Untitled
Untitled
Untitled
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
G d n d p ъ c L л г 1БЕГЛЛИНeS^ * “^ д л м л л ыв л з в ц д Е т • " ”*; ■ . . . ч ^ с ш г я ■л о э м л л л р в тк, АЗ А К, ТЫЦ ME М Л Е К Е Т Т IК КОР КЕМО ДЕ Б И Е т В АС П АСЫАлматы —/076
АЗАМАТ-АКЫН...Жарайды, бол май-а к кой Tirrri акын,Ал, аза мат болу га м1ндетпсщ!Н . Некрасов.1©ткен жылы Казахстан журтшылыгы Сапаргали Бегалиншн60 жаска то л Fa н салтанатты мерекесш тойлады. Сапаррали Бегали»сол 60 жастыц 40 жылын эдебиет майданына жумсады. Ол кездеэл1 канатьж да комдап улгермеген а% рш к балапаннын, кейш кыягакетерш етш даусыз.Рас, ол буюл 40 жыл боны тек б1рбеткей эдебиетпен FaHa шурылданранжок. Кейде мулде кол у з т , кейде жазба акын емес, жай6ip жумыс бабында; peTTi жерТнде ауызша айта салып, артыншаумытып кететш жардайларда да болды. Алайда, солардан сакталранжеке шумактардын e3i де белгш 6ip тарихи кезеннщ дереп тэршд!.Сондыктан да 6i3 бул макаламызда Сапарралидщ азаматтык ewipiHакындык сапарынан дараламай, шама келгенше тутас камтуды*терен сокпагы болмаганмен де, ез адымынын i3iH калдырран азамат-акыннынэр кездеп елирлгк белестерш шола етуд! лайык таптык.Осы максатпен 40 жыл кешн шепшп энпмеш акыннын ajffauiкыадымынан баетаралы отырмыз.... 1914 жыл. Алрашкы аязды кундердщ 6ipi едк Семейдin русско-киргизскоеучилищесшде сабактын а я кт а л га н ды рын хабарларанконырау кагылысымен окупил жастар ду ете калды.— «Айкап» кел тт!, «Айкал!»— Жур окылык!— Айда кеттж!Училищеден ж упре шыккан жастар дуылдаса сейлес!пж Гасперонскийатындары татар ютапханасына к!рд1. Осы топтыц' 1ш1ндекелген сунгак бойлы жас ж Ы т езгелерден сыр буккендей шеткер1-рек столдардын 6ipiHe онаша втйрды да, «Айкап» журналын асыгыстауаударыстыра бастады. Tim i сонша кумартып келген ж урналынKasip шын зер салып окып та отырмаран тэдйздк Элденеш1здегендей етюр кара кездершщ нурлы карашыктарын мазасыз тенxepin,эр материалдын басын га и а шолады да, дереу eKiHuiichie кешедьЖ уректе туйш кс!з 6ip толку бар. Е таздеу келген колынынH93iK саусзктары журнзлдын саррылттау жука кагаздарын каудыр5
етшзш, шоршыта аударады. «Айкап» 6eri эз^рге жас yMiTTiH ансаганыналдына тартпай отырран сыякты.CeniM мен шектену аралас кептен куткен нэрсесш бул жолы дакездёст1ре алмай, тунжырай тускен жас ж1пт. кенет букш денеаменентелей умтылып, элденеден уялрандай, кулагы курещтш, жыпылыктайбердь Кез кемерше мелд1р моншактар да ipnifle калыпты'.Б!рак, бул екш ш емес, жас арманнын жанарын кемкерген куанышед1. Ж-iriT ез кезше 63i сенбегендей, 6ipep жыпылыктап алды дакайтадан ущлдк Жок, жас карашык жанылмаган. MiHe, онын кезалдында «Казак бозбалаларына!» деп аталатын ез елещ тур. АлыетаnibiFaTbiH «Айкап» журналы Каркаралы уезшдеп шагын шаруабаласынын келешепнен ум1т кутсе керек. 03ipre шын марынасындакалыптасып та улгермеген жас журектщ терещнен кетершген туцрыш толкынныц жанрырырын жариялапты. Кандай бакыт, кандайкуаныш десецшПЖ ас ж т т ез мактанышына ортактастар !здегендей тещрегшдеплерд!6ip шолып еткен ед1. Журттын бэр! де элденендей журналбетше ущле калган екен. Мумкш, олар да осы елещц окыпотырган шырар-ак!— Сапа, суйжнн, cyfiimui!Екший 6ip столдын жанында отырган караторы ж1пт, «Айкап»журналын жогары кетерген куш, суцрак бойлы ж ^ т а ц жанына бардыда, каусыра кушактап. бет!нен суйдк— Куттыктаймын, курбым, куттыктаймын!— Рахмет, достым, Шаймардан...Эдебиетпплер армиясынын Ka3ipri карт солдаты СапарралиБегалиннщ алгашкы адымын, будан кырык жыл бурын, кутпегенжерден кездескен ез окушылары осылай куттыктаган болатын.Сапаррали Бегалин сол тунгыш елещнде-ак ез замандастарынадамгершшкке ундед!. £нбектен кашып ел кезетш кылжакбастардыцT ep ic мшездерш сыкактай отырып, оларды ардакты ецбекке,окуга шакырды.— ... Б!р шолагыц бар болса,MiHe шап жастык шагыцда...Кызды керсец кылжаншылАбройсыз бол тары да...» —деп кекей келш, «Тутш шыккан ауылдын TycTiriH андып телм1рме...Енбекке умтыл epiH6e... Жалдан да адал акша тап, ем1рд1 боскаетюзбей, жас шарында окып бак!» деген устамды кенес айтты. Сей-Tin. «Казак бозбалаларына!» деген елец керкемдж жарынан MiHci3болмаганмен де, ез кезёщнш талабына сай келдь2Арада 6ipep жыл erri. Халык тшепмен кабыспаран империалис-TiK сорыста сэтЫзджке ушыраран- патша yKiMeTi майданныц каражумысына казак азаматтарын алу туралы июнь жарлыгын жариялады.¥зак жылдар бобы бар куилн тунгыйык койнауда рана тербе-Tin келген казак даласынпагы улт-азаттык козгалысыныц б1теу толкындарыбул жолы дурл1ге кетер^лдь¥лт-азаттык козгалысы куралды кушпен басталды. Казак азаматтары«эттен» деген eKiHimTi де ж!герл1 унмен амалсыз майданга6
аттанды. Сол ержаздер тобынын шпнде бара жаткан жас акын,патша укемтнщ сен1мс1з «солдааттары» атынан «Азамат арманы»атты жыр шыркады.«... Мал 6aFbm, тыныштыкта журдак елде,Ацсадык еркшд1кп туран жерге.Кун туып ер басына, ел куйзелш,Кез сузт кершгенге болдык пенде...»деп басталатын бул еленде егейлжтен жабырып зарыру да, азаматтыкансаран Ж1гер де бар ед1.Есж-терезес! тас 6 iT e y кызыл вагонра тола тиелген сешмаз солдаттарПетроградтын макындагы Колпын станциясына келдй Оданapi, ен болмаса ез бастарын коргарлык куралдары да жок, тек курекпенкаруланып, катерл? майданный азапты жумыстарын аткарураKipicTf. Тешрек тутеген ок болатын. Тебеден дандайсый шуйщгеннем1с самолеттер1 куралсыз «солдаттардын» устшен коркыныштыажал бомбаларын жаудырды. Кун бойы аш-жаланаш ауыр жумыстараткарып, тун бойы сызды блиндажды паналаган аюлттер аскынранaypyFa шалдыкты. б к ш и т елМдер басталды. СапарралиБегалин осы 6ip кезде жер уцпрде отырып, куч^рене жыр шыркады:«Тунерт тундей томсарранКешерме туман сертле.Аспанныц асты нур жайнап,Кун ирер ме керкше.Тардырмен адам кектесшКаптаран соц кезд1 шел,Тайталаста тапталыпКор болды-ау бейуаз момын ел...»деп келетж бул еленде акын тек ез басынын мунын, ез!мен 6ipreкорлыкта журген егей солдаттардын азабын FaHa айтып коймай,алыста калган елшщ тагдырына кез ж1берд1:«Сапам басып сарылганКай куйде екен сары бел?Кабары каткан алыстаКай куйде екен кайгылы ел?»деп, арманды азамат журегшщ «эттецш» айтты. «Кара кезвд мелflipen,«кош!» дед1н сэулем, карагым, шын кеттщ бе? дегендей, артымнанузак карадын... элде есивде мен болып, мунайып жалгызжылайсын, меруерттей жас теплЫп, алма бетт! шылайсын!...» депакаусыз жарына ансаган сагынышы мен айнымас журепн сезflipefli.Сапаргали ем ip мен елГм айкаскан сол катерл! сапардан патшауюмел кулаганнан кёшн гана оралды. Бул большевиктер партиясынынкаладагьг жумысшылар тобы мен ауыл келейлер!н келешек зорайкаска дайындап жаткан жауапты кезен болатын. Акын сол кезецнщуранына ун косып, ауыл кедейлёрш «KiciMciHreH жуандарга»карсы куреске шакырды. Kaaip Сапаргалндщ эдебиеттж архивында7
вдраздары саргая тускен б!р топ елендер бар. Булар керкемдж мэшпэлендсй сапалы болмаганмен де акынныц сол тустагы багытынтанытарлык тарихи деректер. Осылардыц 6ipimie акын:«Жыларан журт уандыКем-кет1П тецелш.K iciM ciH reH жуандыКел, кедейлер жецелж!..»деп аякталады. Сапаоралидщ осы мазмундас елецдершц б1рсыпырасынб!з ез жерлестершщ аузынан жазып алдык.3Орыстыц улы демократ акыны Некрасов езЫц «Акын мен азамат»деген программалык елецшде, тек кара басын FaHa KopFan,желдщ ырыНа кеше беретш буйыкпа акынра «акын болмауыц дамумюн, ал 6ipaK, азамат болура мшдегпык!» деген тамаша шеппмайткан болатын. Осыны карнда етш устаран Сапаррали тек жаланшешенджке рана бершп, когамдык улы езгер1стерд1ц ауыр да эдЬлетп iciHeH бойын аулак салып, сырттан рана бакылаушы, бейтарапакын болып коймай, ен алдымен белсенд1 де байсалды азамат болудымаксат erri. Улы Абай айткандай. игш корамдык курылыстыцKeTiriHe Kipniui болып каланура дайын турды. Сейтш, казак даласындасовет егаметг орнаран алгашкы кундерден бастап-ак, Сапарраликернект1 корам кайраТкерлермйц орта сапынан орын алды.Азамат-акын езшщ алрашкы жумысын 1919 жылы, болыстык ревкомнынхатшылырынан бастады да, аудандык аткару комитетшц преседател1,одан эр! уездш аткару комитет! председателей орынбасарыболып 1стед1.1923 жылдан бастап Сапаррали зац жумысына ауысты. Булжылдар кешпел1 казак ауылдарындагы кедей-батрактардыц таптыксанасы жана рана оянран, 6 ip a K та есю эдет-рурыптыц нэр аларулы тамыры эл! де солмаран кез болатын. Азамат-акын сол ауыржардайларда, артта калран казак ауылдарын аралай журт, советегаметшщ эд1л занын icK e асырды. Азулы байлардыц ес1пнде елеуci3журген талай малшылар сол халык соты аркылы енбекакыларыналды, суйгенше бара алмай зарыгып журген талай жарлардын колытецдшкё жеттс.Бул жылдары да Сапаррали тек умм шырарудан езген! бшмейтшб1'рбеткей зан кызметкер1 рана болып калган жок, ж!герл1 жырларыменауыл ецбекыйлерше багыт берер жалынды акынныц ардактымшдеттерш де аткара журдь Халык акындарыныц жаксы дзстурлер1бойынша e3i сезген кемшшктер туралы табанда елец шыгарудыда, жарымсыз элементтермен айтысуды да эдетке айналдырды.Судия-акынныц сол кездеп куцделрше уцшсец мынадай б!р жардайлардыкез алдыца кёяиресщ:Дия хажыныц аулына келш токтаран 6ip топ жолаушылар аттантуст1 де, узд1к улкен ак уйге келш к!рд1. Олардыц жуздершдеашу да, абыржу да бар ед1. Осыны ацрарран Дия хажы конактарынатерден орын керсегп де, ауыл жаналыктарын сурастыра бастады.— Раббас мырза, жузгцде 6ip решш бар Tapi3fli-ay..,-— Эл; талай ренжитш шырармыз. хажы ече.„9
— Уа. не болды, жаркыным?— Тарабай судья орнынан алынып, оныц орнына б1р бала судьякелген екен. Жалшы менен малшыга жел 6epin, жeлiктipiп жур. Соныцсвзше ерген малшылар алынбай журген акым бар деп кожасынанмал даулайтын болып алган... Байдын жас токалы, бас бостанды р ы н талап етед1-мк... Осынын шарпуы ез басыма да таянды...— Токсантай мырза бупн кайтыс болгандай тунерген себеб1мсол десенше... Тарабай мырзаныц гширш б1лмеуии едщдер. — Дняхажы зулымдыкты терец куреп, квздерш сузе Tycin, ыза мен кулыкаралас ыркылдай кулш алды.— Кызметкердщ 6api жастан келд1,кымыз imin кызынран мастан келд! де...— Ие, солай — Раббас калын кабагын тушп ауыр курсйда. —К,айран Тарабай мырза... ез адамымыз ед! рой...— Мунайма, мырза.— Bip кулыктын жобасын жана рана ойлапулгерген Дня хажы сакалын б!р сыйпап койды. — Ол бала судьяда кайда кетер дейсщ. Ертен-ак алаканымызга конатын шырар...TinTi сен даукес жалшыныц устшсн «койымды урлады» деп сол баласудьянын езше шагым Tycip, эбден эуре етелж...Хажы мен бай осылай уарадаласкан ед1. Сол сараттан бастап-акбала судьяны шырмаура Tycipy амалдары ж урпзш п жатты. Б1рак,олар ёэти болмады. в з ceHiMiHiH кYЙpeгeндiгiн aHFapFaH Дня хажыалашордашыл Тарабай судьяны мадактай дэрттеп, бала судьяиыбалараттай cerin улы елендер шырарды. «Бала судья» ззэзгл хажынынзжуа 0лeндepiнe сол еаткен жерде такпактай свйлеп, зшд1 жауапкайтарды:Bip дзу{рде Дня рарыпДщнлл болып сэлле салып,Елдщ малын алдап алыпАрам пулмен меке барран...деп, сопысыран Дня сумныц калайша хажы болгандырын баяндады.Руы калдау, мекеш Балхаш,Фамилиясы Тарабай.Окуы мол. зацра кыйсык арам-ай.Келеден калды кесшп,Акбас бурац жарамай...деп, Дияныц мадактап отырган Тарабай судьяны ел алдында эшкереледьЖ ас акынныц З1лд{ де eTKip такпагына куйшген Дня хажы «баласудьяны» суршд[рудщ амалын кездедь Судьянын кедейлер ецбепнжактап mHFapFan уюмше кедерп жасауга тырысты. Bip кундер1«бала судьяра» Раббас байдан шагым тусп. Шагым weci вз еагшдепжалшыдан керген «жэб1рш» айтып, «мунын» шагыпты. Е стн д ежурген жалшысына, «малымды урлап сойды» деген айып тагып«кылмыс заны бойынша ж аза Fa тартылуын талап етшт!...»BipaK та «бала судья» бул жолы да Дня хажы мен Раббас шонжаркуткендей сэбилш етпед!. «Жэб4рленушшщ»' шарымын байсалдылыкпензеоттедЬ Ауыл адамдарымеи узак энг! мелеет!. С ей тт,жалшыга тацылган жалран айып екенд1пн аныктады. Тек содам кей!нFana соттыц ашык мэжшсшде шагым нес in адал адамга жалажапмндыгы ушш жазага тарту, кшэеш жазгырылран жалшы га тц-9
лай жылдар бойы колына тимеген ецбепн ещиру туралы эдм етт!YKiM шыгарды. Сол жал Fa и арызды уйымдастырушы Д ня хажыгаарнап акын мынадай 6ip з\лц} мыскыл айтты:«... Ииабат ж ок ез1нде,Пэтуэ ж ок сезшдеКырык шайтаннын кыйкуыТурран ж ок па кезшде....»Шешен акын езшщ осы 6ip шума к елещне кыямпас Дня хажынынбушл жагымсыз тулгасын тугел сыйгыза б1лген.Сапаргалидыц Дня хажымен айтысын каркаралылыктар дереужаттап алып, ауылдан ауылра таратты. Б 1з бул шумактарды каркаралыккарт м у Fa л-i м Шэмел деген адамнын аузынан жазып алдык.... Судья акын 6ip жылы Султангазы теренщ кен конысын жерci3кедейлерге бел in беру жумысымен Актогайра келдь Сол сапардаез колынан MeHmiKTi жер алып, куанышка беленген ауыл кедейлер1шц калыц ортасыида турып, «Актогай» деген. елен шыгарды. Булеленде акын Акторайдын сол сараттары калпы рана емес, келешепнекез ж 1бердг. «Сен кад1рщд1 бшет!н ецбекип колдын игш гш е кепгпн,олар сенщ сай-саланды гулге белейдЬ дегенд1 айтты. Сол еленнш:«... Салана erin салып суды бурар,Ецбекип ме^ен eTin басын кур ар,Тел Mi pin тепн аска ат терлетпей,■Ж аксылык жан жабдыгын жерден сур ар...»деп келетш зсем шумактарын актогайлыктар тугел ж аттап алды.Сейтш; судья акын ез кезшщ кунделмш уранына ун косты, партиямен ук1мет1м1здщ артта калган казак аулын ерге кетеру жешндепсаясатын калын букарага жетшзер жалынды yriTuiiHiH жумысынаткара журд!.4Социализмнщ карт курылысшысы уза к жылдар когамдык жауаптыжумыстар аткара келш. тек кешнп жыйырма жыл ш ш деэдебиет майданына бipжoлa бурылды. Бул жылдары ол терен сез1мгекурылран кептеген лирикалык елендер бердь Сапарралидын:«Апасы ак Баяннын ару Тансык,Туран кыз турран шакта eMip кансып.Шынардын шыбырындай шыйратылыпКос epiM ecTiH eKcin суда шалшык.О к тиген аккбекеншн ларындайЕцсещц езш ед\ заман жаншып.Ардакты бупн атын арманын жок.Батпактан батыр заман алган аршып...»деп келетш тамаша ©лещ ез окушыларынын cyfiiim жырына айналды.Сапаррали партиямыз бен ук1мет1м1здщ кунделж саясатына ункосар саяси ©леддермен 6ipre эдeмi пейзаждык лирикалар да жазды.10
Солардыц 6ipi кешн дастанра айналган Каркаралы жырлар цикл).Бунда акын туган жердщ KepiH iciH былай суреттейд1:«Арканыц шоктырындай К,аркаралы,Аркалып атакты жыр, эсем ai-iiАк Баян— арка аруын айтады ел:Кеткен деп TayFa койып каркараны...Арудай аккубаша кайыц кит,Шыркаган Мырзашокы кекке бшк,Жаркырап шоктыгында Шайтанды келАйнадай каркарага койган кыйып...»Б5зде табират лирикасыныц коры да тапшы, сонымен 6ipre ту-FaH елкешц табигатын суреттеуге талаптанган елендершде б1рсыпыраакындарымыз бай табигатымыздын эдем1 KepiHiciH нактылы суреттепберудщ орнына бояусыз жалан сезге салынып, ез окушыларынжалыктырып алады. Ал, Сапаррали Бегалин «Менщ айтып турранымрас, сен осы елкенщ эдемшпне тек келйрме, сен ол жерд1 суй,ейткеш бул ез отаныннык жёрЬ» деп окушысын y riT T en жатпайды.Ол керкем кер1н!ст!н анайы ез сурейн бгрдйа кез алдына тартады.Буран орынды тецеудо де, лайыкты бояуды да таба бшедь ОныцосыерекшелМн 6i3 «Алтай жырларынан» да ацрарамыз.«Шырыста кер1лгендей сулу Алтай,Бултка орап шомылдырган нуын Алтай.Кек буйыра, аспан тустес орман K nin.Актарган ак тесшен суын Алтай...»дей келш, алуан c y p e r r i Алтай KepiHiciH сулу кыздын накыстап TiK*кен торрын ж1бек KecTeciHe тенейда, тастан таска каррып, саркырайкуйылган тау буларын шумектен аккан сынапка балайды, шыныраудаасыр салран асау езенд! де орынды тенеу, елшемд5 бояуменбере бшедй«Каркаралы» мен «Алтай жырларыйдагы» шебер тецеулерд!б!з Сапарралидык езге елендершен де жщ кездест!рем!з. Акынныц«Булт» деген елещнен:немесе:«Буйырып таура булт шект!Жартастык тубга кушактап...Эж1мд1 белн жартастыкБулады сол булт жасымен...»деген жолдарды окыймыз: «Поезда» деген кыска елещнен:«Жаркырап кылау кумктейKepiHfli MaFaH поездан.©шне KipmiK 13 туспейТускендей сынып жулдыздан...»деген шумактар табамыз.ЭдебиетМздщ есейген солдаты тек шагын лирика шенбершдерана калган жок, 1рш-усакты дастандар да жазды. Рас, олардын1шжде сэтаздер! де жок емес. Алайда сол дастандардык ез кезшдебелгш мшдеттер аткарраны даусыз.Я
1938 жылы «Тау сыры» деген атпен «Эдебиет майданы» журналын да жарияланып, каз1р «Абак арманына» айналып, осы жыйнаккакосылып отырран келемд1 дастанында акын соиау революцияданбурынгы кезде барымта дауымен карсы жактын колына Tycin, Ташкентсаудагерше кулдыкка сатылган Абак мергеннщ тарихын шолыпетедь Мергеннщ басындагы ауыр трагедияга кен токталады. Кулдыктанкашып, таура тырылран MepreHHiH Мария деген орыс кызыменкездест, пана тапкандыгы, бара-бара араларында таза махаббатce3iMi оянып, бас коскандыгы, сол жан суйген жары, жабыктырмасcepiri Марнянын аярына улы жылан оралып, аяулы сулудыншаткал тастыд кырынан шьщырау тубш деп асау езенге кул3Fандырыайтылады:«Bip жылан улы тш н таска жанып,Марнянын аярына калды оралып,UIouibiHFaH балрын сулу шыр етт1 деЖ артастан кулап туст1 сура барып.Кыядан кулап тускен жас арудыДолы езен туншыктыра женелд1 алып...»деп акын аянышты, ауыр cyperri кез алдьща тартады. Одан api суйгенжарын ажалдан арашалай алмай, мергеншц тары да з\лц\ заршепп, жалрыз калрандыгы баяндалады:— Ойпырай, жанды ертеген мынау кор'лык,Мылкау куш, бул да маран кылды зорлык!Сыйрызбай кед дуннеге таска камап,Артымды — ер, алдым— дария, астымды ор рып...Абак MepreHHin трагедиясына кешкен осы 6ip туста акын теренсез1м, поэтикалык керкем т1л аркылы окушыны езше yfiipin алады.BipaK, не пайда «Абак арманы» бушл тутас бойына бул сыякты carriшыкпаган. ©лещик дзрежесшде де, окига epiciHAe де, композициялыккурылысында да олкылыктар жок емес.1944 жылы Сапаргалидын «Кыран кеп» атты дастаны жеке кггапболып басылды. Тшей мерген туралы ел аузында журген ертепацыздардынi3iMeH жазылран бул дастан мектеп штапханасынынкорына багалы 6ip улес болып косылды. Дастанда бала кезшен-аканшылыкка кумар Тшей MepreHHin басынан еткен шытырман уакыйраларбаяндалады. Ж ас Тшейдщ абыржымас салкын кандылыры,тапкырлык каб1леп айтылады. Эрине, уакыйраларында Kefi6ip кудш-Ti жардайлар да бар тэр1здь BipaK, ертеп непзше курылрандыктан,солардыц e3iHe де шектенуге болмайды рой.Улы Отан сорысы жылдарында акыннын «Канатты казак», «Алтайацызы» деп аталатын exi шагын дастаны жарияланды. Булардыцалгашкысында капитан Гастеллонын ерлшн кайталап, ез атынсоветтер халкыныц азаттык курестер жолындары ардакты шеж1реанщбетше алтынмен жазып еткен Нуркен Эбд1ровтщ epлiгi, екшилсшдегенерал Панфилов атындагы легендарлык дивизиянын батырыТелеген Токтаровтыц eлiмдi жаскантар еж егп п баяндалады. Асырыстаужазылран бул дастандар сол кезде ез мшдеттерш аткардыдей турсак та, олар K a3ipri талаптар дэрежеашн децгешнен теменИ*ПЫр. \ ij13
6Сапаррали Бегалин cohfu жылдары поэзнядан б!ржоЛа колузбегенмен де, б1рте-б1рте проза жанрына ауысып барады. Бул жолдаол табыссыз да емес. Осы азрана жылдын iuiimie езшщ жасокушыларына «Тел басы», «Жеткшшектер», «Ермектщ алмасы»,«Жас бута к» атты энгчмелер жыйнактарын, «Кексегеннщ кергендеpi»,«Сэтжан» сыякты iuaFUH повестер усынды. «Сэтжан» орысшарааударылып, Москвада ею рет басылып шыкты. 1950 жылы бул повестьчеодактык бэйп бершй.Казак-совет эдебнетшщ калыптасуына ез мумкшшшгше лайыкекбек ciHipreH Сапаррали Бегалиннщ азаматтык-акын жолдарыншолып вттж. Ол — каз1рде де шабыт канатынын топшысы талранкэр! емес:«Борыштымын мен саран,Алраннан аз берген1м.Арнармын талай жыр саран,Аяман колдан келгешн!»деп 63i айткандай, окушыларына бергеншен 6 e p e p i мол, кемелжекелш, езшдш ердщ жана 6 ip бишне кетер!лген жазушы.Сол акын-жазушыныц, буил кырык жылдык енбег1м тугел емес,тек еледдершщ 6 ip тобы Рана жыйнакталган алрашкы штабы алдынызраусынылып отыр. Бул ютаптан еткен кездердш тарихи дерек-TepiH де, K a s ip ri заманныц кершстерш де кездест1рес1з. «Абакарманы», «Каркаралы», «Кырын кеп», «Айдос» дастандарын оки отырып,6ip туста кезге жас алсаныз, енд1 6 ip туста кешлдене кулес1з.Жарк еткен жаксы шумактарды да, «жайдары, жаркын кара ке*.кай уакытта болам кез» сыякты энге арналран эдем! елецдерд1 деосы жыйнактан табасыз!д б у Сэрсенбаев
0.4 ЕЦ д£р
} ОК 1 Т А П Х А Н А С Ы1 9 1 4 - 1 9 2 0КА ЗА К БОЗБАЛ АЛ А Р Ы 1Кыналган кшм, сыптай бой,ЗШрыщан жптр желвкпе ой,К и ш т кербез ат баптап,1здегенш айт пен той.Барыцды к и т устще,Кырынып ycTi-ycTiHe;Ел кыдырып, ет ацдып,Оныцнан пайда тусп' ме?..Bip ж ш к yuiiH ел кездщ,Атын алып кербездщ.Алтындай уакыт боска erri,Оныцнан курбым не сездщ?..Талапсыз, ойсыз бос кеуде,Ермегщ елден ет жеуде,Кеп барран ушц Me3i боп,¥ялар б i р а к кет деуге.Жылытам деп уй-inii ажарын,Курмак боп жастык базарын,Калжактай свйлеп кагытып,Казанда боп назарыц.1 Бул влен 1914 жылы «Айкап» жур|ган. Бул ваделген тур!.,2 Вегалап1ЛЫ н ы р -5 О Д Й Й Й 5 № 0 9 а с ц латындагы ПМУ-д1накадемик С.Бейсембаеьатындагы сылыми
EKi-уш н й пт эр ж ерден,Бас косып бос сенделген.1здегендерщ ет пен шай,Кун узын андып телм!рген.Кырындап кызга бойжеткен,KepiHce ондай 6ip шеттен.^Ж астыктьщ женш жэне айтпак,Ет ушш жур in Kepi кеткен.К,ыскарттым сездщ аягын,©згерер ме деп баярын,Ойланар деп осыменКеп жерлеуге аядым.Суймеймш жаяу салдыкты,Магынасыз ecKi калдыкты,1стеуге тугш, айтура арКорсетер жарым-жандыкты.Ардакты курбы, кеп ш|мК,алса да айттым кендлщ,Жалра жур, \зд,ен, оку тап,Боска етпесш e M ip iH .1914ЫНТЫРЫП 13ДЕПЫнтырып 1здеп,Окуды кездеп,Аттандым елден жыракка.Кез сузбей жатка,Калмай артта,Жетпек болып муратка.Мураттын алые карасы,Кыйын боп жету шарасы.Талапты жаска,Сорылар баска,Кедерп бар емес пе?Тамаксыз акылБоларра макул18
Елде орын тар емес пе,Тар орында тапшы акылБолар ма оцай мап-макул.Тамакшыл кауым,Тузеген дауын,Сезер ме нен бар iniii-we?0 M ip iH f li сарып,Сонша ашып, арып,Жумсаган не бар куппндеОбырлар KG3i тамакта,Ойлы жан K03i талапта.Талаппен куып,Бёлд1 бекем буып,Тардырдьщ MiHin атына,Алдымды K©pin алыеЖете алмаран намысЖалтактаймын артыма.Арттары таяу, алры алые,Кыйналдым богеп жол шалые.1915ЖУМАБЕККЕ1Жумабек сен 6ip сорлы жаралган жан,Саган да жаркырап 6ip атар ма тан,Жетщццс, жоктык, корлык 6ipre туып,Суйенер кайтыс болды жалрыз аран.’ Кемджтщ сатып алран кулындайсыц,Жоктыктьщ 03i тапкан улындайсын,Кун болар кецдж нурын коретурын,Сол кезде сен де куннщ нурындайсын.0м1рде 6ip тан болып неге атпасын,Жан улы бахыт дэмш не татпасын,ЭзГршё котерш ал сыр б!лд1р:ме,Сум тардыр борандатсын, буркактасын.1 Жумабек; ете 6ip талапты жетчм бала едК Семейге оку окыймындеп барганда жалгыз агасы вл!й окый алмай ауылда калды(автор).19
Сол ш акта бул бейнегп умыттырар,Алдыцда 9Mip гул1 ж айнап турар.Бул кунде кьщыр карап турран тардыр.Кул'1мдеп саган ез! мойнын бурар.1915АЗАМАТ АРМАНЫМал барып тыныштыкта журдш елде,Ацсадык еркщдисп туран жерде.Кун туып ер басына ел куйзелш,Кез сузш KepiHreHre болдык пенде.Топталып алра TycTiK кайырранда,Зарыктык туран елден айырганда,Тенд1к жок, тепк! керш куйзеле»т,Батады намыс арга, кайгы-жанра,Бар кару — колда курек, жер казамыз,Халыкпыз «буратана» бар жазамыз.Айдайды камшы yflipin городовой,Тарткан бул надандыктан 6ip сазамыз.Колымда каруым жок жауга ататын,Панам жок жан саугалап карманатын.Атайды «буратана» халыктар деп,Жанга осы улкен корлык шын бататын.Кун осы, бшден хабар куткен ауыл,Куйзелме, кайрат жыйна ана, бауыр.Bi3re де тенд1К тиер кун тшейм!з,Куткар деп егейлштен'мынау ауыр.Колпын, 1916К0ШЕР ME TVMAH СЕРП1Л1ПТунерш тундей томсарганКешер ме туман серп1ле.Аспаннын асты нур жайнап,Кун Kipep ме KepKiHe.Сагым басып, сарылранКай куйде екен сары бел?20
Кабары каткан алыстаКай куйде екен кайрылы ел?Тардырмен адам кектесш,Каптаран сон кезд1 шел.Тай-таласта тапталып,Кор болды-ау бейуаз момын елКолпын, 1916KVPAJ1FA1Атын — Кур ал, куралы н ж ок колында,С ен1н тусер какбаны н кеп жолында.Неге келдщ мынау майдан ш епне,Болдын душ ар элдею мнщ кепне.Ж азан ceHin— койдан коныр мшезш,Элдеш мге артык болдын 6ip езщ .0Mipre сен егей болып турансын,TyFan KyHi-ак жаспен б егл журансын.Сол жасыннын быйыл тектщ каншасын,Текпе, сакта ж1гердщ тек баршасын.КеШн— К урал, керек болар ж 1герщ,Аман кайтсан анан, аулын ез жерщ.Карсы алады, кайратыцды к,айт жыйнап,Кайратыцмен ананды уат сен сыйлап.Аты н— К урал, сен куш тш щ каруы ,Ел дертш щ болгайсын 6ip даруы.Петроград. 19161 К у р а л — акынмен 6ipre майдан жумысында болган ж1пттшаты (ред.)21
РИЗАТУЛЛАРА'К,ушактап гармонывды, Гизатолла,Калайш а калып койдын, жалрыз жолда.Вологда каласында адасыпсын,А уы лга 1здемесе, кайтсаншы онда!..Элде сен кетесщ бе б1эбен 6 ip r e ,Бауырсын, емессщ сен, б5зге KipMe,Bapi6ip барар ж ерщ — майдан шеп,Bip жумыс — eKi колга, каш сан— турме.Сен 6i3Ai жатыркама, гармонды ойна,Башкурттын эсерл1 энш Tycipiui ойга.Ел едж Едш , Ж айы к тел жайлаган,9HiMi3, жырымыз 6ip, оны да ойла.Бугш де 6ip айдауда журм!з жосып,Адасып кайткан каздай елден босып.Барар жер мэл1м емес алдагы eMip,KiM бшсш кандай азап отыр тосып.Тек сенщ, б1зде — тымак, беркщ баска,Оган да жол табармыз 33ip саспа,Устшде узын жолдыц 6i3fli таптын,К,олды бер Гизатолла айрылмаска.В ологда, 1916ШАНИГЕBip кезде балауса ед1н, сен гул ашкан,Демщнен жан суйсште жупар шашкан,Аз-ак кун кермегел1 erri, Шзни,К,алайша ж узщ солып, сурын кашкан.Не гажап сенщ мунша кем увде,Кул болып жансыз, сурсыз к еб уаде,Канша сен ж аратканга жазыктысын,Keri бар кеипрмейтш юмнщ сенде?1 Ризатулла — б а ш к у р т жштд, жолда о з д е р ш щ то б ы п аадасып калып, Вологда каласында б1здердщ тобымызга косылганб о л а т ы н (автор).22
