26.12.2012 Views

ARCHIVI PRINCIPATUS TRIDENTINI REGESTA

ARCHIVI PRINCIPATUS TRIDENTINI REGESTA

ARCHIVI PRINCIPATUS TRIDENTINI REGESTA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

P. GIUSEPPE IPPOLITI OFM - P. ANGELO MARIA ZATELLI OFM<br />

<strong>ARCHIVI</strong> <strong>PRINCIPATUS</strong><br />

<strong>TRIDENTINI</strong> <strong>REGESTA</strong><br />

Archivio di Stato di Trento<br />

SECTIO LATINA<br />

(1027-1777)


P. GIUSEPPE IPPOLITI OFM - P. ANGELO MARIA ZATELLI OFM<br />

<strong>ARCHIVI</strong> <strong>PRINCIPATUS</strong><br />

<strong>TRIDENTINI</strong> <strong>REGESTA</strong><br />

SECTIO LATINA<br />

(1027-1777)<br />

Guida<br />

A cura dei Padri Frumenzio Ghetta e Remo Stenico<br />

Vol. I<br />

Capsae 1 - 55<br />

�<br />

TRENTO<br />

2001<br />

Archivio di Stato di Trento


La presente pubblicazione è stata resa possibile:<br />

Per l'alto patrocinio di S. E. Mons. Luigi Bressan Arcivescovo di Trento<br />

Con il contributo:<br />

della Provincia Autonoma di Trento, Servizio Beni Librari e Archivistici<br />

della Regione Trentino Alto Adige<br />

del Consorzio dei Comuni della Provincia di Trento B.I.M. dell'Adige<br />

della Provincia Autonoma di Bolzano – Assessorato per i Beni Culturali,<br />

Cultura Tedesca e Ladina / Autonome Provinz Bozen – Assessorat für<br />

Denkmalpflege, Deutsche und Ladinische Kultur<br />

della Provincia di s. Vigilio dei Frati Minori di Trento<br />

Il gruppo amici ringraziano anche tutti coloro che materialmente e moralmente<br />

collaborarono alla realizzazione di questo strumento di lavoro.<br />

Luciano Borrelli-Antonio Carlini-Luciana Chini-<br />

Maria Conforti-Danilo Curti-Mariano Devigili-<br />

Marina Garbellotti -Alessandra Ghetta-<br />

Paolo Giovannini-Ennio Lappi-Vigilio Mattevi-<br />

Leone Melchiori-Giorgio Moser-Josef Nössing-<br />

Mariagrazia Pontalti-Marco Stenico<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

2


INTRODUZIONE<br />

L'<strong>ARCHIVI</strong>O DEL PRINCIPATO VESCOVILE DI TRENTO<br />

NELL'<strong>ARCHIVI</strong>O DI STATO DI TRENTO<br />

La storia del Principato ecclesiastico di Trento abbraccia un periodo di ottocento<br />

anni, dal 1004 al 1803.<br />

Il documento più antico conservato nell'Archivio di Stato di Trento è il diploma del<br />

31 maggio 1027, col quale l'imperatore Corrado II concedeva a Udalrico vescovo di<br />

Trento la contea di Trento. Studiosi antichi e recenti sono concordi nel ritenere che tale<br />

diploma sia stato preceduto da una concessione precedente datata 1004.<br />

I confini della diocesi di Trento, già delimitati in epoca longobarda, diventano<br />

definitivi al tempo dei Carolingi, e non subiranno cambiamenti fino alle modifiche<br />

volute da Giuseppe II (1785) alle quali faranno seguito le variazioni provvisorie del<br />

periodo napoleonico e la nuova riforma del 1818, per giungere all'ultima sistemazione e<br />

ridimensionamento del 1964. Da allora il confine della diocesi di Trento coincide col<br />

confine della Provincia Autonoma di Trento.<br />

Appartenevano alla diocesi di Trento fino dalle origini le Giudicarie, le valli di Non<br />

e di Sole, la valle dell'Adige fino a Merano, la valle dell'Isarco fino al rio Tinna che<br />

scorre ai piedi della rupe di Sabiona, antica sede della diocesi di Bressanone. Nella valle<br />

dell'Avisio il confine fra le due diocesi si trovava nei pressi di Pezzé, poco a monte di<br />

Moena.<br />

Non tutti però sono d'accordo riguardo a questo punto di confine. Il problema era<br />

stato sollevato da Giuseppe Resch nel 1753, allorché assieme ai più antichi documenti<br />

della diocesi di Sabiona-Bressanone, pubblicava il documento che descrive in breve il<br />

confine fra le due diocesi dall'Isarco fino al passo di s. Pellegrino. Il documento, che<br />

risale al 1100, accenna ad un grande prato quod dicitur Pradasis come uno dei punti<br />

dove passa il confine. Il Resch in quel prato identificò il villaggio di Predazzo in val di<br />

Fiemme e pertanto fu convinto che anticamente anche Moena avesse fatto parte della<br />

diocesi di Bressanone 1 .<br />

Se non tutti, la maggior parte almeno degli studiosi abbracciarono la tesi del Resch.<br />

Nel tentativo di approfondire la conoscenza della storia della valle di Fassa, ho avuto<br />

occasione di prendere in esame anche il citato documento di confine, assieme a tutte le<br />

altre argomentazioni recate per suffragare la tesi di un cambiamento di confine fra le<br />

diocesi di Trento e Bressanone nella valle dell'Avisio. In una pubblicazione che ha<br />

come argomento la storia della valle di Fassa, esponevo le ragioni che mi facevano<br />

ritenere che il detto confine non aveva subito variazioni e che quindi Moena non abbia<br />

mai fatto parte della diocesi di Sabiona-Bressanone 2 .<br />

Questa tesi, com'era prevedibile, non fu accolta con molto favore, soprattutto dagli<br />

studiosi di glottologia, poiché sulla base della variazione del detto confine avevano<br />

fondato le loro tesi linguistiche 3 .<br />

Finalmente in tempi più recenti, dopo nuove indagini e ricerche d'archivio,<br />

pubblicavo un lavoro sul nostro confine, dove fra il resto compaiono per la prima volta,<br />

assieme ad altri documenti inediti, i documenti di confine del secolo XVI 4 . Gli<br />

1<br />

Resch Joseph, Annales ecclesiae sabionensis nunc brixinensis, Vienna Mauracher 1765, III, pp. 700-701.<br />

2<br />

Ghetta Frumenzio, La valle di Fassa nelle Dolomiti, Trento 1974, pp. 33 e segg.<br />

3<br />

Heilmann Luigi, Il confine ladino-trentino nella valle dell'Avisio, Firenze 1963.<br />

4<br />

Ghetta Frumenzio, Il confine fra le diocesi di Trento e Bressanone nella valle dell'Avisio, in Studi trentini di<br />

scienze storiche, 69 (1990) 149-210.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

3


argomenti e i documenti pubblicati dovrebbero aver risolto definitivamente la questione<br />

relativa al detto confine.<br />

Nella parte meridionale la diocesi di Trento comprendeva la valle Lagarina con<br />

Mori, Ala, la Vallarsa, Terragnolo e Folgaria; invece le pievi di Avio e di Brentonico<br />

appartenevano alla diocesi di Verona. Infine comprendeva le pievi di Arco, Riva,<br />

Tignale e Ledro. Il Primiero, il Tesino e tutta la Valsugana appartenevano alla diocesi di<br />

Feltre, compreso il territorio delle pievi di Pergine e Calceranica. La diocesi di Feltre si<br />

estendeva fino a Madrano e a Nogaré, dove il confine era segnato dal rio Sila. A<br />

mezzogiorno di Trento la diocesi di Feltre si allargava ben oltre la sella di Vigolo<br />

Vattaro, scendendo verso Mattarello fino alle Novaline, a pochi chilometri dalla città.<br />

Pertanto la giurisdizione del vescovo di Feltre nei pressi di Trento giungeva a toccare il<br />

confine della pieve di s. Maria Maggiore, antica chiesa cattedrale di Trento.<br />

A quando risalga tale "invasione" di territorio altrui, e quale sia la sua origine, resta<br />

un problema senza risposta.<br />

Da una parte conosciamo l'iscrizione confinaria del IV secolo incisa su una parete<br />

di porfido sul monte Pergol in fondo alla valle di Cadino, a circa un'ora di cammino dal<br />

passo del Manghen; iscrizione che fissava il confine tra i municipi di Trento e di Feltre<br />

e che attribuiva a quest'ultimo il Primiero, il Tesino e la Valsugana. Fino dove si<br />

estendeva il territorio del municipio di Feltre nella Valsugana? Comprendeva forse<br />

anche il Perginese, oppure giungeva solo fino a Novaledo, presso il maso di s.<br />

Desiderio, dove si trovava il confine tra il principato di Trento e la contea di Feltre?<br />

Dall'altra sono ben note le dolorose vicende provocate dall'invasione dei<br />

Longobardi. Per l'irruenza dell'invasione e delle depredazioni che l'accompagnarono, i<br />

ricchi proprietari, quelli che contavano, furono trucidati in massima parte o indotti alla<br />

fuga verso le coste e le isole. Lo stesso ceto medio dei piccoli proprietari fu spogliato a<br />

profitto degli "arimanni". In tal modo gli ordinamenti romani preesistenti furono<br />

sconvolti e nella nuova organizzazione non si tenne in nessun conto dell'ordinamento<br />

romano. Le stesse diocesi subirono gravi perdite in vite umane e in beni, e la vita<br />

ecclesiastica rimase a lungo impedita.<br />

Il dominio temporale dei vescovi di Trento si estendeva su un territorio che era più<br />

vasto di quello della diocesi. Esso comprendeva il territorio del vecchio ducato di<br />

Trento, la contea di Bolzano e la contea della Venosta, che si estendeva oltre il Passo di<br />

Resia fino all'Engadina inferiore, e nella Valsugana giungeva fino al Maso di s.<br />

Desiderio presso Novaledo, comprendendo tutto il Perginese, Levico, Caldonazzo e<br />

Lavarone. Inoltre a mezzogiorno facevano parte del principato tridentino le pievi<br />

veronesi di Avio e di Brentonico. Nei rimanenti territori il confine politico ricalcava<br />

quello diocesano 5 .<br />

Vicende storiche dell'Archivio del Principato di Trento<br />

Il complesso maggiore di documenti relativi alle vicende del Principato e della<br />

diocesi di Trento che oggi rimangono, è conservato nell'Archivio di Stato di Trento.<br />

Prima di dare uno sguardo sommario a quel materiale archivistico, è necessario<br />

tracciarne brevemente la storia: la sua formazione, le diverse trasmigrazioni, le perdite<br />

5<br />

Partendo dal monte Pergol e seguendo lo spartiacque della catena del Lagorai, si arriva esattamente al Maso di<br />

s. Desiderio presso Novaledo. Anche questo riscontro farebbe pensare che il confine tra i municipi di Trento e di<br />

Feltre sia stato fissato a s. Desiderio di Novaledo.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

4


subite, le personalità che si preoccuparono di ricuperare e valorizzare i documenti del<br />

detto Archivio.<br />

La prima personalità che incontriamo nella storia dell'Archivio del Principato di<br />

Trento è il vescovo Federico Vanga (1207-1218). Di lui rimane bella e solenne<br />

testimonianza il Liber sancti Vigilii, detto comunemente Codice Vangiano. Nella<br />

prefazione al detto codice il Vanga dichiara di averne voluto la redazione per conservare<br />

i documenti legali comprovanti i diritti, le prerogative e i possessi del principato<br />

ecclesiastico di Trento, nonché quelli dei suoi sudditi. Si era trovato nella necessità di<br />

far raccogliere e trascrivere per mano di notaio i detti diritti che erano andati in gran<br />

parte perduti causa "numerose rivoluzioni".<br />

Il Codice Vangiano è stato pubblicato nel 1852 da Rudolf Kink 6 . Una ristampa è<br />

apparsa nel 1964.<br />

Quando Federico Vanga si accinse all'impresa di ricuperare il maggior numero<br />

possibile di documenti della diocesi e del principato, gli archivi trentini avevano già<br />

subito perdite gravissime. Mancano infatti tutti i documenti dell'età carolingia, i diplomi<br />

degli Ottoni; sono andate perdute tutte le Bolle papali anteriori al 1200. Non si è salvato<br />

nessun diploma o privilegio imperiale del governo episcopale di Ghebardo (1106-1124)<br />

già cancelliere dell'imperatore Enrico V 7 . Ben a ragione quindi l'Archivio del Principato<br />

di Trento è stato paragonato ad un grande albero spogliato delle fronde più belle 8 .<br />

Lo stesso Codice Vangiano contiene soltanto dieci documenti anteriori al 1180. Le<br />

perdite maggiori di questi documenti si fanno risalire al tempo delle sommosse<br />

scoppiate a Trento dopo l'uccisione del principe e vescovo Beato Adelpreto (1172),<br />

durante le quali andò in fiamme il palazzo vescovile presso la cattedrale. Ma ci furono<br />

rivolte anche contro il principe e vescovo Corrado di Beseno; e la perdita di altri<br />

documenti si potrebbe attribuire a questo periodo burrascoso.<br />

I pochi documenti salvati dalla distruzione furono conservati nel Palazzo fatto<br />

ricostruire da Federico Vanga e più tardi, nel 1255, quando Egnone d'Appiano trasferì la<br />

sua residenza nel Castello del Buonconsiglio, anche l'Archivio vi trovò la sua<br />

collocazione.<br />

In questo luogo sicuro l'Archivio rimase per un secolo e mezzo e si arricchì del<br />

Codice di Nicolò di Brno, detto Codex Vangianus maior 9 . Qui dobbiamo accennare al<br />

trasferimento del Codice Vangiano a Mantova, ivi trasportato per ordine del vescovo<br />

Filippo Bonacolsi (1289-1303) e questo perché Mainardo II conte di Tirolo si era<br />

opposto con le armi alla presa di possesso della sede di s. Vigilio da parte del Vescovo<br />

Filippo. Il Codice ritornò a Trento durante il governo di Bartolomeo Querini (1304-<br />

1307).<br />

Agli inizi del secolo XV e precisamente nel 1407, per ordine di Federico<br />

Tascavuota duca d'Austria, la maggior parte dei documenti dell'Archivio furono<br />

trasportati in Austria. Qui l'Archivio fu ordinato e il materiale è stato ripartito in 70<br />

cassette (Capsae) e fu redatto un repertorio di 570 fogli.<br />

6<br />

Kink Rudolf, Codex Wangianus. Urkundenbuch des Hoschstiftes Trient, begonnen unter Friedrich von<br />

Wangen, Bischofe von Trient und Kaiser Friedrich's II Reischsvicar für Italien. Fortgesetz von seinen Nachfolgern,<br />

Wien 1852.<br />

7<br />

Il vescovo Ghebardo, essendo stato cancelliere dell'imperatore Enrico V, fu senza dubbio favorito con diplomi<br />

e donativi da parte del suo Signore: purtroppo nulla ci è pervenuto.<br />

8<br />

Huter Franz, Tiroler Urkundenbuch, I, Innsbruck 1937, p. xlv.<br />

9<br />

Il Codice di Nicolò è detto maggiore perché conserva un numero maggiore di documenti.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

5


Il più antico inventario dei documenti del nostro Archivio risale al 1463, ed è stato<br />

pubblicato recentemente 10 . Questo stesso inventario è la chiara testimonianza della<br />

povertà di documenti che conservava l'Archivio della Cancelleria del Principato di<br />

Trento nel secolo XV. Chissà quante volte i documenti allora presenti nel suo archivio<br />

sono stati esaminati, studiati, annotati e commentati dal principe e vescovo Giovanni<br />

Hinderbach durante i lunghi anni del suo governo! Per sapere se un documento<br />

dell'Archivio del Principato di Trento, non si era trovato fra quelli fatti asportare da<br />

Federico duca d'Austria, e ancora assenti da Trento al tempo dell'Hinderbach, basterà<br />

osservare se reca note, aggiunte, chiose o correzioni vergate colla calligrafia<br />

caratteristica dell'Hinderbach. Per quanto riguarda la storia del nostro Archivio è<br />

interessante osservare che fra i principi e vescovi che maggiormente si resero benemeriti<br />

dell'Archivio stesso, si trovino personaggi che provengono dalle cancellerie regie o<br />

imperiali: Federico Vanga vicario imperiale, Nicolò di Brno cancelliere di Carlo IV di<br />

Lussemburgo, poi imperatore, Bernardo Clesio cancelliere supremo di Ferdinando<br />

d'Austria.<br />

Il principe e vescovo che maggiormente si rese benemerito del nostro Archivio è<br />

senza dubbio Bernardo Clesio. Per il fedele e validissimo servizio a lungo prestato alla<br />

Casa d'Austria e a Ferdinando in particolare, prima di ritornare definitivamente a<br />

Trento, il Clesio era riuscito a farsi restituire i documenti trentini che da oltre un secolo<br />

si trovavano in Austria.<br />

In data 18 febbraio 1532 Bernardo Clesio firmava una quietanza (reversale) per i<br />

documenti ricevuti, con la quale si impegnava anche per i suoi successori a non<br />

sollevare, sulla base dei detti documenti, nessuna rivendicazione territoriale nei<br />

confronti di Ferdinando e successori. Copia autentica di questo "reversale" costituisce il<br />

volume XII del Codice Clesiano. Riportati a Trento i nostri documenti, per ordine di<br />

Bernardo Clesio furono tutti contrassegnati col motto e con l'emblema delle sette<br />

verghe. Questo lavoro fu eseguito dal pittore tedesco Cristoforo, come risulta da un<br />

libro paga 11 . Col suo interessamento per i documenti dell'Archivio Bernardo Clesio si<br />

proponeva due ambiziosi progetti: in primo luogo riunire e ricomporre i documenti<br />

dell'Archivio del Principato e poi garantirsi contro eventuali manomissioni o perdite<br />

accidentali. Raggiunse il primo intento ottenendo da Ferdinando d'Austria i documenti<br />

trasmigrati a Innsbruck un secolo prima e realizzò il secondo curando che tutti i<br />

documenti contenuti nei libri feudali dei suoi predecessori, dal 1307 in poi, fossero<br />

trascritti in volumi in pergamena di più sicura conservazione. Nasce così negli anni<br />

1536-1537 il Codice Clesiano costituito da dodici grandi volumi in pergamena, del<br />

quale ne furono fatti tre esemplari. Considerati dal punto di vista estrinseco questi<br />

volumi rappresentano ciò che di meglio si possa desiderare, sia i fogli di pergamena, sia<br />

la scrittura uniforme, sia la miniatura a piena pagina che adorna il primo foglio di ogni<br />

volume, sia in fine la legatura dei volumi rinforzati con piastre di ottone traforato e con<br />

borchie; tutto questo doveva concorrere a fare in modo che i detti volumi fossero degni<br />

di custodire e rappresentare i diritti e le prerogative del principato vescovile di Trento.<br />

Tuttavia a tutto questo apparato esterno, a tutta questa cura adoperata perché i volumi<br />

apparissero ricchi e magnifici nella loro pompa esteriore, non fa riscontro il contenuto<br />

10<br />

Ghetta Frumenzio, Inventario dei documenti della cancelleria del principato di Trento nel 1463, in Studi<br />

trentini di scienze storiche 67 (1988) 169-184.<br />

11<br />

Trento, Biblioteca comunale MS 332: "Ich Christof maller hab emphangen 14 lib. von wegen der "UNITAS"<br />

die ich die prieff gemacht hab, am tag 6 herbst 1533".<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

6


degli stessi; troppi sono gli errori di trascrizione, soprattutto dei nomi di persona e di<br />

luogo; troppe le omissioni e le ripetizioni che si avvertono.<br />

Se prendiamo in esame il primo volume del Codice Clesiano e lo confrontiamo con<br />

l'originale delle infeudazioni del principe vescovo Bartolomeo Querini, restiamo<br />

sorpresi e meravigliati, tanti sono gli errori e le omissioni che compaiono.<br />

Che dire allora della fatica dei nostri studiosi P. Marco Morizzo OFM e Desiderio<br />

Reich, che ai primi di questo secolo hanno pubblicato parte dei regesti del Codice<br />

Clesiano?<br />

Attualmente gli originali dei libri feudali, dai quali furono copiati i documenti<br />

contenuti nel Codice Clesiano, non si trovano tutti nell'Archivio di Stato di Trento; tre<br />

volumi e precisamente i libri delle infeudazioni dei principi e vescovi Giovanni<br />

Hinderbach, Udalrico Frundsberg e Udalrico Liechtenstein, si trovano nell'Archivio<br />

diocesano di Trento, almeno dal 1803, epoca del trasferimento dei documenti trentini a<br />

Innsbruck e Vienna.<br />

Nel fare i regesti del Codice Clesiano il Morizzo e il Reich ebbero l'opportunità di<br />

confrontare i documenti del Codice Clesiano con gli originali contenuti nei tre volumi<br />

citati, per fare le opportune correzioni. Purtroppo gli altri libri feudali si trovavano<br />

ancora a Innsbruck.<br />

Il Reich e il Morizzo avevano portato a termine i regesti del Codice Clesiano, ma la<br />

loro pubblicazione fu interrotta all'anno 1486, cioè fino alle infeudazioni<br />

dell'Hinderbach comprese. I regesti dei libri feudali dei successori dell'Hinderbach fino<br />

a Bernardo Clesio rimasero inediti e lo sono tuttora 12 .<br />

Nel dare una breve descrizione e valutazione del Codice Clesiano, abbiamo<br />

accennato ai libri feudali del principato di Trento; sarà opportuno prendere in esame<br />

alcuni problemi archivistici relativi agli stessi. Non abbiamo alcuna notizia di un libro<br />

di investiture del principe e vescovo Enrico di Metz (1310-1336); abbiamo invece le<br />

prove che nel 1532 esisteva un libro delle investiture del principe vescovo Nicolò di<br />

Brno. Infatti nel volume XII del Codice Clesiano al N° 365, si precisa che viene<br />

restituito a Bernardo Clesio "ain puech, darein registriert die erbrecht verleihungen des<br />

stifts Trient bei bischofs Niclausen, herzogens, marggravens und gravens regierung, ab<br />

anno 1339 usque ad annum 1346, und sein etlich frey lehen darundter anno 1339".<br />

Se il libro feudale di Nicolò di Brno fu consegnato a Bernardo Clesio, come mai nel<br />

Codice Clesiano non troviamo trascritte le infeudazioni del detto vescovo e principe<br />

Nicolò? Dobbiamo concludere o che il volume in parola restò in Austria, oppure che<br />

andò perduto lungo il tragitto. A Trento sicuramente non è arrivato, diversamente<br />

dovremmo trovarne testimonianza nel Codice Clesiano e nei regesti dell'Ippoliti.<br />

La copia del Codice Clesiano già in possesso del Capitolo del Duomo di Trento si<br />

trova attualmente nell'Archivio diocesano. Secondo il Morizzo la detta copia sarebbe<br />

stata procurata dai canonici stessi per il loro Archivio. Riguardo agli esemplari del<br />

Codice Clesiano troviamo precise informazioni in un documento del principato di<br />

Trento 13 . Si tratta di un reversale col quale il 13 novembre 1540, il Capitolo della<br />

cattedrale di Trento dichiara di aver ricevuto dal vescovo Cristoforo Madruzzo i dodici<br />

volumi del Codice Clesiano, assieme ad altri documenti, per conservarli nella sacrestia<br />

del duomo. I canonici si dicono pronti a restituirli ad ogni richiesta del Madruzzo e dei<br />

suoi successori. Si afferma inoltre che per volontà del Clesio si dovevano eseguire tre<br />

esemplari del Codice, di cui uno da custodire nell'Archivio segreto del Castello del<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

12<br />

Morizzo Marco, Reich Desiderio, Codex Clesianus. Regesta, in Rivista Tridentina, VII-XIV (1907-1914).<br />

13<br />

Trento Archivio di Stato, Archivio del Principato vescovile di Trento, Sezione latina, Capsa 44/24.<br />

7


Buonconsiglio, un secondo per i canonici da conservare nella sacrestia del duomo, e un<br />

terzo per la Cancelleria del Castello per l'uso quotidiano. Il documento conclude<br />

dicendo che la morte sopraggiunta non permise al Clesio di completare questa sua<br />

lodevole impresa. Ai canonici i volumi del Codice Clesiano furono presentati in una<br />

cassapanca chiusa con tre chiavi, ornata con lo stemma della famiglia Cles e con quello<br />

del principato di Bressanone; segno evidente che la stessa cassa fu preparata dopo la<br />

nomina di Bernardo Clesio ad amministratore apostolico della diocesi di Bressanone,<br />

pochi mesi prima della sua morte.<br />

La detta cassapanca ai primi di questo secolo si trovava sul campanile del duomo di<br />

Trento e serviva da sgabello al sacrestano per fare "campanò". In questi ultimi anni è<br />

stata trovata presso un antiquario e ricuperata dalla Provincia Autonoma di Trento. Ora<br />

finalmente sappiamo a quale scopo fu preparata e a chi era stata affidata 14 .<br />

Abbiamo visto che l'esemplare del Codice Clesiano che era stato collocato nella<br />

sacrestia del duomo di Trento è attualmente nell'Archivio diocesano; quello che serviva<br />

per la cancelleria del Castello del Buonconsiglio si trova nell'Archivio di Stato di Trento<br />

e l'esemplare celato nell'Archivio segreto del Castello è conservato nell'Archivio di<br />

Stato di Monaco di Baviera.<br />

I cancellieri del principato di Trento, da Antonio Gilli detto Quetta e poi via via<br />

tutti gli altri, si presero grande cura dei documenti dell'Archivio. Fra questi cancellieri<br />

dobbiamo ricordare Francesco Antonio Alberti-Poia, cugino del vescovo Francesco<br />

Alberti-Poia; questi per una più facile e sollecita consultazione dei documenti<br />

dell'Archivio, compose un indice alfabetico ragionato di 200 carte dei documenti del<br />

Archivio del principato di Trento (1690) 15 .<br />

Il regesto Ippoliti-Zatelli<br />

Lo strumento fondamentale per la conoscenza e lo studio dei documenti conservati<br />

in un archivio sono gli inventari, i cataloghi e i regesti dei documenti stessi.<br />

Possiamo dirci fortunati che i documenti dell'Archivio del Principato ecclesiastico<br />

di Trento e precisamente la sezione latina, siano stati ordinati per argomento in 85<br />

sezioni o Capsae, che comprendono 7.361 numeri, tra singoli documenti e volumi, e<br />

dotati di un Repertorium Archivi Episcopalis Tridenti, grosso volume di 1.360 pagine.<br />

Si tratta di un ottimo regesto compilato negli anni 1759-1762, dal francescano<br />

Giuseppe Ippoliti coadiuvato dal confratello Angelo Maria Zatelli.<br />

Il volume del regesto Ippoliti-Zatelli si apre col diploma di Corrado II dell'anno<br />

1027, segnato Capsa 1, numero 1; il documento più recente porta la data 1756 16 .<br />

Perché il francescano Benedetto Bonelli potesse darci l'opera intitolata Notizie<br />

istorico critiche, non bastò che il principe e vescovo Francesco Felice Alberti-Denno gli<br />

aprisse l'Archivio del Castello del Buonconsiglio, che era il massimo deposito di<br />

materiale documentario per la storia della Chiesa e del Principato di Trento. Fu anche<br />

necessario che quella vasta congerie di carte, di pergamene e di volumi, venisse<br />

ordinata, registrata, messa in evidenza e così resa accessibile e utilizzabile 17 .<br />

14<br />

Casagrande Vincenzo, Catalogo del museo diocesano di Trento, Trento,1908, p. 36, n° 60.<br />

15<br />

Trento, Biblioteca comunale, MS 332.<br />

16<br />

Vi furono poi altre aggiunte di mano diversa: l'ultimo documento porta la data 1777. Cfr. Dellantonio Orazio<br />

OFM, P. Giuseppe Ippoliti e P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia dei Frati Minori nel Trentino, Trento 1926,<br />

pp. 94-105.<br />

17<br />

Dellantonio Orazio OFM, I Frati Minori nel Trentino, Trento 1947, p. 244.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

8


Fu dapprima il francescano P. Giuseppe Ippoliti (1712-1763), al quale dopo un<br />

anno si aggiunse il P. Angelo Maria Zatelli (1713-1780) a sobbarcarsi questa fatica: un<br />

lavoro che richiedeva non soltanto pazienza da frati, ma soprattutto competenza storica<br />

e paleografica. Il P. Giangrisostomo Tovazzi OFM (1731-1806) in una lettera 1 luglio<br />

1782 manda al P. Ferdinando de' Paoli di Sant'Orsola, residente nel convento di Pergine<br />

queste preziose notizie: “Rispondo subito subito, che li due registratori dell'Archivio<br />

segreto del Castello di Trento, furono il Padre Giuseppe Ippolito degl'Ippoliti da Pergine<br />

ed il Padre Angelo Maria Zatelli da Trento. Il primo è morto in Pergine ai 12 di febbraio<br />

1763. L'altro poi qui in Trento li 13 luglio 1780. Hanno cominciata la loro fatica nel<br />

maggio del 1759 e l'hanno terminata parimente nel maggio del 1762, sempre sotto il<br />

vescovo principe Francesco Felice de' conti Alberti di Enno. Hanno lasciato nel detto<br />

Castello un grosso volume in foglio contenente li sommari latini di 7.361 carte, tutte<br />

lette da loro e commariate [elencate e riassunte] in questo nostro convento di s.<br />

Bernardino, senza toccare le tedesche, dietro alle quali dopo la loro partenza ha fatto<br />

qualche cosa il nostro P. Antonio (Inama) da Fondo...” 18 .<br />

I due frati francescani Ippoliti e Zatelli trovarono i documenti dell'Archivio che si<br />

apprestavano a catalogare e a farne i regesti già in buona parte ordinati in Capsae e<br />

segnati; seguirono quindi il criterio già iniziato dal cancelliere Antonio Quetta e<br />

perfezionato dall'Alberti-Poia. L'ordinamento operato dall'Ippoliti e dal suo confratello<br />

Zatelli è consistito nel ripartire il materiale nelle 85 Capsae o sezioni esistenti. Aprirono<br />

in seguito una serie di 27 altre Capsae di miscellanee e al termine del lavoro i<br />

documenti di queste ultime serie vennero alla fine distribuiti, con maggior aderenza agli<br />

argomenti, nelle rispettive Capsae. Quando vennero loro consegnati i documenti non<br />

contenuti nelle 85 Capsae, avevano già steso il regesto di quelle. I regesti di questi<br />

nuovi documenti furono aggiunti al manoscritto dopo quelli della Capsa 85, formando<br />

altre 27 Capsae, dalla 86 alla 112. In realtà però i documenti si trovavano<br />

topograficamente riposti nelle 85 Capsae preesistenti. Per facilitare il ritrovamento di<br />

questi i due registratori posero alla fine di ognuna delle 85 Capsae il numero<br />

progressivo dei nuovi documenti con il richiamo alle rispettive 27 Capsae dove si<br />

trovava il regesto e alla fine di ognuna delle 27 nuove Capsae ripeterono la<br />

numerazione col riferimento alle rispettive 85 Capsae.<br />

Quanto prezioso sia riuscito ai nostri storici il regesto Ippoliti-Zatelli, lo<br />

apprendiamo dal giudizio dello storico trentino Desiderio Reich: "Il Repertorium forma<br />

per noi, privati dei documenti originali, la fonte più importante della storia trentina,<br />

tanto più che la sua compilazione è stata trovata sempre esatta, se non del tutto<br />

esauriente, come è nella natura del regesto e corrispondente alla natura dei<br />

documenti" 19 . Di tale regesto furono fatte alcune copie: una per l'Archivio della diocesi<br />

e una per la biblioteca comunale, la più consultata, compilata da Damaso Ghezzi nel<br />

1884-1885 20 , corredata nel 1898 da don Luigi Rosati di un prezioso Indice alfabetico.<br />

Su questo regesto, in mancanza degli originali poterono lavorare gli studiosi trentini. Un<br />

18<br />

Tovazzi Giangrisostomo, Epistolario, MS 56-62, lettera n° 259; cfr. anche Dellantonio Orazio OFM, P.<br />

Giuseppe Ippoliti e P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia dei Frati Minori nel Trentino, Trento 1926, p. 97. Dei<br />

regesti del P. Antonio Inama non esiste traccia nell'archivio di Stato di Trento. I regesti invece dei documenti<br />

pergamenacei dell'archivio della Prepositura di Trento redatti dal P. Angelo Maria Zatelli si trovano nell'archivio<br />

Capitolare.<br />

19<br />

Dellantonio Orazio OFM, P. Giuseppe Ippoliti e P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia dei Frati Minori<br />

nel Trentino, Trento 1926, p. 98.<br />

20<br />

Al termine dell'ultima pagina 805 vi è questa scritta: "Damaso Gezzi sor. (17.I.1884 - 21 VIII 1885)".<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

9


Indice cronologico dei documenti del principato è stato compilato, sulla scorta dello<br />

stesso regesto, dal dott. Albino Casetti nel 1942.<br />

Il Regesto dell'Ippoliti-Zatelli non ha perduto la sua importanza neppure ora che<br />

l'Archivio del Principato di Trento, dopo più di un secolo di esilio, si trova di nuovo a<br />

Trento.<br />

Il P. Giuseppe Ippoliti non si accontentò di catalogare e di fare i regesti dei<br />

documenti del Castello, ma fece di più: trascrisse integralmente migliaia di quei<br />

documenti, formandone sei volumi in foglio, che sotto il nome di Acta, Documenta,<br />

Monumenta si trovano nella Biblioteca di San Bernardino dei Frati Minori di Trento.<br />

Il principe vescovo Francesco Felice Alberti-Denno che stimava l'Ippoliti, non si<br />

contentò di dirgli "vogliamo farlo storico di Trento", ma gli comunicò inoltre quei suoi<br />

preziosi volumi di miscellanee 21 , affinché potesse valersene per l'opera disegnata. La<br />

storia di Trento non fu potuta scrivere dal P. Ippoliti, essendo stato colto dalla morte<br />

all'età di cinquant'anni 22 .<br />

Nuovo esilio dell'Archivio<br />

Le vicende dolorose che a partire dalla fine del Settecento sconvolsero l'Europa e<br />

portarono alla soppressione del principato di Trento, causarono anche la dispersione e la<br />

perdita di biblioteche e di archivi 23 .<br />

Soppresso il principato di Trento nel 1803, il suo territorio fu incorporato al Tirolo<br />

e la città di Trento cessò di essere capitale di Stato e fu declassata a città di periferia.<br />

Cessando la loro attività gli uffici governativi del principato di Trento, anche gli archivi<br />

furono trasferiti altrove.<br />

Nel maggio 1803 arrivò a Trento l'archivista della Corte di Vienna Gassler con<br />

l'ordine di mettere in casse e di trasportare a Innsbruck l'intero Archivio del Principato<br />

di Trento. Tra il luglio e l'ottobre del 1803 arrivarono a Innsbruck 56 carri con i<br />

documenti trentini.<br />

I documenti più antichi e i codici più preziosi dell'Archivio erano custoditi in una<br />

stanza segreta della torre del Castello. Agostino Perini afferma che il luogo era noto a<br />

tre sole persone, cioè al principe vescovo, al suo cancelliere e all'archivista. Anche<br />

questo segreto fu aperto e il materiale archivistico più prezioso partì per Vienna.<br />

Mentre questa cospicua parte di documenti dell'Archivio del Principato di Trento<br />

veniva collocata in archivi statali sotto buona custodia, nel Castello del Buonconsiglio,<br />

in sale, uffici, tribunali e soffitte era rimasta una gran quantità di atti, di volumi e di<br />

faldoni.<br />

Dopo che era stato incamerato dal governo austriaco il Castello del Buonconsiglio,<br />

trasportato l'Archivio del Principato a Innsbruck e a Vienna, trasferito l'Archivio<br />

diocesano nel convento di s. Marco di Trento, chi si prese cura di tutti gli atti e volumi<br />

dei processi del Consiglio Aulico accumulati in tanti secoli di attività amministrativa e<br />

giudiziaria? Per buona sorte numerosi atti e documenti finirono fra i manoscritti della<br />

Biblioteca comunale di Trento; ma un grande numero di pergamene vennero vendute ai<br />

legatori di libri; ne abbiamo conferma dall'esame dei libri legati in pergamena fra il<br />

1815 e il 1830.<br />

21<br />

Trento, Biblioteca comunale, Miscellanea Alberti MS 9-14.<br />

22<br />

La pubblicazione del Regesto era stata messa in programma dai fondatori della Società per gli Studi Trentini<br />

di Scienze Storiche. Ma non se ne fece nulla. Una buona occasione si sarebbe presentata al tempo delle celebrazioni<br />

per il quinto centenario della nascita di Bernardo Clesio. Ma la cosa non ebbe esito.<br />

23<br />

Gar Tomaso, L'archivio del castello di Thunn, Trento 1857, p. III.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

10


Nell'Archivio del Magistrato consolare di Trento ci sono gli atti di un processo<br />

contro i soldati accusati di avere asportato libri dal Castello del Buonconsiglio nel<br />

1809 24 .<br />

Ma la sorte peggiore è toccata nel giugno 1809 ai volumi e mazzi di documenti che<br />

erano rimasti nel Castello: in parte vennero impiegati dagli artiglieri a fare cartocci per i<br />

cannoni e in parte, per ordine del colonnello austriaco Cristano von Leiningen, vennero<br />

gettati nelle fosse del Castello come materiale ingombrante.<br />

Il Castello del Buonconsiglio fu residenza dei principi e vescovi di Trento dal 1255<br />

fino al 1796. Pietro Vigilio Thunn il 20 maggio 1796 all'avvicinarsi di Napoleone<br />

Bonaparte, abbandonò in tutta fretta la città di Trento per riparare a Passavia. Egli farà<br />

ritorno l'anno seguente, ma per rifugiarsi nel Castello della sua famiglia presso Vigo di<br />

Ton, dove anche morì il 17 gennaio 1800. I vescovi di Trento non dimorarono più nel<br />

Castello e non lo riebbero più. Il successore di Pietro Vigilio Thunn, Emanuele Maria<br />

Thunn, abitò per qualche tempo nella casa paterna in via Bellenzani e poi in casa<br />

Stanchina in Largo Carducci.<br />

Anche gli uffici della Curia diocesana con l'Archivio diocesano, allontanati dal<br />

Castello, furono collocati ai primi del 1808 nel soppresso convento degli Agostiniani di<br />

s. Marco (che nel 1810 divenne sede dell'Intendenza di Finanza), poi nel palazzo<br />

Wolkenstein, nell'ex Collegio dei PP. Gesuiti, in casa Stanchina, poi nel palazzo Taxis<br />

(attuale Banca d'Italia) e finalmente nel 1921 nel palazzo di Piazza Fiera.<br />

Dopo lo spoglio operato da Federico d'Austria nel 1407, il primo che razziò il bello<br />

e il buono che c'era nel Castello del Buonconsiglio fu Napoleone Bonaparte, che asportò<br />

l'argenteria e tutti gli oggetti preziosi. I Governi che seguirono (in dieci anni si cambiò<br />

Governo dieci volte) misero all'asta quello che riuscirono a trovare nel Castello. Quando<br />

tutta la suppellettile, tutto il mobilio, tutti gli addobbi furono scomparsi, giunse il<br />

momento per far sparire le stufe di maiolica, i caminetti marmorei, gli intagli dei soffitti<br />

lignei. Poi si diede mano a smantellare le balaustre delle logge, delle scale e dei<br />

poggioli.<br />

Il Castello del Buonconsiglio dal 1810 al 1813 fu sede del Governo del<br />

Dipartimento dell'Alto Adige. Da allora in poi fu adibito a caserma fino al 1918.<br />

I documenti trentini trasportati in Austria non vi si fermarono a lungo. Napoleone<br />

nel 1806 aveva ceduto il Tirolo alla Baviera. L'anno dopo il Governo bavarese trasportò<br />

i documenti trentini da Innsbruck a Monaco e riuscì a ottenere parte dei documenti<br />

trentini che erano stati portati a Vienna.<br />

Dopo la caduta di Napoleone, ritornato il Tirolo all'Austria, i documenti trasportati<br />

a Monaco si restituirono a più riprese, ma non tutti come abbiamo accennato parlando<br />

del Codice Clesiano.<br />

Durante il periodo di permanenza in Austria i documenti del principato di Trento<br />

subirono altri traslochi: i libri Dietali e i Copiali passarono a Innsbruck, invece la<br />

corrispondenza di Bernardo Clesio venne trasferita a Vienna. Alla fine del secolo scorso<br />

i documenti trentini presenti nell'Archivio Provinciale di Innsbruck vennero<br />

radicalmente ordinati nella serie Atti Trentini, assumendo l'Archivio del Principato di<br />

Trento la fisionomia che conserva tuttora.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

24 Trento, Biblioteca comunale, archivio del Magistrato consolare, MS N° 4488.<br />

11


Alla fine della prima guerra mondiale (1914-1918), col trattato di s. Germano,<br />

l'Italia ottenne dall'Austria la restituzione dei documenti che provenivano dagli archivi<br />

trentini.<br />

Il materiale ricuperato, dopo una provvisoria sistemazione nel Castello del<br />

Buonconsiglio, fu trasferito nell'Archivio di Stato di Trento, istituito nel 1919, situato<br />

nel palazzo che era stato fino al 1773 Collegio dei PP. Gesuiti e poi Seminario<br />

diocesano.<br />

Qui con pazienza e dedizione, il personale dell'Archivio, coadiuvato nei primi anni<br />

da studiosi trentini, fra i quali è da ricordare Giovanni Ciccolini, lavorarono a<br />

ricomporre le serie di questo Archivio e a redigere indici e inventari.<br />

Ma anche in questa nuova sede l'Archivio trentino non rimarrà a lungo indisturbato.<br />

Nel dicembre 1942 (la seconda guerra mondiale era scoppiata nel 1939) l'Archivio del<br />

Principato di Trento fu trasportato in una sala sotterranea del Castello del<br />

Buonconsiglio. Dopo il bombardamento del 2 settembre 1943, che causò danni<br />

all'edificio dell'Archivio di Stato, si decise lo sgombero totale; gli Atti furono trasportati<br />

a Povo, ad Albiano e a Baselga di Piné. Nel dicembre 1944, per maggior sicurezza,<br />

parte dell'Archivio del Principato fu trasferito in val Pusteria a Campo Tures. Finita la<br />

guerra e riparati i locali dell'Archivio di Stato, alla fine del mese di luglio del 1946, tutti<br />

i fondi archivistici che erano stati allontanati, vennero riportati in sede.<br />

L'alluvione provocata dallo straripamento dell'Adige nell'autunno del 1966 allagò la<br />

parte più bassa della città di Trento e sommerse anche i locali inferiori dell'Archivio: a<br />

piano terra la marea di fango e nafta raggiungeva quasi l'altezza di un metro. Per buona<br />

sorte i documenti che costituiscono l'Archivio del Principato di Trento erano collocati<br />

nei piani più alti dell'edificio e pertanto non hanno subito danni.<br />

Il codice dei regesti Ippoliti-Zatelli.<br />

Dopo la soppressione del Principato vescovile di Trento, avvenuta il 25 febbraio<br />

1803, il suo territorio fu incorporato al Tirolo, e la città di Trento cessò di essere la<br />

capitale di uno Stato e fu declassata a città di periferia. Gli uffici del Governo del<br />

Principato di Trento cessarono la loro attività, così pure il Tribunale d’Appello, anche<br />

gli archivi furono trasferiti altrove.<br />

Come detto in precedenza, nel maggio 1803 arrivò a Trento da Vienna l’archivista<br />

di Corte Franz Gassler con l’ordine di mettere in casse e di trasportare a Innsbruck<br />

l’intero Archivio del Principato di Trento. Fra il luglio e l’ottobre di quell’anno<br />

arrivarono a Innsbruck 56 carri con i documenti trentini.<br />

I documenti più antichi e i codici più preziosi erano custoditi in una stanza segreta<br />

della torre del Castello. Il luogo era noto a tre sole persone: il vescovo principe, il suo<br />

cancelliere e l’archivista Ducati. Anche questo Archivio fu aperto ed il materiale più<br />

prezioso partì per Vienna. Possiamo dirci molto fortunati che, dei documenti<br />

dell’Archivio del Principato vescovile di Trento, negli anni 1759 - 1763 due frati<br />

francescani - P. Giuseppe Ippoliti e P. Angelo Maria Zatelli - avevano compilato i<br />

regesti di ben 7.361 documenti di detto Archivio e di questi circa 6.000 trascritti alla<br />

lettera. Per quanto possiamo sapere fino ad ora il primo che si prese cura di esaminare la<br />

consistenza dei documenti giunti ad Innsbruck da Trento fu il giovane archivista<br />

Gottfried Primisser, che iniziò la sua attività nell’allora Archivio di Stato di Innsbruck<br />

nel 1810 come “Praticant”. Il Primisser ha lasciato la sua firma con la data a carta 101<br />

del manoscritto dei nostri regesti, dove si legge scritto con la matita rossa: "Letzten Juli<br />

1811 Primisser". Il nostro archivista ha fatto il primo lavoro di revisione per conoscere<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

12


la consistenza dei documenti trentini portati ad Innsbruck sulla base dei regesti dei<br />

documenti stessi. Il Codice dei regesti Ippoliti-Zatelli reca numerose segnature fatte con<br />

una matita rossa, di un rosso piuttosto sbiadito: si tratta di trattini, di segni a V, e<br />

soprattutto della lettera a, all’inizio dei regesti stessi. Consultando con cura il<br />

manoscritto abbiamo scoperto che la lettera a sta ad indicare "adest", come si legge in<br />

alcune note, ed anche “adsunt” come si legge a carta 31. Ci sono però anche delle<br />

indicazioni che segnalano la mancanza di documenti: "deest, noch nicht gefunden,<br />

vacat" ecc. Da lungo tempo abbiamo avuto la certezza che i documenti corrispondenti ai<br />

regesti segnati con la lettera a , nel 1811 erano presenti ad Innsbruck, e al contrario, che<br />

quelli privi della lettera a , non si trovavano ad Innsbruck nel 1811. Per avere una prova<br />

che la lettera a scritta a matita rossa davanti ai regesti stava ad indicare che i documenti<br />

relativi esistevano ad Innsbruck nel 1811, abbiamo consultato la Capsa n. 5, riguardante<br />

la Giurisdizione di Riva del Garda, cioè abbiamo confrontato la consistenza di questi<br />

documenti oggi conservati nell’Archivio di Stato di Trento 25 , con la consistenza dei<br />

documenti della stessa Capsa n. 5 conservati ad Innsbruck nel 1811. I documenti<br />

segnati ad Innsbruck con la lettera a sono oggi presenti nell’A.S. di Trento, quelli privi<br />

della lettera a non ci sono a Trento né ovviamente erano ad Innsbruck nel 1811. A<br />

questo punto possiamo porci il problema: a quando risale la perdita di tanti documenti<br />

dell’ Archivio del Principato Vescovile di Trento?<br />

Innanzi tutto abbiamo le prove documentarie che verso la fine del secolo XVIII<br />

furono rubati numerosi fascicoli e volumi dall’Archivio del Tribunale ecclesiastico. Lo<br />

stesso Vescovo Pietro Vigilio Thunn emanò la scomunica contro i ladri, in particolare<br />

contro quelli che avevano rubato atti processuali, mettendo così i giudici<br />

nell’impossibilità di terminare le cause in corso. Inoltre dopo la soppressione del<br />

Principe Vescovo di Trento anche l’Archivio del Capitolo del Duomo “fu esposto alla<br />

cupidigia dei raccoglitori e venditori di pergamene...” “... e i maggiori archivi furono<br />

abbandonati in balia del caso ed esposti alla rapina e allo sperpero” come lasciò scritto<br />

Tommaso Gar 26 . L’Intendenza di Finanza di Trento si diede premura di raccogliere<br />

quanto più materiale d’archivio possibile per poi spedirlo ad Innsbruck negli archivi e al<br />

Museo e alla Biblioteca del Ferdinandeum. Il 20 maggio 1796 il Principe Vescovo<br />

Pietro Vigilio Thunn, all’avvicinarsi di Napoleone, fuggì e abbandonò il Castello e la<br />

città in mano ai francesi. Ebbe così inizio lo spoglio di tutto quello che c’era di bello e<br />

di buono nel Castello del Buonconsiglio. Nessuna meraviglia quindi se il Primisser ad<br />

Innsbruck nel 1811, fu costretto a constatare la perdita di così numerosi documenti.<br />

Napoleone nel 1806 cedette il Tirolo al Re di Baviera. Nel 1812 il governo Bavarese<br />

trasportò a Monaco l’Archivio trentino unitamente all’Archivio del Principato<br />

Vescovile di Bressanone. Nonostante la pace di Parigi del 1814-15, solo nel 1837 fu<br />

possibile averne di ritorno a Vienna una parte, vale a dire che non tutti i documenti<br />

trentini restituiti da Monaco ritornarono ad Innsbruck. Ad esempio le Capsae 57 e 58<br />

recano scritto all’inizio: “Nach Wien, nach Adelsarchiv”, e “Ganz nach Wien”. Così<br />

pure passò a Vienna tutta la corrispondenza di Bernardo Clesio. All’inizio della Capsa<br />

46 sta scritto a penna “Ganz zu verbleiben”, all’inizio della Capsa 54 “Ganz nach<br />

Innsbruck”, all’inizio della miscellanea 79 sta scritto “Ganz zu Innsbruck”. Il volume 19<br />

della Capsa 85 va a Vienna “Nach Wien”. Infine è da segnalare che un buon numero di<br />

documenti della Capsa 67 e i numeri 50, 58 e 108 della miscellanea 79, recano<br />

25<br />

“Statistica dei documenti dell’ A.P.T.” dott. Albino Casetti negli anni 1940-1946; manoscritto n. 3 degli<br />

indici e repertori dell’ AST.<br />

26<br />

Tommaso Gar, L’archivio del Castello di Thunn, p. 4.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

13


soprascritto con matita rossa “museum”, cioè Museo del Ferdinandeum dove furono<br />

spediti dall’Intendenza di Finanza assieme ai documenti del Capitolo del Duomo e delle<br />

Clarisse di S. Michele di Trento. Tali documenti ora si trovano nell’Archivio di Stato di<br />

Trento, riconsegnati dall’Austria in seguito al trattato di S. Germain del 10 settembre<br />

1919. Negli anni 1929 e 1933 furono restituiti altri documenti della Sezione Latina dal<br />

Landesarchiv di Innsbruck.<br />

Il regesto repertorio Ippoliti-Zatelli.<br />

Titolo originale: Repertorium Archivi Episcopalis Tridenti. È un volume cartaceo<br />

attualmente legato in tutta pelle, di carte 680 numerate a matita. Misura mm. 305 x 215.<br />

Prima del restauro e dell’ultima legatura che risale agli anni 1982-1983, il volume era in<br />

buona parte sfascicolato.<br />

Nella prima parte è privo di margine e la scrittura giunge quasi fino sull'orlo e<br />

molte carte sono consunte dall'uso, anche il testo ha sofferto perdite. Dietro nostra<br />

sollecitazione il codice ora è legato, e come detto sopra è stato restaurato e rilegato.<br />

Sulla prima pagina si trova incollata una cartella dove sta scritto con grafia della<br />

seconda metà dell'Ottocento: "Dieser Akten und Urkundenverzeichnis soll, nach<br />

Angabe des hochwürdiger Pater Justiniam Ladurner, von Bonelli und Pater Grisostomo<br />

herrhuren". E sotto con grafia dei primi del Novecento: "Ist nielmehr das Werk des<br />

Pater Giuseppe Hippoliti, franziskaner von Pergine, zeitgenossen des Bonelli, wie von<br />

seinen Hand zu schreiben und von mir ergleichene Urkundenbuch in Museum zu Trient<br />

beweist”. Dr. Schoenherr.<br />

Il manoscritto è di mano e la numerazione e la distribuzione dei documenti delle<br />

miscellanee è del Padre Ippoliti. A carta 152 lo stesso Ippoliti annotava: "In nomine<br />

Domini Amen. Die 26 may 1759". Le pagine scritte dai singoli Padri sono evidenziate<br />

dalla tabella seguente.<br />

Ippoliti OFM<br />

Zattelli OFM<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

14<br />

Piscopo Goffredo<br />

1r - 158v<br />

161r - 215v<br />

158v - 159v 216r - 219v<br />

220r - 233r 234r - 234v<br />

236r - 238r 240r - 242v<br />

244r - 246r 247r - 247r<br />

249r - 258r 259r - 266r<br />

267r - 278v 279r - 288r<br />

289r - 294r 295r - 304v<br />

305r - 337r 339r - 348v<br />

349r - 361r 363r - 376v<br />

377r - 387r 389r - 398v<br />

400r - 405v 410r - 419v<br />

423r - 427v 432r - 452r<br />

456r - 475v 478r - 499r<br />

503r - 504v 507r - 553v<br />

555r - 558v 560r - 599v<br />

601r - 606r 608r - 614v<br />

617r - 622r 624r - 641r<br />

644r - 649v 651r - 654v<br />

656r - 661r<br />

678r - 679r<br />

664r - 675r


Attorno agli anni Trenta qualcuno aveva sttratto i regesti delle Capsae n. 46 e 47. E<br />

fu necessario trascrivere i documenti delle due Capsae desumendoli dalla copia in<br />

possesso della Biblioteca Comunale di Trento. Negli anni Ottanta il fascicolo<br />

contenente i regesti della Capsa n. 46 è stato ricuperato dal sottoscritto, e quindi, levata<br />

la copia, fu collocato al suo posto l'originale.<br />

L'assenza del documento nell'Archivio di Stato di Trento è indicata con la parola<br />

manca nelle annotazioni in calce; taluni di questi documenti tuttavia sono stati<br />

individuati presso altri Istituti, dove erano giunti in seguito a regolari acquisti e<br />

donazioni, e segnalati dai compilatori.<br />

Elenchi, repertori, indici<br />

Per quanto riguarda gli elenchi, i repertori e gli indici dei documenti del principato<br />

di Trento, ricordiamo quelli pubblicati ad Innsbruck da David Schönherr e da Michael<br />

Mayr, altri parziali dal Dominez e dal Galante 27 . Un primo inventario dell'Archivio di<br />

Stato di Trento venne pubblicato nel 1933 nella miscellanea dedicata ad Alessandro<br />

Luzio 28 .<br />

Nel 1951 fu pubblicato l'Inventario dell'Archivio del Principato di Trento e di altri<br />

archivi antichi, a cura del dott. Leopoldo Sandri coadiuvato dal dott. Albino Casetti 29 .<br />

Francesco Menestrina, in una recensione auspicava una revisione del detto<br />

Inventario per rimediare a deficienze ed errori 30 .<br />

Nel 1961 il dott. Albino Casetti, direttore dell'Archivio di Stato, nella Guida<br />

storico-archivistica del Trentino, pubblicava anche la descrizione esauriente dei fondi<br />

che compongono l'Archivio del Principato ecclesiastico di Trento 31 .<br />

Le peregrinazioni di questo Archivio non sono finite. In seguito alla decisione di<br />

restaurare radicalmente l'edificio che ospita la Biblioteca civica e l'Archivio di Stato di<br />

Trento, la Biblioteca civica si trasferì momentaneamente nell'edificio del Seminario<br />

minore in via Madruzzo e l'Archivio di Stato si trasferì in blocco il 18 luglio 1992, in un<br />

edificio situato in Via Maccani 161, a Nord di Trento, in attesa di una nuova sede.<br />

Il lavoro dei PP. Frumenzio Ghetta e Remo Stenico<br />

Uno degli scopi principali del programma della Società per gli Studi Trentini, è la<br />

pubblicazione dei documenti, base e fondamento della storia. I promotori di detta<br />

Società, nella primavera del 1918, con a capo il prof. Gino Onestinghel, avevano<br />

predisposto un piano per la pubblicazione dei "Monumenta tridentina" di cui erano<br />

previsti 150 volumi, che dovevano comprendere tra l'altro, oltre l'edizione integrale dei<br />

documenti trentini dei secoli XII e XIII, anche il Repertorium archivi episcopalis<br />

Tridenti.<br />

Come è noto i due Frati Minori Ippoliti e Zatelli, per tutto il loro lavoro non<br />

ricevettero alcuna ricompensa, non solo, ma quello che è ancora più triste, anche i loro<br />

stessi nomi rimasero ignorati. Infatti il volume dei regesti non porta il loro nome ma<br />

27<br />

Casetti Albino, Guida storico-archivistica del Trentino, Trento 1961, p. 844.<br />

28<br />

Mascelli Fulvio, L'archivio di Stato di Trento, in Ad Alessandro Luzio gli Archivi di Stato Italiani.<br />

Miscellanea di studi storici, vol. II, Firenze 1933, pp. 169-184.<br />

29<br />

Archivio di Stato di Trento. Archivio del principato vescovile. Inventario, Roma 1951.<br />

