗППЦ КД31РГ1ГЕОГРАФИЯЛЬЩ БЕЙНЕС1<br />
1-такырып. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕР1НЩ КА31РГ1САЯСИ<br />
СИПАТЫ....................................................... ..............................,5<br />
1.1. Дуние жузшщ саяси картасыньщ цалыптасуы............................ 5<br />
1.2 Дуние жузшщ саяси картасыньщ объектшер1............................ 11<br />
2-такырып. ГЕОГРАФИЯНЬЩ 0Д1СТЕМЕЛ1К ЖЭНЕ<br />
ЭДЮНАМАЛЬЩ НЕПЗДЕР1.......................................................... 22<br />
2.1 K|a3ipri географ ияньщ непзп зерттеу эд1стер1............................ 22<br />
2.2 Ka3ipri дуниедеп езгергстерд1 талдауцын эдостемеет.................30<br />
2.3 K^a3ipri дуние жэне геоакдараттык; технология.......................... 35<br />
3-такырып. АЙМАК; ЖЭНЕ АЙМАЦТАНУ..................................43<br />
3.1 Аймактанудыц теориялык непздер1...........................................43<br />
3.2 Аймак - элеуметпк-экономикальщ жуйе....................................47<br />
3.3 Дуние жуз1 аймактары...............................................................52<br />
4-такырып. ЕЛДЕР ЖЭНЕ ЕЛТАНУ............................................. 58<br />
4.1 Кешещц елтану жэне елдерге кешенд1 сипаттама беру<br />
эдастемеа...........................................................................................58<br />
4.2 Елдердщ аумактьщ жэне шекаралык ерекшел1ктер1...................61<br />
4.3 Елдердщ тургын халкы бойынша эртурлшМ............................ 66<br />
5-такырып. ДУНИЕ ЖУ31ЕЛДЕРШЩ ТИПОЛОГИЯСЫ........... 77<br />
5.1 Еядерд! топтастырудьщ каз1рп замангы KepceTKinrrepi............. 77<br />
5.2 Елдерда экономикалык даму децгеш бойынша топтастьфу........82<br />
6-такырып. ДАМЫГАН ЕЛДЕР.....................................................95<br />
6.1 Дамыган елдердщ жалпы сипаттамасы......................................95<br />
6.2. Дамыган елдердщ Ka3ipri дуниедеп орны...............................Ю0<br />
309
7-такырып. 0ТПЕЛ1 ЭКОНОМИКА ТЭН ЕЛДЕР ...................... 105<br />
8-такырып. ДАМУШЫ ЕЛДЕР ................................................ .. 112<br />
8.1. Дамушы елдерге жалпы сипаттама.......................................... 112<br />
8.2. Дамушы елдердщ жнстелу1........................................................115<br />
IIБ0Л1М<br />
ПОСТИНДУСТРИЯЛАНУ КЕЗЕЦ1НДЕГ1 КА31РП ЭЛЕМ<br />
9-такырып. КА31РГ1ДУНИЕНЩ ПОСТИНДУСТРИЯЛЫК<br />
ДАМУЫ ^................................. ................................... ... .122<br />
9.1 Постиндустриялык дамудыц алгышарттары мен<br />
тенденциялары . .......................................... . . . __ ____ _..._ .122<br />
9.2 Дуниежузшнс шаруашылыктыц Ka3ipri уйымдасу сипаты........128<br />
10-такырып. СЫРТКЫ ЭКОНОМИКАЛЬЩ БАЙЛАНЫСТАР<br />
ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ КА31РГ1ЭКОНОМИКАДАГЫ РОЛ1..............136<br />
10.1 Сыргщы экономикалык байланыстардын турлер!................... 136<br />
10.2 Халыкаралык сауданын даму факторлары........................ 143<br />
10.3 Сырткы экономикалык байланыстар кешен1 ...........................150<br />
11-такырып. КА31РГ1КЕЗЕНДЕГ1 ХАЛЫКДРАЛЬЩ<br />
КАТЫНАСТАР.............................................................................155<br />
11.1 Халыкаралык катынастардыц Typnepi ................................... 155<br />
11.2 Халыкаралык экономикалык байланыстар жэне каз1рп<br />
экономикалык даму.......................................................................... 161<br />
12-такырып. ХАЛЫКАРАЛЫК ЭКОНОМИКАЛЫК<br />
ИНТЕГРАЦИЯ,.,............................................... ....................._.,. .167<br />
12.1 Экономикалык интеграцияныц мэн1 мен формалары..............167<br />
12.2 Постиндустриялык кезецдеп галамдык экономикалык<br />
интеграция........................................................................................ 174<br />
12.3 Постиндустриялык кезецдеп аймакгык экономикалык<br />
интеграция........................................................................................ 180<br />
12.4 Посткецестнс кешспктеп интеграция...................................... 185<br />
310
13-такырып. ЖАЬАНДАНУ - КД31РГ1ДУНИЕЖУ31Л1К<br />
ЭКОНОМИКАДАГЫ ЖЕТЕКШ1 ТЕНДЕНЦИЯ..............................191<br />
13.1 ЖаЬандану жагдайындагы дуниежузМк шаруашыльщ...........191<br />
13.2 ЖаЬандану жэне улттык экономикалар.......................................197<br />
13.3 ЖаЬандану жэне бш м беру саласы............................................... 199<br />
13.4 Букшэлемднс мура..............................................................................205<br />
14-такырып. КДЗГРГ1ЗАМАНГЫ ГАЛАМДЫК;<br />
ПРОБЛЕМАЛАР 2 1 2 ................................................................................212<br />
14.1 I^a3ipri дуниедеп галамдьщ проблемалар.............................. .. .212<br />
14.2 Галамдык езгерютер жэне география...........................................219<br />
Ц О СЫ М Ш А ЛА Р....................................................................................228
Кулэш Дуйсенбайкызы Каймулдннова<br />
КА31РГ1ДУНИЕ ГЕОГРАФИЯСЫ<br />
Окулык,<br />
Теруге 22.11.11 япбершдь Басуга 30.11.11 кол койылды.<br />
ПппЫ 60x90 V ,. Карш тур» «Times New Roman». Офсегпк<br />
басылыс. Офсетпк кагаз. Ecenri баспа табагы 19,5.<br />
Таралымы 2000 дана. Тапсырыс 6245.<br />
Казакстан Республикасы «Полиграфюмбинат» ЖШС-i. 050002,<br />
Алматы к., М.Макатаев к., 41.