KiMHin сен бермей кеттщ малый урлап,KiMHin сен канын iiirriH, жанын урлап.Табират саран куа болды ма екен,Бфеудщ суйгешн де, жарын урлап?Шыкты екен кандай урлык, кай кылмысьщ,E n i екен не себепт! мунша кысым.Тартканын кандай жаза кай орында,К,ан кетш бузылрандай мунша Tycin.Кезщнщ кайда кеткен каракаты,Леб5н,н5н. у болгандай бал лэззэта,Кулпырран кызыл гулдей eKi беттенHyp ceMin, ошкен жаннын рахаты.KeTipreH сонын бэрш тендак арман,Айрылран ектем кушпен суйген жардан,Еурыптыц кудретше душар болып,0м{рден сыбарац сол кушпен алран.Па niipKiH, epiK тисе ез кольща,Аттансан жайран кавып ез жолына,0 ктем куш, ecKi эдет кул-талкан боп,Куйрейтш кун туар ма кун торына.1916ПЕТРОГРАД К6ШЕЛЕР1НДЕНевский деп 6ip кешемен келем1з,KepiHreHre тандана карай 6epeMi3,Ел де 61‘зге тацыркайды «бул KiM? — деп,Баста тымак, колбандаран денемi3.Keft6ipeyi карайды ypKin тымактан,Кей ожары тартып калад кулактан.Epericin карсы келер кун кайда,«Бурын к азак журмеген рой бул жактан?..»Дейд! мен|'ц касымдары Кабалак,Тымагы онын сенсен ед!, сабалак.Оны керсе туйе керген мэстектей,Кетед1 YpKin кала халкы 6ip карап.23
Ел уРкеДЬ 6i3 кешеге сыймаймыз,Сондадары етек-жещи жыймаймыз.Кеше эдем!, кала раж ап кызыкты,Керсек тоймай кыдырып жан кыйнаймыз.Тек таныспыз атыменен Пушкиннщ,Онан баска бишейм1з атын ешкшвщ.EcKepTKimiH улы акынныц кер ген де,Касынан кетпей тацданамыз катпай ун.Еске аламыз аудармасын Абайдын,Татьяна эшн шыркап талай тув,0 тк1згенде ауылда ойын кещтершОйлайтынбыз муны эуелде жазран к!м?MiHi кердйс сол акынньщ тулгасын,Кекке мецзеп алып кеуде тур басым.Унш коскан сонау казак кырынан¥лы Абайдын кердак устаз сырласын.Кала ражап, танданамыз сыртынан,Сыр ала алмай урынысып журтынан.Журем1з бе yHeMi ecTin тусшбей,Сыртын керш, сырын укпай болып тац.1917АИРЫЛДЫМ СЕНЕН СУЙГЕН ЖАРКара кезщ мелд!реп,«Хош» дедщ, сэулем карарым*Шын кетт1н бе дегендейАртымнан узак карадьщ»«Айрылдым сенен суйген жар,Керетш кун жуык па»Дегендей ceHci3 дуние тар,Тусад! салдьщ суыкка.Сонда сенщ сырынды,1шпен тьпЫз щЩнд1м., ■Сондары туйген сырымдыEciMe бупн туирдш,Кайырылып ойды ж!берш,Карастырдым сол кундцг\
Кайтайын деп 6ip Kepin,Ойын мен кулш мол тунд^Осы мунлы елендеЖаздым журек eMi yuiifi,Таппасам рахат бул жанды,Бергендеймш сен yuiiH.Айрылран жар алыста,Сенде мендей зармысын.Элде уздщ де кудерд1,Жат 6ipeyre жармысын.Элде есацде мен болып,Мунайып жалгыз жылайсыц.Меруерттей жас теплтш,Алма 6erri шылайсын.Онда екеум13 ортакпыз,Кайры мен кызык сзулеге,Кытымыр заман талкысыСалган б1зд1 эуреге.Колын, январь 1917ЕСТЕН КЕТПЕС ЖЕР БАРАК.1Тыста — туман, баракта — бу,Жылт етпейд) куннщ кезьАйнала — орман сынсыран ну,©згерген бе жердщ жуз*?Шукысан су, бассад балшыкКургак тущр колга шнбес,Дегд1тпейд1 дымра малшып,Желдщ леб! 6ip бшнбес.Аязсымак болса тыста,Аппак кырау дымкыл баракСу муз болып бар ыдыста,Шылкып ки!м, тесек, жарак.Селкш карып Дэурен агайОт тутатса канылтыр пеш,1 1916 жылы жумыста жургенде жер баракта жагылган адён25
Тутанбайды жас карарай,Быксып жатыр ертелi-кеш.Дэурен кейш кейде отырып,Сарынганда куннщ козш:« К ай д а кеткен ,— дейдй— куры п,KiM урлаган куннщ 03iH.Bip ecceftini, арка жел^Сарындым рой коныр лебш.Б ахы тты екен к ы р д ы н ел!,Кунге еркелеп, жуткан жел'ш»,—Дейдиары жабыгады,Жылауга да жок муршасы.Капаланып камыгады,Мелтш кагып кездГц жасы.EpiKTe ж о к , кун кез1 ж ок,Туман басып туншыктырган,Жан серптер жан C03i жок,Айнала азап какап турган.Азабынан осы барак,Кутылармыз кайсы шакта?Кайтсак Tipi елге тарап,Еске алармыз эруакытта.Бу буркырап, моншактаган,Естен кетпес тамшыларын.KiM умытар ойнактаган.Городовой камшыларын.Колпын, 1916—1917ПЕТР ДОСКА1Досым Петр, жакын отыр,Мундасайык сыр ашып,Сен орыссын, мен казакпын,Кеше б1лдж сурасып.__1916— 1917 жылда Петроград манында жумыстажумысшы, фамнлиясы— Михайлов ед1 (автор).26
Сен жумысшы, мен малшымын,Ойда жокта костык бас, 'Б1з мундаспыз — бул дэл шыным,Болма Петр 6i3re кас.Шошымаймын мен де сенен,Сен де менен урДкпе.Сырласуга уэде берем,Салма ойынды куджке.Улесе алмас б'1згё не бар,Екеум1з де ер!кЫз.Бул сырымды, дос, кабыл ал,Тегшде 6i3 cepiK ni3.1917 .ДЭУРЕНБЕККЕ1Каудырап тонын,Карбандап колын,Жер казасын, Дэуренбек.0з1нд1 зорлап,Тардырынды корлап,«TipiMiH, б у д а д э у р е н » д епКорлыкка журсш мойындап,Журген жоксын ойын сап.Туранда анан,Кызыктап саган,Атынды кбйран, Дэуренбек.Ержетш улан,Ж 1пт боп булан,Жасасын кызык дэурен деп.Бупн сен KiMcin, Дэуренбек?Буп'н сен егей эурен коп.Камшысын аган2Yftipce caFaH,Тосасын арка жонынды.1 Бул влен 1917 жылы, окоп казу жумысында журген кезде ж азылран. Дэуренбек — акынмен 6ipre жумыста болган ж т т (ред).2 «Арад» деп отырганы патша чнновниктер! — автор жукалапэдей! осылай алып отыр (ред).27
0лсен де унс!з,Сэулес1з, KyHci3,Кэтере алмайсын колынды.KiMciH бупн, Дэуренбек?©гейсщ, керер сэулен жок.Колында курек,Бозарып жудеп,бткенщ бе естт, Дэуренбек.Еркшд|к алып,Аулына барып,Журер ме едщ дэурендеп.Айта алман рнын, жауабын,Кайтарман yMiT тауанын.ЖЫЛАГАН ЖУРТ УАНДЫЖ ылаган журт уанды,Кем-KeTiri тенелш,KiciMciHreH жуандыКел, кедейлер, жецелш.Атасы аздар куанды,Ж уреп луп-луп, ©Hi енш,Ад журек улдар ту алды,Ецбегше ел жерж.Кара журек куарды,Журе алмас енд1белсенш.СЪмей, Декабрь, 1917
1 9 2 4 - 1 9 4 0БАК.ЫТКА'Уисполком бастырыКулман улы Бахытка,Басшымыз кегп-ау Лениндей,Мшпзген суйреп «тахытка».Жабыркайды кеншм,Тап болып ауыр уакытка.Халкымыздан умгг кеп,Лениндей асыл туар улБолашак алры уакытта.Енд1 катер 6i3re жок.Енбекий кез} ашылран.Жумысшы, жарлы, батырак,Бураудан босап ашынран.К,айратын жыйнап кан Terin,Алыскан жауын кашырран.Партиясы ЛениннщСорылран болат асылдан.Кайта айналып келместей,Жаудьщ леб1 басылран.Жалрыз-ак Ленин ел1м1Кен1лд1 басты тасынран;Кдрцар&лы, 19241 Уисполкомныц председателе29
AKJOFAHAKTOFaft, Жосалы мен Каражумак,Ертеде бай, тереге болран турак.Ортацнан жарып акдан ТокырауынАйнадай жаркыраган мелд1р булак.Косылаган солтуспктен Караменде,Мол булак бул да сура емес кенде,Коныс кып обыр, торе уры урпарыИе боп nri-nieKci3 су мен жерге.0лкенде эсем ескен торайларьщ,Тёгщтщ жасыл жапырак шок айдарын,Жазда ескен алабында алуан жем1сКеркейткен жаратылыс солай 69piH.Кущ рент сай мен салан кысы, жазыКезшде обыр тере Султангазы1Караткан канды аузына кайсар тереАтанган ез тусында «енерпазы».Сол кезде соран мекен болран жерсш,Тау, далан зар мен муцра толган жерсш.Халыктьщ i3i туспей алабьщаОзбыр бай, обыр тере конган жерсщ.Терще тере ордасы тМлген жер,К.ара журт тере кутш булшген жер,От устап Кудайменде сенде туып,Тентектщ тепкМнен булшген жер.KepinTi 6ipey кызык кеп жанды езш,Адамдык ар дегенд1 айтса безш.«Кул» жыйнап норай, калмак, кыррыз, казакАт койып Теленгут деп данкын' бузып.Кулданып енкей элей кураманы,Ол кезде еншм тендщ сурамады,Косылран эр улттан ылрый нашарBipine 6ipi акылра унамады.'Султангазы Букейхан улы Каркаралыны салдырран. Хан емес,6!л1кт1 тере болган.30
Сонымен «берекесщ» шубыр болыпТереге кул карашы тобыр болып, .BipiH к,ул, 6ipiH кун рып канай бергенКабандай кара тере обыр болып.Бул кунде ол тереден дзурен кешкен,Тереден дэурен тугш атак та ешкен,9 л1 де кей момындар сактайды здеп,Умытып ауыр куши бастан кешкен.^Жыланды, Ушаралдан 6epri дала,Саррайып сулап жатыр улкен сала.Ahfh Каракула, басы «Ушарал»,Кущренш елей тур-ау есщ дала.Турмассын унем1 елей бул калыпта,Боларсын ертен мекен кеп халыкка,Гулденер сай мен салан енбекпенен,Орнаса егщшр кеп Акжарыкка.Салана eriH салып суды бурар,Енбекнл мекен eTin басын курар,Телмгрщ TeriH аска ат терлетпей,Жаксылык жан жабдырын жерден сурар.Тлрьятер елщ жаткан саланды да,Турлентер кулазыран даланды да,Кешелеп уйзй салран ёдбёкшлер,Керермй елкендеп каланды да.Бакша р ы п жем!е erin алуан TycTi,Бос коймас тал арасы аланды да.Епщи машина орып сытырлатып,Маялар тебе-тебе саламды да.Машина бидай елеп, ун рып жаншып,Тойрызар кейшп жас баланды да.Сол кезде тугел елке турленерсщ,Кайын, тал тшт! эдем! бурленерсщ,Жарыкка жабык пайдац шыкканына,Б1ртурлi кул1мареп турге енерсщ!192431
Ж1Г1Т C03IСуйгенш, деп суйдщ ceHi,Сен де «суйдш» деп ед-in.Мен куйгенде аяп меш,«Мен де куйд1м» деп eflia.Алдау екен сол сующ,MiHi, буп н байкады м.Бараламай жан кушгш,Кайтып басты шайкадьщ.•Мен де барма юна назыц,Айтшы маран уктыра?Элде юна менен 'болып,Bio MiHe3iM шыктыма?Жатты сушп жатыркаттынЖалындаран жарынды.Актык, сез деп 6ip тш каттым.TyciHztipin зарымды.Кей кергенде наэбен карай,Кайнатасын 'канымды.Б1ржолата суындырмай,Кеп кыйнайсын жанымды.Кыйнаранын к.ыйын емес,Сокпа дерттен елмесшн.Бул достьжха сыйымды емес,Мейл1 бахыт кермесшн.Жас жаньшньщ сен сещйрдщЖайнап турран шырарын.Ауыр дертке сен кещцрдщ,Болмай опа, турагын.Хош бол — хош бол, опасыз жар,Tipi кемген бойындыСен де cepri кущгщнещМен беютпм бойымды.192432
кы з с е з IХатывды алдымК уй т, жандым,Жазалапсын жазыксыз.©секке epin,Ti3riH 6epin,Ауыр 6ip наз жазыпсыз.Опасыз боп,Кезщ е шоп,Салганым жок нан маган,CeHepMiciH,Жарым TyciH,Кайтып айтсам мен саган.Мен бшемш,TyciHeMiHЕстуге ауыр ондай сез,Ж ещ л ойлап,Юна коймак,Шын деп сенбек кермей кез.Шын достарра,Асык жарра,Лазым емес жан жарым.©сек сезге,Epin лездеТушлуге барраныц,Сешш жарым,Бул шын зарым,Антым барым езще,Ая м е тСуйген ceniBip Kepin, жар, кез|‘ме.1934КАРЫ Н ДА СКАСэулем Шэни,Келий к э т ,Bepuii колды aFana.Ерк1нд|'к ап,Журмей жылап,Ж егп кез in багана.3 Вегалин. 33
Совет зацы —Бахыт таныБолды саган, азатсын.Тылсым eMip,Жабы кещлКдйта оралмай шым батсын.©urn рурып,Дауыл YPbin>Октябрь кеп куйреттьЖауыздыкты,Ауыздыктап,Сан долыны уйретть¥лы ОктябрьBepimi нур,К,айта гулдеп жайнапсык.Азат кус боп,Бейне алтын шок,Шыгып унщ сайрапсын.Жолын ашык,Нырыз басып,¥мтыл алга карындас.Буйыкпа бос,©Mipre ун кос,©нерге умтыл жолынды аш.Кольшды бер,Именбе кел,Мен аганмын, досьщмын,EpKiH ару,©нер — кару.Тап, тобьща косылдын.1934ЖАН ЖАРЫМТолыксып тогай, булбул сайрап,Сыгалады ай бутактардан.Ж аркырап кектен аккан жулдыз,М©лд1реп шык Ш0ПТ1 малган.Касыма келдгн; жымыйып, сэулем,Суйк1мд1 эсем Нуржамалым.Естен кетпес сол тунп эурен,Bip озщсщ — бар аланым./92534
Ж А З ЛЕБ1Ж аздын леб1 6ip ессе,Ж урекп тербеп оятар,Алдыцнан ум 1т елестеп,Келер кун бейне т1л катар.Ж ел мамыктай улб1реп,Ызындамай есшер.Ж айдары жаз келд1 деп,Ж ер шандуы шеиллер.Ж аз лебшен жаным даКанаттана ушардай,Жаным суйген жарым даЕлестейд1 кушардай.192SCYREM CEHIСуйем ceH i, аскар таудын ер басы,Асылранда ай толыксып тебеннен.Суйем ceH i, шыккан куннщ шурыласы,Ж ер мен аспан куаныштап беленген.Суйем ceH i, жар тастардык кыясы,Кун сэулеЫ ойнаранда белнде.Суйем ceH i, баткан кунн1н уясы,Алтын шапак ойнаранда щетшде.Суйем ceHi, булак суы, сылдырлап,Таудан арып тастан таска сеюрсен.Суйем ceHi, жасыл жапырак, сыбдырлап,Жасыл торай бутарында тенселсен.Суйем ceHi, тамылжыран жазры imp,Ескешн де хош HicTi жел самал,М елд1ретт меруерт шыкты алуан гул,Турса балкып ем!рден алып шырын бал.192735
4 ЖАМШЫДА Ж АЗД Ы К ТУН1НДЕ1Кум1с шардай кекке ерлеп,Сэулесш T0KTi мацраз ай.Казбауыр булттар кекке ернекСалгандай, жылжып кешкен жзй.Жамшынын, жарын паналап,Т ы р ы л р э н айдан квленде,Bi3 жорттык жарды жаралап,Тур рой деп тосып ак ерке.Сэулеа айдын д1ршдеп,Cynrice взен суында,Tep6eTin арын жур-журлеп,Токтаусыз салган суылра.Барлаймыз ауыл елесш,Кершерме деп куткен жар.«Жан сэуле, кашан келесш,Тостырып мунша еткен зар».Елевдеп карап жан-жакка,ТаБатсыз куткен елесш,Кершд1 сулу 6ip шактаЖаралап жардьщ белесш.Бурала баскан ак ерке,Названа карап элемге,Жасырган б1зд! келенкеГулге оранды 6ip демде.Алтын айдар ару жар,Ерткендей айды касына,Керюне KepKi барабар,К,урдас па аймен жасы да,—Деп ойлап ем сол тунде,К,асыма келген аруды,Леб1мен арбап ол мулде,Мук еткен ж а к ы н б а р у д ы .К ё л д Ш , с э у л е м , сен yuiiH ,—Деп ед1 ару ун катып,Тарткан соньщ леб} ушш,Мен жортып ем тун катып.Дарига, сонау эсем жаз!Аркада Жамшы бойында,Сондагы б1здер айткан наз1 Жамшы__езен аты, осы кунп Шет ауданы.36
Жок, па екен сулу ойында?..Умыттыд ба элде сол к е н т ,Айтшы сулу жасырмай,«Кайтем деп айтып келмееп»Койдыц ба сырра бас урмай.1935TOHFA(Каэацстанныц 15 ж ылдыц мерекесЫе)Туран ел, тойыц тойра уласканда,Туран жер, кенд! актарып дур шашканда.Турам ба мен де актармай жыр асылын,Шат акын шадман елмен сырласканда.Ел1мнщ тш м жетсе байлырына,Салтанат ескен бакыт сайлыгына,Мешеу ел, медщеу жапан гул жайнады,Барады а дегенше айлырына.Мен айтсам мактанамын, Аркамды айтам,Кен теккен, кед алабы дарканды айтам.Каркарал, сулу Баян, Эсем Кекше,Кернеген кен шырысты— Алтайды айтам.Жеткендей 6yriH ун 1М жер шетше,Ел1мн5д KiM тадданбас келбет1не,©pici— мал, 0зег!— кен, даласы— епн,Кун тунеп, ай тенгендей сэулеине.1935К¥БАК,АН ТОРЫ K.YJ1 ЫНШАКТаластын ерлеп елкес1н,Каптаган колхоз жылкысы.Аралап, эн сап келед1Комсомол Мурат жылкышы.Томага сауыр тор кулын,Торыша кулык тудрышЫ.TiKTi ойнактап куйрырын,Таянып ел! жылкышы.87
Кос куларын жымырып,¥йткып-уйткып жануар.Куйындатса суылдап,Желд! есед1 куйрык, жал.Желшлдеп ескен кек орай,Балауса гулдер майысып,Шалрынын жада кулыншак,Жапырган желмен жарысып.Алыста жатыр боз жонас,Уст1нен тенш кек аспан.Сыякты кект1н жиеп,Жерге тиш уласкан....«Сонау жонды кебелеп,Жорткан шырар сан тулпар.Мынау медщр булактан,Су да imKeH шырар жануар.Талай торы кулыктыцБаурында ойнап кулыншак;0скен шыгар арда емш,Май айында ойын сап.Еркелеп ойнап ер жетш,Ат болган шырар сайгулш,Сан жМттщ астында,Апта жортып, ай журш.0ТЕД1 КУНДЕРBip кектемде колыма алып,HicKen ем 6ip жас гулд'и'Жупар nici мурын жарып,Балбырады гул б1‘ртурл5.Калдым гулден мен кез жазып,Кайда тусп калай курап...1штен ойлап журд1м азып,Сарыныштыц дерт!не улап.38
0Tri жылдар, erri кундер,Ере Щ&рдХы мен артынан,Уакытка эрен ерд! су л дер,Бегелтпед1 бос тартынган.Ойда жокта сол 6ip гулд!,Кердам ем1р сурлеужен.Ойыма алып еткен кунд1,KerriM сунгш ойга терен.1938А К, ЫН ЖЭНЕ TFH.I3(Пушкинн1ц К&ра тецСзбен цоштасып турранcyperlHв карап)Тешзд! дауыл сапырып,Жартасты толкын тарпыйды,YflipLnin толкын лапырып,Толкынды толкын карпыйды.Кез жеткшз кек майдан,Теш’з де, кек те каракек.Алыста туман 6ip ойдан —Ж урепн акын кайгы жеп:Акыннын ушкыр кыялы,Сунгид! тен{з суына.Дауыл мен толкын ем болып,Журёктщ ащы уына.Кош айткалы акын тур,Суйген тегиз шуына:— Мен де 6ip толкын езГцдёйШуылда толкын, шуылда.Шуына жаным жай табар,Шуылда шарпып аскаргаМенде сендей толкынмынУрылган мещреу тастарра,193130
ЛЕНИН МУЗЕЙ1НДЕКерген сайын KepriM келш,Бардым Ленин музейше.Керген сайын жана ой берш,Алуан eMip музей} бейне.Кыйын ауыр жолдар кешкен,¥лы ем1рдщ тур бейнесьКыйын кунде туйш шешкен,Тур куралдар — сыр nepHeci.Алгаш колмен Ленин жазганТур советик декрет те.Тары гаж ап 6ip кергенiMBip калам тур сол ретте.Сактаулы тур ецазденгенА гаш сапты тем ip калам.Сабында кол дагы Tycin,Кеп усталып кене ек алган.Сол каламды керген жердеМ аган мынау ойлар тусп :Сол каламмен улы ЛенинЖ азды -ау талай тамаш а icTi.Кандай жайда кай шебердшЖ асап колы сол каламды?¥лы дана колга берд!,Ж ана eMipre жазар зацды.Улы Ленин жазган томдап,Бакыт к\лт\ сан даналык.,Адам затка жана жол сап,Келешекке барар алып...Па! ШПркш-ай, тым терен-ау,Аз нзрседе ©Mip сыры.Сол каламды ж асаган жанДуниеде бар ма Tipi?..193140
Ж А Н,А ЗАН.Замана зарлап т.олгатып,.Адамды 0м|р сорлатып,Жалыктырып TipmLniK,Мынды айдаран 6ip шыбык.Каналып адам жутты кан,K,apFHc болды онда зан.Сан миллион жыл ©Tin,Жылды екшелеп жыл втш,«Талай мыйлар суалып,Талай бастар куарып»,©Mipre сэуле атпай тан,Ж ауыздык eKTi онда зан.Ар аякка басылып,Адамра адам бас урып,Еркек— кожа, эйел— кун, ‘Турмыс— дозак, eMip— тун.Ананы демей жан адам,Каран ед1 онда зан.Коне дуние тусп аунап,Ж ауыздык кашып Kerri аулак.Кул!мдед1 торрын кок,EcKi дуние быт-шыт боп.* Октябрь атты ж етп тан,©Mipre туды ж а на зан.1939ТАН.СЫК.Апасы ак Баянный ару Тансык,Туган кыз, турван кезде ем ip кансып,Шынардыц шыбырындай шыйратылып,Кос epiM всп н ексш суда шалшык.Ок тиген ак бвкеншн ыларындай,Ецсенд1 езш ед1 заман жаншып.Ардакты бупн атын арманын жок,;Батпактан батыр заман алран аршып.41
Толыксып тогыскандай шолпан мен ай,Шашкандай тан шапарын кызыл арай,Ашка бет, алма мойын кос ханыша,Айтансык, ару Баян кос Куралай.Турыпты. 0лшт1-м1с осы жерде,Аныз боп сулу GMipi калган елге.Tip листе косыла алмай Козыкемен,Ак Баян арманменен тускен керге.EpTeri есте калган ecKi 6ip ж ыр,Ол жырра болган ие ecni 6ip жыл,Кай жылда, кашан болдым, KiM бьледц0fiTeyip ел жырында бар терен сыр.Сактаган ел ж уреп ecKi 6ip сез,Керд1 ме, кермед! ме ecni 6ip кез?Ак Баян, Козы-Керпеш, АйтансыктыкБ ей т осы, ескен жер! дейд! Аягез.Кергенде Аягездей сырлы езещц, .Анызды алыстары ой кезедкТансыкта тамды Kepin тас мунара,Болганын 6ip терен-сыр ой сезедк..Таксыкта тастан соккан жалгыз мола,TyKcnin муцра оранып, шерге тола.Канша жыл, канша кущи етщзд1 ол,Дуга окып сан керуен кеше-кона?* * *Тацеык та тас мунара Баян бейтшЖекей шал: «балам соны керд5м» дейт^н,TyHepin кас-кабагы 6ip Tyflmin,Шеж!релеп кетуш'1 ед! заман кейшн:«Ертеп ел аузында Керпеш-Баян,EKeyi гашык болран элемге аян,Мал кумар карау эке кастырынан,Косылмай кумарлыкпен елген1 аян.Куйзелген eKi жаска халык сонда,Екеуш катар кемген казып сонда.Тапжылмай тас мунара бул кунде тур,©лу! eKeyiniH анык сонда.
Бейпте тур, «Бака айрырдын» басы койран,¥зыны бэлюм артык Kici бойдан,Тулпардын тауап erriM басына мен,Бес кунде 6eciK жая бесп болражЖануар Козыкемен 6 ip re е л щ -Ti,Бейнетп узак жолда 6 ip K epinTi,Желгенде жер табаны жыйырылып,Шапканда шалрай щарын жер болыпты...»Дейтш де суйсшетш кенесше,Ел кумар тындаура деп кецесще,Айдаран бай жэмшшн Жекей шалдын,Кызыкты ед ap6ip айткан кедее! де.«Семейден Алматыра атпен ш ы р ы п ,Акборан сурапылда атпен ырып,Жол омбы, жон токсырып кар кушактап,Жылжытпай сорлатушы ед атты ж ы р ы п .Аянмен ай журупл ек, жылжумен жыл,Сондагы epMeriMi3 осындай жыр,Алты айда Алатаура эрец жетш,КеЛуш! ек быйыл кетш, ендаг! жыл».Шал сондай жер туб! деп жете алмайтын.Кус ушса кыяк куйш ете алмайтын,Туяры сан тулпардын тукылданган,Айтатын азапты алые жолдын жэйт1н...Жасымда сан тыцдран Жекей шалдынКецееш тап Тансыкта eciMe алдым,Кергенде тас мунара Баян бейт1н,Сырына б1лер ме ед деп кумарландым.Тас 6efliTKe Тансыктагы талай жуз жыл,Сактаран ел кекеш кайгылы сыр,Бул кунде шат халыктын думанымен,Болыпты балдан тэгп багалы жыр.Тансыкта тан калгандай 6yriH ем|р,Шаттыкпен шарыктайды керсе.кен!л,Кала анау, халык мынау мэз-майрам боп,Колхоздын дэулетщен жайнайды ewp.п
Ойнактап болат тулпар куш-туш,«Сергоньщ» жер солкылдап шыкканда уньАкантай Турксибтщ арда Kepi,Ж уйтютед паровозды бупн мшьBip кезде Бака айрырмен ер Козыке,Жорыткан жон, жолдасы жок журш жеке,Дидарын Баян жастын 6ip кере алмай,Турмыстын туткыны боп ар келеке.Ал, бупн болат рельс тесеп баурынКондырран ызрындай ры п еиерл! аулын,Акантай Акжамалды ардактайды ел,Енбекпен суйсшд^рген жана кауымын.Жекейдщ алтай журген алые жолы,Акантай алты-ак сарат жортады оны.Алысты адым жер ры п болат «тулпар»,Токымдай Турксибке жерд'щ жоны.Ещреп, ер1к кексеп ару елген,Куба жен, кукыл дала кайры кемген...Ал, 6 y riH Акжамалдын кулк5с1менТур кулш, тур масайрап бакытты енмен.1940ЖАСЫЛ ЖАПРАК АРАСЫНДАЕсед1 жел кешю самал.Отыр ойнап кос ер5ытал,Жасыл жапырак суылдайдыСыбдырлайды кек шыбыктар.БуЛбул TOKTi эделп 9HiH,Тандайынан тамгандай балКара Kesi кайман карып,EpHi улб!реп суГпскен жар.Жасыл торай жамылышь, Бал алысад кос epiMTan..
Гулдёи. жузш кул1мдетш,Беттен суйед кепш самал.Жамырасып жапырактар,.Жасыл майда жаркын тавды,Куткен ойнап жас курактар,Суйсш жарын, алсын балды.1940к е к т Е м BVjiTbiАспанныц алые элемш,Кэктемнж кездг жас булты.Айткандай аспан сэлемш,Жацбыр жауды, сел куйды.Сапары булттын тым жырак,Аспан р о й астын кед жайран.Тун болса булт маужырап,Бал алгандай нурлы айдан.Суйемш квктем жаз бултын,Найзарай атып ойнаран,Кемшркосак су л у тым,Салады жуйрш ой маран.Дарига булттыц жэйшдай,Жаркылдап кектщ жузшде,Шындыкты жырлар тайынбай,Болсашы жалын сез!М де.194245
1 9 4 1 -1 9 5 6ЛЕНИН ТУЫКаскарып карангы тундерде,Жалтылдап туманды кундерде,Бастап кол, ашып жол улы ту —Маяк боп ецбекил турды елге.Бул туы кеменгер Лениннщ —Бакыты, жулдызы .ел!мнщ,Кундей нур, квктей зор улы ту,Tiperi айбынды сешмнщ.ByriHri мынау зор майданда,Отанра жау шенгел салганда,Шакырды, салды уран улы ОтанАттандык сол тумен майданра.Сол тумен талкандап фашист!Kepcerri каЬарын ел купт,Келген жау кетпес cay 6ipi аман,Талкан боп тамтыгы жер кушты.1941ЖУРЕКСуылдап жел, шулап орманКушренгендей айнала.Карт кузетил кутед! так,Тур тунжырап сай-сала.46
Куткен картка KyAiKfi 6ip,Келд1 каптап жат дыбыс.Картты устады, айткызбак сыр,Жетп урланып топ немю.Картта «тш жок», к у т офицер,Сурайтыны партизан.Карт па кажып сырын берер,Сырынан да оцай жан.Ажалды экеп кез алдына,Карттан кутт1 жауы сыр.Толган журек кек жалынра,Картта «тш жок», я кыбыр.Калыц орман, каракек тун,Кырым тауын суйген карт,Туран еящ суйгеш ушш,Жанды отка. жалындап.Туран жердь туран елдьСуйсец сонау картша суй,Ticre ершцдь шыда ел1мге,Сырды берме, жанды кый11941ЖАР СУРЕТ1НЕКайта-кайта мен караймынСуретще сенщ келген.Жаркын ецд1 таба алмаймын,КелбетГц тур мулде езгерген.Дерсш сорыс эжш! ройАуыр кунде салган 1з!н.Бар сыякты тары 6ip ой,Суык, суык, рас жузщ.Карамашы, салкын маран,Ершвде тур ашу i3i,Жазыгым жок, калкам еаран,Белгш р о й жар MiHeai.47
Кутем, кутем жан журепм,Ынтызарым жалрыз езщ.Аман кайт тек. Бар тшепмЖок кой меиде баска сез1м.1942КАЖЫМАИ KVT, КАРЫНДАСКараспан тауын капталдайТартты заулап 6ip состав.Торрыннан перде тарткандайЖапырагын тогай жайран шак.Жарыса б1ткен жол бойлап,Алмагаш, epiK, кайын, тал,Теплтш жасыл жапырак,Карайды бейне суйген жар.К,ыр мурынды, кед иыкCyHFaK бойлы, аккубаБарады кар ап жауынгер,Айнала бшк TypFbiFa.Мумк1н оньщ «К,араспан».MeKeHi. шырар 03i ескен,Бабасы сонда коныстап,Kip жуып, юндш ел кескен.Жауынгер тарткан узак жол,Алдында майдан, артында ел.Колына устап 6ip топ гул,Кол булгап б!р буран бел.¥сынды арнап кызыл гул¥мтыла басып кул1мдеп>Алыстан айтар 6ip сыбырАлуадай epHi куб1рлеп.Мумкш сонау ы н т ы р ы п ,Гул усынран кара коз,Алдынан элде дэл ш ы р ы пСуйгеш шырар болган кез.Эйтеугр поезд сырды ащпайТарта iepAi алыстап.Кара коз гулiH кушактапСермеп турды карыштап.Жауынгер тартты батыскаАлдында майдан, артында ел.48
Гул шашты оныц жолына,Ак мавдай сонау буран бел,Куратпа гулда карындас,Арнаран ердщ жолына.Ж ар сырын ер д е ж аны лмасКелгенде устат колына.Ж ауы нгер де умытпасЖ алы ндай кызыл гул1н д1,М ахаббат отын суытпас!EciHe сактар уш ндьКажымай кут, карындас ,0 т с е д е жылдар, кеп айлар,Кызыкты улит кажытпас,О ралар есен суйген жар.1942И1РД1 АНА УРШЫРЫНКырпыктап ш уйке кылш ы рын,Улпасын созып mpin,Зырлатып ана уршырын,1\ояды айдап ш уш рш .Безектейд1 ж ез уршык,Бейне 6ip ж елген нар тайлак,Баяуласа кулшынтыпКояды ана кайта айдап.— Созылшы мэпе ж!бектей,YftipLi уршык безекте,Батырга арнап токыйын,Саусакты жылы першетке.Ж 1берейж тез токып,Аягына жылы уйык,М айданда журген ерлергеОтанын коррап ж ау кырып.Сакылдап аяз шацытыпBipece борап кар тутер ,Сурапыл сорып суытыпЭлемд1 кыс TiTipentep.4 Вега л ни 49
Кис in сонда кольтаЖумсак жылы жуй колгап,Атсын жауды елт1реJen6ipeK nen ок толгап.Карымасын, катты аяз —Шатынаткан, кек болат,Кыска да калды уакыт аз,Ушрш уршык зырыл как»—Дейд*1 де ана саусагыШуйкеш созад маймандап,YiiipuiLui уршык тез тары,Желбевдеп желген нар тайлак.0ткен жылда ананын¥ршыры жел in удере,Куантып колын сан ердщ,Кыстын кыйын кушнде,Кайрат 6epin каЬарман,Батырларга жылы уйык,А рызып ед1жаудан кан,Кектен, жерден ок куйыгБыйыл тары жез уршык-Безектеп ана колында,Ушршед1 кулшынып,Турмайды 6ip орнында.Ана быйыл nipep,Жещст1н, жiбiн ширатып,Батырлар жылы кшнерЖецед'1 жауды кыйратып.19421 Улкен Алматы булагы.Б У Л А К К А 1Аскардан ш ы р ы п куз кулап,Аптыра аккан таскын су,Жартасты кеулеп асыр сап,Как жарып кейде етш ну.50
Етекте кумды суарып,.Екшнщ Teyin даланы.Долдансан тасып су алып,Ойрандап кейде каланы.Багынбай келген тагы' елдщ,Багынтар куш кеп жеткенше.Багынтса eMip багы едщ,Рур тегетш от берсе.Айкасты бупн калын кол,К,анбакша ушты жартастар,Арнан тапты жана жол,¥нша угшд1 жал тастар.Койылып жатыр ipreci,Кыяна конбак алып ГЭС.Табиратка адам тдлдестйДуылдар арнан ерте-кеш.Аптыккан асау куцпщц,А рынынды кол билеп,Арнара жана TycipAi,Тасынды таптап нанша илеп.Сэнд1 ешрге салтанат,Тамшыннан тактык алканы.Bip кезде кайсар KyuiiH жат,Шырарран шыннын талканын.03in бузып кыйратканТурленгп купли каланы.Bip кезде суын шым баткан,Гул еттщ 6yriH даланы.6 cipin орман гул erinБезентпк сай-саланы.Отьщмен жайнап нур Terin,Тур Алматы алабы.194351
АК.ША К.АРАдша кар жауып ашылып,Жайнады мелд1р кек аспан.Шурыласы карга шашылып,КуН элемге нур шашкан.Кардан керпе жамылып,Буркенд! торрын кара жер.¥лпага орман малынып,Солкылдар бутак ессе жел.Бебектщ суйш бетшен,Аймаласа ызгырык.Ойнактап улан лешрген,Шадрысын карга сыздырып.Айнадай аспан аскар тау,Айнала eMip думаны.С ертлген ашык омырау,Жуйрштей жуйткш дудары.Ойнактаса уландар,Кыядан зырлап ш уйш п,Мунда енер бар, сан сыр бар...Куанам мен де сушшп.1943Ж А С CYH.KAPFAУшцьчи гвардеец Байсултановца арнаганIЖасыл тещз аргы жарын,Алдын отан 6eKiHici,K ipniK к а к п а й а н д ы р а н ы д ,Кузгын ф а ш и с т к а р а к ш ы с ы .Кыйыр шекс1з тешз майдан,Одан да улкен шекс‘13 аспан,Кек кыяра канат жайран,Кеп кузрынмен кунде алыскан.52
Болат канат гвардеецБатыр сундар бауыр Эл1м,Туран елден, суйген жерлес,Жалындаран бул сэлем1м.пСен 6ip уштыц бултка бойлап,Шалды кезщ 6ip «шагала»,Ж ау кузрыны ед кулык ойлап,Шабуылга шыккан жаца.Сен оны айдап шыктыц булттан,Тебесшен туЫрдщ жай,Кек шыцынан допша каккан,TycTi с>та кемд} оны ылай.Bip топ кузрын керд1 ceHi.Ушты каптап, сескенбедщ,— «Алалмайсыц Tim i MeHi,Маран жету кыйын — дедщ.Жетюзбедщ жет1 кррын.Кала берд! бултка оралып,Сен самрадыц бултты буздыц,Шыктыц тунек туман жарып.1943БАРЛАУШЫКарацры тун жамылды Карпат тауы,Беюнген койнауында адам жауы,Bip топ ер тауды ермелеп келе жатыр,Минадан табылмады сайдыц сауы.Алдында Днестрдщ асау суы,Буркырай квтер!лген кекке буы.©зеннщ ар жарында беюнген жау,Тым-тырыс жатыр бурып фашист куы.Белдесш куш боны окпен ойнап,Миналар ушты зулап кекке бойлап.