30<br />

Recensione mai data alle stampe; le bozze di stampa si trovano tra i manoscritti della Biblioteca comunale,<br />

Fondo Francesco Menestrina.<br />

31<br />

Casetti Albino, Guida storico-archivistica del Trentino, Trento 1961, pp. 844-864.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

15


eca soltanto sul dorso la scritta: "Repertorium archivi episcopalis Tridenti". Di fronte a<br />

questa duplice ingiustizia non potevo rimanere indifferente. Di qui il desiderio di vedere<br />

finalmente pubblicato quel corpo di regesti, per mettere in mano agli studiosi uno<br />

strumento di ricerca così importante e per riparare almeno in parte all'ingiustizia recata<br />

alla memoria dei due confratelli.<br />

Per la pubblicazione di regesti compilati a metà del Settecento a scopo<br />

principalmente politico, cioè per comprovare l'indipendenza del principato e difenderlo<br />

dal pericolo di venire soppresso a causa delle idee dell'assolutismo settecentesco, erano<br />

necessarie una revisione e una integrazione per renderli maggiormente utili agli studiosi<br />

in generale.<br />

Per raggiungere tale scopo, dopo matura e prolungata discussione, si è concordato,<br />

che P. Stenico avrebbe fatto la trascrizione dattilografica dei regesti e P. Ghetta avrebbe<br />

successivamente confrontato il dattiloscritto sui documenti originali, apportando quelle<br />

integrazioni che sembravano opportune per lo scopo sopraddetto: notare se<br />

pergamenacei o cartacei, misurare le pergamene, segnare i nomi dei notai, trascrivere<br />

tutti i nomi dei testimoni e la presenza o meno di sigilli, e aggiungere la consistenza<br />

delle singole Capsae. In tutto questo lavoro si è constatata l'esattezza e la fedeltà dei<br />

regesti Ippoliti-Zatelli.<br />

Il lavoro di trascrizione, revisione e integrazione ebbe inizio nell'aprile del 1975 e si<br />

protrasse per ben sette anni.<br />

Per l'indice cronologico ci siamo serviti di quello pubblicato dal dott. Albino<br />

Casetti nel 1951 32 , che però si ferma all'anno 1500.<br />

Dopo aver tentate tante strade per la pubblicazione di questo lavoro, ora abbiamo<br />

trovato finalmente quella giusta.<br />

NB. Sarà disponibile a breve termine la versione su CD, che permetterà una<br />

consultazione più rapida.<br />

Trento, ottobre 2001<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

16<br />

P. Ghetta Frumenzio<br />

32 Archivio di Stato di Trento. Archivio del principato vescovile. Inventario, Roma 1951, pp. 139-189.


GELEITWORT<br />

DAS ARCHIV DES FÜRSTBISTUMS TRIENT<br />

IM TRIENTNER STAATSARCHIV<br />

Die Geschichte des Fürstbistums Trient erstreckt sich über einen Zeitraum von 800<br />

Jahren: von 1004 bis 1803.<br />

Das älteste, im Staatsarchiv Trient aufbewahrte Dokument, ist das Diplom vom 31.<br />

Mai 1027, mit der Kaiser Konrad II. Bischof Ulrich von Trient die Grafschaft Trient<br />

schenkte. Wissenschaftler von früher und heute stimmen darin überein, dass diesem<br />

Diplom eine Verleihung aus dem Jahre 1004 vorausging.<br />

Die bereits in langobardischer Zeit festgelegten Grenzen der Diözese Trient wurden<br />

unter der Herrschaft der Karolinger definitiv bestimmt und verblieben so bis zu den von<br />

Joseph II. (1785) gewollten Abweichungen; auf letztere folgten provisorische<br />

Änderungen unter Napoleon, sowie die Reform des Jahres 1818; die letzten<br />

Abänderungen und Einschränkungen erfolgten im Jahre 1964. Ab diesem Zeitpunkt<br />

stimmen die Grenzen der Diözese Trient mit den Grenzen der Autonomen Provinz<br />

Trient überein.<br />

Zur Diözese Trient gehörten von Anfang an Judikarien, der Nonsberg, Val di Sole,<br />

das Etschtal bis Meran, das Eisacktal bis zum Tinnebach, der am Fuße des Säbener<br />

Burgfelsens, dem alten Sitz der Diözese Brixen, verläuft. Im Avisiotal verlief die<br />

Grenze zwischen den beiden Diözesen in der Nähe von Pezzé, Moena.<br />

Nicht alle sind jedoch derselben Meinung, was diesen Punkt des Grenzverlaufs<br />

angeht. Das Problem war schon von Josef Resch im Jahre 1753 aufgeworfen worden,<br />

als er zusammen mit den ältesten Urkunden der Diözese Säben-Brixen eine Urkunde<br />

veröffentlichte, in der kurz die Grenze zwischen den beiden Diözesen beschrieben<br />

wurde, die vom Eisack bis zum Pass von S. Pellegrino verlief. In dem auf das Jahr 1100<br />

zurückgehenden Dokument ist als Grenze von einer großen Wiese "quod dicitur<br />

Pradasis" die Rede. Für Resch handelt es sich bei dieser Wiese um die Ortschaft<br />

Predazzo im Fleimstal; aus diesem Grund war er davon überzeugt, dass in alter Zeit<br />

auch Moena zur Diözese Brixen 33 gehört haben musste.<br />

Wenn auch nicht alle, so ist doch ein Großteil der Forscher von der These Reschs<br />

überzeugt. Bei einem Versuch, meine Kenntnisse der Geschichte des Fassatales zu<br />

vertiefen, bekam ich Gelegenheit, auch die besagte Grenzurkunde, zusammen mit all<br />

den Argumentationen, die eine Änderung des Grenzverlaufs zwischen der Diözese<br />

Trient und Brixen im Avisiotal untermauern sollten, studieren zu können. In einer<br />

Publikation über die Geschichte des Fassatales, zeigte ich die Gründe auf, die mich<br />

darauf schließen ließen, dass der Grenzverlauf nicht abgeändert wurde, und dass daher<br />

Moena nie ein Teil der Diözese Säben-Brixen gewesen war 34 . Diese These stieß, wie<br />

vorauszusehen war, auf wenig Begeisterung, vor allem bei den Sprachforschern, da<br />

diese ihre sprachwissenschaftlichen Thesen auf die Verlegung der genannten Grenze<br />

aufgebaut hatten 35 . Schließlich habe ich nach neuen Recherchen und Archivforschungen<br />

eine weitere Arbeit über unsere Grenze veröffentlicht, wo unter anderem zum ersten<br />

Mal, zusammen mit anderen unveröffentlichten Dokumenten, die Grenzurkunden aus<br />

33<br />

Resch Joseph, Annales ecclesiae sabionensis nunc brixinensis, Wien Mauracher 1765, III, S. 700-701.<br />

34<br />

Ghetta Frumenzio, La valle di Fassa nelle Dolomiti, Trient 1974, S. 33 ff.<br />

35<br />

Heilmann Luigi, Il confine ladino-trentino nella valle dell’Avisio, Florenz 1963.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

17


dem XVI Jahrhundert 36 zur Sprache kamen. Die darin enthaltenen veröffentlichten<br />

Argumente und Urkunden müssten eigentlich die Frage dieses Grenzverlaufs endgültig<br />

aus der Welt geschafft haben.<br />

In ihrem südlichen Teil umfasste die Diözese Trient das Lagarinatal mit Mori, Ala,<br />

Vallarsa, Terragnolo und Folgaria; die Pfarrein von Avio und Brentonico gehörten zur<br />

Diözese Verona. Die Pfarreien von Arco, Riva, Tignale und Ledro wiederum<br />

unterstanden der Diözese Trient. Das Primiero, Tesino und das ganze Valsugana<br />

gehörten zu Feltre, einschließlich des Einzugsgebietes der Pfarreien Pergine und<br />

Calceranica. Die Diözese Feltre erstreckte sich bis nach Madrano und Nogaré, wo der<br />

Silabach die Grenze darstellte. Südlich von Trient reichte die Diözese Feltre bis weit<br />

nach dem Bergsattel von Vigolo Vattaro, senkte sich gegen Mattarello bis zu den<br />

Novaline, wenige Kilometer vor der Stadt. Infolgedessen reichte die Jurisdiktion des<br />

Bischofs von Feltre in der Nähe von Trient bis zur Grenze der Pfarrei S. Maria<br />

Maggiore, der antiken Kathedrale Trients.<br />

Wann genau solche "Invasion" anderer Territorien stattfand, und was die Ursache<br />

dafür war, bleibt bis heute ein Rätsel ohne Antwort.<br />

Einerseits kennen wir die Grenzinschrift aus dem IV. Jahrhundert, die auf einer<br />

Porphyrwand des Pergolbergs am Ende des Cadinotales – etwa eine Stunde Gehzeit<br />

vom Manghenpass aus – eingemeißelt ist; diese Inschrift bestimmte die Grenze<br />

zwischen den Stadtgemeinden Trient und Feltre, wobei letztere Primiero, das Tesino<br />

und Valsugana umfasste. Bis wohin reichte aber der Einzugsbereich der Gemeinde<br />

Feltre im Valsugana? Gehörte vielleicht auch die Gegend Pergine dazu, oder erstreckte<br />

er sich nur bis nach Novaledo in der Nähe des Hofes S. Desiderio, wo die Grenze<br />

zwischen dem Fürstentum Trient und der Grafschaft Feltre verlief?<br />

Andererseits sind uns die schmerzlichen Ereignisse der langobardischen Invasion<br />

bekannt. Im Verlaufe dieser vehementen Einfälle und den damit einhergehenden<br />

Plünderungen wurde ein Großteil der reichen, einflussreichen Grundeigentümer<br />

dahingemetzelt oder zur Flucht zu den Küsten und den Inseln gezwungen. Die dem<br />

Mittelstand angehörigen Kleingrundbesitzer wurden zugunsten der "Arimannen" ihrer<br />

Habe beraubt. Auf diese Weise wurden die vorher geltenden römischen Verordnungen<br />

zunichte gemacht; die nachfolgende Neuorganisierung hielt sich in keiner Weise an die<br />

römischen Gesetze. Die Diözesen selbst mussten große Verluste an Menschenleben und<br />

Gütern hinnehmen; das kirchliche Leben wurde über lange Zeit hinweg unterdrückt.<br />

Die weltliche Macht der Bischöfe von Trient erstreckte sich über ein Gebiet, das<br />

größer war als die Diözese selbst. Sie umfasste das Territorium des alten Herzogtums<br />

Trient, die Grafschaft Bozen und die des Vinschgaus, die über den Reschenpass bis in<br />

das Untere Engadin, ins Valsugana bis zum Hof S. Desiderio bei Novaledo reichte, und<br />

so das gesamte Gebiet von Pergine, Levico, Caldonazzo und Lavarone umfasste. Im<br />

südlichen Teil gehörten zum Fürstbistum Trient die Veroneser Pfarreien Avio und<br />

Brentonico. In den übrigen Gebieten stimmte die politische Grenze mit der der Diözese<br />

überein 37 .<br />

36<br />

Ghetta Frumenzio, Il confine fra le diocesi di Trento e Bressanone nella valle dell’Avisio, in Studi trentini di<br />

scienze storiche, 69 (1990), 149-210.<br />

37<br />

Vom Monte Pergol ausgehend und weiter entlang der Wasserscheide der Lagoraikette, erreicht man direkt<br />

den Hof S. Desiderio bei Novaledo. Auch aufgrund dieses Tatbestandes könnte man denken, dass die Grenze<br />

zwischen den Stadtgemeinden Trient und Feltre in S. Desiderio in Novaledo verlief.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

18


Geschichtliche Abläufe im Archiv des Fürstentums Trient<br />

Der Großteil der heute noch existierenden Urkunden über die geschichtlichen<br />

Ereignisse im Fürstentum und in der Diözese Trient wird im Staatsarchiv von Trient<br />

aufbewahrt. Vor einem summarischen Einblick in dieses Archivmaterial ist es<br />

notwendig, kurz auf dessen Geschichte einzugehen: seine Entstehung, die<br />

verschiedenen Wanderbewegungen, die erlittenen Verluste, die Persönlichkeiten, die<br />

sich um die Wiedererlangung und die Auswertung der Urkunden dieses Archivs bemüht<br />

haben.<br />

Die erste Persönlichkeit, auf die wir in der Geschichte des Archivs des Fürstentums<br />

Trient stoßen, ist der Fürstbischof Friedrich von Wangen (1207 – 1218). Er hinterließ<br />

uns das schöne und feierliche Zeugnis des Liber sancti Vigilii, gewöhnlich Codex<br />

Wangianus genannt. Im Vorwort zu diesem Kodex erklärt der Wangener, die<br />

Veröffentlichung dieses Buches gewollt zu haben, um die legitimen Urkunden zu<br />

erhalten, die die Rechte, die Gerechtigkeiten und den Besitz des Fürstbistums Trient,<br />

aber auch seiner Untertanen beweisen. Er hatte es für notwendig erachtet, die zum<br />

Großteil aufgrund der „zahlreichen Revolutionen“ verloren gegangenen Rechte und<br />

Privilegien zu sammeln und von einem Notar abschreiben zu lassen.<br />

Der Wangener Kodex wurde im Jahre 1852 von Rudolf Kink veröffentlicht 38 . Eine<br />

Wiederauflage erschien 1964. Zu dem Zeitpunkt, als Friedrich von Wangen sich<br />

anschickte, so viele Urkunden als möglich der Diözese und des Fürstentums wieder zu<br />

erlangen, hatten die Trientner Archive bereits große Verluste zu verzeichnen. Es fehlen<br />

nämlich fast alle Urkunden aus der Karolingerzeit, die Diplome der Ottonen; sämtliche,<br />

vor 1200 datierten päpstlichen Bullen existieren nicht mehr. Keine der Urkunden oder<br />

kaiserlichen Privilegien aus der Episkopalregierung des Gebhard (1106 – 1124), der<br />

bereits Kanzler Kaiser Heinrichs V. war 39 , hat sich gerettet. Zu Recht wurde daher das<br />

Archiv des Fürstentums Trient mit einem großen Baum verglichen, dem die schönsten<br />

Blätter fehlen 40 .<br />

Auch im Wangener Kodex sind lediglich zehn, vor 1180 datierte Urkunden<br />

enthalten. Die größten Verluste dieser Urkunden gehen auf die Zeit der Aufstände in<br />

Trient nach der Ermordung des Fürstbischofs Beato Adelpreto (1172) zurück, im<br />

Verlaufe deren das bischöfliche Palais in der Nähe der Kathedrale ein Raub der<br />

Flammen wurde. Doch gab es auch Aufstände gegen den Fürstbischof Konrad von<br />

Beseno; so könnte der Verlust vieler anderer Dokumente auf diese stürmische Zeit<br />

zurückzuführen sein.<br />

Die wenigen, vor der Zerstörung geretteten Urkunden wurden in dem Palais<br />

aufbewahrt, das Friedrich von Wagen wieder hatte aufbauen lassen; später, im Jahre<br />

1255, als Egno von Eppan seine Residenz in das Schloss Buonconsiglio verlegte, wurde<br />

auch das Archiv dorthin gebracht.<br />

An diesem sicheren Ort verblieb das Archiv eineinhalb Jahrhunderte lang und es<br />

wurde mit dem Kodex des Nikolaus von Brno bereichert, dem so genannten Codex<br />

Wangianus maior 41 . An dieser Stelle ist es angebracht, darauf hinzuweisen, dass der<br />

38<br />

Kink Rudolf, Codex Wangianus. Urkundenbuch des Hochstiftes Trient, begonnen unter Friedrich von<br />

Wangen, Bischof von Trient und Kaiser Friedrichs II. Reichsvikar für Italien. Fortgesetzt von seinen Nachfolgern.<br />

Wien 1852.<br />

39<br />

Bischof Gebhard war als Kanzler Kaiser Heinrichs V. sicher mit Urkunden und Geschenken von Seiten<br />

seines Herrn ausgezeichnet worden; leider ist uns nichts davon erhalten geblieben.<br />

40<br />

Huter Franz, Tiroler Urkundenbuch, I, Innsbruck 1937, XIV.<br />

41<br />

Der Nikolaus-Kodex erhielt den Zusatz "maggiore", weil er die größte Anzahl an Dokumenten enthielt.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

19


Wangener Kodex auf Anordnung des Bischofs Filippo Bonacolsi (1289 – 1303) nach<br />

Mantua gebracht wurde, weil Meinhard II., Graf von Tirol, sich mit Waffengewalt<br />

gegen die Besitznahme des Bistums St. Vigilius durch Bischof Philipp zur Wehr gesetzt<br />

hatte. Der Kodex kehrte unter der Regierung des Bartolomeo Querini (1304 – 1307)<br />

nach Trient zurück. Zu Anfang des XV. Jahrhunderts, genauer im Jahre 1407, wurde auf<br />

Anordung des österreichischen Herzogs Friedrich mit der leeren Tasche der größte Teil<br />

der Urkunden des Archivs nach Österreich gebracht. Dort wurde das Archiv geordnet<br />

und in 70 Kisten unterteilt; zudem wurde ein 570 Seiten langes Repertorium angelegt.<br />

Die älteste, erst kürzlich veröffentlichte Bestandsaufnahme der Urkunden unseres<br />

Archivs geht auf das Jahr 1463 zurück 42 . Dieses Inventar ist ein klarer Beweis für die<br />

geringe Anzahl der im Archiv des Kanzleramtes des Fürstbistums Trient im XV.<br />

Jahrhundert vorhandenen Urkunden. Wer weiß, wie oft diese, sich damals in seinem<br />

Archiv befindlichen Schriften während der langen Jahre der Regierung von Fürstbischof<br />

Johann Hinderbach erforscht, studiert, mit Anmerkungen versehen und kommentiert<br />

worden waren! Um sicher zu gehen, dass eine Urkunde des Archivs des Fürstbistums<br />

Trient nicht unter jenen war, die von dem österreichischen Herzog Friedrich<br />

weggebracht wurden, und zur Zeit Hinderbachs noch immer nicht in Trient waren, ist<br />

nur zu prüfen, ob diese mit der charakteristischen Handschrift Hinderbachs angebrachte<br />

Anmerkungen, Zusätze, Glossen oder Korrekturen enthalten. Was die Geschichte<br />

unseres Archivs angeht, ist zu bemerken, dass sich unter den Fürsten und Bischöfen, die<br />

sich am meisten darum verdient gemacht haben, Persönlichkeiten befinden, die aus<br />

königlichen oder kaiserlichen Kanzlerämtern kommen: Friedrich von Wangen,<br />

kaiserlicher Vikar, Nikolaus von Brno, Kanzler des Luxemburgers Karl IV, späterer<br />

Kaiser, und Bernhard von Cles, oberster Kanzler Ferdinands von Österreich.<br />

Zweifelsohne hat sich Fürstbischof Bernhard von Cles am meisten für unser Archiv<br />

verdient gemacht. Aufgrund seines langjährigen, treuen und wertvollen Dienstes im<br />

Hause Österreich und insbesondere unter Ferdinand, war es ihm vor seiner definitiven<br />

Rückkehr nach Trient gelungen, wieder in den Besitz der sich seit über einem<br />

Jahrhundert in Österreich befindlichen Trientner Urkunden zu gelangen.<br />

Am 18. Februar 1532 unterschrieb Bernhard von Cles eine Empfangsbestätigung<br />

(reversale) über die erhaltenen Dokumente, mit der er sich auch im Namen seiner<br />

Nachfolger verpflichtete, auf der Grundlage dieser Urkunden keinerlei<br />

Gebietsansprüche gegenüber Ferdinand oder seinen Nachfolgern geltend zu machen.<br />

Eine authentische Kopie dieser "reversale" bildet den XII. Band des Codex Clesiano.<br />

Nach ihrer Rückkehr nach Trient wurden unsere Urkunden auf Geheiß Bernhard von<br />

Cles mit dem Wahlspruch und dem Symbol der sieben Stäbe gekennzeichnet. Diese<br />

Arbeit wurde von dem deutschen Maler Christof ausgeführt, wie dies aus einem<br />

Soldbuch 43 hervorgeht. Hinter dem Interesse Bernhards von Cles verbargen sich zwei<br />

ehrgeizige Vorhaben, zum einen wollte er die Archivurkunden des Fürstentums wieder<br />

zusammenbringen und ordnen, zum anderen sich aber gegen eventuelle Änderungen<br />

oder unvorhersehbare Verluste absichern. Sein erstes Ziel erreichte er, indem er von<br />

Ferdinand von Österreich die ein Jahrhundert zuvor nach Innsbruck überführten<br />

Urkunden wieder zurückbekam, und das zweite, indem er sich dafür einsetzte, dass alle<br />

42<br />

Ghetta Frumenzio, Inventario dei documenti della cancelleria del principato di Trento nel 1463, in Studi<br />

trentini di scienze storiche 67 (1988) 169-184.<br />

43<br />

Trient, Biblioteca comunale, MS 332: “Ich Christof maller hab emphangen 14 lib. von wegen der "UNITAS"<br />

die ich die prieff gemacht hab, am tag 6. herbst 1522".<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

20


Urkunden der Lehensbücher seiner Vorgänger ab dem Jahre 1307 auf die weit<br />

haltbareren Pergamentbände übertragen wurden. So entstand in den Jahren 1536 – 1537<br />

der Clesianer Kodex, der aus zwölf großen Pergamentbänden bestand, von dem drei<br />

Exemplare geschaffen wurden. Was ihr Äußeres betrifft, sind diese Bände ein non plus<br />

ultra aufgrund der Pergamentfolien, der gleichmäßigen Schrift, der ganzseitigen<br />

Miniatur, welche die erste Seite eines jeden Bandes schmückt, und schließlich des aus<br />

perforierten Messingplatten bestehenden und mit Beschlägen verzierten Einbands; all<br />

dies diente dazu, diese Bände zu würdigen Hütern und Vertretern der darin enthaltenen<br />

Rechte und Privilegien des Fürstbistums von Trient zu machen. Leider aber entspricht<br />

diesem äußeren Aufwand und all der Mühe, den Bänden durch ihr glanzvolles Äußere<br />

ein luxuriöses und herrliches Aussehen zu verleihen, nicht der Inhalt derselben: zu viele<br />

Übertragungsfehler, vor allem, was Personen- und Ortsnamen angeht, zu viele<br />

Auslassungen und Wiederholungen.<br />

Wenn wir uns den ersten Band des Codex Clesianus vornehmen und ihn mit den<br />

Originalen der Lehensurkunden des Fürstbischofs Bartolomeo Querini vergleichen,<br />

werden uns die darin vorkommenden zahlreichen Fehler und Auslassungen überraschen<br />

und verwundern. Wie soll man da die Mühe unserer Forscher P. Marco Morizzo OFM<br />

und Desiderio Reich einstufen, die zu Anfang dieses Jahrhunderts die<br />

Regestensammlung des Clesianer Kodexes veröffentlichten?<br />

Derzeit befinden sich nicht alle Originale der Lehensbücher, deren Urkunden in den<br />

Clesianer Kodex übertragen wurden, im Staatsarchiv von Trient; drei davon, und zwar<br />

die Lehensurkunden der Fürstbischöfe Johann Hinderbach, Ulrich Frundsberg und<br />

Ulrich Liechtenstein werden mindestens seit dem Jahre 1803, dem Zeitpunkt der<br />

Überführung der Trientner Urkunden nach Innsbruck und Wien, im Diözesanarchiv in<br />

Trient aufbewahrt.<br />

Bei der Abfassung der Regestensammlung des Clesianer Kodexes erhielten P.<br />

Morizzo und Desiderio Reich Gelegenheit, die in den drei genannten Bänden<br />

enthaltenen Originale mit denen des Codex Clesianus zu vergleichen und die<br />

notwendigen Korrekturen vorzunehmen. Leider befanden sich die anderen<br />

Lehensbücher immer noch in Innsbruck.<br />

Reich und P. Morizzo hatten die Abfassung der Regesten des Clesianer Kodexes<br />

beendet, aber ihre Veröffentlichung wurde mit dem Jahre 1486, d.h. einschließlich der<br />

Lehensvergaben des Hinderbach, unterbrochen. Die Regesten der Lehensbücher der<br />

Nachfolger Hinderbachs bis zu Bernhard von Cles blieben unveröffentlicht und sind es<br />

nochheute 44 .<br />

Im Verlaufe dieser kurzen Beschreibung und Bewertung des Clesianer Kodexes<br />

haben wir auch die Lehensbücher des Fürstbistums Trient erwähnt; an dieser Stelle<br />

sollte vielleicht auf einige Probleme bei der Archivierung letzterer hingewiesen werden.<br />

Es gibt keinerlei Hinweis auf ein Investiturbuch des Fürstbischofs Heinrich von Metz<br />

(1310 – 1336); wir können hingegen beweisen, dass im Jahre 1532 ein Investiturbuch<br />

für den Fürstbischof Nikolaus von Brno existierte. In Band XII des Clesianer Kodexes<br />

ist unter Nr. 365 vermerkt, dass an Bernhard von Cles "ain puech, darein registriert die<br />

erbrecht verleihungen des stifts Trient bei bischofs Niclausen, herzogens, marggravens<br />

und gravens regierung, ab anno 1339 usque ad annum 1346, und sein etlich frey lehen<br />

darundter anno 1339" zurückgegeben wird.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

44 Morizzo Marco, Reich Desiderio, Codex Clesianus. Regesta, in Rivista Tridentina, VII-XIV (1907-1914).<br />

21


Wenn also das Investiturbuch des Nikolaus von Brno an Bernhard von Cles<br />

übergeben worden war, warum finden wir dann im Clesianer Kodex keinerlei Abschrift<br />

der Lehensvergaben an den besagten Fürstbischof Nikolaus? Wir müssen daraus<br />

schließen, dass der besagte Band in Österreich verblieb, oder aber während des<br />

Transports verloren ging. Sicher ist nur, dass er in Trient nie angekommen ist, denn<br />

sonst müssten Spuren davon im Clesianer Kodex und in den Regesten des Ippoliti zu<br />

finden sein.<br />

Die dem Domkapitel Trient gehörende Kopie des Codex Clesianus befindet sich<br />

derzeit im Diözesanarchiv. Nach Pater Morizzo waren es die Domherren selbst, die sich<br />

diese Kopie für ihr Archiv beschafften. Was die anderen Exemplare des Clesianer<br />

Kodexes angeht, finden wir präzise Informationen darüber in einem Dokument des<br />

Fürstbistums Trient 45 . Es handelt sich dabei um ein reversale, mit dem am 13.<br />

November 1540 das Domkapitel erklärte, von Bischof Cristoforo Madruzzo die zwölf<br />

Bände des Clesianer Kodexes zusammen mit anderen Urkunden erhalten zu haben, um<br />

diese in der Domsakristei aufzubewahren. Die Kapitelherren erklärten sich bereit, sie<br />

jederzeit wieder zurückzugeben, falls Cristoforo Madruzzo oder seine Nachfolger dies<br />

fordern sollten. Zudem wird vermerkt, dass nach dem Willen Bernhards von Cles drei<br />

Exemplare des Kodexes geschaffen werden sollten, wovon eines für das Geheimarchiv<br />

des Schlosses Buonconsiglio, ein zweites für die Domherren zur Aufbewahrung in der<br />

Domsakristei, und ein drittes für das Kanzleramt des Schlosses zum täglichen Gebrauch<br />

bestimmt war. Die Urkunde endet mit dem Vermerk, dass das löbliche Werk wegen des<br />

Todes Bernhards von Cles nicht vollendet werden konnte. Die Bände des Codex<br />

Clesianus wurden den Domherren in einer mit drei Schlüsseln verschlossenen Truhe<br />

überreicht, die mit dem Wappen der Familie Cles und mit dem des Fürstbistums Brixen<br />

verziert war; dies ist als ein sicheres Zeichen dafür zu werten, dass derselbe nach der<br />

Ernennung des Bernhard von Cles zum apostolischen Regenten der Diözese Brixen,<br />

wenige Monate vor seinem Tod, hergestellt worden war.<br />

Diese kleine Truhe befand sich zu Anfang dieses Jahrhunderts im Glockenturm des<br />

Domes von Trient und diente dem Messner als Schemel beim feierlichen<br />

Glockenläuten. Vor wenigen Jahren wurde sie bei einem Antiquitätenhändler wieder<br />

entdeckt und von der Autonomen Landesverwaltung Trient angekauft. Nun wissen wir<br />

endlich, wozu sie diente, und wem sie übergeben worden war 46 .<br />

Wir haben gehört, dass eine Ausgabe des Clesianer Kodexes, die für die Sakristei<br />

des Domes von Trient bestimmt war, sich derzeit im Diözesanarchiv befindet; die<br />

zweite, für das Kanzleramt des Schlosses Buonconsiglio bestimmte ist jetzt im<br />

Staatsarchiv Trient zu finden, und das für das Geheimarchiv bestimmte Exemplar wird<br />

im Staatsarchiv von München in Bayern aufbewahrt.<br />

Die Kanzler des Fürstbistums Trient, angefangen mit Antonio Gilli, Quetta<br />

genannt, bis hin zu all den anderen, behandelten die Urkunden des Archivs mit größter<br />

Sorgfalt. Unter all den Kanzlern ist Francesco Antonio Alberti-Poia, ein Vetter des<br />

Bischofs Francesco Alberti-Poia, hervorzuheben; denn er verfasste, um die<br />

Archivurkunden leichter und schneller konsultieren zu können, ein 200 Karten<br />

umfassendes, alphabetisches, erläutertes Inhaltsverzeichnis des Archivmaterials des<br />

Fürstbistums Trient (1690) 47 .<br />

45<br />

Trento Archivio di Stato, Archivio del Principato vescovile di Trento, Sezione latina, Capsa 44/24.<br />

46<br />

Casagrande Vincenzo, Catalogo del museo diocesano di Trento, Trient, 1908, S. 36, Nr. 60.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

47 Trient, Biblioteca comunale, MS 332.<br />

22


Die Regestensammlung von Ippoliti-Zatelli<br />

Ein fundamentales Werkzeug für die Eins ichtnahme und das Studium der in einem<br />

Archiv befindlichen Urkunden stellen die Inventare, Sachkataloge und Regesten dieser<br />

nämlichen Dokumente dar.<br />

Wir können uns glücklich schätzen, dass die im Archiv des Fürstbistums Trient,<br />

genauer in der lateinischen Sektion, lagernden Urkunden nach Argumenten in 85<br />

Sektionen oder Capsae unterteilt wurden, welche insgesamt, zwischen Urkunden und<br />

Bänden, die Zahl 7.361 erreichen, zu denen es ein Repertorium Archivi Episcopalis<br />

Tridenti, einen 1.361 Seiten starken Band, gibt.<br />

Es handelt sich dabei um eine hervorragende Sammlung von Regesten, die in den<br />

Jahren 1759 – 1762 von dem Franziskaner P. Giuseppe Ippoliti in Zusammenarbeit mit<br />

seinem Mitbruder P. Angelo Maria Zatelli erstellt wurde. Das Regestenbuch von<br />

Ippoliti-Zatelli beginnt mit dem Diplom Konrads II. aus dem Jahre 1027, das mit Capsa<br />

1, Nummer 1 gekennzeichnet ist; die jüngste Urkunde trägt das Datum 1756 48 .<br />

Um dem Franziskaner P. Benedetto Bonelli sein Werk Notizie istorico critiche zu<br />

ermöglichen, genügte es nicht, dass der Fürstbischof Francesco Felice Alberti-Denno<br />

ihm das Archiv des Schlosses Buonconsiglio öffnete, das damals das umfangreichste<br />

Urkundenmaterial zur Geschichte der Kirche und des Fürstentums Trient enthielt. Es<br />

war auch notwendig, diese Menge von Urkunden, Pergamenten und Bänden zu ordnen,<br />

zu registrieren, ins rechte Licht zu rücken und so zugänglich und verwendbar zu<br />

machen 49 .<br />

Wie schon gesagt, waren es die Franziskaner P. Giuseppe Ippolito degli Ippoliti<br />

(1712 – 1763) und der nach einem Jahr hinzugekommene P. Angelo Maria Zatelli (1713<br />

- 1780), die dieses wahrlich heldenhafte Unterfangen auf sich nahmen, das nicht nur<br />

eine fast überirdische Geduld und Ausdauer, sondern auch ein fundiertes Wissen über<br />

alte Urkunden und historische Abläufe erforderte, um die wahrlich nicht wenigen<br />

Schwierigkeiten, die beim Studium und der Interpretation alter Urkunden fast ständige<br />

Begleiter sind, bewältigen zu können. Von P. Giangrisostomo Tovazzi OFM (1731 –<br />

1806) finden wir in einem Schreiben vom 1. Juli 1782 an P. Ferdinando de’ Paoli aus<br />

Eichberg (Sant’Orsola), der im Kloster von Pergine ansässig war, diese wertvollen<br />

Zeilen: "Ich antworte sofort, sofort, dass die zwei Registratoren des Geheimarchivs von<br />

Schloss Buonconsiglio Pater Giuseppe Ippolito degli Ippoliti von Pergine und Pater<br />

Angelo Maria Zatelli von Trient waren. Ersterer starb am 12. Februar 1763 in Pergine,<br />

der andere später in Trient am 13. Juli 1780. Sie begannen mit ihrer mühsamen Arbeit<br />

im Mai 1759 und beendeten diese ebenfalls im Monat Mai des Jahres 1762, stets unter<br />

dem Fürstbischof Francesco Felice dei conti Alberti aus Enno. Sie hinterließen im<br />

besagten Schloss einen umfangreichen Band im Folioformat, der lateinische Regesten<br />

von 7.361 Urkunden enhält, welche sämtlich von ihnen gelesen und redigiert (erfasst<br />

und gerafft) wurden; dies erfolgte in unserem Kloster S. Bernardino, und zwar ohne<br />

dabei die deutschen einzubeziehen, mit denen sich nach ihrer Abreise unser Pater<br />

Antonio (Inama) aus Fondo etwas beschäftigt hat ..." 50 .<br />

48<br />

Es gibt weitere Ergänzungen von anderer Hand; das letzte Dokument trägt das Datum 1777. Siehe<br />

Dellantonio Orazio OFM, P. Giuseppe Ippoliti und P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia die Frati Minori nel<br />

Trentino, Trient 1926, S. 94-105.<br />

49<br />

Dellantonio Orazio OFM, I Frati Minori nel Trentino, Trient 1947, S. 244.<br />

50<br />

Tovazzi G., Epistolario, MS 56-62, Buchst. Nr. 259; siehe auch Dellantonio Orazio OFM, P. Giuseppe<br />

Ippoliti und P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia dei Frati Minori nel Trentino, Trient 1926, S. 97. Von den<br />

Regesten des P. Antonio InamaExistiert keine Spur im Staatsarchiv Trient. Die von P. Angelo Maria Zatelli<br />

verfassten Regesten der Pergamenturkunden des Archivs der Propstei von Trient befinden sich im Kapitelarchiv.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

23


Die beiden Franziskaner P. Ippoliti und P. Zatelli fanden also die Urkunden des<br />

Archivs, die sie katalogisieren und mit Regesten zusammenfassen wollten, bereits zum<br />

Großteil in Capsae geordnet und gekennzeichnet; sie folgten dem Kriterium, das<br />

Kanzler Antonio Quetta begonnen und Alberti-Poia weitergeführt hatte. Die Art und<br />

Weise der Anordnung von Ippoliti und seinem Mitbruder Zatelli bestand in der<br />

Unterteilung des Materials in 85 Capsae oder bereits bestehende Sektionen. Sie schufen<br />

später eine Serie von weiteren 27 Capsae vermischten Inhalts. Am Ende der Arbeit<br />

wurden die Urkunden dieser letzten Serie dann mit mehr Bezug auf die Argumente auf<br />

die jeweiligen Capsae verteilt. Als man ihnen die nicht in den 85 Capsae enthaltenen<br />

Urkunden aushändigte, hatten sie die Regesten der 85 Capsae bereits erstellt. Die<br />

Regesten dieser neuen Urkunden wurden dann im Manuskript nach denen der 85<br />

Capsae hinzugefügt; so entstanden weitere 27 Capsae, und zwar von Nr. 86 bis 112. In<br />

Wahrheit aber hatten die Urkunden in den 85 bereits bestehenden Capsae schon<br />

topografisch geordnet.<br />

Um die Suche zu erleichtern, fügten die beiden Registratoren am Ende einer jeden<br />

der 85 Capsae die fortlaufende Nummer der neuen Dokumente an, wobei auf die<br />

entsprechenden 27 Capsae, in denen sich das Regest befand, verwiesen wurde; am Ende<br />

einer jeden der 27 neuen Capsae wiederholten sie unter Bezug auf die entsprechenden<br />

85 Capsae die gegebene Nummerierung.<br />

Wie wertvoll die Regestensammlung von Ippoliti-Zatelli für unsere<br />

Geschichtsforscher ist, können wir dem Urteil des Trientner Historikers Desiderio Reich<br />

entnehmen: "Das Repertorium stellt für uns, die wir keine Originaldokumente mehr<br />

besitzen, die wichtigste Quelle für die Geschichte des Trentino dar, umso mehr, weil<br />

ihre Eintragungen stets exakt, wenn auch nicht immer erschöpfend waren, was aber in<br />

der Natur des Regestes selbst und in der Art der Urkunden liegt" 51 . Von dieser<br />

Regestensammlung wurden einige Duplikate angefertigt: eines für das Archiv der<br />

Diözese und eines (das meist konsultierte) für die Gemeindebibliothek, und zwar von<br />

Damaso Ghezzi in den Jahren 1884 – 1885 52 ; 1898 wurde diesem Duplikat durch Don<br />

Luigi Rosati ein sehr nützliches Alphabetisches Inhaltsverzeichnis angefügt. Die<br />

Trientner Historiker konnten in Ermangelung der Originale mit dieser<br />

Regestensammlung arbeiten. Ein Chronologisches Inhaltsverzeichnis der Urkunden des<br />

Fürstbistums wurde auf der Grundlage der gleichen Sammlung von Dr. Albino Casetti<br />

im Jahre 1942 erstellt.<br />

Die Regestensammlung von Ippoliti-Zatelli hat keineswegs an Bedeutung verloren,<br />

auch jetzt nicht, wo das Archiv des Fürstbistums Trient nach mehr als einem<br />

Jahrhundert Exil sich nunmehr wiederum in Trient befindet.<br />

Pater Giuseppe Ippoliti begnügte sich nicht damit, die Dokumente des Schlosses zu<br />

katalogisieren und die Regesten anzufertigen; er tat weit mehr, er schrieb tausende von<br />

Urkunden gänzlich ab und fasste sie im Folioformat in sechs Bänden zusammen, die<br />

sich unter dem Namen Acta, Documenta, Monumenta in der Bibliothek des<br />

Minoritenklosters S. Bernardino in Trient befinden.<br />

Fürstbischof Francesco Felice Alberti-Denno, der Ippoliti sehr schätzte, begnügte<br />

sich nicht damit, ihm zu sagen "Wir wollen ihn zum Geschichtsschreiber Trients<br />

machen", sondern übergab ihm seine wertvollsten Sammelbände 53 , damit er sie für das<br />

51<br />

Dellantonio Orazio OFM, P. Giuseppe Ippoliti und P. Angelo Zatelli, in Contributi alla storia dei Frati<br />

Minori nel Trentino, Trient 1926, S. 98.<br />

52<br />

Am Ende der letzten Seite 805, steht diese Anmerkung: "Damaso Gezzi sor. (17.I.1884 – 21 VIII 1885)".<br />

53<br />

Trient, Biblioteca comunale, Miscellanea Alberti MS 9-14.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

24


geplante Werk verwenden könnte. Die Geschichte Trients konnte von Pater Ippoliti<br />

nicht geschrieben werden, da er bereits im Alter von fünfzig Jahren verstarb 54 .<br />

Erneute Aussiedlung des Archivs<br />

Die schmerzhaften Ereignisse, von denen Europa am Ende des 18. Jahrhunderts in<br />

Aufruhr versetzt wurde und die auch zur Aufhebung des Fürstbistums Trient führten,<br />

verursachten auch die Zersplitterung und den Verlust von Bibliotheken und Archiven 55 .<br />

Das Fürstbistum Trient wurde im Jahre 1803 aufgehoben, sein Einzugsgebiet wurde<br />

Tirol zugeschlagen; die Stadt Trient wurde von der Hauptstadt zur Kleinstadt degradiert.<br />

Nach der Schließung der Regierungsämter des Fürstbistums Trient, wurden auch die<br />

Archive anderswohin verlegt.<br />

Im Mai 1803 kam der Archivar des Wiener Hofes Gassler nach Trient mit dem<br />

Auftrag, das gesamte Archiv des Fürstbistums Trient in Kisten zu verpacken und nach<br />

Innsbruck zu transportieren. Zwischen Juli und Oktober des Jahres 1803 erreichten 56<br />

Wagen mit den Trientner Dokumenten die Stadt Innsbruck.<br />

Die ältesten Urkunden und wertvollsten Kodexes des Archivs wurden in einem<br />

Geheimzimmer des Schlossturms verwahrt. Agostino Perini behauptet, dass dieser Ort<br />

nur drei Personen bekannt war, d.h. dem Fürstbischof, seinem Kanzler und dem<br />

Archivar. Aber auch dieses Geheimnis wurde gelüftet und das wertvollste<br />

Archivmaterial nach Wien befördert.<br />

Während dieser umfangreiche Teil der Urkunden des Archivs des Fürstbistums<br />

Trient auf staatliche, sichere Archive verteilt wurde, verblieben eine große Anzahl von<br />

Akten, Bänden und Bündeln im Schloss Buonconsiglio, in Sälen, Büros, Gerichtsstätten<br />

und Dachböden.<br />

Wer kümmerte sich aber nach der Einnahme des Schlosses Buonconsiglio durch die<br />

österreichische Regierung, nach der Überführung des Archivs des Fürstbistums Trient<br />

nach Innsbruck und Wien und nach der Verlegung des Diözesan-archivs in das Kloster<br />

S. Marco in Trient um die in vielen Jahrhunderten administrativer und gerichtlicher<br />

Tätigkeit gehäuften Akten und Protokolle der Prozesse des Hofrates? Zum Glück<br />

gelangten zahlreiche Akten und Dokumente unter die Handschriften der<br />

Gemeindebibliothek Trient; doch ein Großteil der Pergamente wurde an Buchbinder<br />

verkauft; zahlreiche, in den Jahren von 1815 bis 1830 in Pergament gebundene Bücher,<br />

bestätigen das.<br />

Im Archiv des Konsularmagistrats von Trient befinden sich die Unterlagen eines<br />

Prozesses gegen Soldaten, die beschuldigt wurden, aus dem Schloss Buonconsiglio im<br />

Jahre 1809 56 Bücher entwendet zu haben.<br />

Ein noch schlimmeres Schicksal aber war im Juni 1809 zahlreichen Bänden und<br />

Dokumentbündeln, die sich noch im Schloss befunden hatten, beschieden; zum Teil<br />

wurden sie von der Artillerie als Kartuschen verwendet und zum Teil auf Geheiß des<br />

österreichischen Obersten Christian von Leinigen aus Platzgründen einfach in die<br />

Schlossgräben geworfen.<br />

Das Schloss Buonconsiglio war von 1255 bis 1796 Residenz der Fürsten und<br />

Bischöfe von Trient. Pietro Vigilio Thunn verließ am 20. Mai 1796 beim Herannahen<br />

54<br />

Die Veröffentlichung dieser Regestensammlung wurde von den Gründern der "Società per gli Studi Trentini<br />

di Scienze Storiche" beabsichtigt. Doch sie wurde nicht gemacht. Eine gute Gelegenheit dazu wären die<br />

Feierlichkeiten anlässlich der Fünfhundertjahrfeier der Geburt Bernhards von Cles gewesen. Aber es geschah nichts.<br />

55<br />

Gar Tomaso, L’archivio del castello di Thunn, Trient 1857, S. III.<br />

56<br />

Trient, Biblioteca comunale, Archivio del Magistrato consolare, MS 4488.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

25


Napoleons in aller Eile die Stadt Trient und flüchtete nach Passau. Er kehrte im darauf<br />

folgenden Jahr wieder zurück, aber nur, um sich auf das Schloss seiner Familie in der<br />

Nähe von Vigo di Ton zurückzuziehen, wo er am 17. Januar 1800 verstarb. Die<br />

Bischöfe von Trient bewohnten nicht mehr das Schloss und bekamen es auch nie wieder<br />

zurück. Der Nachfolger von Pietro Vigilio Thunn, Emanuele Maria Thunn, wohnte eine<br />

Zeit lang im väterlichen Haus in der Via Bellenzani und danach im Haus Stanchina am<br />

Largo Carducci.<br />

Auch die aus dem Schloss verbannten Büros der bischöflichen Kurie und das<br />

Diözesanarchiv wurden anfangs 1808 in das aufgelassene Augustinerkloser S. Marco<br />

(seit 1810 Sitz der Finanzintendantur), dann in den Wolkenstein Palast, in das ehem.<br />

Kollegium der Jesuitenpatres, in die Casa Stanchina, dann in den Taxis-Palast<br />

(derzeitiger Sitz der Banca d’Italia) und schließlich 1921 in den Palast von Piazza Fiera<br />

gebracht.<br />

Nach der Entwendung von Dokumenten durch Friedrich von Österreich im Jahre<br />

1407 war Napoleon Bonaparte der erste, der die schönsten und besten Sachen aus dem<br />

Schloss Buonconsiglio raubte und der das ganze Silber und die wertvollen Gegenstände<br />

plünderte. Die späteren Regierungen (in zehn Jahren gab es zehn Regierungswechsel)<br />

versteigerten alles, was noch im Schloss zu finden war. Als alle<br />

Einrichtungsgegenstände, das gesamte Mobiliar, sämtliche Dekorationen verschwunden<br />

waren, kamen die Kachelöfen, die Marmorkamine, die Holzdecken an die Reihe.<br />

Danach montierte man die Geländer der Loggien, der Treppenaufgänge und der<br />

Balkone ab.<br />

Das Schloss Buonconsiglio war von 1810 bis 1813 Regierungssitz des<br />

Departements des Alto Adige. Danach wurde es bis 1918 als Kaserne benützt.<br />

Die nach Österreich deportierten Dokumente verblieben nicht lange dort. Napoleon<br />

hatte im Jahre 1806 Tirol an Bayern abgetreten. Ein Jahr danach brachte die bayerische<br />

Regierung die Trientner Dokumente von Innsbruck nach München; außerdem gelang es<br />

ihr, einen Teil der nach Wien gebrachten Trientner Dokumente zu erhalten.<br />

Nach dem Fall Napoleons, und nachdem Tirol wieder Österreich zugeschlagen<br />

worden war, wurden die nach München gebrachten Dokumente nach und nach wieder<br />

rückerstattet; jedoch nicht alle, wie oben schon angedeutet, als vom Clesianer Kodex die<br />

Rede war.<br />

Während ihres Aufenthalts in Österreich, erfuhren die Urkunden des Fürstbistums<br />

Trient andere Übersiedlungen; die Bücher der Stände und die Copialbücher kamen nach<br />

Innsbruck, während die Korrespondenz des Bernhard von Cles‘ in Wien landete. Zu<br />

Ende des vergangenen Jahrhunderts wurden die im Landesarchiv von Innsbruck<br />

befindlichen Dokumente radikal in die Serie Atti Trentini (Trientner Akte) eingeordnet,<br />

womit das fürstbischöfliche Archiv von Trient das Aussehen erhielt, das es noch heute<br />

hat.<br />

Nach Beendigung des Ersten Weltkriegs (1914 – 1918) erhielt Italien im Zuge des<br />

Saint Germain-Pakts von Österreich die Dokumente der Trientner Archive wieder<br />

zurück.<br />

Das wieder erlangte Material wurde nach einer provisorischen Unterbringung im<br />

Schloss Buonconsiglio in das 1919 gegründete Staatsarchiv von Trient geschafft, das<br />

sich in dem Palast befindet, in dem bis zum Jahre 1773 ein Internat der Jesuitenpatres<br />

und später das Diözesanseminar untergebracht war.<br />

Hier arbeitete das Personal des Archivs mit Geduld und Hingabe an der<br />

Rekonstruktion der Serien dieses Archivs, sowie an der Erstellung von<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

26


Inhaltsverzeichnissen und Inventaren. In den ersten Jahren wurde es von Trientner<br />

Historikern unterstützt, unter denen Giovanni Ciccolini erwähnt zu werden verdient.<br />

Aber auch in diesem neuen Sitz blieb das Trientner Archiv nicht lange ungestört.<br />

Im Dezember 1942 (der Zweite Weltkrieg hatte 1939 begonnen) wurde das Archiv des<br />

Fürstbistums Trient in einen unterirdischen Saal des Schlosses Buonconsiglio verlegt.<br />

Nach der Bombardierung vom 2. September 1943, durch welche das Gebäude des<br />

Staatsarchivs beschädigt worden war, entschloss man sich zum Totalumzug; die<br />

Unterlagen wurden auf Povo, Albiano und Baselga di Piné verteilt. Im Dezember 1944<br />

wurde aus Sicherheitsgründen ein Teil des fürstbischöflichen Archivs nach Sand in<br />

Taufers im Pustertal verfrachtet. Nach Kriegsende und nach der Wiederherstellung der<br />

Räumlichkeiten des Staatsarchivs wurden am Ende des Monats Juli 1946 sämtliche<br />

ausgesiedelten Archivunterlagen wieder an ihren Platz gebracht.<br />

Die im Herbst 1966 durch das Überfließen der Etsch hervorgerufene<br />

Überschwemmung überflutete den tiefer gelegenen Teil der Stadt Trient und damit auch<br />

die im Erdgeschoss befindlichen Räume des Archivs; dort erreichte die Schlamm- und<br />

Heizölmasse fast einen Meter Höhe. Zum Glück war das gesamte Material, aus dem<br />

sich das fürstbischöfliche Archiv zusammensetzt, in den höheren Stockwerken des<br />

Gebäudes untergebracht und erlitt somit keinerlei Schaden.<br />

Verzeichnisse, Repertoria, Inhaltsverzeichnisse<br />

Was die Verzeichnisse, die Repertoria und die Inhaltsverzeichnisse der Urkunden<br />

des Fürstbistums Trient angeht, wollen wir an jene in Innsbruck von David Schönherr<br />

und Michael Mayr, aber auch an einige unvollständige, von Dominez und Galante 57<br />

veröffentlichte, erinnern. Das erste Inventar der Urkunden des Fürstbistums wurde im<br />

Jahre 1933 in der Festschrift für Alessandro Luzio veröffentlicht 58 .<br />

Im Jahre 1951 erfolgte die Veröffentlichung des von Dr. Leopoldo Sandri in<br />

Zusammenarbeit mit Dr. Albino Casetti verfassten Inventario dell’archivio del<br />

principato di Trento und anderer antiker Archive 59 .<br />

Francesco Menestrina wünschte sich in einer Rezension eine Korrektur des<br />

besagten Inventars hinsichtlich der darin enthaltenen Mängel und Fehler 60 .<br />

1961 veröffentlichte Dr. Albino Casetti, Direktor des Staatsarchivs, in der Guida<br />

storico-archivistica del Trentino eine weit ausholende Beschreibung des gesamten<br />

Bestandes des fürstbischöflichen Archivs von Trient 61 .<br />

Die Irrfahrten dieses Archivs sind aber nicht zu Ende. Nachdem beschlossen<br />

worden war, das Gebäude, in dem die Stadtbibliothek und das Staatsarchiv Trient<br />

untergebracht sind, umfassend zu restaurieren, wurde die Stadtbibliothek vorübergehend<br />

in das Gebäude des Gymnasiums in der Via Madruzzo verlegt, und das gesamte<br />

Staatsarchiv kam, in Erwartung eines neuen Sitzes, am 18. Juli 1992 in ein in der Via<br />

Maccani 161, nördlich von Trient, gelegenes Haus.<br />

57<br />

Casetti Albino, Guida storico-archivistica del Trentino, Trient 1961, S. 844.<br />

58<br />

Mascelli Fulvio, L’archivio di Stato di Trento, in Ad Alessandro Luzio gli Archivi di Stato Italiani.<br />

Miscellanea di studi storici, Bd. II, Florenz 1933, S. 169-184.<br />

59<br />

Archivio di Stato di Trento. Archivio del principato vescovile. Inventario, Roma 1951.<br />

60<br />

Nie veröffentlichte Rezension; die Druckfahnen befinden sich unter den Manuskripten der<br />

Gemeindebibliothek. Fondo Francesco Menestrina.<br />

61<br />

Casetti Albino, Guida storico-archivistica del Trentino, Trient 1961, S. 844-864.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

27


Das Werk der Patres Frumenzio Ghetta und Remo Stenico<br />

Eines der Hauptanliegen des Programms, das sich die "Società per gli Studi<br />

Trentini" gesetzt hat, ist die Veröffentlichung der Urkunden, die Grundlage und das<br />

Fundament der Geschichte sind. Die Promotoren dieser Gesellschaft hatten unter der<br />

Führung von Prof. Gino Onestinghel bereits im Frühjahr 1918 einen Plan für die<br />

Herausgabe der "Monumenta tridentina" entworfen, die bei der 150 Bände vorgesehen<br />

waren, welche unter anderem, außer der Veröffentlichung des vollständigen Textes der<br />

Trientner Urkunden aus dem XII. und XIII. Jahrhundert auch das Repertorium archivi<br />

episcopalis Tridenti beinhalten sollte.<br />

Wie bekannt, erhielten die beiden Franziskaner P. Ippoliti und P. Zatelli für ihre<br />

ganze Arbeit keinerlei Bezahlung; aber nicht nur das, noch trauriger ist es, dass auch<br />

ihre Namen ignoriert wurden. So enthält der Band der Regestensammlung nicht einmal<br />

ihre Namen, sondern lediglich auf dem Buchrücken die Aufschrift: "Repertorium<br />

archivi episcopalis Tridenti". Dieser doppelten Ungerechtigkeit gegenüber konnte ich<br />

nicht gleichgültig bleiben, und so entstand in mir der Wunsch, endlich die<br />

Regestensammlung veröffentlicht zu sehen, um damit den Wissenschaftlern ein<br />

wichtiges Werkzeug für ihre Nachforschungen in die Hand zu geben und um wenigstens<br />

teilweise die den beiden Patres widerfahrene Ungerechtigkeit ein wenig wieder<br />

gutzumachen.<br />

Bei einer Veröffentlichung von Regesten, die in der Mitte des 18. Jahrhunderts<br />

vorwiegend aus politischen Gründen erstellt wurden, d. h. um die Unabhängigkeit des<br />

Fürstentums zu beweisen und es wegen des damals herrschenden Absolutismus vor der<br />

Gefahr der Auflösung zu verteidigen, war eine Überarbeitung und Ergänzung<br />

notwendig, um sie für die Studierenden noch nützlicher zu machen.<br />

Zur Erreichung dieses Zieles beschlossen wir nach reiflicher und langer<br />

Auseinandersetzung, dass Pater Stenico die maschinenschriftliche Abschrift der<br />

Regestensammlung übernehmen sollte. Pater Ghetta sollte dann die<br />

maschinenschriftlichen Seiten mit den Originaldokumenten vergleichen und bei dieser<br />

Gelegenheit die oben erwähnten Ergänzungen anbringen, d.h. notieren, ob es sich um<br />

Pergament- oder Papierurkunden handelt, sowie das Maß der Pergamente, die Namen<br />

der Notare und weiters sämtliche Namen der Zeugen und das Vorhandensein oder nicht<br />

von Siegeln angeben. Die im Archivio di Stato di Trento fehlende Urkunden werden in<br />

der Noten mit mit dem Word manca bezeichnet, einige von diesen wurden im Laufe der<br />

Forschungen bei andere Instituten gefunden. Im Rahmen dieser Arbeit konnten wir<br />

erkennen, wie genau und zuverlässig die Regestensammlung von Ippoliti-Zatelli<br />

abgefasst worden war.<br />

Die Abschreibe-, Überprüfungs- und Ergänzungsarbeiten begannen im April des<br />

Jahres 1975 und zogen sich über ganze sieben Jahre hin. Was die chronologische Index<br />

betrifft, haben wir benutz die von dr. Albino Casetti 1951 gedruckt62 .<br />

Nachdem wir so oft um die Publikation dieses Werkes bemüht waren, hoffen wir<br />

nun endlich auf dem richtigen Wege zu sein.<br />

P. Ghetta Frumenzio<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

62 Archivio di Stato di Trento. Archivio del principato vescovile. Inventario, Roma 1951, S. 139-189.<br />

28


Archivio di Stato di Trento, Archivio del Principato Vescovile, Sezione Latina, Capsa 1<br />

n. 8 verso, regesto coevo e altro posteriore in lingua tedesca e croce scritti a Vienna<br />