Зецб'фек змзала рып аспан жерд!,Болгандай таудын койны ©л1мге ойнак.Жау жайлап алып жатыр apFbi 6erri,«Тш ал» деп штаптан да буйрык жегп,«Барлауга мен барамын» дед'1 де АйдарBip тущ Днестрге сунпп Kerri.Шырармай судан дыбыс сылдыратып,Kep in бей 6ip де сунпп, 6ip де малтып,Бекшсп жарадан шыкты Айдар,Турса да ракеталар жаркылдатып.Шыкты да судан Айдар жатты бурып,Кеудеге жаура деген кекп т ы р ы п ,Байкайды жарда турран жау уясынОл турды катерд} де эбден урып.Жау да сак, Ky3eTmiciH койран мыктапАлдынан келген жауын мурдем жыкпад.Айдардын бул сэттеп барлык ойы,Ар жакка урлап соны алып шыкпак.TycTi де карангылык, булт тунердйТыккандай тунгыйыкка Айдар ерд5,Куракты сыбдыратпай жер бауырлап,Айдар да беюшске жылжый бердьTeciHe элденеше кару таккан,Kayni зор кузетшшщ езен жактан,Жайнатып дамыл кермей ракетаныАспанды жаркыратып отын жаккан.Сонау от жанган сайын жолын барлап,Жау кезш айла-амалмен эбден алдап,Касына кузетшшщ Айдар жегп,Мезетте не жан бермек, не «т!л» алмак.Серт устап автоматын кузетнп сак.Айдарра жегп тардыр шешьлер шак.Шашау тырып кыймылы, сыбдыр етсе,Шыгалмай берген серттен елу{ хак.54
Алдында арыстандай тур кузетпп,Барыстай бас салады 6ip тырп етци,Сыр берсец пулеметтен ок жаудырып,Кэшки жауды олжа кып, аман кетшП -Дегендей 6Mip, ел1м тур арбасып,Кауыпты елемейд! Айдар сасып.Козд1 ашып жумардай 6ip капы тапса,Уядан кузетпйш алмак басып,KiM бшсш элде ойына кузетшпнщ,TycTi ме еркш оррып журген 6ip кун.Баскандай ауыр ойлар турды мулпп,Тунерд1 онан сайын кап-кара тун.Халкы yuiiH, Отан ушш жанын кыйып,Кайратын Айдар енд! колга жыйып,Ту сыртын ала 6epin кузетшшщД ум ш ен автоматтыц калды Tyftin.Экелд1 алдына сап езенге айдап,Дыбысын щырармастан колын байлап,К,айыкпен жаудан алган сута тустьДнестр уйыткып а р ы п жатты кайнап.Ра кет in жарык кып ж ау да жакты,От болып езен бет '1 жаркыл какты,Толкында кузетипш алып кашкан,Айдардыц карасына жабыла атты.Калайша коргар езш сунпп к етт,Тастарма алран «тш н» кайрат eTin,Ок жауып жан-жагынан жатса дарыЗырлатып жарага ол келд1 жетш.Алдында жолдастары жаткан тосып,Болар деп элдекандай турран шошып,Щырарып алды судан олжасыменЭ лi де жауып тур ок тутеп, жосып.Ж ау жактан осылайша алынды «Т1л»,Кузетнл колка тускен ашты кеп сыр.Д эл атып нысанара зекбгректерТан ата отка оранды ой менен кыр.1944
KYPEK YKIM!Балбыраган кеткемдс гулдеп бакша,.Айрылысар >KCTTi кун кыз беи ж!пт.Ж1пт Kerri эскерге майдан жакка,Кыз окуга «барам» деп кайтты куй in'.Камал бузды сол ж1п т 6 ip согыста,Жарасы ауыр, тек Tipi калган жаны.Кабыррада 5лул1 турган туста,Кэрд| айнадан ез турш танымады.Туст: eciHe саудары ез дидары,Рашык болган 6ip кезде куралай кез:Мунга батып кыйналып ж1пт жаны,Хат ж1берш сол кызга жазды ауыр сез.MeHi кутпе саррайып кымбат досым,Сен суйерлга керюм жок мен жарымжан,Ж Н т хаты кызга кеп ж ета тосын,Хатты окып кыз кайрырып болды хайран.Кыз хат жазды: «Кшэм не сен тушлер,Неге жаздын ол сезд‘1 кайрылмастай.Керк'щ емес, сен MeHi жарым деп 61л,Жаным пида жанына айрылмастай».Балбыраган кеткемде гулдеп бакша,Барды алыстан 6ipKyHi жарды 5здеп кыз.Ж - ректеп шын сую — K erri узакка,KepiKTe емес, кещлде достык леб1з.1944БАЛА К.ЫРАНБала кыран талпынды,Кектщ TeciH кушуга.Комдап канат алкынады,Кумартады 6ip ушура.Эсем аспан астын K e3in,Сермеп кербез канатын.56
, 0 р тэкаппар кыяра ушып,Алам деп ©з тоятын.Ждберд! де 6ip шанкылдап,Карады унс1з acnaHFa.Щенгел^мен Ш Щ алкымдапТускендей 6ip кашканда.1944EKI ХАТIОрман гулдеп тольщСыран,Аскар таудын сай-саласы.Кусхар сай|рап мын кулпырранАлуан унмен айналасы.Елестетш Айдар керкшKerri Энуар терец ofiFa.T srri сырлар билеп epKiH,CaFbiHbMiiH тарап бой Fa.Алган хаты АйдарынанВалдай шэр'бат жан K,operi.Эр сезнэе ерид{ жан,C ep n i сергек ой бвред^Г«Сзулем Энуар, сарынарсын,Сарраярсын K y i i n узак.Ж анга медеу хатым барсын,Орай баска, журсем уз ап.Шын махаббат атымененАузыма алам eciMiimi.Соны ту Fbin, майданра енемКутем нурлы келер кундк»IIОсы хатты окыйды Энуар,Айдар жазран кан майдаинан.Шын е л /K ip e n айтыпты сез.Артык керш жарын жаннан.57
Алды колга карандашын,Кез ж1берд1 кец алапка.Неден бастар сездщ басын,Жан жарына жазар хатка.Сарындым деп бул да айта ма? —Кунде айтылган кептщ сезкСарынса да мын кайтара,Осы ма онын айтар Ke3i?«Хатыцды алдым, жаным Айдар,Менщ сырым езще аян.0тсе дары жылдар, айларКелешекке канат жаям.CeHi елж!реп суйген журекТурар сорып 6ip сен ymiH.Соны eM ipre еткен TipeKДостыкка деп жумсар кушш.Кунд! кут1п, ойнап саусак,Кызылшаны белеп жерге.Тез болсын деп кездесер шак —Ер оралар туган елге.Сонда мынау аспан айы,©^ем керк1 тегер нурын.Туган жерд4н райкан сайыТындар балкып жарлар сырын.Б1з косылып эн салармыз,Сонда мынау булбул сайрар,Жан журектен бал алармызАман сау кел, сэулем Айдар!».1944ОКОПОшактай гана жер ойып,Окопта солдат жатады.Балаша бурып буктусш,Кездеп жауын атады.58
Лйбынды ерд!н орьгнанЖауы канга батады,Жасканбас батыр ер улан,Халкынын ары — атакл.0M ip уш ш, жан ушш,Аяктай жерд1 паналар,Отан упин, ар ущГн,Бул iciH кымбат баралар,1944к у а н ы ш т ы K,vmAFbiMiАрыстан елдщ уясы,Тецкерчс epiH тулеткен,Ерлштщ аскар кыясы,Сан тунект! куйреткен.Сан кыспакты кыйратып,Талкандап, талай тор бузранШыныккан кала, батыр ел,Сан жаура жер соккызран.Енсенд1 бвдк ер устап,Сын caFarra бермей сыр.Шыдаран шыркау ерл1г1Ц,Бар элемге болран жыр.1944УМ Ы ТПАЯМЫ Н ОЛ ТУНД1Сен айтып ен «суйемГн» деп,К,арацры тунде сыбырлап.Ыстык лебщ журекке кеп,Мен турып ем тынымдап.Сенбегендей ол сыбырра,Кобалжыйтын жас журек.КдлрайДа енд! сен кыйырдаЭлденеден жур жудеп.1 Ленинград коршаудан босагандЩ59
Сенбеу емес ол эишейш,Жас журект'щ толкыиы.Ол кшасын ойлап кейш,Элденеше толкыды.Сан октандым, жазалмадым,Жаралар деп ойынды.Хош айтканда жас алмадыц,Бьлем ©3iM о'ныКды.Жалган емес шын суйесш,Жубатпайсын жасбенен.Алдау емес айтам несш,Жан жарымсын мен сенем.Оран куа айрылган тун,Ескен самал, жарык ай.Хош айтканда шыккан сол ун.— Суйем,— деген,— сэулетай.1944BVJ1T 4Буйыгып тауга булт шоктьЖартастын туб1н кушактап,Бейне сол булт жас теюч,KipniKTeH жасы моншактап.Ажымды бет!н жартастынБулады сол булт жасымен. •Суйгешндей 6ip жастынМундасты аскар басымен.— Сен б1ткел1 аскар тау,Дэу жартасты кушактап,Турдын ба булттан. 6ip кун сау,Жасы тамран моншактап.©ткен шырар сан заман,Кэшкен шырар сансыз булт,Талай булттар кеп саган,Кеткен шырар боп умыт.Бэр1нде сонын узаттын,Т1лс1з тунжыр ызбармен,Жаз болса елкен гул атты60
К,ыс болса тонып ызгармен.Квмеск'1 коне сырыннанАскар маган тдл катшы!..CepriTin муцлы жырымнанMeHi де кэш уатшы!..»Дед! де сонау жас булт,Аскардан жауап ун кути,Айдады бултты жел сырып,Оны да аскар умытты.1944К У А Н , Б 0 П Е МТамылжыды жазры inip,Туды толкып алтын ай.Сайрап бакта тур булбул,Тында, тында, сэулетай!Самал жел! жуг1рщ,Сыбдырлады жапырак.Торгын аспан кулпырып,Туды жулдыз жаркырап.Куан-куан, бепеипм,Кёлд1 папан сэлемь9л1-ак Q3iH KepeciH,Суйер келй ол ceHi.Отан жауын кыйраткан,Папан ceHin жауынгер.Одан сэлем экелд!,Шзге мынау жуйрдк жел.Келер 03i жан экен,Куртыш жаудын карасын,Суйер кушып куанып,Суйген жарын, баласын.Жырткан туйреп жау орыСур шинелдщ жешмен.Колына алар ол ceni,Суйер ыстык дем1мен.61
Шыныктырран зор жорыкKyurri куст! колымен.Сен1 ойнатар кетерш,Шаттанар да ал ар дем.1944МЕИЗЕК'Заулап желед кос курен, ат,Мен келемш батып ойра,Туран жерд1 суйе карап,Сыр пернес1н шерткен бойда.Жол жарасы толыксыйды,ГПскен eriH желге ырралып.Жерд1 танып ой шалкыйды,Билеп хиял кетёД! алып.Мынау жайлау 6ip кездеп,Даумен жайлап, шумен кешкен.Жазда жанжал, куз келгенде,Елс1з менреу дыбысы ешкен.Мынау жайлау Меизек ед1,KiM абайлап сырын сезген,Ел енбеказ 6ip кез ед!,К©ш1п желдеп анша кезген.Бупн Меизек кен коймасы,Жана бесжыл кштш ашкан.Eric болып айналасы,Дала бейне маржан шашкан.Ецбек epi ел жумылып,Жер байлыгы актарылран.Кырманда астык тауша уйшп,Жаца бесжыл жайран кырман.Жазда жайлау, куз кулазып,Бурынры емес Меизек бугш,Меизек — Абралы ауданыныц жер1, эр! жайлау, spi алтынкеш шыккан.62
Епнд1к боп халыкка азык,Д эулет коры еыген тугщ.Тасын алтын1, Tyriu астык,К,ызыктысын Меизек жоны.К,азынацнын к м т н ашты,.0нерл1 елщ жаткан соны.т еЕГ1Н ТОЛК.ЫНЫЖ ел толкытса кулпырады©екен каулап калын, eriH.Келем жарып кен даланы,Толыксыйды тещ репм.Суйш соны турмын карап,Жан-жарым 6ip жасыл тещз,Тедселгендей буюл ал ап,Ж айкалады далам тепе.Толкындатып кайратпен ар,Erin баптап дэнд1 ecipreH,Отанра айткан улы серт бар,К,айрат шалкып халкы берген.Сол ceHiMi толкып бугш,Туррандай боп айналамда,Мынау калын шыккан eriHЕл мактаны кен даламда.1947K.APAI11AСолтуепктщ жёл! суып,Суррылт тарткан булттын Tyci.Ш убыррандай жазды куып,Кайткан шулап туздщ кусы.1 Алтын кен! шыккан.63
П збектелш кектен жол сап.Канкы лдайды караш а каз.Бозгы лт тарткан ш ептер курапК уз ж етш т1, eTinTi жаз.К ел мацында кен 1лс!з-ак,Ш алгын курап, к у р а к сирепIIIeTi катып болып муздак,Топтала ушып тоцран уйрек.К ез жетпейд! кекте тырна,Т ы рулаган шырады уш .Ж ел ызрырып есед кы рда,К уздщ салкын кы ска KyHi.К ел д 1 айнала конбай ушып,Канкы лдайды к а р а т а каз.К айткан к уст ар суы к кысып,Хош болындар ш ыкканш а жаз.1947ТОЛКЫГАН К0Н.1Л БОЛДЫ Ж АИБ ак аиинде тур жте|г.Ж ары н кутш cepTi бар,Кауы п билеп тозды умггК еш тк ен сайын суйген жар.Ж аркы лдап ойнап найзагайКуйды ж анбыр селдетш.,Турды жичт кйзгалмайКалмайын деп тез кетш.Ойланды ж щ т кайтураС ул уга койып к1нэш,Хат жазып назын айтугаАлдаган ж ар га кш элкБасылды ж ауын булт таркап,Толыксып турды мангаз ай,С ул у да ж егп ж аркылдапТолкыган кещ л болды жэй.194864
кектЕм ж ы рыКедщ кектемЖер мен кектенКуйылрандай жанра куш.Есед1 жел,Кулпырып жер,Кшнгендей жада туе.Орманда арашЖапырарын жасЖ елбфетт тегедкЖыртып жёрщ;Салып епнЕл алтын дэн егедкТасып езен,Жерд! безеп,Куяр келге мол суын,Балкып белдерШалкып келдерКалкытады каз куын.Тасыран суБуркырап буЕкшншде ерен куш.Судан куш ап,Жайып кушак,Тегед1 нур жада «ГЭС».Асыл малынСансыз калыд,0р1стеткен, ecipreH.Менщ ел!м,Менщ жер1мБаилырым мол кеЫлсен.1949ЖЫЛКЫШЫКетергенде ак тацдарын,Тун керпесш сердштш тац,Оянса оррып, тауда тарыТуз еркеа буладдаран.i 11Г1Л11.Тад самалын алып тескеСерпткендей сергек жанын,65
Шырарады кен epicKeКарт Калыбай1 жылкыларыи.Томарылран тобын жазбай,Жасамалы жалдас бие.Шуйгш жайлап алажаздай,Соны жонра болран ие.Шортандай тай шолтандатыпКелте куйрык, култе жалын,Куймышары майра батып,Ерткен бие кулындарын.Сайдакталып санлак аттарКозрап зорра комдык майын.Тоймай кезщ кара* ын кеп,Топ жылкыны керген сайын.Ыскыр, эндет, карт Калыбай,Баккан санлак халык малын0cip жылкы заманра сай,Асыл тукым серке санын.Сонау таниын шолпанындай,Жаган жулдыз жаркылдаран.Жылкышысы улы ОтанньщАрнаймын жыр, батыр, саран.194»БАСТАУШЫМЫЗ ПАРТИЯРА БЕРГК CEHIMЛениннщ туын алып кыйын щакта —Шыкканда-ак,Партияга сенген халык.«Отанньщ бар тагдырын езщ сакта»Дегенде,Халык жугш колына алып.Ол сонда-ак айтпап едк«Совет халкы,Жасаймыз жана дуние сешммен ер.. »К * л ы б а й — Ёцбек epi, жылкышы.66
Сенген ел:с0зщ баста жолга жаркын» —Деп ед1,Кайта колдан жасалды жер.Расырды жуз жыл емес, 6ip жыл етНк,Шелд1кел, бетпакты орман нуга болен.Бес жылда бес расырды аттап етпк,IpiKTen eMip дэнш тозанды елеп.0м'фД1 6 i3 жасаран тыннан жана,Керген жок кэр1 дуние будан бурын.03repin кас какканша талай сала,Кулпырды шын жаналык T e r i n нурын.Халыктын куанышпен айтары да:Партия бастауьщмен жетпк сенщ.Басамыз кунде Lnrepi бахытка алра,Партия жётшзёд1 деген сенщ:—Шурыла боп жаркырайды эр журекте,YMirriH жулдызындай турран жанып.Ун косад сол .сенГм мен сол талекке,Бахыт пен 6efl6irriKTi суйген халык.1950КАРАКУМДА TYH.FbIUI МАИКансыран сусыз Каракум,Карбайып канбак еспеген.Денбекшш кумды алабын,Кунщ жок аунап кешпеген.Жаркырап шыгар жазык жок,Аязды, карлы кысьщ да,Тамшы су, тал шеп сазын жок,¥шып етер кусыц да.Миллион жылдар сазарып,Жатыр едод, Каракум,Кеуденд! 6ip ун как жарып,Бблёнд! щуга алабыц.67
Туцрыш май келд1 гулш ап,Жайнатты кумныц алабын.Болашак ертец орнын сап.Кумдагы жаца каланын.Алшактай аттап кум белдьАшалы азу, аршын Tic.Арналап жарып тьщ жердьДуршдедги алып куш.Ыриалады ак макта,Жайкалып eriH, шалгыныд.Заводтар гулеп жан-жакта,Гудоктен шыкты айбынды ун.Басталды кумда жада ем!р.MeKeHi болып жада журт.Тебшдеп ecTi жада гул,Кулпырдыд, кум бел, жадарып.1950БЕЗЕНД1 БЕТПАК, ЕЦБЕКПЕНБалапан тогай желб5реп,Жапырагын желшп ескен жел.Сортацы соргып жер тулеп,Безенш бетпак кондырды ел.Квктемде кешкен акша булыт,К©к cyftpiK жерде желшлдеп,Шелд1 кел гып конган журтЕдбекпен жедш еркшдеп.Ойнактап ерген’тракторОсылткан Бетпак шагылын.Солкылдайды жортса кыр,Кош ip in коне сагымын.Куйылган Бетпак шолше6зен1н кернеп таскын су.Шалкыган айдын келшеКадкылдап каз, конган ку.68
Табигаттын тагдырынТалкандап тарпып батыр кол,Сазарып жаткан шел сырын,Гылыммен ашып салБав жол.Суйсшер жаным сырына,Бетпакка туган ем!рдщ,Аркау боп акын жырынаKepni боп ерке кендлдщ.1952К.АНДАЙ ЭСЕМ ТУРАн EJIIMКанат кагып шыркап кектен,Карасам кыр келбетше,Ел оянган улы енбекте,Гулер кушпен тербеп'ле.Эсем алкап туган жердщ9 p6ip бута вскен гулш,Мен суйсшш карай берд^м,Тынлап улы енбек ун!н.Енбек yHi ойдан, кырдан,Куйылранда ж!гер гулепКермейсш жан карап турган,Дала оянган думан-дурмек.Гуло дала, гуле мотор,Кулак турген элем саган.Сен гулесен жайнайды кыр,Жайнаса кыр, бахыт маган.1954ЖАЙ НА РАНДА ЖАНА ЖЕРШыркайды эшн шырлап кекте,Кырдын жыршы боэторгайы.Ел аттанып улы ецбекке,Толган елкем сала-сайы.Сол енбекте басын косканCyftiKTi дос шын туыскан.Тын купи кыр га араласканГулер мотор 9p6ip тустан.69
Keineri тын — бупн eric,Ашылган мол казинасы.Турленед! жайнап тепе,Бейне бахыт жазирасы.Арналсын жыр, шыркалсын эн,Кырдын озат жандарына.Жетсш гулеп эн мен жырданЕрлер данкы жер шарына.Жана жерде— жана кауым,Басын коскан эр тараптан.Достык туыс Kepuii унауын,BipiH-6ipi 1здеп тапкан.Жана дала жана унменен,Жангырыгып жайнаганын,Шаттык жастык жыр гулеген,Kepuii жастар ойнаганын!1954НАРЖАН УШКЕ ТОЛРАНДА(Мажиттен туган Иартай немереме арнаймын)У ш атанды аман керш,Толдын ушке, Нартай жаным,Бупн саган бата 6epin,Умытты атан картайганын.Ум5тпенен ceHi тосып,Топтап жасап токсан жылды,У ш буыннын басын косып,Куанды атан1 к е н ш тынды.Жай колынды айтсын атанЖуз жыл жыйган ыкыласын.Бейнет5 емес керген катан,Бахыты мен береш жасын.п отырраны — акывныц токсан жаска келген ез экес!70
Экесшщ атын саган,Уялтпас деп тур тапсырып,Акыл, кайра аршындаран,Болсын саран бар жаксылык.1954уд, а к ы н( Ю . Лермонтову)Уа, Кавказ сан расырдын туярына.Сан жылдын зулап ушкан кыягынаБастырып шоктырынды тарих тЫп,Сактадын та лай сырлы уяны да.Аскарсын, аспандары айра ауылдас,Кол созган кунге байлап, кекке шыра.Сулу шын, эсем езен жартасындыСан акын канат кылган хыялына.Акыннык epicTeft ме ойы аспанра.Шыкпаса кыял кусы улы аскарра.Шынынан acnaHFa, afiFa кол созбаса,Тереннен теб1рентга сез бастар ма.«Терек» тей дариалды бузып аккан, •Музасы Лермонтовтын канат каккан.Элемнщ ай мушзд! каптауысын,Аякнан ай турызып, кунд! узаткан.«Терек» тей каптауынан шыккан кайнап,©р талант ушты ойнаткан найзагайлап,Жалындап тудыдары efiiTi жанбай,— Кадады кара кунге сезден сайгак.Сондагы тунек Ресей даласынан,Сумдык пен жауыздыктьщ жаласынанАйтты акын аттанарда:— коныс табам,Суйгешм сулу Кавказ саласынан.Акыннын кыялына жердщ шары —Емеспе домаланран жалгыз тары.©ткен1н, келешегш, жаныларма,Мвп-мялд1р судай таза акын жаны.71
Ол сезд! езше енш ©Mip j k o f h h ,Бшегнде, куткен жаудын ажал о р ы н .Жалрыз-ак; кушам дед1 Кавказ шынынАйшык боп келешекке соза колын.Ол сонда, ж1бек канат жырын кекк»,Демонын ушырды да келешекке.«Мен Демон келем ушып, келешёк журт,Сен ая, бауырына тарт, сыртка теппе».Деп солай Каптауынан алды да орынКвтерш келешекке акын колын.Мэнгшк асыл свзден маяк с о р ы п,©сем деп жатты кушып «Каптын» жонын.Келешек, улы акыннын мунарасын.Каларан поэзия асыл тасын,Жанга азык, ойра сусын ете берд1,Тоймады канша керсе тамашасын.Сондары келешег! куткен оныцКумар боп кун1ренш созган колын,BvriHri б1здщ мынау кызык дэуренАдамдык алран 6yriH терден орын.АБАЙ ЭН1Сазарран дала,Ел 6ip жас бала,Ертен1нен хабарсыз.Сондай 6ip кунде —Кун емес тунде,Жасадын OMip, амалсы*.Алысып калын наданмен,Карысып катал заманмен.Кыйналса жаныц,Уланса канын,Тапкан дауац эн мен жыр.Наданды жерлеп,«Адам» деп, «ел деп»,Кущренш кушп айттыд сыр.71
У р ы н р э н халкын, сырынды,Жаттады асыл жырыцды.Оянып дала,Ееешп бала,Арманына ел жётт!.Жазылып жара,Ж етшп сана,Адамдык, р ы л ы м ер жетт},Журегшдесщ халыктьщ,Тершдесщ тарихтын./*ИТАМШЫБулттан ыршып туст» жергеТамшы акыктай меЛДгреп,Кетпей ушып соккан желгеГул 6ypiHe конды кеп.Ацсаган гул жутты жайнап,Тартты йшне тамшыны.Ашылды кун шугласы ойнап,Жайнады гул талшыгы.Кун нурынан гул eeprifli,Ke6ipcUi тамшы ушты,Айдады жел сыр белгщ,Тамшы бу боп булт тусп.Кайта бу боп, тары су боп,Kerri тамшы домалап.Тагы келш конды епнге,Шелдеп турган кун жалап.EriH балкып дэн толтырдыТамшы Kerri тамырра,Eric жайнап, кыр кулпырды,0cTi алтын дэн сол кырда73
СЕМЕЙДаланын тастап шуларын,Шыканда жаяу ауылдан.Bip бшм болып куганым,Жасканбай катер дауылдан.Бет алып агцм Семейге,1зденш бшм сэулесш.Кыйналса жаным кей-кейде,Деп ед1 «достар эуресщ...»Артымда калды жосылып,Ауылды тастап шыккан !з,Талапка кайрат косылып,«Кажытпаспыз дед! 6i3».Суйешш болып ер ум гг,Созганда колды кыяра.Ауыр кун артта калды умыт,Туншыктырран уяда.© M ipre кез1м ашылып.Аз Шлйи нурлы шырайын.Tvcipfli маран шашылып,Жарыкка суйреп кун сайын.Кымбатсын маран СемейдщКумы мен суы Ертютщ,Не таптым сенен демеймш,Бойымдагы бар куштщ.А зырын алраш мен алрамХалкьщнан, сенщ каланнан,©MipiMfli тутас арнарам,Далама туып жаралган.Борыштымын мен саран,Алраннан аз бергешм.Арнармын талай жыр саран,Аяман колдан келгенш.тш74
СЫРЫМ0Mipre тузде туып кырда ескенмш,Кунпрт кун кушренген жылда ескешм.Енбектеп ес 61'лгенше балапандай,Туцгыйык туман баскан кун кешкешм.Карманып карангыда кунд! 1здегем,Сырымды сурапыл жел бшпзбеген.©клеш ерде einipin алкынранменТар заман кунгейше юрпзбеген.Сонда да карап жатпай карманганмын,Зямянга кул болига арланганмын.«Заманын тулк1 болса. кумай боп шал»Дегендей бел буардан 6ip шалганмын.Тозанга топтан калмай 1'лескем!н,Тарпыпмен талай рет курескемш.Вэйгесш бостянлыктын курбылаомен,Bipre алып, 6ipre б о л т улескемш.Сол бэйгем алтын тпоктьт айларымдай,За манда адамдыктын мяйданындай,Ж елтллеп жел естТрш айдарымнан.Мднё мен ж егпм заман айрарындай.Кол булрап кешнп елге айтам кулш,Ол ел!м келер урпак арттары урык.Мен улы партиянын мушесгмлн,Солдаттай келем эр кез сапта турып.Б!з еккен кезлессенлер кок шыбыкка,Курмет ет 6ip бутагын жерге жыкпа.ДэуГрдщ улы жана адамы еккен,Агаштын мнуасын ал, саяла, ыкта.Сендёрге бахыт багын б]з орнаттык,И р ш 13 уркын еп'п, бТреу бактык,Енбекпен мандайдан тер тамшылатып.Сендерге мэнп бахыт отын жактык.Сол отты вшфём деп шапкан жауды.O fhh3 жотаны емес омыраулы.75
К,аймыкпай карсы тесеп, салдык айдап,Бастырмай жаца ecipreH бакша-бауды.EpniMeH сендер ecin ер жетсш деп,Шынына коммунизм ел жетс1н деп.Баста мый, бой даты куш, колдагы енерБарды 6i3 карыштадык тез жетон деп.Секпецдер мактанды деп келер урпак,Сенбесен б!з жасаган ©Mipre бак.Куасы кун нурындай ешпейтурын,Ескертк1ш улы енбектен тур рой шырак...195SШАНКАНАП КЫРЫНДА(Шоцан Уэлихановца)Куйрыкты туран жулдыздай,Ш ы ры п ен казак кегше,Tycipfli узак тургызбайКездестщ заман кепне.Аспаннан сыррып акканмен,T v c tIh кеп туран далана.Жанынды заман шакканмен,Д ак туспед1 санана.Топырарын асыл жастаныпЖатыпсын Жонгао жонына.Каранры тунде каскарып,Алрандай шамдал колына.Аскар ойлы асау жанBip кезде жалрыз тусан да,Кырандай шынга талпынранЖастай-ак б!шм кусан да,Ж ете алмай i3ri мураткаАрманмен ансап отсек де,«Болады бэрл 6ip шактаМен жете алмай кетсем де» —Деген ен сенш, келешекСэулесш K©pin тунектен,Уакытыниан езщ ересекАдамдык таза журекпен,—76
Kerin ед тартып айдын жол,Шад басып, шеп еспейтш.Жетшзген Фзд! бастап солДостыкка улы ешпейтш.рдбегщ курбы б!збененBipre жасап, 6ipre ескен.Достыньщ осы ед1 !здеген¥лы журтпен бГрлескен.Кун асдан сайын басыдаКурметпен халдыд арылран.Куанып келсе касыдаАлыста журсе сарынран.Bip кезде жалрыз 6ip жондаЖатсад да узак жабыркап.Мурадды алды ел долгаЕдбекке дана тадыркап.Жайнаган жада замандаЖада журт жада ем!рмен,Атарыд жетп раламра,Bip кезде кудпрт KepiHreH.1955КАСЫМ FAМынау жаткан жалыны euiin Касым ба?..Акын ед{ туран улы гасырда,Бултка белеп дауыл шайкап турызран,Жаркылдатып медзеп бейне жасынра.EpKiH eM ip кушарында ержетт,Какты канат уксап тулек лашынра.Алып топшы жыр канатын сермед1,Шыгарма деп дуние шыдныд басына.0 р Keyneci жыр «епнен буплмей,Ойда арманы халъьд арнаран жупндей,¥шты аркалап алгыр талант ер акын,Изе 6yrin жалыктым деп жупнбей.Бупн квз;н акын жумган ем1рден,Жьвры калды жалынменен ершген,0лд{ деуге акынды ауыз бармайды,Оныц жыры жогары тур елшнен.195577
АРМАН ЕМЕСАлпысты алые жас керш,Ойлаушы едш жетпестей,Балгын дене жас Kepi к,KepiHymi едщ кетпестей.Ж етшпш сол алпыека,Алкына басып асыгып.Жастыктан калды кай нуска,Карттыкла турмын бас урып.Ойласам алдым жакындап,Арт мда жатыр алые i3.К э р ш к жегп такымдап,Куткарар емес алдым куз.Мунайып маран карайды,Blip кездеп жастык кун,Миллион ойлар тарайды,Элс1з рана келед1 ун.Анык неге еетшмейАлыстайды сол дыбыс,Кектем1 жастык кешкендей,Турма элде жакын карлы кыс?m sПОЕЗД УСТГНДЕКекбект5 жонда келкшдеп,Будырап жатты акша кар.Бастыкпай бет! улшлдеп,Жап-жана тускен калпы бар.Жаркылдап кылау кушетей,KepiHAi маган поездан.© H iH e KipuiiK i3 туспей,Туокендей сынып жулдыздан.
и Л T E J iC T E p i
БАСТАУШЫМЫЗ ПАРТИЯАрдакты туысындай ансап кергенБас косып эр кыйырдан, алуан жерден,Какдандай 6ip уядан катар канатТын кушшз, тын епске б1здер келген.Кайырмасы:Жалынды жаркын жас маман,Аттанган Шздер комсомол.Партия б1зд! бастаранЖещске улы ашып жол.* \\v*Тусак та эр елкеде, эр калада,Болсак та алуан маман эр салада.Bip максат, бар ж]гермен аттанган жасКелд{к б!з, тусып жаткан тын далара.КайырмасыЖанартып кексе жерге 6epin жастык,Жайкалтып ocipeMia алтын астык,Шалкытып бейбщ Ьш к енбек туын,Бакытты келешекке кадам бастык.6 Бега лип81
БАК.ЫТ ТАН.ЫK ew jpi эн мен KepiK Ti жыр салтымыз,Тойына той уластырран халкымыз,Мерейi устем купи таскан бакытты ел,Аскактатып эн шыркаймыз, ШалкыймызК, айырмасы:Шыркал эшм, бакыт леб\ ушмде,Халкымыз шат, тапкан мурат кутмде,Халык бары — жаса улы партия,Атын мактан, атын куат кулл! унде.К,анаттанран халык кенш гул жайнап,Онер ecin, дэулет тасып, кен кайнап,Жака дуние жаркын ©Mip жасаган,Эн шыркаймыз, сайрандаймыз 6i3 жайнап.жорык,Bi3 отанньщ солдаты жаура аттанран,Bi3 халыктын кайраты канаттанран.Кайтпас семсер кек болат 6i3 ак алмас,КаИарменен суарып кекке малган.К,айырмасы:ШапсакЖайраткан,АтсакДэл атканБгз отанныц солдатыКаЬармен кек кайнаткан.Bi3 Отанньщ бал асы батыр туран,Батыр баба урпагы салтын куган,Самалды елке, сэнд1 тау улы ОтанраБасып KipreH фашист! канмен жуган.К,айырмасы:Саркылмайтын сайлаулы ел куитпз,Жанды кыяр жауынгер ел ушш б!з.¥лы дана партия бастаган колЖаркылдайды жакындап бахыт жулдыз.82
ЛЕНИНШ1Л ЕР УРПАКЛенинцил ер — урпак epKiH жас,Екпшде, ipKume алга бас.бнердщ адымда ерше,Талапка тартынбай жай кулаш.Кдйырмасы:Лениншш комсомол,Ер улан,Алга бас кашанда,Жас кыран.Карсы жур кайнап кун, ессе жел,Топшыцмен толкын ес тасса сел,Келер кун жана eMip бахыткаБастаган Партия кеменгер.КайырмасыКамал жок кыйратып сен алмас,Кыйыр жок жол салып сен бармас.Сен1м1н партия актаран,Дайынсын кашанда ерипл жас.АК К6ГЕРШ1НБ ейбтпш к жаршысы, уш аспанда,Ецбегаш елге достыкка уран сал да,Ак канатты кегершш адам досы,Жетсш ун’щ, ураныц бар жаЬанга.Бейбггшшк бакыт деп салсан уран,Yninni ecTin талкандар торды кыран,Енбек суйген элемнщ адамдарыКанаттанар жас тулек жалынды улан.Сен бакыттын жаршысы ем ip кусы,Ушнде бар бейб1т1шл халык Kymi.Шарла элемд! шарыкта шаршап талма,Жаз болганша теп-тег!с ©Mip кысы.Ак кегершш аспанда,Кыргый бар деп жасканба,Шырка шыннан аскарга.83
кектЕМКещлд1 кекке ерлетш кектем жыры,Кел шалкып кек майса боп ой мен кыры,Сыландап сылк-сылк кулш сайда булак,Мал мен жан масайраран жазрытуры.А-а-ай ниркш-ай жазры туры.Мыдоырып сай-салага мал ергенде,Мамырлап кел epKeci каз келгенде,Kepi л ген кен елкемде келюл eMip,Сайрандап салран eriH жасыл белде.А-а-ай mipKiH-ай жасыл белде.Ел1мнщ cyftiK Tici — енбек epi,Ексец дэн, ерпзсен мал бахыт KeHi,Жаркылдап жазбен 6ipre шыксан кырра,Жанымдай жаксы Kepin суйем сеш.А-а-ай йшркш-ай суйем ceHi.к а р а кезЖаным суйген кара кез,Кай уакытта болам кез.Алдым — майдан, артым — ел,Косылар шак-ай болсын тез.Карарым, кара кез1м, саррайдьщ ба,Сагынып жас журекке зар жайдьщ ба?Ауыткып элде кещл5м алацдайсын,Толкындай дауыл куган кек айдында.Кашанда, калка жарым, сен касымда,Жауынгер жарым да сен, жолдасым да,Сен барсыц сенен белек минутым жок,Журсем де ок пен оттьщ ортасында.Кеудемде сен 6ipreciH ce3iM барда,©зщ де емцнщй соган арна,Достыктын жэйнай T y c ciH жаркын таны,Серт1м де, антым да осы суйген жарра.194284
С Ы Р Л Ы К А Я Ы НА скактаган аспан бойлап ескен- кайын,Сулудын сырын козгар керген сайын,Касында сол кайыннын хош айтысып,Алыска аттандырган ж ас жубайын.Кайырмасы:Ж апырагы жайкалып,Сыр шерткендей ак кайын.Ж айлы коныр эн салып,Суйд1 сулу ж ас жарын.Ж аз ед1 хош айтысып жар кеткенде,Калкалап ак кайынды сыр шерткенде,Ж ас сулу сол 6ip carrri еске алады,Касынан сырлы кайын кунде еткенде.К, айырмасыЖ аз гулдеп кайын сыры жапырак жарган,Сыр азба ж ас сулуда жарды еске алран.Оралды жар ж ас суду келд1 тагы,К.айында сыр сулуда калмады арман.С А Б Ы Р М Е Н Е Н С АКТА И Б1ЛТуган уй, суйген мектеп, сэщй кала,Bipre ест1к, 6ipre окыдык сайран сала,Жетт] кун аттанатын мен алыска,Рылымр.а аршындаран талаптана.Кайырлшсы:Befl6iT eMip ж ас шактаАз кунге емес узакка,Косылып ек, белш дж, ш1рюн-айСабырмен сэулем сыр сакта.Мен келем б!л1м алып, тос кажымай.Д ос журек сертш сактап соксын удай,Сен де аттаи улы енбект1н майданына,Отаннын аруы бол данкына сай.85
КайырмасыЖан сэулем мен кайтадан оралранша,Кектем кеп торай гулге оранганша,Сактай бш сабырменен дос журект!,©тсе де ауыр узак уакыт канша.CAFblHAblPFAH СЭУЛЕМ-АИАйналайын суйген жар куткем ceHi,Хат жазбаган Kemirin секпе MeHi,ГШркш-ай, дэурен-ай,Сагындырран сэулем-ай.Енбектемш ерте кеш ел калаган,Ерге куат табысым журек eMi,1Шркш-ай, дэурен-айСагындырран, сэулем-ай.Сыр бермед!м жан сэулем сарынсам да,Аккан талдай толкында кагылса да,ЬШршн-ай, дэурен-ай,Сагындырран сэулем-ай,Асырамын кутемш жещс кунш,Жетемш деп ж1гермен нарылсам да,1Шрк1н-ай, дэурен-ай,Сарындырран сэулем-ай.Тоскан сэулем, жетем1з улы тойра,Жещс данк куш берш ашык ойра.1Шрюн-ай, дэурен-ай,Сагындырран сэулем-ай.Канат жайып карсы алам суйген сэулем,Журекке серт, ауыз да эн, достык бойда.1Шркш-ай, дэурен-ай,С^гындырган сэулем-ай.ЯАБЫЛРАН ОРАМАЛК,ыз колынан кестел! шэш орамал.Ушырды жел уйткыткан кездес5п дэл.Айырылды капыда, жазулы атыАрнап т1ккен алсын деп суШскен жар86
Кайырмасы:Ж ел ушырран орамалДeмeдi кыз оралар.Элде табар б!реулер,Элде мулде жоралар.Орамал кеп оралды 6ip бутакка,Тапты ж 5п т серуендеп журген бакта.Жазуменен тапты да кызра экелщ,— Енд! курбым жоралтпа,— дедк— сакта.КайырмасыКыз жымыйып ж 1г1тке алгыс айтты.Оймен толкып уйше ж ш т кайтты.Сонау кыздын жымыйып 6ip кулгешЖ ас журепн ж'нтгтщ жалындатты.Ж А Н А Р Т А М Ы ЗКелдж б!здер кен олкеге,Келешекке байлап белдкБ1з бшем1з келдж неге,'Ж ацартамыз квне жердкКайырмасы:Жацартамыз,Жайнатамыз,Жацалыкты,Ж ана -к у и т ,©нермененОйнатамыз.Д уралдесе мотор кырда.Дуылдайды Ж1гер бойда.Шыркалады эн де, жыр да,Ецбек б!зде, думан тойда.КайырмасыКел, жолдастар, катар жортып,Гулетейж мотор унш.Жаппай epin тез гулдентт,Кулпыратайык жердщ Typin.87
Ж А НА АРКАЖайнаганда жана Арка,Эн шыркайын жанарта,Эн накысы аспандаКуаныштан куй тарта.Шыркаймын шаттык энш Аркара арнап,Болранда Арка ©нд1рю алтын аймак,Мал шалкып, eriH толкып, ел масайрап,Шыкканда шьщырауынан кендер кайнап.Арканьщ актарылды кен коймасы,Туйдектеп алтын атты тау мен тасы.Орнады ш е л ш е кен, ойында езен,Оранды орман, торай сай-саласы.Жайнатып кене Арканьщ ел мен жерш,Агызып дариядай гып алуан кенш,Халыкка бахыт тацын ез! берген,Бастаган партияра шекс!з сешм.Ж АИНАИДЫ Б У П Н Ш 0Л МЕН KYMКум, мен шел корю Kipin гул жайнаран,Су тасып, орман ecin, ну бойлаган,Жаркылдап коммунизм сэулелер1Сан кала, сан ещ ц рЩ . масайраган.Кайырмасы:Жайнадьщ 6 y r iH шел мен кум,Элемге куле карадыц.©зендер тасып олкенде,Оранды орман алабын.Ак макта, алтын астык, алмалы бак,Жер1ме карайды элем танданып-ак.Бейбшшл берекел1 дос халкымыз.Кулашын сермед! алга комданып ап.К, айырмасы.Бейб1тт1к, байлык, бакыт— уранымыз©Mipre достык енбек — куралымыз.Бары ушхн, адамзаттын урпак y m iH ,Жана 0Mip коммунизм курамыз 6i3.8в
ЕН.БЕК EPIШыркаймын бул эшмд1 адамга арнап,Ецбекпен елге дэулет орнаткэн бакЖасаран жана дуние, бакытты ejaip,Tepi не келешектщ ipreciH сап.Кайырмасы:Арнаймын эн адамга0скен жана замандаЕн"епмен, енерменУлп болран заманга.KepnefiTin KepiK берген кене жерге,Ецбеп енеге боп суйген елге.внермен агызды езен жана арнамен,Бас ид! табигат та б1здщ ерге.КайырмасыБ1здщ ер — ел мактаны енбек epiЕлге ырыс, езше бак тамган Tepi,0р KyuiiH табигаттыц 63i билеп,Журпзген б!здщ Отан ерендеркМАКТАШЫ САЙРАПаялы балбырап ну ескен мактаАк ж!бек TyfiiHHcn гул ашкан шакта,Теруге машинанмен шыксан Сайра,Ак алтын алдын тешз такта-такта.Кайырмасы:Акау терсен, Сайра, мактаны,Макта рой ел1*м мактаны,Мактарал берд{ ак алтын,Онтуспк елкем макталы.Мактанын улб1реген ак улпасын,TyciDMefi терсен жерге жалрыз басын,Мол буйым, алуан байлык алады ел|н,Енбекте ер ел мактаны карындасым.яя
КайырмасыЕл киген асыл кшм ак ж1бектен,Сайражан Ыздщ макта терген, еккен.Ураны бейбггшшк жазылран ту,Мактан рой гулге бояп желб!реткен.АЛАТАУКыянда кырауытып кыран ушкан,Муз шындар аспан бойлап шугыла кушкан.Баурайьщ жана дуние сэщц ©лкес1,Алматын — астанасы Казакстан.Кайырмасы:Алатау — эсем аскарым,Булт аспас шын бастарын,Керкще кввдйм шаттанар,Квргендей ом ip аспанын.Алабьщ алуан езен алтын арна,Салан ну сайлы коныс малга, жанра,Жаз болса масатыдай жайнар влкенБагында томарылып алмурт, алма.ГУЛДЕНГЕН 0М1РЖаз гул1ндей жайнап,Бейнё булбул сайрап,Шз шыгамыз кундеЭн сап, билеп, ойнап,Енбекте 6i3 epMi3,©нерде аскар белм1з.Алсак колга кай icri,Бейне таскын |елм1з.©нер, кайрат бойда,Б1Л1М, бахыт колда,Бхз OMipre epKiHЕш богет жок жолда.90
Гулге оранган дала,Саяхатка кала,Шалкыран мол шаттык,Отан улы ана.Бахыт гулш еккен,Сэулет нурын сепкен,Ж аса, жаса партияБакытка еркшдеткен.Жазры кундей жайнапЖыл кусындай сайрап,Bi3 шыгамыз юшдеЭн сап, билеп, ойнап.достыкМызрымас дос халкымыз,Байлык, бакыт салтымыз,Айкын жолга аттанранЕкбек суйпш калпымыз.Алуан елке турсак та эр тарапта,Алые кыйыр ессек те шалрай жакта,Ж уреп дос, 6Mip,^i 6ipre жасап,Bip тш, 6ip сыр, 6ip бакыт бар халыкта.Суй шленд iK достыкпен ескен елм1з,©нерде ершш, енбекте б!здер ерМ1з,Кандай камал болса да каймыкпайтынБатыр ескен бакытты ул менен кыз.Кунде ерлейм!з байлыктын аскарына,Канат сермеп ем1рдщ аспанына,Bip KicUeH турандай халкымыз дос,Партиянын данышпан бастауында91
К Ы Т А Й К Ы ЗЫ НАЧен Ю-Ланга\Еркш елдщ ,жана ем1рдщ сулуы,Улы Кытай кызы курбым Чен Ю-Лан.Б е й б гтк тщ аспандата ал туын — | , . .Бас шгевд бас mrepi, калка жан. . f\eKl Рет)Ал, айталык 6i3 косылып жана энд1,Енбекнй елд1 оятсын бул б!здщ эн,Б1здщ достык суйащ црген жаИанды, \ . .Bis жыршысы коммунизм, калка жан. j ' 1Р т)Улы К,ытай, совет ел! тындасын,Москва мен Пекинде айтсак б!з жана эн.Б1здщ достык мызрымастай шындалсын \(ек1рет)Кел шыркалык катар тузеп, калка жан.)О Р М А Н ТАНЫУшты орманда булбул сайрап,Ест! танныц самалы,Оянды орман Kerri жайнап,Тамылжыды тан эн1.Кайырмасы:Коктем эш — кен!лд1 энBi3 тындаймыз сушп жан.Кун нурына балкыранда,Жайнап орман гулдерд,Алуан турмен шалкыранда,Орманда OMip ундерьКайырмасы1 Ч е н Ю-Л а н — дуние ж узш к жастар фистивалында бейбггшш к уранын кетерушшш 6ipi, Лениндш сыйлыктын лауреаты —Кытай кызы.92
Балрын батыр ерк]н есер,Б13 пионер жас юнат,Еибекте енер ерте nicep,0 M ip r e еркш кещл шат.КЕЛ ОИНАИЫК,, КЕЛ ЛАУ-ЛАУСендер де алтау, 6i3 де алтау,Одак боп костер басында,Кел ой на лык, кел лау-лауТунде лагер касында.Ал, билешк от айнала,Кол устасып денгелеп.Гулге оранган сай мен сала,Айнала орман кек желек.Kerrin ойнап, кетпк дулап,Бер колынды, кел уста.Жансын костер жалын лаулап,Шал кып сэуле алыска.БЕС1К ЖЫРЫЭлди-ау,. элди-эй,Элди де бепем элди-эй.Уйыктай р о й , бебек, уйыктай р о й ,Балбырап балкып, калкатай.Уйыкта, бебек, керш туе,0м!рге сайлы жыйнап кущ.Балрын бол бепем, батыр бол,0с, бебепм ес, вс, ес.0серсщ бепем ержетш,0 cipep OMip тербепп.Ушырар eMip шыцынаКыяга канат серметш.Арыстан сынды айбатты,Алып та болар ма екенеш.93
Акмлы тела даиышпанГалимда болар ма екеяан,§ ЛТолкины тулап кокке аткан,ТеяЬд! ксшср ме ckchcIh.УАыктагаи шыкды оатып,Асланда ушар ма cxeHciit94
JIО ЭЛЬ Л Л AJJМ ЕЯ о л л л л дл
АБАК АРМАНЫ(Поэма)К1Р1СПЕКак мунар кешк1турым тау ereei,Ж(бек жел цырдын, гул'ш тербетед1,Жайк,алтып жапырагын жасыл тогай,Сыбырлап куб1рлейд1, эн шертедЬ.Ж ар reyin, тасты ушрген муздай булащ,Меруерт су сарк;ырайды щуздан. цулап,Сылдырап кек майсага кебж бвлеп,CeKipin тастан-тасца жатыр ту лап.Жапырыл жасыл шалгын сулу гулш,Ащыган жупар uici жарып мурын,Аттандьщ тауды бетке ап саяхатща,Уйренген кеп достармен жур in буры'н.КУЙГЕНСУАбак шал ан 1здерде мылты рьш ап,Кететш жалрыз e3i тауды кулап,0pici жалрыз аяк жартас жолы,YcTi куз, астында езен жаткан тулап.Бугшде б!зд1 бастап таура барып,Отырдык Куйгенсуда аз дем алып.Келген сон Куйгенсура KynipeHin,Абак карт кеп отырды ойга калып.
АБАК АРМАНЫ(Поама)К1Р1СПЕКок мунар кешы турым тау ereei,/Клбек жел цььрдыц гулш тербетеЫ,Жащалтып жапырагын жасыл t o f c u i,Сыбырлап куб1рлейд1, эн uiepredi.Ж ар reyin, тасты ушрген муздай булакМеруерт су сарк,ырайды к,уздан щулап,Шлдырап кек майсага квбгк бвлеп,CeKipin таетан-таща жатыр тулап.Жапырып жасыл шалрын сулу гулш,Ащыран. жупар uici жарып мурын,'Аттандьщ тауды бетке ап саяхащагйренген кеп достармен журш бурын.КУЙГЕНСУАбак шал ац 1здёрде мылтырын ап,Кететш жалгыз ©3i тауды кулап,0pici жалрыз аяк жартас жолы,Ycri куз, астында ©зен жаткан тулап.Бугшде б1зд! бастап таура барып,Отырдык Куйгенсуда аз дем алып.Келген соц Куйгенсура кушренш,Абак карт кеп отырды ойра калып.
Абак,тык кезш жауып тукт5 касы,Мулпд! ойга кетш шалдыц басы.Bip ашып TykTi касы и тары жумды,Елестеп кез алдынан Мариясы.Шал шер'ш шертешн деп неше окталды,Шал epHi 6ip кыбырлап, 6ip токталды,Елестеп кез алдына берген cepTi,Жол бермей тшге журек тыйым салды.Шал сыры кыйнаганмен шалдык жанын.Сокпары Абак, шалдын б!зге мэл1м.К утрм ей тындаушыны мен бастайынТаратып бшгешмше шал арманын.Шал сыры — елдщ сыры, таудыц сыры,Шал сыры — менреу жартас таудын жыры.Асты езен, ycii кузар какпа таска,Кдмаран шалды куып жаудын сыры.Арканын ерке езеш, айдын кел[,Ар'канын аскар тауы, шалкар бел},Шалкыран кулазыран, eHi шеказ, ‘Арканын сонау бетпак шалгай шелкБасынан KeinipMeni кандай кундер,Томсарып тунермед! кандай тундер.Зэр жайып денесше тындаушынынСол белде зарыкпады кандай ундер.Тау шерл1, дала зарлы, бел курсшген,К.ан жутып, кара к ш п ел KypciHreH.Элазд! кушт1 талап эжуалап,Жем ymiH жырткыш сумдар елд1 бур ген,Epirin мазактаса елдщ epiH,К,орлап ол сындырмады KiMHiH белш.Айдап сап араны y m iH арам тамак1шпед1 KiMHin канын, юмнщ TepiH.Сарысуды1 ерлей кеМп Таракты2 ел1,Жайлауы — Бурылынын сары бель©зен аты.Ру аттары.98
Кулдыйлап кузге карсы Сырга ойысып,Сыр кыстап, Арка жайлап журген ед1.Аккозы озбыр ед1 Тарактыныц,1стеген барымта, урлык таппай тыным,Жулысып каракесек1, куандыкпен2Аркадан Сырга карай салран сурИн.Аккозы жгпт жыйнап, ат жараткан,Сан бедеу аркан бойлап керме тарткан.Сан ж т т керте байлап орамалын,Щыйрырып бай эмгрш кутш жаткан.Бастаран осы колдын басшысы Абак,Сан жаура Аккозы ушш тарткан садак-Туысы 6ip атадан болмаса да,Кылыш боп сермегенде жауын шабад.Уйткеш Абак к!рме теп «тама»,Бай тш н кайырура барма шама?Эке кул, шеше кун боп осы eciKie,IIIipireH нплде кермей ата-баба.Бстганмеи Teri тама, туб! юрме,Жан емес, жау жасканткан 6ipMe-6ipre:Эр! алып, эр! мерген, найзара уста,Керсеткен устеп кайрат талай жерде.Кармаулы, кара кусты, калбагайлы,Узын жак, калкан кулак, кен мандайлы,Отты кез, каскыр кабак, кошкар тумсык,Сом дене, болат тулка ерге сайлы.Кен иык, шалкак топшы, балрын бшек,Бура сан, каскыр жота, ер кеюрек,Кайтпайтын жаннан бет| ерт мшездг,Сан жаудын алдын тоскан найза Tipen.CyftpiKTefl сура шыккан кезд1 тартып,Туып ед курбысынан Абак артык.Не керек ердщ epKi жат колында,Болранмен иесшен ерлип артык.', 2 Ру аттары.99
Бедеулер белдеу тартып, кекке каррып,Ждпттер эм1р кутш ерде калрып.Ансырап Арка белш жортуды ©ксеп,Жатканда Аккозыдан болды жарлык:— Ж1пттер, аттанывдар Сарысу бойлап.Тайаткан1 Найзакескен2 жонын тойлап.KeriM бар К,аракесек, Бес атада3Салывдар осы жолы Нурланра ойнак.К,осымен копара алып Туйте4 кект].Сабасын кереге ш п , корын тектьДег1зш, аты кал ар 6ip кайрат кып,Алдыма экел1ндер Кулжанбекть—Аккозы осылайша берд1 жарлык,Ел шауып, жонды жол кып, белд1 кан р ы п .Экел деп эмйр берд! Туйте малый,Багыма, кайратыма ел д а тан, р ы п .Он ж М т Сарысу бойлап сарым куып,Булдырап, Бурылыра келд! жуык.Жетшзбей жазык жоны, Тайатканнын,Бел асса бел астынан белес туып.¥йктаран мёщ-реу белд1 мэцг1 6erin,Туяры он тулпардьщ жол р ы п cerin.Ы щц жалгыз бек1н Тектурмаска5 .Шаншылган найзадай боп сарым Terin.Бекшп Тектурмаска' салды салык,Уш кундей ат куйлед1 тыным алып.Жетеу1 Жамшы6 тускен Туйтеш 1здеп,Yuieyi ел торыды сонда калып.Жетеудщ басшысы Абак, жерге жегпк,Ел бар деп сескенбейд1 елен етга,Бас шиден Жамши кулай жаткан жайрап,Туйтеге желшкен жау келд1 жетш.Кез барда алды шолып ел шарасын,Жылкыньщ KeniKi epiciH, сай-саласын.5—Жер аттары.I—Ру аттары.0зен аты.100
Ел жата дуршдетш тимек болып,Майданга неде болса байлап басын.Ай жарык самаладай, бултсыз аспан,Щ райкер Абак алда шеки баскан.Bip белден желге беттеп жылкы шырып,Айрырлар yftip жыйнап аркыраскан.Жылкынын ce3in дыбысын жуйрштер*,Ж етеуш желжтгрш алып кашкан.Ел жата, жылкы ерюке жеткен кезде,Жылкыра Абак, тобы араласкан.Ай жарык, жылкышы кеп, булар шарын.Жылкынын туре тиген ауыл жарын.Арасын кек пен ж ердщ «аттан» керш,Ж ам ш ы ньщ туяк басты кыр кабарын.Ж ел1'ккен калын жылкы айрайра epin,Ж айлауыш тай-тулак та шапты ел ер in.Сайланган жылкышы да тобын жазбай,Салды урыс жан аямай туйдек келш.Жаркылдап, айбалталар от ушкындап,Желёкт1 ак найзалар ж ур сымпылдап.Кабактан кан сырылдап, мандайдан тер,Урыска eKi жакта к5рд1 шындап.«Аттанньщ» коюланып арткы жары,Куйылды тобыменен ел адамы.Жазылып Абак тобы eci ш ы р ы п ,Жалрыздап каша урыс сап бытырады.А б акты бой жаздырмай ортара алып,Абак та жан аямай кыймыл салып.Дарытпай етке таяк, аш бвр!дейШыгады, Ыргайкермен топты жарып.Бетпе-бет 6ip келгенде 6ip калын, топ,Айбалта алмас жузш кекке жанып.Жарык етш, кулак туб! ЫррайкердщКулады омакаса жерге барып.101
Бас салды южшген ел аясын ба,Женелд1 кол, аярын байлап алып,Берд1 деп кудай кол га, кас душпанды,К,олына долы Нурлан берд1 апарып.«Кеудесш Tipi жанра бастырмаган,Ж ауына карыс адым аштырмаган.Нурлан — ер, Нурлан — кекжал, Нурлан — кыяс,Ж ауы жок ж агаласса састырмаган.Осылай аныз .кылып К,аракесек,Нурланды жан женбейтш батыр десед.Эупушдек, ер кеюрек, мактан кумар,Ж ауыныц жараласса жолын кесед.Ж етеудщ колра тускен 6ipi кетпей.Таласкан Туйте олжага уры жетпей.Жолдасын белш алып, тон-тонауын.Кдсенде жатты бэр! кыбыр етпей.Аккозы — Нурлан жауы кеп алыскан,•Егер ры п ел тонатып сан салыскан.Л Кеп тулпар, талай кекжал басын жутып,у Арасы Кыр мен Сырдын кайгы кускан.BipiHe саламын деп 6ipi танба,Батырран момын елд! талай канра.Отына KiM куймед! бул обырдьщ,Баркылдап айкайласа eKi карра.Жецбеген жат таягы батыр Абак,0р мхнез, кайсар, ежет, батыл Абак.Туткын боп итаяктан сарсу iixii-n,Кюенде кол-аяры жатыр Абак.Байлауда Абак буг'ш, Нурланда ун жок,1зденген Абак ерд! елде. ещкш жок.Ж октаусыз жау колында жатты есш ер;К,ол, аяк к1сендеул! босар кун жок.Кун erri, кун артынан айлардан ай,Байлауда Абак жатыр кыймылдамай...Кой жыйран Кояндыдан1 калын коспен,Нурланньщ келд1 аулына ташкентт1к бай.1 Жэрменке аты.102
Бул байдын шала казак, шыккан Teri,Келгенде сарандыкка жокты meri.Арасын А рка — Ташкен сокпак; етш,Саудамен ел канаган бул 6ip жег!.К,ос-колан тамак. уппн басын иш, _«Бай» дейти-г Сады к демей аузы кушп.Сол Сады к Сарыаркадан тандап калап,Достасты Нурланменен жаны сушп.К,амы ymiH саудаменен жыйган малдынКауыптыц кездесетщ алый алдын.Тартумен тамагына туйш тастап,Нурландай досы болды озбыр жанныц.Быйылда таралгылы тартуымен,А кбас нар, тайлы мата артуымен.Нурланнын ордасына келш тусп ,Бурынры келш журген салтыменен.Кбнагын Нурлан тоскан алды кутш,Бай косы жер кайыскан малга б т и .Ж амшыдан име шаншар жер калдырмай,К.ой басты кумырскадай, шид{ тутш.Ж атты да б!рнеше кун косы к е и т ,К,ос арты неше кунде эрен о п т .Бай досы аттануга камданганда,Нурланга кесепатты 6ip ой TycTi.«— Аккозы кыйратканша Сырда жатып,KiciciH хнберейш итке сатып.Басайын тарактыга ешпес тацба.Мактан гып каракесек журсш айтып».Дед'1 де досын Нурлан онаша алып,К,ыйналтып кыймас доска колка салып.— Байлауда 6ip урым бар колка тускен,К,олкам сол — соны Ташкен кетсец алып.Босатпа байлауынан жыл откенше,Кыйылып кол, а яры эл кеткенше.Босанса кегш алмай токтамайтын,К,ашшер кауыпты ж ау 6ip кектенсе.(03
Не елер, жыл толганша не эларер,Кемтар боп кек куатын оты сенер.Сол кезде босаттары кул рып жумса,Bip кенсе айтканьща сонда кенер.Мен десен орындалсын осы колкам,Ерлж кыл осыны icien керсет онер.' Орнына сол адамныц 6ip п’лепм.Костары кос карала итщй бер.Итиберш сатып алган, кулым дерсш,Сур аса: «муньщ KiM?» — деп жолындагы ел.Таратып осы атакты кетсен досым,Дунием жок аяйтурын, айт та ала бер!Бул колка ауыр тиш, бай сандалып,Вере алмай ашып жауап, ойра калып.Алмаса Нурлан кермес жау болады,Абактан катер K yuiTi женелсе алып.Мшеки осы салмак байды басып,Щле алмай не кыларын отыр сасып.Дос — мынау, колкасы — анау — екщен 6ip,Б1рде ерлш, Шрде корку араласып.Суйтсе де бай корытып ineurri ce3iH,Не бакка, не сорра деп кайрады езш.«Алганым итке Kici маган да атакКайткенде тастай алам Нурлан сезщ.Ташкенге 6ip жетюзсем жолда барь^п,Шынжырлап кол, аярын бугау тарып,Сонан сон иттен кор рып, итше устармын«Итке алнан таракты» деп ажуа ры п.»Зулым бай кулд1 карап Нурланды алдап,Басса да сыр бицпрмей ауыр салмак.«Юсендеп кол, аярын» дрда мата,Абакты HTiH 6epin болды да алмак.Алран сон ез колкасын Нурлан 6 e r in ,Алдына Садык достьщ барын Terin .Жел жетпес Кесеукектей1 атын байлап,Жамылып ж!бек шлем нары uierin.1 Жуйрж ат104
Абакты салып берд1 Нурлан байлап,Сазарып Абак жатыр TiciH кайрап.Айтар сез, icTep кайрат, колда куш жок,Тек кана жалын тепп K03i жайнап.EKi аяк кюендеул1, колда тузак,Абакты ап Садык косы жёй.елд1 узап.Сатылып кос карала котаншы итке,Аттанды Абак батыр canapfa узак.1ште кек жан жалындап кайнаганмен,Жауына азу TiciH кайраганмен,Кол-аяк к-1сендеул1 icrep лаж жок,Кару кы п KeriH ж а н ы п , сайларанмен.Аякта TeMip ю сен, ш ы н ж ы р колда,Юлт байда, ауыспайды баска колра.Кос арткан кара нардын жыртык шомы,Кешсе де, конса да кос, Абак сонда.Кара нар балпан басып ырраладЫ,Кос кешсе коймен каптап куба жонгаТамызгак шелдщ жел\ тандыр Kecin,Абакты элйретт! темгр торда.Берпзш сумырай Садык элаз корек.Сеткеде саптыаяктан сусыз жонда.Жабысып тш тандайра кемей, Keyin,Кетед! ауыр ойга Абак сонда:«Егерде елмей етсем мынау шелден,Бул да 6ip бейнет шырар тэшм керген.Тэн туйл жан корлыры будан да ауыр.Сатылып ит орнына ит боп кенген.Босанар бдр кез келсе юсенд! ашып,Кутылар мынау тордан шырар кашып,Садыктай сумырай байдын басын Kecin,Кетер ем кег1мд1 алып, канын шашып».Деп ойлап жасымайды бойын 6epin,Жанына жалынды yMiT болып cepiK.Бетпактан тынбай кеШп Садык кенп,Нариген, Науалыга1 конды келш.1 Жар аты.101
Шелд1 ет!п, Бетпакты асып, бойы кещп,Садыкка ерекше 6ip 6irri желнеМал сойып малтылариа сый керсетш,Ecipfli байлырына нашаны eMin.Буркылдап коркордан су, наша быксып,К1лми1п K93i аларып, бой былыксып.Bip турып, 6ip ж ы ры лы п, булрактап жур,Мае болып нашара улап, кулш сык-сык.Кун батып, шел даласын тун уйытты,Мал жусап, малшыларды уйкы жык,ты.Сандалып шала eci бар сак-сак кулДйШатырдан Садык сумырай сыртка шыкты.А яры булгалактап шалынысып,Ашалмай eKi кезш Садык кысып.Кактырып как касына Абактьщ кеп,Ж ырылып жатты узыннан мурттай Tycin.Жылжып кеп KiceHiMeH бай касына,Кол салып кштТ1 салран калтасына.Акырын сылдыратпай алды да Абак,Отырды тырып ,6ipa3 жамбасына.Талыккан тынбай тартып шелде удерш,Коста ояу 6ip пэнде жок, жатыр «елш»,Байкал ап айналасын юсещй ашып,Орнынан турды да атып, байра тенш.Караса бай белшде кокан пышак,Суырып бёлбеуййен алды Kepin.Канталап ею kesi, Keri кайнап,Акылга жан. ашуы бермей epiK..Шыгармай еш дыбысын аузын буды,Сезбед! ешнэрсеш бай 6ip ел1к.«Осы-ay деп как журегщ, Садык сумырай»Пышакты сагалата калды кемжЖыйырылып 6ip ышкынып бай жан берда,Калшылдап кара болат канын емдьКанжарды суртш, суртш кынына сап,Мандайдан Абак суртп суык терда.106
Бшнбей etu6ip дыбыс тун булыгып,Калын кой ортасы ой боп жатты уйлыгып.Арканнан Кесеукекл шешщ алып,Bipa3 жер бай косыннан турды ш ы р ы п .Жез белбеу алты кырлы узын перен,Ояткан шел даласын тунде керен.Каруы бай косыньщ сактыкка алган,рглтел! ак мылтык тур тузу ерен.Кайрылып коска келш мылтыкты.алды,Атына сыртта жаткан желком салды.Жан сезбей, кузет кермей батыр Абак,Кара узш бай косынан кете барды.Астына Кесеукектей тулпар ти1п,Байлаудан босап ш ы ры п, eciH жыйып.Бай кешш Тандыр шелде жер соктырып,Жарысып Абак желмен тартты ызрытып.Еркшдеп шыкканнан сон бойын жазып,Жуйткщ! KeceyKeri жерд! казып.Барарын кай жерге енд1 салмактады,Абактьщ болды ойына кыял азык.«Ел бар деп Сыр бойына не деп барам,Барранмен мен де eMip жок, кунгм каран.Сатылган ит орнына «ит» аталып,Суйекте кетпес тацба жок па жарам.Керсетпей суйег!мд| далада елмей,Басымды енд1 неге базар салам.Сыймаспын CapbiapKaFa атым ешпей,Неге ecTi ешкГр атым, багым еспей.Арка мен Сыр бойына кош айтысып,Болмайды кыргыз eTin шетке кешпей.Кетпесем кулак естш, кез кермеске,Нурланнын курыгы узын жол бермес те.ТусшдГм Аккозы да, Нурлан да жауБолмайды тузде журш, шетте елмеске».Дед1 де кек тулпардын басын тежеп,Каранып жан-жагына алма-кезек,107
Толкытып ойдын тубш терендегп,Bip де — Арка, 6ip де — Алатау, Сырды кезед.«Жок, олай калын елден торыкпайын,Сыр тартпай, сырттан шошып корыкпайын.Ел iuii — алтын 6eciK, адастырмас,Бшёшн 03iM барып елдщ жайын»,—Дед1 де А бак солай кортты ойын,BeniTTi барура елге батыр бойын.Кесеукек ауызыдыкты каршылдатып,Алысып Ti3riHiMeH салады ойын.♦ * *Кетшшн кепке KOKTi таныстырмай,Keceyai кеп кекпенен салыстырмай.Кесеуд! Туйте шулап тулпар дейд5,Алатын топтан торай жарыстырмай.Туйтенщ арык борбай арса Keri,Тулю тес, бота TipceK, арша Keri.Жыйын, той шаппай бэйге усынатынНурланньщ кай жыйынра барса Keri.Кек озды жарысканда шапкан малдан,Жолы жок KeKTin шауып малдан калган.Аркадан ат озбаран атакты Кек,Нурландай озбырра оцдап олжа салран.Суйык жал, сабау куйрык, кестиген Кек,EciKTeft омырауы тестиген Кек,Асты — алые, y cT i — кыска, сыйыр бексе,Кен танау, кеш юл мандай кекшиген Кек.Кесеудей тулрасы онын кесей 6iTK eH,Бауыры жерге ж акы н тесей б1ткен,Атаган Кесеукек деп тамам Туйте,Мушесш уйлест!р1п сырткы тукпен.Кыймас дос, кыймас атка колка салып,Кыйналган кыяс Нурлан сезден калып,Yin жылдай удайымен коймай кал ап,Садык дос ш ы р ы п ед1 быйыл алып.108
Кек тулпар кесеудей боп баурын жазып,Сом туяк соны белден Щкпа'к, казып,. Булдырап буйра шелден сарымданып,Бетке устап тартты Абак Тем1рказык.* ♦ *Абакты елге карай йырарып сап,• Садыкты Науалыда сулатып сап.Оралып ел мен коска 6ip согалык,Берелж тывдаушыра хабарын ап.KepiHin сэулеамен мелд1р айдын,Шел me6i сур баялыш, cap курайы,Куанып куткен таннын сэулесшеШыр е т т ушты шелдщ бозторрайы.Ыныранып айдау керген койлар жатыр,К е м ш п кум!с шыкпен ойлар жатыр,Бугш п келденендеп кек шетше,Шел бел1, 6ip ауыр ой ойлап жатыр.EmKiMHin хабары жок Абакпенен,Жол сорып жэне тойран тамакпененСутжан да еш капераз 6ip уйктаран,Каупы жок бул жерде жау алар деген.Кос басы сактырыМен байра жаккан,Шел жолын айсыз кара тунде тапкан.Конысшыл кос жолына, эр! малсак,Кунд1з, туи бай малы уилн безек каккан.Жексурын малшыларга Сутжан сокырЫзгарлы байдан эр! кепке баткан.Сутжанды осы тунде кара басып,Kerri ме элде кептен уйкысы асып.Катты уйктап калган екен еш капераз,4 Танменен турды орнынан араласып.Байкаса костарда ояу 6ip пенде жок,Ай жарык, тан бозарран, аспан ашык.Алдымен шолды кел!п байдыц косым,Шатырдын шалкасынан eciri ашык.109
Жаюлы тесек жатыр, жаткан бай жок,Ущрейш сокыр K03i суры кашып,Шошынып шолды костыц айпаласын,Ж упрш безек кагып асып-сасып.Карап ед костыц кой жак коледкесш,Жалгыз К03 кердх жаткан бай денесш,Шарт байлап орамалмен аузын тарткан,Пышктап как журектен кос екпесш.•— Жайратып байды жарып бауырын кан р ы п ,Кандай жау капылыста турран андып,—Д ед1 де сокыр Сутжан айкай салды,0лд1 деп арыстаным журтка зар р ы п .Ж упрш тугендесп костьщ манын,Ешюм жок eciHe алран Абак барын.«Кек ат пен байлаудагы уры кайда?»Деп- калды коне койшы кэр! Ыралым.Камалран ieiH таппай болран кептщ,Ж ак ашпай коршап алып турран коптШЫралым бетш бурды сол сез1мен,Абакты таппаган сон 1здеп ешкщ.«Бул жумыс келген екен кайсар сурдан,Канталап екькез1 кудай урран,Тартып ап канын iuiKe, тглщ Ticren,Жатушы ед тамакты 1ищ ей 6epin турран».Деп шенщ, коптщ аузын уят буран,Жасымен жалрыз коздщ бетш жуган.Жанашыр жалрыз Kici Сутжан сокырСадыкка бауырындай 6ipre туран.«0нбейд1 енд1 ешнэрсе бос турыстан,BiTipAi ез жумысын кайсар дуспан.Камдандар eKi кос ат, костан тандап,Нурланга жетсш хабар бул жумыстан».Деп Сутжан коска эмгрд! берд! т ы р ы з ,Т©рт атпен ею жичт деп «дайынбыз»Аттанды бетш тузеп кайта Аркага,Жобалап кеш жолымен сурлеулеп i3.ПО
«Айтындар капылыста бай казасын,Беруге салсын кыймыл ж ау жазасын.Бар болса кек астында, жер устшдеКелт1рсш кос колына А бак басын.Тез барып, тез кайтывдар, мен кутемш,Суйегш байдыц «Ташкен» женелтемш.Ж ылыстап су сагалап тосып алам,Сендерге Кулансуды 1 меже етеюн».Дед1 де кала 6ep#i Сутж ан сокыр,Тамам кос Сутж ан лебш тосып отыр.Ташкенге ж етюзуге бай суйегш,Камданды кос жабылып апыр-топыр.Кеткенде Абакты алып, бай аттанып,Абакты итке сатып, бай мактанып.К ецш ескен ер кеюрек Нурлан камсыз,Ж атканда тук кам кылмай ел сактанып.Коныр кеш, ала сэуле, ай туманан-,Ж ер бетш «аттан» басып ел шулаган.Ж ылкыра найза кагып тиген жаудан,Дурш деп жер сшкшш,. шан тулаган.ДурЛ1ГШ ж ы лкы 'тусп ж ау алдынаТаяктан 6ip жылкы'шы сау калды ма,Ел камсыз, ат рандап, ер тырандап,Ж атканда таракты кеп бассалды да.Тастамай таралы тай кетере алып,Ел зары тунд1 ояткан жерд1 жарып.Шайнасып бармактарын ж аяу уйде,Туйтенщ адамдары капы калып.Калын ж ау жылкыны алып журе тартып,Курыншы кала берд] шадга малтып,Астына аты тимей Туйте еркеп,Шобырга такым толмас борбай артып.Коре алмай кала берд1 ж ау карасын,Туйтенщ ыза кернеп кэр|-жасьгн;«Акш атау,2 Алтынсандык3, езен Ж амшы,юмсарып алды тосып ел кез жасын.3—Ж ер аттары.