(dopo il 1407); segnatura C. 1 n. 8 di mano del P. Giuseppe Ippoliti; emblema clesiano<br />

disegnato dal pittore Cristoforo nel 1534. Concessione dell’Archivio di Stato di Trento<br />

n. 206, 5 ottobre 2001.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

29


Archivio di Stato di Trento, Archivio del Principato Vescovile, Sezione Latina, Capsa 2<br />

n. 2 verso, regesto in lingua tedesca e croce scritti a Vienna (dopo il 1407); segnatura C.<br />

2 n. 2 di mano del P. Angelo Maria Zatelli; emblema clesiano disegnato dal pittore<br />

Cristoforo nel 1534. Concessione dell’Archivio di Stato di Trento n. 206, 5 ottobre<br />

2001.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

30


capsa 1<br />

CAPSA 1<br />

Fundatio tridentini principatus (numeri 29)<br />

1. Donatio originalis Chounradi imperatoris de comitatu et marchionatu tridentino facta<br />

ecclesiae tridentinae et Udalrico episcopo eiusque successoribus in perpetuum. Datum pridie<br />

kalendas iunii indictione 10, anno 1027. Prixiae.<br />

Pergamena mm 422-435x425. La pergamena è stata restaurata e la segnatura dell'Ippoliti è quasi<br />

completamente sparita. Scritte al verso del sec. XII e XV, che indicano il contenuto. Sigillo in cera.<br />

2. Transuptum authenticum donationis eiusdem imperatoris Chunradi de comitatibus<br />

venustensi et bulsanensi, factae eidem ecclesiae tridentinae et Udalrico episcopo praefato<br />

eiusque successoribus in perpetuum. Lata kalendis iunii 1028 in monte Ritena, in loco qui<br />

dicitur Fontana frigida.<br />

Pergamena mm 390x350. Copia dell'8 agosto 1280. Notaio: Zacheus sacri palatii notarius.<br />

3. Autograpum diplomatis Friderici primi imperatoris quo in gratiam Alberti episcopi et<br />

principis tridentini confirmatur donatio facta tridentinae ecclesiae a rege Henrico circa ducatum,<br />

marchionatum sive comitatum tridentinum qua late patet universum exceptis iis rebus quae<br />

collatae sunt ecclesiae feltrensi infra suos terminos, idest ab aqua quae dicitur Sisimunth usque<br />

ad finem episcopatus ipsius. Anno Domini 1161 indictione 9.<br />

Pergamena mm 425x545. Sigillo imperiale rotondo del diametro di mm 111. Ulricus cancellarius.<br />

Sul verso: Episcopatus tridentinus xxtenditur usque ad Cismonem (Scrittura del sec. XIII).<br />

4. Exemplar authenticum praefatae confirmationis Friderici ad Albertum episcopum.<br />

Pergamena mm 475x610. È una copia del 10 agosto 1209 di un documento del 1161. Notai:<br />

Ribaldus, Bonamicus, Iohannes, Conradus.<br />

5. Investitura authentica ex originali desumpta in qua Fredericus imperator dat in feodum<br />

castrum Gardae cum suo comitatu Alberto episcopo tridentino, quem vocat fidelem nostrum et<br />

dilectum principem, addita conditione quod praedictum castrum vel aliquas eius pertinentias<br />

infeodare aut vendere vel impignorare vel aliquo modo ecclesia tridentina alienare nusquam<br />

possit. Insuper addita conditione alia quod episcopus tales burgenses in castro Gardae ad eius<br />

custodiam locabit qui non erunt lombardi de Verona vel de aliqua civitate marchae sive<br />

Lombardiae, sed solummodo erunt fideles ad episcopum tridentinum pertinentes. Datum in<br />

territorio bononiensi aput Burgum Panigal 4° idus febr. indictione 15 anno 1167.<br />

Pergamena mm 440x525. Copia del 12 agosto 1209. Notai: Ercetus, Philippus, Cunradinus.<br />

6. Exemplum ex authentico relevatum diplomatis Friderici primi imperatoris, quo Cunrado<br />

episcopo tridentino suisque successoribus privilegii titulo conceduntur omnes argenti, cupri,<br />

ferri, omnisque metalli fodinae in proprium et perpetuum ius in toto ducatu tridentino,<br />

praeterquam de extantibus in allodiis comitum Tyrolis et Eppiani. Anno Domini 1189. - Datum<br />

apud Onotelsbach XV kal. martii.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

31


capsa 1<br />

Pergamena mm 320x667. È una copia del 14 agosto 1209. Notai: Ercetus, Ribaldus, Enrichetus.<br />

7. Autographum sententiae Otonis quarti romanorum regis ad petitionem Friderici episcopi<br />

tridentini, nimirum quod nati ex patre ministeriali alicuius ecclesiae et ex matre libera, sint<br />

ministeriales eiusdem ecclesiae prout erat pater. Item quod ministeriales ecclesiae non possint<br />

alienare bona patrimonialia aut feudalia sine licentia Domini. Item quod sine regia licentia nemo<br />

possit instituere thelloneum, quod si fuerit institutum, nullum sit. Tandem quod rex debeat<br />

confirmare bannum ab episcopo tridentino promulgatum et a septem testibus conprobatum,<br />

prout ibi de facto approbatum est bannum a Friderico episcopo tridentino suprascripto<br />

promulgatum contra Adelbretum et quosdam fratres eius, Arnoldum de Mez et filium suum,<br />

Rondegerum de Iuvo, Heinricum Crassi, Heinricum de Porto, Andream et Bertholdum de Burgo<br />

novo, Heinricum de Pozano, Witoldum et Bonaventuram et filios Muscardi et omnes eorum<br />

complices. Datum anno 1209 idus ianuarii, indictione XII apud Augustam.<br />

Pergamena mm 180x380. Sigillo imperiale pendente rotto.<br />

8. Privilegium ab Henrico VII romanorum imperatore concessum episcopo et principi<br />

Henrico, imperiali cancellario, quo eumdem episcopum, clerum et populum tridentinum in suam<br />

et imperii tuitionem accipit, omnia eorum privilegia, iura, donationes praedecessorum<br />

imperatorum et aliarum personarum confirmat et innovat; ac tandem omnimodam exemptionem<br />

a datione et requisitione theloneorum seu pedagiorum in universo qua late patet imperio, tam in<br />

aquis quam in terris concedit; idque extendit ad omnes successores, familiam, clerum et<br />

populum civitatis tridentinae praesentibus et futuribus in perpetuum. Inter testes numeratur<br />

Amadeus comes Sabaudiae princeps et affinis eiusdemet imperatoris. Datum Pysis 8 kal. iunii<br />

indictione II anno 1313.<br />

Pergamena mm 75x492.<br />

9. Originale privilegium domini Wenceslai romanorum et Bohemiae regis, quo Alberto<br />

episcopo tridentino confirmat concessionem Friderici imperatoris pro argenti fodinis de anno<br />

1189, eamque extendit ad aurifodinas et alia quaecumque inferioris generis metalla in<br />

perpetuum. Eundem Albertum vocat episcopum et principem, cui etiam generaliter confirmat<br />

omnia alia privilegia et iura ecclesiae tridentinae concessa. Datum in Egra anno Domini 1389, 3<br />

maii.<br />

Pergamena mm 445x380. Sigillo pendente in cera Ø cm 10,5.<br />

10. Diploma originale Ruperti romanorum regis, qui annuitur supplicationi factae a Georio<br />

seu Georgio episcopo tridentino quatenus possit exigere ab omnibus et singulis per civitatem<br />

tridentinam transeuntibus, tam pedestribus quam equestribus pedagium, videlicet ab equestre<br />

tres crucigeros, a pedestre unum crucigerum, ea tamen lege ut collecta inde pecunia impendatur<br />

pro custodia et bona guarda ipsius civitatis tridentinae, coeterorumque passuum tridentini<br />

territorii exceptis dumtaxat personis sublimis ecclesiasticis atque miserabilibus. Datum Tridenti<br />

sabbato ante festum s. Galli confessoris. Anno 1401.<br />

Pergamena mm 467x340. È del 15 ottobre 1401. Sigillo imperiale pendente in cera Ø cm 10,5.<br />

11. Publicatio eiusdem privilegii facta Tridenti per proclama anno 1618 cum transumpto<br />

non authentico in idioma latinum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

32


capsa 1<br />

Manca.<br />

12. Confirmatio privilegii de non appellando infra summam florenorum aureorum 500 facta<br />

a Leopoldo imperatore Francisco de Albertis episcopo et principi tridentino anno 1683. In<br />

latino.<br />

Addita est attestatio cancellariae in germanico quod florenus aureus importat duos florenos<br />

de crucigeris 60 pro singulo floreno.<br />

a) Pergamena mm 790x680. Sigillo pendente.<br />

b) Cartaceo, carte 7. Copia coeva del decreto imperiale.<br />

c) Due copie di un proclama a stampa dello stesso argomento del 1766. In italiano.<br />

13. Nonnullae scripturae seu exemplaria quae concernunt 20 mensuras salis quae Halae ad<br />

Oenum penduntur mensae episcopali tridentinae.<br />

Manca.<br />

14. Epistola cardinalis Bernardi episcopi tridentini ad Iohannem Ettinger eius secretarium<br />

intuitu styli in dietis servandi.<br />

Cartaceo. È del 22 gennaio 1537. È una lettera (tre carte) da Vienna: l'originale è in tedesco.<br />

15. Documentum insinuati privilegii in camera imperiali de non appellando in causis non<br />

excedentibus summam florenorum 500, de anno 1756.<br />

Transumptum authenticum privilegii de non appellando infra summam florenorum<br />

aureorum 500 concessi a Matthia imperatore Carolo episcopo et cardinali Madrutio de anno<br />

1614. In germanico idiomate.<br />

Cartaceo. Fascicolo di carte quattro in pergamena mm 370x260. Il documento è del 19 luglio 1756.<br />

Copia vidimata.<br />

Pergamena mm 850x580. Sigillo imperiale aderente. È una copia, Vienna 28 agosto 1675.<br />

16. Anno 1536. - Declaratio confinium episcopatus Tridenti.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

17. Anno 1028, Kal. iunii, in monte Ritena in loco Fontana frigida. - Exemplar donationis<br />

Chunradi episcopatui tridentino facta de comitatu Venosti et Bulzani.<br />

Manca.<br />

18. Anno 1028 kal. Iunii. - Exemplar donationis factae ecclesiae tridentinae ab imperatore<br />

Chunrado Udalrico episcopo de comitatu tridentino.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

33


capsa 1<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del 9 giugno 1636 fatta su una copia dell'8 agosto 1280. La copia del 1280<br />

era del notaio Zacheus. Questa è del notaio Antonio Begnudelli luogotenente del capitano di Trento.<br />

Sigillo impresso.<br />

19. Anno 1161. - Exemplar confirmationis Federici romanorum imperatoris donationis<br />

factae episcopo tridentino.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del sec. XVIII.<br />

20. Exemplar cassationis, irritationis bonorum alienatorum ab ecclesia tridentina per<br />

episcopos Egnonem et Henricum tridentinos vi metuque Mainardi comitis Tyrolis factorum,<br />

quae omnia irritavit et cassavit Adolphus romanorum imperator.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del sec. XVII-XVIII su un documento del 13 novembre 1296, redatto a<br />

Francoforte.<br />

21. Anno 1277, 12 exeunte aprili, Tridenti. - Exemplar donationis factae castri Boni<br />

Consilii ab Henrico episcopo tridentino qui eum recuperavit a Mainardo comite Tyrolis.<br />

Manca.<br />

22. Anno 1208, idus ianuarii, Augustae. - Exemplar sententiae Ottonis IV imperatoris ab<br />

episcopo tridentino Friderico obtentae, quod nemo iura sua feudalia vendere aut alienare possit,<br />

absque scitu et voluntate domini feudi et quod nemo novam mutam, seu gabellam imponere<br />

possit absque licentia imperatoris.<br />

Manca. – Esiste una copia del 1636 B.C.T.: Miscellanea n° 302, doc. n° 2. Notaio: Antonio<br />

Begnudelli. Vi è unita una piccola lettera in tedesco.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

23. Anno 1314. - Exemplar restitutionis vallis Flemmarum factae ab Henrico Bohemiae<br />

rege et comite Tyrolis Henrico Episcopo tridentino exceptis excipiendis, quae vallis oppignorata<br />

fuerat pro 150 marchis.<br />

Manca.<br />

24. 1314. - Exemplar confoederationis inter Henricum regem Bohemiae et Henricum<br />

episcopum tridentinum.<br />

Cartaceo. È dell'8 giugno 1314. Copia autentica del 1635. Notaio: Antonio Begnudelli. Sigillo di<br />

Carlo Emanuele Madruzzo. L'originale si trova nella capsa 18/6-7.<br />

25. Anno 1597, 28 augusti, Pragae. - Privilegium Rodulphi II romanorum imperatoris<br />

Lodovico episcopo tridentino concessum quod nullus ad imperialem cameram appellare possit<br />

in litibus, nisi excedant summam 400 florenorum aureorum.<br />

Pergamena mm 680x625. Sigillo imperiale rotto. Da notarsi che non porta la segnatura dell'Ippoliti.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

34


capsa 1<br />

26. Anno 1597, 28 augusti, Pragae. - Privilegii transumptum Rudolphi II romanorum<br />

imperatoris de non appellando etc. in causis non attingentibus summam florenorum 400<br />

aureorum concessum episcopo tridentino.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia non vidimata del sec. XVII. Il documento è del 27 agosto!<br />

27. Anno 1708, 13 novembris. - Instrumentum possessionis feudi Castellarii concessae per<br />

Iosephum romanorum imperatorem Ioanni Michaeli episcopo tridentino per suos procuratores<br />

Franciscum comitem de Spaur, Franciscum Antonium de Albertis, et Simonem de Ciurlettis,<br />

quibus possessionem dedit dictae iurisdictionis Castellarii nomine Caesaris dominus Ioannes<br />

Baptista comes de Castrobarco camerarius et consiliarius status caesareae maiestatis,<br />

commissarius et plenipotentiarius imperialis in Italia, ac administrator ducatus Mantuae.<br />

Cartaceo, carte 6. Annessi due atti notarili di Filippo Francesco Manci.<br />

28. Anno 1484, 27 aprili, Graecii. - Exemplar mandati Friderici romanorum imperatoris in<br />

quo sub poena indignationis et 20 marcarum auri mandat omnibus subditis suis et episcopatus<br />

tridentini, quatenus nullus audeat Ioannem episcopum tridentinum in suis feudis,<br />

iurisdictionibus, ac iuribus molestare, sicut a quibusdam factum fuit. Insuper nec quemquam ad<br />

caesarem tanquam romanorum imperatorem appellare volentem, impediant, vel iurisdictionem<br />

sive criminaliter, sive civiliter, agendo, sine licentia episcopi tridentini deinceps exerceant.<br />

Manca.<br />

29. Anno 1344 indictione 12 [NB debet esse 1347 indictione 15], die 12 kalendas augusti<br />

in civitate Bellunii. - Exemplar restitutionis in integrum ecclesiae tridentinae a Carolo<br />

romanorum rege facta.<br />

Manca. Vedi Ippoliti Giuseppe, Instrumenta imperialia, Trento, Fondazione Biblioteca San<br />

Bernardino MS n° 223.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

35


Capsa 2<br />

CAPSA 2<br />

Emptiones. Liberationes. Locationes temporales.<br />

Permutationes. Pignorationes. Cessiones (numeri 79)<br />

1. Anno Domini 1160 indictione 8 undecimo kal. octobris, actum Tarvisii. - Venditio rerum<br />

quarumdam extantium in Piano et Caldaro ab Ecelino et Agnete iugalibus facta episcopo<br />

tridentino Adelpreto pretio quadringentarum librarum denariorum veronensium, coram Odolrico<br />

tervisiensi episcopo, pluribusque aliis destinatis ad pignus pro huiusmodi pretio iis quae<br />

praedicti iugales in valle Sugana possidebant.<br />

Pergamena mm 215-220x208-225. Sul verso UNITAS con regesto in latino e tedesco. Altri<br />

testimoni: Girardus de Engenulfo, Matheus, Iacobus iudex, comes Adelpretus de Piano, Henricus de<br />

Burgo, Gandulfus de Fornas, Odolricus de Perzin, Ulbertinus de Bonadiman. Notai: Butricus sacri palatii<br />

tabellio, Iacobus notarius sacri palatii.<br />

2. Aliud instrumentum in eandem prorsus rem.<br />

Pergamena mm 195-200x236x233. Sul verso UNITAS con regesto in tedesco. Copia del documento<br />

precedente fatta dal notaio Butricus. Altri notai: Iacobus, Odelricus presbiter, Otto presbiter, Gisloldus<br />

canonicus.<br />

3. Anno 1191 indictione 9 kalendis augusti, in castro Valsane. - Venditio a Gislimberto de<br />

Lagare facta episcopo Conrado de omni et toto eo quod episcopus Adelpretus eidem<br />

Gislimberto dedit in loco de Anano et in loco de Auno pretio finito librarum 500 denariorum<br />

veronensium. In vim autem huiusmodi venditionis missus fuit in tenutam praefati episcopi<br />

vicedominus de Cleiso.<br />

Pergamena mm 185-191x202. Sul verso: scripta in libro; regesto. Notaio: Iohannes Pencius notarius<br />

domini Frederici quondam imperatoris. Testimoni: Baldricus iurisperitus de Toscolano, Gumpo de<br />

Madruço, Fe4dericus de Arco, Rodegerius de Meço, Henricus a Soappi et Hermanus de Livo, Bertoldus<br />

et Artoichus de Cagnao, Federicus de Civizano, Bursa de Castronovo, Warientus de Morio... nominatim<br />

de xl modiis blave, silicet frumenti et siliginis et anone et de triginta et duabus urnis vini.<br />

4. Anno 1209 indictione 12, die Sabati 5 exeunte decembris, in Tridento in palatio<br />

episcopali. - Dominus Federicus Dei gratia et ecclesiae electus impignoravit domino Riprandino<br />

Ottonis Richi molendinum quod dominus Bertoldus quondam domini Martini habebat et tenebat<br />

pro 200 librarum denariorum veronensium quas confessus fuit se accepisse vice et nomine<br />

episcopatus pro itinere ad curiam domini Ottonis regis: ita quod debeat habere et tenere illud<br />

molendinum donec solverit illas 200 libras, habendo in se totum usum fructum ex dono; qui<br />

iacet in Burgonovo prope episcopatum.<br />

Pergamena mm 126-129x123-134. Sul verso UNITAS e regesti in latino e tedesco. Copia del notaio<br />

Zacheus dalle imbreviature del notaio Corrado. Testimoni: Bertoldus de Wanga, Albertus de Piano,<br />

Montenarius de Disiculo.<br />

5. Anno 1262 indictione 5 die dominico XV exeunte septembris, Tridenti in palatio<br />

episcopatus. - Dominus Egno episcopus tridentinus iure pignoris pro centum et quinquaginta<br />

libris, quas acceperat a domino Fazino Hosterio, Thuresendo ypothecario, Benvenuto Corezolla,<br />

eos constituit massarios dominos et rectores ad monetam a XX denariorum fabricandam,<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

36


Capsa 2<br />

laborandam, operandam, faciendam legaliter prout hactenus iuxta illam ligam, compositionem,<br />

fabricam, pondus operantes exercuerunt Iacobinus et eius socii. Tali modo quod ipse dominus<br />

Fazinus, Thurisendus, Benvenutus habeant et teneant facientes iam dictam monetam sine<br />

contradictione aliqua ipsius domini episcopi donec fuerint soluti et integraliter satisfacti.<br />

Habendum postmodum ipse dominus episcopus suam rationem de ipsa moneta et ipsi domini<br />

Fazinus etc. dando ipsi domino episcopo et recipiendo suam rationem de ipsa moneta prout<br />

dederunt domino episcopo et recipiendo praenominatus Iachobinus quondam domini Trintinelli<br />

et sui socii, secundum quod in instrumento manu Arnoldi continetur.<br />

Pergamena mm 215x183. Sul verso UNITAS e regesto in tedesco. Testimoni: Aproinus Tridentinus<br />

Rubeus, Gisloldus iudex, Ivanus de Porta, Iacobus q. Zenari, Rycardus de Moneta. Notaio: Aycardus de<br />

Amichis de Dosso.<br />

6. Anno 1259 indictione 2, die mercurii 8 intrante ianuario, Tridenti in palatio episcopatus.<br />

- Egno tridentinus episcopus ad defensionem, melioramentum et utilitatem civitatis tridentinae<br />

mutuo acceperat septingentas libras denariorum parvulorum a domino Gralanto de Salurno<br />

quem in satisfactionem nomine et iure meri et recti pignoris investivit pro se et suis heredibus<br />

de omni eo ficto et dricto pertinenti episcopatui quae solvuntur annuatim ipsi episcopo per<br />

Anicium Telchum et filios quondam Egnonis de Altlehen, ad Puhel, de Hirzoprunch, ad Leyte.<br />

Pergamena mm 350-360x200-206. Sul verso UNITAS e Pfandbrief Gemaind Salurn. Notaio:<br />

Arnoldus notarius domini Federici imperatoris. Altri testimoni: Boninsigna condam domini Aycheboni,<br />

Zulianus, Pelegrinus notarius, Delaydus de Castello, Arnoldus filius quondam domini Mathei. - 5 carri di<br />

vino dal maso Altlehen; 12 orne di vino da altro maso; 2 carri di vino dal maso al Puhel coltivato da<br />

Giacomo e Olrico; 5 carri di vino dal maso Hirzprunch; 5 carri di vino da un vignale ad Layte.<br />

7. Anno 1226 indictione 14, die VI intrante aprili, in Burgo Bozani in palatio episcopatus. -<br />

Dominus Gerardus tridentinus episcopus iure pignoris investivit dominos Renbretum Held et<br />

Morardum atque dominum Bertoldum Suabum recipientem pro filia sua domina Angenesa pro<br />

medietate infrascripti debiti et Concium filium domini Ludoici pro alia medietate de tribus<br />

mansis cum vitibus qui iacent in loco de sancta Iustina; quousque sui successores vel ipse<br />

episcopus dederint et solverint praedictis dominis Renbreto, Morardo et Concio atque domino<br />

Bertoldo pro filia sua mille libras veronensium denariorum in kalendis madii. Insuper dominus<br />

Al. comes Tiroli et dominus Bertoldus de Wanga promiserunt per se et per eorum heredes eis<br />

dominis et eorum heredibus dictum pignus cum racione ab omni persona impediente defensare<br />

in pena mille librarum veronensium et in pena dampni usque ad plenam solucionem eis factam.<br />

Addito etiam ab episcopo eo pacto quod si aliquid defuerint eis in pignore dicto, ipsi debeant se<br />

teneri super omnia alia bona inobligata sui episcopatus et super fictum de Burgo Bozani.<br />

Pergamena mm 128-137x345-355. Sul verso UNITAS e regesto in tedesco. Notaio: Zanellus<br />

notarius sacri palatii. Testimoni: Iacobus (de Lizana?), Pelegrinus de Ranbaldo, Henricus de Murio,<br />

Houtus de Mez, Arnoldus suo fratello, Conradus de Grefenstoane, presbiter Warnerus de lengen...,<br />

Fridericus Longus, Nicholaus notarius.<br />

8. Registrum ab extra notatum anno 1300 mansorum pignoratorum et non pignoratorum et<br />

ad mensam episcopalem tridentinam spectantium in Ritena ubi mansi non pignorati sunt 41,<br />

coeteri pignorati: in plebe Bouzani ubi mansi non pignorati 6. In plebe Piano ubi mansi non<br />

pignorati 10, in qua etiam plebe situs est unus mansus de Rubenigo oppignoratus domino Dieto<br />

de Furmiano. Fit inde descriptio affictuum qui penduntur ex singulis mansis in vino, siligineque<br />

et notatur colta quae est 84 librarum in Ritena ad festum s. Martini.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

37


Capsa 2<br />

Pergamene due mm 105-116x460; mm 112x252. Sul verso UNITAS con regesto in latino e tedesco.<br />

Item in Pfatene stat unus olim mansus pignoratus michi Ernesto preposito. Ci sono scritti affitti anche sul<br />

verso (di altra mano) non leggibili senza aiuti artificiali.<br />

9. Anno 1349 indictione 2, die lunae 24 augusti in terra Ripae.- Dominus Iohannes<br />

episcopus tridentinus dilecto fideli suo Iohanni de Belenzanis civi tridentino propter multa<br />

grandia et intolerabilia dampna et expensas quae supportavit in Tridento pro ecclesia tridentina<br />

ipsi illata per Rebelles eiusdem ecclesiae, quaeque profitetur ascendere ad quantitatem 500<br />

florenorum auri, quae ipsa dampna substinuit propter gubernationem castri de Tenno, quod<br />

fideliter tenuit, gubernavit et episcopo resignavit, ob quod incurrere debuit indignationem<br />

praefatam rebellium affectantium habere dictum castrum, concedit omnes redditus et proventus<br />

decimarum et affictuum canipariae totius plebatus Archi, usque dum perveniet ipse episcopus ad<br />

possessionem civitatis suae tridentinae nunc occupatae per dictos rebelles. Acta sunt in<br />

praesentia domini Iacobi Bonseni de Pistoria archidiaconi tridentini vicarii generalis, Clementis<br />

de Porcilinis de Padua (legendum Porcellinis ex Papadopolo).<br />

Pergamena mm 280x226. Resta la fettuccia di color rosso, blu scuro e bianco del sigillo ora<br />

mancante. Sul verso UNITAS. Notaio: Vitalianus. Altri testimoni: Trentinus de Toculis de Leudro<br />

iurisperitus civis tridentinus, Lancrus de Pistorio famulus noster, Beninus de Gavatio notarius sindicus in<br />

plebatu Tenni.<br />

10. Anno 1182, die dominico ultimo mensis octobris, indictione 15 in Tridento. - Dominus<br />

Salomon episcopus investivit Tridentinum Ottonis richi nominative de hominibus suis de<br />

Romagnano et de toto hoc quod ipse habet Albiani et de molendino suo de Fersena Tridenti qui<br />

est superius et de medietate unius Arimaniae: idque iure et causa pignoris pro 200 librarum<br />

denariorum veronensium monetae, donec praefatus episcopus solverit praedictas ducentas<br />

libras. Terminus est in die omnium Sanctorum ad annum unum. Interfuerunt dominus Albertus<br />

de Madrucio vicedominus etc.<br />

Pergamena mm. 114x166. Sul verso UNITAS e brevi regesti. Notaio: Butricus. Altri testimoni:<br />

Moscardus, Ugizonus.<br />

11. Anno 1212 indictione 15, die 2 exeunte ianuario in loco de Kelr in platea in hora<br />

ecclesiae sanctae Mariae de Kelr. - Dominus Otto de Tisens resignavit in dominum Fridericum<br />

tridentinum episcopum universas illas rationes et actiones quas idem dominus Otto sive per<br />

pignus vel quolibet alio modo habet in quodam maso qui iacet in Piano in loco de Warta pro qua<br />

mansi resignatione idem dominus episcopus solvere debet domino Ottoni 700 libras denariorum<br />

veronensium de hinc ad festum proximum s. Genesii, pro quibus 700 libris solvendis idem<br />

dominus episcopus iure pignoris investivit eundem dominum Ottonem de uno maso iuris<br />

tridentini episcopatus, quae dicebat se habere in Tremino etc. Actum in presentia comitis<br />

Henrici de Epan et Ottonis de Formiano.<br />

Pergamena mm 91-112x295. Sul verso UNITAS e brevi regesti in latino e tedesco. Notaio: Salomon<br />

sacri palatii. Testimoni: Comes Henricus de Epan, Oto de Formiano, Waigantus de Winec, Bertoldus de<br />

Wanga, Swikeriuus de Turlano, Graf. iusticiatius de Balzano, Odelricus de Leonan [Lana].<br />

12. Anno 1256 indictione 14, die Sabati nono intrante decembri, in Tridento in domo nova<br />

domini episcopi. - Dominus Egno tridentinus episcopus volens reformare Curiam suam palatii<br />

Tridenti pro expensis assignavit Alberto de Placentia masario eiusdem Curiae et in solutionem<br />

pecuniae quam habere debet ab ipsa Curia, omnia bona et lucra quae fierent ad quantitatem<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

38


Capsa 2<br />

centum librarum: hic vero statuit praefatus episcopus et firmiter ordinavit quod ipse Albertus<br />

habere et percipere debeat de cetero in solutionem et pro solutione pecuniae, quam habere debet<br />

omnes illos denarios qui colliguntur et accipiuntur in dicta Curia de tenutis et sententiis,<br />

videlicet XII denarios pro unaquaque libra. Iudex vero, qui nunc est, vel pro tempore erit, suum<br />

habere debeat sallarium et recipere tantum de maleficiis ab ipso Alberto masario. Actum<br />

praesentibus dominis Ottone comite de Horthenburch capellano domini pape, magistro Baldasar<br />

medico.<br />

Pergamena mm 216-221x342-347. Sul verso UNITAS e regesto in tedesco. Notai: Bonaventura<br />

filius quondam Alberti de Musto domini Federici imperatoris notarius; Arnoldus quondam domini Mathei<br />

de..., Zaninus sacri palatii notarius. Tridenti ubi venduntur pisces coram Negrone... viatore, Columbino<br />

notario. Testimoni: Otto comes de Hortenburch capellanus domini pape, magister Baldasar medicus,<br />

Arnoldus notarius quondam Mathey, Nigrilonus quondam...<br />

13. Anno 1256 indictione 14, die iovis 12 exeunte februario in palatio interno domini<br />

episcopi. - Dominus Egheno episcopus tridentinus pro duabus millibus librarum veronensium<br />

parvulorum, nomine pignoris investivit dominum Riprandum de Arco de omnibus redditibus et<br />

proventibus, quos dictus episcopus et episcopatus habet, vel visus est hebere et tenere in toto<br />

plebatu Archi. Actum praesentibus dominis Aldrighetto et Azone fratribus de Castrobarco.<br />

Pergamena mm 190-210x266-280. Sul verso UNITAS con brevi regesti. Notaio: Bertoldus.<br />

Testimoni: Aldrighettus et Azo de Castrobarco, Bartolomeus..., Iacobus Mitifocus, Martinus de Naco,<br />

Boninsigna domini Aych., Bonitelagna iudex.<br />

14. Anno 1284 indictione 12, die veneris ultimo exeunte marcio in pertinenciis ecclesiae<br />

sancti Mauricii de plebe Bozani. - Dominus Henricus episcopus tridentinus laudavit, ratificavit<br />

et confirmavit illam impignorationem et obbligationem, quam ipse fecerat in dominum<br />

Riprandum Braybanthum de Bancho recipientem vice et nomine filiae suae dominae Helicae<br />

uxoris Crisogimi servitoris ipsius domini episcopi occasione subsidii et donationis pro dote<br />

dictae filiae suae dominae Helicae pro 300 libris et 20 libris parvulorum veronensium<br />

denariorum nominatim de infrascriptis fictis cum proprietate et directo dominio unde solvuntur<br />

ipsa ficta, videlicet de quatuor urnis vini ad urnam Bolzani etc. donec ipsa domina Helicha vel<br />

sui heredes erunt persoluti de dicta pecunia.<br />

Pergamena mm 130-140x491. Sul verso UNITAS. Notaio: Zacheus. Testimoni: Maximianus iudex,<br />

Gabriel de Porta, Nicolaus Faffi de Bancho.<br />

15. Anno 1312 indictione 10. In Bozano. - Dominus Henricus Lenghenstaynarus iudex<br />

constitutus in Bozano per venerabilem patrem dominum fratrem Henricum episcopum<br />

tridentinum. Sequitur inde transumptum authenticum suprascripti documenti N° 14 de anno<br />

1284.<br />

Pergamena mm 173-177x556. In perfette condizioni. Sul verso UNITAS e brevi regesti. Notai:<br />

Zacheus; Albertus de Metis de Bozano scolasticus sacri palatii notarius... exemplavi; Otolinus domini<br />

Henrici episcopi tridentini et sacri palatii notarius; Wernherus sacri palatii notarius;... in Bozano ante<br />

domum habitationis Albertini filii quondam domini Gerhardi latini de Bozano. Testimoni: Antonius<br />

quondam domini Gerhardi latini predicti, Leutoldus de Bozano, Fricius et Franciscus filii predicti domini<br />

Albertini, Henzelinus filius quondam Rodulfi mensuratoris in Bolzano.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

39


Capsa 2<br />

16. Anno 1452 indictione 15, die mercurii 19 ianuarii, Tridenti in contrata Rugiae magnae<br />

in stuba domus decanatus. - Dominus Iohannes quondam nobilis viri domini Guillelmi de castro<br />

Nani vallis Annaniae, dominus et habitator castri Madrucii dedit, vendidit et tradidit domino<br />

Georgio tridentino episcopo et suis heredibus unam possessionem, quae dicitur Preda Murada,<br />

positam et iacentem in pertinenciis vallis Cavedini, ubi dicitur Dayn, cum uno lacu parvulo,<br />

busco, pratis, pasculis, montibus et aliis iuxta confinia ibi descripta; pretio centum et octuaginta<br />

ducatorum boni auri et iusti ponderis, quod pretium dominus Iohannes confessus est se iam<br />

recepisse. Actum praesentibus venerabili et egregio viro domino Iohanne Sultzbach in decretis<br />

licentiato, decano et canonico ecclesiae tridentinae, ac in spiritualibus vicario generali,<br />

honorabili viro presbitero Nicolao altarista sancti Antonii in ecclesia Kathedrali Tridenti, nobili<br />

viro domino Graciadeo quondam nobilis viri domini Antonii de castro Campi.<br />

Pergamena mm 311x370. Sforbiciata in fondo. Sul verso UNITAS timbro dell'archivio di Innsbruck.<br />

Notaio: Iesemantus quondam Antonii notarii de Pegolotis de Archo civis Tridenti. Altri testimoni: legum<br />

doctor Melchior de Facinis de Padua, Antonius notarius quondam ser Gotmanini de Bretio, officiale<br />

bulletarum, Christanus pelliparius quondam magistri Odorici murarii, Laurentius quondam Pauli omnes<br />

habitatores Tridenti; Iohannes quondam Donini de villa Campi vallis Iudicariarum. -[Confini: versus<br />

mane lacus vallis Cavedenis et fluvii Sarche].<br />

17. Anno 1214 indictione 2, die martis 7 intrante ianuario, in Tridento. - Dominus<br />

Federicus tridentinus episcopus et regalis aule legatus et vicarius nomine et iure pignoris<br />

investivit dominum Albertum de Selano et Riprandinum Ottonis richi et Odolricum Rambaldi<br />

gastaldiones suos nominative de gastaldia sua de Tridento sicuti pertinet ad factum Argentariae<br />

cum warentatione ab omni potestate pro duobus mille librarum denariorum veronensium<br />

monete, quas pro hutilitate sui episcopatus confessus fuit se ex mutuo habuisse.<br />

Pergamena mm 182x163. Sul verso UNITAS e brevi regesti. Notaio: Ercetus domini Friderici<br />

imperatoris notarius.... in Tridento in camera domini episcopi presentibus domino Henrico de Compah et<br />

Henrico de Breguç.<br />

18. Anno 1264 indictione 7, die veneris 13 exeunte aprili, in Tridento in palatio<br />

episcopatus. - Presentibus dominis Gotzalcho decano, Olrico archidiacono, Olrico curiensi,<br />

Husone, Adelpreto, Henrico paparoto canonicis tridentinis. Dominus Albero filius quondam<br />

nobilis viri domini Federici de Wanga pretio et solutione mille ducentarum quinquaginta<br />

librarum denariorum parvulorum quas pro se et patruo suo domino Beraldo nobili de Wanga<br />

confessus est se accepisse a domino Egnone episcopo tridentino, fecit datam refutationem et<br />

investituram in manibus ipsius domini episcopi nominatim de illo feudo, de quo quondam<br />

domini Albero et Bertoldus fratres de Wanga et postmodum dicti eorum successores fuerunt<br />

investiti per quondam venerabilem dominum Albertum de Ravenstayn episcopum tridentinum<br />

et ab aliis successoribus ipsius domini episcopi Alberti, nominatim de domo murata et turri cum<br />

cortivo et omibus hedifficiis lignamine et muris. Iacet in civitate Tridenti in capite pontis Atecis.<br />

Addita promissione, quod dominus Beralus predicta laudabit et ratificabit infra tercium diem<br />

postquam liberatus fuerit de captivitate Salurni; fideiussoribus dominis Olrico Panceria de<br />

Archo, Bovolchino de Gardumo, Ottolino de Tunno et Frisono de Belvero.<br />

Pergamena mm 141x597. Corrosa dai tarli con danno del testo. Sul verso UNITAS e regesto in<br />

tedesco. Altri testimoni: Ianuarius prior s. Marie Coronate, Vigilius capellanus, Bonus de Montonis iudex,<br />

Olricus Feraccia de Arco, Gothofredus de Porta, Trentinus Ruberus, Aprovinus et Nicolaus fratres,<br />

Riprandus Golselmi, Ottolinus de Visiono, Pelegrinus de Beseno, Bovolchinus de Gardumo, Frisonus de<br />

Belvedero, Nicolaus Vastenacci, Yvanus de Porta, Rolandinus, Olricus Mazorentus, Arnoldus Mathei,<br />

Aycardus notarius et alii.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

40


Capsa 2<br />

19. Anno 1264 indictione 7, die lunae 11 exeunte aprili, in Tridento in palatio episcopatus.<br />

- Coram domino Egnone episcopo tridentino et in presentia domini Alberonis quondam domini<br />

Federici nobilis de Wanga dominus Beralus de Wanga laudavit, confirmavit et sibi placere dixit<br />

omnem datam reffutationem et investituram per ipsum dominum Alberonem factam in ipsum<br />

dominum episcopum de quodam feudo quod ipsi domini Beralus et Adelperius atque eorum<br />

antecessores fuerunt visi habere, tenere et possidere ab ipso domino episcopo et suis<br />

antecessoribus, videlicet de domo pontis Atecis cum cortivo et aliis.<br />

Pergamena mm 149-145x630. Notaio: Arnoldus notarius domini Federici romanorum imperatoris.<br />

Altri testimoni: Ianuarius prior, Olricus Panzera de Archo, Approvinus de Castronovo, Bertoldus de<br />

Tayningen, Gotsalchus Chircherus, Ameldossus quondam Aldegerii, Tomasius de Sawell... notarius.<br />

20. Foris signatus est annus 1250. - Registrum in quo descripta breviter sunt bona propria<br />

per quondam dominum Olricum comitem de Ultimis ecclesiae beati Vigilii vendita, notata<br />

annualis redditus quantitate. In fine autem sic legere est: Ista sunt impedita per dominum M.<br />

comitem Tirolis, aut per suos subditos, quibus ipse concessit, seu alienavit, vel obligavit. - Per<br />

M. Mainhardum intellige.<br />

Pergamena mm 120-145x175-204. Sul verso UNITAS e brevi regesti in latino e tedesco.<br />

In primis de viginti octo mansis iacentibus in Flemis ad Caverlana de quibus habetur reditus cum<br />

ficto VIII librarum. Item de Clausura dominica in Castello de qua habetur reditus V librarum.<br />

Item Casatam de sub monte cum pertinenciis qua debet tenere omni anno XXXXI vachas.<br />

Item in Rallo octo mansos de quibus habetur omni anno XXV libre.<br />

Item in Clauzo VI mansos reditus illorum XVI librae.<br />

Item duos mansos ad Rader Negrello, reditus XXX marchae.<br />

Item mansum de Nalles reditus XXX librae omni anno.<br />

Item mansum in Robeniga et mansum de Dosso et mansum de Castenego et duas casatas et unam<br />

scariam ad Andrianum et septem mansos ad sanctum Valentinum, redditus illorum mansorum et scarie et<br />

casate est omni anno XVI marcas.<br />

Item mansum de Zermo, reditus 1 libra. Item mansum de Mais CC librae. Item tres mansos ad Plaza,<br />

reditus XXX librae et totum alodium quod habetur in Ultimis reditus omni anno valet LXXX libras.<br />

Inizia: Ista sunt bona propria per quondam dominum Olricum comitem de Ultimis ecclesiae beati<br />

Vigilii vendita.<br />

21. Anno 1255 indictione 13, die Sabati 5 intrante iunio, in Tridento, in palatio episcopatus.<br />

- Exemplum ex authentico relevatum. Egno tridentinae ecclesiae episcopus recipit in sua<br />

protectione pro episcopatu tridentino et ecclesia beati Vigilii homines habitantes in plebatu<br />

Clouzi et bona eorum, quae fuerunt quondam domini comitis Olderici de Ultimo, qui homines et<br />

bona sunt devoluta in ecclesia et episcopatu tridentino per emptionem et refutationem factam<br />

per dictum dominum comitem Oldericum in quondam episcopum Gerardum. Tali quidem modo<br />

quod predicti homines et bona eorum ad manus episcopatus debeant semper stare, nec alienatio<br />

de eis fieri debeat. Actum in praesentia dominorum Olderici decani, Olderici archidiaconi,<br />

Aldrigeti de Castrobarco.<br />

Pergamena mm 115-122x223-234. Notai: Iacobus sacri palatii notarius; Alexandrinus fillius<br />

quondam domini Alexandrini de Lomello notarius vidi, legi et exemplum scripsi. Altri testimoni:<br />

Sodegerius de Tytto, Eganus de Arzignano, Oluradinus canonicus, Olfradus prepositus s. Michaelis.<br />

22. Anno 1258 indictione 1, die mercurii 6 intrante marcio. In domo et castro domini Egani<br />

episcopi tridentini praesentibus domino Olderico archidiacono, domino Goceli decano, domino<br />

Calapino iudice, domino Manfredino de Cleys, domino Trentino quondam domini Ottonis<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

41


Capsa 2<br />

Gandi, domino Sycherio quondam dominae Beatricis de Mezio de Corona. - Dominus Eganus<br />

episcopus promisit et convenit dare et solvere domino Gralanto filio quondam domini Gralanti<br />

de Salurno trecentas libras denariorum veronensium parvulorum nominatim pro servitiis<br />

perceptis et recepturis a dicto domino Gralanto et a servitoribus ipsius cum equis et armis et<br />

balistariis stando et veniendo in servitio dicti domini episcopi pro episcopatu contra hostes et<br />

inimicos eiusdem domini episcopi. Unde ad solvendum hoc debitum dictum dominus episcopus<br />

dedit, investivit atque consignavit eidem domino Gralanto in pignore et per pignus quoddam<br />

fictum trium plaustrorum vini cuiusdam mansi iacentis ad Tremenum ad Altlehen, quod fictum<br />

solvitur omni anno per Antium Telegum. Iuravit quoque dictus dominus Gralantus esse fidelis<br />

dicto domino episcopo et mantenere et adiuvare ipsum fideliter cum equis et armis et balesteriis<br />

bona fide secundum suum posse, stando in servitium ipsius, et hominum et civium Tridenti<br />

contra inimicos ipsius domini episcopi et suorum fidelium.<br />

Pergamena mm 150-156x751. Sul verso UNITAS e regesto latino. Notai: Nasimbenus cui dicitur<br />

Scribella filius quondam Aleardi sacri palatii notarius; ego Riprandus sacri palatii notarius filius domini<br />

Bonomi iudicis de Tridento... de licentia Iacobini vicarii transcripsi. Altri testimoni: Oldericus<br />

Mazorentus notarius. Testimoni delle trascrizioni: 20 aprile 1307: Odoricus pronomine dictus Chotius,<br />

Bonazunta et Odoricus quondam domini Adelpreti iudices, Conradus dictus de Angulo et Piramus de<br />

Marianis notarius civis Tridenti. Ibique dominus Iacobinus de Cremona iudex et vicarius in Tridento per<br />

venerabilem patrem dominum Bartholomeum episcopum tridentinum ad requisitum domini Odorici qui<br />

Gralantus dicitur, filius quondam Gralanti de Salurno dedit Riprando notario etc.<br />

23. Anno Domini 1259 indictione 2, die mercurii 8 intrante ianuario, in Tridento. -<br />

Exemplar ex authentico desumptum anno 1307 sub episcopo Bartholomaeo. Dominus Egno<br />

tridentinus episcopus confessus est se mutuo accepisse a domino Gralanto de Salurno<br />

septingentas libras denariorum parvulorum in defensione, melioramento et utilitate civitatis<br />

Tridenti et sui episcopatus, pro quibus denariis nomine et iure meri et recti pignoris investivit<br />

ipsum dominum Gralantum de toto et omni eo ficto et diricto pertinenti episcopatui, quod<br />

solvitur annuatim ipsi domino episcopo per Anitium Telchum et filios quondam domini Egnonis<br />

de Altlehen, videlicet de 5 carratis vini de ipso manso de Altlehen et de 12 urnis vini de uno alio<br />

manso ibidem, et de 2 carratis vini de uno alio manso iacente ad Puhel et de 5 carratis vini de<br />

manso de Hirçspruch, et de 5 urnis vini de uno vineale iacente ad Leyte, et de 4 urnis vini de<br />

uno alio vineale iacente ibidem ad Leyte, donec dictus dominus episcopus, vel sui successores<br />

solverint dictas 700 libras.<br />

Pergamena mm 151-169x534. Sul verso UNITAS e regesti. Notai: Arnoldus, Riprandus filius<br />

quondam Bonomi. Copia del 1307. Testimoni: Boninsigna condam domini Aycheboni, Zulianus,<br />

Pelegrinus notarii fratres, Delaydus de Castello, Arnoldus filius quondam domini Mathei, Egno de<br />

Salurno, Antius Telche et alii.<br />

24. Anno 1258 indictione 1, die lunae 11 intrante novembri in castro Egne supra palacium,<br />

praesentibus domino Pexato archidiacono tridentinae ecclesiae, domino Burardo preposito s.<br />

Michaelis. - Dominus Egon (sic) tridentinus episcopus pro 1500 libris denariorum veronensium<br />

parvulorum quas dare tenebatur domino Trentino quondam domini Ottonis Gandi de Tridento<br />

ex mutuo accepto pro melioramento et defensione civitatis Tridenti et episcopatus et ad weram<br />

faciendam stando in Tridento contra dominum Ecelinum de Romano et suos sequaces,<br />

impignorationem eidem domino Trentino fecit de castro suo Cunisheberg et de redditibus et<br />

frugibus eidem castro pertinentibus. Impignoravit etiam eidem duos mansos iuris episcopatus<br />

tridentini iacentes in villa et pertinentiis Termeni, unum quorum Oldericus de putea habet, tenet<br />

et laborat, alium vero tenet et laborat Ancius caniparius, donec solutae fuerint dictae 1500<br />

librae.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

42


Capsa 2<br />

Pergamena mm 204x280. Sul verso UNITAS e regesti. Testimoni: dominus Burardus prepositus s.<br />

Michaelis, Aprovinus filius quondam domini Zelemie de Tridento.<br />

25. Anno 1277 indictione 5, die 15 exeunte ianuario, in Tridento ante castrum Boni<br />

Consilii. - Dominus Coelus de Vezano tanquam nuncius et procurator domini Federici de<br />

Terlacu refutavit in dominum Henricum episcopum tridentinum Benvenutum quondam<br />

Albertini de Covalo et suos filios Uzerium et Iacobum, ac suos nepotes Bonum, Martinum,<br />

Otolilum et Albertinum filios quondam Otobelli de Covalo cum suo peculio, promittens quod<br />

non alienabit dictum Benvenutum, coeterosque nec eorum bona sed permanebunt ad servicium<br />

ipsius domini episcopi et episcopatus, taliter quod de cetero ipsi de Covalo et eorum haeredes se<br />

non debeant maritare vel nubere extra casa Dei, nec in personis de macinata seu de familia, nec<br />

alterius condicionis alicuius domini et tantum in liberis personis vel ad Casa Dei sancti Vigilii<br />

pertinentibus, alioquin quod hoc non valeat, nec teneat. Iuravit quoque dictus Benvenutus pro<br />

se, suis filiis et nepotibus fidelitatem ipsi domino episcopo ut homines Casadei suo domino<br />

episcopo tenentur.<br />

Pergamena mm 127-139x364. Notaio. Zacheus. Testimoni: Nicolaus Spagnollus iudex, Odoricus de<br />

Bolzano, Gabriel de Porta.... Ibique dominus Carlus de Vezano. Otolinum... filium quondam Otolini de<br />

Cuvalo.<br />

26. Anno 1279 indictione 7, die sabati 10 intrante iunio, in villa de Tenna, in domo Tosi de<br />

Helica, in presentia domini Adelurandi canonici tridentini, Baldi de Levigo, Rizardi de Silva. -<br />

Coram domino Henrico episcopo tridentino dominus Belinazius quondam domini Tisonis de<br />

Levigo precio 30 librarum denariorum veronensium parvulorum quas confessus fuit se habuisse<br />

a dicto domino episcopo, refutavit in manibus ipsius domini episcopi aliquas terras et<br />

possessiones in villa Tenne prout ibi.<br />

Pergamena mm 151-169x496. Sul verso UNITAS e regesti. Notaio: Zacheus. Testimoni:<br />

Adelurandus canonicus tridentinus, Berardus de Levigo, Rizardus de Silva, Ognabenus mantuanus,<br />

Prandolinus et Riprandus de Tenna, Iohannes de Levigo (descritte terre e confini): in loco ubi dicitur<br />

pramaiore (con viti e castani), ad pozam, in Valzumela, ad castelate, ad laghestel, in porzale (cum<br />

castegnaris). Viene nominata la chiesa di Tenna.<br />

27. Anno 1282 indictione 10, die 8 exeunte marcio, Tridenti in presentia dominorum fratris<br />

Zenarii prioris s. Mariae Coronatae et fratrum Egeni et Olrici de ordine predicatorum. - Coranm<br />

domino Henrico episcopo tridentino dominus Conradus de Formigaro pro remedio animae suae<br />

et suorum parentum refutavit in manibus ipsius domini episcopi recipientis duos mansos<br />

iacentes in Tremeno qui olim erant obligati eidem per quondam dominum Egnonem episcopum<br />

tridentinum. Item refutavit totum illud feudum et illos vassallos et iura vassallitia cum districtu<br />

iacente in plebatu Tiseni prout in cartis manu infrascripti notarii noscitur contineri.<br />

Pergamena mm 188-194x262-269. Sul verso UNITAS, regesto in latino e tedesco. Notaio: Zacheus.<br />

Altri testimoni: Olricus bavarus, Odoricus de Bolzano, Tridentinus notarius. [Tiseni de longo atice].<br />

28. Anno 1471 indictione 4, die dominico 27 octobris, in villa Fundi plebis s. Martini vallis<br />

Ananiae dioecesis tridentinae. - Instrumentum solutionis de marchis quadraginta quinque<br />

denariorum bonae monetae maranensium factae nomine domini Iohannis episcopi tridentini<br />

Gratie sue massario vallis Ananiae Antonio filio Nicolai de Nano pro emptione unius domus<br />

cum suis edificiis situatae in civitate tridentina in contrata s. Martini a parte civitatis interiori<br />

prope domum Martini a Pisce ac datae per ipsum dominum episcopum cuidam magistro Ulrico<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

43


Capsa 2<br />

Coco in contracambium unius alterius domus situatae in contrata s. Marci apud castrum Boni<br />

Consilii in acie superiori, cum uno stabulo, horto et aliis coherenttiis, quae domus fuit quondam<br />

magistri Ioannis Bombarderii olim domini Georgii episcopi tridentini et per eundem dominum<br />

Georgium praefato magistro Ulrico eius Coco donata fuerat.<br />

1) Pergamena mm 150-155x447. Notaio: Antonius quondam Bertoldi de Breçio nunc habitator in<br />

Fundo.<br />

2) Cartaceo (mm 207x154) con piccolo sigillo aderente in cera rossa (aquila e stemma<br />

dell'Hinderbach). In tedesco. Trento 1470, s. Lucien tag.<br />

3) Cartaceo, carte 2. Copia del settecento del documento in pergamena del 27 ottobre 1471.<br />

29. Anno 1478 indictione 11, die dominico 18 octobris, in stupa castri Tenni tridentinae<br />

dioecesis. - Dominus Baldesar quondam domini Ioachini de Montagna in perpetuum et pro<br />

libero et expedito alodio vendidit et tradidit domino Iohanni Bernaoer teuthonico et<br />

Bartholomeo notario inscripto ementibus et recipientibus nomine et vice domini Iohannis<br />

episcopi tridentini pro se et successoribus suis infrascriptas domos: 1° unam domum cum<br />

duabus canipis sitam et iacentem in burgo Fraportae plebis Teni dioecesis tridentinae. Item<br />

unam domum cum una area sitam in dicto loco et hoc fecit dictus dominus Baldesar venditor<br />

pro pretio ducatorum sexaginta et librarum quinque tridentinarum ad computum et in ratione<br />

grossorum sexaginta pro quolibet ducato; quod pretium confessus est se habuisse.<br />

Pergamena mm 200x420. Notaio: Bartolomeus quondam Iohannis a Valle de Cologna plebis Tenni.<br />

Testimoni: Leonardus notarius, Chircher, Filipus notarius filius Benvenuti ab ecclesia de Gardula,<br />

magister Girardus a Coratiis habitat burgi Fraporte, Leonardus Sbarchel teutonicus de Foldai districtus<br />

Egne.<br />

30. Anno 1231 indictione 4, die martis 4 intrante februario, in Tridento in capella palatii<br />

episcopatus. - Dominus Gerardus episcopus tridentinus constituit dominos Wigantum de<br />

Wineco et Turingum de Furmiano absentes, suos missos, actores, sindicos et procuratores in<br />

recipiendo fine et refutatione a domina Iuta comitissa uxore domini comitis de Ultimis, et in<br />

renunciatione recipienda de dote et donatione sua, de venditione sui allodii, et mazinatorum<br />

quam dictus dominus comes Ulricus de Ultimis in dictum dominum episcopum et episcopatum<br />

fecerat, prout in carta venditionis factae per Musonem notarium, et Olurandinum notarium.<br />

Quare die iovis 6 intrante februario in castro de Ultimis in camera dominae comitissae in<br />

presentia plurium nobilium, quos inter Eremanus filius comitis de Wirtenperg, in manibus<br />

praedictorum sindicorum ipsa domina comitissa fecit finem et refutationem et pactum de non<br />

petendo vel molestando de tota illa venditione alodiorum et mazinatorum facta per comitem<br />

Ulricum praesentem eius maritum in dominum episcopum et episcopatum, neque ratione dotis,<br />

vel donationis, vel alio iure. Salvo tamen iure ipsius dominae comitissae, quod ipsa debet habere<br />

usum fructum de podere de Cauriana in contrata Flemi usque ad vitam suam, et post mortem<br />

eius debeat reverti in dominum episcopum et episcopatum.<br />

Pergamena mm 461x224. Sul verso UNITAS e regesti. Notaio: Pelegrinus Cosse sacri palatii<br />

notarius. Testimoni: Henverardus capellanus domini episcopi, Bertoldus Pobengerius capellanus domini<br />

episcopi, Warimbertus archipresbiter de Tasulle et alii. Turingus de Furmiano et Vilenarius de Bauzano. -<br />

Oluradinus notarius. - in castro Ultimis presentibus domino Nicholao de castro Rupto, domino Rodolfo<br />

milite, domino Enrico, domino Gabardo filio domini Gabardi de Hoenstein, domino Arnoldo de Grafo,<br />

Eremano filio comitis Wirtenperg, Diandte filio domini Federici de castro s. Michaelis. - Durengus de<br />

Furmiano.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

44


Capsa 2<br />

31. Anno 1191 indictione 9, die dominico qui fuit 5° kal. augusti, in presentia domini<br />

Henrici de Beseno, Oluradini de Eno, Riprandini filii domini Bici de Verona, Fedrici de<br />

Cagnao. - Dominus Pelegrinus comes de Flaono una cum Odolrico comite suo nepote simul<br />

consentientibus dando investituram resignaverunt, atque refutationem fecerunt irrevocabilem in<br />

dominum Conradum tridentinum episcopum sumentem nomine et vice episcopatus et Casa Dei<br />

s. Vigilii, nominative de omni eo quod habebant, aut habuerant in Curtazo et unde contentio<br />

fuerat cum omni iure a vertice montis in zusum usque ad fluvium Athesis: iis exceptis feodis de<br />

quibus contentio non fuerat. Pro qua investitura dominus episcopus dare debeat suprascripto<br />

Pelegrino comiti 43 marcas argenti et dominae Altemilie comitissae suae uxori ibidem presenti<br />

et consentienti septem.<br />

Pergamena mm 126-132x145. Sul verso UNITAS con regesti latini e tedeschi. Notaio: Albertus a<br />

domino Federico imperatore notarius factus. Testimoni: Henricus, Suapus, Wilielmus, Arnoldus et<br />

Henselmus de Livo, Muso de Dos, Fedricus de Civezano, Liebardus de Zovo, Henricus Scamaione, Otto<br />

Liuzmanni, Altemanini de Flaun et alii. - Actum in domo quondam Contonini de Cleis [=Fels].<br />

32. Anno 1198 indictione 1, die dominico 16 exeunte augusto, in Clusole. - Copia seu<br />

exemplar authenticum investiturae Castribarci et castri Prataliae, quam concessit Conradus<br />

episcopus Briano quondam domini Aldrigeti de Castrobarco sub certis legibus et poenis. Huius<br />

authographum habes in 2 N° 14.<br />

Pergamena mm 176x380. Foro con danno del testo delle righe 6 e 7. Sul verso UNITAS, regesto.<br />

Notai: Bertrandus, Bartolomeus domini imperatoris Henrici notarius; Ercetus domini F. imperatoris<br />

exemplavi. In Clusole in broilo in presentia domini Petri de Malusco causidici, domini Pelegrini de<br />

[Beseno], Nicolai de Egna, Pecarini, Henrici, Otonis, Pelegrini de Porta, Petri de Numio.<br />

33. Anno 1207 indictione 10, die martis 11 intrante decembri in palatio filii quondam<br />

Magenardi. - Hoc instrumentum vix legi potest. Agere videtur de quadam domo, pro qua<br />

plerique quemdam marcarum numerum contulerant. In fine habetur: Praeterea dicti dominus<br />

Oto, et Oto Gallo pro se et domina Atmengarda uxore quondam Iacobini bundi, refutaverunt<br />

domino episcopo Crotiam de sancta Iustina, quam ipsa pro llb. * L marchis habebat [in pignore<br />

carta casei et C].<br />

Pergamena mm 121-132x265. Sul verso UNITAS e regesti latini e tedeschi. Notaio: Zacheus... ex<br />

imbreviaturis domini Erzonis notarii. Testimoni: comes de Egen, comes Tirolensis, A. de Wanga, Arpo de<br />

Cleiso, Petrus de Malusco, Wa. de Cagno, Petarinus, Balduinus, Grimaldus, Salomon de Cagno, Artuitus<br />

de Cagno, Oto Gallus, Fridericus gastaldio, Oto de Wineco, Wernardus, Abrianus tridentinus.<br />

Item a Conrado Revanine, Wernardus pro XXV marchis, Balduinus de Formiano.<br />

Item a Bernardo Parvo V marchas<br />

Item a Waltrico Revanine et Marcus et ad eiusdem terram et p. domum...<br />

Item a Conzo de En...<br />

Item Adelpretus filius Guntete Barati V marchas.<br />

* Il P. Ippoliti ha una nota riguardante il segno che precede la lettera L e dice: Hoc signum (llb.)<br />

forte indicat Mille.<br />

34. Anno 1209 indictione 12, die iovis 5 intrante novembri, in Tridento in turri palatii<br />

epsicopalis. Testibus domino Turco tridentinae ecclesiae decano, domino Bertoldo tridentinae<br />

ecclesiae vice domino, et domino Adelpreto comite tirolensi, domino Petro de Malusco iudice,<br />

domino Petarino, domino Ottone de Furmiano. - Dominus Federicus tridentinus episcopus iure<br />

et nomine permutacionis ad rectum feodum investivit dominum Adelperium de Wanga et eius<br />

fratrem dominum Bertoldum de tota sua curia cum dosso illius curiae de Lankecco cum tota sua<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

45


Capsa 2<br />

comunancia de Lankecco. Versa vice predicti domini Adelperius et Bertoldus fratres iure et<br />

nomine permutacionis investiverunt praenominatum dominum episcopum Federicum de uno<br />

vignale de terra cum vineis iacenti in plebatu de Bozano a civeda. Ita tamen quod liceat dictis<br />

dominis Adelperio et Bertoldo et suis haeredibus in praedicto dosso et costa de Lankecco et<br />

supra dossum castrum et municiones facere et aedificare ad eorum voluntatem: ita tamen quod<br />

dictum dossum et castrum omni tempore tam pacis quam Werrae debeat esse apertum domino<br />

episcopo tridentino et successoribus, et nullo tempore possit esse contra episcopatum, neque<br />

aliquem inimicum episcopi in illo castro tenere: pro quo observando obligaverunt domino<br />

episcopo tot de suis bonis mobilium et immobilium valentibus 1000 marcas boni argenti ad<br />

marcam Tridenti. -Adest exemplar non authenticum huius instrumenti sub hoc eodem N° 34.<br />

Pergamena mm 155-170x405. Sul verso UNITAS. Altri testimoni: Ottavianus Nannus, Albertus de<br />

Seiano. - Curia cum dosso et costa de Lankecco. Notaio: Conradinus domini Henrici imperatopris<br />

notarius.<br />

Altra pergamena mm 142-160x432. Stessa grafia, senza il nome del notaio. Sul verso UNITAS.<br />

35. Anno 1209 indictione 12, die dominico primo intrante marcio, in Tridento in palatio<br />

episcopali. - Trintinus Polenta refutavit in manus domini Federici episcopi tridentini duas pecias<br />

de terra quas habebat in feodum ab episcopatu tridentino et iacent in broillo; unde in continenti<br />

iure et nomine permutationis et cambii dominus episcopus pro meioramento sui episcopatus ad<br />

alodium investivit dictum Trintinum Polentam de suprascriptis duabus peciis de terra et insuper<br />

dedit 50 libras denariorum veronensium suprascripto Trintino pro meioramento sui cambii.<br />

Versa vice iure cambii Trintinus investivit dictum dominum episcopum de omnibus suis<br />

casamentis et casalibus de terra, qui iacent in una tenuta in burgo novo. Et paulo post domina<br />

Trintina Polenta uxor dicti Trintini Polentae ratificavit cambium.<br />

Pergamena mm 170-183x423. Sul verso UNITAS, brevi regesti. Notaio: Conradinus domini<br />

Henrici. Testimoni: Petrus de Malusco, Rudulfus Rubeus, Iacobinus Blanzemane iudex, Contolinus et<br />

Rodulfus de Cossa, Enricus de Breguxo, Vogolus viator curie tridentine et alii.<br />

36. Anno 1209. Aliud exemplar non authenticum instrumenti supra descripti sub N° 34, cui<br />

alterum exemplar adnexum est, ut sequitur.<br />

Anno 1212 indictione 15, die 16 intrante iunio, in Tridento in palatio episcopatus. -<br />

Dominus Bertoldus frater domini Petarini cessit et tradidit domino Federico tridentino episcopo<br />

omnes suas actiones et rationes reales et personales et omne ius quod habebat nominatim in<br />

quodam casamento iacente in Tridento iuxta domum domini episcopi, quod quondam fuit<br />

Vualconis in capite pontis Atesis: et hoc ideo fecit dictus dominus Bertoldus quia praefatus<br />

dominus episcopus ad preces amicorum illius Bertoldi reddidit et refutavit ipsi Bertoldo feodum<br />

illum, quod Bertoldus in dominum episcopum refutaverat.<br />

Pergamena mm 290-300x306. Sul verso UNITAS e regesti in tedesco. La copia del sec. XVI è sulla<br />

stessa pergamena. Notaio: Iohannes sacri palatii notarius.<br />

37. Anno 1211 indictione 14, die Sabati intrante ianuario, in Tridento, in camera palatii<br />

episcopatus, praesentibus domino comite Magenardo de Goricia, domino comite Adelpreto<br />

tirolensi, domino Ecilino de Romano, domino Bertoldo vice domino tridentini episcopatus,<br />

domino Adelperone et Bertoldo fratribus de Wanga, domino Turcone tridentinae ecclesiae<br />

decano, domino Nicolao de Egna, Odolrico de Beseno, Musone de Doso. - Dominus Lodovicus<br />

de Strasho pro se et vice dominae Adeleite uxoris suae, filiae quondam domini Enrici de<br />

Menzano, et pro domina Sophia cognata sua et uxore domini Odolrici de fossa alta (et etiam pro<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

46


Capsa 2<br />

domino Federico et Odolrico fratribus de Wanga nomine dominarum Liucardis et Gislae<br />

sororum filiarum quondam dicti domini Conradi Menzana) precio et solucione 900 librarum<br />

denariorum veronensium quas confessus fuit se habuisse a domino Federico episcopo tridentino<br />

iure et nomine venditionis ad proprium investivit et datam fecit in prefatum dominum<br />

episcopum Fridericum recipientem vice et nomine episcopatus et Casa Dei s. Vigilii nominative<br />

de quatuor partibus omnium bonorum et possessionum quae ipse dominus Ludovicus per<br />

dationem seu per concessionem dictarum dominarum habet in castro et super castrum Beseni et<br />

sicuti etiam dictae sorores quondam per successionem domini Conradi patris earum habebant<br />

exceptata quinta parte pertinente dominae Iohannae Dei uxori domini Iohannis de Perzine soror<br />

earum: vendidit etiam quatuor partes molendini de Caliano cum rogiale et aqueductibus, cum<br />

suis pertinentiis.<br />

Pergamena mm 365x130-135. -Scripta est in libro. - Notaio: Ercetus.<br />

38. Anno 1212 indictione 15, die Sabati 10 intrante marcio, in domo domini Arnoldi de<br />

civitate tridentina. - Dominus Arnoldus praefatus filius quondam domini Pexati fecit finem, et<br />

refutationem et datam et cessionem in manibus domini Musonis de Dosso recipienti vice et<br />

nomine domini Friderici episcopi tridentini de omni iure, actionibus quas ipse Arnoldus habet in<br />

Flordiana filia Olivellae, quam ipse Arnoldus dicebat esse de sua macinata, et dominus<br />

episcopus recepit eam ut faeminam de Casa Dei.<br />

Pergamena mm 192x380. Foro con danno delle righe 3,4,5. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio:<br />

Iacobinus. - In domo domini Arnoldi quondam domini Pexate de civitate Tridenti. In presentia domini<br />

Iacobini Blangemane iudicis... Spinelli de s. Petro, Viviani Cochi, Ancii, Ottolini de Leudro et aliis. -<br />

Item die lune XIII intrante marcio in palacio episcopatus Tridenti presentibus domino Enrico tridentinae<br />

curiae iudice, domino Petro de Malusco, domino Falconeto de Verona, domino Iacobino Blancemane<br />

iudice, domino Iacobino de Caldonacio, domino Graciadeo causidico, domino Tuienno, domino Pascali,<br />

Gando, domino Iacobino de Calavena, Gandolfino, Passarella notario.<br />

39. Anno 1214 indictione 2, die veneris 4 exeunte iunio, in Tridento in palatio episcopali. -<br />

Domina Elica de Epan filia quondam... refutavit et finem fecit in manu domini Federici episcopi<br />

tridentini et regalis aulae legati omnes suas raciones et actiones quas habebat in omnibus mansis<br />

de sitis de Platers de Teseno et de tota illa terra de convale et iacente in quinque locis in plebatu<br />

Epan, precio 100 librarum denariorum veronensium quas receperat.<br />

Pergamena mm 122-124x219. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus ex imbreviaturis<br />

Corradini notarii. Testimoni: Adelpretus de Wanga et eius frater Bertoldus, Iohannes de Perzino, Petrus<br />

de Malusco causidicus, Swicherius de Mez, Muso, Rudulfus Rubeus, Ercetus notarius, Contominus de s.<br />

Petro et alii.<br />

40. Anno 1215 indictione 3, die martis 2 exeunte decembri, in Tridento, in palatio<br />

episcopali. - Odolricus et Fodegericus fratres filii quondam Odolrici Weissi de Epan<br />

refutaverunt in manu domini Federici episcopi tridentini omnes suas raciones quas habent in<br />

tribus mansis iacentibus in Placers in plebatu Teseni, super unum quorum permanet Odolricus et<br />

super alium Walterius et super alium Coatus, hoc modo quod dominus episcopus de illis mansis<br />

faciat quidquid voluerit.<br />

Pergamena mm 105-107x145-148. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus... ex imbreviaturis<br />

quondam Conradini notarii. Tetimoni: Bertoldus de Wanga, Muso de Dosso, Federius de Una, Iohannes<br />

notarius qui Ugo vocatur et alii.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

47


Capsa 2<br />

41. Anno 1217 indictione 5, die lunae 4 intrante novembri, in Tridento in palatio<br />

episcopatus, praesentibus domino Gerardo archidiacono, domino Petro de Malosco, domino<br />

Iohanne de Perzine. - Gandus de Porta auriola pactum et promissionem fecit domino Federico<br />

episcopo tridentino et imperialis aulae legato et vicario, quod quandocunque solverit sexcentas<br />

libras denariorum veronensium ipse Gandus vel eius haerdes resignare teneatur ipsi<br />

molendinum quem Gandus in rectum feodum ab eo domino episcopo detinebat.<br />

Pergamena mm 152x90. Sul verso UNITAS. Testimoni: Contolinus, Oluradinus notarius.<br />

42. Anno 1220 indictione 8, die 15 intrante septembri, in Tridento in camera domini<br />

episcopi. - Dominus Nicolaus de Egna refutavit sua bona et spontanea voluntate in dominum<br />

Albertum tridentinum electum recipientem totum illum feodum, quod idem dominus electus ipsi<br />

domino Nicolao in Grumese et in pertinentia Grumisi contulerat: pro sua refutatione confessus<br />

fuit dictus dominus Nicolaus se a dicto domino ellecto 800 libras veronensium parvulorum<br />

accepisse.<br />

Pergamena mm 111-125x317. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus... ex imbreviaturis<br />

quondam Iohannis notarii. Testimoni: canonicus Archidiaconus, Petrus de Malusco, Swicherius de Mezo,<br />

Adelpretus de Wanga, Rodulfus Aycardi, Purcardus Sovrine, Petrus de Porte, An. gastaldus, Concius,<br />

Contolinus et alii [Anche Grumesse].<br />

43. Anno 1224 indictione 12, die mercurii primo mensis madii, in Tridento in choro<br />

ecclesiae s. Vigilii, praesentibus domino praeposito s. Michaelis, domino Conrado capellano, et<br />

domino Bertoldo rubeo canonicis, domino comite Odolrico de Ultimis, domino Odolrico comite<br />

de Flaono, Federico eius filio, domino Nicolao de Egna, domino Otone de Furmiano, domino<br />

Adelperone et Bertoldo fratribus de Wanga, Federico de Arcu, Ieremia de castro novo,<br />

Montenario de Disuculo, Wilielmo atque Leono de Caltonacio. - Ibique coram altario beati<br />

Vigilii martiris Christi et domino Gerardo eiusdem martiris successore, dominus Odolricus<br />

comes de Piano per cirothecam quam in sua manu tenebat, offeritionis nomine investituram<br />

fecit et dationem in praedicto altario et in manu ipsius epsicopi quamdam dominam suae<br />

macinatae nomine Sophiam filiam domini Swikerii de Piano macinatae eius cum medietate<br />

omnium bonorum illius Wikerii patris sui tam mobilium quam immobilium, tam feodorum<br />

quam allodiorum: et hoc ideo quia dicta domina Sophia in matrimonium copulabatur Federico<br />

filio domini Ottonis de Furmiano gentilis macinatae gloriosissimi martiris s. Vigilii.<br />

Pergamena mm 150x442. Sul verso UNITAS. Notaio: Ercetus. Altri testimoni: Federicus, comes<br />

Gabriel, Petrus de Malusco, Enricus Delabela iudices, Arpo et eius filii Arpolinus et Wilielmus de<br />

Cleixio, Nicolaus de Egna.<br />

44. Anno 1208, indictione 11, die veneris ultimo mensis februarii et 2 secundum bisextum<br />

exeuntis februarii in camera superiori palatii episcopatus. - Engelpretus de Beseno pro sex mille<br />

libris, quas confessus fuit accepisse, investivit dominum Fridericum electum recipientem vice et<br />

nomine episcopatus tridentini de tota domo cum turri et tota sua parte castri de Beseno per<br />

allodium, et de toto eo quod habet in plebatu Beseni, tam in monte quam in plano et in<br />

Fulgarida et nominatim de advocatia plebis et de decimatione Avolani, et de rivatico quod ibi<br />

habet. - Testes fuerunt praepositus augensis, et dominus Bertoldus de Nif praepositus, comes<br />

tyrolensis.<br />

Pergamena mm 107-116x320-326. Sul verso UNITAS, sigillo dell'archivio di Innsbruck. Notaio:<br />

Zacheus... ex imbreviaturis domini Erzonis notarii iuvenis. Testimoni: Bertoldus de Nif (Neustift?)<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

48


Capsa 2<br />

prepositus, comes Tirolis, Bertoldus de Wanga, Petrus et Nicolaus de Egna, Andreas de Castronovo,<br />

Bursa de Castronovo, Adelperius de Cagno, Warimbertus de Cagno, magister Vivianus, Conradus<br />

capellanus, Oto Polengus, Engelmarus, Bentevegne, W. de Caldonazo, Enricus iudex, Montenarius, Vico,<br />

Matheus, Porcardus canonicus, Gandolfinus et Wicardus iuvenis, Ambrosius et Wielardus et Petrus de<br />

Malusco et alii.<br />

45. Anno 1208 ut hic immediate supra. - Alia charta originalis longe amplior gravissimis<br />

concepta verbis de non alienando unquam huiusmodi castro extra Casam Dei s. Vigilii, nec non<br />

locupletissimis longe testibus communita, digna plane quae per extensum legatur.<br />

Pergamena mm 320-355x660. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Ercetus. - In camera domini<br />

epsicopi que est in solario palatii episcopatus, presentibus domino preposito augensi, domino Bertoldo<br />

vice domino de Ninf., domino Adelpreto, comite tirolensi, Bertoldo de Wanga, Turcone tridentine<br />

ecclesie decano, Nicolao de Egna, Andrea de castro Novo, Burso de castro Novo, Petro de Malusco,<br />

Enrico iudice, Porcardo de Cagno, Peregrino Adhuini, Petarino, Wicomario Rambaldi, Conrado capelano,<br />

magistro Viviano canonicis, Bertoldo Petarino, Gandolfino et Wicardo iuvenibus, Ambrosino gastaldione<br />

et aliis. - De turri nova... et de tota macinata quam ibi habet excepto Maraldino et Sigefredo cum eorum<br />

casibus de Avolano. - Eodem anno die mercurii 3 intrante marcio, in suprascripto castro Biseni in<br />

presentia domini Turconis decani, Enrici iudicis curie tridentine, Petri de Malusco causidici, Gisloldi<br />

canonici, Wilhelmi de Caldonacio, Petarini, Wicomarii Rambaldi, Anselmi de Livo, Iohannis de Perzino<br />

et alii. Ibique suprascriptus Bursa de Castronovo, presente suprascripto Engelpreto venditore, posuit<br />

dictum dominum Fridericum venerabilem electum tridentine ecclesie in tenutam et possessionem dicti<br />

castri, dando in manum portam et hostium suprascripte domus et ducendo in prenominata domo illum, pro<br />

tenuta et possessione.<br />

46. Anno 1200 indictione 3, die lunae II exeunte februario, in camera episcopi. - Grognus<br />

filius Vilani de Solasna confessus fuit accepisse ab episcopo Conrado tridentino 100 libras,<br />

adeoque datum et investituram fecit per allodium in dominum episcopum Conradum<br />

recipientem nomine Casa Dei s. Vigilii et episcopatus tridentini nominative de 20 urnis boni<br />

vini albi puri, de vasa bulliti, ad urnam vicinalem Tolzagae omni anno in perpetuum super suas<br />

vites quas habet in Tolzaga et si non sufficeret in eis vitibus, vel quod devastarentur, vel<br />

tempestarentur, super aliis suis bonis fecit ei investituram persolvendi omni anno usque in 15<br />

post festum s. Martini illas 20 urnas sine alio suo dispendio ante spinam. Et cum idem Grognus<br />

debet illud vinum trahere, tres dies vel quatuor ante debet denuntiare gastaldioni vel misso<br />

episcopi, qui illud vinum debet conducere in ascariam Maledi, vel alibi ad libitum domini<br />

episcopi. Et iuravit Grognus sic attendere: ita quod nec ipse nec eius haeredes valeant ea bona<br />

aliquo modo de caetero alienare sine parabola domini episcopi.<br />

Pergamena mm 122-124x383. Sul verso UNITAS e brevi regesti. Notaio. Zacheus... ex<br />

imbreviaturis Erzonis notarii. Testimoni: magister Vivianus, Conradus capellanus canonici, Petrus de<br />

Malusco causidicus, Bertoldus Winganti de Livo, magister Bonzaninus, Federicus de Males, Anselmus de<br />

Livo, Lusco de Livo et alii.<br />

47. Anno 1367 indictione 5 die veneris 24 decembris, Tridenti in ecclesia cathedrali s.<br />

Vigilii. - Ser Baldessarius filius quondam ser Gasparii de Tridento confessus fuit se nomine<br />

certi et finiti precii recepisse a ser Francisco nobili filio quondam ser Bonaventurae de Molveno<br />

cive Tridenti tamquam procurator reverendissimi in Christo patris domini Alberti comitis de<br />

Ortenburg episcopi trdentini ducis, comitis atque marchionis ibidem presente 110 ducatos auri<br />

boni et iusti ponderis, pro quibus dictus dominus Baldessarius fecit vendicionem et tradicionem<br />

de una domo cum curtivo posita et iacente in civitate tridentina in contrata cappellariorum seu<br />

fontis s. Martini, cui cohaeret; et eodem die dictus Franciscus nomine domini episcopi intravit<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

49


Capsa 2<br />

in possessionem dictae domus eundo et redeundo per ipsam, ac aperiendo et claudendo hostium<br />

ipsius domus.<br />

Pergamena mm 191x520. Sul verso UNITAS e regesti. Notaio: Rodulfus quondam ser Basini de<br />

Tridento imperiali auctoritate notarius. Testimoni: Iacobus filius quondam ser Franceschini de Bononia,<br />

Sandro filius quondam ser Marchi de Cazuffo de Tuyeno, Turata olim portitor quondam ser Trentini de<br />

Tridento, Antonius notarius filius ser Michaelis dicti Rubey de Rancio, Petrus laborator quondam<br />

Benvenuti de Arco habitator Tridenti, Iacobus quondam Federici de Oveno Supramontis habitator<br />

Cognole. - La casa confina: cui coheret ab una parte domina Osbeta uxor quondam Nigri Nicheli sartoris<br />

teotonici, ab alia Desideratus notarius quondam Semperboni de Alla, civis Tridenti et heredes quondam<br />

Odorici Salchi de Magredo et heredes quondam Federici de Castrobarco, via comunis, Brimus de Porta<br />

sartor quondam Nicolai de Cimono.<br />

48. Bina exemplaria imperfecta documenti de anno 1211 supradescripti sub N° 37.<br />

1) Pergamena mm 260x100-130. Sul verso UNITAS, regesti. Scripta in libro. Corrosa nella parte<br />

inferiore.<br />

2) Pergamena mm 115-145x190. Corrosa sul lato sinistro. Notaio: Zacheus... ex imbreviaturis<br />

Erzonis notarii. Sul verso UNITAS. Scripta in libro. Regesto del sec. XVI. -Si nomina un mulino di<br />

Calliano.<br />

49. Foris notatur annus 1214. Initium huius documenti est corrosum. - Federicus de Cagno<br />

una cum filio suo Oluradino fecit in manu domini Friderici tridentinae ecclesiae electi<br />

cessionem quarumdam personarum et hominum pro Casa Dei s. Vigilii: quorum nomina ibi<br />

describuntur; persoluto singillatim quodam precio pro illis.<br />

Pergamena mm 102-122x510. Gualcita e monca nell'angolo superiore sinistro. Sul verso UNITAS. -<br />

Nomi degli uomini Casa Dei... filii Anselmi de plebe Valsane de villa que dicitur Pagaia. Item de Presone<br />

Iohannes, Graciadeus, Altomus<br />

50. Anno 1225 indictione 13, die 7 intrante marcio, in palatio episcopatus superiori ante<br />

capellam domini episcopi: testibus etc. - Ibique in concordio fuerunt dominus Gerardus<br />

tridentinus episcopus cum domino Riprando de Nacu, quod quandocumque dictus dominus<br />

episcopus, vel successores per totum marcium solverint certam librarum summam, ipse dominus<br />

Riprandus reddet illud feodum quod dictus dominus episcopus eidem dederat de duobus mansis<br />

prout in scripto per Ronaldinum notarium.<br />

Pergamena mm 135x212. Sul verso UNITAS e regesti. Notaio: Tridentinus domini Henrici regis<br />

romanorum notarius ex imbreviaturis quondam... qui dicitur Perutzo. Testimoni: Emicus de Erobac...<br />

Petrus Mahuseln, Zelemia de Tridento, Bonacausa de Camuciis de Verona, Toaldinus de Verona notarius,<br />

Matheus, Nicholaus, Ercetus notarii et alii.<br />

51. Anno 1263, die iovis 12 intrante aprili, in Tridento in palatio episcopatus presentibus<br />

Fiderico et Beralo nobilibus de Wanga capitan. Tridenti. - Dominus Henricus de Grifenstayn per<br />

stipulationem promisit domino Egnoni episcopo tridentino reddere et restituere feudum et<br />

investituram feudi sibi factam ab ipso domino episcopo de hominibus montis Ritenoni<br />

pertinentibus ipsi epsicopo et episcopatui tridentino quandocumque idem episcopus aut<br />

successores persolverint ipsi domino Henrico aut suis haeredibus 500 libras denariorum<br />

parvulorum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

50


Capsa 2<br />

Pergamena mm 262x124-130. Sul verso UNITAS. Notaio: Arnoldus notarius domini Federici<br />

romanorum imperatoris. Testimoni: Bertoldus Tarantus, Warnardus de Winecho, Trintinus Rubeus et alii.<br />

52. Anno 1266 indictione 9, die Sabati 11 intrante septembri in Rippa in palatio<br />

episcopatus in praesentia domini fratris Ianuarii prioris s. Mariae Coronatae, Gabrielis de Porta,<br />

Adelperii de Arcu, Bovulchini de Gardumo. - Dominus Egno episcopus tridentinus et dominus<br />

Oldericus Panceria de Arcu in tali fuerunt concordio, quod quandocumque dictus dominus<br />

episcopus dabit 200 libras veronensium parvulorum ipse Oldericus restituat ipsi episcopo<br />

braydam episcopatus iacentem apud sanctum Adelpretum in pertinenmciis Archi, et decimam<br />

olei, et blavae de plebatu Rippae quae ipsi infeudaverat.<br />

Pergamena mm 181-188x170-174. Sul verso UNITAS. Notaio: Arnoldus quondam domini Mathei.<br />

Altri testimoni: presbiter Vilius capellanus, Albertus scriba. -... quam laborat Cavacasenus et Medium<br />

Cazum de Arco.<br />

53. Anno 1269 indictione 12, die Sabati 12 intrante ianuario in Bolzano in palatio<br />

episcopatus. - Dominus Egno episcopus tridentinus fictavit et locavit domino Ilteprando de<br />

Formigaro ad unum annum suam partem de muta seu thelonio de ponte Formigaro pro 80 libris<br />

denariorum veronensium. -Est exemplar ex authentico relevatum.<br />

Pergamena mm 165-168x287-296. Sul verso UNITAS, regesto in tedesco. Notai: Zacheus,<br />

Chonradus de Ritena... exemplavi. Testimoni: Zenarus prior s. Marie Coronate, Vigilius capellanus,<br />

Benevenutus archipresbiter s. Eleuterii, Amelricus sacerdos, Odolricus de Bolzano, Frizius Clonerius,<br />

Iacobinus Bucheclorius, Porchardus.<br />

54. Anno 1269 indictione 12, die iovis 16 intrante mayo in Bozano in palatio episcopatus. -<br />

Dominus Egno episcopus tridentinus cum uno capucio quem in suis tenebat manibus investivit<br />

dominum Beliottum de Drobossatis de Florencia monetarium de moneta in Tridento ad<br />

faciendum, fabricandum et cudendum ipsam monetam tam in parvulis, quam in grossis,<br />

videlicet parvulos ad ligam et composicionem et valorem denariorum parvulorum Veronae et<br />

grossos de XX, quorum unum tantum argentum habeat, sicuti XX denariorum praedictorum<br />

parvulorum, et tanto plus argenteum quatenus valet cuprum XX parvulorum hinc ad unum<br />

annum proximi III septimanis dare dicto domino episcopo 300 libras denariorum parvulorum.<br />

Pergamena mm 143-155x262. Sul verso UNITAS. Notaio: Arnoldus. Testimoni: Gotsalchus<br />

decanus, Ianuarius prior s. Marie Coronate, Emmericus capellanus, Albero plebanus Marnige, Michelus<br />

osterius de Venusta, Zacheus notarius, Fricius noncius, Federicus spisadrus, Simeon eius frater, Bonus<br />

Rubeus barberius, Bonaventura quondam Beoce (?), Eberardus de Turlano, Engelmarus de Andriano,<br />

Concius Vogelus et alii.<br />

55. Anno 1482 indictione 15, die veneris 10 maii, in platea turis plebis Teni. - Pelegrinus<br />

filius alterius Pelegrini Vinaze de villa Calvolae dictae plebis Tenni iure proprio et in perpetuum<br />

et pro libero alodio vendidit et tradidit nobili domino Nicolao Bonadoman civi tridentino ibi<br />

praesenti et ementi nomine et vice reverendissimi et excellentissimi domini Iohannis episcopi<br />

tridentini dignissimi unam domum muris muratam, cupis cupertam, positam in burgo Fraportae<br />

in contrata de la porta, pretio numerato de ducatis 33 in ratione grossorum 60 pro unoquoque<br />

ducato.<br />

Pergamena mm 166-171x352-384. Notaio: Philippus filius ser Benevenuti olim ser Antonii de villa<br />

Gardule plebis Theni. - Via publica ante rastellum porte burgi Fraporte, presentibus domino Nicolao<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

51


Capsa 2<br />

notario quondam Federici notarii de Cugreo plebis Lomassi, Bartolomeo Bonore de villa Colonie,<br />

Antonio notario filio quondam Pasini de Gavatio, Benedicto de Pastueo.<br />

56. Anno 1185 indictione 3, die martis 5 exeunte augusto ad vadum Cuvali Bauzanum<br />

versus feliciter. In praesentia Arnoldi canonici de Tridento, Zuconis et Swikeri de Cagnao,<br />

Artvici, Ottonis, Wernardi et Gothsalchi de Winec, Conradi et Hermanni de Formiano. -<br />

Henricus comes de Piano resignavit et refutacionem irrevocabilem fecit in dominum Albertum<br />

tridentinum episcopum de omni eo quod habebat in Burguzo et in Bundo et in tota plebe de<br />

Tillun et nominative de omni et toto eo quod possidebat ad Durun intus, quidquid sit tam in<br />

monte quam in plano, argenteriam et homines, et cum vassalis etc. excepto tamen Galapino de<br />

Ludrun, Gumpone de Madruzo et Bozone de Stenego et eius vasalis, qui nomen habent militis.<br />

Pro qua resignatione praefatus dominus Albertus investivit ad rectum feudum dictum comitem<br />

Henricum de decima de Laz, quae fuit quondam Ottonis Luagel et ne idem dominus episcopus<br />

plus accepisse quam dedisse videatur iudicavit dare dicto comiti Henrico ad proximam<br />

epiphaniam 800 libras veronensium.<br />

Pergamena mm 163-168x200-210. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Albertus domini Friderici<br />

imperatoris. Altri testimoni: Ieremia de Treviso, Willelmus de Calavino, Zucolinus de Una [Auna],<br />

Ribaldus Bertoldini, Zuconus et Swicherius de C... Fedricus Pincerna, Muso de Dosso, Fedricus de<br />

Winkele, Gerardus de Pesena, Arnoldus de Gries, Ulbertus Gambelrese et alii.<br />

57. Anno 1307 indictione 5, die sabati 8 intrante aprili, in stupa domus monasterii s.<br />

Laurentii iuxta castrum tridentinum. - Dominus Henricus de Legniano archipresbiter plebis de<br />

Calavino tanquam procurator substitutus a nobili domino Andrea Quirino fratre venerabilis in<br />

Christo patris domini Bartholomei episcopi tridentini et huiusmet episcopi procuratore,<br />

investivit Armaninum de Padergnono et Iohannem filium quondam... de Laco Magnano, et<br />

piscaria ipsius laci, non preiudicando iuri domini abbatis suprascripti monasterii (nempe s.<br />

Laurentii) quod habet in ipso laco: et locator dare debeat domino episcopo libras 40<br />

veronensium parvulorum.<br />

Pergamena mm 157-166x345-356. Sciupata dall'umidità ma leggibile. Notaio: Leo sacri palatii<br />

notarius. Foglia di piombo appesa all'angolo superiore destro. Testimoni: Bernardinus sacerdos de Feltro,<br />

Antonius qui fecula dicitur de Vezano habitator Tridenti, Bonaventura Zirolegus filius magistri Degoldi<br />

de Nembro pergamensis diocesis, Dominicus filius fratris Bonaventure conversi in dicto monasterio.<br />

58. Anno 1318 indictione prima, die iovis XVIII madii, Tridenti. - Hathoycus familiaris et<br />

camerarius domini fratris Henrici episcopi tridentini affictavit et locavit Nicolao rubeo domum<br />

in contrata Atacis et mutam totam, quae percipi et colligi solet occasione ipsius pontis Atacis<br />

sub precio 40 librarum denariorum veronensium.<br />

Pergamena mm 160-164x196. Notaio: Conradus a Furno sacri palatii notarius. -... ante domum<br />

habitationis Nicolay aurificis quondam domini... Testimoni: Nicolaus predictus, Petrus eius discipulus,<br />

Tybaldus quondam Bonaventure, Lanzarotus notarius quondam Bonomi de Lovero civis tridentinus.<br />

59. Anno 1325 indictione 8, die mercurii ultimo iulii ad Lerchach montis Ritene et plebis<br />

de Wanga. - Henricus filius Bernhardi de Autorf certus nuncius et procurator nobilis dominae<br />

Sophyae comitisse de Monsburch praesentavit libere et penitus absolute Toldoni de Gauzen<br />

certo nuncio et procuratori reverendi in Christo patris ac domini domini fratris Henrici episcopi<br />

tridentini curiam super Lerchach, quam excolit Iohannes de Lerchach, dedit quoque predictus<br />

Henricus procurator annulos ostiorum praedictae curiae ipsi Toldoni, qui ivit et redivit hinc et<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

52


Capsa 2<br />

inde animo tenutam apprehendi. Item praesentavit curiam ad Lerchach quam excolit Gotzalchus<br />

Stolzer, ipsumque Toldonem posuit in tenutam et possessionem. Item praesentavit curiam de<br />

Crünwald: item curiam de Fronwise: item curiam de Prunstelr: item curiam de Merwelle: item<br />

mansum de Tanna: item curiam ad Wolfran: item curiam de Nittelberch: item inferiorem curiam<br />

in Scrianchzl plebis de Lengmoos.<br />

Pergamena mm 186-193x615-642. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Albertus de Metis de<br />

Bozano scolasticus. - Ante domum habitationis Iohannis de Berbach, in presentia Gotzalci Stolzer,<br />

Alberti de Swelle, Gotzili de Lerchach, Chunradi de Prukler et aliorum.<br />

60. Anno 1340 indictione 6, die 19 novembris, Tridenti in episcopali castro Boniconsilii. In<br />

praesentia dominorum Vivarii de Vivario, Hengelmari de Villanders, Conradi de Senano,<br />

Marchabruni de Castrobarcho militum, Sichonis de Castro novo. - Reverendus pater et dominus<br />

Nicholaus episcopus tridentinus dux, marchio atque comes pro se et successoribus ex una parte,<br />

et nobiles domini Azo et Guillelmus fratres nati quondam domini Aldrigeti de Castrobarcho ex<br />

altera pervenerunt ad infrascriptam emptionem et venditionem et pacta. Nam dicti domini Azo<br />

et Guillelmus vendiderunt dicto domino episcopo castrum Penedae positum in plebatu Naci pro<br />

convento precio duodecim millium librarum denariorum veronensium parvulorum solvendas in<br />

terminis: et quod dictum castrum assignari debeat dominis Hengelmario de Vilanders et<br />

Conrado de Senano qui dictum castrum tenere debeant usque ad satisfactionem. Item<br />

vendiderunt praedicti domini Azo et Guillelmus de Castrobarcho ipsi domino episcopo omnes<br />

reditus, mutas et decimas quas habent in plebatu Naci pro tali extimatione, videlicet quod decem<br />

librarum denariorum redituum extimentur et computentur et valeant librae centum denariorum<br />

etc., et pro summa ipsius extimationis dictus dominus episcopus obligat ipsis dominis Azoni et<br />

Guillelmo iurisdictionem plebatuum Luzanae et Avolani, excepta illa parte, quam dominus<br />

episcopus commisit domino Marchabruno. Et in casu quo dominus episcopus vellet liberare,<br />

sive redimere iurisdictionem dictorum plebatuum Luzanae et Avolani, tunc liceat dictis dominis<br />

Azoni et Guillelmo redimere dictum castrum Penedae pro libris 12.000 denariorum infra duos<br />

menses: alias intelligatur irrecuperabiliter recidisse ipso facto in eumdem dominum episcopum.<br />

Anno 1341 indictione 9, die veneris 16 marcii, Tridenti in episcopali castro Boni Consilii.<br />

In praesentia dominorum Conradi de Sennano militis, Xichonis de Castro novo, et honorabilis<br />

viri domini Ottonis de Epiano archidiaconi tridentini in spiritualibus, domini Tridentini de<br />

Ledro in temporalibus vicariorum domini episcopi. - Suprascriptae partes volentes declarare<br />

tempora et terminos in quibus debeant solvi precium dicti castri Penedae, fuerunt in plena<br />

concordia, quod pars dimidia precii solvi debeat per dominum episcopum in proximo festo beati<br />

Martini, et alia dimidia ad idem festum in anno postea subsequenti; sed si in secundo termino<br />

non satisfaciat totum, tunc demum castrum redeat ad dictos dominos Azonem et Guillelmum<br />

qui iuraverunt iurisdictionem plebatuum Luzanae et Avolani sibi commissam per praefatum<br />

dominum episcopum tanquam eius vicarii fideliter gerere et gubernare.<br />

Pergamena mm 217-226x720. Notaio: Bartolomeus dictus Bartolaxius imperiali auctoritate notarius<br />

de Roveredo interfui et rogatus scripsi una cum Henricho notario infrascripto.<br />

Stessa pergamena. Notai: Bartolomeus ut supra, Henricus de Landersperch imperiali auctoritate,<br />

prefati domini episcopi scriba etc. Testimoni: sapientes viri domini curie de Castelliono, Lanzarotus de<br />

Spagnolis, Franciscus iudex de Burgonovo et alii. Sigilli perduti.<br />

61. Anno 1491 indictione 9, die martis 19 aprilis, Tridenti in castro Boni Consilii. -<br />

Spectabilis iuris utriusque doctor dominus Ioannes Repper canonicus tridentinus tamquam<br />

procurator reverendissimi domini Udalrici episcopi tridentini ex una parte, et Steffanus olim<br />

Laurentii de Cazuffo civis et habitator Tridenti pro se et nomine Thomae et Iuliani fratrum<br />

suorum ex altera parte concorditer composuerunt quod dictus dominus episcopus dederit et<br />

vendiderit ipsi Stefano pro se et fratribus suis unum molendinum cum aqueductu et cum una<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

53


Capsa 2<br />

pecia terrae clausurivae et prativae contiguae in uno tenere quatuor plodiorum, vel circa,<br />

iacentem extra muros Tridenti ad s. Franciscum apud hos confines. Item unam peciam terrae<br />

prativae decem et septem plodiorum iacentem extra portam sanctae Crucis in loco ubi dicitur al<br />

Cernador, apud hos confines, pretio raynensium mille. Quae bona fuerunt Ioannis Gotardi, et<br />

Iohannis Francisci de Perotiis de Tridento ad fiscalem cameram devoluta ob certa maleficia per<br />

ipsos fratres perpetrata: cum pacto retrovendendi usque ad decem annos.<br />

Pergamena mm 299x455. Danneggiata nel testo. Notaio: Franciscus quondam Dominici Gelfi civis<br />

et habitator Tridenti... in saleta parva superiori que est prope salam magnam superiorem eiusdem castri,<br />

presentibus iuris utriusque doctore domino Ioanne Biser plebano plebis Thioni vallis Iudicarie ultra<br />

Duronum, altarista altaris s. Dorothee in ecclesia s. Vigilii civitatis Tridenti, egregio viro domino Georgio<br />

Verber factore reverendissimi domini, Odorico Hildisaimer notario et scriba in dicto castro, tutti testimoni<br />

della procura. -Gulielmus Rottaler plebanus s. Gotardi testimone del contratto susseguente.<br />

62. Anno 1538 indictione 11, die sabati 18 maii, Tridenti in castro Boni Consilii. -<br />

Dominicus Ritius filius quondam Iacomini de Val de Cologna plebatus Thenni vendidit et<br />

tradidit reverendo domino Thomae Marsaner canonico tridentino magistro domus in ipso castro<br />

vice et nomine reverendissimi domini Bernardi cardinalis et episcopi tridentini unam petiam<br />

terrae vineatae sive unum vineale capacitatis plodiorum duorum cum dimidio ac perticarum 68<br />

iacentem in pertinentiis Tridenti in loco in Misian hos infra confines: super qua petia terrae et<br />

vineali constitutus est affictus perpetualis stariorum 18 vini dulcis, quod solvitur mensae<br />

episcopali, pretio renensium 100 in ratione librarum quinque denariorum monetae meranensis<br />

pro singulo renense.<br />

Pergamena mm 288x652. Notaio: Andrigetus Gaudentus filius ser Donati Gaudenti civis et habitator<br />

Tridenti. Testimoni: magister Lucius macellator in ipso castro filius quondam Ioannis de Zenobio de<br />

Canzolino, Petrus quondam Antonii de Terziis de Thesino habitator Tridenti, magister Matheus murarius<br />

filius quondam Ioannis Zentiloti de Santiculo vallis Camonice habitator Tridenti, Bartholomeus quondam<br />

Stefani de Telinis de Revodo vallis Annanie.<br />

63. Anno 1535 indictione 8, die lunae 7 iunii in medio scalarum arcis Rippae tridentinae<br />

dioecesis. - Conventio inter dominum Ioannem de Bettis notarium de Ripa et dominum Egidium<br />

baronem in Vels capitaneum Rippae pro reverendissimo ac illustrissimo domino cardinali,<br />

cuique in officio capitaneatus praeiverat dominus Eustachius Neydegg, super domo, stabulo et<br />

torculari in uno tenere sitis in terra Rippae in quadra lacus: datis praedicto Ioanni de Bettis<br />

ducatis 100 in ratione librarum decem tridentinarum pro unoquoque ducato et propterea<br />

renuntiavit omni iuri sibi competenti supra dicta domo.<br />

Pergamena mm 354x472. Notaio: Franciscus filius quondam Galerani de Galleranis papali et<br />

imperiali auctoritate notarius. Testimoni: Nicolaus baro, magister, ser Petrus Ferrarius, Franciscus<br />

Rotaldus pictor filius quondam magistri Gasparis ambo de Rippa.<br />

64. Anno 1231 indictione 4, die iovis 2 ianuarii, in Tridento in palatio episcopatus:<br />

praesentibus domino comite Olrico de Ultimis, Adelperone et Bertoldo fratribus de Wanga,<br />

Aldrigeto de castro Boni Consilii, Uberto de Brentonico, Nicolao de Egna, Duringo de<br />

Furmiano, Henrico de Porta. - Dominus Adelpretus comes de Tirol iure et nomine venditionis in<br />

perpetuum investivit dominum Gerardum episcopum tridentinum nominatim de casamento cum<br />

casature et cum casis, campis etc. prout fuerunt quondam domini Lodoici de Bozano; iacens in<br />

burgo Bozani a strata usque ad palatium domini episcopi. Insuper idem dominus comes refutavit<br />

et tradidit in manibus ipsius domini episcopi omne ius suum in praedicto casamento pro precio<br />

et solucione mille octingentarum librarum denariorum veronensium de quibus se solutum<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

54


Capsa 2<br />

clamavit. - Hoc exemplar non est authenticum et notis Iohannis Hinderbachii ubique<br />

conscriptum.<br />

Cartacei. 1) mm 217x316. Filigrana testa di bue con orecchie, corna e corona. Copia non autenticata<br />

del sec. XV. Notaio: Oluradinus sacri palatii. Testimoni: Iohannes Bixolus, Trentinus iudex, Iacobus<br />

Blancemane iudex, Pelegrinus Cosse notarius, Otolinus de Fersena.<br />

2) mm 217x100, foglietto scritto dall'Hinderbach.<br />

65. Anno 1343 indictione 11, die mercurii 22 ianuarii, Tridenti in episcopali castro<br />

Boniconsilii. Praesentibus domino Henrico de Ralo decano, Fulcerio de Coneglano, Antonio<br />

dicto Carnali de Mediolano, Bartholomaeo de Valesella et Laurentio de Brixia canonicis<br />

tridentinis. - Nobiles et potentes milites domini Azo et Guilielmus fratres, filii quondam domini<br />

Aldrigeti de Castrobarcho precio et solucione 12.000 librarum denariorum veronensium<br />

parvulorum quas confessi fuerunt se accepisse tempore huius contractus a domino Nicolao<br />

episcopo tridentino fecerunt venditionem, cessionem, traditionem et investituram pro libero et<br />

expedito alodio praedicto domino episcopo de castro Penedae iacente in plebatu Naci cum<br />

omnibus iuribus, pertinentiis etc. salvis pactis aliis in instrumento de anno 1340 et 1341 inter<br />

ipsos factis, quae instrumenta ibi integra subiiciuntur, prout supra N° 60.<br />

Pergamena mm 646x919-1090. Intera pelle di pecora, collo compreso. Sul verso UNITAS, regesti.<br />

Senza segnatura. Notai: Enricus de Landersperch, Bonaventura domini Pelegrini de Ripa, Nicolaus de<br />

Tridento filius magistri muratoris, Nicolaus civis Tridenti filius quondam domini Bonaventure de<br />

Avolano. Iacobinus filius ser Turellis de vallibus de Brixia notarius imperiali auctoritate scripsi. Altri<br />

testimoni: Franciscus de Maynentis canonicus vincentinus, miles Engelmarius de Villanders, Conradus de<br />

Scenano capitaneus Tridenti, Briscianus de Calcaria de Brixia vicarius tridentinus, Iohannes domini<br />

Cresembeni de Verona, Lanzarotus de Spagnolis, Iustinianus de Gardulis, Franciscus de Burgonovo,<br />

Bonincontrus de Buratinis, Wigantus de Wigantis iurisperiti, Gozelle Nidrenserius de Bozano, Morle<br />

quondam magistri Amadei Gwoyci de Caldario, Franciscus Palanchus, Guilielmus quondam domini<br />

Bonazonte, Marcus quondam Iacobini de Belenzanis, Boninsigna notarius de Flaono.<br />

66. Anno 1666 indictione 4, die mercurii 21 octobris, Tridenti in cancellaria castri<br />

Boniconsilii. - Conventio inter eminentissimum et reverendissimum dominum cardinalem<br />

Ernestum Adelbertum ab Harrach episcopum et principem tridentinum, atque archiepiscopum<br />

pragensem, et dominum Gaudentium Fortunatum comitem de Wolchenstein in qua iurisdictio<br />

perginensis eximitur ab oppignoratione cum quibusdam etiam praediis al palazzo extra portam<br />

s. Crucis ad Athesim quotiescumque solvetur summa rhenensium 33.000 dato interim annuale<br />

interesse rhenensium 1730.<br />

Pergamena mm 342-351x648. Notaio: Hieronimus de Martinis de Valle Aperta civis Tridenti<br />

apostolica et imperiali auctoritate notarius<br />

67. Anno 1674 indictione 12, die Sabati 24 novembris, Tridenti in palatio clesiano. -<br />

Conventio inter excellentissimum reverendissimum dominum Sigismundum Alphonsum de<br />

Thun episcopum et principem tridentinum et brixinensem et dominum Gaudentium Fortunatum<br />

comitem de Wolchenstein pro solutione rhenensium 33.000 in tres ratas pro redimenda<br />

oppignoratione iurisdictionis Pergini.<br />

Item copia conditionum et capitulorum quibus iurisdictio Pergini illustrissimo domino<br />

Fortunato baroni de Madruz oppignorata fuit pro florenis 25.069, libris 2, grossis 11.<br />

Item supplices litterae eiusdem domini Gaudentii Fortunati pro habenda solutione interesse<br />

super dicto capitali de anno 1680, 1681, 1682.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

55


Capsa 2<br />

Item testes litterae dominorum comitum de Wolchenstein de anno 1757 et 1758 super<br />

receptione interesse et ex parte etiam capitalis suprascripti.<br />

1) Cartaceo, carte 6 di cui 3 scritte. In italiano. Notaio: Franciscus Capri.<br />

2) Altri otto documenti. Cartacei. Carte 16.<br />

68. Exemplar non authenticum duorum instrumentorum quorum primum de anno 1515<br />

continet dationem in solutum factam per Victorem quondam Petri Grandi de Levigo de<br />

renensibus 100 assignatis ad id quibusdam bonis immobilibus in villa Levigi.<br />

Alterum de anno 1515 continet mentionem factam per reverendissimum dominum<br />

Bernardum episcopum tridentinum a nobili viro domino Antonio Concino de una domo, cuius<br />

authographum mox notabitur.<br />

Cartaceo, carte 6, scritte 3. Copia coeva.<br />

Cartaceo, carte 1. Copia coeva.<br />

69. Anno 1515 indictione 3, die Sabati ultimo iunii super sala superiori castri Boni<br />

Consilii: praesentibus R. domino Antonio de Leudro canonico ecclesiae tridentinae, domino<br />

Antonio Quetta de valle Annania canzellario reverendissimi domini tridentini. - Nobilis<br />

dominus Antonius quondam domini Nicolai de Concinis de Cazezio vallis Annaniae nomine<br />

etiam suorum fratrum Iacobi et Bartholomaei iure proprio et in perpetuum pro libero et expedito<br />

allodio vendidit et tradidit reverendissimo domino Bernardo episcopo tridentino unum stabulum<br />

muris et lignaminibus aedificatum positum in civitate Tridenti apud plateam dicti castri<br />

nominatim pro pretio rhenensium 85 in ratione librarum 5 denariorum bonae monetae.<br />

Anno 1515 indictione 3, die iovis 19 iulii in viridario castri Boni Consilii de Tridento. -<br />

Nobilis dominus Bartholomaeus quondam domini Nicolai Concini de valle Annania ratificavit<br />

et approbavit suprascriptam venditionem.<br />

Pergamena mm 211x480. Notaio: Antonius quondam domini Iacobi Carioli civis Tridenti. Due<br />

documenti sulla stessa pergamena.<br />

70. Anno 1149 die martis qui fuit octavo kalendas martii, in cathedra s. Petri, indictione 11.<br />

- Cambium sive commutatio inita inter episcopum Altemannum et Abbatem s. Laurentii circa<br />

terram de Traversara et montem de Margone.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia inizio sec. XVI. Notaio: Augustinus sacri palatii notarius. Testimoni<br />

Varentius de Porta, Ierhemia Ambrosii camerlengus, Adelperius Cuntinus. - Confina: a mane via sancti<br />

Vigilii, a monte via que ducit in gulam ab speluncis..., a sero versus ad cacumen montis, a meridie pratum<br />

de Stopion, via de palale et vallis Cornaleda que pertinent ad Margonem.<br />

71. Anno 1185 indictione 3, die dominico 3 intrante martio. - Cambium quorundam<br />

ministerialium inter Albertum episcopum tridentinum et Henricum episcopum sanctae<br />

prixinensis ecclesiae.<br />

Pergamena mm 154-157x134. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Albertus domini Federici<br />

imperatoris. Testimoni: Arnoldus de Rodenec, Willelmus de Valturno, Adelpretus de Castelruto,<br />

Purchardus de Sebene, Otocarus de Niuneburg, Oasalcus de Weinperg, Ernestus de Voitsperg, Otto<br />

Longus, Artuicus, Cadlochus omnes de Weinek, Sigardus et Rodulfus germani, Folcmarus de villa s.<br />

Martini. - Dominus Albertus tridentine sedis illustris episcopus permutationis nomine dedit domino et<br />

venerabili Henrico sancte prixinensis ecclesie episcopo nominative Sigardum de Fallenz et Henricum et<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

56


Capsa 2<br />

Iltepurgam eius germanos qui fuerunt de casadei s. Vigilii et ab eo in permutacionem accepit nominative<br />

Mergardum, Mobiliam, Reichinzam, Paldemarum et Federicum germanos filios quondam Wolfegeri de<br />

Ellen.<br />

72. Anno 1195 indictione 13, sexto nonas martii, die iovis, in suburbio Bauzani. -<br />

Cambium inter Conradum episcopum tridentinum ex una, et Manigoldum abbatem tegerseensis<br />

monasterii ex altera parte, circa quoddam praedium et vineas in vicinia Bauzani.<br />

Pergamena mm 249x311. Sul verso UNITAS, regesti. Sigillo mancante.<br />

73. Anno 1282 indictione 10, die lunae 11 intrante maio, in pertinentiis Madruzi super<br />

dossum. - Nobiles viri domini Odoricus, Hainricus et Ezelinus fratres et filii quondam domini<br />

Ezelini de Egna, coram domino Henrico episcopo tridentino et in praesentia dominorum<br />

Bernerii plebani de Tayo canonici tridentini, Odorici Panceriae de Arcu, Erardi de Tinguenstain,<br />

Zordani de Garduno, Rempreti de Altaguarda de Livo, pro se et suo fratre domino Vielmo, qui<br />

dicitur Galetus, libere et absolute refutationem et resignationem fecerunt in manibus ipsius<br />

domini episcopi recipientis pro se et sua ecclesia et episcopatu tridentino, ab se abdicantes omne<br />

ius et actionem realem et personalem, quod et quas ipsi habebant, vel ullo modo habere possunt<br />

in scaria, vel degania, seu gafaro de Romeno, cum omnibus fictibus, redditibus ipsius scariae;<br />

renunciando omni iuri quod sibi competere posset, occasione emptionis, quam dicebant se<br />

fecisse et habuisse a filiis quondam domini Sycheri Longi de Mezo.<br />

Pergamena mm 142-147x343. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus. Altro testimone:<br />

Rempretus quondam Federici de Enno.<br />

74. Anno 1281 indictione 9, die 2 intrante iulio, in castro Busini, in praesentia dominorum<br />

Bernerii plebani de Taio, Federici plebani de Maleto, Cristani de Boemia, Nicolai Spagnoli<br />

iudicis, Erardi de Tinguenstain, Bartolamei de Telvo, Gozeli de Vinecho, Adelpreti et Concelini<br />

de Formigaro. - Coram domino Henrico episcopo tridentino dominus Hanticus et dominus<br />

Gabardus fratres filii quondam domini Gabardi de Sybezad seu de Rosenbach resignarunt in<br />

manibus ipsius domini episcopi omne suum ius quod habebant contra personas et bona cum<br />

eorum peculio Federici et Ulitii fratrum filiorum quondam Federici Strelet et haeredum<br />

quondam dominae Anguenesae de Mourezo et haeredum quondam Friderici muorere fratris<br />

quondam dictae Anguenesae, taliter quod debeant esse ad manus et servicium ipsius domini<br />

episcopi et sui episcopatus et quod nunquam debeant alienari extra episcopatum.<br />

Pergamena mm 190-200x258-267. Sul verso UNITAS, regesti. Altri testimoni: Contolinus de<br />

Formigaro, Peramusius de Livo, Aynricus de Castronovo, Henricus quondam Nicolay de Tremeno.<br />

75. Anno 1483 indictione 1, die iovis 5 mensis iunii, in burgo Fraportae plebis Thenni. -<br />

Antonius et Franciscus fratres et filii quondam Bertoni olim dicti Iacobi de villa Faurii plebis<br />

Lomassi iure proprio pro libero alodio vendiderunt et tradiderunt nobili domino Nicolao<br />

quondam Bonadomani civi Tridenti ibi praesenti et ementi nomine et vice reverendissimi et<br />

excellentissimi domini episcopi tridentini unam domum iacentem in dicto burgo Fraportae in<br />

contrata della Porta pretio ducatorum 14 in ratione grossorum 60 pro singulo ducato, quos<br />

confessi sunt se recepisse.<br />

Pergamena mm 166x394-430. Notaio: Philipus filius ser Benvenuti olim ser Antonii de Antoninis de<br />

villa Gardule plebis Theni. - Sub porticu domus Odorici Ober theutonici. Testimoni: ser Nicolaus<br />

notarius, Iohannes a Vale, Bartholomeus notarius quondam Viviani Bonore de villa Colonie.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