Осындай Нурлан булж, жауы шауын,Бут артар жылкы калмай адамы ауып,Айрылып бар жылкыдан отырранда,Сутжаннын шапкыншысы келда шауып.Аттанган хабар айта eKi Kici,Тун каткан тузд1 удерш кашып Tyci.Нурланра хатты экелш усынранда,Кулдей боп оты сенген Нурлан ту
Абактын, кедшш аулап туета алдына,Щцнде журмесш деп окне калып,Басылып козше оттай жуйрщ Кесеу,Абактын кергеннен-ак атын танып.Абакты кетермелеп койды мактап,— Ер рой,— деп,— Квсеуквкт! шыккан алып.Жануарды тыныктырып куту керек,Журмесш Куй] кашып, зорык шалып.—Деп баурап Абактан да атты июмдеп,Оптыкты бар ынтасын атка салып.Топшылап Аккозынын арам ойын,Жылытпай Абак отыр байга бойын.Бауратпай Квсеуд1 ©3i кетт! MiHin,Аканнын керерм1з, — деп, — кешн тойын.Жатты Абак сол бегамен уйге барып,Сыр айтпай Аккозыга TiciH жарып.Жан ашып ел шшде курбы-курдас,Абактын сырын сурап ортага алып.Жасытпай кэщлш аулап сауыктап жур,Сыр шашпас кещл жетер жерге барып.Квсеуд1 бермегенге Аккозы обыр,Тун1л1п жатты Абактан К0д1лд калып.* * *©лтхрШ Садыкты Абак, К0сеуд1 алып,Жер туб!, кыйыр шолде ойран салып,Таракты кетере алып бар жылкыныШыкканын жау устше капы калып.03iniH кездескен1н 6ip тоскынгаМойындап Нурлан жатты узак налып.Алайда 6eKirri экеп ой туйш1н,Тш алмак Аккозыдан елш1 барып.«Кайтартар барымтасын ею жактын,Айласын тоте жолдыц жана таптым»,Демекш! «теЙтёкт! бер Kici 0лт1рген,Мал емес, б!зге басын бер Абактын.Абакты 6ip аила осы кол Fa аларлык,Абакда куйем демес ел1 барлык.Кайтарма Садык Keri бу дуниеде,Абакты бауыздамай кызыл кан гып.•8 Бегалин. 113
Бермесе Акдозы аяп кашшерд1,Мен дагы арылтармын барлык, жердиТашкенн1н бектерше караз салып,Кол емес, занмен керем купли ендЬ.—Дед! де аттандырды бес елплсш— Абакка азу басып, кайрап TiciH,Абакты колра берсе 6iTiM болмак,Болмаса 6iTiMiM жок укшы, KiciM.Бес ел mi Сыр бойына шнгенде-ак,Абакты сурастырып rypAi кулак.» Елу р о й ел кулары, ел шыншыл р ой .Елшшер Абак барын бйцй сурап.Бес елщ Нурлан сезш келген устап.Соны айт деп елде Нурлан берген нускапАбактын Садык байды шелде еллрш,Кеткенш колра туспей Кесеукект! ап.'Келгенш келюммен елшшкке,Кателш KiMHeH болган соны урыспак-Алдын а Аккозыньщ арытты ёлйш,1стемек 6ip ;б т ь ш ел дурыстап.Улыккан калын дауды шешпек болган.Б илйт езщ айт деп, бтм д1 устап.Нурланнын жалгыз рана тшеп бар,Бар болса колра берсен Абакты устап.«Абакты шалкайсаныз бермей колра,Шабады дау аягы насырра онда.Bip уйл1 к1рме тама Абак кандай?Ойланыз, Нурлан кандай салып жолра.Садыкка б'ф 6i3 емес, Ташкен жокшы,Демесен кездесеЩн калын сорра,Егер де айтканды ic T e n устап берсен,Аласын бар |шйкп езщ колра».Жетюзш Нурлан сезш келген ел mi,Майдалап салды алдына етпей epci.Байлады сез туш нт Абакка экеп,Бар тшек Абакты устап колра 6epmi.114
Аккозы еепгенде бул хабардыСазарып басын шайкап ойра калды.Енкейген елгш салып Нурланды ойлап,©л!м1н Садык байдьщ тары ойра алды.Садыкка жокшы к уп т, туб! Ташкент,Кояр ма бермегенмен алмай жанды.Бермесе Абакты устап арткы салмак©зше THeTiHiH eciHe ачды.Ауырлап осы ойменен шакыоды елш,Жауаптын шешершде кыйын жер!н.Елшшщ устап келген сезш айтып,Аккозы Kyrri кептен айт деп ел!м.У й л ы р ы п сез айталмай отыр халык,Айта алмай устап бер деп аузы барып.Абакты куш кеше бесатараЖумсаган жылкы эке деп жаура салып.Сатканда Нурлан корлап итке Абакты,1здеуЫз ж!берген!н eciHe алып.Кепшшк Аккозыдан Kyrri леб!з,Дегендей езщ айтшы салмактайык.Аккозы кепке карап: «менщ ойым,Енкейген кемгшешн Нурлан бойын,Тентект1к байды елтр1ген Абактш,Куш!м жок KeTepeTiH Ташкен тойын».Осылан кепке усынды ез n iKip iH ,—Абакты бермек болран тупш сырын.Алдына Аккозыныц KiM шыгады,Макулдап бас изед! куп деп муньщ.Жалпы етек Аккозыра Жэпек сумырай,«Муныцыз дурыс» дед! елден бурын.Абакты езгеден де кеп кундейтш,Bip кунсыз ку ауыз ед тым жексурын.* * *Елиплер ел шет1не щргеннеи-ак,Абак та сактанып ед хабарын ап.Тыцшы сап Аккозыныц сезга торып,Адамнан сыр айтагын ез1не жак-115
К.уруын, а тын баптап сак, отырды,Тынарын кандай сезбеи куларын сап.Куйленш кек тулпар да ер1гуде ед,Жер тарпып, такымда ойнап, ал жур деп шап.Сылдырап меп-мелд1р боп Сырдын суы,Мунарткан кетершп кекке буы.Кушактап ай сэулесш TeciH Kepin,Сыбдырлап кекше курак шалкып нуы.Сынкылдап энш косып кек айдындаКалкыды катар жузш каз бен куы.Жел тербеп сылдыраткан кек куракка,Эн косты эсем тербеп кустыд шуы.Аспанныд ак epKeci айы ж узш ,Су бетш канатымен акку сызып.Кос ерке 6ipiH-6ipi еркелетш ,0\прдщ ернегшдей туды кызык.Кек тулпар елепзш, такымда ойнап,Жер тарпып, Т1зп н созып салады ойнак.Алдынан 6ip суык сез ой куткендей,Абактын кобалжыды журег1 ойнап.Аккозы Нурланга устап бермек болган,Хабарды гадрде алран—кез!н жоймак-Акырры KyHiM шырар Сырдары деп,Отырды келешегш кез1п ойлап.Алайда тура кащпай KyTin отыр,Жан-жарын карауылдап кездеп бойлап.Асынып ак м ы л т ы р ы н , белде садак,Кутул1 хабаршысын кезш кадап.Келет1н болды уакыт, нерып жатыр,Деп ойлап мацын шолып отыр карап.Тастаган ай керенке буйра кумра,Абактын турран жер! терен жылра,Кек тулпар 6ip пыскырып TiKTi кулак,Санк erri деген дауыс — Абак мунда.Болранын 6ip сумдыктын Абак сезш,Алайда шу дегенде бермей сезш,Найзасын кольша алып тур туйшп,Шолады айналасын зерттеп K63in.116
— Мен мунда, Гздеген KiM? — ж ау' ма, ел мс,Ажалды 1здемесец жацы н келме,Алдымен ж ещ ад айтып, свз1НД1 уктыр.Дед! Абак езш андып келгендерге.Абактьщ даусын ecTin |рк1лд! топ,Артынан шыра келд! тары 6ip шок,-Шыкты да топтан 6ipey зкурд! Абакка.«Б!з елм1з, токта батыр, мунда жау жок.Аккозы анау турран, Жэпекшн мен,03iue тшдеспекшз, с е зш е сен.Шеше алмай дау тущ тн ел куйзелдьБатыр ен, жол табатын Абак ен сен.Елпи кеп камап жатыр бесатадан,Тауыпты Садык каза 6ip катадан.Анырын сол жумыстын айтып берсен,Жумыска б!з дайы нбы з сен атаган.Ек1 жак бтмдеспек жолра салып,Сол даура ceHi керек дейд1 халык.Сатканын Нурлан итке ceHi корлап,Таракты куйзелщ ед ауыр алып».Деп Жэпек суркыялап сезбен торлап,Алура болмайтынын кушпен зорлап,Айламен айналдырып манайласса,Алдымен астындары атын ормак.Бул ютен хабар алган Абак бурын,Б&етШ сумырай жауыз Жэпек сырын.Алдаура кеп турранын алдандырып,Аныктап ыцрайынан 6Liin муныц.— Сен, Жэпек, жакындама ещц маран,C©3iM жок айтатурын сумрай саран.Eki айдай ж ау колында жатканымда,Авдозы гзДёгён жок бар деп адам.Жылкы алса кулкыны ушш алып отыр,Жалрыз тай кыяр ма екен содан маран.Айдап сап араны уш in Аккозы сум,Сатылып ит боп кеткен менщ барам.Жэпек сум, Аккозы обыр кос кашшер.П7
Калдыма басыл маран танбан маран.Bipaic мен ел деп кана елге келгем,CaFbinbin курбы, к у р д ас, iHiM, арам .Керуге ел мен жерд1 6ip бурылран,Болмаса жолым алые — ойыма алран.Турранда Жэпек сумырай сезбен арбап,Салура Абакка 6ip канды кармак,Абактын айналасын ка май алранЖ ан-жактан ат койды кеп устаушы андап.Найзасын жерден толрап колына алып,Кесеудщ басын бурып камшы салып.Н е болса 6ip айкасып керейш деп,Тобына Аккозыньщ К1рд1 барып.Абакка кол серметпей айдап шыкты,Калын топ Авдозыны ортара алып.Ж ан-жактан найза-сойыл суман какты,Кок тулпар, бауырын жазып жулдызша акты.Bip жанды манайлатпай каша урыс сап,Серметпей жау сойылын Абак какты.TycipAi 6ipH enieyiH жоннан туйреп,Кекпар кып кейбгреуш аттан суйреп,К©к тулпар Сырдьщ кумын осты ойнактап,Терт туяк 6ip арадан Tycin туйдек.Б 1р -б1рлеп айкасканын туйреп тастап,Keft6ipiH екпш м ен урмай ж аскап.Ж эпекп Аккозымен андыды Абак,Кездессе кеудесше найза баспак.Аккозы жанын коррап, бойын бурып,Айта алмай б ip ауыз сез шетке шырып.Абактыц шын ашура KipicKeHiH,Жургенш канра урынып уннен урып.Айдап сап KenraUiKTi турды Ьмф кып,Жабылып бер5ндер деп маран жырып.Паналап Ж зпек те жур K e n T in iu iiH ,Кол сермер куаты жок eKniHre ырып.Kipin жур Абак кепке барысша ойнап,Найзасы суман карып топка бойлап.П8
Кек тулпар TiciH егеп, баурын жазып,Кеудесш кебгк жауып салады ойнак.Акырын 6ip юргенде топты жарып,Найзасын он мен солгй кезек салып.Капысын таптым ба деп Жэпек сумырай,Сермед1 айбалтаны тура калып.Ж 1берд1 айбалтаны Абак карып,Жэпек сум сермегенмен андып барып.Айбалта унгысынан сабы уз!лш,Жарк eTin жуз! KipAi жерге барып.Жэпек ту сыртынан кектей туйреп,KeTepin ат устшен алды суйреп.Ербйтга кол-аярын булгактатып,Жерге урды салмарымен кетерш кеп.Тускенде буктетшп жерге Жэпек,Абакты ашу жещп билеген кек.Жэпектщ журегшен салган найзаШымырлап турды Kipin жебеге кеп.Калын кол сонша болмай K e rri каптап,Женелд1 Абак тайкып найзасын ап.1лд1‘ртпей колдан узап турды ш ы р ы п ,Жэпекке жатканында журт жабырлап.Уйлыккан артындагы карап колга,Ойнатып кек тулпарды шыгып жонга.Кетуге енд! алданбай елден узап,Абактын айткан сез! кепке сонда:«Кош бол кеп Аккозынын артына ерген,Жэпектей сумырайра Ti3riH берген.Жазырым жан аямай шокпар болдым,Kerifwi ап, жумсаранда талай жерден,M eHi итке Нурлан сатып корларанда,K y T in ем кек куар деп мен сендерден.Сол жаура мен! тары устап бермекБолдындар, елшшше 13деп келген.У р ы н д ы м , Аккозы да, Нурлан да жау,Кош, сау бол, канран ел1м соран ерген.119
Сендерге актык рет коштасканым,ТурБЫзбай куды Аккозы туран жерден.Кош бол Сыр, сылдыраран мелд!р сулы,Кек айдын, кекше, курак каз бен кулы.Болайын тумарандай бул арада,Дей керме осы жерде Абак,' туды».Дед! де кек тулпарра камшы басты,Сыррытып талай белес кырдан асты.Жете алмай кол уйлырып кала берд!,Десп де: Абак енд! кайрылмас-ты.Сол Абак сол кеткеннен кете барды,Алатау кайдасын деп бетше алды.Асайын неде болса Кыррызра деп,Кош айтып Арка, Сырра кетш калды.Кайрылмай сол кеткеннен кете берд!,Жобалап кермесе де бурын жердьБулт белеп, кар жамылран K api АлатауКимелеп кек кемерш елее берд!.МАРИЯАркадий шашты арарткан араш барып,Кест!рмей б!р бутарын тауды карып.Араштыц арасында еткен eMipi,Нан жеген сактырымен байра жарып.Жасынан кальщ араш арасында,Кермеген кырдьщ байтак даласында,Терен шат, аскар кузды, санырау сайлы,Булт кушкан, Алатаудьщ саласында.Cepiri Аркадийд!н аксак Сзрсен,Адамнын бар cepiri баласында.© M ipiH 6 ip r e жасап, 6 ip r e е т ш з г е н ,Bip турып калын нудьщ арасында.Кузет!п Сэрсен тунде, Аркаш кунд{з,Багатын аннан бетен TycipMefi i3.Турмыс 6 ip , туыс баска, e M ip re ортак,Баласы екеуара Мария кыз.120
Кермеген еинршде Сэрсен бала,Зайыбы — Калиманмен екеу рана.Жвргекте бауырына сап, татулыкпен,Мария Сэрсен шалиа болтан бала.Марияра жаннан белек бггкен KepiK,Керкше кез тоймаран турран K ep in .Алтын шаш, каршыра кез, кыйылран кас,Тал бойы таспа сымдай койран epin.Аркадий ардактаган жалрыз кызын,Уйретп жас куншен мылтык 6epin.Аркадий таура шыкса Мария кыз,Касынан кадам калмай журед1 e p in .Bip кун} Аркадий жок, Мария жалрыз,Басынан Куйгенсудын карады елик.Ойда жок, кыя кузда 6ip жат мергенEniKi атты Марияра таяу келш!Т1л катып таныспай-ак eKi мерген,Сынасты 6 ip iH -6 ip i керген жерден.Бой сактап, кезек 6epin, штен сынап,Bipi атса eKiHUiici кала берген.Эйтсе де жат мергенщц о р ы жуйрж,Мариядан бурын атып ала берген.Bip тастан келденендеп 6ip тауешю,Женелд! Марияра таяу жерден.Жазым боп дарымады Мария ога,Кдм 6iJiciH кез тайды ма соккан желден?Жат мерген алые турып атты екпеден,Кайрылып тустп теке аткан жерден.Танданып eHepiHe жат мергеннщМария кыз тамашалап таяу келген.Сыр бермей сынасканда кыз танданып,EuiKi аткан ак мылтыкты Абак мерген.Кгрген сон саласына Алатаудын,Аулынан алыстады куар жаудын.Кесеукек Абакпенен тыным алып,Азык кып анын, суын жаткан таудын.Т ы ры лы п кезге т у с п е й КуйгенсудаПаналап, кунд1з, туш калын нуга.Азыкка елж ата шырып 6yriH,Жок жерден Марияра келд5 тура.121
Мария кыз амандасты казакшылап,Сый тутып жат мергенд! сезбен сылап.Сыйкырлы ун, марыналы сез Марияга,Абак тур ынтасы ауып ойы кулап.«— Мергеназ б!з кермеген бул манайдан,Жан Keuiin тауда жалрыз журС13 кайдан?Шет Kici жаны батып бул кыяраКелмейтш ан атура коркып байдан?»Мария кыз осылайша койды сурак,Ашкандай сыр сандыктын шлтш бурап.Абактын еркш тартып, кыз дауысы,Тап басып тайсалдырмай женш сурап.Жалтартпас жанын тшткен кыз cypaFbi,Жэне жок атап берер е з турары.Абактьщ амалсыздан ашылды сыр,Шындыкка шымырканып ой кулады.Берд! айтып, кызра сейлеп Абак сырын,Калдыртпай казыла айтып барлык шынын.Туйшген туйдек тулга, кыран бейне,Асырмай аскактады кыздыц сынын.К,ыз сонда ер сырына егшгендей,Кайысып кабыррасы сегшгендей.Жаны ашып жалрыз журген ерд1 ecipKen,Мойыды кыз, MempiMi твплгендей.— Мерген1м, жур баралык б1здщ жакка,Жабыкпа енд1 жалрыз тауда жатпа.Б ip аз кун тынырарсын б1зде жатып,Сонан сон ойланарсын барар жакка,—Дед1 де Абакты кыз касына ертш,1шшен Мария кыз да Абакка елт1п,Уйше алып келд1 таудан тапканМерген1н шынын айткан сырын шертш.Абакты уй iuiiMeH таныстырып,Жайланып жан тынырар курмет кылып.Абактьщ мергещцгш Мария кызАйтып жур аузын ашып, кезш жумып.122
Аркадий Абак сырын сырттан шолып,Келбетке келютпкп кенш толып.Кене шал к егт керген ерд1 сынап,Kyrin жур кыз жупрш бэшк болып.Уйршп Абак жаны кыз беи уйге,М ей р щ д ! таза ыклас кенш не.Тап келш, ауыр жолда тапса жатак,CepiK те болар, дейд] OMipiMe.Кергенде-ак Марияны тас кыяда,Кырандай жемщ керген тас уяда,Ж ан TeH in, кайгы ceH in кеткен от боп,Бар ынта аударылып Марияга.Айталмай Абак журД1 кызга сырын,Ашалмай жумбак болган журек жырын.Абакка, Абактан да Мария гашык,Баталмай журд1 сынап 6 ip i-6 ip iH :Epirin eKi мерген ан сагынып,Кетщ ед елпс {здеп тауга шыгып.Басына Алатаудын булт айналып,Будырап туткен жундей жатты uierin.Би1кке тау кемер1 алые елден,Ан алдап кездщ курты алып келген.К,ыяда боран буркап, кун бузылды,К,амалды, жол таба алмай eKi мерген,EKeyi жан кармалап, жартас TiHTin,Аткан ан калды сыртта eKi мылтык.Б ip куыс жел бармайтын алды тауып,Минутта ем ip екеш болган ынтык.Тар куыс, тас босаг.а желд{ кагып,EKeyi eciH жыйды тас пана гып.Кун бата жел басылып, боран тынып,Жайланды таудын iuii тущ жылып.Жулдыздар жымындады кектен TeHin,Ж1берд] ыдыратып бултты cerin .Жаркырап куше табак'ай да туып,Жайнатты аскар басын нурын тепп.123
Ай нуры аскар кушып тасты суйдо,Тас емес, таетары eKi жасты суйд1,Ак жузш ай кытыктап сулу МарияКерште ак мандайын, касын туйдкМарияньщ ай нурларан ак ажарынАудара аялаган бар назарын,Абак тур жаны узш п, жалын болып,Айта алмай кызга батып ынтызарын.Белгшз 6ip куш билеп кетй Абакты,Журек те шыдай алмай дурсш какты.Тш курап, таадай Keyin, кол д1ршдеп,Ыстык кан бойды билеп баска шапты.Айта алмай кысылраннан кызга зарын,Рашыктык Kerri билеп ердщ жанын.Аузынан калды бшмей калай шыкты,Кушактап Марияны дед^ — жаным!Мария да жанын шалган жалынра epin,Майысып сулу дене кушакка eHin.Жабысып eKi дене кур сулдер боп,Ce3iM re емш-еркш бер!лд1 epiK.Табысып eKi журек коптен гашык,Сэл 6ip шак жалын кайтып, лебш басып.Ансаган асык жандар аймаласты,Тшден бал сорысты да, шелш басып.Тан атып, тау безещп жаны Kipin,EKi асык турды орнынан танмен epin.Алтын кун Алатаудан артып иек,Жайнатты жартас сэуле 6epin.Eneyi мылтыгымен аткан анын,Алды да жол 1здед4 шолып манын.Шын жартас кулай бггкен ойында езен,Кыянын eneyi тур басып жалын.Бул куздьщ тусу кыйын барранынанК,арасан бас айналган жар жарынан.Тусер i3 жалрыз жымы таутекевщКелет5н сура кулап ар жарынан.124
Кыя к,уз жалрыз аяк жазым сокпак.,Сыймайды eKi табан катар токтап.Сол жолмен Абак бастап, Мария артта,Келед1 алдарына кезш октап.Жер емес жаннан безш серт кылатын,Жол кыйын жазым басса-ак мерт кылатын.Tin жартас, аспан зэул1м астында езен,Тук жол жок будан езге бет буратын.Болжады Абак алдын тура калып,К,ыяра кез жупртш, алды н ш алы п.Мария да Абак i3iH аумай басып,А ярын аунакш ы тпай баты л салы п.Келёд1 керегедей кыя таспен,Жетем деп тусер жерге калай барып.Bip жылан улы тш н жаландатып,Мариянын а-ярына калды оралып.Шошынган балрын сулу шыр eTTi де,Жартастан кулап TycTi сура барып.Кыядан кулап тускен жас сулудыДолы езен туншыктыра женелд! алып...Кабарын 6ip какканша Мариясы жок,Абак тур не екенш де бшмей калып.Кур дене ce3iM ceHin, сазарран ер,Кулады етпетшен Абак талып.Сол жерде Абак жатты eci юрмей,Мылкау куз, мен,1реу жартас тур сазарып.Жел тынып, булт кешпей, мулг1д 1 аспан,Тырылран уясына кунде барып.Будырап туткен жундей буркеп басты,Куз бетш жылжып баяу тун кеп басты.Ущрейген ажал сынды айналага,Bip кезде Абак турып кезш ашты.Тубшде шынырау шаттын толкын тулап.Жартасты сабап толкын жатты шулап.Жаралы журегше канжар болып,Кадалды коркау дыбыс жанын улап.125
Кушренген жалрыз ерге унш косып,Жуйрж жел о да жортты тауды кулап.Куйгенсу 6ip бул емес, талай куйген,Куйгенсу ем!р десе кабак, туйген.Куйд1рген сонау суды кандай жалын!Шыкты екен жалын кайдан, юмнен куйген.Bi3 оны бул арада тергемесшз,Су сырын айтып 6i3re бер демесаз.Суйткен су тары жанды жалынменен,©ртенген езегшен ердщ емЫз.Бул суда талай жанньщ жаны куйген,Бул суда сан рашыктын жары куйген.Сондыктан Куйгенсу деп аталран су,Тары да куйд1 6yriH зарлы куймен.Сол суда Абак nieprri жан кушгш,Кунрентш зарра белеп тау бшгш.Kyftiri Куйгенсудын зарра уласып,Ер uiepiH еюлентш улрайтты тым.— Ойпырай, жанды ертеген мынау корлык,Мылкау куш, бу да маран кылды зорлык-Сыйрызбай кед дуниеге таска камап,Артымды — ер, алдым,— дария, астымды орр ы п ,» —Деп зарлап Абак сонан тауда калган,Жан барма ед Абакты 1здеп таура барран.Жалрыз-ак Аркадий шал Сэрсенменен,Жоралтып Мария, Абакты тауды шолран.Мария жок, Абак жалрыз тау кунрентш,Журген1н Куйгенсудан тауып алран.Абактын су куйд!рген жалынымен,EKi шал коса ертенш 6ipre жанран.Мария жок, шалдар куйш-жанранменен,Абакты уйге кайт деп жолга салран.Кос жет!м жан жарлысы ею шалдын,Кеч1лщ Абак кыймай уйге барран.Алданып spi аса алмай сол безмен,Касында Аркаш, Сэрсен Абак калган.126
эпилогОл кундер жатыр алые элдекайда,Авдозы, кепес Садык, Нурлан бай даЖоралран, is-тозы жок олар туг1л,Талай жыл, талай жана туран ай да.Кыркалап кыйлы заман жыл шубырды,0зше арман болран ауыр сырды,Жетюзд! 6i3re экелш ез аузынанАбак карт заман кешкен асып кырды.Кей кезде eciHe алып Мариясын,Абак карт алады ip K in кезден жасын,— 1Шркш-ай, осы eMipAi керер ме ед1,Достыкпен алуан улт тен коскан басын.Дейд1 ол — бупн менде елшеупз бак,©cipAiM талай-талай бакытты урпак.Карт десен каркылдайды: — жаным жас кой,— Келд1— деп — жана маран жасарар шак-Biare айткан ертедеп шал арманын,Менщ де ортактасып еске алраным.Алдына жас окушы тарттым кенес,Келешек толыктырар кем калранын.Ел суйген ерл^к 1с1н ер елер ме,Кыянат ер енбекке тенелер ме.Арка, Сыр, Алатау да айтады ертек,— Абактын анызы — деп буг!нп елде.19ГГ-П
КДРК.АРАЛЫПоэмаК1Р1СУАрцага квктем куш нурын твгт,Мамырлап csyip булты тауга швг'ш.Будырап туткен жундей таща оралып,K uin е д Жиренса^ал1 булттан 6epiKШуацтап кун квзше жан-жануар,Кар^ындап цар суына дала бвгп.CeKipin суьщ булащ тастан-тасцаМвп-мвлдЬр меруерттей р ы п суын твгт.Ащардан ту лап тускен мвлд1р булак,К,аланыц ортасымен жарды цулап,Сылдырап сырты култ, сыры iuiiHdeОррыйды ойдан-ойра твмен зулап.Тамбады бул булащ а к1мнщ жасы,Сыр шертйг шлмед1 к1мшц басы,Сан зарлы, сан муцлыныц сырын тьщдап,Туспеп пе ед сан аунак,шып малта тасы.Тыцдасац к,улак, цойып бпыщ ушн,Сыбырлап жыр цылмай ма вткен кунш?Саргайган санаменен сан гашъщтъщЖар купп жан цыйнаран цара тунш,Элдилеп экетпей ме алые сырт ■Алдыцнан андыздатып eM ip турш?Ел зарын epTedezi елестепп,Болранын сан журектщ тшм-тшм.Жиренсакал — К,аркаралыньт ен бшк шындарынык 6ipi.128
Еске алсам вткен куннщ суреттерш,Mi6epdi булащсыры маран ой сап.Сылдырап ага 6epdi меп-мелд1р су,Ceicipin тастан жарга салып ойнащ.Ту ран жер, вскен влке, ащ ан суынСагынып корсе щай жан сырра тоймац.Мендары терец бойлап Tycin сы ргл\Бeлeндi су ушнен жаным жырга,Алдымда асцар тауым — Айнабулак, \Дегендей: турды култ мет жырла.Мен сонда сабак;тадым сырды су дан,\TiaLmi жуйр'ьк щыял жырды содан,Булак;тыц ^абагында турды Сымтас,Bip кезде тулабойын щнмен жуган.Сол тастыц бепнде тур жазулы сырЖазудан агытылды 6ip улкен жыр.Жазудыц ец басынан тусп козге:сМыц торыз жуз жыйырма 6ipiHuii жыл».Бул таста жазулы тур б1рнеше eciM,ЕЫмшен елестепп достар Tycin,Сол жылда чурбан болтан к,айран ерлер.Халк,ы yuiiH, euip yuiiH, Отан ушш.Т1зшп втп алдымнан б1рдей 6dpi,Аралас сап тузеген жас пен Kapi,Бауырын осы тастыц жатыр щушып,Бандыдан щаза тащан ерлер тэт.Сыры бар эр ес'шнщ болёк-бвлек,Квцшцд1 толрандырар сырра болеп,Ж урекп 6ip KYйдipin, 6ip тоцдырып,Бойыма алуан туей эсер беред.Ол сырды кез in хыял K erri алысца.К,ущылжып ук,сап бейне ушцан цуеща.Ак,тар деп Кар^аралыныц бграз сырын,Свйле деп сез маржанын салды уыща.Ой-к,ыры, терец сыры туран жердщ,Qmipi ертел1-кеш вткен елдщ,Шубырып кез алдымнан кешкенде андсМен дары щаламыма cpiK 6epdiM.9 Bar&juu,129
Б1Р1НШ1 БЭЛ1МС • з I кТуе ауа кала шпнен карулы колБет алып Таркезенге1 тузеген жол,Шубырып жедел жур in етш жатты,Сайланран сацлак MiHin, каруы мол.Алысып ауыздыкпен аттар тулап,Ойнактап такымына турмай кунап,Бет алып Сыйырлыга2 женелд! асып,Оранран калын, KOFa сайды кулап.Бой жазып, демалыс кып кырда журген,Су бойын серуендеп, ойнап-кулгенЖ астардын нак касынан женелд1 кол,Ж ол тарткан тау шине суык турмен.Кол бастап Бекбай менен Черепанов,Бесатар, кол пулемет кару алып,Женелген калын топтын кепш ш гшЖ астардын Kefi6ipeyi турды танып.Бул колдын ж ум бак ед1 шыккан жолы,Аттанран жаура карсы кала колы,Беловтын бандысынан хабар алып,Ш ырып ед ж олы н шолып тоса соны.Касымга айкын ед1 аттаные сыр,Т уй ш п тауды тштш ойланып тур,Ж астардын Keft6ipeyi сырдан аулак,Танданып колра аттанран сойлесш жур.©згеден Зэшт колды зерттеп карап,Касымра жеке турран келд1 жанап:— Аттанран мынау кшен коммунистерКару ап булар тауда кайда барад?..—Д ед1 де зэрл! кулю, улы тшмен,Суык тур, сусты кабак ауыр зшмен:«BipaK сен комсомолсын, 6i3re ceHinСырынды айтпайсын рой еетш-бшген.Кожырандап аттанранмен кару асып,Ж ау корсе кырмакшы боп азу басып,Бегемек кандай жаудьщ жолын булар,Куш бар ма кару жумсар, карсыласып?».Деп турды шанышкандай журекке 6i3,2—Жер аттары.130
Улы т и , корлау кулю еш пейтш 1з.Салранда, Касы м канын нике тартып,Зэш тке, дедк «EnTici3 корлаура ci3».KeKeTin зулымдыкпен каны белек,¥рынып сез козраган эдеЩ кеп,Ш ыдатпай залым Ззш т батып cesi,Касы мнан к егп кайнап ежелг! кек.— Сыр айтсац айтшы кэш, экек кайда?Ел канын борсыкш а емш, пшкен майра?KyuiiKTeft KaHFbin ж уртта калмап па едщ,К аш канда экен. акпен ер Кытайра.Ж атты кты н каны белек жанылмайтын,Каскы рды н KyuiiriciH уян сайда!..EciTin катулы бул Касым сезш,Ж айм алап Зэйгт сумырай, басып езга:«Мен саран калж ын кылып айтып ед1м,KeTTin рой шын ашура сенщ ез!н» —Д еп Зэш т залымдыкпен жайып-шуыпТ урса да аржарында карьгады уыт.Касымды елемес деп айтып салып,Артынан саскан болды сезбен жуып.Буларра келш баска жолдастары,Екеуш сейлеспрмей одан api,Ойын рып apFbi жарын экеткенмен,Таркам ай eKeyiHin iiffiti зэрйСеруеннен сол безм ен уйге тарап,К айтса да Касым ойын сез ж аралап,Кеп колдыц аскан ж ерш кезш^шалый,Келед! ойра батып кырра карап.К, а н д ы ту нЕл жатты мамырлады кектем туш ,Алрандай аз тынымдап eMip yHi.Салбы рап тун белен in кегашл бумен% Кекке асып Каркаралынын аскар шыны.Тарткандай дем:н ш к е кала тынып,Торрындай кем ш л аспан бултсыз тунык.Ш ашылып брлианттай жулдыз жайнап,М ы лкау тун табиратка ханлык курып.Кенеттен буза-ж ара тыйыштыкты,Ат койран калара айдап дуар шыкты,131
Винтовка, пулеметтер гурспл ка рыл,Зулатты кала уст1нен ок ыршытгы.YpnHTTi кала халкын'каЬарлы екшн,К©лт1рген устш-аска аспан-кектщ,Боп Kerri жер тулактай, тау канбактай,1лезде-ак ушты уреш туррын кептщ.Кетсе де шуу дегенде шошып тулап,Ж уреп тусп орнына бойы ширап,Уйше KipAi Касым кайраттанып,Шырура жаура карсы каруын ап.Ажар да турегелген тосегшен,Мурша жок журеи ушкан алура дем.Кушактап К,асымын кеп турды урей жок,Калтырап буыны курып соккандай сен.— Мен каз1р жупрешн кенсе жакка,Болмайды бурура уйде мундай шакта.Алайын м ы л т ы р ы м д ы босатшы, апа,Кайраттан, есщд! жый, сак бол, жатпа!Анасы кыймаса да Касымтайын,Бшетш айтса кайтпас Касым жайын,Тун мынау, Касым жалрыз, капылыс шак,Ананы Kerri билеп катер-уайым.Карт ана караты |йД1 колмен шарлапМылтыкты койган жерден тапты кармап,Колына Касымынын алып берд1,Алты окты тапаншаны тыккан арнап.ЖYгipдi Касым уйден кенсе жакка,Таралап бойын бурып ap6ip затка,Ок тутеп Уком уш штен-тыстанКыркысып жатыр ед1 осы шакта:Жакындап 6ip пушпактан Касым бурып,Колына ап тапаншасын о р ы н т ы р ы п ^Кезёнш ел мен жаудБгтурды айырмайТImTeri ок сыртка атылран жатыр ж ы р ы п .Кэрген сон бул майданды каны кызып,Жакындап Укомга да келд! сызып. *Пушпактан бурып турып керд! Касым,Каррыды терезен! 6ipey бузып.Таныды тулрасынан Чегевичт^Врктен б!р-ак каррып жерге туст1,Пушпактан отыра pan ок зулатып,Аткандай топырлатты ушкан кусты.132
Кермеген шыбын курлы банды тебын,Елемей камап турып аткан орын,Камалга карсы умтылран ер ЧегевичТускенде терезеден ашып жолын.Таныды тулрасынан б1здщ Касым,Таныс ед кыймылына эбден онын,Чегевич Каркаралга келгеннен-акБолатын карауында Касым сонын.Чегевич турган уймен ipreci 6ip,Шатырсыз аласа уйден шыгатын б:р.K©3i отты жасесшр1м кара балаД енеа коргасындай тым-ак шымыр.Аз сейлеп, кеп ойлайтын кене жандайТунжырап туе ашпайтын аржагы зйп.Кеп жур.гй сырттан барып бала бойын,Таба алмай 6ip ретш cypayFa сыр.Сейтсе де сунгыла ойлы ер ЧегевичАлдында eciriHiH 6ip куш кешОтырып сол баланы шакырып ап,Актарып бала сырын курды кенес.Агытты бастан-аяк бала сырын.Ел сыры 63i бшген дала сырын.бШмщ экесшщ, екш шшКан жуткан мына турган кала сырын.Туыскан, туганы жок ж еар ана,©3iHin турмысы ауыр панасызын.Баланыц урынран сон сырын канып,0 3 i ежет кекке пГскен оттай жанып,Шыгатын 6ip кайраттын бар екешнЧегевич 1рюлместен б!лген танып.— Мен енд1 будан былай тэрбияшын,—Дёд1 де жас Касымныц колын алып,Ушне ертш келш отыррызып,Кеп кенес Касымга айткан акыл салып.Kipyre кенес бер'ш комсомол Fa,Tycipin жас Касымды тура жолра,Сол куннен басталып ед улы достык,Касымды ер Чегевич алып колра.* * •Мшеки сол кыранды банды камап,Жабыла ок жаудырып ортасына ап,133
Жалындап жаура шауып жолбарыстайЕр жалрыз, банды калын кысылран шак.Z' Сырткылар ce3in октын шыккан жерш,(; Айлантып аржагынан нешелерш,,__Мылтыктьщ шыр айналтГастьша алды,Кдлдырмай бой тасалар барар жерш.Мылтыкты жан-жарына кезек атып,Сллтесе-ак cipecTipe домалатып,Пушпактас карсы турран архив уйгеЧегевич барып к5рд! 6ip-aK атып.Касымды байкаган жок эл1 банды,Укомнын уйш шауып кыймыл салды,Б1разы Чегевичл куып т ы р ы п ,Аткылап жан-жарынан ортара алды.Ынгайлап колына алып тапаншасын,Паналап бшк \ш др ipre тасын.Жауды андып еб:н тауып атайын деп,Пушпакта таспен тас боп отыр Касым.Мылтыгы Чегевичтщ тынды ун катпай,Еш пэнде архив уйден мылтык атпай,Тым-тырыс бола калды ун басылып,Он шакты банды элп уйге KipAi каптай.Сол кезде шолып алып айналасын,Ветше ап архив уйдщ б:р тасасын,Вшмекке Чегевичтщ не болганынСыралап кезге туспей турды Касым.* * *Ок ти'ш неше жерден жаткан талып,Bapi де Чегевичт1 ортара алып,Созранда ыдыранып батыр колынBip банды кылышпенен калды салып.Керген сок, айуандыкты калмай каны,Кезед1 жауды кездеп тапаншаны,Ж^берд! атып-атып бандылардыKeeiMeH Касым шолып айналаны.Кулатты бандылардьщ 6ipH euieciH ,Кенеттен атылган ок шырардаГеС1н7Енд{ олар уйден ш ы ры п улпргендеКасымньщ таппай калды жау елесш.Аз о ры тапанш аны н калган 6iTin,Далага калган банды шыкканша ытып,
Айналып архив ущи жан ушырып,Женелд! кеше бойлап Касым жытып._ 1ш!мен жауран октын жан ушырып,КеледГ уйге"карай УЫр жупрти,----------Ccxipin эр пушпактан бултаррандаКасымды куган банды калды турып.Касымнын енд1П ойы ушн шолмак,Анадан уйде калган хабар алмак,Жупрш жан ушырып келе жатканКасымнын нак алдынан адам андап,Жуг:рш жан-жарынан шыра келш,Аттатпай устай алды колдан кармап.Балдырран майыстырып жас денесшЖабыла ж!берд1 урып, шырара еслн.— Барасьщ кайда кашып, кшсщ езщ? —Деп тергеп, б;реу зекш, 6ipey кес!мШыгарып.— Ана жакка апардары атТурсындар кенес кылып мунык несш? —Деп 6ipi ешректеп, тары 6ip::Атпа эз1р, турмеге апар, турсын Tipi,—Дейдк — ертен тергеу ашар кш екенш.Шырады, байланранмен Ka3ip тип.—Касарып Касым катпай буларра т!л,Туйшп коргасындай [ЩВтдё з!л,Б:лд:ртпеи жаура сырын, сезш бузбайДейтшк «не кылсандар ездерш бш!»Bipeyi: — эйдэ жур? — деп,— 6i36eH б:рге,Кайда,— деп алып журд1, бел турме.Экел{п есхгшен калды итерш,Куйзеу жан, куш'ренген журт 6api осы уйде.* ♦ *Жеткенде банды тобы Каркаралга,Ж ок ед1 кала 1ш5нде em6ip кам да.Аттанран сен in сонау шолрыншыраЖау бар деп ойланбаган жакын манда.Сол тунде Уком уйде мэж ш с боп,Карусыз бар коммунист отырранда.Бассалды жасанган жау капылыста,Келтлрмей каруласар ешб’ф камга.Алайда атыс салды коммуналарКыймылдап бар карумен журген жанда.Малашкин, Хрусталев, Чегевичтер135
1 Жер аты.Батырды сан баидыны кызыл канра.Бермед1 кепке дейш бандыра уйдйЕрлердщ 6ipi тетеп 6ip мыц санга.Калын жау камап алран каруы мол,Bip адам сыртка шырар таппады жол.Окка ушты кайран ерлер камауда кап,Кез болды тулпарларра казылран ор.* * *Айсыз тун, ала-сэуле ок жалактап,Камаган калын банды сырттан каптап,0Mipre ойран салып сумырай ажал,Сан ердщ санлак керкш ел!м таптап.Жамылган кара тущц банды айуаны,Талкандап табанра сап Каркаралды,Каланын момын халкын малша шршАктарып астын-ус кып ойран салды■1штеп шпиондар бастап жур inЖуткызды бейб5т журтка кызыл канды.К1ргенде Каркаралга Белов басып,.Ш о л р ы н ш ы тау кебелеп ж у р д } адасып.Мелшерден олар куткен жау кездеспей,Каладан хабарланбай Kerri кашыК-Ой Tycin алданранын кейн сез in,Бекбай мен Черепанов акылдасып.Каладан тезден хабар алу y n iiHЖенелд! Кендараны1 Бекбай асып.Кебелеп жортты Бекбай Кендараны,Беленген ну орманра осы араны• Кыркалап Мырзашокы кыясынан,Кырандай ушкан шолып кен даланы.Бекбайдьщ кез алдында туран ж е р |,Сан жауды саласынан куран ж е р !,Тарихтай Каркаралы шокыларыСырлассан сырын бшп айтпас HeHi.,Козралып Бекбай ойы су мен жерденСол жерде туып-ескен калын елден,¥шкыр ой алые шалкып, кыял билеп,Кешректен жыр т1збектеп суреттелген.136
КаркарзлыАрканыц шоктырындай Каркаралы,Арналып атакты жыр, эсем эш,Ак Баян — арка аруын айтады ел,Кеткен деп таура койып каркараны.KiM б1лс!н, кыз койды ма, ел койды ма?0йтеу1| таудьщ аты Каркаралы.Жерге жал, Сарыарка нар, молтак еркешСыякты каркарасы — Каркаралы.Эсем тау Каркарадай эшекешнБеленген калын ну мен сай-салалы.Торрын тук толыксыган кекппл орманБусанып буйра шыршы тамран балы.Шындары КарКаралдын кекке бойлап,Айкасып ертелЬкеш бултпен ойнап,Андыздап акша карлы сулу шындарСалрандай самрап шырып аспанра ойнак.Арудай аккубаша кайын киш,Шыркаран Мырзашокы кекке бшк.Жаркырап шоктырында Шайтандыкел,Айнадай Каркарага койран кыйып.Шеп еспей, шелен баспай меп-мелд1р боп,Шыркауда шар айнадай шалкып сыйып,Турранын кергейшде кекей жусап.Кыялын кулаштайды кузра uiyflin.Айнала алып ж артас аспан зэул1м,KeKiperiH келге тесеп басын шп.Ддршдеп кестелен'ш эсем сурет,Астына аударылран аспан сыйып.Тары аркар таррыл шында ойын салран©рекщп epiH асып таудын туйык.Лактырган тастай зырлап туй1лед1,Андыран жер тарысын кекте акыйык.Шынына Жиренсакал шыкканындаАлдына арка алабы Teric сыйып.Сылдырап онтуспкте Балкаш кел1,Шырыстан Ш ынрыс бел1 буйрат жыйып.Мунартып солтустГкте сулу БаянСапырылып Сабындыкел KepiM ыйык.КёрДлгп аспанра асып Акбет шыны,Толыксып карарайдан камка киш.137
Батыста узын тартып сылдыр каккан,Шерубай, анау Нура шалкып жаткан,Жамшил-i, Токырауын ею ерке езенБалкашка балдай суын куйып жаткан.Шымырлап шынды етектей аккан жарлыКебелей сыртын орап КаркаралдыКак жарып KeHTTin коныр карарайынБауырында ойнак салран ерке талды.Андыздап асыр салран бауыр сырттанEpKeci Каркаралдыц талды, жарлы.Тау сулу аскар шыны муныменен,/ Ерке езен тасты уйip-ген суыменен,I Тау сулу, тамашалы сай-салалы,IIIIКел1мен, келде жузген куыменен.Тау сулу казына аткан кешменен,Тау сулу кенелген бай ел1менен,Тау сулу, тау жайларан ел де сулу,EjiiM деп ещреген ер]менен'.Тау сулу тамылжыган сырыменен,\ Сыр сулу елге тэгп жырыменен.\ Ел жанын тербетепн ертегщейy^KeuiipreH кешепдей шыныменен.Аз ба ед1 Каркаралдыц сондай сыры,Жок па ед'1 сырын айтар сулу жыры!Басынан кыйлы-кыйлы кундер кешкенСыры кеп Каркаралдай таудыц 6ipi.Кол артып ак патшага елд! сатып,Шен алып, шекпен киГп жаркыратып,Жамантай, каскыр Кусбек хандык курганКаргадай кара журтты шуылдатыпЖарлыга1 Жамантайдай хан жантайып,TepiHe Каракуыс2 ipre жайып.Ордасын омакадай иккен сонауСазына Кектал3 жарлы кожырайып.' Аркалап ел корраран ерлер ер'шАрманда жау колына тастап жер'ш,Обыр бай, кансыз тере катшерлер1ш курттай жатты жайлап казак елш.Табандап Талды бойын Кусбек жайлап,Обадай орда T i r i n шалкып жайрап,1 ©зен аты.5, 3—Жер аттары.138
Каскырдай койга шапкан елге шауып,Ёдгретлп ел арына кадап сайгак.Аулына андаусызда атпен келсе,А л р ы з ы п ат бауырына жаяу айдап.Tycipin туспк жерден т1зерлетш,Кусыртып колын теске алдыярлап.Суйгенге таягыньщ ушын 6epin,Суймеске усынбаран таярын ап.Аскактап акымак тере тисе де арра,Туссе де канды кармак малра, жанра,Ыскырып абжыландай сан чиновник,Каладан кэрш Terin турранда да.Халыктын с э р ы сынды, сынбады ары,}Кайсарысып кек жыйнады одан api, j.Ел Keri ерши берд1 ерттей каулап, )Бай, тере, чнновникке кайнап к а н ы /Аскынып бойында кек ашынранда,Халыктын туып талай арыстаны,Арындап аира шауып сан мерт болганХалык yu iiH курбан болып серке саны,©лмесе ел ер кыранын eai табадШынында ердщ epi халык жаны.Ер халык ecKi арманын 6 ip таркатты,Атканда Октябрыш алтын таны.Шаттанып шадыман eM ip кушарындаКолына ап аскарын да кыр, каланы.Кыр гулдеп, аскар нулап, кала жайнап,KipreH-Ai жана гана ©Mip сэш.Сол бахыт, сол дэуренге суык колын —Салмакка кандай жауыз кыймылдады.— Бершмес колдан жауга туган жерд1цTyflip кен, туп кедеден жалгыз талы,—Дед! де алды Бекбай бойын жыйнап,Шалкыран тарих кеш in ойын жыйнап,Ж етуге Каркаралга кун батканшаСан кезен, сан кырды асып атыи кыйнап.Щ ф рБекбайдын сез1ктенш кеткен'шен,Хабар ап калага ж ау жеткен!нен,Сол тунде Омар, Ахмет, Захар залымЖ ок болды 6ip топ азрын беттер1мен.139
Кепшшк муны сез in цайраттанды,«©TKinnii KiMfli женбек кашкын, банды,Кутылмайды, кайда барса коймаймыз»— деп,Калара тете жолмен кол бет алды.Буларды адастырран inline eHin:Шпион Омар, Ахмет, Захар, Неров,Олардан калды айрылып сенгштштен,«ЖершШан, бастап жур— деп epiK 6epin.Бул жайды капы сокты, кейш сезд1,¥стаура кашкандарын елд! кезд1,Тусер ме ол залымдар енд-i колра,Бандыра косылура кашып бездьКал ара коммунарлар кайта оралды,©ткен!н ел хабарлап калын банды.Ат шаршап, жер сабыр боп, жол да ауыр боп,Жете алмай кайран ерлер капы калды.* * *Каласы Каркаралдын канра 6erin,Жазыксыз сан мазлумнан банды Terin,Шашылып адам тэш айналара,Каланын кабыррасын найза cerin.Тунжырап Мырзашокы, ЖиренсакалКалара кабак тушп турды уншп.Бандынын бассыз жауыз тырнарынанКашкан ел кырды бетке ап, жур шубырып.Тары да каранры тун кайта баскан,Жер туман кершбейд! жер мен аспан.Бекбай да кала inline Kipyre енд!Бекш кып жолдасына 6ip жартастан.Калара жаяу журш Kerri e3i,— «Сак отыр!»— жолдасына болды ce3i,—«Егер мен eKi ыскырсам атына кон,Хабарым туссе берер жаудын кеЦ»Аз узап шыккан кезде жолдасынан,KepiHfli карандаган 6ip, eKi, уш жан,Байкады отыра кап, кару камдап,Элде бул жер шолушы бандылардан.Алган жан карацрыра кеэд уйренш,Буларды бага калды yHci3 TeHin,Айдаган алдында 6ip жаяуы бар,Bip-екеу нак касына калды келш.140
Байкады арткы екеудщ Tyci суык,Алдына 6ipeyfli сап шыккан куып,Жайраура жауыздардын, шыккандарынTyciHAi келгеннен сон таска жуык.Арткы екеу алдьщрыра буйрык 6epin,Кетерд! кылын>тарын катар келш;— Тур солай, кыймылдама, большевик,— деп—Не айтасын актык минут бер!лд| ep iK.—Карасан будшесш, жан-жарьща,Щлесщ шн^ёнд! карма^ыма,Эдёш езГм шыктым елтаруге,Кезек кеп кекп сенен алмарыма.Б1з ceHi елт1рмейм1з 6ip-aK шауып,Мылтыкпен атады деп етпе кауып,Ок кымбат 6 i3 r e сендей большевиктенКесюлеп ©лтаремаз колмен шауып.Онан да айт шынынды, кайда мылтык?Уйщнен тук таппадык 1здеп, TiHTin.Kenieri ок, мылтыкты кайда койды,Кай жакка ж1берд1ндер кезш куртып.—Бекбайлар колга тусп анау кырда,Кырылды бар коммунист калган мунда,Л
Касымга кетергенде Зэшт кылыш,Шабура канды тартып тенген курыш,Бекбайда бегелерлш ка л май сабыр,Кекпенен барлык emi билед1 куш.Сыралап тун де болса наганмененОсы-ay деп Зэшт соккан, улы денен,Оны 6ip, жолдасын 6ip салды басып,Серметпей кылыштарын урам деген.Зэшт ку кайырылып туст1 кулап,Bipeyi жыгылмастан кашты тура-ак,О да атты ,тура кала Бекбай да атты,Cipecin кешнп де TycTi сулап.Орнынан атып келщ Бекбай сонда,Байлауды кесюлед! салран колра,Касымын жау колынан аман алып,Капыда кара тунде тускен торга.Касымнан Бекбай сурап кала жайын,Болганын кандай жагдай eiri пайым,Алданып imKi-сырткы жаудан ерлерКапыда каруласпай кырылганын.Сол бетпен атка екеу-i кайта келд1,Арылта жер туманная жел де жерд1Суылдап жамыраган КаркаралдынКуйкылжып кодыр жел! о да желдк* * *Каланы eKi кундей жаткан жайлап,Бандылар ез шинде бастык сайлап,Сот курып «сотанак деп» журтты тергеп,YKiM гып колдарымен жок кып жайрап.Чанчиков Kopi атаман, бай Жангораз,Бар билiк соларда боп жэне ез! айгак,Омарлар. 3afiiT кулап халыкты ертеп,Кектенген кезек кутш TiciH кайрап,Арты элс1з, тыянаксыз Белов банды,А рызды мазлум журттан кызыл канды.Жатканда бул1к салып Баян жактанШыкты деп кызылэскер хабар алды.Баян мен Акмоладан кол аттанып,Шыкканда Белов сонан хабар алып,Адасып сонау журген КаркаралдынКолы да косылды кеп соган барып.142
Бандыныц шапкыншысы хабар 6epin,Калранын каруы мол зскер кел in,Ж вдюлш сонан коркып кашты банды,Тунерш тунделете тунм-ен epin.Каладан аттанарда кашып банды.Алды кэр, арты курын, колы канды.Кошке ерген буралкы иттей кос жаралап,Омарлар, Чанчиковтар кете барды.afc р *Алды да аз желпшш Касым, Бекбай:— Болмайды отырура бул жерде жай,Калара кайтсектары Kipy керек,Хабарды алу керек танды атырмай.—Дестд де тэуекелге белд1 байлап,Ынрайлап каруларын алды сайлап,Yuieyi атты тастап алысырак,Каланын шет жарына юрд! абайлап.Бул кезде кыска кектем таны рауандап,Шырыстан кызыл шурыла аспанра андап,Турш п тун зулматы, тан шапарыЭлемд1 келе жатты сэуле жандап.Бекбайлар KipreH кезде кала пшнеКеш еде квршбедй 6ip Kici де,Тым-тырыс калада ун жок калшыйып тур.Не от жок, не дыбыс жок eni6ip уйде.Алдымен шолып ед 1 ак кенсеш,Жым-жылас онда жан жок ашык ед!',Бандынын женелгенш б 1лд1 буларYmeyi ewii тура турме келдкТурменщ кулпын дереу бузып ашты,— Жолдастар, тез Шырыцдар, банды каштыДегенде «ура!» ларай кептщ даусыАлтын тан, сэулеамен араласты.Туткындар 6api сыртка шыкты дулап,Топталып жатты тарап бунак-бунак,Жамыраскан кой мен козы сыяктанып.Аралас кулю, жылау ундер шулап.Бекбай мен Касым журд1 уйге карап,Саргайьпттац с1берлеп шырыс тарап,Долданып нарттай болып кун саз 6epin,Корунд! куйзелгендей барлык алап.