57


Capsa 2<br />

76. Attestationes de proventibus perceptis ex muta tridentina a domino episcopo Georgio<br />

annorum 1505, 1506, 1507, 1508, 1509.<br />

Cartaceo mm 152x207. Carte 17, scritte 16. In tedesco. Mancano alcuni fogli.<br />

77. Anno 1277 indictione 5, 11 intrante madio in villa Maleti. - Dominus Alexandrus filius<br />

domini Vesini ac archipresbiter et plebanus Maleti per dominum Henricum episcopum<br />

tridentinum nomine cambii et permutationis investivit dominum Cardetum quondam domini<br />

Redolfi de Caudesio de tota quarta decimae quam habebat in pertinentiis Caudesii tam in monte<br />

quam in plano etc. et dictus Cardetus nomine cambii et permutationis investivit dictum<br />

archipresbiterum de toto suo ficto unius modii siliginis quem habet in villa Monclassici.<br />

Pergamena mm 95-104x253. Notaio: Dolzanus filius ser Dellayti Teci notarii. - In villa Malledi in<br />

canonica ecclesie s. Marie. Testimoni: Ierbandus quondam domini Rodolfi de Caudesio, Dellaytus Tecus<br />

de Tertiolaxio, Vexinus de sancto..., Nicolaus quondam Omneboni de Bollentina, Antonius nepos dicti<br />

Vexini.<br />

78. Anno 1635, die 4 augusti, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Carolus Emanuel<br />

episcopus tridentinus locationem perpetualem facit de duabus domibus in contrata Alemana<br />

apud domum munitionum sub annuo censu grossorum 33.<br />

Pergamena mm 407x366. Cordoncino e capsula in metallo, ma sigillo perduto. Locazione fatta a<br />

Giovanni Bernardi e a Pietro Bazzanella di Trento.<br />

79. Anno 1427, 9 maii, Tridenti in contrata s. Vigilii. - Dominus Antonius quondam ser<br />

Francisci notarii de Molveno vendidit domino Ioachino quondam ser Petri de Mezasomis unum<br />

affictum perpetualem septem stariorum siliginis super certis pratis extra portam s. Martini, a<br />

Pont fossa apud stratam comunem pro 28 ducatis auri.<br />

Pergamena mm 174-182x457. Notaio: Antonius quondam Bertolasi de Burgonovo Tridenti.<br />

Testimoni: Gratiadeus notarius de Castello de Trilaco, Michael quondam Bartholomei de Sporo, Iohannes<br />

Rantius quondam Pauli notarii de Tridento, Federicus Polentonus de burgo s. Martini omnes cives<br />

tridentini. Confini: et apud viam comunem de subtus versus Tridentum per quam itur ad Lades mort.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

58


Capsa 3<br />

CAPSA 3<br />

Tridentum (numeri 230)<br />

1. Anno 1209 indictione 12, die iovis 3 exeunte februario, in civitate Tridenti; in camera<br />

domini episcopi apud turrim. In praesentia domini Turconis decani, domini Bertoldi vicedomini,<br />

et dominorum Peronis et Zanebelli canonicorum tridentinorum, Bonavite nepotis Trintini<br />

Zacarani. - Dominus Federicus episcopus tridentinus commisit domino Riprandino et eius fratri<br />

domino Pasquale filiis quondam domini Odolrici Otonis richi moliam seu lacum de Romagnano<br />

ad piscandum,... quod debeant vitare omnibus hominibus piscatoribus piscandi in ea molia seu<br />

lacu preter piscatores domini episcopi et preter Pelegriunm f. q. Fugacine et si dicti dominus<br />

Riprandinus et dom. Pasqualis invenerint alios piscatores in ea preter suos et preter illum<br />

Pelegrinum quod habeant potestatem illos pignorare et potestatem habeant unum suum<br />

piscatorem ibi habere ad piscandum libere.<br />

Pergamena mm 120-125x135-148. Sul verso UNITAS e regesto. Notaio: Ribaldus sacri pal.<br />

notarius.<br />

2. Anno 1240 indictione 13, die veneris 4 exeunte aprili in palatio episcopatus Tridenti. In<br />

praesentia domini Olderici de Beseno, domini Aldrigeti de Castrobarco. - Dominus Sedogerius<br />

de Tito de imperiali mandato in episcopatu tridenti potestas et ancianus, quia cognovit quod<br />

Bonifacinus de Bolono erat fidelis domini imperatoris et stabat prope perfidos brixienses<br />

inimicos et bannitos imperii, et per ipsos quamdam domum firtitudinis, quam ibidem habebat,<br />

deiecta fuerat et destructa, nec in illis partibus poterat secure commorari, nisi haberet aliquam<br />

fortitudinem, dedit verbum et licentiam eidem aedificandi castrum Turani, scilicet dossum<br />

Turani ubi dicitur castrum Cai. Cohaeret a mane et meridie flumen, a sero terra hominum de<br />

Turano. Ita tamen quod castrum illud semper in pace et in werra episcopatui tridentino sit<br />

apertum pro negociis episcopatus.<br />

Pergamena mm.193x265-273. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Matheus de Placentia sacri pal.<br />

notarius. Altri testimoni: Iordanus iudex, Aychebonus, Agonselinus de Disiculo.<br />

3. Anno 1240 indictione 13, Tridenti in palatio episcopatus. - Dominus Bartolameus iudex<br />

faciens rationem per dominum Sodegerium potestatem Tridenti et episcopatus per dominum<br />

Federicum imperatorem romanorum, dixit et pronunciavit, brixiensens debere solvere mutam de<br />

ferro, quod ipsi conducunt Tridentum dominis canonicis et nunciis suis, et domino tridentino et<br />

fratri suo Adelpreto filio quondam domini Otonis Gandi, videlicet de qualibet somma unam<br />

lamam ferri.<br />

Anno 1240 indictione 13, die 15 exeunte iullio, Tridenti in palatio episcopatus. - Dominus<br />

Bartolameus iudex domini Sodegerii potestatis Tridenti per dominum Federicum imperatorem.<br />

Seguitur examen quorundam testium ad probandum quod brixienses solverint mutam super<br />

quibusdam mercium generibus, et supra animalibus.<br />

Anno 1240 indictione 13, die 15 exeunte iulio. - Sequitur aliud examen ut supra.<br />

Anno 1240 ut supra, sequitur aliud examen eadem de causa.<br />

Anno 1260 indictione 3, die iovis 3 exeunte iullio, Tridenti in palatio episcopatus. In<br />

praesentia dominorum Concii fratris domini episcopi tridentini, Martini de Perzen. - Dominus<br />

Egno episcopus tridentinus visis videndis et examinatis examinandis declarat, et suam<br />

sententiam pronunciat, dominum Petrum canonicum Tridenti sindicum dominorum<br />

canonicorum et capituli tridentini et ipsos canonicos et capitulum tridentinum et dominum<br />

Tridentinum domini Ottonis quondam Gandi per se, esse in tenuta et possessione iuris<br />

percipiendi mudam de omnibus rebus et mercimoniis, quae conducuntur per terram et per<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

59


Capsa 3<br />

aquam et per pontem fluminis Atexis ad civitatem Tridenti ab hominibus et personis omnibus de<br />

Brixia et de Brexana, et de Marchia, et de Lonmbardia; exceptis illis hominibus de Sarmigiono<br />

et de Insulla et de Feltro: videlicet pro quolibet modio blavae et leguminis et salis mediam<br />

bacedam; de qualibet soma pisan unam manum: de quolibet modio olei unam cazam valentem<br />

sex denarios, de qualibet soma zevolarum unum mazium, de qualibet soma feri vel azarii unam<br />

manum, de qualibet soma lapidum de aguzando unam manum, de qualibet soma scutellarum<br />

unam manum, de qualibet soma napis unam manum, de qualibet soma castenearum mediam<br />

bacedam, de soma vitreis unum vitreum, de soma moyallis unum moyallum, de quolibet fascio<br />

de astis unam astam, de quolibet bove seu manzo 4 denarios, de qualibet alia bextia menuta 1<br />

denarium parv. veronensium , de soma qualibet mellis, cere, piperis et drapi 4 denarios. - Data<br />

est sententia... in presentia Concii fratris domini episcopi tridentini, Martini de Perzen, Oldrici<br />

Mazorenti, Gerardi Musse, Petri Torte notariorum, Arnoldi scribe dicti dom. episcopi, Nicolai<br />

Brixolli, Thomasii de domino decano quondam Detecomandi et...<br />

Pergamena (cinque pergamene cucite insieme mm 163-175x50; 80-110x530; 115-130x660; 110-<br />

139x750; 120x120). Sul verso UNITAS, regesto in tedesco.<br />

II pergamena: notaio: Oldericus voc. Capelinus sacri pal. not. Testimoni: Albertus notarius,<br />

Arnoldus notarius, Stefanus notarius. Testimone deponente: Adelpretus Gandi iuravit quod brixiensens<br />

qui consueti sunt venire Tridentum cum rebus venalibus, dant mutam (domino Ottoni de Gando et postea<br />

eius filiis), vedelicet de souma ferri unam lamam, de miliario ferri duas lamas, et de souma lapidum<br />

molarum unum lapidem, de souma lapidum quod non sunt molati duos lapides, de souma lebetum unum<br />

lebetem, de souma quadrorum azali duos quadros, de souma crivellorum unum crivellum, et pro quolibet<br />

dextrario XX solidos quamvis non vendant hic, pro quolibet pullo... 12 denarios, pro quolibet bove et<br />

vaca 4 denarios, pro bestia minuta unum denarium, et sic quia vidi, item audivi pro quolibet mulo et mula<br />

et axino dant 12 denarios si venerint ad vendendum; item de 2 soumis de blava 1 bacedam; unam<br />

bacedam de sale pro duobus soumis de sale, pro miliario plumbi 12 denarios. - Item dominus Petrus de<br />

Mucia. Item ser Panizola... exceptis illis de Isula de Sirmiono.<br />

III pergamena: dom. Bartolomeus de Alba iudex, dom. Sodegerius potestas Tridenti et episcopatus,<br />

ser Petrus viator dixit etc. - Ser Robasina dixit sic quod Rodulfus q. morabatur cum dom. Arnoldo pesato;<br />

ser Luscus qui Oldericus dicitur dant mutam dominis canonicis.<br />

IV pergamena: - Ser Bonacortus f.q. Levegani dixit; domina Gisla dixit et iuravit: ego bene scio et<br />

non dico hodio, amore nec timore...<br />

V pergamena: Notaio: Valerianus sacri pal. not. ex imbreviaturis q. Olderici notarii de Placentia<br />

auctoritate et parabolla ven. Patris dom. episcopi...<br />

4. Anno 1273: mandante domino Nicolao Spagnolo iudice et assessore domini Mainhardi<br />

comitis tyrolensis et advocati ecclesiae tridentinae exemplatum est sequens instrumentum. -<br />

Anno 1266 indictione 9, die sabati 2 exeunte februario, in Tridento in curtivo palatii<br />

episcopatus: praesentibus dominis Boninsigna filio quondam domini Aycheboni, Riprando<br />

quondam domini Gunselmi.<br />

Dominus Nicolaus de Contessa capitaneus communis Tridenti pro domino comite<br />

Mainardo de Tyralo de voluntate consilii hominum civitatis Tridenti absolvit omnes nauterios<br />

de navibus de Tridento et omnes nauterios qui sunt in eorum societate, ab omni scufio, a waitis,<br />

et scaraguaitis et a custodibus castrorum et a custodibus portarum; excepto de exercito<br />

comunali, dando dicti nauterii naves secundum quod ipsi consueverant facere in servicio<br />

comunis Tridenti, et dicti domini comitis; eo salvo quod ipsi nauterii non teneantur ire cum<br />

navibus ponderatis cum vino sine precio.<br />

Pergamena mm 341x136-160. Sul verso UNITAS. Notaio: Bartolomeus sacri pal. not. Copia.... ante<br />

domum habitationis filiorum q. Bellenzani in presentia dm. Antonii not., Tridenti not., Enrici, Alberti<br />

fabri, Iacobi not. de hora Lastarum et aliorum. - Gunselmus, Gotefredus de Chirchemano, Nicolaus f.<br />

Ottonelli strupaconi, Riprandinus not. et alii. -... constituendo Favam f.q. Wazafave et Ottolinum qui<br />

Recla dicitur f. Albertini de Lafranco, ancianos gastaldiones super alios nauterios Tridenti, precipiendo<br />

quod ita debent obedire et servare societatem quam inter se faciunt et ordinabunt.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

60


Capsa 3<br />

Item die dominico in palacio superioris epis.... Boninsigna f.q. Aycheboni, Odolricus de<br />

Chirchemano, Nicolaus q. Alberti Vastenati, Iohannes iudex de Cavedeno, Banventura f. dicti<br />

Boninsigne, Arnoldus notarius et alii... dom. Nicolaus capitaneus comunis Tridenti de voluntate tocius<br />

consilii Tridenti et homines dicti consilii laudaverunt...<br />

5. Extra signatur annus 1270 (potius anno 1280 cum Egno episcopus anno 1273 tantum<br />

obierit, et ei Henricus anno 1274 successerit). Intendit probare dominus Odoricus de Bolzano<br />

tanquam sindicus procurator et yconomus venerabilis patris domini Henrici Dei gratia episcopi<br />

tridentini contra dominos Bonomum Stanzon quondam domini Sordi et Bonardum de<br />

Belenzanis, quod quondam dominus Egheno episcopus tridentinus habuit werram cum domino<br />

Ezelino de Romano annis IIII et plus. Item quod post mortem ipsius domini Ezelini habuit<br />

werram cum domina comitissa de Tyrol et praeterea cum filio ipsius comitissae, scilicet cum<br />

domino Mainhardo comite tyrolensi, et cum illis de Verona et de Castrobarcho, usque ad<br />

mortem suam, quod quidem fuerit a XXV annis citra et a VII annis in antea nuper elabsis, quod<br />

quidem fuit X annis et plus. Item quod ipse dominus Egheno episcopus tridentinus fuit<br />

dissipator et negligens bonorum episcopatus tridentini. Item quod post mortem praedicti<br />

quondam domini episcopi Eghenonis ecclesia vacavit per unum annum et 3 menses et 4 dies.<br />

Item quod antequam praedictus quondam dominus Egheno fuisset in episcopum creatus,<br />

idest XX annis proxime in antea, dicta ecclesia tridentina vacavit et sine pastore fuit bene<br />

XVIIII annis tempore silicet domini Sodegerii de Thito potestate Tridenti ita quod tunc nullus<br />

episcopus habebat regimen, dominium, vel potentiam dictae civitatis Tridenti. Item quod<br />

praedictus quondam dominus Sodegerius potestas Tridenti stetit in regimine civitatis Tridenti et<br />

episcopatus usque ad adventum praedicti quondam domini Egenonis episcopi tridentini. Item<br />

quod venerabilis dominus Henricus episcopus tridentinus captus fuit octavo die post introitum<br />

suum civitatis tridentinae et profogus fuit a festo conversionis s. Pauli usque ad 4 decembris et<br />

hoc fuit per 10 menses et 7 dies, et reversus postea habuit primam werram cum praedicto<br />

domino Mainhardo comite tyrolensi 7 mensibus et postea causa pacis ivit ad dominum regem<br />

Rodulfum et absens fuit extra episcopatum per 2 menses et 10 dies: et reversus super executione<br />

pacis fuit sine effectu pacis promissae et dominii. Postea vocatus per dictum dominum regem<br />

ivit ad eum et abfuit per 2 menses et 20 dies; postea reversus ivit in legationem regiam ad<br />

curiam romanam et sic abfuit per 7 menses et 16 dies, et medio tempore istius absentiae dictus<br />

dominus comes Tyrolis et veronenses et illi de Castrobarcho moverunt et fecerunt werram<br />

civitati tridentinae et amicis praedicti domini episcopi, et postea eo reverso quasi numquam<br />

habuit pacem usque ad reformationem novissimae pacis factae per dominum episcopum<br />

feltrensem, quod potest esse per duos annos et plus. Item quod dominus Henricus episcopus<br />

introivit civitatem tridentinam sunt quinque nuper elabsi. Item quod reformatio novissimae<br />

pacis facta fuit quinto vel quarto die exeunte iulio nuper elabso. Item quod de hiis omnibus est<br />

sonus et fama publica.<br />

Pergamena mm 158-40x302. Scritta anche sul verso. Nomina un Ottonellus f. ser dom. Nicolai,<br />

Merete de Pao; domina Bonazonta; Nicolaus de la Dona; Zanzarellus iudex tridentinus.<br />

6. Anno 1195 indictione 13, die lunae 16 intrante ianuario, Tridenti in palatio episcopatus. -<br />

Coram domino Conrado tridentinae sedis episcopo. Examen testium super arimania Iohannis<br />

Piolo in favorem domini episcopi contra Gavalerium. Primus testis fuit Tuso quondam Rizo<br />

decanus de Fornase. Secundus Brunellus de Fornase; testius Tuso Puler de Albiano.<br />

Pergamena mm 120x297. Sul verso UNITAS. Notaio: Albertus dom. Federici imp. not. - de placito,<br />

de dixtricto et banno domini episcopi et super arimaniam domini episcopi, et domino episcopo arimaniam<br />

solvebat integram, et ante emptionem solvebat domidiam arimaniam Cavalerii et eam arimaniam<br />

Cavalerii per meum consilium emit. - Bannum, coltam et albergariam solvit. - Item Souzia dixit Ego<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

61


Capsa 3<br />

recordor quod Iohannes Piolo fuit rimanus domini Rolandi de Pao cum placito et dextricto et rimania -<br />

Dabat per precum S unum vomerem vel forte unum luminare.<br />

7. Exemplar ex authentico relevatum anno 1307 indictione 5, die veneris 2 iunii, Tridenti in<br />

episcopali palatio. - Anno 1208 indictione 11, die martis XV intrante iulio, Tridenti in ecclesia<br />

s. Laurencii coram domino Federico tridentinae ecclesiae electo; in praesentia domini Turconis<br />

decani ecclesiae tridentinae et domini comitis Federici nepotis domini comitis Generii de<br />

Ultimo, et domini Briani de Castro barco, et domini Uberti de Brentonigo, Peramusii et<br />

Bonefacini de Garduno, et domini Olurandini de Castronovo, et Bonacursii eiusdem loci, et<br />

Baldoyni de Formigare, Enrico Ottonis Grasi, et Wicinari et Udolrici de Beseno, et Addelperini<br />

de castro Corno, Iacobini de Lizana, Amatoris et Hodorici de Caldonaco, Gumponis de<br />

Gardumo, Musonis de Doso, Rudulfi Scanzii, Petarini, Adelpreti et Arnoldi de Morio, et<br />

Marsilii de Spuro, et Arnoldi de Mezo, et Arnoldi de Ananie, et Scardi et Uberti de Breno,<br />

Wilielmi de Pomarolo, Oluradini fratris Marchabruni trecini de sancto Benedicto, et Nicolai de<br />

Zucolu, et aliorum plurium. Ventilatur causa inter dominum Federicum episcopum tridentinum<br />

electum et homines de Cuvallo ex una parte, et dominum Musonem de Terlaco et eius fratrem<br />

Apostolicum, et Nicolaum, et eorum consanguineos, et Burso de Castronovo curatore filii<br />

quondam Gumponis ex altera, an praedicti rustici de Cuvallo (idest Covolo) debeant pertinere<br />

dictis dominis de Terlaco, quia dicebant se esse condicionales episcopatus. Ideo laudamento<br />

facto a curia tridentina commissa causa sub duobus vassalis Adalpreto de Madrucio, et Alberto<br />

de Sejano ut debeant de ea cognoscere et consilio vasallorum terminare. Stabilito igitur<br />

supranominatorum vassalorum consilio, pronuntiatum est dictos rusticos ad illos de Terlaco<br />

pertinere, et praedictum electum, et condempnantur dicti rustici omnes ad illos milites de<br />

Terlaco pertinere et ut de coetero sint taciti et contenti et praedictos milites non audeant<br />

molestare et condempnatur iam dictus episcopus ut ne de cetero eos milites non inquietet, et hoc<br />

ea ratione quod dominus episcopus probabit per suos testes feudum illorum de Terlaco esse, et<br />

longo tempore detinuisse.<br />

Pergamena mm 183-193x750. Notai: Rolandus sacri pal. not.; Pascalis dom. regis Conradi<br />

auctoritate huius exemplum vidi... de mandato Iacobi notarii exemplavi 1263, 9 augusti, Tridenti in<br />

palatio episc. presentibus Oberto, Bonafortuna, Zagnino et Bartholomeo notariis; Aldrigetus sacri pal.<br />

not.; Nandus Maserata sacri pal. not. ex auctoritate a domino Guidone vicario, autenticum huius exempli<br />

vidi, legi et scripsi... Testimoni: Iacobus not. dcitus Squalus, Federicus dictus Gipus de Veçano,<br />

Riprandus notarius et alii. Ibique dom. Guido de Papia vicarius pro domino Bartholomeo Dei gratia ep.<br />

Triden. dedit mihi notario verbum licentiam et auctoritatem exemplandi infrascriptum instrumentum... cui<br />

tenor talis est. - Homines de Cuvalo, Martinus bracium curtum, Wazo, Petrus, Otobonus, Carbogninus,<br />

Bertoldus, Wasehetus.<br />

8. Anno 1213 indictione prima, die iovis 15 intrante augusto, in Livo. Testibus domino<br />

Petro de Malusco, et Petarino, Peramusio de Garduno, aliisque vassalis ibi enumeratis. -<br />

Dominus Federicus episcopus tridentinus praecepit domino Briano de Castrobarcho ut rectum<br />

laudamentum faciat super tali quaestione: quod si est aliquis homo de familia et iverit super<br />

aliquem mansum ad standum et steterit super illum, et lucratus fuerit, et postea iverit de supra<br />

illum mansum sine parabola illius domini, cuius fuerit mansus, quid iuris sit illius domini? Unde<br />

dominus Brianus habito et deliberato consilio suprascriptorum vassalorum, talem laudamentum<br />

fecit: quod si ille homo iverit de super mansum sine parabola domini, quod dominus habere<br />

debet duas partes tocius sui boni illius hominis de mobilibus rebus; et si dominus expulerit illum<br />

hominem de super suum mansum, tunc ille famulus habere debet duas partes, et dominus<br />

terciam partem de rebus mobilibus.<br />

Pergamena mm 227x130. Notaio: Zacheus ex imbreviaturis q. Conradini not. - In Livo in Broillo<br />

filiorum quondam dom. Signofredi. Altri testimoni: Iacobus Blanz, Ioannes de Percino, Graciadeus de<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

62


Capsa 3<br />

Campo, Enricus Soapus de Livo, Iacobus de Lizana, Artvichus de Cagno, Federicus de Cagno, Musu de<br />

Dosso, Ancius de Livo, Bertoldus de Wanga, Oldoricus Getioli, Gumpo de Garduno, Albertus de Seiano,<br />

Gandolfinus de Livo, Grinoldus de Cagno, Odolricus de Numio, Adelpretus Corezane, Federicus de Livo<br />

etc. - quod laudamentum omnes suprascripti vassalli laudaverunt et confirmaverunt et dom. episcopus<br />

laudavit et confirmavit suprascriptum laudum.<br />

9. Anno 1213 indictione prima, die sabati 8 exeunte novembri, Tridenti in palatio<br />

episcopali. Testibus domino Oto de Telvo, domino Petro de Malusco, et aliis pluribus vassalis<br />

ibi enumeratis. - Dominus Federicus episcopus tridentinus praecepit domino Alberto de Sejano<br />

ut rectum laudamentum faciat super tali quaestione: quod si est aliquis homo, qui habeat feodum<br />

ritevole, et illud vendiderit sub occasione disperationis quod non habuerit haeredes, et in<br />

fraudem vendiderit, quod ille qui in feodum succedere debet post obitum illius qui vendiderit,<br />

libere illud feodum intromittere potest, et illud in se habere et ad eum pertinet; et si vendiderit<br />

aliquis vassalus feodum per allodium, dominus illud feodum libere intromittere debet; et si<br />

aliquis vassalus vendiderit alicui suum feodum ritevole, parabolam sui domini a quo illud<br />

tenetur, et illud feodum refutavit in dominum a quo illud tenetur, et dominus parabola<br />

vendicionis investivit emptorem, quod illud sit firmum et sit venditio firma.<br />

Pergamena mm 245x110-125. Notaio: Zacheus ex imbreviaturis Conradini not. - Altri testimoni:<br />

Petarinus, Badericus de Tonolano, Enrigetus de Seiano, Muso de Dosso, Peregrinus de Porta, Petrus<br />

Rubeus, Wicoldus q. Millonis, Enricus Xoapus de Livo, Zanellus de Vilazano, Albertus Mittifocus,<br />

Quintanus, Iacobinus de Burzaga, Contolinus, Adelperius de Setorio, Lanfrancus Texta de Brixia,<br />

Nicolaus de Stenego, Peregrinus de Stenego, Adelperius Longus, Warimbertus de Cagno, Florianus de<br />

Silva et alii.<br />

10. Anno 1221 indictione 8, die sabati 14 intrante augusto in episcopatu ducatus Tridenti in<br />

villa de Murio apud ecclesiam s. Stephani. Testes dominus En. de Perzino, Odolricus. -<br />

Dominus Albertus episcopus tridentinus imperavit domino Cordono filio domini Ottonis de<br />

Telvo, ut consilio vassalorum qui ibi aderant, rectum laudamentum faciat, quod si aliquis homo<br />

castellanus vel dominus manutenebat in suo castro vel in sua domo aliquem bannitum contra<br />

interdictum domini episcopi; quod dominus episcopus facere debeat: et sancitum concorditer<br />

quod dominus episcopus potest illud castrum vel domum comburere et destruere.<br />

Pergamena mm 147-158. Notaio: Zacheus ex imbreviaturis Conradini not. Altri testimoni: Odolricus<br />

de Campo et eius frater Ermanus, Albertinus de Cagno, Ioannes terilli de Po, comes Odolricus de Ultemo,<br />

Arpolinus de Cleixo, Petrus Rubeus, Mo. de Disuculo, Federicus de Mezo, Arpo de Cleiso, Oto de Telvo,<br />

Federicus de Arcu, Ubertus de Eno, Petrus de Malusco, E. iudex, Gerardus archi., Odolricus de Murio,<br />

Parisius de Seutoro et alii. - domum comuratam comburere et dextruere et abatere ad suam voluntatem.<br />

11. Anno 1267 indictione 10, die veneris 15 intrante iullio in Rippa in palacio episcopatus,<br />

in praesentia dominorum fratris Ianuarii prioris s. Mariae Coronatae, Willelmi archipresbiteri<br />

Calavini, Gozalchi filii domini Ylteprandi de Formigaro. - Coram domino Egnone episcopo<br />

tridentino dominus Oldericus de Madruzio tanquam sindicus et procurator hominum et<br />

communitatis Cavedini, et dominus Wicomarius tanquam sindicus et procurator hominum et<br />

communitatis Calavini pro eis promiserunt in manibus ipsius domini episcopi et super eorum<br />

animas ad sancta Dei Evangelia iuraverunt de cetero esse fideles et legales ipsi domino episcopo<br />

et servare et custodire personam et honorem ipsius et ipsum iuvare et defendere et manutenere<br />

contra omnes personas de mundo, et specialiter contra comites tirolenses, et suos fautores sub<br />

poena 300 marcharum.<br />

Eoden anno 1267 in praesentia domini Parisii de Lodrono, Iordani de Gardumo. - Coram<br />

domino Egnone episcopo tridentino dominus Adelpretus de Madruzio pro se, et suis filiis, et<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

63


Capsa 3<br />

Tridentinus eius filius promiserunt et corporaliter iuraverunt stare fideles et legales ipsi domino<br />

episcopo et suis, et servare etc. ut supra.<br />

Pergamena mm 383x207-211. Sul verso UNITAS e regesto del sec. XIV. Notaio: Arnoldus q. dom.<br />

Mathei de Placentia. Altri testimoni: Albertus plebanus de Marniga, Agustinus notarius, Raynoldinus<br />

notarius, Martinus fil... de Calavino.<br />

II documento sulla stessa pergamena: eodem anno in Ripa: altri testimoni: frater Ianuarius prior s.<br />

Marie Coronate, presbiter Vilius, presbiter Aymelricus, capellanus, Albertus de domino Marquardo,<br />

Albertus Malcoteti, Proynus viator potestatis Ripe, Bertoldus Vivioni, Bonatus de Toblino, magister<br />

Zilbertus medicus.<br />

12. Designaciones sive descriptiones terrarum et possessionum communis Tridenti infra<br />

confines Campi tridentini usque ad pontem Avisio. Item ab Avisio usque ad petram marmoram.<br />

Item usque ad Pressanum. - Haec documenta foris notantur sub anno 1300 sed anteriora<br />

videntur, cum ut intra apparet, sub Sodegerio potestate Tridenti facta sint; qui ante annum 1270<br />

mortuus videtur, aut saltem eo anno Tridenti potestas amplius non erat, uti colligitur ex<br />

documento supra sub N° 5.<br />

Pergamena (cinque pezzi cuciti insieme: mm 390x150-160; 139x117; 344x147-156; 124x155-156;<br />

380x155-165).<br />

Bernardinus habet 4 plodia terre apud rotam suam. Item Iohannes de Rio habet 4 plodia terre apud<br />

suum molendinum. Item filius Conradi de Meiano habet 4 plodia terre apud suum molendinum. Item<br />

Adam de Meiano habet prata apud molendinum suum. Item de Meano 1 molendinum apud molentinum<br />

illorum de Villazano. Item a ponte Avisio in là uscque ad petram (corretto vallem) marmoram. Item<br />

dominus Liebardus de Zovo habet unum mansum... Item dominus Rodegerus unum mansum. Item<br />

homines de Zovo habent quamplures mansos.<br />

Item a finibus ponte Avisii usque ad petram marmoram et ab ecclesia inferiori de Pressano; de<br />

Dosso, de Zovo, Bontempus de Nave, Capeleti. Item ex superiori parte vie de Pressano. De Faedo. Ancius<br />

Maier qui stat in molendino... epi. de Priseina habet et tenet de terris et possessione comunis quas eidem<br />

dedit... dom. episcopus in feudum et iacet in capite pontis de Aucha. Apud lavinam.<br />

Nos dominus Pelegrinus et Meraldus sindici hominum et comunitatis tridenti designamus domino<br />

Sodegerio potestati Tridenti et toti conscilio tridenti illos homines qui habent et tenent de terris et<br />

possessionibus comunis tridenti infra istas confines, videlicet infra confines campi tridenti usque ad<br />

pontem Avisio.<br />

Item a ponte Avisio in là usque ad petram [sopra vallem] Marmoram - usque ad petram marmoram<br />

et ab ecclesia inferiori de Pressano. In capite pontis de Aucha. Item confines a saxo Sardagne usque ad<br />

vineale Warnerii albi.<br />

L'ultima pergamena sembra averne avuta unita un'altra.<br />

13. Anno 1209 indictione 12, die iovis 10 intrante decembri. In palatio. - Laudamenta de<br />

famulis, quorum pacto censeri possint in libertatem asserti. Interfuerunt comes Enricus de Pian,<br />

Albertus de Wanga, Pexatus et Werardus de Pomarolo, Nicolaus et Enricus de Egna, Albertus<br />

de Stenego, et Albertus de Selan, Muso de Dosso, et Engelpreturs, et alii. Haec sancita fuerunt<br />

ad petitionem domini Petri: forte de Malusco.<br />

Pergamena mm 243x160-188. Notaio: Zacheus ex inbreviaturis q. Erzonis not. Testimoni: Comes<br />

Enricus de Piano, Pexatus et Wirardus de Pomarolo, Albertus de Selano.<br />

14. Anno 1211 indictione 14, die 2 intrante novembri in villa de Blezo sub porticalia<br />

ecclesiae s. Luitherii. - Laudamenta facta in solemni vassalorum curia coram Turcone decano, et<br />

Federico episcopo tridentino ab Adelperio de Wanga circa feuda manutenenda, ab Adalpreto de<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

64


Capsa 3<br />

Madrucio circa debita soluta et iterum a creditore requisita, et ab Alberto de Stenego circa<br />

investituras per fraudem obtentas.<br />

Pergamena mm 615x134-154. Notaio: Iohannes sacri pal. not. Testimoni: Turco decanus, Enricus,<br />

Petrus de Malusco, Iacobus de Calavena, Iacobus blanchemene iudex, Martinus, Rambertus medicus,<br />

Bertoldus et Adelperius fratres de Wanga, Petarinus, Muso de Dosso, Federicus de Civizano, Albertus de<br />

Stenego, Albertus de Seiano, Adelpretus et Odolricus de Madrucio, Wilemus de Pomarollo, Zordanus de<br />

Telvo, Pelegrinus de Porta, Odolricus de Wicomario.<br />

15. Anno 1220 indictione 8, nono exeunte ianuario, in palatio episcopatus. - Laudamentum<br />

coram domino Alberto episcopo tridentino electo factum per dominum Nicolaum de Engna,<br />

laudatum et confirmatum pro maiori parte ab illustribus vassalis numero pluribus ibidem<br />

praesentibus, videlicet quod si aliquis vassalus vendit feudum totum vel partem alicui, quod<br />

tenet ab aliquo domino sine licentia et parabola Domini, per allodium, quod dominus veniens<br />

potest se intromittere de illo feudo, quod venditum est, et illud feudum, quod venditum est,<br />

totum vel pars, quantum venditum est per allodium alicui, ad dominum debeat venire, et ei<br />

apertum esse debeat.<br />

Pergamena mm 98-120x230. Notaio: Iohannes sacri pal. notarius. Testimoni: Odolricus canonicus<br />

trident., comes Odolricus de Piano, comes Odolricus de Ultemo, comes Cabriellis Brianus, Enricus de<br />

Egna, Iacobus Lizane, Odolricus et Wilelmus de Beseno, Peramusio, Gumpo, Bonifacino fratres de<br />

Garduno, Iohannes et Enricus de Perzino, Adelpretus de Mece, Adelpretus Madrucii, Grimaldus de<br />

Cagno, Ubertus de Enno, Warimbertus de Tono, Vursa Castrinovi, Conradus Caldonacii, Concius de<br />

Zovo, Odolricus de Benedicto, Degelwardus, Iacobus iudex, Ubertus de Brentonico et alii.<br />

16. Anno 1202 indictione 5, die 4 intrante marcio, in Lengenstain in ecclesia sanctae<br />

Otiliae. - Transactio inita inter dominum Chunradum episcopum tridentinum et bozanenses ex<br />

una, et dominum Chunradum episcopum brixinensem et brixinenses ex altera parte, super modo<br />

solvendi theloneum ad pontem Eues et super mutua exemptione solutionis certis in casibus et<br />

cum quibusdam personis.<br />

Pergamena mm 635x276-292. Sul verso UNITAS. ex una parte: Arnoldus de Rodanhc, Hertvicus de<br />

Castel Rut, Ekebardus gerre, Purchardus de Sebiona, Merbotus de Brixina, Albertus Sin., Albertus Utar,<br />

Otto Gutmannus et prepositus de Offoven, Waltmanus de Clusa.<br />

17. Anno 1214 indictione 2, die sabati 9 exeunte novembri, in Tridento in capella palatii<br />

episcopatus, praesentibus domino Bertoldo vicedomino, domino Conrado capellano, domino<br />

Gerardo archidiacono et Zanebello canonicis, et domino Adelperone et Bertoldo fratribus de<br />

Wanga, et domino Petro de Malusco causidico, Petarino et Alberto de Selano, et Montenario de<br />

Disuculo. - Ibique pactum boni concordii fuit inter dominum Federicum episcopum tridentinum<br />

regalis aulae, atque Italiae legatum et vicarium, nec non inter Waldemannum Telcum et<br />

Geruncum Martinum, atque Trintinum filium quondam Sporelli de Tremeno, qui dicebant se<br />

fecisse nomine et vice hominum omnium comunitatis Tremeni, qui promiserunt et convenerunt<br />

praefato domino episcopo construere et aedificare ad honorem Dei et beati Vigilii martiris<br />

Christi et ad bonum statum episcopatus et Casa Dei huius, castrum unum in Dosso quod<br />

appellatur Castellacium in pertinencia Tremeni, iacens ubi dicitur supra s. Iacobum: in quo<br />

Dosso debeant levare tres belfredos et dictum Dossum spaldare de lignamine ad praesens prae<br />

manibus eorum expensis. Quo aedificato dominus episcopus debet sibi eligere locum ad<br />

costruendum sibi palatium et capellam; et illius gestaldio habeat certum locum in castro ad<br />

aedificandam canipam. Si dominus episcopus werram habuerit a qua Deus eum avertat, eius<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

65


Capsa 3<br />

gastaldio possit ibi habere milites; et tremenenses ad custodiam teneantur; et dominus episcopus<br />

portinarium sibi bene visum eligere possit.<br />

Pergamena mm 289x177-183. Sul verso UNITAS. Ognuno della comunità possa sibi edificari<br />

canipam.<br />

18. Anno 1220 indictione 8, die 14 intrant iullio. In Rippa. Testes decanus, archidiaconus,<br />

Odelricus de Sejano, Nicolaus de Egna, Federicus de Arcu, Enricus de Perzino, F. Alberiani,<br />

Zordanus de Telvo, Albertus Mitifocus. - Coram domino Alberto tridentino episcopo, comes<br />

Odelricus de Piano tale laudamentum fecit. Si quis vassalus steterit per annum et per diem quod<br />

non solverit hostaticum, et non poterit probare se solvisse hostaticum, quod Dominus bene<br />

potest se intromittere de suo feodo.<br />

Pergamena mm 126x170. Notaio: Zacheus ex imbreviaturis Iohannis Ugonis notarii.<br />

19. Anno 1220 indictione 8, die mercurii 10 exeunte ianuario, Tridenti in palatio<br />

episcopatus. Testes dominus Enricus decanus, dominus Gerardus archidiaconus, dominus<br />

Odoricus de Sejano. - Coram domino Alberto tridentinae ecclesiae electo et eius auctoritate ac<br />

praecepto dominus Petrus de Malusco iudex pro eo legit litteras domini Federici romanorum<br />

regis, quarum tenor est: Federicus. Dilectus princeps et fidelis noster Albertus tridentinus<br />

electus apud Augustam in praesentia nostra constitutus, per sentenciam principum et aliorum<br />

fidelium nostrorum obtinuit quod cuicunque pro violenta alicuius mulieris oppressione bona sua<br />

in iudicio fuerint adiudicata, idem de caetero sine manu et voluntate feodatarii nihil de feodo<br />

suo possit aut debeat facere vel ordinare. Item quaesivit et obtinuit quod quicunque aliquem<br />

proscriptum vel bannitum, postquam a suo iudice fuerit denunciatus et interdictus, receperit, et<br />

consilium vel adiutorium ei dederit, eamdem poenam in persona, domo ac rebus aliis pati<br />

debeat, et subiacere, quae ipsi proscripto seu bannito de iure debetur.<br />

Datum Augustae pridie... (nonas, vel idus: nam corrosa est membrana) ianuarii indictione<br />

8.<br />

Pergamena mm 350-357x116-126. Notaio: Zacheus... ex imbreviat. q. Conradini notarii. Testimoni:<br />

Odoricus de Seiano archipresbiter, Gistoldus, Enricus de Cronpach, comes Odo de Piano, Adelperius de<br />

Wanga, Brianus de Castro barco, Iacobinus de Lizana, Peregrinus de Portella, et alii.<br />

20. Anno 1221 indictione 9, die dominico 11 exeunte iunio, in camera domini episcopi. -<br />

Dominus episcopus praecepit Petro de Malusco ut laudet quid iuris esse debet de suis<br />

officialibus, quod petiit ut irent secum Romam in obsidione, nec secum concordare voluerunt.<br />

Laudavit quod dominus debet se intromittere de feodo et tenere ad eius voluntatem. Quod<br />

laudaverunt comes tirolensis, O. de Beseno, P. de Porta, P. Vicomarius, Riprandus Ottorichi, O.<br />

de Pao, Grimaldus, Brianus etc.<br />

Pergamena mm 149-156x127-134. Notaio: Zacheus ex imbreviat. Erzonis notarii. Testimoni: Petrus<br />

Rubeus, Zacheus, Warnardus, Ambrosius Zanbertus, Ernicus, Boca Tablata, Bertoldus de Wanga.<br />

Sikerius Rambaldi, Beloardus, Petrus de Mez, Nicolaus de Stenego, fratres de Eno, Iordanus de Telvo,<br />

Enricus de Murio, Iacobus de Culen., W. de Clexo.<br />

21. Anno 1236 mense aprili, indictione nona. Datum apud Spiream. - Exemplar ex<br />

authentico relevatum privilegii domini Friderici romanorum imperatoris in favorem hominum et<br />

communitatum de Supramonte, seu villarum Oveni, Cadeni, Vigoli, Baselgae et Sardegnae<br />

contra exactiones indebitas et gravamina per dominun Aldrigetum tridentinum episcopum<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

66


Capsa 3<br />

imposita, facta ibi assignatione quod annuatim tantum solvere debeant 4 stariola frumenti, 4<br />

stariola siliginis, 8 stariola surgi, 8 solidos denariorum veronensium pro una bestia, 4 solidos<br />

pro uno caseo, unam urnam vini, unum fassum feni, et unam gallinam.<br />

Pergamena mm 864x247-250. Sul verso UNITAS. Notai: Enricus imperialis aule not.... exemplum<br />

scripsi; Michael f. dom. magistri Dominici muratoris de Tridento imp. auct. notarius hoc exemplum<br />

privilegii vidi et licentia mihi data sub anno 1343 ind. 11, die martis 13 may, Tridenti in palatio episcopi.<br />

presentibus Cristoforo notario f. ser Iohannis a Dosso et Iohanne notario q. ser Horadey hosterii de<br />

Tridento necnon Michaele dicto Matalia, Petro Longo et Selebono viatore curie - per dom. Zuglum de<br />

Cassale de Padua iuris periti vicarium in civitate et curia Tridenti ad instantiam et requisitum Martini<br />

Zacherini de Oveno tamquam sindici hominum comunitatis ville Oveni plebis Supramontis et Henrici<br />

Zite de Cadeno tamquam sindici hominum comunitatis ville Cadeni, fideliter exemplavi. Il notaio Enrico<br />

scrisse su istanza di: Musso de Vigulo, Iohannes Balestri de Cadene, magister Zucho calcifex, nel 1236. -<br />

Iste rationes rimanie dicuntur. - Testimoni: P. ven. patarensis episcopus, Secoviensis episcopus,<br />

Constantiensis episc., Spirensis episcopus etc.<br />

22. Anno 1235 indictione 8, die martis 3 exeunte madio, Tridenti in camera domini<br />

episcopi. - Dominus Adelricus episcopus tridentinus pro utilitate et melioramento suae ecclesiae<br />

et episcopatus investivit Odolricum de Madruzo filium quondam domini Gumponis, de uno suo<br />

casamento molinarezo, ad levandum et redificandum molendinum, iacente ad Calavinum subtus<br />

communium de Calavino: et ipsum molendinum debeat tenere per 10 annos et postea reddere<br />

episcopo vel eius successoribus; pro qua investitura dedit 25 libras veronenses domino<br />

episcopo.<br />

Pergamena mm 120-127-176. Notaio: Zacheus... ex imbrev. Oluradini notarii. Sul verso UNITAS.<br />

Testimoni: Erardinus de Campo, Olricus sconosa, magister Zordanus iudex, Iohannes Delayo etc.<br />

23. Anno 1237 indictione 10, die martis 4 intrante decembri, Tridenti in superiori palatio<br />

episcopatus ante capellam episcopi, praesentibus domino presbitero Rambaldo archipresbitero<br />

de Brentonico. - Ernestus de Bouzano gastaldio domini episcopi Aldrici tridentinae ecclesiae<br />

promisit et convenit quod luet et liberabit pro ipso domino episcopo quemdam mansum<br />

iacentem in villa de Rubenigo a filiis quondam domini Dieti de Furmiano, et absolutum domino<br />

episcopo dimittet: ita tamen quod ipse Ernestus post absolutionem habeat fruges trium annorum<br />

ipsius mansi: ita quod luat ipsum mansum a dictis haeredibus pro 200 libris veronensibus plus<br />

minus.<br />

Pergamena mm 282x139-142. Sul verso UNITAS. Notai: Montanarius do, fed. rom. imperatoris<br />

notarius; Pellegrinus Cosse not. Testimoni: Odolrici de Sellano, Pellegrinus Cosse not. et alii.<br />

24. Urbarium, seu registrum iurium et reddituum domini episcopi tridentini in Cavedino.<br />

Foris adnotatus est annus 1250.<br />

Pergamena mm 227-262x128-146. Sul verso UNITAS. - Isti sunt reditus dom. episcopi in<br />

Cavedeno. In primis una regula quod dominus debet ipse semel facere ius de quolibet habitatore in<br />

Cavedeno, vel eius gastaldio et quod quilibet qui segat ante festum s. Laurentii in comune debeat solvere<br />

X soldos et qui non vadit ad aptandam viam in calendis augusti debet solvere pro quolibet V solidos et<br />

qui non claudit campaneam in calendis madii debet solvere V solidos pro quolibet et de ipsa regula<br />

dominus episcopus debet habere duas partes. - Et debent tenere unum agnum in pascate in comune et<br />

olivam in oliva. - villa de la pe - casale apud coronam et casale zime.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

67


Capsa 3<br />

25. Anno 1250. -Examen testium seu inquisitio facta de piscatoribus qui erant infeudati de<br />

piscatione a domino episcopo tridentino et solvebant pro medietate.<br />

Pergamena mm 720x100-132. Sul verso UNITAS, e 12 righe di deposizione dell'ultimo testimone<br />

Bonominus piscator iuravit et dixit quod sub domino Sodogerio piscabam cum Iacobo et Sarasino per VII<br />

annos. - Item Zorolomus f. Rape piscator... sub domino ep. Girardo et sub dom. ep. Aldrico et sub dom.<br />

Sodegerio tunc potestate tridenti IIII piscatores erant episcopatus et feudum habebant episcopatus. Item<br />

Bontempus piscator. Item Albertus piscator, Zuchellus piscator.<br />

26. Anno 1279. - Registrum seu specificatio omnium hominum qui iuraverunt corporaliter<br />

ad s. Dei Evangelia manutenere pacem et concordiam factam cum commune Veronae ex una, et<br />

commune Tridenti ex alia parte, prout iuraverunt nobiles domini Glazesius de Carbonensibus<br />

potestas Veronae, et Albertus de Scalla capitaneus generalis Veronae.<br />

Quarterium sanctae Ceciliae.<br />

Quarterium sancti Salvatoris de curte regis.<br />

Quarterium de Guait Feraboum.<br />

Quarterium de sancto Georgio.<br />

1. Pergamena mm 1075x161. Notai: Stugribenus (?)... dictus Guait. feraboum; Nigribonus not. de<br />

Premanzo de mandato dom. Lazarini iudicis comunis Verone. Sono segnati 91 nomi.<br />

2. Pergamena mm 395x125-160. Notaio: Salvadeus. Sono notati 31 nomi.<br />

3. Pergamena mm 715x140. Notaio: Bealdinus. 91 nomi.<br />

4. Pergamena mm 885x134-146. Sul verso: Tebaldus notarius. 60 nomi.<br />

5. Pergamena mm 470x163. Sul verso Bonzenus notarius. Notaio: Bonzenus notarius de s. Paulo.<br />

110 nomi.<br />

6. Pergamena cucita con la precedente mm 465x125-132. 46 nomi.<br />

7. Cfr. Miscellanea I, n. 28.<br />

27. Recensio hominum domini episcopi tridentini. In Cavedino qui sunt rimani; eorum qui<br />

sunt vassali; eorum qui sunt gentiles et non solvunt coltam. Item in Basilga et in Cadeno. Annus<br />

recensionis huius desideratur: forte 1250.<br />

Pergamena: due cucite insieme mm 577x750-860; 541x680-710. Sul verso homines de Cavedino<br />

(ma nel testo non compaiono, bensì quelli di Oveno). Isti sunt homines domini episcopi de Oveno.<br />

Valentinus q. Merli, Martinus eius filius, Secafenus, Muso: 76 nomi.<br />

Isti sunt rimani, isti sunt vasali: 10 nomi.<br />

Isti sunt de familia: 15 nomi.<br />

Isti sunt homines dom. Riprandi: 16 foci.<br />

Dominus abas 7 focos...<br />

Dominus Odolricus habet super totum 9 focos.<br />

Dominus Wihemarus et eius nepos super totum habent 4 focos.<br />

Domini canonici habent 2 focos.<br />

Dominus Arnoldus habet 5 focos.<br />

Isti sunt illi de preda et de closura qui dicunt se esse gentiles et non solvunt coltam: 13 nomi.<br />

Isti sunt de Basilgia, silicet domini episcopi: 7.<br />

Dominus Riprandus habet ibi 5 focos.<br />

Eredes q. Patarini habent ibi 4 focos.<br />

Dominus Trentinellus habet ibi 1 focum.<br />

Dominus Tiatemarus unum, filii Gotofredi 3 focos habent. - Sul verso della seconda pergamena: isti<br />

sunt homines de Cadeno: 37. Isti habent rimaniam.<br />

28. Anno 1242, indictione 15, die lunae 12 exeunte februario, in Tridento in palatio<br />

episcopatus. - Processus sive examen testium qui fuerunt producti a domino Conrado Usio<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

68


Capsa 3<br />

canonico et sindico capituli tridentini de domino Trentino de Gando pro se et fratre suo<br />

Adelpreto et eorum sociorum et recepti de mandato domini Sedoerii potestatis Tridenti per<br />

dominum imperatorem et per eius officium super receptione mudae quae solvitur et colligitur ad<br />

portam s. Martini et ad portam de Fersena.<br />

Pergamena: due cucite insieme mm 617x254-267; 845x260-272. Sul verso UNITAS. Notaio:<br />

Obertus de Placentia not. sacri pal. Si tratta del dazio pagato dai commercianti bresciani.<br />

Cfr. doc. al N° 3/3.<br />

29. Anno 1264 indictione 6, die lunae exeunte novembri, in palatio communis Tridenti. - In<br />

praesentia domini Olderici archidiaconi et fratris Zenari de Petra Chucha, et Pancerae de Archo,<br />

et Iacobini de Garduno, et Gotefredi de Porta. - Ibi in generali consilio more solito, dominus<br />

Egeno episcopus tridentinus de voluntate et consilio hominum consilii praedicti omnes istas<br />

postas laudavit et confirmavit. In primis si aliqua persona conduceret versus civitatem aliquam<br />

rem quae deberet ire ad canipam communis Tridenti, scilicet bladium etc. infra istos confines,<br />

videlicet a Chasteliro citra, et a bocha de Vella citra, et ab ecclesia s. Nicolai citra, et ab<br />

pontavisio citra, et a chastro vetero de loco Civezani citra, et non eam rem conduceret ad<br />

civitatem Tridenti ad canipam communis, et praesentaret caniparri de dicta canipa ea die qua<br />

conducta fuerint tam per aquam quam per terram, perdere debeat omnia. Item si aliqua persona<br />

tam cives quam folesterius qui acciperet aliquam rem de qua deberet ire ad canipam communis<br />

Tridenti, in sua domo vel custodia eam rem amittat, et solvat 25 libras denariorum veronensium.<br />

Pergamena: due cucite insieme mm 696x109-121; 625x113-120. Notaio: Nasimbenus not. sacri pal.<br />

Sul verso UNITAS. Altri testimoni: Aprovinus f.q. dom. Gelemie, Tridentinus q. dom. Gandi, Tridentinus<br />

Rubeus, Yvanus f. dom. Godefredi, Soldolinus et Oldoricus q. q. domine gri (foro), Rompertus de<br />

Cognolle, Facinus osterius, Rizardus de Brixia, Zaninus Bazane, Bertoldus de Garzano, Rubeus becharius<br />

Delaitus, Cozi de marchato, Riprandus ostus, Armanus taberne, -... et constituit Ezelinum viatorem qui<br />

deberet exclamare per totam civitatem tridenti dictas postas, tenor eius talis est. -... tam per aquam, vel in<br />

navi, vel in rato, quam per bestias, vel cum bobus et plaustra ac personas eam debeat rm perdere cum<br />

navi, vel cum rato, medietas esse debeat comunis et alia accusatoris. - Unde dictus Ezelinus viator et dixit<br />

michi notario, die suprascripto, et dixit quod ipse bene cridavit per zivitatem tridenti altam vivam vocem<br />

ante portas et ante domum f. q. Ezelini iudicis, dom. Boni iudicis de Montorio, et Chaymide cuvallo et<br />

dom. Simonis de Dosso et Yvani f. dom. Gotefredi de Porta.<br />

Altro doc. 1264, ind. 7, die mercurii 13 intrante octobris in tridento in palatio episcopi. Stesso<br />

documento: il viator è Verzius.<br />

30. Anno 1250. - Recensio affictuum domini episcopi tridentini, qui ipsi solvuntur de facto<br />

vinearum Matarelli, in Lidurno. Item recensio rimaniarum domini episcopi quas ipse iubet<br />

(corretto habet) in Vigolo et in Bossintino et quae ipsi solvuntur.<br />

Pergamena mm 740x100-130. Sul verso UNITAS. Notaio: Odelricus de Gringno. -<br />

Hec sunt ficta dom. episc. que solvuntur... de ficto venearum Matarelli, in Lidurno per homines<br />

Vigolli: 63 nomi.<br />

Hec sunt romanie dom. episcopi que ipse habet in Vigolle et in Bossintino: 10 rimanie. - Istigellus<br />

pelliparius noluit solvere fictum vinearum.<br />

31. Anno 1326 indictione 9, die 13 augusti in villa Trameni tridentinae dioecesis.<br />

Venerabilis vir dominus frater Conradus de Uzerstal ordinis cistercensis generalis vicarius et<br />

procurator domini Heinrici episcopi tridentini, vice et nomine ipsius domini episcopi et<br />

episcopatus, nomine locationis et conductionis in perpetuum investivit Nicolaum et Iacobum<br />

fratres filios quondam Chunradi Reynarii de Trameno de una dono murata cum una canipa,<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

69


Capsa 3<br />

curte et orto et stabulis iacentibus in villa Trameni. Item de una petia terrae vineatae duorum<br />

plodiorum. - Item de una petia terrae arativae duorum plodiorum. - Item de alia petia terrae<br />

vineatae circa medii plodii. - E contra dicti Nicolaus et Iacobus promiserunt fideliter servare et<br />

meliorare, et nomine census seu affictus singulis annis tempore vindemiarum dare et solvere in<br />

canipa domini episcopi 24 urnas boni vini albi colati et dimidiam urnam vini quae vocatur<br />

massaritza; et 30 solidos, 40 ova gallinarum, unam scapulam et dimidiam porci, unam bonam<br />

galinam, et mediam castellatam novam sub poena.<br />

Pergamena mm 682x222-226. Notaio: Trintinus Zucholini de Tujenno. - in domo Chunradi dicti<br />

Weitzerii, presentibus ipso Weitzerio, Iacobo dicto Rapottone, Ioasto q. Iacobi de Tremeno, Friderico<br />

dicto Scriba de Tridento.<br />

32. Anno 1339 indictione 7, die 18 madii, Tridenti in episcoplai castro Boni Consilii,<br />

praesentibus domino Armanino de Marano clerico s. Genesii, Ottone de Epyano canonico<br />

tridentino, Fraverscino [corretto Franciscino] de Placentia canonico tridentino. - Dominus<br />

Nicolaus episcopus tridentinus constituit suos procuratores Iacobum notarium quondam ser<br />

Bertoldi de Tridento, et Bonaventuram notarium filium quondam magistri Francisci Fabri de<br />

Tridento specialiter ad investigandum et procurandum bona, honores, iura, obventiones,<br />

affictus, possessiones ipsius domini episcopi et episcopatus, illicite ab aliis occupata vel<br />

distracta.<br />

Anno igitur 1340 indictione 8, die lunae 23 octobris, Tridenti venerabilis vir dominus<br />

Armaninus de Marano clericus s. Genesii de Signano parmensis doecesis in spiritualibus<br />

vicarius generalis domini Nicolai episcopi tridentini ad requisitionem et instantiam<br />

Bonaventurae notarii de Tridento procuratoris ipsius domini episcopi prohibuit domino<br />

Adelperio filio quondam domini Nigri militis de Tridento et omnibus aliis personis volentibus<br />

contradicere super uno molendino iacente in civitate Tridenti super canale rozalis<br />

molendinorum de Tridento, in capite pontis Atacis, quia spectat ad dominum episcopum et cuius<br />

causa agitur, opponentibus possessionem et titulum dicto domino Adelperio et aliis.<br />

Pergamene 5 unite insieme:<br />

1 Pergamena mm 766x187-190. Sul verso UNITAS. Testimoni: Barufaldus iudex de Tridento,<br />

Umbertinus de Vunzano parmensis diocesis, Franciscus de Avolano, Blascius q. Fabe notarius,<br />