Колгенде Бекбай, Касым уйге таяв,Зйл басып тулабойды, жур мед! аякСерпшп журектеп елее шаттыкАлдында улы катер туррандай-ак.Уй мацы ущрейш eciri ашык,Кулазып коцырайып, суры кашып,Айрылран айналасы лршшктенЖабыркап кабак туйген кайгы шашып.Ажардыц аймалаура ана бетш,Алдымен Касым уйге умтылды ашып.Калтыйып каны кашып тура калды,Баса алмай босагадан шгер! асып.Калтырап буыны курып турды Касым,Кэргенде белек жаткан ана басын,Бузылран бейне кетш ару АжарКан жапкан уйыстыра кара шашын.t t IЭкелген бандыларды Заий бастап,Касымды уйде устаура здей кастап,Не мылтык, не Касымды таппаран соц,Аямай ана басын шауып тастап.Алрандай Зэшт анадан Касым кегш,1стеген канды тунде ез KeperiH,«Касымды кайда кетсе коймаспын» деп,Тушмен таппак болып 6ip дерег!н.Ата кек аяры кеп буран сокты,Баскандай ет журекке жанган шокты.Анасы каза болган капылыста0 зше ап Касымга арнап аткан окты.Зэйотер теккенменен ана канын,Кеткен жок Tipi суйреп жауыз жанын,Касымга ажал семсер арнаранмен,Кылышын сермей алмай елд1 залым.©лгенмен Зэй1т соккан тарвдр ма кек,Кырылран ел казасы журег1н жеп,Анасын жерлетт} де шыкты Касым,Жау куар жауынгер журт кайдасын деп...144
ЕК1НШ1 Б6Л 1МАктык айкаскаТуе ауа Каркаралга эскер толды,Баян мен Акмоладан шыккан колдыЖетюзгён тура тартып КаркаралгаКездесш шолрыншылар тоскан жолды.Баян мен Акмолара хабар барран,Телеграм банды узгенше Каркаралдан,Солардан кеп коммунист аттанган-дыК,осылып эскерлерге каруланган.Эскерге SMip жетш сонда жаткан.«Бандыны жок кылура шурыл аттан!»Деген сон эскер тобы дайын болып,Жеткен-Ai жедел журш ектей тарткан.Солар рой мынау келген ш еру тартып,Пулемет, зенб1рекпен кару артып.Калара к1рд1 де олар сап тузедЬЖелб1реп неше жерден туы шалкып.Барабан кумтлдетш жорык ушн,Сершлтш елд\ баскан азап тунш,Камырып кайры басып турран калаYcTiHeH cepnin тастап баскан зшн.Мшгендей каны кайнап кайратынаКарсы алып халык эскёрщ, какты кул!м.Комиссар кепке кыска хабар шашты:— Bi3Ai ecTin банды сумырай тунде кашты,вкшелей тез кумасак ке1шгем!з,Халыкты бандыга етпей аяк асты.Бандыны жоймай турып жолын Kecin,Жастантпай жауыздарра жерден 6eciK.Кара жуз банды менен бай-кулакты,Жойган сон тыныгармыз белд} шепип.Аттансын бар коммунист каладары,Кару ап каскаруга жарараны,Коргалап корыккандар кала береш,Косылсын кокытпай-ак жокка саны.Шыкканда комиссардан кыска жарлык,Дайын боп коммунистер шыкты барлык.Кешеп таура тыккан мылтыкты алып,Ж уйтктп кубаканын жанын-жанып.Ю В«г*лаа. 145
Косылды осы колра Бекбай да кеп,К,арсы алды 1здеп турран Черепанов.Касым да кеп iuiiHe к1рд1 келш,Сыйпаты мынау колдьщ кайрат 6epinО ры жок, тапаншасын белге байлап,Кырардай жауды жалгыз ж1герленш.Жалындай ертеп ана Keri,Бандыга ешпендщтщ жок-ты nieri,Барсам деп комиссарра турды ойланып,Аттанса мына колмен. бар тглеп.Б1ртшдеп комиссарра таяу кел1п,Уранра «аттан!» деген ж1герленш,Руксат комиссардан алдыдагыАйтты ойлап етшшш, бармак epin:— Ленинпил MyuieciMiH, комсомолмын,Калмаймын катарынан мынау колдьщ,Бандымен айкасура жас емесшн,Шыдаймын кыспарына мундай жолдьщ.Альщыз, жассынбацыз, мен де аттанам,Майданра аттандырран суйген анам,Колыма мылтык 6epin тапсырран-ды:«Тап ушш тартынбай бар,— деген — балам».Жалынды Касым ce3i ойды TiHTin,Кару ап жорыкка epin барура ынтык.— «Жарайды олай болса, жас батыр» — деп,Комиссар кулЩдёда TyciH жылтып.Пулемет арбасына мшпзд! экеп,0Mip р ы п езше арнап бер деп мылтык.Тастаган желкес ше шашын туш гг,Усине партизанша кшм KHin,Тамара комиссарра о да келд!,Катулы бар кайратын бойра жыйып.— Комиссар, мен де барам бул майданга,Капысыз жаура айкассам, жок арман да,Капыда елген мынау ерлер канын,Бандыдан ез колыммен алам сонда.Таркайды сонда кепм сум жауымнанБатырран жан жарымды солар канга,Халык ушш, партия y m iH , Ленин y m iHАттанам eMip уиин аткан та-HFaТамаша, пулеметтщ б1лем T^iH,Азамат сорысында болгам бурын,146
Жолдасым Чегевичпен сан согастаСан жаудын ушырыскам кекке кулш.Дегенде кайратына Тамаранын,Суйсшш комиссар д а :— кабылдадым,—Д,ёД1 де пулеметтщ арбасынаКасыммен 6ipre MiH деп косты бэрш.* * *Кол тартты копарыла Жырымды1 асып,Бой ура Токты, Кентке, Талды2 басып,Алысып ауыздыкпен тулпарлары,Жедщлш жауар булттай шыкты тасып.Квк-суррылт Каркаралды мунар бвлеп,Андыздап аскарлары белек-белек,Беленш кодыр буйра карарайра,Найза-шыц бултка оралып, кекке тенед.Созылып сарым киш кала берд]Кеткенде Кенттен асып эскер женеп.Куйындап кол алдынан шапкыншы озыпЖер шолып, жауды екшелей колды созып,Удере кун-тун демей тартып берд1,взенш Ойтунлштщ3 аттап озып.Андыздап айдын Terin Абыралы,Кушактап кектем кунш мамырады,• Шымырап кекке шыркап 6 hi' k шыныАйды алып аясына жамырады.Кол асты Абыралыдан Щ ыдрыс беттеп,©кшелей банды жолын нагалып, шеттеп,Асырман Дегеленн1*ц4 ден.геЙ1нен,Алыска бой жаздырмай куып жетпек.* # #Жосылтып банды жолга тадбасый сап.Кыррындап жолдагы елд! шауып. тонап.Удере кунд1з-тун1 тынбай тартып,Сактанып куган колдан тоскауылдап.Барады баскан жерш оттай ойып,Малды айдап, мул!к тонап, кырып-жойып.-1 Жырым — езен аты.2 Жер аттары.3 ©зен аты.4 Тау аты.147
Аруды ажуалап колра тускенАдамды мазакка атып катар койып.Келгенде Каркаралга Белов банды,Дегенм1з Омар соган косылган-ды.Каладан кашкан тунде банды тобы,Омар да соларменен 6ipre аттанды.Косылды бай-кулактар буран тары,Бандыны аркаланран байлар жары,Олардыц барлык ойын 6epiK тауып,Косылмак кашкан акка Кытайдары.Ол рлед 03iHe елден орын тарын,Беловка ез сырыныц- айтты бэрш!«Бшемш кырдыд жолын, басшы болам,Деп жэне алды уйытып баскаларын.Жалрыз-ак 6ipa3 icne берсен, epiK,Боламын жан кыйысар мыкты cepiK.Бар ед 1 суйген кызым ала кетсем,0Keci Жубермейд! колдан 6epin.Сондыктан осы кеште 6ipa3 жщЩМешмен 6ipa3 жерге бурылса epin,Кыз алып, кызбалыкты мулш те алыпКелер ем ат-азыкты тары терш».Дегенде ат пен азык, кызыкты кызБеловтын обыр ойын кызынтты кыз.«Касьща ал езщ калап 6ipa3 ж1г1т|Кеш1кпей орында онда женел де тез!»Канцлер касына алып жауыз топты,Омар сум карт Тусшке безед1 окты,Камарра сан к ы з ы р ы п жаралаган,Сез салып жылы жауап алган жок-ты.0ж ет кыз ецмен!нен т!л етк!зе,Омарды сан орында бетке сокты.Kici сап сураранмен Tycin шалдан,Болса да баска кемтар, жарлы малдан,Каныпезер карынды Омар, Камар жанын —Ce3i де куйзелтет}н аузына алган:— Жауызга Омар сынды бармас Камар.Ол ym iH Омар сумнын кандай салганБолса да пэлесш 6i3 кутщ алдык,Камардан дейт1н жан не аяп калган.Сонымен бузык Омар колы жетпей, ,Куштеуге e3i кашкын, айтпаса ептей,TycinTeH Ty6i шик1 каймыгатын148
Сол ед1 жургеш де алып кетпей.Эйтпесе e3i кедей, кураган шал .Кызы анау балрын ескен кек-ер1мтал,Омардын. обыр ойы жургенде улап,Беловтык мына жолы тап дэлме-дэлКелд! де, барды тунде Омар бастап,Касында каныпезер кеп бузык бар.TycinБаска зар, дэулетке шак болса да шал,Корекке канагат кып колында барАрдакты арайынра, елше агаМедеу! кыз да болса жалрыз Камар.Кеп бала туганымен тумагандайЖас бутак жамырамай курарандай,Ерте ел in енЧреткен кемшр-шалдыБала нан ажал пышак турарандай.Актыкта Камар туып каракулак,Болганша кыз ба, ул ма, деп епшм сурапКермеген, карт TycinTi кадгрлеп журт,Тус1рмей кегупне акау аяп-жубап.Сол Камар он ceri3re быйыл жетш,Шал-кемшр бетш какпай еркелетш,Ержеткен еркек-шора, уйге, тузге —Б1рдей боп эр енерге талап етш.Сайраран булбул кустай домбыра алса,Толкытып, токсан ыргал энге салса,Андаздын1 арнасы унге кущренгендей,EMipeHin елс1з елке энге канса.Шал ойнап сыбызгыдан теккенде куй,Думан боп куй кернеген сауыкшыл уй,Камардын сымнан нэз1к он саусаfhЖ орралап домбырара тегетш би.Домбыра сыбызрымен ун'ш косып,Шыгатын куй таскындап сыртка жосып,Арындап агыл-тепл аскындап куй,Кететщ Каскабулак2 ойын осып.Куй гулеп он саусактан теплгендей,.Сылкылдап таудан таскын сегшгендей,3— Булак аттары149
Батырдьщ Алшагырдай ащы кушнТартса кыз журек шерге кемшгендей:«Жорыкта жалгыз улы жаура тускенКарт батыр куйден тапкан журекке емдей.Ащы куй б1рде зарлап, б!рде ерекши,Жауына батыр найза уШргендей.Елеуреп, Ертю тасып алдын бегеп,Жалындап батыр соран тушлгендей.Бегелш куй коцырлап баяулап ун,0те алмай судан батыр кушнгендей.Баланьщ байлаудары даусы жетш,YcTiHe бала муны ушлгендей...»Камары кезек тартып куй мен эндьШал-KeMnip журеп epin меШрбандыХыялын ерютет5п кек бетшеУмытып мэз болатын уун мен зарды.Суык ой сыбырларан Камарьщ кызДеген! жудетпей5н KeMnip-шалды.Тап сондай 6ip кеш ед! Tycin калап,Соктырып К,амарына энд! аралап,Бандыдан коммунистер кайта алыптыК,аланы деген лакап кырга тарап.Карт Tycin дыбыс тындап, шолып манды,Аладсыз уйге кейщ демж алды.Алайда уйкы кашып, журек тулап,Мазалап уйктатпады батыр шалды.Жатканда елег!з1п буза-жараYfiiHe к!рд1 келш терт-бес банды.Жаркылдап жап-жаланаш кылыш, канжарЖарыса тура калды камап шалды.Бегелген ауыр уйкы жас КамардыцBip суык к¥ларына дыбыс барды.Жас урей, ауыр уйкы араласып,Эрец. деп бет!н ашып, кез in салды.Сейткенше туе! суык 6ip катты колТесектен адырандап жулып алды.Угымсыз ойында жок мундай кауып,Ажыратпай ешнорсен! журек талды.Алайда алды ширап, урынды тез,Адамдык бейнее! ешкен колы канды.Yft imi кудг!рт сэуле алац-булан,Бергенмен эл! аткан жок кур тан кылац,150
Жамылып кара тунд1 банды айуаныКоргансыз бейшара уйге турызды ылан.Ж алан аш ш ал-KeMnipre кылыш т е н т ,Турранмен Камар лаж ы сы з оны Kepin,« Ж у р е с щ , 6i36eH 6ip~re, ки1н» дед!,B ip ey i Tyci суык кызра т е н т .Бандынын есггкенде мына ce3iH,Карт Tycin билей алмай ёз^езш,Кылышты кырау курлы елеместен,Орнынан атып кел in кушты кызын.«— Камардан айрылмаймын жаным барда,Тарт жауыз, перзентше колын салма!Денесш абыройлы, жауыз колмен¥стама, устатпаймын, келме манра».Дед! де шал карманып уйд! аймалап,Алранда 6ip нэрсеш жерден карап,Жарк eTin суык кылыш жан-жарынан:«Козгалма шабамын» — деп какты жалак.Шал оны елеген'жок кылыш бар деп.Карт денем каны жосып шабылар деп.Айырып Камар жанын алмак болып,Кулаштап пышак сермеп умтылды кеп.Cyfiip уш карыс суйем канды пышак,Кадалса капсыррандай жанды пышак,СНлтеген жанталаса шал колыменСыр eTin элденеш шалды пышак.Сол кезде кылыштар да юршл кагып,Д!рдектеп арык еттен жосып арып.Кан шапшып айналара аласурранШал тэщ жанкаланды кылыш дарып.Байланып уш шыкпай KeMnip т!л{,Болранмен урей ел1к, e3i Tipi,Бандылар уйден суйреп женелгендеКамардын шырылдаран элаз yHi.Кадалды канды у болып кекейшеСыгырайып канды кара ем ip TyHi.Шал анау каны жосып жайрап жаткан,Туткын боп кара жузге Камар KyHi.B ip турып, сорлы KeMnip 6ip жырлып,Сумдарра жармаспак боп керд] умтылып,Камарды кайда зкетсен калмаймын деп,ЕсГктен аттанранда буыны курып.151
1 Жер аты.Ж ырылды босагара coFa басын,Кущ акта й .табалдырык ж алпак тасын,Камарлын шала-шарпы уш ызындап,Тун жалмап керсетпед1 жау карасын.* # +Окпгелей жауды зерттей жолды шолып,Касына жершш неше жолдас алып,Жан-жарын банды i3iHin кежеушдеп,Озып ед Абыралыны Бекбай жарып.Кебелеп жалрыз тауды Андазды1 а рып,0 лкес5н Каскабулак кулдай карып,Егжейлеп елден тш ап банды жайын,Тустугщ тунек суыт болжады анык.Бойында Каскабулак кас карайып,Жулдыз бар, ай тумаран, аспан айык,Тус1птен ил алмакка тартты Бекбай,Жолынан тауга тарта аз кыйсайып.«Бар ма екен, злде уйшде батыр Tycin,Карт кыран шеккен нардай аттан rycin,Мендет1п элде ауру жатыр сабаз,Элде атка Minztf ме екен жауды тосып.Жок элде ежелп жау елдщ байы,Бандыны аркаланып сумырайы,Батырды байкаусызда мерт кылды ма,Болды екен кандай куйде карттыц жайы».Деген ой катарласып канат жайып,Кораньщ касынан кеп eiri байып,Корада т1рш5лщтен бар 6ip сарынБ{рде ешед элс!з дауыс, б1рде улрайып.УздМп суйреткендей inip ж#МСыякты толкын куран жыртык кайык.Bip зарлы ун 6ip де шырып, 6ip де сунгш,Бейуакта жалрыз кора тур муцайып.Корада 6ip сумдыктьщ бар eKeHiH,Сезд1 де Бекбай «еппен бару лайык»,Дед1 де аттан T y c in eKi адам ап,' KipAi уйге кемтр отыр шашын жайып.Yfl iuii куцрёшй толран халык,Кемп1;рд| жубатуда ортара алып,Байкаусыз Kipin келген БекбайларданШошынып ере турды кару алып.162
Бекбайды таныран сон шулап 6api,Мун шагып солкылдады жасы, Kapi,Тусштщ карт жолдасы Калампыр даУлрайтты rnaFa зарын одан да api.Сункылдап тент! мунын зарлы кемтр,Bip талып, 6ip ес жыйып алды кемшр,Керген сон Бекбайына зар шаккандайУдете ащы зарра салды кемтр.Уккандай уннен Бекбай кем тр жайын,Болганын 6ip сумдыктын erri пайым,кошен отырган кеп айтты жайлап,Болганын батыр Tycin жазатайым.«Капы кап арайын, журт хабарланбай,Неше кун сактанса да дамыл алмай,Бандыны Каркаралдан шыкпас дегенЖайылган елге лакап есек солай.Алданып сол есекке кеппен 6ipre,Сак болып хабар кутш жургендергеTycinTin айтып ез! таратыпты,BapiH де уйдГ-уйше еткен тунде.Сол тунде Тусшке кеп араласып,Капыда картты банды алган басып,Алайда кару кылып жалрыз ез1Корраган балапанын жанталасып.Кару кып карсы турран карт кыранды,Кашшер каптап келген каскыр банды,Шапкылап еллр1пт1 суйеп уйдеЖерлеуге турмыз кутш келер танды».Дест1 де Бекбайына дос суйепнKepcerri дегеннен сон сол тшепм,КврдЗ де канын Гшке тартып БекбайЖалындай кекке белеп ез ж урегшKopFaypa жаудан жалрыз балапанын,ТекизбёЙ жас арудын жауызра арын,Карыс сап кара пышак карулы кол,Сермеген шашамын деп банды канын.Мевдеген ауру билеп карт колынынЖауына жара салмай кагылранын.К ан& ер кайкы кылыш жау колынанКоррансыз жалрыз шалга шабынранын.Ж уз1нен жуз1 кара канды кылышШал каны шапшып кекке арШранын:Квз1н!н жанары ушып жалгызым деп,153
Жер аты.Карт KipniK актык рет карылранын.Тас журек канды кылыш катал колданБыт-шыт боп батыр суйек шарылранын.Алдыннан андыздатып аяныш сырYHi мен кундренген зарлы кемтр,Куйзелш Ky6ip кагып жорткан желменМудайып тунжырады карадры унпр.* * *Болмайды бегелуге будан эр|,Кушренш кыймаганмен мудлы карьБекбайлар конранда атка кош айтысып.Bepiri ед тун туршщ тад да capi..^Беэтне ап тад сэулесш аттанды ерлер,Шыйрырып такымда ойнап жортты аттары.Ynipeflin eci3 кора, ел! боскан,Сактанып кеше кашкан елдщ бэра.Болмаса жансыз, жаксыз мешеу уйлер,Бандыдан кеткен уркш бул тустагы ел,Кулазып ynipefiin eci3 кора,Мудайып томсаррандай кубаша бел.Анырайып азынаган 6ip айдалаБуйыгып ызыд KaFbin жортады жел.Жарысып ала кауым эсем тадмен,Кусыра жер апшысын б'\зд.щ ерлер.Жортканда жоны осылып тартылрандайТанабы жыйырлып жиек@|з жер.Банды бек!шсшдеБанды да арткы колдан хабар алып,Сактанып салык тастап артын шалып,Bip тунеп тынымдаура кел1к куйлеп,Бекшбек Тасбасканра1 салык салып.Бекбайлар суыт басып жаудыд 1з!н,Жосыткан ат туяры кектем сызын,Аныктап алды бш п елден тш ап,Болмагын Тасбасканда 6ip тун узын.Жетшзд1 отрядка бул хабарды,Тунещц Тасбасканра бугш банды,Калай да осы тунде камтылмаса,Айкасу кыйын болмак ашылса алды.154
Шараннан етпей турып алу керек,бзенге камап турып кашса банды.Сумдарра ауыр соккы осы болмак,Артынан 6i3 тигенде езен алды.Алран сок бул хабарды кенесп штаб,Тап осы бугш п туц, кыймылдар шак.Камалай айналасын алдын тосса,Лап койса таннан бурын шабуыл сап.— Бассалып капел1мде к и т кетш,Кезшде шабуыл сап кыймылдасак.—Дед1 де сезд! байлап кол белшдьБекбай мен Черепенов партизанды ап.Ы зрытып желмен жел боп жедюлд1 ерлер,Шыруга Шаган жактан алдын орап,Калын кол кабындата о да жортты,Typuie арттан кие кыймылдамак.* * *Адырра калын койнау колын шашып,Топ-топ кып араларын ашып-ашып,Кврнект1 карауылды бекш кылып,Бандылар Тасбасканды жатты басып.Ш олрыншы карауылын мыкты койып,Тамакка шапкан малды кырып, сойып,Курыншы жетер деген ойдан аулак,Сауыктап канды ауыздар аска тойып.. Бдреулер сандырактап гармонь ойнап,Ж ел1пп Kefl6ipeyi салып ойнак,Би билеп даладагы от сэулеамен,Беловка кошемет кып жатты тойлап.# # *К,у Омар куаныш кып жауыз кушш,Орындап обыр кулкын, ойдавы iciH,К.ан кылып кемшр-шалды, К,амарды алып,Шыккан сон уйден былай, жылтып TyciH.К,амарра: — таныймысын,— деген — меш,Мен Омар шыктым алып ещй ceHi.Булкынып эуре болмай бойды 6eKiT,Келлрме енд1 ойьща дэнемеьи.—Дегенде Камар шыйрап eciH жыйып,Кез1нде соргалаган жасын тыйып:155
— Ж ау десем, жаны ашымас, айткандыукпас,Сен сум ба ен муны icTereH каны суйык?!Омар сум, бетщнен де Twin арсыз,Нелжтен мунша бузык тудьщ кансыз!Атамнын анау елген арын сатып,Ойлама меш кенер деп сен имансыз!/А ж ал 6ip, арым yuiiH жаным курбан,/ Bapi6ip мен сендерде T ipi турман,Кулме сум, кулд{рмейсщ, кулмес жаным,\ Ж урек тас, урмаймын бас, мойын бурман,—Деп Камар алды iniiH e тартып канын,Алса 33ip мэ дегещ банды жанын.BipaK та айтканды icren илжпескеТас кылып койды байлап ар-иманын.Камарды ап жеткен бетте Омар колга,Кеш болып Тасбасканра конды кол да.Дем алып тыныкпак боп бекш кылыпБеловтын бандылары жаткан сонда.Омар сум Беловка кеп кулдык урып,Максатын орындалран айтып турып,Камарды калындырым осы ед1 деп,Беловка керсеткен-д{ мактан кылып.Беловтын KG3i T y cin Камар жаска,Колан шаш, куралай кез, нэркес каска,Онын да обыр ойы ойнак кагып,Омардан орап ет}п соккан баска.Камарды .отыррыз деп касыма .экеп,Кабарын каккан кезде, eKi жендет.Камарды дедектетш eKi колданБеловтын отыргызран касына экеп.Камардын бул корлыкка кайнап каны,Сумдардын кекпар кылып корлараны,Шыдатпай булкынранда отырмастан,Экелген eKi жендет туррызбады.Булармен 6ipre кел1'п Омар сум да:— Тере айтса, тебенмен жур, отыр турма,Сен менщ OMipiMAe, мен — теренщ,Сондыктан бэр1не кен мойын бурма.—Дегенде Омар 6eTi m iM ip jjaieft,Кадалды Камар оран карап тщтей:— Билiгiм MeHin сенде емес э з р ы н ,KeH6ecniii айтканына елш кетпей,—156
Дед1 де кайратты кыз атып турып,Омарды тап ауыздан ж!берд! урып,Сол кезде eKi жендет eKi жактап,Камарды устай алды булкындырып.Омар кеп урайын деп умтылганда;Акырды Белов Щан келме мацра,Дед] де Камарды e3i колынан ап,Отыр деп ез касынан усынранда;Касына отырмады оныцдары.— Кеп болса ©flTipefli— не кылмагы!—Дeдi де Tepic карап жур in барып,Суйещц 6ip ар б ага касындагы.Беловка осы кезде токтау Tycin:«Кайтемщ бул арада онша кысып,Кашканмен кутылады енд‘1 кайда,Ашуын басады эл^ак 03i ойысып.»Деп ойлап:— тимендер,— деп лсендетше,— Бармандар ёщ нднс бер ез 6eTiHe,Куштен де алдасандар тез тус'шерШыккан сон узанкырап ел шет1не.* * *Торгайдай торга тускен бейшара кызМун баскан KOKiperi удай журекте сыз,Суйёнщ 6 ip a p 6 a F a кан тамсанып,Сандалып ойра шомып турды жалгыз.— Деп зарлап: «су тубше кеткешм. бе,Талдай бой азап y m iH жеткен!н бе?Кара кез кайгы мен кан капырыктанБасканы 6ip кере алмай еткегпд бе?Сорлы атам суктанушы ен, оле езеуреп,Жалрызым, ажуа ушш жет дедщ бе?Жанына мен1ц KepKiM канжар болды,Сендерге азап болмай кетпед!м де.Сорлы анам зарлы унйш жел шепнен,Кушрентш тун саусагы шерткен1нде,Куйылып кулагымнан колкамды узе,Журек-ri жалады уы дерттед1 де.Мен 6ip ылак 6epi зкеткен мацыратып,Сорлы анам. сеш артымда аныратып,Сорлы эке, Meni коррап жаура шапкан,Калды эш катал жаудан кан Fa батып.157
Дарига, жанымнан да кымбат арым,Ар кетсе неге керек кур гак, жаным.Жауымнын айтканына кенгеннен де,Тепле in анам жерге мазлум каиым.Дарига мынау тунде канат 6iTin,Жарк етш кетер!лсем аспанга ытып.Жауыз жау кала берсе жерде шулап,Шыркасам сункарша ерлеп кекке ызгытып.Ж ау калса санын согып жауыз аран,Мен барсам мунга баткан бейшара анамКетпес пе ед куаныштан курбан болып,Дарига-ай, енд! ондай кун кайда маган!?»Осылай отырганда кыз зарланып,YMiT жок, бостандыктан жаны налып,Абыржып айналада банды сумы,Гармонныц euiin уш, би токталып,Мылтыктар аузын тесеп айдалагаОк жосып, от ойнады жарык-журк.Бекбай мен Черепанов бастаган кол,Орап кеп Шаган жактан тетелеп жол,Бейхабар банды тылы жаткан кездеАт койып кеткен тищ кез! ед1 сол.Беюнген койнауды ала колын шашып,Белектеп араларын ашып-ашып,Банды да ере турып ок жаудырды,Калса да шуу дегенде 6ipa3 сасып.Жан-жактан ершелене огын Terin,Ерте алган карауылды кырга nierin.Арнасы Тасбасканньщ дал-дул болыпКобыратты жер кыртысын туяк cerin.Жерден шан кетершд! кекке тулап,Жалындап ок ойнактап жатты зулап,Жалындай epeKnireH ерлей шалкып,Коммунар жауга ат койды будак-будак.Бул кезде арттагы кол туре rain,Бандыны арт жагынан K e r r i KHin,бйткенмен каруы мол калын бандыЕрте алган колдарында барлык 6iiiK .Арткы кол неше жерден алган курып,Пулеметт1н банды жакка аузын бурып,Жапыра, жаудын тобы жалындатып,Талкандап бас кетертпей жатыр урып.С1мерлеп баяу жылжып квктем тацы,158
Булт болып танды буркеп майдан шацы,Жулдыздар 6ipTe-6ipTe сене бёрдг,Женшп тан нурынан кашып каны.Бытырлатт пулеметтер ок боратып,Y h косып мнтовкелер кездеп атып,Жаркылдап болат семсер каршшгдап жур,Муй1з сап курыш колдар калган катып.Домалап доптай ушып талай бастар.Денбекшш талай дене калды жатып.К,асым да пулеметпен катарласып,М ылтырын командасыз атпай сасып.03iMeH 6ipre мшген пулеметчикКасына Слепновтын жакындасып.Тамара Слепновпен о да 6ipre,Bipi атып, 6ipi ок 6epin кемейд1 ашып,Булар да пулеметш шгершете,Койганша 6eKiHicKe жатты сасып.Кырпуын андып жаткан банды сумырай,Дэл кездеп Слепновты калды басып.Слепнов окпен 6ipre тускенде ушып,Атып кеп устай алды Касым кушып.KeTepin жерден басын жолдасынын,Канатпай октын орнын колмен кысып.Сейлеуге зл1 келмей кезбен ымдап,Айтканын журепмен* Касым тындап,«Мей кой, пулеметке бар» дегендейYai/rrin 6ip нэрсеш антты ынылдап.Кыймылын пулеметан тур Fa и 6aFbin,Тускенде Слепновты оры кагып,Алура пулемета колдарынаБтктен банды тобы жуг1рд| aFbin.Болысты Тамарага Касым келш,Ок текп кемейлете лентш 6epin,Шалрындай жапырылып алды кулап,Бандынын, кашпауына калмады ерiк.Суйсшш атысына ТамаранынКернегеп кысылшацда жаудын алдын.Касым да к а ктыкты р м а й огын 6epin,Kepcerri жауынгерлж к.ыймылдарын.Сершле кашкам жауды куа турш.Лап койып кызыл ерлер .кета бур in,Жетмзбей бекМстен айдап шыкты,Жусатып 6ip белегш салды кырып.