Adelphius f.q. Negri militis de Tridento. -... molendinum cui coheret a parte anteriori via per<br />

quam itur ad dictum pontem, ab alia parte aqua dicti rozalis, molendino de subtus olim coherebat<br />

molendinum domini episc. trident. et nunc ibidem abbatui s. Laurentii dicitur coherere et esse et<br />

spectare ad dictum dom. episc. et episcopatum.<br />

2. Pergamena mm 720x186. Adelperius anno 1257, die veneris 6 exeunte februario Tridenti in<br />

domo dominorum de Wanga in presentia Alberti iudicis wigentini eius fratris Ezenazii de<br />

Bursere, Henrici floaterii, Gosalchi plebani, Deomelmi, Weceli. Notaio: Virgilius domini Enrici<br />

regis rom. notarius. - Pro libero et expedito allodio investivit dictum Wigolinum Chozum de uno<br />

molendino domini Federici de Wanga.<br />

Altro documento del 10 ottobre 1310: Notaio: Ioannes sacri pal. not. Tridenti in contrata Mercati<br />

in domo habitationis Ferandeli q. Rolandi de Ferandelis. Testimoni: Antonius de Leudro iudex,<br />

Simon de Gardulis, Frandellus predictus, omnes tridentini: Bartolinus notarius q. Benevenuti<br />

Bigignoli de Leudro, Bonomus q. Bernardi de Aucha de Leudro habitator Tridenti. Ibique<br />

Odoricus f.q. Odorici dicti Mecii iudicis de Tridento dedit vendidit et tradidit dom. Nigro de<br />

contrata s. Petri de Tridento f.q. Adelperii q. Lunardi de Marco, unum molendinum cum edificiis<br />

aqueductus positum in contrata pontis atacis cui coheret molendinum abbatie s. Laurentii.<br />

3. Pergamena mm 820x136.<br />

4. Pergamena mm 780x186.<br />

5. Pergamena mm 342x135. Notaio: Nicolaus de Tridento f. magistri Dominici muratoris.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

70


Capsa 3<br />

33. Anno 1355 indictione 8, die martis 3 martii, Tridenti in episcopali palatio. - Ibidem<br />

honorabilis et sapiens vir dominus Ecelinus notarius de Campo civis Tridenti vicarius et ius<br />

reddens in civitate et curia Tridenti pro illustri et magnifico principe domino Lodoyco<br />

Brandeborgensi, marchione, Karintiae duce, Tirollis et Goriciae comite, et ecclesiae tridentinae<br />

defensore et advocato, publice ad banchum redit ius. - Item die mercurii 4 marcii publice reddit<br />

ius. - Sic prosequitur adnotatis singulis diebus usque ad octobrem, in quibus ius reddidit et<br />

signatis diebus feriatis in quibus ius non est redditum. Speciatim notatur quod 11 augusti ius<br />

non est redditum quia Simonetus filius Iohannis de Bosentino suspensus fuit, et quia cives<br />

iverunt ad destruendam domum de Megnago. - Dies feriati, praeter dominicos dies, erant 25<br />

Martii festum Annunciationis B.M.V. - a dominica palmarum usque ad dominicam in Albis. -<br />

23 aprilis festum s. Marchi. - 28 aprilis festum s. Petri martyris; et propter kalendas madii usque<br />

ad 4 madii exclusive. - 6 madii festum s. Iohannis ante portam latinam. - a 9 madii usque ad 15<br />

propter processionem rogationum et festum Ascensionis. - a 23 madii usque ad 26 propter<br />

Pentecostes. - 29 madii propter festum ss. Sisinii, Martyrii et Alexandri. - a 31 madii usque a 2<br />

iunii inclusive propter kalendas mensis iunii. - a 4 iunii ad 14 inclusive [forte propter festum et<br />

octavam Corporis Christi]. - a 15 usque ad 24 inclusive propter messem. - 25 iuniii propter<br />

mercatum s. Ioannis Baptistae. - 26 propter festum s. Vigilii . - a 28 usque ad 2 iulii inclusive<br />

propter festum s. Petri ed Pauli et propter kalendas iulii. 4 iulii propter festum s. Odorici. - 10<br />

iulii propter festum septem fratrum. - die 12 et 14 propter festum s. Margaritae. - 21 et 22<br />

propter festum s. Danielis et s. Mariae Magdalenae. - 25 iulii propter festum s. Christophori et s.<br />

Iacobi. - a 31 iulii usque ad 2 augusti propter kalendas augusti. - a 3 usque ad 5 propter<br />

processionem crucium. 7 augusti propter festum s. Donati. - 10 augusti propter festum s.<br />

Laurentii. - 15 propter festum B. Mariae. - 19 augusti propter festum s. Ludovici. - 24 propter<br />

festum s. Bartholamei. 28 et 29 propter festum s. Augustini et decolationis s. Iohannis; item a 31<br />

augusti usque ad 2 septembris propter kalendas septembris - ab 8 septembris usque ad octavam<br />

s. Michaelis propter vindemias.<br />

Pergamena mm 422x240-251. Notaio: Desideratus q. ser Semperboni de Alla civis Tridenti imp.<br />

auct. notarius. - Testimoni: Valerianus not. q. dom. Leonis, Bonaventura not. q. dom. Abriani, Ognabenus<br />

notarius q. ser Adelperii aurificis, Petrus q. dom. Francisci de Clexio, Franciscus not. f. magistri Martini<br />

de Avolano, Tibaldus not. de Campo omnes cives trident. - Item die mercurii 12 augusti non redit ius quia<br />

cives steterunt ad dextruendum domum de Megnago. Item die iovis 3 septembris non redit ius eo quia<br />

ipse dominus vicarius incontravit cum domino Capitaneo Zambanam pro questione illorum de Fayo et de<br />

Mezio.<br />

34. Anno 1389 indictione 12, die iovis 13 madii. In villa Lagunae vallis Cavedini. - Locatio<br />

et investitura data a domino Alberto de Ortenburg episcopo tridentino de pluribus terris et pratis<br />

in districtu Lagunae et vallis Cavedini sub annuo affictu: cui autem facta sit haec locatio legi<br />

non potest quia instrumentum est corrosum et solum apparent haec ultimae litterae: - Martinus<br />

dictus Lochetus filius quondam Martini Barberii de dicta villa Lagunae -.<br />

Pergamena mm 580x323-342. Grande foro (mm 40x60). Notaio: Nasimbenus not. ser Alberti not. q.<br />

ser Negrati de Sacho diocesis trident. - Tratta di 27 appezzamenti di terra. Località: al Cornaion, in capite<br />

fossarum, ay gazi, in monte urnois, casale in villa Martioni apud crozolum, in creder, ad braydas,<br />

portebenaz de Brosino, ad zavatores ville Vigi, ad braydas s. Odorici, a vion, ai sovigoli, in monte alle<br />

sorne, in tof, ad bauxillam, ad plazum desuper. Affito a s. Martino: 2 galede di frumento, 1 galeda de<br />

segala, sei bacede di scandella, sei soldi pro carezio, 1 galeda di milio e mezza galeda di segale alla<br />

misura di Riva e mezzo amisero.<br />

35. Foris adnotatus est annus 1266. - Dominus Egno episcopus tridentinus cum indigeret<br />

pro warentatione sui episcopatus et pro salario sui capitanei domini Hugonis de Walturnis dicti<br />

de Lapide, et non haberet ad preaesens unde providere, confessus est se accepisse a domino<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

71


Capsa 3<br />

Manfredino filio domini Tridentini Gandi tanquam legittimo administratore sui filii Giffeleti<br />

435 libras veronensium parvulorum quibus assecurationem dat ad modum pignoris totam<br />

veterem et novam mutam, quae nomine sui episcopatus exigitur in civitate Tridenti.<br />

Pergamena mm 323x118-130. Sul verso UNITAS. Testimoni: Gozalchus decanus, Olricus<br />

archidiac., Odelricus Panzera de Arcu, Zordanus de Garduno, Bertoldus de Levigo.<br />

36. Anno 1276 indictione 4. - Recensio bonorum et possesionum episcopatus quae fuerunt<br />

aquisitae ab illicitis deceptoribus per discretos viros dominos Gislenbertum canonicum<br />

tridentinum et Olivar... de Bulzano sindicos et procuratores domini Henrici episcopi tridentini.<br />

Pergamena mm 767x120-133. Sul verso UNITAS: et queratur de contentis in hoc instrumento in<br />

quaternis Valeriani not. de Pedecastello. -Muta picis et lignaminis et rodarum et ab mercimonio in<br />

transeuntes per Atecem... quam mutam possidebat Marcus nauta de Tridento. - vineale in Plazina, in<br />

Muralta. - Unam scariam ad Colognam; nemus in Tavernaro; rimanias et deganias iacentes ad Vilazanum;<br />

mansum ad Levignum Federici spisadri dictus mansus de Nobliano; due scarie in Maderno e Tavernaro;<br />

ultra castrum Poy in Valsenego; in Mixiano...<br />

Altro documento: cartaceo, Carte 2. Acquisitio datii sive mute 1195. Sententia in favorem Capituli<br />

super mutam. Copia della fine del sec. XVI. (Filigrana: balestra entro cerchio).<br />

37. Anno 1285 indictione 13, die 8 exeunte madio. Tridenti in palatio episcopatus: in<br />

praesentia domini Adelpreti de Mezo, Petri de Belenzanis, et aliis. - Dominus Iohannes iudex et<br />

vicarius domini Mainhardi comitis tirolensis advocati ecclesiae tridentinae ad preces domini<br />

Viti (Uti) de Mezo investivit Simeonem filium quondam Boninsegnae de officio comandariae<br />

ad hoc quod valeat facere ambassatas et exercere dictum officium per totum episcopatum<br />

tridentinum et districtum domini comitis. Qui Simeon iuravit directe gerendo suo officio et<br />

tenendo secreto, et de manifestando maleficio contra honorem memorati domini comitis; et<br />

dominus vicarius ei praecepit quod sub paena sacramenti portet infulam viatorum cum aquila.<br />

Pergamena mm 230x97-102. Sul verso UNITAS. Notaio: Diatermarius de Mercato sacri pal. not.<br />

Altri testimoni: Valerianus notarius, Petrus de Belenzanis notarius. - Dominus Uto tamquam gastaldio<br />

plebatus Mezi de gastaldia Mezi et facere ambaxatas in dicta gastaldia sicut viator ipsius gastaldie facere<br />

poterant.<br />

38. Exemplar ex authentico relevatum. Anno 1290 indictione 4, die mercurii 4 exeunte<br />

marcio. In castro Tyrolis. Praesentibus domino Odorico de Coredo capitaneo Tridenti, domino<br />

Anao Purchonamo capitaneo vallis Ananiae. - Illustris magnificus princeps Mainhardus<br />

Karintiae dux, Tyriolis comes, ecclesiarum aquileiensis, tridentinae et prixinensis advocatus<br />

cum vidisset homines de Vezano et plebatus Calavini fuisse gravatos de 15 focis, illos non<br />

teneri decrevit ad solvenda salaria, et scufia seu tributa pro illis 15 focis ac proinde eos liberavit.<br />

Pergamena mm 102-107x173-178. Notai: Guolerius de Gay dom. regis Conradi not.; (O)lorigetus<br />

sacri pal. not.... exemplavi.<br />

39. Foris adnotatus est annus 1300. Breve recordationis pro futuris temporibus ad<br />

memoriam retinendam quid provideat unaquaeque curia domini episcopi singulis annis eidem<br />

episcopo, et dare debeat. Curiae nominatae sunt sequentes: = In Volsana. De Maleto. In Cleisso.<br />

Sancti Thomei. In Bolzano. Tridenti. In Ala. In Arco. In Leudro. In Magnano. =. Tandem<br />

unusquisque gastaldionum domini episcopi ei annuatim debet 100 brachia linei panni, et cum<br />

episcopus in expedicionem imperatoris iverit, tunc quisque gastaldio debet ei saumarium unum<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

72


Capsa 3<br />

cum omnibus necessariis, praeter frenum, et 2 bulgias, et 2 modios farinae frumenti bugatatae et<br />

sacum et manarolam unam, pernam unam et ferra centum equis.<br />

Pergamena mm 316x117-134. Sul verso UNITAS. Carta de dandis septimanis.<br />

40. Anno 1317 indictione 15, die mercurii 19 intrante octobri in villa Trameni. - Dominus<br />

frater Chunradus de Usserstal cisterciensis vicarius et procurator domini Heinrici episcopi<br />

tridentini ad inquirendum possessiones et bona ecclesiae in Trameno, et toto plebatu Caldarii,<br />

nomine locationis in perpetuum ad usum et consuetudinem domorum mercatus Tridenti<br />

investivit Iacobum ex fovea de Trameno de una pecia terrae aratoriae iacente in puzpai sub<br />

affictu annuo duarum urnarum vini.<br />

Pergamena mm 506x198-202. Notaio: Fridericus sacri pal. not. -... in domo habitationis dom. Petri<br />

capellani. Testimoni: Gotzachus iudex de Ema, Trolchmarus de Spuro, Chunradus iudex plebis Caldarii,<br />

Chunradus caniparius de Trameno, Hertbicus famulus dom. fratris Chunradi. - boni vini albi et puri nati in<br />

Trameno aut illius pertinenciis.<br />

41. Anno 1346 indictione 14 die veneris 17 februarii. Tridenti in ecclesia tridentina. -<br />

Dominus Iustinianus dictus de Gardulis civis Tridenti iurisperitus electus, ut nobilis vassalus et<br />

fidelis episcopatus et ecclesiae tridentinae, et ut de paribus curiae dictae ecclesiae tridentinae,<br />

per discretum virum magistrum Marcum de Murio sindicum et procuratorem domini Nicolai<br />

episcopi tridentini tulit sententiam contra Aldrigetum quondam ser Benrezenuti de Ripa et unum<br />

de Vassalibus dicti episcopatus pronuncians dictum Marcum tanquam procuratorem dicti<br />

domini episcopi esse factum legitimum possessorem feudorum, quae dictus Aldrigetus dicebat<br />

se habere ab ecclesia tridentina et definiens dicta feuda esse legitime devoluta ad ipsum<br />

dominum episcopum et ecclesiam tridentinam atque condempnans ipsum Aldrigetum in<br />

legitimis expensis.<br />

Pergamena mm 746x136-151. Notaio: Blasius Fabe de Tridento... auctoritate dom. Iustiniani iudicis<br />

scripsi. Testimoni: Petrus not. q. magistri Petri fisici de Tridento; Aldrigetus. - confirmatus per venerab.<br />

virum dom. Clementem de Porcelinis de Padua... vicarius in spiritualibus generalis. - Sententia lecta in<br />

ecclesia tridentina: alla presenza di: Riprandus presbiter de valle Ananie capellanus dicte ecclesie,<br />

Bonaventura not. q. magistri Fabri, Guiscardus not., Venturinus de Clesio, Durenga f. ser Guilelmi q.<br />

Simonis de Gardulis, Iohannes de Campo tridentino monacus dicte ecclesie tridentine.<br />

42. Anno 1350 indictione 3, die lunae 5 intrante aprili, Tridenti. - Magister Bartholomeus<br />

sartor filius quondam ser Federici de Doso maiori civis tridentinus refutavit et resignavit in<br />

manibus Adelperii notarii filii quondam domini Gislenberti de Henno habitatoris Tridenti ac<br />

nuncii et procuratoris domini Walterii de Hachsclum, capitanei generalis civitatis et totius<br />

districtus Tridenti pro illustri et magnifico principe domino Ludovico Brandemburgensi, Tyrolis<br />

et Goriziae comite et ecclesiae tridentinae advocato et defensore, unam domum cum canipa<br />

muris et lignamine aedificatam, iacentem in civitate Tridenti post palatium episcopatus<br />

tridentini prope rugiam molendinorum, pro qua solvebat unum fictum annuale 4 librarum<br />

denariorum tridentinorum. Quam refutationem fecit in favorem presbiteri Nicolai filii quondam<br />

magistri Bartholomei apothecarii qui fuit de Flemis, cui proinde locata fuit sub eodem annuo<br />

affictu.<br />

Pergamena mm 894x196-200. Notaio: Antonius de Pomarollo imp. auct. notarius. Testimoni:<br />

magister Martinus ciroicus f.q. magistri Francisi ciroici dicti de Negrano, magister Iohannes carpentarius<br />

f.q. Bonapacis de Ciago, Paxius f.q. ser Paxii a Fornis de Carnia districtus Friuli, Michael dictus Matalia<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

73


Capsa 3<br />

viator curie tridentine. - La casa confina con la roggia, Lonarda vedova di Bartolomeo bottegaio, il<br />

viridario del vescovado, la via comune.<br />

43. Anno 1383 indictione 6, die mercurii 11 marcii, Tridenti in castro Boni Consilii. -<br />

Coram domino Alberto de Hortemburgo episcopo tridentino providus vir Zelemia quondam<br />

domini Iohannis, quondam domini Apronii de castro novo feltrensis dioecesis olim habitator in<br />

contrata Burgi novi de Tridento praefati domini episcopi et episcopatus sui vassalus et<br />

feudatarius ut asseruit, resignavit atque libere renunciavit eidem domino episcopo unam mutam<br />

parvam quatuor solidorum, quam pro ipso Zelemia exigebant ad portam s. Martini et pro<br />

flumine Atasis; petens et supplicans a dicto domino episcopo dictam renunciationem admitti in<br />

favorem discreti viri Francisci notarii quondam ser Petri notarii ser Nicolai dicti Sichi de<br />

Tridento, quo admisso a domino episcopo, ei dedit investituram de dicta muta parva.<br />

Pergamena mm 599x188-192. Notai: Marchus f.q. ser Odorici de Tridento q. ser Iacobi de Spuro<br />

Maiori; Franciscus f. magistri Iosii phisici de Ruzia de Tridento. Testimoni: Iacobus de Stermol,<br />

Hovaldus capellanus dom. episcopi, Nicolaus boemus dicti episc. scriba, Franciscus not. q. ser<br />

Bonaventure de Molveno.<br />

44. Anno 1390 indictione 13, die iovis 28 aprilis. Tridenti in castro Boni Consilii super sala<br />

magna. - Domina Guilielma filia quondam ser Iohannis de Belenzanis de Tridento resignavit, et<br />

refutavit in manibus domini Alberti de Ortemburg episcopi tridentini unam mutam parvam<br />

novem solidorum, et sex denariorum parvulorum qui exiguntur de omnibus sex libris<br />

denariorum parvulorum in civitate Tridenti et per flumen Atacis pro muta parva; quaeque fuit<br />

olim domini Simeonis a Doso: quam resignationem fecit in favorem Adelperii quondam Delaiti<br />

de Tridento qui de muta illa fuit consequenter a dicto domino episcopo investitus pro se et suis<br />

haeredibus masculis.<br />

Pergamena mm 410x267-272. Sigillo. Notaio: Albertus q. ser Negrati de Saco. Testimoni: presbiter<br />

Iohannes Dolp capelanus in ecclesia cathedrali in Tridento, Paulus not. q. Martini de Tridento masarius in<br />

Iudicariis, Peterlongius tabernarius q. Odorici de Bavaria habit. Tridenti, Galus Magrus curie episc. -<br />

Muta parva: Primo de qualibet navi ponderata sive cargata bladi vel salis exigi debeantur duo staria, unum<br />

melius et aliud deterius; item de qualibet soma bazinorum exiguntur duo bazini unus maior alius minor;<br />

item de qualibet soma falcium una falx, tum a teotonicis et non habitantibus in episcopatu; item de<br />

qualibet soma ensium unum ensem; item de qualibet soma capelorum feri 1 capelus; caseorum duo casey;<br />

panorum, pelium 4 solidos cum dimidio et a latinis forensibus 27 denarios; de qualibet soma rami, stagni<br />

et carnium 4 solidos cum dimidio, a teotonicis et a latinis forensibus 27 denarios; item de soma cuiuslibet<br />

mercimonii 4 solidos, 6 denarios; item de ofatelzoa, pro quolibet equo habente super dorso bastam seu<br />

somam octo denarios a teotonicis.<br />

45. Anno 1458, die 9 maii Tridenti in castro Boni Consilii. - Dominus Georgius episcopus<br />

tridentinus dat et concedit investituram Iohanni quondam Francisci notarii de Fundo recipienti<br />

pro se et nomine suorum fratrum, de medietate unius decimae vini, bladi, liguminum, rapparum<br />

et aliarum rerum: quae decima est indivisa cum capitulo ecclesiae tridentinae et colligitur in<br />

Paho et pertinentiis eius super Tridento.<br />

Pergamena mm 379x-212-215. Sigillo perduto. Sul verso 26 righe di mano dell'Hinderbach.<br />

46. Anno 1447, die 23 februarii in Kaldario. - Dominus Georgius episcopus tridentinus<br />

concedit et dat investituram nobili et generoso fideli suo Iohanni de Castrobarcho baroni de<br />

parva muta quae exigitur in civitate Tridenti per terram et flumen Aticis, quamque mutam ipse<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

74


Capsa 3<br />

et generosa domina Anna mater sua ab ecclesia tridentina et ab Alexandro episcopo tridentino<br />

habuerant. - NB. quod plura capita contineantur sub hac muta quae ibi minutatim describuntur<br />

et quid pro quaque re solvi debeat exponitur: speciatim de lignaminibus.<br />

Pergamena mm 335x505-521. Sigillo pendente del vescovo Hack: aquila e ramo. - de 8 denariis qui<br />

solvuntur per conducentes lignamina de pecio extra civitatem per flumen Aticis vel per terram. Segue<br />

tariffa del documento precedente.<br />

47. Anno 1496 indictione 14, die lunae 28 novembris in domibus solitae residentiae. -<br />

Dominus Iohannes Barrenheim decretorum doctor et domini Udalrici episcopi tridentini vicarius<br />

generalis in spiritualibus super causa cuiusdam decimae bonorum mansus a la Nugara in<br />

pertinenciis Barbanigae plebis Civitzani fert sententiam et condemnat Symonem de Canzolino<br />

possessorem dicti mansus ad solvendam decimam tam bladi quam vini domino Luchino de<br />

Gargnano civi Tridenti qui eam recognoscebat in feudum ab ecclesia tridentina.<br />

Pergamena mm 305x270-275. Sigillo aderente su carta incollata alla pergamena. Vescovo col<br />

pastorale e aquila. Notaio: Matheus Abtesumter dioc. brixinensis publ. imp. auctoritate notarius ac curie<br />

episc. Tridenti notarius et scriba.<br />

48. Anno 1425 indictione 3, die iovis 11 octobris Tridenti in contrata fontis s. Martini.<br />

Praesentibus honorabilibus et nobilibus viris magistro Iohanne artium et medicinae doctore, filio<br />

nobilis viri Iacobi Thomei de castro Romano dioecesis tridentinae, ser Iohanne Petro quondam<br />

ser Coradini de Grigno cive tridentino. - Honorabilis vir Franciscus quondam ser Adelperii de s.<br />

Martino civis tridentinus vendidit et tradidit ac fecit cessionem atque investituram, salvo tamen<br />

semper iure directi dominii ecclesiae tridentinae quod habet ipsa ecclesia in feudo infrascripto,<br />

ser Petro quondam ser Nani de Senis, civi et habitatori Veronae de una muta sive teloneo quam<br />

mutam ipse Franciscus quondam pater eius tenuit nomine feudi a domino Alexandro duce<br />

Mazoviae episcopo tridentino et ab eius praedecessoribus: salvo iure alicuius partis ipsius mutae<br />

spectantis ad abbatiam monasterii s Laurentii: et quae muta solvitur supra lignaminibus, aliisque<br />

rebus ut ibi: in civitate Tridenti et ad flumen Athesis: vendidit autem precio ducatorum auri<br />

mille bonae monetae.<br />

NB. Hoc anno erat dominus Iulianus de Chochapanii de Carpo vicarius in temporalibus in<br />

Tridento pro domino Alexandro Mazovio tituli s. Laurentii in Damaso presbiteri cardinali ac<br />

legato de latere per Germaniam, aquilejensi patriarcha, atque commendatario episcopatus<br />

Tridenti.<br />

Il periodo dal NB. in poi è stato cancellato.<br />

Pergamena mm 584x409. Notai: Antonius de Molveno; Cristoforus comes palatinus q.... comitis<br />

Antonii de Molveno not. ac iurisperitus... ex licentia Iuliani de Chochapanis de Carpo... ex imbreviaturis<br />

Antonii patris mei ex quodam quaterno bombacino... exemplavi. Altri testimoni: magister Iohannes<br />

ciroicus q. ser Luce de Florentia, Iosius not. q. ser Francisci not. q. magistri Iosii phisici de Rugia de<br />

Tridento, Iohannes apotecharius q. Nicole apothecarii de Tridento. - Dazio del legname e della pece: item<br />

de qualibet plana exiguntur 4 solidi monete de Merano;<br />

Item de qualibet plancono exiguntur 18 denarii monete de Merano;<br />

Item de qualibet trabe exiguntur 15 denarii monete de Merano;<br />

Item de qualibet aside apontono exiguntur 15 denarii monete de Merano.<br />

Item pro centenario scalinorum 8 solidi; pro quolibet lignamine stillum non habent quod extimatur<br />

exiguntur 12 denarii pro qualibet libra; item pro barile pegole sex grossi carentani.<br />

49. Anno 1427 indictione 5, die veneris 13 iunii, Tridenti ad plateam communis in statione<br />

officii buletarum. - Coram egregio legum doctore domino Antonio de Civolis de Leudro vicario<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

75


Capsa 3<br />

in civilibus et criminalibus in civitate Tridenti pro domino Alexandro Mazoviae duce et<br />

episcopo tridentino comparuit nobilis vir Adelperius quondam ser Marchi de Calapinis civis<br />

Tridenti et dixit ad praescriptum feudi quod possidet in Terlago sit electus et constitutus<br />

plovanus ad reddendum ius contra dampnum dantes et contrafacientes statutis, postis et<br />

ordinamentis illorum de Terlaco, et plovani dictae villae Terlaci habeant secundum eorum<br />

antiquas consuetudines approbatas potestatem de per se sine reservatione alicuius vicarii seu<br />

officialis Tridenti impune pignorandi per regulanos et saltuarios suos dictae villae Terlaci<br />

quascunque personas dempnificantes: et aliqui plovani dictae villae ex urbanitate, non obstante<br />

quod habeant potestatem de per se, petierunt a vicariis Tridenti pluribus vicibus ipsam licentiam<br />

generalem pignorandi: quam licentiam petit sibi approbari a dicto vicario qui visis approbavit.<br />

Pergamena mm 283x145-149. Notaio: Antonius q. ser Henrici de castro. Testimoni: Antonius de<br />

Molveno iurisperitus q. ser Francisci, Antonius not. q. Bertolasii de Burgonovo, Manpheus stazionerius q.<br />

ser Nigri de Brixia. - Notarius Iacobinus q. ser Albertini de Possena.<br />

50. Anno 1460 indictione 8, die lunae 18 augusti, Tridenti in contrata Macelli magni. -<br />

Benedictus quondam Martini dictus del Locheto de Cavedeno refutavit et libere resignavit in<br />

manibus spectabilis legum doctoris domini Antonii de Fattis de Terlaco honorabilis civis et<br />

habitatoris Tridenti tanquam massarii domini Georgii episcopi tridentini omne ius utile<br />

dominium et melioramentum quod habebat super manso et possessionibus quae fuerunt<br />

quondam Bonati de villa Lagunae apud magnificos comites de Archo ab uno latere: et hanc<br />

refutationem fecit ad hoc ut ipse dominus massarius investire debeat Antonium quondam<br />

Stefani dicti de Locheto de Cavedeno ibi praesentem, solvendo perpetualiter omni anno<br />

espiscopatui tridentino affictum duarum galetarum frumenti, unius galetae et mediae siliginis.<br />

Qua refutatione sic facta et acceptata, ipse dominus massarius per unam libram piperis integri<br />

investivit dictum Antonium.<br />

Pergamena mm 630x250-295. Notaio: Cristoforus comes palatinus q. Antonii de Molveno.<br />

Testimoni: Petrus q. nob. viri Iacobi de Fanzinis, Iacobus q. Nasimbeni a Berlina, Iohannes molendinarius<br />

q. Baptiste de Bononia. Cfr. N° 3/34.<br />

51. Anno 1345 indictione 13, die sabati 10 decembris. - Citatio emanata a domino<br />

Clemente quondam Porcelini clerico paduano in iure civili licentiato, domini Nicolai episcopi<br />

tridentini in spiritualibus vicario generali nec non delegato in bonis temporalibus recuperandis<br />

specialiter deputato contra haeredes et volentes esse haeredes in bonis quondam Bruneli<br />

quondam domini Parisii de Madrucio, Ottolini quondam Benvegnuti de Orsino Banalli, in<br />

praeiudicium dicti domini episcopi et episcopatus.<br />

Charta in qua fit recensio bonorum quae inquiruntur. Anno 1335 indictione 3, die 15<br />

septembris. - Inquisitio facta per dominum Iustinianum iudicem dictum de Gardulis civem<br />

tridentinum et delegatum domini fratris Henrici episcopi tridentini super bonis episcopatus<br />

contra et adversus Brunellum filium ser Parisii de Madrucio, Ottolinum quondam Benvegnuti de<br />

Orsino Banalli, ser Ysolanum quondam ser Albertinelli de villa Madrucii, tanquam conscios<br />

detentores et usurpatores possessionum et iurium episcopatus, quae ibi enumerantur.<br />

Pergamena mm 755x347-355. Sul verso UNITAS. Notaio: Nicolaus f. magistri Dominici muratoris<br />

ex autentico revelavi Nicolai notarii. - Una casa a Madruzzo a pè del cèngel; arativo con nogare; al pin;<br />

arativo al plaz de pin; item a soviam; item a cornayer; item ala glezia da pomer et apud gleziam; item in<br />

sot rozola; item a malayol; item apud vineas maiores; il prato alle careze; da pè del zengel; apud rivum;<br />

camp stafel, al predaz. Testimoni: Guilelmus de Moyado not., ser Guielmus q. Simonis de Gardulis;<br />

ibique constituti Laurentius q. Zuchi de Pè del zenglo de Madrutio, Trintinus q. Nicolai de Madrutio,<br />

Martinus q. Mucii de Pè del zenglo de Madrutio. - solvebat unum amiserum.<br />

II doc. Cartaceo, carta 1. Filigrana àncora con vergelle. Elenco dei beni usurpati.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

76


Capsa 3<br />

III doc. Cartaceo. Elencati altri usurpatori: Isolinus q. Albertini, Antonius q. Vey, Zurele q. domine<br />

Floris, Henricus q. Calapini, domina Benvegnay q. domini Iacobini de Madrucio.<br />

52. Anno 1433 indictione 11, die iovis 9 iulii Tridenti in episcopali palatio in sala ubi ius<br />

civile redditur: praesentibus venerabili et eximio decretorum doctore domino Antonio de<br />

Tosabechis de Papia archidiacono et canonico Tridenti et providis viris Melchiore quondam ser<br />

Dominici ab Oleo de Tridento, Benedicto quondam ser Pauli Peurade de Tridento. - Coram<br />

egregio legum doctore domino Iacobo de Urssulinis de Tussigno de Bononia vicario curiae<br />

tridentinae pro principe serenissimo et domino Alexandro episcopo tridentino Mazoviae duce,<br />

constitutus Bartholamaeus quondam domini Sicconis de Tridento irrevocabili donatione inter<br />

vivos (salvo semper et reservato iure directi et renovationis investiturae) Adelperio quondam ser<br />

Marchi de Calapinis de Tridento dedit infrascripta bona: primo unam domum cum canipa et<br />

taberna eidem contigua sitam in civitate Tridenti in contrata porte auriole sive gardelorum,<br />

pensionis quatuor ducatorum boni auri solvendae ecclesiae tridentinae. Item unam peciam terrae<br />

vineatam in contrata Mesiani in loco ubi dicitur a gozador et conductionis de 4 brentis minus 25<br />

metretis vini albi dulcis debendae ipsi episcopatui tridentino. Item unam peciam terrae vineatae<br />

in eadem contrata Mesiani al senter, pensionis de 3 brentis vini albi dulcis debendae ipsi<br />

episcopatui. Item unam peciam terrae broylinam sitam in dictis pertinenciis in loco ubi dicitur in<br />

borgaro, de libero alodio. Item unam postam molae ad accuendum feramenta sitam in dicto<br />

borgaro cum aquaeductu, de libero alodio. Item unum affictum unius plaustri vini de uno vineali<br />

sito in dictis pertinenciis de quo solvi debet affictus perpetualis octo librarum denariorum<br />

hospitali batutorum Tridenti. His tamen condicionibus quod dictus Adelperius debeat<br />

recognoscere ab episcopatu et hospitali suprascriptis et statutas pensiones eisdem solvere. - Item<br />

quod teneatur dare Elenae et Franciscae filiabus bastardis ipsius Bartholamaei tempore quo<br />

nubent ducatos 100 boni auri, videlicet 50 pro qualibet: et Iohanni Sich et Mariae eius nepoti<br />

filiis bastardis quondam Francisci filii ipsius Bartholamaei donatoris ducatos 100 (50 pro<br />

quolibet).<br />

Pergamena mm 500-550x330-334. Notai: Antonius q. ser Bertholasii de Burgonovo de Tridento;<br />

Gratiadeus f.q. ser Antonii de Castello de Terlago. Altri testimoni: Petrus Stazonerius q. Paulini de Archo,<br />

Odoricus q. Iacobi de Ambulo vallis Ananie, Gratiadeus notarius.<br />

53. Anno 1521 indictione 9, die sabati 16 martii in castro Toblini. Praesentibus domino<br />

Antonio Thieno comite et equite vicentino, magnifico domino Iacobo de castro Clesi capitaneo<br />

Stenici, domino Martino de Thono, excellentibus dominis Antonio Queta et Andrea de Aregio<br />

doctoribus et consiliariis reverendissimi domini Tridentini, spectabile legum doctore domino<br />

Alovisio de la Betta habitatore Roveredi. - Orta quaestio inter commune et homines Dro et<br />

Ceniga comitatus Archi ex una, et dominum Baptistam Cariolum ad praesens capitaneum castri<br />

Toblini facientem pro iuribus dicti castri, nec non ser Gulielmum quondam Francisci Travaie de<br />

Cavedeno mansorem seu colonum possessionis mansi de Petra murata ex parte altera super<br />

confinia, ad concordium devenerunt praesente domino Bernardo episcopo tridentino et<br />

consentiente tam pro directo dominio, quod habet in dicto mansu de Petra murata, quam etiam<br />

pro iuribus castri sui Toblini; praesente etiam domino comite Vincivera de Archo pro praesenti<br />

uti gubernatore et administratore iurisdictionis castri Archi: unde amicabiliter fuerunt assignati<br />

termini et confinia ut ibi.<br />

Pergamena mm 424-436x382-388. Notai: Antonius q. Iacobi Carioli; Ioannes f. Antonii de<br />

Leporibus de Flaveo plebis Lomasii habit. Archi.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

77


Capsa 3<br />

54. Circa annum 1465. - Memoria de iis quae petenda sunt pro ecclesia tridentina in urbe<br />

Roma et apud caesaream maiestatem, speciatim pro qualitate, scientia et residentia canonicorum<br />

tridentinorum.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

55. Memoria pro nunciis tridentinis domino Georgio Nothaft et Henrico Weynecker super<br />

referendis in dieta brixinensi: speciatim propter excrescentiam monetae, super steura cleri:<br />

contra Wilhelmum Maluscher super castro Coredi: super causa appellationis ad comitem Tyrolis<br />

non habendae, sed ad caesaream maiestatem in causis tridentinorum.<br />

Cartaceo, carte 2. Filigrana bue cornuto. Scritto da Guglielmo Rottaler. - Item de Guilelmo de<br />

Malusco. Item de factis Petri Ieremie qui occidit pessime cognatum suum et ob vilem causam pro quo<br />

scripsit Marchonessa Mantue... ut fieret eidem gratiam ut redire possit ad civitatem, pacem nondum inter<br />

eos factam; quia ex hoc sequerentur alia homicidia inter parentes; item super omnia in causa beati<br />

Symonis.<br />

56. Memoriale pro domino Georgio Nochast [Nothaft] et Iohanne Verber ad illustrissimum<br />

principem seu articula in memoriali exhibenda super iurisdictione in vallibus Iudicariarum ultra<br />

Duronum et super iure capitanei constituendi in iis locis, et speciatim ne constituatur in eo<br />

officio Parisius de Lodrono; cuius frater naturalis Marcus de Caderzano fuerat rebellis, et<br />

multorum causa malorum in iis vallibus. - Item super facto Vigilii Nigrelli et quondam Antonii<br />

Midani qui instrumentum in curia romana, et adulterino capituli sigillo signatum confecerant.<br />

Cartaceo, carte 8. Accenna ai donativi di Carlo Magno alla chiesa di s. Vigilio riguardanti Riva e<br />

Stenico.<br />

57. Anno 1415, die 6 decembris. In ecclesia maiori constantiensi. - Monitorium contra<br />

ducem Fridericum Tyrolis comitem constantiensi Concilio publicatum in favorem episcopi<br />

Georgii et iurium ecclesiae tridentinae.<br />

Pergamena mm 675-637-647. Notai: Hermannus Alberg sedis apostolice notarius; Iohannes<br />

Trembley sedis apostolce notarius; Iacobus Rodini de Ianua sancte sedis apost. notarius; Thomas Polten<br />

anglicus sedis apost. notarius; Michael Bolosonis de Nancuaco lugdonensis diocesis clericus.<br />

58. Anno 1417 indictione 10, die iovis 11 marcii. - Exemplar authenticum sententiae<br />

Concilii contantiensis latae quinto nonas marcii 1417 contra Fridericum ducem Austriae in<br />

favorem episcopi Georgii et ecclesiae tridentinae super temporali iurisdictione.<br />

Pergamena mm 566-570x683. Notai: Hertwicus Henrici clericus pataviensis not. transumptum fecit<br />

Iohannes Advocati de Castel clericus moguntine diocesis apost. et imp. auctoritate notarius.<br />

59. Anno 1348 indictione 15, duodecimo kalendas augusti. - Exemplar non authenticum<br />

restitutionis in integrum Caroli quarti super temporali iurisdictione bonorum ecclesiae<br />

tridentinae ad Nicolaum episcopum tridentinum.<br />

Il cartellino interno reca scritto: confer capsa 1/29: manca. - Vedi: Ippoliti Giuseppe, Instrumenta<br />

imperialia, MS N° 223 della Biblioteca PP. Francescani, Trento.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

78


Capsa 3<br />

60. Exemplaria iurium ecclesiae tridentinae in Sunneburg; nempe sub Georgio episcopo<br />

tridentino de anno 1391, die 22 novembris. Conrado episcopo tridentino de anno 1204,<br />

indictione 7, die martis prima iulii: et Alexandro episcopo tridentino et Mazoviae duce.<br />

Cartaceo, carte 2. Non autenticato. - Concordat cum originalibus visis per me Iacobum Spiegel. Sec.<br />

XVI.<br />

61. Exemplar privilegii Rudolfi regis dati Franchofurti idus novembris regni anno quinto,<br />

quo irritat et damnat oppressiones Mainhardi comitis Tyrolis contra episcopos Egenonem et<br />

Henricum factas contra ius ecclesiae tridentinae.<br />

Item exemplar delegationis factae a Martino V summo pontefice in persona episcopi<br />

curiensis ad instantiam Alexandri episcopi tridentini super restitutione bonorum mensae<br />

tridentinae non obstantibus litteris, iuramentis, renuntiationibus in contrarium factis.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del segretario tedesco del Clesio (1426?).<br />

62. Exemplaria investiturarum Aldrigetti de Castrobarcho sub Georgio episcopo tridentino<br />

de anno 1447, Anthonii de Lizana et fratrum eius Leonardi et Iacobi sub eodem episcopo<br />

Georgio et eodem anno 1447 et Alovisii de Castrobarcho quondam domini Aldrigetti sub eodem<br />

Georgio de anno 1449.<br />

Cartaceo, carte 6 (scritte 4). [Filigrana: globo sormontato da stella]. - Concordat cum originalibus...<br />

per me Iacobum Spiegel.<br />

63. Anno 1340 indictione 8, die 26 februarii, Tridenti in episcopali palatio. - Exemplar<br />

resignationis super iurisdictione bonorum ecclesiae tridentinae quam fecit dominus Fridericus<br />

quondam domini Aldrigetti de Castrobarcho domino Nicolao episcopo tridentino.<br />

Cartaceo, carte 2 (scritta 1). Concordat... ut supra.<br />

64. Anno 1214 indictione 2, undecimo kalendas marcii. Augustae in curia solemni. -<br />

Coram Friderico secundo romanorum rege constitutus dominus Fridericus episcopus tridentinus<br />

vicarius et legatus regius per sententiam curiae et principum requsivit: si aliquis dominus<br />

contulerit alicui vassalo suo feudum de camera non locatum nec denunciatum, et vassalus talis<br />

feudi distulerit per aliquos annos feudum illud requirere: si dominus teneatur ultimo anno quo<br />

forte vassalus voluerit petere beneficium suum de singulis annis, solvere proventus feudi<br />

debenti, an non. Decisum dominum illum nequaquam teneri in solutione talis feudi, detenta<br />

forma supradicta. Dumtaxat si vassalus potuit requirere feudum suum et non fecit.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia metà sec. XV. Testimoni: Otto frisingensis episcopus, Manegoldus<br />

pottaviensis episcopus, Heonricus eistetensis, Chunradus brixinensis ep., Luduvicus dux Bavarie,<br />

Albertus comes tirolensis, comes Chunradus de Zolr, Albero de Wanga, Hugo de Tubers, Dieco de<br />

Ravanspach camerarius imperii, Hainricus nobilis Niffer, Anshelmus de Instingen.<br />

65. Membrana temporum iniuria detrita in qua a tergo notatur annus 1250 et fit in ea<br />

recensio illorum qui in civitate tridentina certum numerum solidorum solvere tenebantur pro<br />

affictu de marcio.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

79


Capsa 3<br />

Pergamena mm 637x130. Sul verso 1259, UNITAS e regesti non più leggibili. - Serie di una<br />

sessantina di nomi; alcuni aggiunti dopo. Eccone un esempio: Girardus de Capeleti; domina Madola; Faba<br />

nauta; Mazola; Bonasega notarius; Bataia; Zisloldus iudex; Roperturs d'ora s. Petri; Bonazata iudex;<br />

Olvierius becarius; Gisla; Ferchesana; Berta; Bonesinus caliar; Bertodus caliarius de fossato; Blanzoflore<br />

de platea; Wilelmus claudus; Sorde de Bergamo; magister Beliotus medicus de Borgonovo;<br />

Merchadentus; domina Delasalve; tesadrus de Borgonovo; Riprandus cazadeus notarius; domina Mina;<br />

Martinotus q. rubei becarius; Poldus; Vida.<br />

66. Alia membrana similiter detrita cum notatione eiusdem anni 1250 et continet plures<br />

attestationes pro quadam dirimenda lite exorta circa quemdam mansum in pertinentia de<br />

Gardulo cum campis et vineis. In iis saepe memoratur quondam dominus Fridericus tridentinae<br />

ecclesiae episcopus.<br />

Pergamena mm 734x105-140. Sul verso UNITAS, regesti. - Migardus dixit ego scio quod quondam<br />

dom. Federicus episcopus tridentine ecclesie misit me ad custodiendum sua bona de Gardule et ad<br />

providendum et vidi et audivi quod uxor quondam Wizardi Toffinau., habebat mansum super quod Olcius<br />

stabat et Gastaldius comisit illos canalles et xonfos de quibus est lis cum Vastenato per 1 annum. - Iacent<br />

xanfos et canalles in Gardule sub domum Olzi. - Canali e fossi dunque. - Altri testi: Bertramus; Enricus<br />

de Sunza; Silverius f. Conradi.<br />

67. Anno 1281 indictione 9, die 10 intrante ianuario. - Dominus Henricus episcopus<br />

tridentinus animo secum reputans servitia sibi et episcopatui fideliter praestita a Iacobo filio<br />

quondam Vithegonis de Bolzano, tum quoque damna, tribulationes et quasi extreman<br />

paupertatem in quam ea de causa ipse Iacobus inciderat, eidem concessit ad vitam utriusque<br />

quamdam domum muratam et canipam cum quodam brolo, horto et viridario iuris episcopatus<br />

in civitate Tridenti retro palatium episcopatus: haec omnia illi attribuens eo etiam nomine quod<br />

eandem domum cum brolo diligenter reparaverit ac etiam auxerit.<br />

Pergamena mm 442x256-277. Sigillo perduto. Sul verso UNITAS, regesto. - La casa confina: ante,<br />

via; retro, ipsum brolum, ab uno latere Martinus notarius q. Gabrielis, ab alio latere Cristina uxor q.<br />

magistri Adelpreti cerdonis. Il brolo confina: antea ipsa domus et dicta Cristina et magister Adam<br />

murarius, et Gavuza, ab uno latere rozale molendini episcopatus, via publica mediante, ab alio latere<br />

Martinus notarius et Simeon notarius q. Vilemi notarii de Gardulis et Abrianus notarius; et retro filii q.<br />

Hainrici Mayer de Burgonovo; brolum cum arboribus. - Testimoni: frater Hainricus capellanus, frater<br />

Lodoycus de domo teotonica; domini Iohannes archidiaconus trident., Erardus de Tinguestayn, Odoricus<br />

de Bolzano, Stefanus capitaneus Castelmani, Filipus camerarius.<br />

68. Anno 1330 indictione 13, die veneris quinto intrante ianuario, Tridenti in castro Boni<br />

Consilii. - Illustris et magnificus princeps Henricus Bohemiae et Polaniae rex, Moraviae et<br />

Polloniae marchio, Karinthiae dux, Tirollis et Gotitiae comes, aquilegiensis, tridentinae et<br />

prixinensis ecclesiarum advocatus ob fidelia servitia sibi praestita in suam recipit gratiam,<br />

protectionem et tuitionem nobiles milites dominum Fridericum, Azzonem, Guillelmum et<br />

Marchabrunum fratres et filios quondam domini Aldrigetti de Castrobarcho.<br />

Pergamena mm 332x236. Tre sigilli pendenti e uno perduto. Notai: Cristanus de Rovredo; Cambius<br />

f. d. Benzevegne. Testimoni: Grallantus de Karinthia, Scifridus de Rotenburch, Volchmarus de Purchstal,<br />

Gotsalchus gastaldio Egne, Hengelmarius de Villanders, Conradus de Scenano, Ahegeno de Villanders.<br />

69. Anno 1494, die 26 maii, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Udalricus de<br />

Liechtenstain electus ecclesiae tridentinae, orta lite inter communitates exteriores citra et ultra<br />

Athesim ex una, ac homines de Paho, Vezano, Calavino et Lasino ex altera parte, ratione<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

80


Capsa 3<br />

collectarum extraordinariarum solvendarum de focis fumantibus, an vero de focis descriptis<br />

tantum: et quae colta solvi debebatur domino Maximiliano romanorum regi et ad quam<br />

solvendam omnes indifferenter concurrebant, etiam clerici, nobiles etc. Decrevit quod pro hac<br />

vice homines de Paho etc. solvant secundum focos fumantes, salvis eorum privilegiis.<br />

Pergamena mm 234x300. Sigillo aderente.<br />

70. Anno 1182 indictione 15, quinto idus februarii. Datum Wimphine. - Privilegium<br />

originale a quo tamen abest sigillum, domini Friderici romanorum imperatoris. Ne quisquam in<br />

tridentino episcopatu sit consul, seu tridentina civitas perpetuo careat consulibus et quod nemo<br />

audeat turres, aut munitiones attollere sine consensu episcopi et advocati ecclesiae tridentinae.<br />

Pergamena mm 513-517x446-450. Sigillo perduto. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Gotefridus<br />

imp. aule cancellarius, vice Cristiani moguntinensis sedis archiepiscopi et Germanie archicancellarii.<br />

Testimoni: Rudulfus imp. aule prothonotarius, Albertus trident. ecclesie vicedominus, magister Romanus,<br />

Heinricus advocatus, Heinricus comes de Eppan, Ulricus nepos eius, Ulricus de Arcu, Ribaldus de<br />

Ganiago, Rudegerius et Arnoldus de Livo, Thuringus de Eppan, Kathelogus de Winecke, Rudulphus imp.<br />

aule camerarius, Engelhardus de Winisperc. - sicut et alie regni theutonici civitates ordinate dinoscunt. -<br />

71. Anno 1277 indictione 5, die lunae 12 exeunte aprili, Tridenti in choro ecclesiae beati<br />

Vigilii. In praesentia dominorum Gotschalchi decani, Ulrici archidiaconi, Iacobi plebani Mecii<br />

canonicorum Tridenti, fratrum Uberti et Bertoldi de ordine praedicatorum iuxta Tridentum,<br />

dominorum Henrici Soge de Arcu, Nicolai Spagnolli, Zambonini, Adelpreti iudicum,<br />

dominorum Thomasii de Sejano, Aproini et eius filii, Selemiae de Castronovo, Weseli de Telvo,<br />

Frisoni de Belvedero, Udalrici de Bozano, Symonis de Dosso et Pelegrini de Porta. - Dominus<br />

Henricus episcopus tridentinus castrum Boni Consilii situm in civitate tridentina in angulo<br />

prope contratam s. Martini, et prope Lastas e manibus Mainhardi recuperatum consecrat et<br />

donat s. Vigilio patrono et episcopatui tridentino, ita ut in perpetuum sit inalienabile fulminata<br />

excommunicationis sententia in contrafacientes.<br />

Manca.<br />

72. Anno 1468, die veneris 14 ianuariis, indictione prima. - Dominus Albertinus ordinis<br />

minorum episcopus esiensis Iohannis episcopi tridentini in pontificalibus vicarius generalis, et<br />

Conradus praepositus monasterii s. Michaelis ordinis canonicorum regularium s. Augustini, ad<br />

instantiam domini Iohannis Costede scolastici, et Ambrosii Glaspekh canonici authenticant<br />

donationem praecedenti numero descriptam.<br />

Pergamena mm 445x384-395. Due sigilli pendenti, uno del suffraganeo Albertino, l'altro del<br />

monastero di s. Michele. Notai: Cristofferus Riethoffer de Dachau clericus frisingensis diocesis imp. auct.<br />

notarius... ex originalibus exemplavi testibus Iohanne de Freydental capellano chori ecclesie tridentine et<br />

Odorico de Brezio civie tridentino; Iohanne f.q. Nicolai de Freudental clerico omolucensis diocesis publ.<br />

imp. auct. notario; Odorico de Brezio q. Guilielmi de Brezio.<br />

73. Anno 1521. - Epistolae ad dominum Bernardum episcopum tridentinum scriptae ab<br />

ipsius ministris, atque etiam a ministris regiis et caesareis super eventibus et tractatibus belli<br />

italici et hungarici et super plerisque aliis negotiis et novitatibus de Luthero, de Pincio, deque<br />

aliis minoris momenti.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 34. Sono 17 lettere.<br />

81


Capsa 3<br />

1. Lettera da Iberlingen del 6 agosto 1521: in italiano.<br />

2. Lettera di Hans Moll da Bolzano, 11 settembre 1521.<br />

3. Lettera di Tomas Marsoner, 13 settembre 1521. Il Clesio era a Castel Selva di Levico.<br />

4. Lettera di Tomas Marsoner, 13 settembre 1521.<br />

5. Lettera di Regina di Castel Cles: da Stenico in favore degli abitanti della Rendena, 13<br />

settembre 1521. Sigillo aderente.<br />

6. Lettera del suffraganeo, 13 settembre 1521. Sigillo aderente.<br />

7. Lettera del Queta, 15 settembre 1521.<br />

8. Lettera da Trento, 13 settembre 1521. Sigillo aderente.<br />

9. Lettera del 15 settembre 1521. In tedesco.<br />

10. Lettera del 14 settembre 1521. In tedesco.<br />

11-14. Lettere di Tomas Marsoner, 1521.<br />

15. Lettera del Queta, 16 settembre 1521. Si accenna alla peste. Sigillo aderente.<br />

16. Lunga lettera in tedesco ove si parla della Haussfrau, 31 agosto 1521.<br />

17. È un piccolo pezzo di carta.<br />

NB. Non si parla del Pincio in nessuna di queste lettere!<br />

Vedi anche A.ST.: Corrispondenza Clesiana, busta 5, fascicolo 10, carte 21, 26 (1521 sett. 12); carta<br />

22 (1521 sett. 8); carte 23-24 (1521 sett. 5); carta 25 (1521 sett. 8).<br />

74. Formula iuramenti quod sindici districtus Tridenti praestare debent eorum domino<br />

episcopo tridentino super fidelitate et super manifestandis iis qui contra dominum episcopum et<br />

episcopatum agerent, dicerent etc. Videtur de anno 1520 circiter.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

75. Anno 1452. - Exemplar venditionis possessionis dictae de Preda Murada factae a<br />

domino de castro Nani domino Georgio episcopo tridentino, cuius authographum habes in capsa<br />

2 N° 16.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia coeva.<br />

76. Anno 1491, die 8 marcii. - Mandatum domini Udalrici episcopi ut citentur consules,<br />

sindici et procuratores civitatis et communitatis citra et ultra Athesim ad audiendum publicari<br />

nova statuta.<br />

Cartaceo, carta 1. Scrive e firma Wilhelmus Rottaler segretario del vescovo.<br />

77. Exemplar delineatae sententiae per dominum Paulum de Liechtenstain super aqua<br />

fluminis Avisii, eius alveo et aggeribus fabricandis a tridentinis et avisiensibus.<br />

Cartaceo, carte 5. Copia (sec. XVI) della sentenza del notaio Bonino q. Bonadoman. - Proclama<br />

fatto dal notaio Giuseppe Inama il 4 ottobre 1686.<br />

78. Anno 1518, die 12 decembris, dominus Bernardus episcopus tridentinus monet<br />

consules tridentinae civitatis ut intra terminum sex mensium petant confirmationem suorum<br />

iurium, exemptionum etc.; et reformationem statutorum absolvant, sub poena.<br />

Manca.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

82


Capsa 3<br />

79. Anno 1515, die 9 septembris, dominus Bernardus episcopus tridentinus monet omnes<br />

feudatarios et vassalos ecclesiae et episcopatus Tridenti quod cum iam dudum a s. Sede fuerit<br />

confirmatus et regalium investituram acceperit, intra sex menses debeant comparere et effective<br />

investituram suorum feudorum recipere sub poena amissionis.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

80. Anno 1527, die prima septembris, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Bernardus<br />

episcopus tridentinus mandat, ne in confiniis territoriorum aliqua bona sive communia sive<br />

particularia alienari possint, aut vendi subditis alterius territorii, seu districtus et iurisdictionis,<br />

nisi praevia notitia et consensu ipsius domini episcopi vel successorum suorum. - Item quod<br />

sindici cuiuslibet villae incidere faciant nemora viis publicis adiacentia ad spacium duarum<br />

lancearum longarum ex utraque parte viae, ut itinera tutiora reddantur. Nuper enim ultra Vallem<br />

Surdam quemdam a publicis grassatoribus fuisse interemptum audiverat.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente. Firma di Antonio Quetta.<br />

81. Anno 1637. - Instrumentum de actu remotionis cuiusdam cataractae, seu rastelli quod<br />

positum fuerat tempore pestis ad pontem Avisii ex facultate domini episcopi tridentini anno<br />

1630.<br />

Manca.<br />

82. Charta in qua notantur confinia alvei fluminis Avisii. Item epistola Blasii Alberti anni<br />

1637 ad dominum Felicem de Albertis super ponte et aqua Avisii.<br />

Manca.<br />

83. Recensio eorum quae in tridentinis statutis pro eorum reformatione emendanda vel<br />

addenda sunt. - Haec acta sunt sub domino Bernardo episcopo tridentino post annum 1518.<br />

Cartaceo, carte 18. Protocolli del notaio Calavino.<br />

84. Dominus Udalricus episcopus tridentinus notum facit quod ob rebellionem contra<br />

ipsum et ecclesiam suam commissam per Iohannem Gotardum et Ioannem Franciscum fratres<br />

filios quondam Iacobi de Perociis de Tridento ac etiam propter homicidium dolose et studio<br />

perpetratum ab eodem Ioanne Francisco in personam quondam Francisci de Ponis civis Tridenti<br />

et propter alia maleficia ab ipsis fratribus perpetrata, omnia eorum bona ad fiscalem cameram<br />

sint devoluta: quapropter facta licitatione plus offerenti ea vendidit domino Stefano olim<br />

Laurentii de Cazuffo: nempe unum molendinum cum aquaeductu et cum una pecia terrae<br />

clausurivae et prativae contiguae extra muros Tridenti ad s. Franciscum. Item unam peciam<br />

terrae prativae 17 plodiorum extra portam s. Crucis in loco ubi dicitur al carador.<br />