* * •Касым менен Тамара пулемета,Колра алып кысылшанда ок гулестьЖау бет1 жапырылып сершлгенде,Касым кеп басын суйеп Слепновты.Жарасын кейлепмен танды жыртып,Сол кезде ок боратып тары мылтыкYfiipin жаркылдатып кылыштарынКуйылды 6ip топ банды окты ыскыртып.Суйей сап Слепновтыд жерге басын,Касына Тамараныц келш КасымБандыныц алдьщ керней ок тутегп,Корсете eiceyi ерлж тамашасын.Бандыны пулеметпен айнала атып,Беттетпей алдын бегеп корралатып,Турранда сол жак колы Касымнын даЖау о р ы ете шыкты шымырлатып.Салдырап илжпед1 сол жак колы,Сонда да елеген жок Касым оны,Ок беред Тамарага жалгыз кол мен,Жауран ок, жабылган жау оны, солы.Тамара айнала атып пулеметшТутеген жапыра алмай жаудын бетш,Жан шошып кысылура айналранда,Атты кол тид\ туре жаудын шетш.Айкасты eKi жактын атты колы,С1лкшш Тасбасканныц тастак жоны,Жаркылдап кылыш, мылтык, тозан тулап,Кыркысты кыйку 'epuiin оцды-солды.Bip толас болганында жараны орап,Тандырып Касым мыктап байлатып ап,Суйек сау, еттен еткен окты елемей,Майданда ем!р, ел1м еюудай шак.Bip тасты бек1н кылып жау мерген!,Дэл атып шапкандарра жол бермед1,Bip рана винтовке емес, пулумет теСол жерден ок куйылтып жол кернед!.Сан рет сол арара атты кездеп,Шакылдап ок тусед! таска кез кеп.Алды тас, арты кырка мыкты бек!н,Сол жерде ок зулатып турады тек.160
Тамара сол бёкшд1 колмен нускап:— Талкан боп анау бекш алынса тап,Болар ед жауга соккы mipkiH дуние,Тасталса дэлдеп турып кол гранат.—Дед1 де 6ip тунерш айналага,К,арап ед жан туспедд кезге жана,Жалплз-ак колы жара, каста К,асым,Гстерл1к табылмады баска шара.Буталы тунжыр'аран 6ip терец сай,Туйыгы жау 6eKiHi тускен орай.Жупртт1 сайды ерлете К,асым козшКетуге гранатты ап саймен солай.Б1рнеше гранатты T i3 in белге,Кушактап винтовкасын бугып жерге,Т1л катпай Тамарага K e rr i тусш,Сайды ерлеп мелшерлеп ап тас бекшге.Бандыны 6epiKTipe Черепанов,EKniHi арыстандай топты жарып,Ойнатып Окжиренд1 оргытып жур,Кыркысып кылышпенен1 ойран салып.Бекбай да Черепанмен т1зе косып,Сан банды аттан кулап каны жосып.Сан тулпар ойнап ш ы ры п оскырып жур,Суйретш ада’м тэн1н уркш, босып.Айкасты екеу1мен 6ip топ банды,©лер жау ершелене кыймыл салды,К,амалап 6ipeyi арттан, 6ipeyi алданСастырды ортага алып кос кыранды.Булар да 6ipiH коспай 6ipeyiHe,Сермёдз жанып-жанып алдаспанды.К,ара жуз каба сакал 6ip сум бандыТу сырттан Черспанды басып салды.Ер тэш окпен 6ipre жерге аугандаОскырып Окжирен де тура калды.Ауып кеп аттан тускен ер денесш,Селеулер ашты аясын ортага алды.Назалап жапырыла ид| басын,Буркелеп буЛкш кагып аккан канды,Булыгып ер канына ескендей желYflipin мунвй белеп турды манды.Алганша Бекбаи бурып аттыц басын,Tycipfli жаудыц рвы жан жолдасын,К,апыда куларанын кайран ердщИ Бсгалян. 161
гКергенде, кеткен ыршыи кезден жасы.0 3 i де калды бишей долдык бил err,К,амаран жауды елемей айналасын.TycipreH Черепанды бурылраншаИыктан домалата банды басын.Tycipin e3i де аттан каргып TycinКетерш жолдасыньщ жерден басынАлрандак актык демш шырарды ер,Ke3iHin оты ceHin, K03Fan касын.Бекбай кеп тускенде аттан ЧерспанраК,амаран есептемей жауды жанра,Yftipin кылыштарын ещрендеп,Лап коя exi-ym банды умтылранда,Сол кезде пулемета коя турып,Bip таска винтовкеш суйей курып,Тамара дэлдеп турып атып ед1,Бандыны аттарынан T y cri жулып.Жаны жок жолдасынын кур денес1н,К,ыя алмай, кыйналса да жыйнап ecin,Майданда ок тутеген отырмак па,Онан да .жаудан алмай ерд1н ешш.Бул емес жылау орны ерге ещреп,Жылауды Бекбай cipa керетш жек,Суытып жолдасынан алды бойын,Тутанды оттай ашу epuiifli кек.Барыстай 6ip-aK ыргып Кубаканра,Ж1берд1 тартып-тартып атты санга.К,алшылдап eKi K03i канра толып,Акырып арыстандай умтылды алра.Еш жак араласып жаяулы,атты,Кыркысып кызыл канга майдан батты.Кылыштар жарк-журк eTin ойнак салып,Сан басты топтай кагып домалатты.Сол кезде шырыс жактан 6ip кара норМайданга куйындата тартканда жол,EKi жак б1рдей састы' юм екен1нБше алмай бул кай жактан куйылран кол.Келгенде тап таянып кызыл тудыТаныран кызыл ерлер салды шуды,«Ура!» лап алды карсы жолдастарынК,уйылран кысылшанда куши нуды.К,ыррындап eKi кундей Каркаралды,Шыкканда ypKin, кашып Белов банды,162
Семейге хабар жетш аттанган кол,Кыйырлап алдын кесе тура солды.Сол кол ед мынау келген селдей тасып,Бандынын жолын кырка алдын басып,Бекшд! ап банды колы кунтрек боп,Кушешп жаудан кауып эскер сасып.Турранда туы шалкып женкщгён колТын кушпен, коп карумен K e rri айкасып.Банды да кару жумсап карсы щывьш,Кайсарысып карсы шапты кетпей ы ры п.Сол кезде Касым да кеп жеткен едйБекшге екпе тустан келген бурып.Мелшерлеп от типзе гранатты,Бекшге дэлдеп турып Касым атты.BipiH uii тастаганы жетпей TycTi,Бекшнщ сыртындагы жартас какты.Атылран ойда жокта гранаткаБурылып жау мергеш алган шакта,Тастады дэлдеп турып тары Касым,Кулады eKi адамы 6ip-aK сэтте.Сау калган 6ip мергешн дэлдеп турып,Туард1 впнтовкамен бастан урып,YHi einin пулеметтщ калды босап,Салган сон капы тауып Касым кырып.Касым кеп колра алганда пулеметтГ,Кызылдар каптай шауып о да жетп,Бандыны сол безмен бет каратпай,Боктеплей Тасбасканды куып Kerri.КамарЖ ырылып банды туы, 6eKiHi ойранБолранда пушке аттары жегш койран,Лап койып бет-бепмен кашты тураBipi ерге, 6ipi ылдыйра кулай ойдан.Дурл|гш банды кашкан жанталаста,EHTirin аласурган карбаластаЩ марУа Омар жетш келд1 дары«Min!» дед1 жетегшде жирен каска.Укпаран сол мннутте c o f h c сырын,Кермеген мундай дурмек будан бурын,Камардын ypefti жок ещ кетш,Турванда келд1 ж е п п бул жексурын!163
— Не боллды, неге састыц, мшсм неге?Бармаймын мен ешк,айда эурелеме.Аулак жур менен, Омар, ум тщ ц уз,—Дегенде К,амарга Омар ершелене:— Bapi6ip, калдырмаймын Tipi сеш!0 м1рден ceHi тастап кутем HeHi.MiHecin мынау атка, не елесщ,—Дед1 де аттан каргып тускен едьНаганын колына алып Омар безеп:— Атамын, атка MiH! — деп турды кезеп.Келденед атты тартып Кдмар?а ОмарАтарын, атбасын да бшмей тежеп.Ашуга жецпзсе атад Камар кызды,К,амар кыз карсы турып тусш бузды.Атпаса элде езш жазым етер,Атса елш топырак басар бота кездьYMiTiH эл} де узбей К,амар кыздан:«Алмайын капыда атып андаусыздан» —Дед1 де наган аузын кызга тесеп:— Min атка, жау кеп калды артымыздан! — ,Дегенде К,амарга да келш 6ip ой:«Кенбесем кетер атып Омар — сум гой,Онан да атка MiHin керешн» — деп,Омардын э-Mipme суцгандай бой.КелДенен тарта берд1 касканы Омар,Бурк1ттей тугырына ыргып конар,Камар кыз каргып MiHin алды да атка:«Жур! — дедй— кетпек болсак не турыс бар!»Кещц деп, айтканыма Омар ceHin,« К.олына ап вннтовканы устап 6epiK,I Камармен катарласа женелгенде,Омарды TycTi жулып 6ip ок келш,Жалп eTin кулаганда Омар аттан,Оскырып асау шабдар 6ip-aK аткан,Артына бурылганда К,амар коркып,Bipeyn,i кврд1 уцш п келе жаткан.Акырды таяп келш туе деп аттан,К,ылышын кекке yflipin жаркылдаткан,Tiiripeiiin сакал-мурты кез канталап,Мандайын орамалмен кесе тарткан.Камданып бурылганда сулу Камар,Жарк erri жалын шашып eKi жанар,164
Канды айдап алма беттен кексур ашу,Жузшде айбын теккен 6ip ызгар бар.Бекбайдын жаура кекпен жалын шашканКез.ше тускенГнде мынау кашкан,Адамнын ай сыйпатты ару жуз1,Тан ерлеп сэуле шашкан сыякты аспан.Тумандай жел урлеген тунек ашуЫдырап бойдан уркщ б!ткендей шу,Журекке рахымынан сэуле тусш,Лып erri 6ip жылылык етп де ду.Айкаста ажалга арнап кекке ушргенКылыш та Бекбай сермеп кеп тушлгеп,Кайткандай злденеден алмас жуз1,Майырылып шапса етпестей колда iri.nген. •Камардын акша бет1 кабагымен,Ак бурак алма мойын сагарымен,Будырап колан шашы жел уЙ1'рген,Оралып кос жыландай аш белшен.Бекбайдын кылышынын сагасындлТардыры шын жанашыр агасында,Дегендей 6ip карады сонда Камар:«Ал ара, кылышынмен шабасын ба?»Сол кезде меруерт жасы ыршып кездеиБере алмай ещбгр жауап тшден сезбеи,Бекбайдын Камар деген ыстык лебкШыкканда тшдескендей бота кезбен.Ж ас бойлап жапандаран узыи Kipni к.Шашыйып ак меруерттей жасын iprcin,Андыздап ак бетжен сорралап жас,Ворыктай бугарына TycTi сыррып.— Кел, Камар, 6epi экеткся акбекешм,Айыру cen i жаудан c e p m i мепщ,Апана аныраран артындары— Каиарды жаудан аман алам,— де нмДед! де касына алып Камар жасты.Аз сезбеи майдан ycTi амандасты,Екеу! п'зе косып жаура жетш,Кеп колмен 6ipre олар да араласты.Бандынын кутылран жок 6ip де 6ipl.Калганын туткынра алды камап Tipi,Чанчиков, Жангораздар коса алынды.Кэр! ояз окка ушыпты еткен туньIflR
* * *Нарттай боп кызыл алтын нурын шашып,Элемге соуле тегш койнын ашып.Кимелеп тун алемш кетере ыргап,Шырыстан коктем Kyiti шыкты тасып.Тамаша жерге жасыл жана ен берген,Балдырраи кул1мдед( кунге иатык..К,ызралдак кыр еркесш кун оятты,Бозторгай кекте шырлап энге басты.Желб)реп жещс туы кызыл байрак,Жапырыла жалкындай боп кунге уласты.1939
КЫРАН КЕП(Кусбег1 туралы ацыз)I Т1НЕЙГЕ TYCKEH KVCЭнпмепйл эжемнщАузына тесеп кулакты,Отырганда 6ip куш,Маган узак жыр айтты:— Тыцдай бер, кел, карагым,Айтамын 6ip ертекп,Ертеден елге жайылып,Болган аныз 6ip кептьАРНАУ¥рпак.тьщ бахытын ексеген,Рылымнын шынын кэксеген,Б1рак. маукын баса алмай.Барымен базар ашалмай.Арманда кеткен жас баурьшМасрут. саран арнадым.Сарытауды сырттай Ойтундж1,Кектемде агып жатыпты,C yFa келген ки!ктщТекесш мерген атыпты.Соргалап кеткен 6ip кыранТекеге тура туйш п,1 л т ап квкке ушады,Канбактай кагып yfiipin.Ж©нелд1 алып квтерш,Айналып ушып аспанга.ТарттЫ Сарытау шынынаКонбастан кыя тастарга.Текен1 алып шынга ушканКыраннын мьшау купине,Тац калып ацшы СурмергенКвргендей болды тутмнде.С. Бегали».1 ©з'е’й аты167
Уйше кайтты карт аншыКыран Kerri текеш ап.Будан бурын керген жокКус KyuiTiciH мундай нак.Ак кумар мерген ансарыАуып куска кушйз-тун,Кус жолына телм!рш,Еш адамга катпайды ун.¥зак кектем куншде,Туспей кырдьщ басынан,Жас баласы Тшейд!Тастамайды екен касынан.Андыйды кустыч ушканынКай таудан, кандай кыядан,Элде кыран уша ма,Жакыннан салган уядан?Журед! екен телм!рт,Аспанра карап кез сатып,Шыкты кыран 6ip KyHi,Октай ойнап кекке атып.Устшде кшк тоны барКараткан жунш сыртынаБала — Тшей мергенненКалмайды екен умтыла.Келе жатты бакылап,Кез! кекте Сурмерген.Куйылды кыран 6ip кезде,Шабытка Tycin ан, керген.Шаншыла 6ip куйылып,Балара Tycin, жарк етш,1лш ала женелд!,Атканша болмай жалт eTin.М ылтырын ала абдырап,ЖуНрд! мерген бшкке...Ойда жокта кездесп ,©KiHiuiTi осы куй!кке.IM
Ушкан куста i3 бар ма,Баладан жок тук белп.Бейуакта мерген зарланып,Кайгырып MiHe турды ендкНе !стерш бишей СурмергеиОтырды орман iuiiHae,Айырылып жалрыз баладан,Квргендей болды тусшде.Сандалып сонда СурмергенКун1*ренд1 запльт унменен.Кайгарьт кайтты косына,Тындады жалрыз тун керен.2. КЫРАН УЯСЫНДАБалаиы 1'лген акыйыкKerri шыркап a cn a H F a ,Канат, куй рык суылдап,Тартты бшк аскарра.Шыкпайды yHi баланын,Укпастан в31 не куйде.Алыстап 6eT i даланын,Аскактай берд1 кус мулде.Булыгып кезге жас толып,Д1’р!лдейд1 тула бой.Кол, а як кеткен созылып,Жыйнактялмай кашкан ой.Канат, куйрык суылдап,Баланы бурген кыран Kfc,Айналып ушып журд1 де,Келд! кузга туспа-тус.Зэулщ бшк жартастын,Тесшде ynrip тас уя,Соран Kanin конды кус.Жан кермеген 6ip кыя.ию
Ак уршк жалгыз балапан,Ашып аузын кыранга,Шырылдады талпынып,К,умар екен T ipi ацга!Тшей жатты талыксып,Тастады буршт 9кeлiп.Балапанын то й р ы зд ы ,Жемтжтерден жем 6epin.Тогайгандай балапан,Тоят алып кон еттен,Бутара тесеп бауырын,Жатты T y cin етбеттен.БауырЬша басып баласын,Кыран да шекп уяра,Жатыр Иней козралмай,Тас yitrip тар уяда.Алыстап баткан алтын кун,Булттарра нурын шапактап,Теменде орман шуылдап,Жел кущрендь K en iK i шак.Уяньщ inii кеп жемтщ —Уйшп жатыр бекендерКулжаньщ жатыр шорттасы,Ейж, марал ан йелер!К,озралура кыраннанКоркып TiHefi TyHiMeH.Атканша жатты жазры тан,Айрылып мулде уншен.Тан амерлеп атканда,ДУр-дур кыран сшкшш,Шетше конып уяныкБекеннщ санын 6ip 6ypin.Балапанга жемтштен,Жулып-жулып жем тастап,Кун шыра кыран эспада,кулашт'ап,170
Алыстап кыран кеткен сои,Кетерд1 басын жас Иней.Балапаннык касынаКелд1 жылжып гркщмей.Балапан коркып шошынды,Кермеген бурын Tipi жан.Козгалар, ушар дэрмен жок,Шырылдап букты балапан.Экеден керген улп бар,Куска кум ар эр! enTi.Балапанды колра алып,Алып берд) жас егп.Шетше шырып уянын,Караса Т]'ней етекке,УсТшде екен ж а рта стыкБшк кузар Tin-TiKe.YMiT уз in тусуден,Коштасып бала ем!рмен,Куздаш кыян уядаДеп ойлады елд1м мен.Артында калган ата-ана,Карындасы КарлыгашНе icTepiH бшмей сандала,Кездершен теки жас.Аярма кыран, экелд!Баласына жем ушж!Басар ма енд1 ж ас Иней,EpniH журш жер устш?!Ерюмен ойнап далада,EpiKce эке касында,Шыратын auFa далара,Ойнактап Сарытау басына.Осылардын бэршдеОйланып Тшей зарланып:«Сеюрсем тастан елем!н,Ж£йт?н1 кустыи #пя\ агнак»171
Деп зарланып Тшей жас,Кезден жасы буршактап,Карап ед1 унпрге,Уянын Tepi — тар кыспак.'Жагалап Т?ней унпргеКуалап барса Tepi не,Бойлады куыс кыялап,Жартастын Tin жар ер we,Туйык екен аржагы,Тебеден су тамшылап,Тырылып осы куыскаСабыр erri ол шыдап.Тандайы кепкен талыксып,Колын Тшей тосады.Су тамар жердт шункырлап,Тшей колмен осады.Тамшыдан — тамшы су вид».Жата кап Тшей урттайды.MeftipiH сура кандырды,Табылды орын б!р жзйльБурют буран енбейд1,Болады TiHeft куыста.Туспейд1 енд1 лрщ ейКек тырнак ажал уыска.Болса да кандай кыйындык,0M ip mipKiH жаксы р о й .Шик! erri калай жейшн деп.Келд1 оран кенет ой.Алращкы куш нар татпай,Жатты TiHefi куыста.Уйыктатпай жара сыздайды,Кун туды-ау ауыр туыска!Кездескен сон кыйындык,Шыдау керек айлалап.Кыраннын туспей кезше,Куыстан орын сайлап ап.
Жататын болды рнеи жас,Жара да кайтты б1ртшдеп.Шик1 етке де уйрендйКунге кактап Kecin жеп.Конышында журген кезджпенКыртыстап алып жукалап,Д егдтр койып жейд1 еттен,0лмейлн кунде ‘корек ап.Элденеше erri кун,Кауырсындап балапан.Тастап жунш ак. урпж,Канаттар жайып алакан.¥зарып куйрык кесшп,Катайып туяк шенберлеп,Экелген анды бассалып,Тутелейд1 eaii жеп.Балапаннын касынанКетпейд1 Тшей ерте, кеш.EHeci кетсе-ак атып тан,Куста болса Kepin ес.Балапан да жан тартып,Тшейге эбден yflpeHin,KepiHce ТГней жем тшей,Yflperri колдан жем 6epin.Таянып калды балапан,¥шар кун! уядан,Кетершмек жас кыран,Аспанка зэул1м кыядан.Шарыктап аспан элемш,Жаймакшы квкке канатын.Куш жетш толды кус,Тоятын тузден алатын.Балапан ушса уядан,ЖаляЫз калмак Tineft жас,Кыран да анды экелмей,Онда калмак Иней аш.173
Тусуге жерге дур м еи жок,Ойлану керек 6ip од'1С.Табу керек 6ip аила,Ушпай турып мыиау кус.LliipKiH б а л а кы ранды ,Баулыса осы жасынан!Алар ед1 та лай KiiiKTi,Сарытаудыц касыиан.Болса да Тшей куыста,0Л1М мен ©Mip шеп'нде.Кетпейд1 ойдан ацшылык,Кумар гой жаны тсп'иде.9pi ойланып, 6epi ойлап,Акыл TycTi Тшейге.0л1мге кенбек онай ма,0л1мд1 жас жан тшей ме?¥ я д а ж а т к а н бек ен н щ ,Жон Tepicin таспалап.0 рд1 жуан арканша,Кыранды байлап тастамак.Кыран эбден Kymefiin,Кауырсыны катканша;Жартасты ушпай айнала,Аспанга шыркап тартканша;Ушырмай устап уяда,Bip белек аркан тары ерд{,Жет1л1п збден балапан,Шарыктап ушаР KYH келд1.Кун аскан сайын талпынып,Даладан т1леп тоятын,Аспанга карап, колдан жем —Болды жемей коятын.Нажагай ойнап жэй тусп,Bip KyHi орман шуылдап,Тунерш кекте кара булт,Жел ойнады суылдап.174
Арканды байлап белжеИней кусты босатты.Шыйрыккан кыран дауылмен,Тшейд1 алып кекке атты.Кумарткан кыран уяда,¥шты да caM Fan шарыктап,Тшейш алып жвнелдд,Дауылмен ойнап калыктап.Аршындап ущты алып кус,Байлаулы Тшей балакта.OpMaHFa кыран ойысты,Кар аура эл жок жан-жакка.Канат, куйрык суылдап,Екщшнен жел турып,Куйылды жерге неге кус...Жемек пе элде елт1рш?!Калын жыныс орманга,Таяна берд1 темендеп.Конура кыран беттед1,Орманы калын жерге кеп.Жер бауырлап сыдыра,¥шты агаштыц басымен.0те берд} кыйыстап,Зор каравай касыаден.Карагайды капсыра,Алды TiHeft кушакка.Куста узе алмай байлауын,Конган-ды кел1п бутакка.Балапан да, Иней де,Карагайдын басында.Тусуге жерге айла жок,Кыйындык туды расында.Шешсе беящ босатып,Кус кетед1 аспандап.Айырылады кыраннан,Кыядан тускен езш ап.175
Bip шыккан СоН колыннан,Тусер ме кайтып бул кыран?К,ыран турса колында,Кутылар ма жердеп ац?Тусешн десе жерге алып,Сескенед! кыраннан.Байлаура элде кектенш,Тастай ма элде eTin кан.Осыны ойлап турранда,Ecirri TiHefi 6ip дыбыс.Дыбыстан шошып талпынып,Ушайын дед1 тары кус.Узшмед! аякбау,Жазбады TiHefi кушарын.Солкылдады карарай,Салмак басып бутарын.Жакындап аттын дуб?рд,Шапкандай болды таяудан.Элде шапты буларра,Орманда журген азулы ад.Бшмей калып не екеншКарыса Тшей кысады,Карарайды капсыра,Каттырак тары кушады.Акырып келш таяудан:— Адамбысын жешнд! айт,Элде nepi ceH6icin,Сыйкырлама ce3inai айт!Адамнын ecT in леб!зш,Жарыла жаздап журеп,Kerri жауып жас кезш,Т и ш ’й д щ талып бшеп.Босана берд! карарай,Босансый берд1 тула бой,«Аратай» деуге келд1 тщ,Бытырап K e r r i кайратты ой.176
Баланы керш кысылган,Атынан тусш элп адам,KapaFaflpa ермелеп,Бурютке жегп жалма-жан.Айлалы екен бул 6ip ер,Кездескен бала багына.Босатты ол ТшейдцКусты да устап алды да— Болды,— деп,— кандай уакыйра,Жен сурады баладан.Айтканда женщ, Тшейд1Кушактай алды элп адам.— Тшей болсан, карарым,Сурмергеннщ досымын.Куантам езщ апарып,Шлем1н орнын косыньщ.—Дед! де алып Тщёйдг,MiHrecTipin артына,Кусты орап тонымен,Алдына кысып алды да.Женелд1 жортып элп адам,Кара орманды как жарып.Кунде батты алыстап,©рттей жанып кызарып.Жердщ устГн сарынран,Ансап ед аттын журюан.Кыяда бел жш тщ’ынранКыйын кундер курысын!Кутылып Тгаей кыспактан,Атка M iH in, алды дем.Балапан тары колында,Кумары кус — жанына ем.Келе жатыр уйше,Зарыккан ата-анара.Айырылып жалрыз баладан,Кезш саткан дала Fa.12 Вагалия 177
KoKTeri бултка кез сузш,Ушкан кустан жол тосып;Сураушы ед1 Тшешн,EKi бейбак ун косып.Мерген косы кершдйШал рынды Туцлж бойында,Енкее аккан EpTicKe,Келбеген жазык ойында.Тамылжыган ж эзры inip,Ескен кеыш самал жел.Тунлштщ суы сылдырап,Маужырап тунмен жазгы бел.Оралып ескен кек шалрын,Жупар анкып ескен тел.Елден жеке ан. аулап,Тойрызып тобыр жаткан ер.Мезг1лс1з жорткан салтатка,Тунделеткен дуб1рге,Шыкты курып МЫЛТЫРЫН,Сурмерген костан вдрде.Алыстан досы Т1Л катып,«ШушншП» дед1 мергенге.Куанраннан жылады,Б ал асы н мерген кергенде.Жупрш шыкты анасы, .Жуг1рд1 коса К,арлыращ;Кушактап 6api ТшеШц,Куанып кезден теки жас.YMiTiH узген ата-анаБасты маукын сарынран.Райып боп кеткен баласы,Ойда жокта табылран.Тшеш келд1 мергеннщКумарткан алып кыранын,Кайрынын. арты мерей боп,Тауыпты солай мурадын.178
3. КЫРАН ТШЕЙ КОЛЫНДАТшейге кусты баулытып,Кус пищ жастай уйрегп.Самсаган адга ж!бертш,Шабытын тузден TLnerri.Балапан жылы-ак бап тауып,Кшкке туст1 ордалы.Т1рнек жылы тшеш п,Ушкан анын коймады.jТастулек жылы талкандап,Ойнак кып кшк ордасын.Бурыныц T y c in тобына,Кыйраггы T e y in шорттасын.Кана жылы каскырдыцУялас тобын б ip кырды.Жана жылы жайратып,Аркарды таудан сыпырды.Акбозым жылы алысты,КезДёеш айрыр аюга.Оны да алган саркусты.Ан таппай Тшей салура?Барыпты костап Баянра,Карашада кайырып.Салыпты коныр жэй aHFa.Кушнде кыран жур кырып.Шомылрандай кебшке, .Кар жамылды тау Баян.Кусты ап шыкты бшкке,Bip сонарда Тшей пан.Кыясынан Акбеттщ1,Жасыбай келге бет бурып.Кыранын алып колына,Томагасын сыпырып.Отырды Тшей кыяда,Кэтершда алтын кун.1 Тау аттары179
Жасыл TopFHti орманынА к. карга орап талай шыиНайза тасты Кусмурын',Аспан бойлап Кшкт12.Жамылып 6ip кун нурын,Кум1стен шурыла кшптьКок айна муз кар басып,Кумктей кылау жаркылдап.Ойнайды Tycin жас шурыла,Кез кытыктап асыр сап.Алые аскар корымын,Кек буйра орман туптерш,TiHTin K63i кыранныдКебелеп таулар бектерш.Комдады канат сымпыйып,Шушле T y c in ер кыран.Атылып Тшей колынанЭдетш icT en кергенде ац.Айналып ш ы р ы п a c n a H F a ,Куйылды калыц камыска.Жасыбай колд1ц жарасыЖар болып тунган алыста.Шыра келд! камыстан,Ойнактап жортып 6ip барыс.Куйылды кыран сорралап,Бастады майдан 6ip алые.Кыранга карсы шабураОттай жанып ею кез.Ататын буда ер едйЖылдамдыры октай тез.Канат, куйрык суылдап,Шуй1лд1 кыран шокпардяч.180
KapFbiFaHina барысты,Кектен жэй боп соккандайKerri тёуш Сар кыран,Шонкайып калды ер барыс.Уыска туспей кайта атты,Шыгандап тары кыран кус.Шырып ап кыран шарыкка,Кайтадан тары туйшдйрстелеи санын барыс та,Долданып K yuiiH жыйынды.Акша кар жапкан улшлдеп,Жасыбай кел5 муз майдан.Барыс пен бурют з!рюлдеп,Кеп &лысып салды ойран.Bipeyi жер, 6ipi кек,Жапан туздщ тагысы.Шыктыдары жекпе-жек,Басталды енд1 алысы.Шапты Тшей Кыран кусБолар деп жем5 барыстын.CoKTbiFbicbin eni куш,Салса ойнарын алыстын.MepTirin калган ер барыс,Суйретшп ышкынды.Шуйшгенде кайта кус,Барыс тары жулкынды.Долданып кушт1 6ip жыйып.Карамай ауыр мертшке.Кыранга карсы атылды,Ашулы барыс TiK кекке.Осы кезде Сары кыран,Басыиан барыс сарт erri.Туйщп келш шокпардай,Шуйделей теуш жарк erri.181
Сылык erri барыс жырылды,Бурд! бастан сэры кыран.Bip шецгел! екпеде,Соргалады жылы кан.Жан тапсыру онай ма?Булкынды тулап ер барыс.вкпеден, бастан бурт ап,Козгалтпады кыран кус.Суырып кезш. арызды,Тшн жулып барыстын,Ак кар KaHFa боялып,Ойран боп орны алыстын.Кек пен жердщ тарысы,Алыскан майдан бел муз.Астында кел! Жасыбай,Айналасы аскар куз.Барысты бур in бауырынаКез1 мен §шн тартып жеп.Б^пк'ллеп балуан жаурыны,Жайратып жауын алып кек.Отыпранда сары кыран,Тшей жегп кусына.Сыпырды терш кусбеп',Шапкан екен кысыла.Масаттанып кыраны,Тщёйдщ Kepin келгенш.Жур in те кет* койкандап,Мактан erin жецгенш.Карап сонда кусбеп,Кыранынан кез алмай.Болдын-ау деп сен теп,Батыр тугай баламдай.TeoiciH барыс 6 e K T e p in ,Жолга карай бетт’ед!.Арка туйл, Сырра даКыраннын данкы жеттс* ешй.182
ТулкМ к о я н ecenT i,Алады екен жем ушш,Кум тулек жылы кусынын,KepinTi Тшей 6ip кушш.* * *Bip кун1 Сарытау басынан,Жемш тшеп ушыпты.Bip шаткална тушлш,Саркус aaFa тус'штьКелсе шауып артынан.Кос каскырды шекгелдеп.Отыр екен Саркыран,Кабаттап басып керш! деп.Уялас eKi каскырга,Тырнавйн сап катардан,0кпеден кысып елтсриг,Отыр екен Саркыран.Сол жылы Сарыкус келбетьБелек екен езгеше.Аннын тобын куткармай,Кырады екен кез келсе.Кызыл жемсау, кер балак,Калын шуда шап-шалкак.Шокпар топшы, нар тумсык,Сырты кайкы жап-жалпак.Терек жапырак шатый жун,Бура сан буты тап-талтак.Жарма туяк калын кыш,Канды кез кайтпас кайшы жак.Осылай деп Сарыкусты,Мактайды екен кергендер.Жалайыр, Шора1 дейд1 екен,Тукымын муныц — теппе-кер.1 Атакты кусбеп.183
Кауырсын куйрык тенбшдеп,Сарыкус сансыз тулептьКуспен Тшей 6ip жасап,Колдан сан жыл тулетй.Кузде куйл! шабытта,Салады екен кшкке.Кыргызып ол кырангаОтырып e3i бшкте.Жорткан тары кутылмас,Каскыр, ту ли уялы ан.Шырандап кеп сорралап,Тусед1 екен кыядан.Жаз шыкса тастап турырын,Кетед! екен кус тузге.Салкын тусе кайрылып,Келед! екен кус кузде.* * *Кус Тшейге бак болып,Атагын онын ерлетп.Эйел алып ул тауып,Тунрышы Бекей ер жетп.Баршындап жасы Сарыкыран,Желке шуда куарып,Аяншак. тартып алмайды ан,Кайтатын болды бос барып:Уйге келсе бос турып,Тумсырын суйеп Тшейге,Жастанып турыр сары куспен.Bipre уйыктайтын TiHefl де.Албырт мшез ангалдау,Орамсыз, епс1з Бекейге,Касына келсе карып кап,Коятын кыран кей-кейде.Т1ней жокта тш алмай,Колына кусты кондырыпКетед1 екен жас БекейКусбегшк сэн курып.184
Бекейдщ алран эйел1Жалайыр Шора жиеш,Кустын тш н кеп б!лген,YpnaFH кусбек «киел1».Сарыкустын сез1п ашуын,Bip куш ацнан кайтканда.Гулпарша жары Бекейден,Сурады:— Салдыц канша auFa?».Кайырып мойнын кекп кус,Жем алмай Бекей колынан,Камшыньщ 1з! бьяшдо,Сарыкыраннын, жонынан.Куска жемд1‘ Гулпарша,©3i апарып желздьБекейге айтты: «байкап жур,Мерт кылмасын бул й£здкКолынды куска тиизбе,T eri— кекшш теппе-кер,Тукымы муньщ белпш,Карсыласса кашшер.:Мунын TeriH нарашым,Кеп айтатын катер деп.Колыннан сенщ анга ушпас,Колын тид{, кешпес кек».Гулбаршыннын бул сезшЕлесш бе Бекей жас?Онан сайын Сары куспенБолып алды жаны кас.Карашаныц карсаны,Топтанып кшк TayFa ерген.Сарыкусты Пней кайырып,Кшкке салар кун келген.Жздрыз атын урлатыпТ1ней 1'здеп тартты жол.— Сарыкусты берме Бекейге,—Деп келГнге тапсырды ол.185
Иней Kerri аттанып,Куш не келш отыр кус.Шабытка Tycin баптанып,Жеткен сайын суык кыс.Алрашкы акша кар жауып,Tycin жерге кан сонар,Кыранды Бекей анга алыпКетпек бол Fan калпы бар.Гулпарша ce3in Бекейд5нШыкбагын алып Сарыкусты,Атасы айткан кетердеОйына келш сез тусть— Бермеймш кусты, шыкпа алып.Тапсырран атам осылай.Кенбесен, жазым боларсын,Деп ойлама досым жэй!...Эйелдщ ce3iH елерме,Жас Бекей ер кеюрек:— Сонар мынау жосылган,Отыр кыран ан тшеп.Дед! де кенбей эйелгеЭкегп кусты тауга алып.Гулпарша калды уйшде,Дэрмеш келмей кур налып.Бекей жетш Сарытаура,Шыкты 6 n iK o 6 a F a .Кекши кыран кек жыйып,Сыпырганда томага.Алысты сузе 6ip карап,Алдынан кашкан кшкке.Корее де ушпай отыр кус,Тунере карап бшкке.Бекейдщ келш ашуы,Кондырып кусты обага,Тартып-тартып ж!берд!,Камшымен сырттан жонды ала.186
Bip шыр етш карт кыран.Атылды ш ы р ы п аспанга.Тушлд1 зырлап бултта ойнап,Аскандай зэулщ аскарра.Женкшп бокен ордалы ап,Жел беги ала уйткыдщУзаран сайын кыраны,Бекейдщ ecin туйткш.MiHe еалып атыня,Жел белн ала бт'ктш,Шыкты -шауып алдынан,ЖвЧК!ЛГеН КаЛЫЦ , КШКТЩ.Бекей де жегп кезенге,Сарытауды сырттай кебелеп,Атына салып камшыны,Баска, кезге тепелеп.Hipi^in жуйткш жур кшк,Уепнде кыран ойнактап.Tvcipin Tyfiin шетшен,Жарык-журк етш ойнак сап.Керген сон Сарыкус кыймылынТура щапты Бекей жас.Адал алмак андардыАдрал ж1пт, auFa мае.Келгенде Бекей таянып,Kerri Сарыкус аспандап.Кержбей бултка к!рд.1 де,Зырлады аткан тастай нак.Шаншыла келш БекейдщТебес1'нен куйылды.Канат, куйрык ыекырып,Найзагайдай тушлдьУкпады Бекей кус сырын,Жайды колын конар деп.Аккан бетпен Саркыран,Тебеден туйе TenTi кеп.187
Кыраннын KyiiiTi туягы,Сокканда келш Бекейд],Ауып eci атынаи,Бекей жерге ецкейдьКоя берд! кан саулап,Аузынан Бекей лакылдап.Ж ырылды Бекей атынан,Бурют те конды жаркылдап.Жырылган Бекей устшдеШалкая конып сары кыран,TyMCbiFHH салды журекке,Алрандай бейне жабайы ак.4. КЫРАНДЫ ТШЕЙ КУДЫ УИДЕНСонарды Kepin сокта боп,Буркырап тускен жумсак кар.Кайтты Тшей тастап топ,Салура кусын ынтызар.А сырып келсе, уйшдеКусы да жок, Бекей жок.Гулпаршадан сурады,Куйшш Пней жалын боп.«Берме деген сез кайда.Неге берд in кыранды?Мерт кылган шыгар Бекейд!,Алмайды 6 y r iH ол анды».—Дед! де Тшей ушнен,Ж©нелд1 TayFa тебелеп.Белгш кн1к адырраЖеткенде шауып кебелеп.Устшен шыкты кыраннын,Бекейдщ жарып журегш,Отыр екен KeKuiHin,Алган екен кус кегш.188
Себеп болмай сакдыгы,Жалгыз улы каза боп,К,арт Щ нейдщ ж у р еп ,©ртенд'1 бейне болып шок.• Кулап туст'1 атынан,Касында кыран канды кез.Кушренд! Тшей, кущрендг,Беленгендей мун.га туз.Кайрымен жанып куйгендей,Шатынап кыскы кун батты.Ак. кардан кебщ кигендей,Тунжырап тау мен жер жатты.Атасы мен куйеуш1здеп щ ы ры® Гулпарша,Тапты ершщ суйепн,Болып жаткан арса-арса.Айнала тун ел а з тау,Басын суйер пенде жок..Кайраттанып ГулпаршаАтасына акыл боп.Кушренш Тшей, ГулпаршаКелд! ушне тун катып.Кез шмедг кдйгыдан,Bip турып, Тшей 6ip жатып.Bip куш Тшей байлатып,Сарыкусты алып колына.Шапашотын кайратып,Салып бекен жолына.Бар caycaFbiH шапты да,Балак бауын кыйып ап,Томагасын сыпырып,Ждберд*1 куып камшылап.Кыранмен Тшей хоштасты,Уяласты, кек белдкКыран Kerri шарыктап,Деп к,ойды Иней кус та елд\.189
KVCflEH Т1НЕЙ КАЙТА КНЗДЕСТ!Элденелер заман боп,Кайнылы кыстар, жаз етш,Картайып Тшей тесекте,Жатып алды куй кетш.Ашумен шапты туягын,Кыран енд! болды кор.Тшеймен 6ipre еспеппе ед,Кус та болса— досты зор?— «Айуанда болса кек куды©uiiKTipAi албырт ж ас..Кор кылдым-ау кыранды,Туягын кыркып тастап аш».Деп кувдренш жататын,Сарынып Тшей Сарыкусын.Кой коралап карт койшы,BiTipin сырттан жумысын.Жэйланып уйге отырып,Айтты койшы керген1'н:Сарытауды сырттай кеп ки1к,Жосылып бугш e p reH iH .Сол ки)'кке 6ip кустьщ,Куйылып кектен тенген{н.K n iK T i тауда n i p in ,Топтап неше белген!н.— Аярында туяк жок,TereyipiHMeH текшлеп,KniKTi кырды керд!м мен,Сары кыранньщ ез|— деп.Айтканда койшы, тындап боп,EpTrerri атын K.yc6eri.Отыра алмай уй]'нде,Умыт боп ecKi кус Keri.Тан бозарып атканда,Шыкты Сярытау басына.