Item exemplar institutionis testamentariae factae a ser Melchiore ab Oleo in persona<br />

supradictorum Ioannis Gotardi et Ioannis Francisci (Cum recensione bonorum). Foris adnotatus<br />

est annus 1491. - Haec non sunt authentica.<br />

Cartaceo, carte 6. Il primo documento è di mano del massaro Francesco Gelfo.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

83


Capsa 3<br />

85. Anno 1209 indictione 12, die sabati 9 intrante madio in camera episcopi. - Dominus<br />

Turco pro episcopo coram vassalis interrogavit dominum Brianum (uti videtur de Castrobarcho)<br />

quid sentiendum de illo vassalo qui per annum, diem et ultra steterit quin capiat investituram sui<br />

feudi? et respondit quod si non petivit investituram et non fuit infirmus nec iustum<br />

impedimentum habuit, debet amittere feudum. Item quod si dominus vult ei dare bonas tensas<br />

[vulgo protezione] et non venerit, amittat feudum. Insuper quod si vassalus raxam vel guerram<br />

et sacramentum contra dominum fecerit, in duplum postea feudum perdat. Testibus et<br />

approbantibus domino Egenone, comite O. de Flaono, Peramusio, Wa. de Arso, Adelpreto,<br />

Gumpo de Madruzzo, Turisendo de Toblino, Albertus de Nago, Olurandino de Castronovo, O.<br />

de Caldonazio, Arduico de Cagno, Federico et Ancio de Livo.<br />

Pergamena mm 200x182-190. Notaio: Zacheus... ex imbreviaturis q. Erzonis not. Altri testimoni:<br />

Albertus de Selano, Montenarius de Setauro, Nicolaus de Stenico, Obertus Bonvicini, Malconredus de<br />

Ripa. - L'inciso Item quod si dominus vult ei dare bonas tensas [vulgo protezione] et non venerit, amittat<br />

feudum, si trova nel documento seguente.<br />

86. Anno 1209. - Aliud in eamdem prorsus rem uti N° praecedenti.<br />

Pergamena mm 222x140-145. Sul verso UNITAS. Notaio: Zacheus.<br />

87. Anno 1216 indictione 4, die mercurii 5 exeunte iulio, in villa de Livo in broilo Anselmi.<br />

- Dominus Adelpretus de Madruzo coram domino episcopo Federico Tridentino ad eius<br />

mandatum laudavit, quod ex quo domus est refutata in dominum et domus vel possessio est<br />

meliorata, quod dominus non tenetur reficere illi qui fecit opus et melioramentum. Interfuerunt<br />

dominus Gerardus archidiaconus, Albertus de Sejano, aliique plures.<br />

Pergamena mm 142-150x135-140. Notaio: Zacheus... ex imbreviaturis Conradini notarii. Testimoni:<br />

Gerardus archidiaconus, Albertus de Sciano, Peramusius, Grimaldus de Cagno, Perenzinus de Perta,<br />

Artuichus de Cazeio, Solotinus de Cagno, Federicus de Livo, Muso de Doso, Arnoldus de Livo et<br />

Anselmus fratres filii q. Anselmi, Albertinus de Cagno, Anselminus Zwecherius de Mezo, Waletus de<br />

Livo, Zuco de Cagno, Odolricus de Vico de Livo.<br />

88. Anno 1216 indictione 4, die martis 5 intrante aprili, Tridenti in broilo iacente apud<br />

Pedecastellum. - Bertoldus de Pedecastello et eius nepos Clementinus investiverunt dominum<br />

Fredericum episcopum recipientem pro se et suo episcopatu de uno suo broilo cum omnibus<br />

arboribus, vineis caeterisque adiacentibus in Pedecastello haud procul a monasterio s. Laurentii,<br />

ob praetium librarum 80 denariorum veronensium. - Testibus Adalperio de Wanga et eius fratre<br />

Bertoldo.<br />

Pergamena mm 156-162x156-180. Notaio: Zacheus ex imbreviat. Conradini notarii. Testimoni:<br />

Adelperius de Wanga et eius frater Bertoldus, Swikerius de Fichenbergo et eius frater Ugo, Muso de<br />

Dosso, Swikerius de Mezo, Rodulfus Rubeus.<br />

89. Anno 1217 indictione 5, die martis 3 exeunte augusto, in Tridento in palatio<br />

episcopatus. - Dominus episcopus Fredericus coram domino Petro de Malusco, domino Iacobo<br />

Blanzemano, domino Gerardo iudice, et aliis, praecepit cuidam domino Petarino quatenus<br />

rectum faceret laudum ea super quaestione quando aliquis eius famulus inficiatur suam famulam<br />

esse et bene est eius famulum, et ipse postea venit et confitetur suum famulus esse? Itaque<br />

laudavit Petarinus quod hoc casu dominus episcopus debet se intromittere de omni eo quod ipse<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

84


Capsa 3<br />

famulus tenet ab eo et a Casa Dei s. Vigilii, si post negatum famulatum deinde confiteatur se<br />

famulum esse.<br />

Pergamena mm 179x145. Notaio: Zacheus ex imbrev. Conradini notarii. Testimoni: Petrus de<br />

Malusco, Iacobus Blanzemanus, Gerardus iudex, Wezilius de Caldonazo, Bonifacinus, Swikerius de<br />

Mezo.<br />

90. Anno 1220 indictione 8, die 14 intrante iulio in caminata presbiteratus (?). -<br />

Laudamentum factum a domino comite Odolrico de Piano coram domino Alberto episcopo<br />

electo, testibus decano, archidiacono, Odolrico de Sejano, Nicolao de Egna, Federico de Arcu,<br />

Enrico de Perzino, Federico de Albiano, Zordano de Telvo. Quod si quis steterit vassallus per<br />

annum et diem et non solverit hostaticum [vulgo "ostaggio o sicurtà"] et non poterit probare se<br />

solvisse hostaticum, bene poterit dominus se intromittere de suo feudo.<br />

Pergamena mm 155x124-140. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus ex imbrev. Iohannis<br />

notarii. Testimoni: Decanus, archidiaconus, Odelricus de Seiano, comes Odolricus de Piano, Nicolaus de<br />

Egna, Federicus de Arcu, Enricus de Percino, Federicus de Albiano, Zordanus de Telvo, Albertus<br />

Mitifocus.<br />

91. Anno 1287 indictione 15. - Exemplar ex authentico exscriptum Tridenti in episcopali<br />

palatio anno 1307 indictione 5, die martis mercurii 24 ianuarii iussu episcopi Bartholamaei. -<br />

Forma pacis tractatae et ordinatae atque ineundae inter magnificum virum dominum<br />

Mainhardum Carinthiae ducem et Tirolis ac Goritiae comitem, ecclesiarum aquilaiensis,<br />

tridentinae et prixinensis advocatum, commune et homines civitatis et episcopatus tridentini ex<br />

una; et dominos Lottum de Aleis de Florentia potestatem, et Vidonem de Vidonibus de Mutina<br />

caput populi, ac commune civitatis et districtus Brixiae ex altera parte. Pax perpetuo duratura<br />

promittitur sub iureiurando, ea tamen lege ut ipse dux Mainhardus nihilominus possit obedire<br />

praeceptis domini imperatoris, tum etiam possit auxilium praestare Alberto de la Scala et<br />

communi Veronae et domino Pinnamonto de Mantua, si contigerit homines de Brixia hostiliter<br />

intrare eorum territoria: neque teneatur ipsemet dux ad emendationem alicuis damni, si domini<br />

de Castrobarco damnificarent aliquas personas civitatis vel districtus Brixiae in valle Lagari.<br />

Tunc dominus Aychebonus filius ser Iacobi de Aychebonis egit sindicum et procuratorem<br />

civitatis Tridenti, dominus Framundus de Ripa sindicum egit et procuratorem civitatis Brixiae,<br />

dominus Federicus de Trustayn sive de fideli petra procuratorem domini ducis.<br />

Pergamena mm 626x474-494. Notai: Bonaventura de Ognatis not. sacri palatii; Terlacus f.q. Henrici<br />

de Supramonte sacri pal. not.; Iacobus not. qui Squalus dicitur... de tenore breviature supradicti Pasini de<br />

Macedoniis not.; Raymundinus de Flaveo sacri pal. not.; Odoricus de Marianis sacri pal. notarius. -<br />

Testimoni: magister Rubeus phisicus, Odoricus Cozius iudex, Bonomus iudex, Odoricus f. q. Adelpreti<br />

iudicis, Wilielmus de Belenzanis et Ysolanus iudices. - Si parla di Tremosine e di Limone.<br />

92. Post annum 1491. - Supplicatio in favorem Gratiadei de Caleffis et Menegatti de Negro<br />

qui erant criminaliter inquisiti cum responsione in contrarium quod non sint audiendi, attentis<br />

eorum criminibus quae ibi enunciantur.<br />

Cartaceo. 2 fascicoli di carte 10 (tre in tedesco). - Menegato de Negro von Metz... aveva assalito<br />

certi Victor e Francesco Valzen fratelli auf den Welschen platz zu Trient. -<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

85


Capsa 3<br />

93. Gravamina Alemanorum et forensium octodecim articulis exposita domino episcopo<br />

tridentino contra consules et procuratores civitatis Tridenti cum responsionibus et<br />

replicationibus hinc inde factis.<br />

Cartaceo. 5 fascicoli di complessive 24 carte. C'è anche una traduzione in tedesco della risposta dei<br />

consoli. - Scritto alla fine del sec. XV.<br />

94. Variae chartae concernentes reformationem statutorum civitatis Tridenti faciendam,<br />

speciatim pro notariis seu tabellionibus. Adest folium in quo sunt nomina sindicorum omnium<br />

communitatum, qui fuerunt citati ad audiendam publicationem novorum statutorum. Consules et<br />

provisores civitatis Tridenti erant: dominus Iacobus de Rochabruna, Thomas de Calapinis,<br />

Nicolaus Morzantus, Nicolaus Abichinus, Vigilius de Paho, Giroldus Stationerius, Gabriel<br />

Crauar. Sindici Tridenti erant: Pelegrinus de Busis, Franciscus a Sale. Procuratores<br />

communitatis Tridenti erant: ser Antonius de Facinis, Nicolaus de Aprovinis.<br />

Cartaceo, carte 59. - Alla carta 53: nova taxa notariorum, circa il 1490.<br />

95. Parvum volumen cui extra inscribitur: =Exemplaria alquarum litterarum quae Viennae<br />

sunt per episcopum Alexandrum illuc perlata, quae post mortem eius Viennae pervenerunt ad<br />

manus imperatoris Friderici et eius haeredum. Intus adsunt sequentia sed non authentica =<br />

Rudolphi imperatoris laudum inter Henricum episcopum tridentinum et comitem Meinhardum<br />

de anno 1277. = Eiusdem Rudolphi inter eosdem concordium de anno 1275. = Domini Henrici<br />

episcopi tridentini compositio cum eodem comite de anno 1280. = Domini episcopi Egenonis<br />

investitura de Chunispergh in dominum Liabardum quondam Liabardi de Zovo de anno 1263. =<br />

Domini Henrici episcopi investitura in dominum Conradum de Schenanno de bonis vacantibus<br />

per mortem Ottonis de Iaselach de anno 1313. = Rudolphi imperatoris conditiones pacis inter<br />

episcopum tridentinum et Meinhardum comitem cum enumeratione castrorum et bonorum<br />

ecclesiae tridentinae de anno 1276. =<br />

Manca.<br />

96. Epistola Francisci Hieremiae ad dominum Udalricum episcopum tridentinum in qua<br />

eidem commendat causam Giroldi Stazionerii sororii sui per dominos compromissarios<br />

dominum Salium Buzacharnium tunc potestatem Tridenti, dominum Callapinum et dominum<br />

Paulum de Trilaco iam decisam, nunc denuo excitatam occasione unius mansus per dominum<br />

Hectorem Bosellum, quem sugillat de dolo.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

97. Epistola communitatis Tridenti in qua a suo episcopo petit suorum privilegiorum<br />

confirmationem. Abest annus, et cui episcopo fuerit scripta: foris habetur = praesentata 22<br />

septembris in Insprugg.<br />

Cartaceo, carta 1. È della fine del sec. XV.<br />

98. Domini de consilio tridentino supplicant dominum episcopum in favorem Antonii<br />

Pollentoni et Philippi a Scutellis qui fuerant carceri mancipati quia cum canna piscatum iverant<br />

et contra civium iura damnati fuerant ad solutionem pecuniariam.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

86


Capsa 3<br />

Cartaceo, carta 1. Parte in italiano. -... andadi a pescare con una canela. sono stadi piadi e metudi in<br />

preson in lo fondo de la torre del Castel del Bon Conseio. -<br />

99. Communitas tridentina conqueritur coram domino suo episcopo super manutentione<br />

suorum statutorum et privilegiorum speciatim: quod de eius mandato destruxerint et<br />

devastaverint aliqui civium pescharias; quod cogantur solvere mutam capitulo contra eorum iura<br />

et exemptiones.<br />

Cartaceo, carte 1.<br />

100. Expositio stilli exactionis mercedum pro scripturis notariorum facta a collegio<br />

tridentino.<br />

Cartaceo, carte 5. Fine sec. XV.<br />

101. Anno 1425, die 20 septembris, Tridenti in castro Boni Consilii. - Dominus Alexander<br />

Tridenti episcopus electus Francisco Adlper civi Tridenti ob fidelia servitia quae personaliter et<br />

suis nummis praestitit in pugna contra Parisinum de Lodron inimicum, concedit quod bona de<br />

Paradiso sita extra portam s. Francisci, quae prius erant feudalia, iam sint alodia et ab omni<br />

dominio directo libera etc.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del sec. XV. [Filigrana: tre monti altissimi]. In tedesco.<br />

102. Anno 1498. Epistolae duae domini Ludovici Mariae Sfortia angli ducis Mediolani,<br />

ducalis armorum capitanei. - Itm epistola domini Maximiliani romanorum regis in germanico:<br />

omnes ad dominum Udalricum episcopum tridentinum super translatione ossium domini<br />

quondam Roberti a sancto Severino in cathedrali tridentina sepulti ad urbem Mediolani.<br />

Cartaceo, carte 6. Sigilli aderenti.<br />

103. Epistolae cardinalis de Harrach scriptae consiliariis suis circa facta particularia<br />

diversarum personarum et litterae supplices quorumdam subditorum ad ipsum episcopum.<br />

Cartaceo, carte 2. Non ci sono lettere del vescovo Harrach. Si citano solo vari documenti.<br />

104. Anno 1632, die 26 februarii, Tridenti. - Provisio facta a Carolo Emmanuele episcopo<br />

tridentino circa bannitos et arma deferentes.<br />

Cartaceo. Stampato. (mm 605x420).<br />

105. Inventarium omnium bonorum repertorum in castro Boni Consilii anno 1599.<br />

Cartaceo, carte 82. Ci sono inventari anche dell'anno 1614 e 1635, con note del 1642.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

87


Capsa 3<br />

106. Anno 1698, die 3 augusti, Tridenti in arce Boni Consilii. - Ioannes Michael a Spaur<br />

confirmavit leges a nautis tridentinis factas.<br />

Cartaceo, carte 10. Sigillo aderente. In italiano. Notaio: Antonio Begnudelli. Statuti dei barcaroli di<br />

Trento del 1643. Costoro avevano ornato l'altare di s. Nicolò nella chiesa di s. Martino di Trento.<br />

107. Consignatio bonorum mensae ac capitulo tridentino anno 1664, die 30 septembris a<br />

dominis Carolo canonico salisburgensi et Francisco fratribus de Castrobarco ratione<br />

transactionis cum ipsis factae quae bona sunt ad Sarcas et sunt sex mansus cum buschis.<br />

Emptio facta a mensa episcopali anno 1665, die 8 februarii de uno manso ad Sarcas et<br />

buschis ab eisdem fratribus de Castrobarco pretio renensium 2850.<br />

Anno 1671, die 7 ianuarii. - Emptio unius domus et petiae terrae ad s. Lazarum ad pontem<br />

Avisii facta a Sigismundo Alphonso de Thunn episcopo tridentino pro eadem mensa a Carolo<br />

quondam Petri Vicentini pretio renensium 1074.<br />

Anno 1671, die 16 ianuarii. - Sigismundus Alphonsus episcopus tridentinus et brixinensis<br />

acceptavit cessionem sibi factam a capitulo tridentino medietatis bonorum ad Sarcas una cum<br />

episcopo obtentae a comitibus castrobarcensibus occasione cessionis quatuor Vicariatuum pro<br />

variis bonis ex hiis Vicariatibus praetensis et cessa fuit haec pars a capitulo praetio renensium<br />

3600.<br />

Anno 1671, die 9 aprilis, Tridenti. - Sigismundus Alphonsus episcopus tridentinus emit a<br />

Bartholomaeo quondam Valentini Bortolotti de Vico Meani unam domum ad s. Lazarum prope<br />

pontem Avisii cum variis petiis terrae arativae et prativae pretio renensium 700.<br />

Anno 1671, die 28 aprilis. - Idem dominus episcopus emit partem domus ad s. Lazarum<br />

Avisii a Carolo Vicentino praetio renensium 264.<br />

Anno 1671, die 18 iulii. - Idem dominus episcopus emit a domino barone Ludovico Prato<br />

partem suam decimae ad s. Donatum, Cognolae et Montaneae pro renensibus 1050.<br />

Anno 1674, die 24 novembris. - Sigismundus Alphonsus de Thunn episcopus tridentinus ex<br />

33.000 millibus renensium quae impignorata erant in iurisdictione Pergini, solvit domino comiti<br />

Gaudentio de Wolghenstain 11.000 pro una rata.<br />

Anno 1684, die 18 februarii. - Transactio inter mensam episcopalem et communitates<br />

Calavini, Madrutii et Lasini quae renuntiarunt episcopo tridentino ius pasculandi et transeundi<br />

per possessiones Sarcae et buscum dictum Cremesinum prope Sarcam. Et mensa episcopalis eas<br />

exsolvit ab omnibus expensis pro reparatione Sarchae.<br />

Anno 1687, die 15 decembris. - Franciscus de Albertis episcopus tridentinus liberavit<br />

mensam episcopalem a debito contracto cum domino Gaudentio Fortunato comite de<br />

Wolghenstain 6.000 renensium pro quibus oppignoratum erat datium Ymarii et Vermilii quae<br />

solutione dictorum renensium liberavit.<br />

Volume cartaceo legato in pergamena di carte 75; un fascicolo di carte 6; altre 2 carte. Atti del<br />

notaio Francesco Capris e del notaio Giovanni Andrea Ghirtel. Ducati Pietro conduttore del palazzo delle<br />

Albere fino al 1725. - Domenico Ducati fu Pietro aveva dovuto fare diversi lavori per 300 ragnesi di<br />

spesa, per i danni subiti dal palazzo durante l'invasione francese e per l'irruzione del Fersina. Supplica<br />

degli eredi di Simon Pietro Barbi. - Atto notarile di G.B. Carli.<br />

108. Varia praecepta diversis personis facta ab episcopis tridentinis Sigismundo Francisco,<br />

Sigismundo Alphonso, Cardinale ab Harac, Francisco et a capitulo sede vacante concernentia<br />

bannum, arestum in propriis domibus, non loquendi cum certis personis etc.<br />

Cartaceo. 78 pezzi con sigilli aderenti.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

88


Capsa 3<br />

109. Oratio et elegia in honorem Bernardi episcopi tridentini recitata a Paride Davolanio<br />

rippensi.<br />

Cartaceo, carte 10. Sulla copertina lo stemma di Riva inquartato con i leoni del Clesio ad acquerello.<br />

110. Anno 1670, die 31 martii, Tridenti. - Coram Sigismundo Alphonso de Thunn electo et<br />

principe tridentino omnes subditi totius principatus iuramentum fidelitatis eidem praestiterunt et<br />

ibi omnes ministri, offictiales et communitatum capita recensentur.<br />

Cartaceo, carte 10. (e 10 bianche).<br />

111. Anno 1677, die 25 novembris, Tridenti. - Coram Francisco de Albertis electo episcopo<br />

tridentino fidelitatis iuramentum praestiterunt ministri et subditi ut supra.<br />

Cartaceo, carte 29 (scritte 18). Sigilli aderenti.<br />

112. Anno 1677, Tridenti, die 13 februarii. - Coram dominis commissariis caesariis Iacobo<br />

comite a Wolghenstain capitaneo civitatis Tridenti et barone Antonio Buffa sede vacante omnes<br />

officiales curiae tridentinae iurarunt eisdem fidelitatem.<br />

Cartaceo, carte 10 più 3 sciolte.<br />

113. Anno 1537. - Brevis annotatio reddituum extraordinariorum Bernardi episcopi<br />

tridentini non computatis redditibus mensae episcopalis. Ubi in illo computo non comprehensis<br />

12.000 florenis quae pro salario ab imperatore habebat neque redditibus ut dictum est,<br />

episcopalibus, numerantur florena 59.000.<br />

Cartaceo, carte 4. Scrittura di Angelo Costede. Firma del Clesio.<br />

114. Anno 1681, die 17 septembris, Tridenti. - Franciscus episcopus tridentinus praecipit<br />

Ioanni Podeto citato ad instantiam Gotfridi Stelzomer ad comparendum coram iudice extraneo<br />

qui nullatenus comparere debeat cum sit in praeiuditium iurisdictionis episcopi.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

115. Anno 1677, die 7 aprilis, Tridenti in castro Boni Consilii. - Iacobus comes a<br />

Wolchenstain et Antonius liber baro Buffa sede tridentina vacante administratores in<br />

temporalibus a caesarea maiestate deputati praecipiunt Ursulae Boschetae dictae Segone in<br />

burgo s. Crucis Tridenti in domo Madruzza commoranti ratione inhonestae et scandalosae vitae,<br />

quatenus ex civitate et tota potestaria Tridenti statim discedere debeat sub pena frustationis.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigilli aderenti.<br />

116. Iuramentum Georgii episcopi tridentini quod in possessione episcopatus quilibet<br />

praestare solet.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

89


Capsa 3<br />

Cartaceo, carta 1. Giuramento autografo del vescovo Giorgio in tedesco.<br />

117. Anno 1540, 20 ianuarii. - Christophorus electus episcopus tridentinus assignavit<br />

pensionem 300 florenorum pro quolibet trimestri ultra aemolumentum officii sui Antonio<br />

Quettae consiliario et cancellario suo ea tamen lege ut imposterum nec allegare nec consulere,<br />

nec scribere, nec processare valeat exceptis causis officii spiritualis et illis quae partium<br />

consensum ei fuerint remissae. Adest etiam responsio ad dictum episcopum dicti Antonii<br />

Quettae acceptantis eius mandatum.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

118. Anno 1679 prima et 3 martii. - Attestationes Vigilii Vescovi parochi Medii Coronae et<br />

Antonii Armani parochi Civezzani quod eo tempore quo fuerunt magistri domus in castro<br />

tridentino numquam in more fuerit dandi lectum, vulgo stramazzo, excubiis quae noctis tempore<br />

vigilare debebant supra fossam castri.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigilli aderenti. In italiano.<br />

119. Anno 1685, 14 aprilis, Romae. - Ioannes Baptista Pizzini archipresbiter Condini<br />

scribit episcopo tridentino quod habuerit audientiam a summo pontifice a quo tres gratias petiit:<br />

prima quod eleemosinae quae offeruntur sanctissimo crucifixo miraculis claro de pontificis<br />

mandato impendi debeant pro necessitatibus pulcherrimae capellae propriis expensis domini<br />

episcopi aedificatae et non pro extinguendis aliis debitis ut de caetero fieri consuevit. Secunda<br />

quod in duabus solemnitatibus s. Crucis in perpetuum plenaria indulgentia eidem capellae<br />

concedatur. Tertia quod defendere dignetur dominum episcopum et ecclesiam suam a molestiis<br />

consilii oenipontani; volebat enarrare praeiuditia illata ecclesiae tridentinae ab eodem consilio<br />

sed pontifex interrupit dicendo omnia sibi nota esse et iam de his nuntium suum Viennae<br />

existentem informasse et adiunxit quod ipse fecerit quod suum esse iudicavit, episcopus pariter<br />

partes suas faciat et in similibus casibus censuras adhibeat. Respondit Pizzini quod dominus<br />

episcopus excommunicationem intimaverit Ioanni Baptistae de Ieremiis, subiunxit pontifex<br />

quod non tantum debeat intimare sed etiam declarare huiusmodi homines excommunicatos.<br />

Commendavit etiam dictus pontifex domino episcopo ministrum generalem totius ordinis<br />

Minorum qui brevi per civitatem Tridenti transire debet versus Germaniam.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

120. Inventarium instrumentorum 15.000 florenorum quae Sigismundus Alphonsus<br />

episcopus tridentinus in favorem mensae episcopalis de consensu capituli mutuo accepit 27<br />

aprilis 1675 a monialibus conventus de Nomberg.<br />

Cartaceo, carte 12. Sono elencate 48 scritture.<br />

121. Anno 1534, 21 novembris. - Ferdinandus romanorum imperator congratulatur cum<br />

Bernardo episcopo tridentino de felici suo redditu ex Italia quod bene susceptus fuerit a duce<br />

Ferrariae; quod consilio ei dato pro sale mediolanensium, visis tractatibus mature deliberabit.<br />

Manca. Esiste in A.ST: Corrispondenza Clesiana, busta 3, fascicolo 1, carte 449-451.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

90


Capsa 3<br />

122. Anno 1533, 24 februarii, Bononiae. - Carolus romanorum imperator scribit Bernardo<br />

episcopo tridentino quod cum quaedam capitula suo nomine a Stephano Gabriele Indiarum<br />

Patriarcha et Ioanne Baptista de Lodrono consiliariis suis errecta fuerint occasione necis domini<br />

Thomae Tabareli iuris utriusque doctoris et consiliarii sui illatae a fratribus de Terlaco iam<br />

publicata et ab eisdem fratribus accepta, nunc quia poenas evaserunt et e carcere liberati sunt<br />

variis praetextibus pacta et capitula facta exequi renuunt. Quare hortatur dominum episcopum ut<br />

eosdem fratres serio moneat ut pacta promissa quantocius exequantur sub debitis poenis et iuris<br />

remediis.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente perso.<br />

123. Anno 1609, 28 ianuarii, Tridenti. - Resolutio domini capitanei et locumtenentium<br />

cardinalis episcopi Tridenti quod propter homicidium perpetratum in personam Iosephi<br />

Trentadoi absque ulla causa a Georgio a Puteo adultero et Helisabet uxore dicti Iosephi adultera,<br />

haec debita poena puniri debeat.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

124. Anno 1568, 21 iunii. - Instrumentum possessionis castri tridentini quam Pancratius<br />

Kuen capitaneus adiit de mandato Ferdinandi comitis Tyrolis etc. Est exemplar.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

125. Anno 1682, 24 octobris, Tridenti. - Episcopus tridentinus respondet epistolis<br />

imperatoris quod Lucia Particella multa intentaverit contra Gervasium de Albertis maritum<br />

suum scilicet ratione allimentorum, divortii et nullitatis matrimonii ob detectam parentellam ut<br />

ipsa aiebat, quae cum agitentur in officio spirituali promittit plenam iustitiam eidem Particellae<br />

administraturum.<br />

Cartaceo, carte 3.<br />

126. Anno 1563, nono kalendas ianuarii. Bononiae. - Priores collegii bononiensis certoriem<br />

reddunt Ludovicum electum episcopum tridentinum de accepto processu litis inter nobiles de<br />

Busiis et de Prato, quem mox examinandum tradiderunt duobus ex collegio, eoque examinato<br />

mentem suam postea domino episcopo significabunt.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

127. Anno 1563, 20 iunii, Gallesii. - Inverardus scribit Carolo Grottae nomine cardinalis<br />

Christophori quod vidua de Wolchenstain indigeat pecuniis pro variis debitis contractis, unde<br />

recurrit ad dominum episcopum tridentinum pro aliquo auxilio. Et nescit intelligere cardinalis<br />

Christophorus quod iam per tres vel quatuor annos proventus episcopatus brixinensis et<br />

tridentini acceperit et tamen ex tot proventibus relictis neque steurae solutae neque Perzinum<br />

recuperatum est. Unde eum hortatur ut castrum Pergini oppignoratum liberet et pecuniam eidem<br />

viduae transmittat.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

91


Capsa 3<br />

128. Anno 1526, 17 aprilis, Tridenti. - Christophorus de Thono eques et capitaneus Tridenti<br />

confirmat salvoconductum obtentum ab episcopo tridentino Simoni a Castelfranco bannito a<br />

patria sua.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

129. Anno 1571, die 20 februarii, Romae apud s. Petrum. - Pius papa V domino Ludovico<br />

cardinali et administratori ecclesiae tridentinae facultatem concedit alienandi bona et res<br />

ecclesiae tridentinae ad summam decem millium florenorum ut eidem ecclesiae consulere<br />

possit, et aes alienum solvere, accedente tamen capituli consensu et cum pacto eadem bona<br />

redimendi quamprimum fieri poterit etc. Documentum est corrosum.<br />

Pergamena mm 305x445. Sigillo perduto.<br />

130. De iure domini episcopi tridentini in dominum Aliprandum de Clesio et dominum<br />

Pancratium Kuen qui post mortem cardinalis tridentini Bernardi (ut videtur) duos eius forzerios<br />

cum rebus occlusis a Bozano Clesium abduxerant.<br />

Cartaceo, carte 2. Sec. XVI.<br />

131. Anno 1585, die 4 iunii. - Deputatio facta a domino Ludovico episcopo tridentino in<br />

personam domini Ludovici Cillai locumtenentis Stenici pro reparandis viis publicis, atque<br />

inquirendis publicorum bonorum usurpatoribus.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

132. Anno 1571, die 24 novembris, Romae. - Dominus cardinalis Ludovicus vicario suo<br />

spirituali tridentino gregem suum summe commendat eique mandat ut magistrum Danielem<br />

concionatorem habere procuret ut super haeretica pravitate invigilet et nullis sumptibus parcat<br />

pro bono animarum regimine.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

133. Anno 1575, die 22 iunii. - Petrus Andreas Matthioli, Iulius Alexandrinus, Carolus<br />

Faustini et Franciscus Melchiori Clesius medici tridentini attestantur quod quamvis in ea<br />

civitate adsint morbi maligni et pestilentiales cum pustulis, multique propterea quotidie<br />

occumbant, nullum adhuc verae pestis signum certo appareat.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

134. Anno 1662. Dominus Sigismundus Franciscus archidux et princeps tridentinus<br />

tridentinis subditis subsidium liberale pro bello contra Turcas promulgat sine praeiudicio etc.<br />

Cartaceo, carte 3. In italiano.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

92


Capsa 3<br />

135. Anno 1662, die 11 agusti. - Supplices litterae contra eos qui viam vel muros ad<br />

palatium madrutianum, vulgo delle Albere, quoquomodo impedire vel deturpare tentant.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

136. Anno 1661 et anno 1662. Privilegium concessum a principe tridentino Iohanni<br />

Schelener fundendi campanas in temporali dominio ecclesiae tridentinae cum exclusiva aliorum.<br />

Cartaceo, carte 2. Parte in italiano. Schelener era di Bolzano.<br />

137. Anno 1662. - Proclama principe tridentino iubente factum pro reductione monetarum<br />

ad valorem legalem nempe dupla hispanica librae 28. Dupla italica librae 28. Zechinum librae<br />

16. Ungarum librae 15 ½ etc.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

138. Anno 1663, die 3 ianuarii. - Prohibitio larvarum etc. facta a domino principe<br />

tridentino.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Giangiacomo Sizzo cancelliere. - Proibizione delle maschere: pena<br />

ragnesi 100 di giorno; 200 di notte. Proibite anche le mattinate o serenate.<br />

139. Anno 1638, die 27 octobris. - Dominus Carolus Emanuel episcopus tridentinus<br />

advertens quod vetus decretum contra hebraeos latum de non commorando in Tridento ed<br />

deferendo signo oblivioni traditur, suo proclamate illud renovat.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. La pubblicazione era preceduta da tre squilli di tromba.<br />

140. Instructio quae observanda traditur subtheloneariis in Vattaro et Bosentino in<br />

exactione thelonei in praedictis locis Vattari et Bosentini.<br />

Cartaceo, carte 2. Senza data: metà sec. XVII.<br />

141. Anno 1671, die 7 aprilis, Tridenti ex arce Boni Consilii. - Dominus Sigismundus<br />

Alphonsus episcopus tridentinus hominibus communitatum plebium Calavini, Cavedini, Pahi,<br />

Lasini et burgi Vezani et consortibus confirmat iura, instrumenta et sententias praedecessorum<br />

super collectis tam ordinariis quam extraordinariis iuxta focos dudum descriptos et non iuxta<br />

focos fumantes solvendis.<br />

Pergamena mm 340x400. Sigillo pendente.<br />

142. Formularium pro scribendis epistolis seu titulis dandis magnis principibus.<br />

Cartaceo, carte 42. Gli indirizzi recano i nomi dei principi e dei parenti del Clesio. Andrea Gritti<br />

doge di Venezia; Francesco duca di Urbino; Federico Gonzaga; Marsaner Thomas maestro di casa;<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

93


Capsa 3<br />

Nicolò Neuhaus canonico; Giacomo di Fels capitano di Stenico e cognato del Clesio; Angelo Costede<br />

fiscale e procuratore; Bartolomeo Lutterini massaro di Stenico.<br />

143. Anno 1531, 9 iunii Pragae in Xenodochio prope fontem. - Martinus electus et<br />

confirmatus archiepiscopus pragensis gratias agit cardinali Ludovico episcopo tridentino pro<br />

benefitiis ab eo acceptis praecipue in sua promotione ad archiepiscopatum, eique dono mittit<br />

duos equos.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

144. Anno 1584, 14 martii, Tridenti. - Coram dominis locumtenentibus cardinalis episcopi<br />

tridentini producta fuit causa a doctore Ioseph Gaudento procuratore nobilis domini Gulielmi de<br />

castro Arsii uti mariti et procuratoris nobilis dominae Barbarae filiae et haeredis pro domidia<br />

parte quondam domini Balthassaris de castro Clesii contra nobilem dominum capitaneum<br />

Simonem de Gerardis de Petra Plana iniuste possidentem ombia bona dicti Balthassaris patris<br />

dictae dominae Barbarae, quorum medietatem sibi deberi vult ostendere. Bona autem sunt in<br />

pertinentiis Pahi prope castrum Petrae Planae centum plodiorum circa et alterius petiae terrae in<br />

Mesiano. Septuaginta octo affictus grani, vini, denariorum etc. quae a diversis hinc inde<br />

solvuntur.<br />

Cartaceo, carte 14.<br />

145. Anno 1673, 11 februarii, Tridenti. - Ioannes Fontana scribit domino Sizzo cancellario<br />

episcopi tridentini quod miles quidam occisus sit ab alio milite et postea cum suo generali miles<br />

occisor aufugit. Quare petit informationem an formare debeat processum et examinare cadaver<br />

antequam sepulturae tradatur.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano. Francesco de Andreis detto il bresciano detenuto in<br />

carcere sotto l'accusa di aver ucciso a Lavis un suddito del principato.<br />

146. Anno 1527, die 5 octobris, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Bernardus<br />

episcopus tridentinus per suam sententiam arbitramentalem tanquam compromissarius<br />

condemnat homines de Matarello ad solvendam nobilibus dominis Iacobo et Carolo Trapp<br />

fratribus de Biseno decimam intergram de omnibus minutis etiam post primos fructus per ipsos<br />

colligendis et de omnibus nutrimis.<br />

Pergamena mm 374x427. Sigillo pendente.<br />

147. Anno 1550 indictione 8, die iovis 26 iunii, Tridenti. - Ser Leonardus quondam Nicolai<br />

a Prato de Novalina Matarelli tamquam sindicus fabricae ecclesiae sancti Leonardi de Matarello<br />

renovat investituram locationis perpetualis ser Nicolao quondam Petri Frasanchi de Centa<br />

iurisdictionis Caldonatii de una petia terrae aratoriae vineatae, prativae et buschivae unius plodii<br />

sita in pertinentiis Matarelli ubi dicitur alla Costa etc. sub annuo censu librarum 4 de Marano<br />

etc.<br />

Pergamena mm 346-370x237-240. Notaio: Aldrigetus f.q. ser Antonii de Gislembertis de Trilaco.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

94


Capsa 3<br />

148. Consultatio quaedam in causa annuae praestationis seu eleemosinae septem marcarum<br />

pro celebratione unius anniversarii instante domino prelato sancti Udalrici contra dominum<br />

parochum Alberti vigore alicuius instrumenti cessionis factae de anno 1335 ab Henrico<br />

quondam rege Bohemiae etc. comiteque Tyrolis. Agitur praecipue super declinatione fori<br />

saecularis ad quod non esse trahendum clericum probatur pluribus etc.<br />

Cartaceo, carte 8. Tratta della chiesa di Lavis il cui titolare è s. Udalrico.<br />

149. Anno 1686, die 9 novembris, Viennae. - Compendium testamenti domini abbatis<br />

Lucae Ferrari in quo palatium de Margono feudum masculinum mensae episcopalis Tridenti<br />

relinquit Lucae Ferrari ex fratre nepoti suo.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia. In Italiano.<br />

150. Anno 1690. - Acta quaedam iudicialia in causa Zanetta et Cribellia occasione dotis<br />

persolvendae ex haereditate Petri Cribellii cum appellatione ad cameram imperii.<br />

Cartaceo, carte 20. Sigilli 2 aderenti. Atti notarili dal 1675 al 1690.<br />

151. Anno 1591, die 2 decembris, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Ludovicus<br />

cardinalis et episcopus tridentinus concedit locationem perpetualem Andreae Bizero de Perzino<br />

de medietate unius domus sitae in Tridento in contrata Cantoni acquisitae a nobilibus Laurentio<br />

Basso de Margono et Laurentio filio quondam Baptistae Bassi civibus tridentinis sub annua<br />

pensione librarum 4 etc.<br />

Pergamena mm 317x338. Sigillo pendente in custodia lignea.<br />

152. Anno 1679, die 9 martii, Vulsanae. - Dominus Thomas Benvenuti archipresbiter<br />

Vulsanae qui ultra quinque annos fuerat magister domus in castro Boni Consilii Tridenti<br />

testificatur custodibus eiusdem castri numquam lectum plumeum vel laneum fuisse datum.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

153-156. Mancano per sbaglio di numerazione.<br />

157. Anno 1548. - Ioannes Maria Albertus domino Christophoro cardinali episcopo<br />

tridentino refert quae acta sunt circa teloneum in Roboreto et Tridento pro tractu lignorum eique<br />

proponit qua ratione quaedam transactio et compensatio fieri posset.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Sigillo perso. - Nuovo dazio a Borgo Sacco.<br />

158. Anno 1548, die 24 iunii. - Inventarium vasorum et utensilium argenteorum et aliorum<br />

quae Hieronymus Rochabruna in Hispaniam duxit ad usum illustrissimi domini cardinalis<br />

tridentini.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 6. In italiano.<br />

95


Capsa 3<br />

159. Anno 1549, die 29 decembris, Goritiae. - Andreas Matthioli domino Christophoro<br />

cardinali episcopo tridentino sua opera medica cum quibusdam medicinalibus in donum mittit<br />

atque de suis negotiis disserit eiusdem cardinalis protectionem implorando.<br />

Cartaceo, carte 3. Sigillo aderente . In italiano. Il genero del Mattioli esercitava la medicina a<br />

Lubiana: chiede che venga assunto in luogo del partente in val di Non: è nativo di Cles.<br />

160. Anno 1679. - Recensentur omnes communitates totius principatus tridentini quae<br />

destinaverunt procuratores ad praestandum iuramentum fidelitatis domino Francisco de Albertis<br />

episcopo et principi tridentino.<br />

Manca. Esiste in AST: Atti Trentini, XX, fascicolo 7a (busta n. 69), carte 1688-1948.<br />

161. Rationes redditae super licentiis armorum per registratorem Ioannes Baptistam de<br />

Bernardis ab anno 1680 usque ad annum 1688.<br />

Cartaceo, carte 21.<br />

162. Ludovicus episcopus tridentinus a Gregorio XIII Romam vocatus pro agendis<br />

quibusdam negotiis, principatui locumtenentes destinavit qui suo nomine a subditis fidelitatis<br />

iuramentum expostulent et omnia alia negotia ad eum spectantia administrent.<br />

Cartaceo, carte 3.<br />

163. Litterae supplices ad Christophorum et Ludovicum cardinales subditorum<br />

tridentinorum rippensium, anauniensium ac iudicariensium pro aliqua relaxatione<br />

gravissimarum impositionum in affictibus solvendis pro quibus solvendis pro annorum penuria<br />

vix sufficiunt annui redditus grani et vini, unde eos enixe rogant quatenus huiusmodi affictibus<br />

moderationes statuere velint.<br />

Cartaceo, carte 3. Parte in italiano.<br />

164. Anno 1534, 11 augusti, Pragae. - Vergerius nuntius apostolicus certiorem reddit<br />

Bernardum episcopum tridentinum de periculosa infirmitate summi pontificis, eumque<br />

extimulat ad aspirandum ad hanc supreman dignitatem pro qua alium aptiorem non cognoscit<br />

nisi ipsum, tum quia seniores cardinales iam defuncti sunt, tum quia nec romani nec florentini<br />

nec veneti in praesentibus circumstantiis non eliguntur, cum ergo vel hispanus vel germanus<br />

eligi debeat, cardinales ad germanum potius quam hispanum intendent, unde faciliter electio in<br />

ipsum dominum episcopum tridentinum cadet, cuius virtutes et zelum pro catholica religione<br />

maxime commendat, atque iterum hortatur ut pro Dei gloria et fidei ad eamdem dignitatem<br />

aspiret, mediaque ad hoc apta suggerit. Adsunt tres aliae eiusdem Vergerii epistolae circa<br />

eamdem materiam.<br />

Manca. Esiste in A..S.T.: Corrispondenza Clesiana, busta 13, fascicolo 11, carte 1, 2, 5, 6.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

96


Capsa 3<br />

165. Anno 1237 indictione 10, die 13 exeunte februario, Tridenti in palatio superiori<br />

espiscopatus in praesentia domini Ottonis de Brisia, Pelegrini Cosse notarii, Raimundini de<br />

Gaio etc. - Ancius filius quondam Engelmarii cerdonis fecit finem et refutationem et pactum de<br />

non petendo in perpetuum in manibus domini Aldrici episcopi tridentini de omnibus suis<br />

rationibus et actionibus super una petia terrae casalive cum muro et edificiis etc. in favorem<br />

Walterii becarii quem dominus episcopus investivit.<br />

Pergamena mm 388x134-145. Notaio: Castellinus qui vocor Ottonellus notarius.<br />

166. Anno 1537, mense octobri, Tridenti. - Dominus cardinalis Bernardus episcopus<br />

tridentinus ad suam iustificationem exhibet registrum omnium proventuum extraordinarie seu<br />

ultra ordinarios mensae suae episcopalis sibi obventorum quibus mediantibus tot expensas<br />

facere potuit.<br />

Pergamenaceo. Carte 4 mm 352x230-234.<br />

167. Anno 1515, 12 augusti. - Conventio domini episcopi tridentini cum magistro Lucio de<br />

reedificanda domo sua in qua est capella beati Simonis in civitate Tridenti.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

168. Variae scripturae continentes capitula facta cum magistris fabricae castri Boni Consilii<br />

cum annotatione aedificiorum factorum et expensarum ab anno 1527 usque ad annum 1537 per<br />

dominum Bernardum episcopum tridentinum.<br />

Cartaceo, carte 243. Scritti che vanno dal 1480 al 1644. - Die 19 de sugno 1483: Noto como me pare<br />

Lorenzo e mi Domenego so fiolo avemo riceuto da meser Calapino lire 12 in pagament de quela porta chè<br />

in zima ha la scala. - In italiano.<br />

169. Anno 1488. - Expensae factae pro confirmatione et consecratione domini Udalrici<br />

episcopi tridentini.<br />

Cartaceo, carte 5.<br />

170. Variae expensae in aedificiis et reparationibus castri Boni Consilii; accedunt<br />

quitantiae domini episcopi datiariis etc. de anno 1479, 1480, 1481, 1483.<br />

Cartaceo, carte 14. - Valerius depentor.<br />

171. Anno 1499, 26 martii, Tridenti. - Udalricus episcopus tridentinus mandat domino<br />

Andreae de Clesio ut homines de Trilaco in ordinem redigat atque fratribus Francisco, Paulo<br />

atque Gothardo filiis quondam Petri de Poll de Trilaco qui cum suis antecessoribus ius regulandi<br />

in dicta villa Trilaci semper habuerunt et modo iidem homines impedire volunt, suum ius<br />

sustinent, aliter esset in praeiuditium feudorum ecclesiae tridentinae quod una cum aliis a dicta<br />

ecclesia possident. Unde sub poena etc. mandat qualiter statuto termino Tridentum se conferant<br />

causam huius oppositionis dicturi.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

97


Capsa 3<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente rovinato. Scrive il cancelliere Guglielmo Rottaler.<br />

172. Anno 1517, 11 iulii in val Arsa in stuba canonicae s. Vigilii praesentibus domino<br />

Acacio Rinner plebano in Besenello etc. - Venerabilis artium magister dominus presbiter<br />

Stephanus Lindnperger instituit suum haeredem universalem Bernardum episcopum tridentinum<br />

cui commendavit duos filios suos natos et unum nasciturum. Hic erat beneficiatus ecclesiae s.<br />

Vigilii de val Arsa.<br />

Pergamena mm 536x215. Notaio: Dominicus a Porta q. ser Bartholomei civis et habit. Roveredi...<br />

not. et iudex ordinarius. Testimoni: Acacius Rinner plebanus Besenelli, presbiter Ioannes Haustner<br />

capellanus in Trambeleno, presbiter Urbanus Strasser capellanus in Teragnolo, presbiter Petrus Balneator<br />

capellanus in Norei, Ioannes Manfrinus de Barbarola, comunis Nomi, Gregorius f.q. Antonii ab Urso de<br />

Vallarsa, Ioannes Widman f.q. Michaelis de Pruela allemanus habitator ad presens in castro Roveredi,<br />

Simon et Laurentius fratres filii q. Antonii Norr de valle Vogra. - Eodem die et loco paulo post predicta<br />

presentes Simon Harrar a Putea Trambeleni ac Michael f. Gasparis Fogoler de Vanza.<br />

173. Anno 1439, 27 iunii Tridenti in contrata s. Benedicti. - Rhodulphus quondam nobilis<br />

domini Ioannis Petri de Grigno dicti de Feltro civis tridentinus reliquit in suo testamento<br />

frataliae s. Mariae de Tridento unum affictum perpetuum 22 grossorum tridentinorum ea<br />

conditione quod homines dictae frataliae intersint sepulturae suae et honorifice fiat memoria<br />

animae suae in anniversariis dictae frataliae.<br />

Pergamena mm 540x281-290. Testimoni: presbiter Iacobus de Placencia plebanus ecclesie s. Marie<br />

maioris Tridenti, Leonardus cimator q. ser Sichi de Tridento, Desideratus lanarius q. ser Francisci de<br />

Magredo vicentine diocesis, Canetus portator q. ser Galvani de Sitibergo (Spilimbergo), Gulielmus q.<br />

Ungari a Balistis. Notaio: Graciadeus notarius f.q. Antonii de Castello de Terlacho.<br />

174. Anno 1514. - Nota expensarum factarum in obitu Georgii episcopi tridentini Veronae<br />

et asportatione eius cadaveris Tridentum et sunt librae 865 grossi 4 quatrini 1. Accedunt duo<br />

inventaria rerum mobilium repertarum in eius palatio Veronae.<br />

Cartaceo, carte 6 più 5. Notaio: Bernardinus Coritius. - Dato a Hieronimo pictore per aversi<br />

affaticato nela infermità del Rev.mo. In italiano. - Spese notate per suonar le campane; per il becchino;<br />

per la cassa; per il trasporto; per i medici. - Altro notaio: Prandinus Hieronimus de Verona.<br />

175. Anno 1532, 24 septembris, Tridenti. - Instrumentum in quo commissarii quondam<br />

dominae Dorotheae Pretnawerin pro legato ab ea relicto confraternitati zapatorum 160<br />

renensium assignarunt unam domum apud capellam s. Simonis cum obligatione eis iniuncta ab<br />

eadem testatrice unius perpetualis anniversarii in ecclesia s. Petri pro eius anima et parentum<br />

suorum die 25 maii vel die sequenti videlicet duas Missas in cantu, unam pro defunctis et aliam<br />

de beata Maria virgine ac decem alias privatas cum erogatione librarum decem eleemosinae<br />

pauperibus.<br />

Pergamena mm 576x322. Notaio: Iohannes Iacobus Callavinus q. Iohannis de Gayfis notarius.<br />

Testimoni: Iohannes Honig, Iohannes Nogelbeg canonicus eccl. trident., presbiter Odoricus de Coredo<br />

capellanus cardinalis trident., presbiter Martinus de Clesio beneficiatus in ecclesia cathedrali Tridenti. -<br />

Sotto: Dorothea Praitenawer.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

98


Capsa 3<br />

176. Anno 1525, 29 martii, Tridenti. - Testamentum nobilis dominae Dorotheae viduae<br />

domini Ioannis Pretnawer ubi legavit episcopatui tridentino unum hortum situm ad s.<br />

Franciscum.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia coeva.<br />

177. Anno 1482, 16 septembris, Tridenti. - Thomas Aydempos pater supradictae Dorotheae<br />

condidit suum testamentum ubi legavit confraternitati zapatorum 40 rainenses cum obligatione<br />

ei anexa faciendi celebrare unum anniversarum perpetuum pro eius anima et uxoris suae.<br />

Pergamena mm 507x165. Notaio: Iohanninus f.q. ser Bartholomei de Zotis de Lasino; copia del<br />

notaio Iesamantus de Pegolotis de Burgo Archi. Testimoni: presbiter Iohannes Biser altarista s. Dorothee<br />

trident., presbiter Iohannes Puber plebanus in Trilaco [alias Puller] et plebanus in s. Petro Tridenti,<br />

magister Gabriel Cramer cerdo, Iacobus Perocius q. ser Leonardi Perocii, Christoforus pistor q. Odorici,<br />

magister Conradus barbitonsor q. Odorici carpentarii, Sistus institor q. Nicolai de Alemania.<br />

178. Anno 1527, 17 novembris, Tridenti. - Litterae patentes datae a Bernardo episcopo<br />

tridentino Andreae regio consiliario suo et Angelo Costede fiscali in quibus eos commissarios<br />

destinavit ad visitandum, reformandum, corrigendum, emendandum et inquirendum super bonis<br />

mobilibus et immobilibus, iuribus, redditibus pertinentibus ad ecclesiam tridentinam tam in<br />

civitate quam extra.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

179. Anno 1528, 25 octobris. - Producta sunt dominis commissariis privilegia et<br />

consuetudines antiquae Vallium Ananiae et Solis confirmatae a Bernardo episcopo tridentino et<br />

ibi recensitae.<br />

Cartaceo, carte 12.<br />

180. Anno 1555. - Recursus Sigismundi et fratrum de Thono ad episcopum tridentinum pro<br />

habendo affictu perpetuali a nobilibus de Roccabruna quem antiquitus solvere solebant videlicet<br />

libras 43 et modo solvere recusant. Una cum sententia Francisci Alexandrini consiliarii et in hac<br />

causa delegati commissarii in favorem dictorum fratrum.<br />

Cartaceo, carte 6. Notaio: Ioannes Baptista Landus f.q. Antonii Landi civis et habitator Tridenti.<br />

181. Anno 1452, 7 maii, Tridenti. - Georgius episcopus tridentinus vendidit Bartholomaeo<br />

quondam ser Ioannis de Zotis de Lasino et aliis de Lasino et Madrutio ibi recensitis unam<br />

possessionem quae dicitur Preda Murada in pertinentiis Cavedini cum uno lacu parvulo, busco,<br />

pratis, pasculis, montibus et aliis connexis praetio 180 ducatorum auri.<br />

Pergamena mm 431-522x253. Notaio: Iesamantus q. Antonii notarii de Pegolotis de Archo civis et<br />

habit. Tridenti. Testimoni: Ambrosius canzelarius rev. dom. episcopi tridentini Iacobus q. de Fanzinis a<br />

Ture, Bonaventura q. Marci de Calapinis cives et habitatore Tridenti. Abitanti di Lasino: Nicolaus q.<br />

Antonii de Ranzo, Dominicus q. Iohannis Gati, Pedrini q. Brunazoli, Antonii Zambarde q. Petri dela<br />

Dyamante, Spendei q. Tybaldelli, Iohanninus q. Iacobi Chizolete, Antonius q. Matezoli, Iohannes q. Ture<br />

de Banalo. Guilielmus q. de Grossellis, Antonius q. Guidi de Valcamonica, Pelegrinus q. Danielis,<br />

Pelegrinus q. Pisoni, Iacobus q. Florii habitator Madrucii, Bartolomeus Meacius q. Antonii de Castellano,<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

99


Capsa 3<br />

Benvenutus q. Iohannis de Besagnis, Pelegrinus q. Iohannini Ricii, Bartolomeus Feragutus q. Bertolini,<br />

Riprandus q. Iacobi Gatini, Christoforus q. Iacobi Gayfe, Antonius Fataman q. Nicolai, Tomasina uxor q.<br />

Iacobi Chizolete, Pasinus q. Berti, Iohannes q. Tomei, Aldrigetus Pentegacius q. Iohannis, Iacobus Cerlus<br />

q. Dominici Francezii, Aldrigetus q. Petri Stanchini, Philippus q. Iacobi a Balcono, Iohanninus q. Antonii<br />

Banali, Stefanus Fratrius dictus Iohanninus, Zordanus q. Iohannis Ribelli. - Lacus vallis Cavedeni et<br />

flumen Sarche. - Vi è una lunga nota di mano dell'Hinderbach.<br />

182. Anno 1476, 14 februarii, Tridenti. - Ioannes episcopus tridentinus conquaeritur cum<br />

sindico et aliis hominibus Cavedini quod quidam ex ipsis ligna et palos pro vineis in pratis et<br />

pertinentiis Predae muradae surripuerint et absque licentia castellani Toblini inciderint et<br />

deprehensi atque admoniti, qua facultate id facerent? responderunt id se licite facere. Cum vero<br />

praedicta bona praedecessor episcopus ab illis de Madrutio et aliis interesse habentibus emerit<br />

pro necessitate castri Toblini pro proxima die sabati citat reos repertos ad comparendum<br />

Tridenti et dicendum quo iure dicta ligna inciderint.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo perduto. - Annotato dall'Hinderbach.<br />

183. Anno 1455, 16 martii. - Compositio facta inter dominum Guielmum de castro Nani<br />

proprietarium castri Madrutii tanquam regulanum Calavini, Lasini, Madrutii et Toblini et<br />

dominum Gratiadeum de castro Campi praetendentem unam petiam terrae subtus ecclesiam s.<br />

Mariae della Sarca cui per compositionem assignata fuit una pars praedictae terrae.<br />

Cartaceo, carte 4. Notaio: Christoforus... f. ser Marci de Marchetis de Cadeno. Annotato<br />

dall'Hinderbach.<br />

184. Anno 1527, 13 martii. - Recursus filiorum quondam domini Antonii de Thono ad<br />

locumtenentes tridentinos pro habendo affictu unius domus et aliorum bonorum de quibus<br />

Balthassar et fratres de Roccabruna solvere debent annuatim 48 libras quas per octo annos<br />

praecedentes non solverunt.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

185. Anno 1561, 12 martii, Romae. - Epistola cardinalis Christophori episcopi tridentini ad<br />

locumtenentes tridentinos in qua eis iniungit ut quamprimum electionem faciant de uno quem<br />

ipsi probaverint, pauperum amatore et canonico tridentino qui una cum vicario generali et<br />

magistro domus, nulla habita cuiusvis personae ratione, minutatim rationes intelegant et<br />

inspiciant xenodochii tridentini aliorumque piorum locorum computa et quonam modo et via<br />

praeteritorum introitus temporum fuerint distributi et in quorum utilitatem cesserint, diligenter<br />

cognoscant. Adiungit quod libenter videret moniales s. Clarae in civitatem introductas et sic<br />

aliqua permutatio fieri posset videlicet moniales in loco hospitalis introduci et hospitale ad<br />

conventum dictarum monialium transferri.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

186. Anno 1564, 29 octobris ex castro turris Franchae. - Carolus Trautmanstorff de turri<br />

franca et Castelalto conquaeritur cum locumtenentibus tridentinis de plebano Matarelli quod<br />

pignus auferri iusserit cuidam suo molitori eo quod pro foco aliquid solvere recusaverit.<br />

Ostendit antiquum ius tam molendini quam domus suae ubi nunquam fuit in more aliquid<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