Гулпаршадай кусбеп,Келгшн алып касына.Булар келш шыкканда,Обадан сарыкус ойнактап,Тунеген екен, шыкты ушып,Шарыкка кыран ойнак сап:Айланып ушты Сарыкыран,Сарытаудьщ сузе кыясын.Тшей кусты керд1 де,Ж 1берд1 Terin кез жасын.Шакырды кектен кыранын,¥сынып кызыл колымен.Шыкканда уш Тшейдщ,Шушлд! кыран тым темен.Жаяулап келш жарык eTin,К.олына конды Тшейдщ.Шанкылдап кыран уш рет,Каткандай бопты досына ун.Кезшен жасы буршактап,Басын суйеп Тшейге,Кыранын кысып тесше,Жылапты зарлап Тшей де.Туягы жок жудырык,Кыжыры калыц алакан.Домаланып муШз боп,Сонымен T cyin кырады ан.Журшт! кыран жат жузде,Сарыттауга сокпай не заман.Элде ауды ма ансары,Уйренген жерге кырран ан.Келгеш Foft ойысып,KepciH деп элде т1рл!гш.Элде келд1 сарынып,Тшейдей досын. кусбепн.191
Колына кусты кондырып,Койды сырлы балдакка.Сарытаудан Тшей Сары куспен,Турды карап жан-жакка.Жебел! туяк, кер шуда,Кызыл жемсау муз балак.Кусын талай устаран,Вида рой колына ап.Квз алдынан етзшш;© T in жатты бар eMip.Жасаррандай жайнады,К,усы колда, карт квндл.B ip a K колда Сарыкус бар,Кер шуда жок., туяк жок-Тшейде ирлш кур нуска,Сырты жалын, inti шок.«Кос карт, кыран косылып,Сарытаудьщ бшк басындаКалды» — деп еД1 карт эжем,Гулпарша келш касында.Сарытаудын занрар би!г1,Тшей деген жалрыздыд,—Сонан Т1ней атанып,Калыпты дейд!, аскар шын.1941
А И ДОС(Аг& сарыныиен жазылган ацыз)Домбыра yni сыр тшПернеден жосып сарнайды.Кекейге куйдщ сыбырыKynipenin зарлайды.Сырлассац куйге тш катып,Ертеде еткен елд1 айтар.Кей кезде куй ун катып,Ел cepKeci ерд1 айтар.Сол домбыра сактаган,Шешейш туйген сырымды.Куй кумб1рлеп ыактаранЕсешн талдап жырымды.* * *Айдос туып аркада,Апыл-тапыл басты аяк.Жау каптады аркага,Ауылга келд1 кол таяп.Найзага ушып эр эке,Иеаз калды ерген сл.К,алмады елде береке,Жау колы яда калды жер.Желект1 найза желпшш,Желк1'лдеп туы жау жетп.К,арсыласпай бет бурып,К,оныстан босып ел Kerri.Б!рде Сырдын бойында,13 ■< 193
BipAe Бетпак. даласы,Б1рде Аралдыц ойында,BipAe Атырау сарасы.Тозгандай кеш in ел журд!,Сайда саны, кумда i3 жок.Ой?а, кырра шубырды,Тунде бар ел, кунд!з жок.Бала Айдостыд басынанТалай ауыр кун erri.Кыйындык Kepin жасынанАрман билеп ер жегп.Жосылран жорык шад кешш,Алыста кене i3 жатыр.Ел! боскан кан K em in,Елаз кула туз жатыр.Калмак жаулап кадрытканКоныссыз шубап ел1 жур.Сан жорыкта шад жутканЕлдщ де москал epi жур.Жер кайыскан кол кайда?Жалындап' шабар жас батыр.Ту байлап шыгар жон кайда?Коныста коршап жау жатыр.Ел жудеп, ерлер бугшп,Садарын сала байланбай.Коныстан, жерден тудшпЖорыкка жарак сайланбай.Аттыд босап айылы,Найза, y3iKTi жастанып.Катар уйыктап a F a -iH i,«Уй кушж», торышар бастанып.Едсеа T ycin ел кулап,Кеш, epyi белг^®;Коныссыз босып, ел жылап,Жазы кыска 6eprici3.Куд1ренш кеш1н ел тартып,Шубырып кундер жатты етш.Алура кек кумартып,Айдос e c T i ер жетш.Желекп найза ympin,Желшнте жуйрж ат M iHin.Жауар булттай тушлш,Ат куйрыгын шарт тущп.194
Эке ел!м1, ел зары,Ойды курттай жайлаган.Жаура айкасу iwtapi,Кеуде де ыза кайнаран,Албырт ежет жас батыр,Уран кутп жан-жактан,Неге езшш ел жатыр,Арылтпай К.ОНЫС калмактан.* * *Теракты,1 Тама2 квсшцСарысуды ерлей жайлаган.Ж|'бектей жел! ecwiin,Кулпырып елке жайнаган.Ел жайлауда, ойын-той,Epirin жастар ойнаган.Кайрат масы ецкей сой,Найзасы булт бойларан.Елеп'зГп жау кулп,EpiKce салып ер сайыс,Тулпар баптап буллтш,Салады сынап ат жарыс.Б1рдё кару сынасып,Мактасып найза, кылышын.Шыкканын кайдан сурасып,CyapFaH калай курышын.Гуьлдеп жастар кушке мае,Айдоста журд! масайрап.Касында .жары Карашаш,Алма 6eri гул жайнап.Каракат кез1 жаудырап,Караганда Карашаш,Журекп шымшыр ж уз бурам,Лебше жаныд болып мае.Карашаш десе — карашаш,Бурымы тускен толкындап.И ш п нзз1к кара кас,Ак мандайга врнек сап.Кыр мурынды, кыпша бел,Сумрак сулу тал бойы.* Ру аттары195
Демесекте кеменгер,Айдоска cepi« эр ойы.Акылды адал жар сыныАйдостын жанын балкытып.Табылрандай жан куМ,Ерте-кеш куйд1 шалкытып.Айдос шырып 6ip куш,Отырды кырдыц басында.Сыбызрынын. сырлы yHi,Толкытып жарын касында.* * *Cbl6bI3FbI Kyfii сызылып,Y h коскандай желменен,Баяулап кейде узшгт,Ымдаскандай жерменен.Б1рде ерекшп дэу-щлёщКетерше аспандап.Бфде баяу ойды урлап, .Шулаган елдщ жарын сап.Б1рде кекпен тушлш,Б1рде жадырап шалыктап,Б1рде кектен шушлш,Бгрде бултта шарыктап.Манаурап б1рде жайланып,Б1рде сак-сак. кулгендей.Б1рде кару сайланып,Жорыкта жосып жургендей.Умыткандай жарын да,Батырды билеп куй Kerri.Карашаш отыр жанында,Шерткенде алуан куй кептьБатура барды жазры кун, „Булттарды малып жалынра.Сыбызгыдан куйылды ун,Шалынып бейне жалынра.Батар куннщ куш ме,Жалынмен жайран кушарын?Элде мунлы yHi ме,1здеген жардыц кушарын?Куй басылды баяулап,Кунде батты жалындап.Дуылдан 6ipey жаяулап,196
Келд! асырыс жакындап.— Айдос айым, ер улан|—Деп бастап еез майдалап,— Хабарра келдйл мен саранКамдады ерлер жол-жарак.Арка уранды барлык ел,Аттанбак карсы калмакка,Ата-баба туран жерКонысын кайтып алмакка.Ата коныс — Арка ушш,Калмак пен казак айкаспак.Сакадай сайлап бар купин,Кеудесш калмак 6ip баспак.Аттанбак болган асырыс,Ел аукымы осындай.Калмакта да калын куш,Сонда да бармак шошымай.Аттанура тун катаЖорыкка Айдос жыйылды.Журт топталып ел жата,Жан-жактан кол куйылды.Кабагынан кар жауып,Жэй бултындай тушлш.Тулпарлары жер Teyin,Найзасын кекке yftipin.Сайланып журген сан кыранСадарын сала байланып.Атка шщи шыкты уран,Дайын болды бар халык.Айдос та м1нд| атына,Касына келд! Карашаш.— Куларын, сал сез1меЖолыца, жарым, нем бас.Аттанба деуге аузыма,Туспей тур ондай сумдык сез.Жар тупя жаттыц аузы да,Айта алмайды ондай сез.Еркек токты курмалдык,Ер туады ел уш1‘н.Бозкаска айтып мал шалдык,Б]’з садага сен ушш.107
Аттанасын. арыстан,Ыамыс yinii-i, ар ушш.Ер елед1 намыстан,Bip халкыныц ка мы yuiiH.Тек армансыз коштасып,Кел кушайын тесщнен.Жургенде сен от басып,Шыкбасын бейнен еамнен.Дед1 де сулу КарашашСуйдфд1' 6eTin Айдоска.Буршактап кезден ыстык жас,Коштасты жары жан доска.Каптап келген жау анау,Халыктын, алып урешн.Кайинрып турган жар мынау,Дегенде жорык журейш.Аз кшрш турды да,Айналага 6ip карап.Жарына мойнын бурды да,Кынабына колын сап.Ант еткендей суырды,Алдаспанын кынынан.Не болар деп ел турды,Кысылып батыр сурынан.Жуз1не кылыш уцшй|«Ажал деген немене,Тумай жатып тущлш.Коркарым сен бе, селебе?Корыкпаспын ажалдан,Шайкасып талай журерм1’н.Жар болып жалрыз тэщр нем.Сан камалга юрерм1н.Мынау жасыл болатпенЛ^аудын басын кесерм1‘н.0 м5рде ер боп мен тусам,Ез болып калай етерм!н.Каймыкпаспын катерденТамшы каным калганша,Кетсем де елш жат ерденТабанра жауды салранша.Желп1не шапкан тобымнанюя
Жер жастанбай белшбен.Желк^лдеген туымнанАйрылмаспын Tipi мен.Когалы кара келде еткен,Келдщ сэнш келт1ргенЖагалай конрай елде еткен.Ел ары ушга жан кыйып,Еш'реп талай ер де еткен.Ойдым желкё, кек мойын.Тулпар боп туРан кер де еткен,Арыстан атам Наймантай,Ж ау тобын жалрыз кушренткен.Ажалсыз о да елген жок.Жорыкпен ылри кун! еткенСолардан еткен бул. дуниеТубше муныц kim жеткен».Дед! де батьтр тебшд-i,Кек тулпар кекке атылды.Саптылдап сауыр T e 6 iH ri,Кайратка мшген катулы.Кол дур шдеп жол тарттыЖелк1’лдеп туы желменен,Жосылып шан боп бел жатты,Туяктан тулпар сермеген,Жамшынын ер басыпанБи1п'н Бектау бетке ала.Куйылды селдей тасыгпнСолкылдап бейне сары дала.Бектау-ата суындаКалын колмен бас косып.Бел1шп неше буынга,Сол жерден шыкпак жау тосыш.• * *Жыйылды сонда калын топ,Эр елдщ басшы батыры.Жаура аттанбак тартып жол,Ту алып эр б!р ата улы.Жет1ге жасы жеткепде,Жер шаршысын шенегсн.Кол бастайтын шет жерде,Кушпздей тунде кереген.199
* Ру аттары.Сан тудрыйык су кешш,©ткелш тапкан сасканда.Сан кыйырсыз шел кешш,Ж ау жолын кескен кашкннда.Карт Жидебай бас болып,Ер Кожатай ту устап.Байбер1 тобы жер шолып,Жатыр ед бурын салык, сап.1леспейтш ат шауып,Жаяу жорытса жапанда.Кысылранда жол тауып,Кол баста Fa н катарда.Аттыдан озып жаура енгенЖэй орындай жаркылдап,Балапан келген Кернейден.1Касына калын колын ап,Тунерсе жаумай ашылмас,Кара булттай юлегей.Жайратпай жауын басылмас.Каруын канга иремей.Туйтеден2 келген туйшп,Жана шыккан Жарылгап.Жас кырандай шушлш,Жас барыстай жалындап.Камшыдан баска карудь^Камданып бойга 1лмеген.Айкаскан жауын ка рулы,Жан бар-ау деп бйшеген.Келий батыр Байгозы,Таракты туын колга алып.Сан жорыкта 6ip 031,Камалды бузган жол салып.вцкей ноян жыйылды,Найзасын айга бшеген.Сол жерге кол куйылды,Найзасын жаура TipereH.Bip ауыздан сез байлап,Кан жаласып шынтактан.Ортада шалкып ту жайнап,Жыршылар уран шалкыткан.200
— Каны 6ipre ел; упин, .Ата коныс жер1 ушш,Туп жШек баркыттай,Салалы шал'кар бел| ушга.Суы т э т саркыттай,Кералы айдын кел ушга.Арка KepKi аскар шыц,Аскар анау тау ушга..Жиденщ ceri бал шырын,Екпей ескен бау y m iH .Кызыл карын, жас балаХалкынын ерлер камы ушга.К1НД1К Kecin, K ip жуып,Ата-анан ескен дала ушга.Кандасындар калмакпен,Кайырыла шауып кел местейВлщр! жерден безд]’рш,Щрщде дулап желместей.Мазарларын атаннын,Мазактап калмак TenneciH,Ит жеген калмак суйеп,Жергаде курап кеппесга.Арканнан ерлер айырылып,Урпагын жераз етпесга.Деп кущрентт жыршыларАшынтып ерлер ж!'герга.Ерге кымбат намыс-ар,Айырмак жаудан ез жерга.Ел каИарын кыздырып.Ер кайратын тутатып,Сез}мен камал буздырыпЖауына жалын ок атып.Ар жаршысы карт Жанток,Аттанды алып кобызын.Кобызын тартса жалын боп.Тындамай eMip ер кузын.KeTymi ед1 агылып,Жыр несерлеп кемейден.Айтпаса ел1 сагынып.201
Колкалаушы кебейген.Ж антоктыц ко дыр кобызыЖосылтып жорык уранын.Ж алындап ерл1к леб|з1,Ш ыкканда уран турар ki’ m ?Ж елш нш аттар жол жутып,Ш ашагы найза желюлдеп,Б 1рде жортып, 6 ip шауып,Ж етуге жаура желп'шдеп.Тозан тулап, шан кешш,Буркырап булт боп жосылып.А т туяры жерд1 осып,Шаны бултка косылып.Калын кара туман боп,Колдын арты норланып.Ж орык жолы му нар боп,Ж ердщ жоны орланып.Бозала таннан батырлар,Ж е т калмак колына.Калмак. та шулап салды жар,Сап тузеп кальщ колы да.Калмактын ханы Ш ажасы,Дабылын какты, ту T iK T i.Kypkipen кундей колбасыК,ара дэу б а ста п кол шыкты.Сайланып келген салмаккаКазакпён улы 6 ip шайкас.Берд1 буйрык калмакка:« B i p i n калма барда айкас.Knin алып кепндер,Келген бетте-ак лап койып.Кан теге кайрат ет1ндер.Бой жаздырмай тез жойып.Шошытындар казакты,■Урейленш саскандай.Д у кылыадар жан-жакты,Дурюреп бэр! кашкандай» —Хан буйырды калмакка,Калмай 6ipi тартынып.Дуылдасып жан-жактан,Тасыган селдей алкынып.Каптап шапкан калмакка.Казак тя карсьт куйылды'419
Жасканып бурып калмак па?Казактын epi жыйынды.Kerri айкасып eKi жак,Найзасын кекке yfiipin.Айбалталар жаркылдап,Кылыштар кыя ш у й ш п .Алтын Kipic сары садак,Адранасы M enipen.Тартканда ерлер тура кап,Ат шегш а як жер Tipen.Садактан октар кокке ушты,Жасындай aFbin жаркылдап.Талай дене жер кушты,Кулаган аттан жалпылдап.Тутылрандай кун кез1,Найза, сойыл тозаннан.Боялрандай жер жуз1,Майданда акты кызыл кан.* * »Казак, калмак ек! жар,Шеп курып турып собы сты.Талай сабаз батырлар,Жау колыиан жер кушты.Узджаз уш кун c o f h c боп,Ат болдырьгп, кажыды ер.Калмактын Kymi басым боп,Кауып ойланып сасыпты ел.Жатты тунеп ею жак,Ушдересш1 бойында.Тац ата тары сап курмакКурк1'лдек2, Кусак3 ойында.Кайратты жаура жолыгып.Канжырадан кан кешш.Ертеннен ел торыгып,Жау алкымдап уш ecin.Жабыгып жасак кол жатыр,Жалыны кайтып басылып.Карсыда кара нор жатыр,Аруагын буп'н асырып.*. * JKep аттары70Я
Сан камалра куйылып,Бекшш бузып калмактын..Айдос шык.ты туйшп,Зэресш алып жау жактын.Жас барыстай жалындап,Жаркылдап жэйдай Айдос ер.Жау тобына ойран сап,Сшкшткендей дем1 жер.Арка таны созылып,Аталмай сыздап алыста.Айдос та бойы кызынып,Шыдамай куйш намыска.Алмай кездщ шырымын,AcbiFbin атар тан кутш.Кажыган тушп ел сырын,KaMbiFbin батыр кан жутып:— Шынымен жауды айдамай,Аркадан — ата коныстан.Кайтпакпыз уйге 6i3 калай,Сайланып келген согыстан.Ел аруагын жасытса,Ардан аяп жан коррап.Жаудын К0Н1*Л1Н тасытса,Ер eMipi не болмак.Ата аруарын KynipeHTin,Моласын таптап жау жатеа.Коныссыз кор боп кун елтш,Ж©нк1л1п жосып ел жатса.Ердщ KyHi не болмак!Ер деген1н езбе бед1?Осындай ауыр сыр толгап,Аткан танды ол сезбед1.Шыйраткандай ер бойынАлдары улы айкаска,Бек1ткендей ер ойын,Жасканып жаудан таймаска.Суылдап таннын самалыАркадан андап ес!лд1.Алдында жаудын камалы.Сайланып атка ел мшдь©ктемдеп кеше бары ескен,Дэу1рлеп ун! 6ip калмак.Найза уЙ1рД1 белестен.204
«Жекпе-жек» сурап кек алмак.Казактан шапкан Калмамбет,Каза боп кеше колынан.Тары да сур ап жекпе-жек,Бупн де казак тобынан.Айдарлы кара бул алып,Казакка таныс талайдан.Сан сорыста жол салып,Арызган талай ерден кан.Казактын колы уйлырып,Суырыла епшм шаба алмай.Казактын колы тур бурып,Баратын батыр таба алмай.Намыс пен арын шыйраткан,Жас кайраты жалындап.Айдос келш тусп аттан,Халык алдына кару сап:— Жау найзасы жаркылдап,Ойнаса ел1м кепнде.Тырылып топка бонды урлап,Турраным Tipi ел5м де.Жас жанымды арнадым,Казактын намыс, ары ушш.Жас куцймд} арнадымХалыктыц коныс камы ymin.Атадан калган K eriM бар,Анау турран калмакта.Т1лекте халкым турындар,Байладым басты бармакка.Руксат бер, калайык!Ер тшеп — 6ip т1лек.Жекпе-жекке барайын.—Деген кезде жас тулекКамалып турган казактан,К,аскара шабар таппай ер,Жабыгып турган барлык жан:— «Айдос жаным, 6epi кел,Жай колынды, жас кекжал.Колдасын KopFan ер бабан,Калмакка бар да ойран сал.Жауыцнан агыз кызыл кан,Сол жерде турган халык боп.
Ак ниет, адал тмекпен.Бата берд1 калын топ,Bip дауыспен дур еткен.Дульца кунмен жаркылдап,Найзасын кекке yflipin.Шар айна тесте жалтылдап,Туйгындай жауга туйшп.IIIbiFa шапты жас батыр,К,азактьщ кальщ колынан.Майданда тосып калмак тур,Кан жосыран жолынан.Жекпе-жек сурап желжкен,Мактанмен icin кабарып.Карсы умтылды жау беттенЖас батырра Кара алып.Жалындап шапкан жас батыр,Алыппен K e rri айкасып.Ойран болды ой мен кыр,Eid кекжал шайкасып.Жаркылдап ойнап кек сунп,Желекп жебе сумандап.3apeci калмай ел турды,Не болар деп eKi жак.Кейде найза салысып,Кере тура толрасты.Кайысып кеп 6yKTycin,TieeciMeH жер басты.Тастай 6epin найзасын.Кылышпенен кыя карысты.Сумырай калмак айлалы.Куш керсетш карысты.Жаркыл кэры п алдаспан,Емшт Айдос мойнына,Жаралган канкор алмастан,©л1мшц куштар ойнына.Элденеше ущлш,Кылыш ж елке жарынанДарыптай Айдос бугшп,Кылышты кырка сабынан.Шапканда кылыш TycTi ушып,Кара алыптьщ колынан.Жалтарранша ол ырсыйып,Калмакты тартты жонынан.206
Кекпенен тарткан ак алмасШуркылтайдан сыр erri.Доптай ушып тусп бас,Кан кылыштан д]'р erri.Калмак шапты алыптынЭкетуге суйепн.Казак шапты, халыктынБерд1 деп тэндщ тьлегш.©nrepin алып калмакты,Айдос топка жеткенде:— Я, эруак! деп шуласты?Куаныш сыймай жер, кекке!Алыбы ел1п кеткен сон,Калмактын уш басылып.Казактын колы жеткен сон,Дэугрлёп дул ап тасынып.Каймыккандай калмактар,Кашкактай тайкып урыстан.Алдыцгы тобы казактанАт басын кейш бурыскан.Ту касында хан Шажа,Колына урсып акырды.— Кашканына бер жаза —Деп Шаганды шакырды.— Кысылганда кыймылдар,CyfteHepiM, ер Шаган.Жекпе-жек сура майдан бар,Келд1 кезек, ер, саган.Шакыр элп батырын,Кезегиий ал, тек канын.Кара дэу кайран, батырым,Бузатын жаудыц камалын.Капыда кеткен ep iM n in ,Кетпеан жауда ececi.Каймырып калган елщши,Кетер 6ip, Шаган, ецсесж.Шапты Шаган дур1лдеп,Калмактан шыга атой сап.Дауысы кундей кур i л деп,Найзасы жэйдай жаркылдап.Шыкканда шауып калмактан,©нмендеп Шаган лапырып:207
— Айкассам аиад кызыл канКетем,— деп,— таптап жапырып.Ж етш ед1 Айдос та,Кайырыла шауып майданра,Шаран да келд! сол туска,Бурылмай жолда 6 ip жанра.Шыкты акырып алдынан,IIIaFaHFa карсы Айдос ер.Аруактап казак салды уран:— Батырра, Tanipi медет бер.Ж ау ар кундей тунерд1,Атбакка кегш жасындай.Салмакка 6ip суреши,Кушне тускен лашыйдай.Ж ас барыстай жонданып,Аш арыстан белденш,А к иыктай комданып,Айкасты жаумен ер келш.Калмактан шапкан дэу Шаран,Айдоска келд1 жекпе-жек.Аламын деп канра кан,>Щбермен деп мен де кек.Садарын кезеп жол тосты,Агындай тартпак алыстан.Адырана желмен ун косты,То л раса топшы карыскан.— А лдьщры кезек менш ,Аламын канын арамньщ.Ешнпй кезек ceHiKi,Ер болсан Айдос шыгарма ун,Айдос турды каска рып,Шегшд1 Шаран алыска.К,орыккан ба ол жасканып,Калдырып ел!н намыска?Ж урфтш келш дэу Шаган,Тартканда садак inipeHin.Екп1н1нен толРаран,Пзеден жерге ат ена;Айдостын жалап топшысын,Й1р1лш о р ы жыландай.Ж урект1н кездеп дэл тусын,Kerri атканмен дарымай.208
Барып сокты 6ip денд!, |Тастары шан боп кекке ушты.Айдостайын сонда ердЬШамдандырып кек кысты.Шаган да 6epin ер кезекТурды карап каскарып.Садарын Айдос нак кезеп,Жугьрте толрап бетке алып.Козы жауырын, сур жебе,Kipici алтын садактан,Адыранага куш бере,ШПрене толрап кер тарткан.Болса да алые арасы,К,ос екпенщ тусы-ау деп.Кас душпан иттщ баласы,0 лер жер! осы-ay деп.Тартканда Айдос iiiipeHin,Кек тулпар бел! кайысып.А яры жерге т!релш,Ж ез кармактай майысып.Айдос тарткан сол жебе,К,алаган жерден кадалып.Басы айрылып жерге ене,Шаранньщ yHi жер жарды.0Kipe келш дэу Ш аган,Кулаганда кара аттан,К етерш п жерден шан,Куйылды казак жан-жактан.К,улаван сон Шаганы,К,алмактын калмай урей!.Тындамай ел1 Шажаны,Л ап коя кашты бар ельЖ а у каштылап казактар,Калмакты куып женелдкТартты калмак азаптыЖещске казак кенелд!.К,осарлап кара тулпарынК,алмактын ханы ШажасыАлып кашты ез жанынК,ымбат боп елден ез басы.Дуршрей кашкан кеп калмак,Аягез асып, кум барды.EcTepi шыгып ж ан кармап,Бега лин. 209
Бытырап кезд1 думдарды.Аркадан жауды 6ip тур in,Казадтыд гулеп yHi ecri.Кара тунек сершлш,Балдашты бойлай дол кешть* * *Кол сершлш донран сод,Кос T ir u iin су бойлап.К ед ш шалдып тол ран сон,Домбыра, кобыз куйд! ойнап.Айдостыд калган экеденЖанында журген сыбызры.Шаттанса тартар куш екен,OpaFbiTbin ер дузды.Д эу1рлеп куймен кезгендей,Арданыд осем саласын.Жаны 6ip шаттыд сезгендей,Аймалап туран даласын.Арман шелш басдандай,Ата аруарын eMipeHTin.К ед ш кел тасдандай,Жауын жедш куд{рентш,Ж ас журшч дуанып,Ж ас дайраты шыддалып.Жауын данмен суарып,Майданда озып жулде алып.ЖелшнГп сауыт шешшш,Жерше аунап Kepi л in,Кулашын жэшп кесш п,Жаны майдай ерш п.Куй сыррытып дем алып,Тынымдап Айдос отырды.Тамыздыд KyHi тамылжып,Жанданып жер дулпырды.Тына далды далыд дол,Куйге Typin дуладты .Ж ан журегсп тербеп ол,Куантты, кейде жылатты.BipAe шат боп кул1мдеп,Жымыйрандай дуанып,Б 1рде езеуреп дуб1рлеп,Алмасты данга суарып.210
Б1рде элареп талмаурап,ЩШк унмен tui катты.Б1рде уншен кан саулап,Жалынып жылап щн, шакты.Жадыратып б1рде жэйлантып,T ep 6 eT in кекей жусатып.Журеки шымшып ун шалкып,Балкытып бойды бусантып.Экеткендей куй билеп,Тартканда Айдос тунжырап.Алуан сырды ой суйреп,Журекп шымшып жуз бурап.* * *Отырранда Айдос ерB ip туе кеп тусп e c in e .KepM ereHiM жаксы ед1? JШашын жайып К,арашашНеге апырмау камыкты.К.анды жасы араласНеге буйтщ тарыкты.Жаудын o fh , кылышыМайданда сермеп MeHi аткан.Тарылтып элде тынысын,Куйзелтш сол ма жылаткан.К,арашаш. сэулем камырып,Отыр ма коркып ойланып.Элде жудеп жабырып,Сагынып жарын ойга алып.Жабыкпа жарым, жудеме,KaFac керд1м, катер туе.Басыцды суйеп кеудеме,Коштастын, тым асырыс,Дегендей уш сыбызгы,Сызылып жуйткщ сорралап.Толкынын Балкаш куй жузДг,Бауырлап жуйткщ жорралап.Элде желдШ леб{.ме,Садактан ушкан ок тшген.Элде ажалдьщ дем{ ме,0м1рд1 ертеп от киген.Куйден шыкты б!р сарын,Шошынрандай вм1рден.211
Куйзелткендей ер жанынКушактасып ©л!ммен.Ah, дуние-ай сол кездеАйдоска кеп ок. тидь0 ц бузылып леп-лезде.Б т р е алмай ол куйдьДенес1 кулап жер кушты,Б ел п аз октан атылган.Сыбызгы колдан жер уштыКущц куймен батырран.Кайдан шыкты, кай жактанКацрырып кеп жалгыз ок?Кандай душпан, KiM аткан?Айнала жым-жырт тук ун жок.♦ sfc ♦Куйд1 тывдап гушдеп,Отырран коста кеп кыран,Ок тигенде зулап кеп,Айдосты суйеп ж ы р ы л р э н .Басын жерден кетерд1,TLn катпай Айдос сазарып.«К.ЫЙЫП Kerri-ау желкемдЬ>Дегендей боп бозарып.Ымдарандай ш щ |B ir a e r e H бейне куй лебш.Басылды кыбыр epiH H eH ,Б трген дей куй демш.Ё рдщ актык леб}зш1лш алып ecTi ж ел,К ущ ренткендей ж ер ж узш ,Ел кекейщ KecTi жел.* sf:Айнала 1здеп ел шапты,BeKiHiH октьщ атылран.Калмакты аксак ел тапты,Bip жарда бурып отырран.Жалгыз калмак жаралы,Ж ар тасасын паналап —Тындамай ауыр жараны,Кек жалыны жалындап.Кол конганда ши бойлап,212
Дересш дР ерлеп жамырап,Ж аралы калмак кетсп пнга ап,Садагын кезеп бетше ап.Ж етш ед! Айдостыц,Ж агалап тусын жарменен,«Жолывды жауым мен тостымКоштасарсын жанынмен».Д еп ппрене ку калмакАткан екен журёктен.Ж асырмай сырын, бултактап,Аттым,— дед!,— шын кекпен.— Мен Шаганнын iHici ем,Айдостан жеткен казасы.0 л1мнен коркар kici емен,Ел ушш туар ер басы.MeHi де Айдос найзалап,TycipreH шаншып жаралап.Ел кетсе де мен калдым,©леем деп окты 6 ip кадап.Ж ардын тубш паналап,Жалгыз жатып тостым жол.Ж ауырын карап, ашып бал,Келуш кутп'м кайткан кол.Кондырып косын uiemiHin,Отырса да Айдос сактанбай.Бёгелдам атпай Kemirin,TauipiMe садак тарткандай.©йткещ, Айдос сызылтып,Сыбызрыдан куй TQKTi.Сол куй бойды ез1лт1П,Кабыррамды куй ceKTi.Куй тш м ен сырласып,Куйзел1’п ж арга мен буктым.Bipfle ерленщ, 6 ip жасып,Куйдщ сырын мен де уктым.Атура кыймай альтстым,Журег1ммен белдесш.Намыска, кекке карыстым,Алайда аттым ж ан Kemiri.Жанымнын нэз1'к 6ip кылы,1 Д е р е с i н — Балкаш кел1нщ туспгйде жер аты. Сол жердеАйдос бейт бар.213
Куй шерткендей кундренш.Жасымнан билеп сол меш,Кекейге турл! куй келш.Куыс курай кобыз рып,Сарнатушем сан куйдкАйдос тарткан сол куйден,Журепм ауыр сыр туйдьАскактап тарткан АйдостьщНамыспен куш тид! арра.Садакты сонда мен бастым,Жан не керек ар барда!Тусер1'мд1 бшсем де,Намысым кайнап аткызды,Жалгыз тшек елеем де,Сол куйд1 маран тарткызшы —Дед! де калмак колына ап,Коншынан куыс курайын,Айдостын кушн аумай сап,Кекейге куЙБан удайын.Сункылдатты ку калмак,Куйд1 агытты курайдан.KeuiKi желге ун жалгап,Канатын алые куй жайран.Кумды куймен yfiipin ,Будыратып шанды айдап.Балкашка жетп ж упрт,Жел куйд1 алып бай-байлап.Сунг1Д1 толкын куйд! алып,Дулейше Балкаштьщ.Желге ун косып толранып,Куй кущрещй кушйз-тун.Журт тындаура enipereH,EpiHe жаны куйзелш.Жарыскандай желменен,Арканы кезд! куй жел in.Садактьщ огы сан ipen,Журегш жырткан коныр жел.Азуын аиРа сан бшеп,Ерлер, жорткан сары бел.Кебелеп ерлер жау куган,Жагасы ор боп айдын кел.Сан заманды K em ip in ,Сактаган i3iH кене жер.214
B im e re H осы куйменен,Куш рент жатты ун косып.-Кестеленш сыр терен.,Даланы кезд; куй жосып.Айдос кушн кестелеп,Тарткан элп калмакты.«Куй сакталсын есте» деп,Басын Kecin алмапты.0Mip бойы сол куид],Тартыпты калмак байлауда,Кермей тугаи елдц уйд!Журсе де азап айдауда.ЭПИЛОГЕл кекеЙ1 елгезекЖыйнаЕан кене анызды,Татымсыз сырдан бой тежепКенест! жырлар манызды.— Сондай сырдын 6ipi,— деп,Куйкылжып колы шек бойлап,— Бул куй Айдос жыры ед, —Дейд1 Эбжен куйд1 ойнап.Бастайтын да кенесш,Щеж1релеп кететш.Балкаш пен Ушдереан,Бойына куймен жететж.Колында жалрыз домбыра,Жарыкшак жабы ушмен,Сырын ойра кондыра— Желазш ем муны мен, —Дегенде куйнл гулетш,Женелд1 ойнап оркестр.Эфирге шыркап куй жетш,Белещи куйге ой мен кыр.1944
ОРЫ С К Ы ЗЫ(Баллада)Ж ас М аруся уылжыган© CTi алма агашы саясында.MiHeei ерке тамылжыганАта-ананыц аясында.Ею бурым жарыса ескенКос бшектей алтын шашы,Катар ecin эзшд ескенАзба ед1 онын замандасы.Кузг! казан дауылындайСокты сорыс сурапылы.Сан кыймасы бауырындайКеткен майдан еткен жылы.Сентябрьдщ салкын леб1,Кулазыды М аруся yfii.Кан сасыды алган дем1,Ауыл, бакша кеткен куш.А ру арын ажуа рып,Баскан фашист аярына.Ел epiKci3 букшен карып,Кор боп фашист таярына.Халык арынын калдырындай,Ж ас М аруся керш бэрш,Корлыкка к!м шыдар мундайСадага етпей ардан жанын.216
Bip топ фриц кызыл танауСнарядты жатыр уйш,Тартпак ертен. майданра анауМаруся инке турды туйш.«Мына снаряд барып атпак,Кыйратпары — менщ ел1м.©ртеп, кул р ы п жалындатпакОйран болмак менщ жер1м.Жок! Б о л с ы н ажал мендщ кана,Мен курбандык ел1м уш ш » —Деп турранда келдд Галя,Ойлы Мария корд! TyciH.Ол сезгендей жан сыбырынЖолдасынын кейшн сырлас.Сурады урлап жандай сырын,Кыйынады оны кыймас курдас.— Айтшы, Маша, неде болса,Bipre Kepin, 6ipre елеш н.Корранасын неге сонша,HeHi т ы р ы п тур кемейщ?,—©зеуреда дос ГалясыСырын сурап Марусянын.Жалрыз калган замандасыЖастарынан бул каланын.Айтса сырын, элде азрындык —Етсе Галя шалагайлык.Сатылса элде жемге аз кунджЖещлдщ кып серттен айнып.Турды 6ipa3 енжар МарияАшуга арры жаннын сырын,Орындалмай болса жарняЖау таптамак оны бурын.Ашты Мария, барлык сырын,BipAe урей боп, 61'рде шыйрап,— Жатка айтылмас осы ед шыным,Кыймас Галям, турсын кыйнап,—217
Деген1нде 61р сурланыпГаля кенет кул'шдедь— IcTeMenciH неге уРланьш>Досым Мария, кун'ш,— дед1,—— Сен маган кый бул кезекп,Мен болайын айткан ылак,Мен алайын ж аудан кегспТапсырган ед тэтем жылап.Мына колка ауыр тщи,MapnHFa байлаган бел.К олкалап тур ойын ип,Аж алы нды деп маран бер.Б акы т емес, ж ас ж ар емес,Кы йы спастай кыз кы зганар.Коррам агы ж ас жаны емес,Кыймайтыны к.ыздыд аж ал.О л кы здарда бар — 6ip-aK. ой.А рсы з ж урген н р и п л ж тен0 лген артык. керсетпей бой,Е р л !к т1 icTen отан куткен.— О н да ек еум 13 ж угш ел ш ,—Д ед1 Г аля ж ереби ге,— Калауьща берд\м epiK,—Дед! Мария,— езщ биле.Kerri кыздар жугш ш п,Агаш ¥ стап жеребиге.Кайсысыиа бахыт т у ст ,1стер ерЛ1К ешпес мулде.Ж еребиде алды жещп,Бары устем боп Марияньщ.Кул1м кагып бойы кешп,Курбандыкка кыйды жанын.Кош айтысты ГаляеыменКун де батты бакша да елс1з,Алма агаштар арасыменКайттьт уйш е Мария к,ыз.218
Келд1 ушне кун бата кыз.,'Куткеш онын ертенп тан..Шыкты жайнап кекте жулдыз,Табиратта баяры зац.Кандай ыстык туран жерщ,Кез уйренген жер-кепмен? —Кандай кымбат алран демщ,Жан уйренген жергеп'ннен?BipaK содан туса сагатБёздаретщ eTeciH тулКершед1 6api де жат,Ажалга езщ боласын кул.MiHi сол куй Марусяда,Тун TinTi узак, атпайды тан.Тупа'з туйык аспаны да,Табигатта баяры зад.Баяры уй. кайры ауыр,Bapi буп’н 6ip жексурын.Курбы-курдас, жок жан бауыр,Айуан фашист алган сурын.«0 рТесш от, жансын жанымЖалын болып кекке ушайын,Арым ушш тамшы канымОк кушактап, от кушайын».* * *Станиияда тур вагондар,Сна рядка ашып eciK.Тиеп тынбай талай колдар,К,алдырмастан куыс TeciK.Тырып ж енге салганы урлапМаруся да келд1 ел еу а з.Шыкты к е т кун де нурлап,Кез алдында тары алтын куз.Bip карады кок acnaHFa,Суррылт сурсыз айналага,«Ажал минут, ал жасканба:»Деп тур журек кыз балара.219
Bip карады ©з ушне,Суры кашкан бакшасына,Коштаскандай жарьщ дуниеКелгендей 6ip нак касына.Ардын антын орындаураМинут емес, секунд калды,Сол мезегп арнап жаура,Нысанага кыз да барды.Сокты тубш снарядтьщ,Балрасымен кулаштап кыз.Таре еткенде думпу каттыКектен акдан бейне жулдыз.Ж арк-ж урк eTin от шашылды,О т алды да бар снаряд.Стансага от асылды,Фашист сумдар жатты кыйрап.О т йяшде М аруся арыТурды толкып бейне нурдай.Сол ед! оньщ калаганы,Аж алдан 6ip б е т т бурмай.Сонау куздщ KyHi куа,Галя айрары асыл ардын,.Ар деп ушкан уш куа,Отпен жазган Марусяньщ.Прохоров селосындаЛ аулап кунде от жанады.Сол жанган от елесшде,Галя соны еске алады.Отаны мен арын суйген,Ж ап-ж ас кана орыс кызы.Данкы жасап, e3i куйгенЖ асар Mauri ар жулдызы.1943
М А 3 М V Н ЫЭбу Сэрсенбаев Азамат-акын...................еЛЕНДЕР1914—1920Казак бозбалаларыblH T U F bin 1 з д е п ...........................................Жумабекке .............................................Азамат арманы ...........................................Кешер ме туман с е р п ш п ...................Куралга ................................................Еизатуллага ...........................................Шаниге ................................................Петроград кеш елерш де.............................Айрылдым сенен суйген ж а р ...................Естен кетпес жербарак,.............................Петр доска ...........................................Дэуренбекке ............................................Жылаган журт уанды . ...................1924—1940Бакытка ................................................Акторай ................ ........................Ж 1пт C03i ........................................Кыз C03i ....................................................Карындаска ............................................Жан жарым ...........................................Жаз леб1 .................................................Суйем ceni ...............................................Жамшыда жаздын т у ш н д е ...................T o fiF a ..........................................................................Кубакаи торы кулы нш ак........................©тед1 кундер ...........................................Акын жэне тецгз . . .............................221
Ленин музейшде ...................................... 40Жаца зац ................................. .... 41Тацсык ..............................................................41Жасыл жапрак арасы нда...................................... 44Квктем булты ................................. 451941—1956Ленин туы . . .....................................................46Журек .................................................................. 46Жар суретше .................................................... 47К,ажымай кут, к а р ы н д а с ...................................... 48№рд| ана урш ы гы н................................................49Булакка ...................................... ....................... 50Акша кар ..............................................................52Жас сункарга ............................................... . 52Барлаушы .................................................... . 5 3Журек yKiMi ......................................................... .'6Бала кыран .........................................................56Еш хат .................................................................. 57Окоп ................... ...............................................58Куанышты куш агы м ............................................... 59¥мытпаймын ол т у н д 1 ...........................................59Булт ................................. .................................60Куан, бопем .........................................................61Меизек ............................................... 62EriH толкыны ............................ ............................63Караша .............................................................63Толкыган квщл болды ж а й ............................ .. • Ь4Квктем жыры ............................................... . 6 5Жылкышы . 7" ............................................... 65Бастаушымыз партияра бер!к се ш м ...................6iКаракумда туцрыш м а й ......................................57Безенд1 Бетпак енбекпен ...................................... 68Кандай эсем туран е л 1 м ......................................69Жайнаранда жана жер...................................... .... 6JНаржан ушке т о л р а н д а ............................ 70Уа, акын .........................................................[ 71Абай эш ............................................................. 72Тамшы ............................................................. 73Семей ..................................................................74Сырым ................................. ............................75Шанканай кырында .................................• • 76КасымгаАрман емес................................. ............................77........................................................ 78Поезд уст1нде ...................’ ' ............................78ЭН ТЕКСТЕР1Бастаушымыз партия ......................................81Бакыт таны ................................................... . 81222
Жоры* ......................................................................Ленинолл ер у р п а к ................................... • § IАк кегершш ....................................................................Кектем .......................................................* •Кара кез .................................................................Сырлы кайын ................................................. •Сабырменен сактай о г л .............................................Сарындырран сэулем-ай ........................................Табылган орамал ................................... • • •Жанартамыз .......................................................Жана арка ........................................................... •Жайнайды бупн шел мен к у м ..............................Енбек e p i ..................... ...................................................Макташы Сайра ..................................................Алатау .................................................................Гулденген eMip ............................. ..........................Достык .................................................................Кытай кызына .......................................................Орман таны ....................................... • • • •Кел ойнайык. кел лау-лау........................................B.eciK жыры ............................................................82 8383 848485 85868h878888898У90 909i92929393ПОЭМАЛАР МЕН БАЛЛАДААбак арманы .................................................Каркаралы ...............................................Кыран к е п ............................................................................Айдос ..............................................................Орыс кызы ....................................... . .97 128167193216
САПАРГАЛИ БЕГАЛИ ИИЗБРАННЫЕ. СТИХИПОЭМЫ И БАЛЛАДЫ(На казахской языке)Издание Казгослитиздата—1956Редактор К. К о п и ш е вХудожник Н. ГаевТехредакор П. ВальчукКорректор Б. ОмаровПодписано к пэчатп I2/XII-1956 г. УГ06177.Изд. Лг 235. Бумага Ы у108' • = 7 печ. лист:11,48 уел. печ листа. (Уч:-нздат: 11,93 л.)Тираж 10000 экз. Цена 8 руб.Алма-Ата, типография MlГлавиздата Министерства культуры КазССР.Зак. Ni 1195.