100


Capsa 3<br />

solvendi pro foco unde ab eisdem dominis locumtenentibus petit manutentionem iurium suorum<br />

et pignoris restitutionem.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

187. Anno 1524, 20 novembris. - Instructio data reformatoribus deputatis per dominum<br />

Bernardum episcopum tridentinum circa bona mobilia et immobilia totius principatus. Accedit<br />

instructio alia data visitatoribus dicti domini episcopi tempore canonicae visitationis.<br />

Cartaceo, carte 10. Annotato dal Quetta.<br />

188. Anno 1686. - Cartae spectantes ad controversiam inter Franciscum episcopum<br />

tridentinum et Fortunatum comitem a Wolghenstain qui impedire intendebat aedificationem<br />

unius hospitii quod aedificare intendebat dominus episcopus tridentinus ad Sarchas contra<br />

privilegium ut asserebat investiturae episcopalis sibi factum quo nullus hospitium aedificare<br />

potest nisi in distantia trium miliarum. Remissa fuit causa ad pares curiae. Pro parte domini<br />

episcopi electus fuit Franciscus comes a Castrobarco et pro parte Wolghenstainera Sigismundus<br />

baro Trapp.<br />

Cartaceo, carte 2. Pezzi 9. Sigilli aderenti. Parte in italiano.<br />

189. Anno 1678, 11 iulii, Tridenti. - Conventiones inter dominum episcopum tridentinum<br />

et patres Somascos circa seminarium cum taxa salarii dandi magistris et instructoribus<br />

alemanorum praetii pro expensis cuiuslibet alumni, aliaeque leges tam pro patribus Somaschis<br />

quam pro alumnis.<br />

Manca.<br />

190. Anno 1614, 21 iulii, Lincii. - Ad praeces Caroli cardinalis et episcopi tridentini<br />

romanorum imperator eidem domino episcopo concessit augmentum thelonei ad septennium.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

191. Anno 1629, 11 aprilis, Tridenti. - Ferdinandus romanorum imperator ad praeces Caroli<br />

cardinalis et episcopi tridentini prorogavit eidem domino episcopo augmentum thelonei in suo<br />

episcopatu ad alios septem annos.<br />

Cartaceo, carte 4. (scritte 3) . Copia coeva.<br />

192. Anno 1691, 4 martii, Oeniponti. - Sigismundus Trapp conquaeritur cum<br />

administratoribus episcopatus Tridenti quod ipso inscio posita fuerit domuncula pro excubiis<br />

timore contagionis ad pontem Aquae vivae in loco suae iurisdictionis quod cum sit in<br />

praeiuditium suorum iurium petit demolitionem huiusmodi domunculae vel dari reversale ut in<br />

simili casu factum fuit aliter ad alias resolutiones devenire opportebit.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

101


Capsa 3<br />

193. Relatio facta imperatori ac aliis principibus de quibusdam perversis qui nullo habito<br />

respectu libere libros famosos scribunt et picturas contumeliosas venales exponunt in<br />

contemptum caesaris ac aliorum principum etc. et decretum caesareum pro puniendis ac<br />

removendis huiusmodi libellis.<br />

Cartaceo, carte 2. Malacopia con correzioni.<br />

194. Anno 1537, 28 octobris, 6 mai 1538. - Liberculus in quo adnotata sunt ea quae facta<br />

sunt a ministris absente domino episcopo tridentino inter quae sunt variae investiturae renovatae<br />

Francisco Iacobo de Lionellis de Roveredo de quadam decima, Hectori del Bene, Ioanni Mariae<br />

de Seimbandis de quibusdam decimis, Hieronymo de Serbatis, Gusmero de Rosminis, Petro<br />

Bertochi, Fricio de Friciis, Sebastiano Parolino omnibus de Roboreto de decimis etc. Friderico<br />

et Augustino de Bosiis ac Antonio Bonfiolo de Sacco.<br />

Cartaceo. Libretto di carte 17 legato in pergamena [La pergamena che fa da copertina è una pagina<br />

delle infeudazioni e investiture del vescovo Alessandro di Mazovia, scritte sulle due faccie. - Notaio<br />

Iachoben Hartman da Monaco], mm 395x282. Solo titoli come segue:<br />

- Investitura Iacobi de Fedricis de Quetta de ecclesia parrochiali in Clesio.<br />

- Binas literas questus pro ecclesia in Civezano.<br />

- Patenti per il notaio di Cunevo Baldess. Iob.<br />

- Tria mandata ad decanos rurales in visitatione observanda (30 ottobre).<br />

- Licentia vicario plebis Lizane frangendum et destruendum ecclesiam s. Marci oppidi Roboreti.<br />

- Literas questus s. Pancratii plebis Enni.<br />

- Literas questus s. Sebastiani et Rochi et Fabiani plebis Tassuli.<br />

- Litteras patentes pro ill.mo duce Mantuae ut possit conducere pro usu suae Ecc. et curiae<br />

qualibet septimana 25 vitulos.<br />

- Commissio ad presbiterum Casparem Wetzal, plebani Aldeni ut presbiteros Iacobum vicarium in<br />

plebe Nova Teuthonica et Marinum Phriemb coadiutorem ibidem examinet. [Aldenum =<br />

Aldein].<br />

- Admissio ad celebrandum in diocesi presbitero Alberico cremonensi.<br />

- Unum carrum vini pro usu Rev.mi Vienne.<br />

- Don Marco Antonio Angelico Fossa della diocesi di Parma ammesso alla cura d'anime.<br />

- Literas questus pro capella b. Mariae V. et s. Sebastiani et Rochi plebis ville Folgaridae.<br />

- Admissio ad celebrandum et curam animarum presbitero Petro f. Ioannis de Zaninellis de castro<br />

Nano dioc. Tridenti.<br />

- Admisso regendi curam animarum presbitero Felici de Longenis brixiano facta.<br />

- Admisso regendi curam animarum Francisco de Pavesiis de Calestano dioc. parmensis.<br />

- Litteras questus pro ecclesia s. Fabiani et Sebastiani infra Nanum et Tuenum.<br />

- Admissio presbitero Iacobo de Fabris de Clesio facta...<br />

- Litteras questus pro hospitali ecclesiae s. Trinitatis de Nacho.<br />

- Litteras questus pro ecclesia s. Marie in Tyrano.<br />

- Confirmatio ordinationum inter homines Mortacii.<br />

- Admissio... pro presbitero Petro de Cruviano plebis Maleti.<br />

- Admissio pro presbitero Georgio de Vigo vallis Anonie.<br />

- Admissio ad celebrandum super ara portatili presbitero Nicolao de Florianis de villa Villae vallis<br />

Lagarinae... e molte altre.<br />

- Una licenza di trasporto di vino. In tedesco.<br />

- Litteras questus s. Romedii in valle Naunia.<br />

- Literas 28 ad omnes officiales Rev.mi ut compareant ad faciendum raciones (21.1.1538).<br />

- Literas questus pro conventualibus oppidi Ripe.<br />

- Mandatum ad instantiam Georgii de Firmian factum hominibus ville Navis ut ipsorum solitis<br />

pasculis ac usibus minime privari debeant.<br />

- Literas questus pro hospitali s. Pelegrini sub monte Alochi... pro liberatione suorum<br />

consanguineorum ex manibus saracenorum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

102


Capsa 3<br />

- Licentia frangendi capellam s. Petri et Pauli de Terragnolo et iterum redificandam.<br />

- Investitura de quodam capella s. Wolfgangi et Martini in Gurlano.<br />

- Literas questus capelle s. Pantaleonis et Antonii ville comitatus Archi.<br />

- Licentia hominibus ultra Sarcham ut capellam s. Silvestri sitam supra montem dextruere possint<br />

studio illam amplificandi.<br />

- Binas litteras questus pro Ioanne Baptista olim ebreo nunc cristiano.<br />

- Locatio ad 3 annos facta Iacobo de Zottis de Lasino, hospitio Sarchae (13 aprile 1538).<br />

- Confirmatio fratrum de disciplina de Lomasio.<br />

195. Anno 1538. - Controversia inter dominam Beatricem de Dornberg filiam dominae<br />

Christinae de Petraplana et dominum Aliprandum de Clesio invetitum a domino Bernardo<br />

episcopo tridentino de feudis domini Maximiliani ultimi ex familia de Petraplana quae Beatrix<br />

praetendit a domino Aliprando restitutionem bonorum alodialium et melioramentorum in<br />

feudalibus quae sibi debentur tanquam haeres Maximiliani mortui absque successione et<br />

testamento.<br />

Cartaceo, carte 11 (scritte 9). Parte di genealogia dei Pietrapiana.<br />

196. Anno 1541, die 29 septembris, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus<br />

Christophorus episcopus tridentinus accedente capitulari consensu in favorem sui genitoris<br />

domini Gaudentii baronis castrorum Madrutii, Avii et Brentonici, sacrae regiae romanae<br />

maiestatis consiliarii et camerarii ac serenissimorum principum Austriae etc. camerarii supremi,<br />

eximit a praestatione decimarum locum nuncupatum el Piano della Sarcha ob multas expensas<br />

ab eo faciendas ad illum ad culturam reducendum et innundationibus tutandum cum multa<br />

episcopatus utilitate atque etiam ob magna eius merita et praeclara gesta in utilitatem ecclesiae<br />

tridentinae.<br />

Pergamena mm 590x558. Sigilli pendenti: uno del vescovo Madruzzo e uno del Capitolo. -<br />

Dissodare e ridurre a cultura il piano della Sarca per produrre "blada" che si debbono importare; così il<br />

denaro resterà in patria.<br />

197. Anno 1596, die 2 martii, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Ludovicus sanctae<br />

romanae ecclesiae tituli s. Laurentii in Lucina presbiteri cardinalis Madrutius cum ex mandato<br />

sanctissimi domini papae et caesareae maiestatis Romam accedere deberet, interea vices suas<br />

delegavit domino Carolo Madrutio episcopo smyrnensi coadiutori et nepoti suo, ut durante<br />

absentia sua omnia agat in temporalibus et spiritualibus, participato in omnibus consilio cum<br />

capitaneo et consiliariis suis et quando res postulabit etiam cum capitulo tridentino.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

198. Anno 1668, die 22 septembris - Recensio reddituum mensae episcopalis tridentinae<br />

habito respectu ad integrum septennium qui redditus ascendunt<br />

ad summam rhenensium 27.948<br />

annualia onera eiusdem mensae episcopalis ut ibi rhenensium 22.269<br />

remanent ad victum et usum episcopi rhenensium 5.679<br />

Cartaceo, carte 6. Copia coeva. In italiano. Formato da sette giurisdizioni:<br />

Dal dazio di s. Martino di Trento Ragnesi 4.844<br />

Colta del massariato di Trento Ragnesi 505<br />

Libelli del massariato di Trento Ragnesi 35<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

103


Capsa 3<br />

Appalto della trementina Ragnesi 125<br />

Prati del Bondone, di Lidorno e Roncafort Ragnesi 158<br />

Molino Ragnesi 66<br />

Bollette dei forestieri che alloggiano a Trento Ragnesi 30<br />

I laghi di s. Massenza, Piné e Pergine Ragnesi 162<br />

Dazio di Riva Ragnesi 1.100<br />

L'appalto delle strazze Ragnesi 45<br />

Dacio di Storo Ragnesi 90<br />

Legname sul fiume Chesio (Chiese)<br />

[Due ragnesi fanno uno scudo di Roma].<br />

Ragnesi 72<br />

199. Anno 1680, die 21 novembris, Feltriae - Dominus Bartholomaeus episcopus feltrensis<br />

transmittit processum a se formatum anno 1677, die 8 decembris ex delegatione nuntii et legati<br />

apostolici super statu ecclesiae cathedralis tridentinae et redditibus mensae episcopalis:<br />

Redditus rhenenses 35.554<br />

onera annua rhenenses 30.527<br />

remanent rhenenses 5.027<br />

Cartaceo, carte 26. 27 luglio 1669. Sigillo aderente. 27 luglio 1669, sigillo impresso del Capitolo.<br />

Notaio: Felice Menestrina. 22 luglio 1669. Sigillo aderente del Capitolo. Feltre, 21 novembre 1680.<br />

Sigillo aderente del vescovo di Feltre. È unita: Rationes della mensa vescovile di Trento: 15 maggio 1673<br />

- gennaio 1674. Parte in italiano.<br />

200. Anno 1606, 23 octobris, Tridenti - Carolus episcopus tridentinus scribit Alexio<br />

Tomasino plebano Lizzanae decano foraneo vallis Lagarinae, Alberto Farinae plebano Blezii<br />

decano vallis Iudicariarum, Ioanni Rampono plebano Rippae et ibi decano quod fructuun<br />

portionem quam pro seminario in civitate tridentina sustentando beneficiatis imposuerat, etsi<br />

tempus praescriptum pro ea impositione terminanda iam sit finitum, iustis tamen de causis<br />

adhuc ad triennium dimidiam huius impositionis partem prolungavit.<br />

Cartaceo, carta 1. Malacopia.<br />

201. Anno 1612, 19 septembris, Tridenti - Mandatum Caroli episcopi tridentini hominibus<br />

Vezzani et Padrignoni intimatum quatenus Ioannem a Prato fabrum ferrarium sinere debeant uti<br />

et frui bonis comunalibus, uti a domino episcopo tanquam domino et principe episcopatus sibi<br />

concessum fuit.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo perduto. Con correzioni ed aggiunte.<br />

202. Anno 1611, 24 februarii. - Prohibitio facta a domino Carolo episcopo tridentino ne<br />

quis audeat ultima februarii et prima martii solitas proclamationes matrimoniorum per villas et<br />

campaneas facere vulgo cridar marzo, cum maximo scandalo et inimicitiis etc. sub poena 10<br />

marcarum et triremium etc.<br />

Cartaceo, carta 1. In italiano. - Da alcuni discoli s'osserva un certo abuso d'andar li ultimi di fevraro<br />

et primi di Marzo in campagne et per la villa cum campanelli et altri strepiti, proponendo maritaggi sino<br />

alle bestie e di peggio, dacchè ne nascono scandali e disinimicizie tra le famiglie.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

104


Capsa 3<br />

203. Anno 1618, 7 iunii, Tridenti. - Carolus episcopus tridentinus praetori civitatis<br />

tridentinae ut procedat contra Maximilianum Gerardi qui in castro Petraplana Prosperum<br />

Bucatum et Minetum de Arcu bannitos detinebat ut debitis poenis puniatur ille et hi detineantur.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

204. Anno 1618, 12 maii, Tridenti. - Carolus episcopus tridentinus delegatus a Mathia<br />

romanorum imperatore tanquam supremo tutore filiorum pupillorum Francisci Gonzagae<br />

Castilioni principis pro inquirenda eorum aeducatione et utrum subditi in debita obedientia sint<br />

constantes et indagando regimine ministrorum, subdelegavit Alexandrum Fopulum consiliarium<br />

suum.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

205. Anno 1674 et 1675. - Dominus episcopus tridentinus sua cum instructione mittit<br />

Viennam dominum consiliarium Antonium Sizzo ad promovendam causam mensae tridentinae<br />

contra Ioannem Ernestum Mayr tridentinum qui sub efficto praetextu negatae vel protractae<br />

iustitiae, aliorumque gravaminum et ut a rescriptorum seu decretorum paritione se subtraheret,<br />

causam coram caesarea maiestate introducere conabatur.<br />

Cartaceo, carte 165. In italiano e parte in tedesco.<br />

206. Anno 1689. - Consignationes reorum factae curiae tridentinae Avisii et Roboreti sede<br />

vacante tridentina eiusque temporalitatem administrantibus dominis Gaudentio Fortunato<br />

comite de Wolchenstain et Ioanne Antonio Ceschi.<br />

Manca.<br />

207. Anno 1631. - Scripturae spectantes emptionem factam a domino Dominico Gianettini<br />

consiliario et oeconomo domini episcopi tridentini tanquam eiusdem procuratore de uno palatio<br />

cum domuncula et horto in civitate Tridenti sito, quod olim erat dominorum de Trauttmansdorf.<br />

Cartaceo, carte 6. Copia.<br />

208. Circa annum 1596. - Instructio data a domino cardinali Ludovico episcopo tridentino<br />

domino Carolo nepoti et coadiutori suo circa regimen episcopatus tridentini et quomodo se<br />

gerere debeat cum caesare, cum tyrolensi comite, cum capitulo, cum capitaneo, cum consulibus<br />

etc. ubi documenta prudentiam et moderationem aequissimam spitantia continentur.<br />

Cartaceo, carte 8 (scritte 6). In italiano. - Habbi molta cura dell'archivio: non si levino originali ma<br />

solo copie.<br />

209. Anno 1667 prima novembris. - Aedictum Ernesti Adalberti episcopi tridentini<br />

hominibus Calavini, Madrutii et Lasini intimatum in quo eisdem interdicitur transitus cum equis<br />

et curribus per vias noviter introdcutas cum praeiuditio bonorum mensalium ad Sarcas, sed quod<br />

imposterum ire debeant per viam communem sub poenis etc.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

105


Capsa 3<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

210. Anno 1538, 15 martii. - Mandatum domini episcopi tridentini intimatum domino<br />

Thomae Cazzuffo quatenus sub poena etc. removere debeat a pratis Lidorni rostam ibidem<br />

erectam.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

211. Ad imperialem cameram spirensem scriptura in causa communitatum Lasini, Calavini<br />

et Madrutii a sententia tridentina in qua condemnatae fuerunt ad concurrendum pro reparatione<br />

fluminis Sarchae, ad dictam cameram appellantium.<br />

Cartaceo, carte 4. Malacopia (dopo il 1679).<br />

212. Anno 1666, 9 iulii, Tridenti. - Coram domino Iosepho Ghelf decano, Francisco de<br />

Albertis summo scholastico, Ioanne Baptista comite Lodroni, Antonio Crosino, Iosepho<br />

Victorio de Albertis archidiacono, Iacobo Roboreto a Freiberg, Ioanne Michaele comite a Spaur<br />

et Valler et Francisco Bertoldo canonicis tridentinis. - Dominus Liduinus Piccolomini senior et<br />

praepositus tridentinus tanquam procurator domini Ernesti Adalberti de Harrac cardinalis et<br />

archiepiscopi pragensis eius nomine ad possessionem adiit ecclesiae tridentinae tanquam<br />

postulatus a capitulo tridentino iuxta formam etc. eique fidelitatis iuramentum praestiterunt<br />

Ioannes Iacobus Sizzo cancellarius, Carolus Gervasius de Albertis, Franciscus Trentini, et<br />

Bernardus Pompeati consiliarii, Franciscus Guarientus, Antonius Sardanea, Hieronymus<br />

Voltolini, Ioannes Antonius Roboreti et Dominicus Gallitioli consules ac alii quibus de iure.<br />

Cartaceo, carte 6. Notaio: Udalricus Thomasis cancellarius capitularis apost. et imp. auct. notarius.<br />

213. Anno 1578. - Epistolae cardinalium et aliorum ad dominum cardinalem Ludovicum<br />

episcopum tridentinum super obitu eius patrui domini cardinalis Christophori qui diem<br />

extremum clausit Tiburi die 5 iulii hora 18 anno 1578.<br />

Cartaceo, carte 40. Contiene 22 lettere originali con sigilli. In italiano.<br />

214. Anno 1575, die 26 maii. - Scriptura producta contra affictationes qui constitutos<br />

census cum onere solvendi supra quinque pro centenario usurariae pravitatis insimulabant et<br />

debitos affictus solvere renuebant. Probatur autem constitutionibus tum pontificiis tum<br />

municipalibus tales census esse licitos et factis obiectionibus respondetur. Sequitur replica<br />

affictalinorum una cum quibusdam actis iudicialibus ea de re secutis.<br />

Cartaceo. Tre fascicoli di complessive carte 111. In latino, italiano e tedesco.<br />

215. Anno 1624, 29 aprilis, Tridenti. - Exemplar emptionis factae a domino Carolo<br />

Emmanuele Madrutio coadiutore Tridenti de Iscla olim domini Innocentii a Prato cum<br />

nemoribus, aedificiis et adhaerentiis suis quam Isclam emerat a communitate Tridenti dominus<br />

Antonius a Monte in subhastatione sed cum ad subhastationem concurrisset etiam dictus<br />

dominus coadiutor conventum fuit quod dictus dominus Antonius Isclam aquirere possit eo<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

106


Capsa 3<br />

pacto ut dicto domino coadiutori renuntiaret ut de facto eam renuntiavit dicto domino coadiutori<br />

praetio rhenensium 11.330.<br />

Cartaceo, carte 4. -Ex actis Marci Antonii Scutelli.<br />

216. Homines Vallis Surdae cum tenerentur annuatim conducere ad castrum Boni Consilii<br />

certam lignaminum quantitatem et insuper staria 30 bladi, idque ob nemus ipsis livellario titulo<br />

concessum atque ob dilatam solutionem onerum fuerint oppignorati petunt aliquam dilationem<br />

ad solutionem faciendam.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Sec. XVII.<br />

217. Circa annum 1550. - Supplices litterae agentis pro domino cardinali episcopo<br />

tridentino ad caesaream maiestatem in causa datiorum solvendorum Avisii et Sachi pro<br />

transeuntibus lignis et de iure dominii aquae Avisii quod saltem pro medietate ad tridentinam<br />

ecclesiam spectare debet, cum et pontem super eadem aqua construere faciat.<br />

Manca.<br />

218. Anno 1518, die 14 augusti, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Bernardus<br />

episcopus tridentinus pro conservatione pontis Sarchae subtus montem Casal et monasterium s.<br />

Mariae de Sarcha, praecepit ut omnis pedester unum quatrinum monetae usualis sicut etiam<br />

quodlibet animal ibi transiens solvat mutario suo; si tamen animal habeat somam solvantur tres,<br />

et pro curru quolibet quatuor quatrini; ecclesiasticis personis, nobilibus dioecesanis aliisque<br />

exemptis semper exemptis.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

219. Anno 1495, die 30 martii in villa Cadeni. - Homines villae Cadeni sua ordinamenta et<br />

consuetudines renovarunt pro bono regimine et usu campaneae et bonorum communalium,<br />

eorumque custodia etc. Quae omnia confirmat Bernardus episcopus tridentinus anno 1529, die<br />

23 ianuarii.<br />

Cartaceo. Due fascicoli di carte 18 (scritte 15).<br />

220. Anno 1525-1534. - Epistolae quinque domini Bernardi episcopi tridentini ad suos<br />

Tridenti locumtenentes pro collocanda in meliori forma tridentina urbe nempe viis reparandis,<br />

garbariae et macelli loco mutando, quibusdam porticibus tollendis et mercato a loco Cantoni ad<br />

locum macelli transferendo, una cum precibus et rationibus habitantium ad Cantonem pro<br />

impedienda illa translatione.<br />

Cartaceo, carte 19. Lettere del Clesio da Innsbruck, Lienz, Ratisbona, Praga. Parlano della fabbrica<br />

di s. Maria, della visita pastorale, delle concerie e del macello da trasportarsi prope Atesim ubi est<br />

balneum. Elenco degli abitanti del Fossato. I mercanti vicentini chiedono il rilascio del pedaggio (con<br />

sigillo aderente). Lettera dei consoli di Trento riguardo al macello (con sigillo aderente).<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

107


Capsa 3<br />

221. Anno 1523, die 20 ianuarii, Nurenbergae. - Dominus Bernardus episcopus tridentinus<br />

suis locumtenentibus scribit super promotione nepotis sui ad canonicatum tridentinum. Insuper<br />

admittit praesentationem presbiteri Angeli Mantuani ad altare s. Andreae in cathedrali etc.<br />

tandem eos hortatur ad terminandam statutorum tridentinorum reformationem.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. Parla anche della morte del pievano di Flavon Leonardo<br />

Fondoier.<br />

222. Anno 1525, die 2 maii, Oeniponti. - Dominus Bernardus episcopus tridentinus suis<br />

locumtenentibus scribit super visitatione domus Dei, probatque quod mutato nomine<br />

visitatorum, sed inspectorum nomine locus ille visitetur et conspiciatur an res dicti loci honeste<br />

et bene gerantur uti debet.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

223. Anno 1533, 22 octobris, Marmiroli. - Dux Mantuae scribit locumtenentibus tridentinis<br />

pro facultate extrahendi ex plebe Rendenae qualibet hebdomada 25 vitulos et salvaticinas.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

224. Variae scripturae in causa controversiae inter Hieronymum Scratenpergher et Iacobum<br />

de Paho qui dicto Scratenpergher recusabat solvere decimam suorum bonorum in pertinentiis<br />

Pissavaccae de qua ab episcopo investitus fuerat etc. productae coram domino Georgio episcopo<br />

tridentino.<br />

Cartaceo, carte 16.<br />

225. Anno 1535 aprile 19. - Liprandus de Clesio conquaeritur cum locumtenentibus<br />

tridentinis contra Albertum de Roccabruna qui contendere praetendit ius regulandi in plebe<br />

Civezzani eidem domino Liprando ab episcopo tridentino sibi concessum, unde rogat eosdem<br />

locumtenentes ut ipsum inducant ad ostendenda iura sua.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

226. Anno 1527. - Sindici Cavedini, Lasini, Padergnoni, Trilaci, Supramontis et Viguli<br />

Basilicae exponunt domino episcopo tridentino quod capitaneus portae pontis Athesis eos velit<br />

aggravare de nova muta ultra solitum et consuetum solvendi de rebus suis conducendis per<br />

dictum pontem unde rogant dominum episcopum ne permittat talia gravamina. Responsum quod<br />

capitaneus supplicantes non aggravet ultra solitum et si quid habeat in contrarium, respondeat.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

227. Capitula exposita domino episcopo tridentino ab his qui noviter introducti sunt in<br />

civitatem Tridenti ad pannos conficiendos. Deest annus et episcopus, tamen videtur talem<br />

introductionem fuisse factam sub domino Bernardo episcopo tridentino.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

108


Capsa 3<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. - Tutta la lana del distretto sia tenuta e non si esporti prima che queli<br />

da larte dala lana siano forniti; nessuno possa condur panni da Arzignano nè da altri luoghi, cioè panni de<br />

garzadura, de cativa sorte; non si possono vendere se non panni bagnati et cimati; i forestieri possano<br />

vendere panni solo in le fere.<br />

228. Anno 1529. - Baptista Zavatinus exponit domino episcopo tridentino quod cum ab<br />

ipso domino episcopo facultatem habuerit aedificandi unam apothecam apud turrim plateae et<br />

convenisset solvere renenses tres singulo anno et sibi facta fuerit investitura et paraverit omnia<br />

pro constructione dictae apothecae, impeditus fuit a dominis consulibus civitatis. Unde recurrit<br />

ad dominum episcopum pro iustitia qui rescripsit quod fiscalis tractet cum supplicante et<br />

reliquis iuxta mentem domini episcopi.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

229. Calceatores Tridenti exponunt locumtenentibus tridentinis quod cum tractetur de<br />

erigenda fraternitate calceatorum in civitate ad eius commodum et honorem et in ea etiam<br />

comprehenderentur cerdones et quia vel ex quadam consuetudine vel aliter videntur ipsi<br />

cerdones obligati, ubicunque contingit fieri executio administrationis iustitiae in criminalibus<br />

adesse, ob hoc multi calceatores se opponunt ad huiusmodi erectionem quare rogant dictos<br />

locumtenentes ut eximant cerdones a tali exercitio ignominioso et meditatam fraternitatem<br />

erigere possint.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

230. Anno 1522, die 17 decembris in causa hominum de Matarello contra Bisenum<br />

producitur carta in qua iurisdictionis confinia fuerant designata. Cfr Designationes 1339 edite da<br />

T. Gar.<br />

a) Cartaceo, carte 2. - Confini: a Preda guda sive cucca que est prope viam citra<br />

bilfredos, sub qua est quedam covaletus, subtus rochetam; ab aqua stolzani<br />

usque in Valarsam; vallem ziresariam super segam illorum de Vigulo. Il<br />

monte Novaline ab aqua stolzani et pozas Casteleri; vinea de matarello usque<br />

ad viam que appellatur ab alodiis qua itur Novalina; ad viam que dicitur<br />

rosole et aqua rosole et prope Stolzanum.<br />

b) b) Cartaceo carte 2. Elenco degli esattori nominati a riscuotere la colta per<br />

l'arginatura della Fersina; s. d. Cfr. capsa 4/36, libro 1507 di colta per gli<br />

argini alla Fersina ed alla Saluga; quindi questo 3/230 bis dovrebbe essere di<br />

poco posteriore al 1507.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

109


Capsa 4<br />

CAPSA 4<br />

Civitas Tridenti (numeri 220)<br />

1. Anno 1275 indictione 3, die veneris 6 intrante decembri, Tridenti in ecclesia beati<br />

Vigilii, sonata campana palatii ad arengam publicam. In praesentia dominorum Goxalchi decani,<br />

Odorici archidiaconi, Ezelini et Odorici de Campo, ac Olrici scolastici et Adelurandi<br />

canonicorum ipsius ecclesiae, Erardi de Tinguestain capitanei Tridenti. Fedrici et Vielmi<br />

fratrum de Castrobarcho, Pelegrini de s. Benedicto, Vielmi de Bellenzano. - Coram domino<br />

Henrico episcopo tridentino iuravit universus populus Tridenti ibidem congregatus coram<br />

crucifixo aureo sibi ostenso, et domini Riprandus de domino Gonselmo, ac Gerardus Capeleti<br />

sindici communis Tridenti nomine eiusdem communitatis promovere, conservare et defendere<br />

personam, dignitatem, potentiam et iura venerabilis patris domini fratris Henrici episcopi<br />

tridentini: obedientiam, reverentiam, fidelitatem omni tempore ipsi exhibere, ipsum tam in<br />

spiritualibus quam in temporalibus in dominum et episcopum recognoscendo. Quod si aliqui<br />

contra praedicta fecerint, cognoscant se lege municipali et statuto ad capitis detruncationem et<br />

ad bonorum omnium publicationem esse dampnatos.<br />

Pergamena mm 270x157-160. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Zacheus. Altri testimoni:<br />

Nicholaus Spagnolli, Maximianus iudices; Aprovinus, Girardus et Nicolaus fratres q. Zelemie de<br />

Castronovo; Pelegrinus de s. Benedicto, Vielmus de Belenzano, Rubeus de Maranoto, Odoricus de<br />

Bolzano, Gabriel de Porta, Valerius notarius. - Iuravit infrascriptum capitulum liberaliter et vulgariter.<br />

2. Anno 1368 indictione 6, die sabati 19 februarii, Tridenti. - Ser Antonius filius quondam<br />

Ielemiae de Matarello civis tridentinus a ser Francisco notario tanquam procuratore domini<br />

Alberti comitis in Ortemburg episcopi tridentini fuit investitus nomine locationis et conductionis<br />

in perpetuum secundum usum et consuetudinem aliarum locationum dicti episcopatus de una<br />

domo iacente in civitate Tridenti in contrata burgonovi cui cohaerent ab una parte haeredes<br />

quondam ser Otolini, pro annuo affictu decem solidorum denariorum parvulorum praestando in<br />

kalendis martii, quem non possit alienari sine licentia.<br />

Pergamena mm 457x171-173. Sul verso UNITAS, regesto. Notaio: Rodulfus q. ser Basini de<br />

Tridento... Tridenti in contrata platee comunis, ante domum heredum q. magistri Iohannis Merzarii qui<br />

fuit de Fosso. Testimoni: Franciscus q. Nicolai Merzarii de Fosso, Tomasius merzarius q. Simeonis de<br />

Mecio civis trident., Antonius notarius filius ser Michaelis dicti rubei de Rancio habitator Tridenti,<br />

Iacobus q. ser Bonmioris de Verona habit. Tridenti.<br />

3. Anno 1383 indictione 6, die sabati 12 septembris, Tridenti super episcopali palatio.-<br />

Processus iuridicus cum examine testium super verificatione ultimae voluntatiss, et institutione<br />

legatorum factis a domino Antonio quondam domini Antonii de Belenzanis de Tridento, qui<br />

processus factus est ne deinde probationis copia deperiret, quia propter pestem imminentem<br />

testes mori poterant. Comprobatum autem fuit, quod dictus testator instituit et esse voluit suos<br />

haeredes universales Guillelmum et Iohannes filios suos: 2. quod legavit unum affictum<br />

perpetuum decem librarum denariorum parvulorum pro anniversario suo semper faciendo in<br />

eccelsia s. Marie maioris de Tridento. 3. quod legavit domui batutorum de Tridento unum<br />

affictum perpetuum decem librarum denariorum parvulorum. 4. quod legavit donae Iacobae<br />

uxori suae 100 ducatos. 5. Dominae. Todeschinae uxori quondam patris sui 300 libras. 6.<br />

magistro Ottolino sartori 100 libras. 7. Ser Francisco notario de Molveno 100 ducatos auri. 8.<br />

quod si eius fideicommissarius et tutor dictorum filiorum sit dictus ser Franciscus de Molveno.<br />

Pergamene otto unite mm 2312x200-225. Notaio: Franciscus q. ser Ianesi de Fundo vallis Ananie<br />

habit. Tridenti... de mandato canonici Iohannis Anhang... relevavi ex instrumento scripto manu Girardi<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

110


Capsa 4<br />

notarii de Trilaco et Alberti q. Negrati de Sacho. Testimoni: Iacobus notarius de Ravazono q. Bartolomei,<br />

Marcus notarius q. Odorici de Spauro, Otolinus notarius q. Trentini de Tridento, Vigilius notarius q.<br />

Henrici Rigaia de Tridento, magister Nicolaus sartor dictus Schichignolus q. magistri Alberti de Tridento,<br />

Guilelmus notarius dictus ab equabus de Tridento. - Giudice Iohannes de Pugnis de Parma vicarius in<br />

spritualibus Tridenti.<br />

4. Anno 1426, Tridenti in castro Boni Consilii die 14 Decembris. - Dominus Alexander<br />

episcopus tridentinus Mazoviae dux cinfirmavit statuta carratorum civitatis tridentinae, in<br />

quibus describuntur eorum obligationes conducendi vinum, foenum et ligna ad castrum Boni<br />

Consilii solis expensis cibi et potus subministratis, et taxa pretii prescribitur pro vectione<br />

mercimoniorum mercatorum et certa privilegia atque immunitates a publicis oneribus<br />

conceduntur.<br />

Pergamena mm 356x484. Sigillo pendente. - De Tridento ad Egnam 8 solidi pro plaustro.<br />

5. Anno 1519. - Libellus supplex subditorum districtualium iurisdictionis tridentinae, in<br />

quo domino praesuli et principi exponuntur plura gravamina contra cives urbis tridentinae,<br />

speciatim quod adigantur concurrere ad expensas inutiles et arbitrarias et ad manutentionem<br />

pontis supra Athesim: atque etiam opprimantur dictorum civium potentia, usuris, steuris: et<br />

abutantur male intellecta Alexandri episcopi sententia; ac proinde auxilium et levamen<br />

implorant.<br />

Cartaceo, carte 4. Con note del Clesio: - ve illis qui eos instigavit cum sapiat species rebelionis.<br />

6. Anno 1499, die 15 decembris, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Udalricus<br />

episcopus tridentinus Augustino de Spinulis de Ianua magistro artis setariae privilegium<br />

concedit veniendi et habitandi in civitate tridentina ibique cum sua familia et operariis exercendi<br />

suam artem, faciendo pannos sericeos de veluto damascenos, cetaninos, rasos, scendaliceos:<br />

quam artem nullus exercere possit in eius vita: frui possit privilegiis civium; eidem omnes qui<br />

vermes sericos alunt, honesto pretio vendant.<br />

Pergamena mm 437x430. Sigillo pendente.<br />

7. Anno 1501, die 4 novembris in oppido nostro Bulsani. - Maximilianus romanorum rex<br />

confirmat Augustino de Spinulis magistro artis setoriae privilegium ipsi concessum a domino<br />

Udalrico episcopo tridentino de anno 1499.<br />

Pergamena mm 312x512. Sigillo pendente raffigurante 6 stemmi delle varie giurisdizioni.<br />

8. Sexdecim capitula italico idiomate conscripta in favorem artificis qui artem setariam in<br />

tridentina urbe exercere constituerat.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

9. Anno 1422 indictione 15, die sabati 27 iunii, Tridenti super episcopali palatio. -<br />

Consilium, cives et communitas civitatis Tridenti acceptant, approbant et iurant leges, et statuta<br />

super lanificio et constructione pannorum in urbe tridentina quae statuta fuere praescripta a<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

111


Capsa 4<br />

domino Friderico Tyrolis comite qui se vocat ecclesiae tridentinae advocatum et defensorem ac<br />

in temporalibus dominum et gubernatorem.<br />

Pergamena mm 502x320-324. Sigillo della città di Trento. Notai: Guilelmus q. Guilelmi de<br />

Balanzanis de Verona civis et habit. Tridenti; Marcus f. ser Vallentini de Burgonovo. - La città era stata<br />

posta più volte in "saccomanno".<br />

10. Leges sive statuta a consulibus tridentinae civitatis condita super constructione<br />

pannorum in ipsa urbe.<br />

Cartaceo, carte 8. Sec. XV.<br />

11. Libellus italico idiomate conscriptus in quo tridentino episcopo exponitur nullum ei<br />

praeiudicium seu damnum inferri ex introductione pannorum exterorum sed suam potius habere<br />

utilitatem. - Cui et a quo fuerit exhibitus, non exponitur.<br />

Cartaceo, carte 2. Con note dell'Hinderbach.<br />

12. Anno 1388 indictione 11, die veneris 27 decembris, Tridenti in monasterio s. Marci<br />

ordinis heremitarum in capella s. Luciae. - Coram dominis Iohanne de Milla protonotario<br />

domini Alberti episcopi tridentini, Iacobo plebano in Ratmasdorf, et Osgualdo capellanis ipsius<br />

domini episcopi, commissariis et vice gerentibus. Ibique mandato domini episcopi convocatis<br />

multis vassalis, et feudatariis, nempe dominis Federico de Scarosteten priore s. Martini de<br />

Tridento canonico tridentino, Maphaeo de Bernardigis Mediolanensis dioecesis archidiacono<br />

cathedralis ecclesiae tridentinae, Nicholao de Rochabruna, Nicolao de Fundo, Iacobo de<br />

Soncino, Petro de Brixia, Ancio de Levigo, omnibus canonicis praefatae ecclesiae tridentinae,<br />

ac domino Bartholomaeo de Bononia decretorum doctore abbate tridentino vicario in<br />

spiritualibus generali praefati domini episcopi. Ibidem lecta littera incliti principis domini<br />

Alberti Austriae ducis directa praelibato domino episcopo, in qua rogabat eum, ut deberet<br />

inducere dominum Bonaventuram de Calapinis avum maternum neptis suae ad consentiendum<br />

ut filius domini Iohannis militis de Predellis secundum promissionem factam ut asserebatur, per<br />

quondam Nicolaum de Belenzanis, Iohannem Marcheti et Iacobinum de Belenzanis, habere<br />

possit in uxorem. Re diligenter examinata, tandem diffinitum 1° quod cum dicta puella recuset<br />

tale matrimonium; 2° nec placeat dicto eius avo, nec domino duci sit veritas exposita, et nullius<br />

valoris sit asserta promissio, unde conclusive consuluerunt quod dictus dominus episcopus haec<br />

omnia scribere debeat praefato domino duci: nec permittat aliquid fieri contra consuetudinem et<br />

libertatem et statum civitatis et civium: absurdum enim esse et contra rationem et bonam et<br />

antiquam consuetudinem perpetuo servatam quod causae tridentinae debeant determinari seu<br />

cognosci per milites et nobiles supremos contra ipsorum civium consuetudinem: et maxime<br />

causae matrimoniales quae omnino spectant ad dictum dominum episcopum.<br />

Pergamena mm 470x296-298. Sul verso UNITAS, regesti. Notaio: Albertus q. ser Negrati de Sacho<br />

habit. Tridenti. Testimoni: Franciscus notarius f. magistri Iosii phisici de Tridento, magister Christoforus<br />

ciroicus f. q. Iohannis notarii, Vincentius q. Baldini de Patono vallis Lagarine, Francischinus aurifex q.<br />

Panzere de Caldonaio civis et habit. Tridenti. C'erano 16 sigilli impressi, molti ora sono rovinati.<br />

13. Anno 1521, die 21 martii in civitate imperiali Wormatiae. Copia privilegii quo Carolus<br />

imperator Ioannem comitem de Trilaco in suum consiliarium domesticum eligit. Item copia<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

112


Capsa 4<br />

eiusdem imperatoris ad Bernardum episcopum tridentinum litterarum quibus iubet ut eidem de<br />

Trilaco fidelitatis iuramentum solemniter det. - Datum in oppido Audenar 7 decembris 1521.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia non vidimata.<br />

14. Epistola de anno 1532 domini Pauli de Trilaco in causa criminali cum domino Thoma<br />

Tabarelli de Fatis ad dominum episcopum tridentinum. Item copiae litterarum dicti Thomae<br />

Tabarelli in eadem causa ad regentes et cancellarium in Insprugg.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

15. Anno 1527, die 27 octobris in arce regia Budensi. - Epistola originalis Ferdinandi regis<br />

Hungariae et Bohemiae etc. ad Paulum de Trilaco qui eidem regi attulerat duo aut tria peditum<br />

italorum archibusariorum millia ex agro tridentino in Hungariae regnum conducenda, quibus<br />

tamen se modo non indigere respondit.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo perduto.<br />

16. Anno 1517, die dominico 17 maii. - Processus criminalis contra dominum Paulum<br />

Tabarellum qui iniuriis affecerat dominam Katrinam Namaiore uxorem quondam domini<br />

Bonaquisti.<br />

Cartaceo, carte 8. - Ingiurie in italiano: putana, gaiofa, se non fosa sta mi tu saresi anda al bordelo al<br />

mal costume, sia perchè no tò lasà tor uno slaparo magna supa todescho sel tesa tolto al te narebe<br />

impegnà su per una osteria o su per un bordelo.<br />

17. Anno 1414, die 10 februarii, in Bolzano. - Fridericus Austriae dux, comes Tyrolis<br />

revocat privilegium veluti surrepticium hominibus de Vezano et Padergnono concessum super<br />

solutione onerum realium et personalium ecclesiae tridentinae debitorum, quam revocationem<br />

facit ad instantiam hominum Calavini seu Pedegaza, iubetque ut dicta onera solvantur iuxta<br />

novum aestimum; salvo semper numero sexaginta satorum ecclesiae tridentinae cui non vult in<br />

aliquo derogare.<br />

Pergamena mm 347x218. Sigillo pendente. Note dell'Hinderbach.<br />

18. Anno 1434, die octava aprilis. Datum Basileae. - Alexander episcopus tridentinus<br />

Mazoviae dux civibus tridentinis confirmat quaedam statuta sibi ab ipsis exhibita quoad iustitiae<br />

administrationem ipsique spondet pro eorum merito ad officia et beneficia esse promovendos.<br />

Cartaceo, carte 4 (scritte 2). Copia. Filigrana, bilancia.<br />

19. Anno 1435 indictione 13, die martis 2 augusti, Tridenti in contrata Belenzanorum. -<br />

Henricus miles Monspergh capitaneus in Ivano et Michael de Coredo capitaneus in civitate<br />

tridentina pro domino Federico duce Austriae, comite Tirolis. Iudicium ferunt super<br />

controversia inter cives Tridenti et homines disctrictuales eiusdem civitatis, nempe Pinedi,<br />

Civezani, Vatari propter horum gravamina ibi oblata super expensis ad duas tertias partes<br />

contribuendis pro manutentione iurium, munitionum, aedificiorum ipsius civitatis. Condemnati<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

113


Capsa 4<br />

fuerunt homines exteriores ad dandum et tribuendum rationem suam secundum literam domini<br />

ducis ibidem productam: et sequendo formam sententiae alias latae per dominum episcopum<br />

tridentinum quam approbant et confirmant nempe domini Alexandri episcopi Mazoviae ducis,<br />

remissis partibus in aliis quae controverti possent, ad suos iudices prout de iure.<br />

Pergamena mm 540x380-530. Notaio: Antonius natus q. Iohannis de Fayo civis et habit. Tridenti. Il<br />

testo delle richieste è in italiano. - Inter discretos viros Melchiorem appotecarium in Tridento et Petrum<br />

de Paho cives trident. tamquam procuratores universitatis comunitatis Tridenti ex una, et Nasimbenum de<br />

Richalcho plebis Pinedi, Antonium presbiterum plebis Civezani et Simonem Quilelmi de Vatario pro illis<br />

citra Attesem et magistrum Antonium Carpella, Antonium de valle Anaunia, Nicolaum de Ranzo,<br />

Antonium claudum de Lape pro illis de ultra Attesem. - Comunitas de ultra bus de Vella.<br />

20. Anno 1685, die 18 martii, in imperiali civitate Spirae. - Leopoldus imperator citationem<br />

relaxat contra consules civitatis tridentinae qui contra ius appellarant ad tribunal oenipontanum<br />

contra dominum Franciscum de Albertis episcopum tridentinum. Addita est relatio intimationis<br />

factae.<br />

Cartaceo, carta una (mm 434x604). Sigillo aderente . Sul verso atto notarile, notaio Iohannes Paulus<br />

Ciurlettus.<br />

21. Anno 1470, die lunae 5 februarii, Tridenti. - Exemplar authenticum processus seu<br />

examinis testium facti per dominum Paulum de Ungarellis de Padua potestatem Tridenti ad<br />

instantiam Mathaei de Margono contra illos de Romagnano et communitatem Tridenti.<br />

Cartaceo, carte 8. Notaio: Iohannes f.q. nobilis Odorici de Bretio civis et habit. Tridenti. - Luthii de<br />

Pisavaca; villa Pisavace.<br />

22. Anno 1486, in Insprugg. - Epistola Sigismundi Austriae ducis etc. in qua urget<br />

Iohannem episcopum tridentinum, ut tridentinos subditos ad observantiam statuti tyrolensis<br />

inducat.<br />

Cartaceo, carta 1. Filigrana, testa di bue. In tedesco.<br />

23. Anno 1525, die 15 augusti et 17 octobris. - Nomina civium germanorum qui iurarunt<br />

post tumultum fidelitatem.<br />

Cartaceo, carte 4. - Stiglmair, Caspar Beck, Cunrad Schneider, Oswald Schuster, Martin Metzger,<br />

Leonhard Tischler, Stephan Tischler, Iohann Stettner, Hanns Mall, Andrea Kramer, Hanns Schuster,<br />

Gothardt Schneider, Veit Sutler, Romedi Garber, Stephan Funk, Anderle, Cuentz Schuester, Damian<br />

Schlosser, Peter Messerschmid. - Michel Mezger, Hans Maria Eberle, Paul von Sarntol, Hans Mezger,<br />

Wolfgang Geissen.<br />

24. Anno 1683, die 13 decembris, in imperiali civitate Spirae. - Sententia imperialis<br />

camerae spirensis in favorem domini episcopi tridentini contra consules civitatis Tridentinae<br />

super nullitate appellationis interpositae.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

114


Capsa 4<br />

25. Anno 1407, die 20 maii. - Consultatio facta a domino Francisco de Zabarellis iuris<br />

utriusque doctore in favorem civium et populi tridentini in causa incarcerationis domini Georgii<br />

episcopi tridentini. - Facti speciem enarrat dicendo quod cives et populus tridentinus ob<br />

extorsiones inauditas quae fiebant per officiales domini episcopi, congregati iverunt cum armis<br />

tempore noctis ad plateam civitatis, clamando = Viva el povolo e el segnore e mora y traditore<br />

=. Accurrente ad id episcopo res in concordium redacta. Postmodum cives videntes certa pacta<br />

et capitula non observari et putantes dominum episcopum velle gentes armigeras introducere in<br />

civitatem et aliquos etiam cives de melioribus morti tradere, post verbalem disceptationem in<br />

ecclesia cathedrali cum ipso episcopo habitam, eum detinuerunt et postea in quadam turri eum<br />

incluserunt. - Quaerit in hac consultatione an civitas ex hoc facto sit interdicto subiecta et<br />

resolvit negative.<br />

Pergamenaceo di tre fogli (gli altri tre sono stati tagliati) mm 358x227. Sigillo aderente perduto.<br />

Notaio: Franciscus de Zabarellis.<br />

26. Anno 1429, indictione 7, die veneris 2 septembris. - A domino episcopo tridentino<br />

Alexandro facta impositione alicuius collectae pro recuperandis nonnullis castris ad ecclesiam<br />

tridentinam iure proprio spectantibus, orta est contentio inter communitates villarum plebis<br />

Calavini ultra Pontariam, Pahi, Lasini, Vezani et Cavedeni ex una, et communitates villarum<br />

plebis de Supramonte, Cadeni, Terlaci, Pedegaze et aliarum consortalium ex altera parte,<br />

asserentibus his talem collectam esse exigendam pro quantitate patrimonii seu pro focis<br />

fumantibus, non autem pro focis dudum descriptis, uti contendebant alii; per dominos<br />

Gotfredum canonicum tridentinum et ecclesiae tridentinae in spiritualibus vicarium, et Gerium<br />

de Montecatino vicarium in temporalibus nec non Bernardum de Bononia legum doctorem<br />

commissarios et iudices delegatos lata est diffinitiva sententia contra communitates de<br />

Supramonte, Cadeni etc.<br />

Pergamena mm 490-500x342-347. Notaio: Guilelmus f.q. Pauli civis et habit. Tridenti. - Bernardus<br />

Mamole de Bononia. Antonius Fister de Civezano, Blanzardus de Trilaco. Testimoni della sentenza:<br />

Antonius not. q. Bertolasii de Burgonovo, Christoforus Spatarius dictus a libeceltis, Antonius sartor dela<br />

Soprana de Tridento, Nicolaus q. Firmi de s. Cruce de Tridento, Benedictus sartor, Bertonzellus q.<br />

Bertoni de Tridento.<br />

27. Anno 1487 indictione 5, die mercurii 20 iunii, Tridenti. - Exemplar non authenticum<br />

testamenti Bonaventurae quondam domini Calapini de Calapinis qui volebat ire ad bellum<br />

existens in Roveredo. Revocat testamentum prius factum suumque haeredem instituit dominum<br />

Georgium de Calapinis in parte bonorum in Campo Trentino existentium: et in parte reliqua<br />

Iacobum, Andream et Cristophorum fratres suos.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia del notaio Andrea Gallo. - Super bancheto magistri Bartholini a Caligis in<br />

capite platee. Testimoni: magister Paulus phisicus de Gandino, Bernardinus Gobetus, Francischus f.<br />

Iohannis Zafalchi de Vincentia, Bonetus et Alexius fratres filii Bertoli de Cafanis de Gandino, Cristoforus<br />

Malacarne, egregius vallis Ananie comilito magnifici domini commissarii generalis Tridenti, Odoricus<br />

Rupolinus.<br />

28. Anno 1531, 7 iunii. - Mandatum domini cardinalis episcopi tridentini, quo praecipitur<br />

consulibus et sindicis civitatis Tridenti ne aliquam condemnationem expediant de his in quibus<br />

partem habent et in quibus pars debetur suae dominationi reverendissimae, nisi monito fiscali.<br />

Facta fuit mandati huius intimatio domino Francisco Balduino, domino Baptistae de Prato,<br />

domino Rocho Gelpho, domino Thomae Prenstner et domino Iohanni Mol consulibus in<br />

consilio congregatis.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

115


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. Notaio: Calavinus.<br />

29. Anno 1427 indictione 5, die veneris 5 septembris, Tridenti super sallam magnam castri<br />

Boni Consilii. - Exemplar sententiae arbitramentalis latae a domino Alexandro episcopo<br />

tridentino Mazoviae duce super contributione expensarum faciendarum ad reparationem<br />

murorum civitatis, pontis Athesis, viarum a communitate Tridenti et communitatibus<br />

exterioribus.<br />

Item aliud exemplar praefatae sententiae. - NB. Hoc anno 1427 erat sindicus communitatis<br />

Tridenti ser Antonius ser Bertholasii de Burgo novo de Tridento.<br />

Item exemplar gravaminum communitatis Tridentinae contra communitates exteriores quae<br />

capitula in praefata sententia exposita et decreta non observabant. - [Hic libellus forte spectat ad<br />

annum 1519 in causa de qua supra N° 5.].<br />

Cartaceo, carte 10. Manca il secondo documento.<br />

30. Statuta et ordinationes hominum plebis Pinedi reformata regnante domino Iohanne<br />

episcopo tridentino, nempe Hinderbachio, cuius charactere addenda vel mutanda in quolibet<br />

statuto ibi adnotantur in quodam folio.<br />

Cartaceo, carte 8. L'Hinderbach mise "presidente" al posto di "regnante". - Consta di 67 capitoli.<br />

31. Codex in quo continentur exemplaria privilegiorum civitatis Tridenti nempe anni 1442-<br />

1500. Dominus Alexander episcopus tridentinus Mazoviae dux confirmat quaedam statuta in<br />

favorem civitatis. Dominus Fridericus romanorum rex prohibet ne in Tridento ullum pannum<br />

laneum quis vendat nisi sit tanti valoris quod ulna una pro quatuor libris veronensibus vendi<br />

possit. Anno 1442.<br />

Dominus Sigismundus Austriae dux, Tyrolis comes confirmat antiqua privilegia civium<br />

Tridenti et speciatim ea quae a domino Friderico eius patruo concessa fuere. Anno 1446.<br />

Relatio in qua continetur quomodo facta ab athesinis quaedam dieta in Merano in qua<br />

Sigismundum Tyrolis comitem et suum dominum proclamarunt; armata manu contra tridentinos<br />

descenderunt eosque adegerunt ad praestandum fidelitatis iuramentum eidem Sigismundo,<br />

excusso dominio domini Alexandri episcopi tridentini patriarchae et cardinalis. Hanc scenam<br />

egerunt Ulricus comes Kirchperger advocatus de Amatia capitaneus generalis totius Athesis,<br />

Henricus de Monspergh capitaneus exercitus hominum patriae Athesis et comitatus Tyrolis. -<br />

Anno 1444, die dominico palmarum.<br />

Dominus Sigismundus Austriae dux, Tyrolis comes supplicationi tridentinrum civium<br />

annuens decernit quod capitaneus urbis sit vir nobilis et sub dominiis suis oriundus, qui sciat<br />

linguam italicam et iuret observare omnia statuta et consuetudines ac privilegia tridentinorum.<br />

Constituit quod a sententiis latis per potestatem Tridenti possit et debeat appellari ad capitaneum<br />

et a sententiis capitanei ad ipsum. Concedit ne vina forensia possint portari ad civitatem. Datum<br />

Tridenti die martis 26 septembris 1463.<br />

Dominus Maximilianus romanorum rex comes Tyrolis cofirmat tridentinorum civium<br />

privilegia, gratias, immunitates, mandans Nicolao de Firmiano burgravio tirolensis Athesis et<br />

Hilprando de Clesio in Tridento capitaneis ut eos protegant. Insprugg anno 1492, 15 februarii.<br />

Dominus Udalricus de Liechtenstain electus ecclesiae tridentinae decernit quod super<br />

impositione solutionis honorantiae centum curruum vini propriis expensis serenissimo domino<br />

romanorum regi ad Insprugh fiendae et praestandae, cives solvant unam tertiam partem, alias<br />

duas partes solvant communitates exteriores. Datum Tridenti die 17 februarii 1494.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

116


Capsa 4<br />

Idem dominus Udalricus episcopus tridentinus super controversia salis inter consules<br />

civitatis et communitates exteriores decernit venditionem salis apud cives dumtaxat remanere<br />

debere et statuta desuper ordinata observari. Tridenti die iovis 14 maii anno 1500.<br />

Idem dominus Udalricus episcopus tridentinus super controversia confinium et terminorum<br />

montis Vasoni inter communitatem civitatis Tridenti et unversitatem villae Supramontis fert<br />

sententiam in favorem tridentinorum. - Tridenti in castro Boni Consilii, die iovis 16 iulii anno<br />

1500. Praesentibus domino Adam de Weinegk capitaneo, domino Daniele de Crescendulis<br />

potestate.<br />

Sequuntur quinque alia documenta in germanico idiomate. Primum est Leopoldi et<br />

Friderici fratrum ducum Austriae de anno 1406. Secundum est Ernesti ducis etc. de anno 1415.<br />

Tertium Friderici Ducis de anno 1421. Quartum Sigismundi ducis de anno 1444. Quintum<br />

tandem Friderici romanorum regis, ducis Austriae etc. de anno 1444, regni eius anno quarto.<br />

Cartaceo, carte 18.<br />

32. Anno 1428, die 10 fenruarii, Tridenti in castro Boni Consilii. - Statuta et ordinamenta<br />

episcopi Alexandri Mazoviae ducis pro bono regime frataliae sive societatis artis sartoriae in<br />

tridentina civitate.<br />

Pergamena mm423x545. Sigillo perduto. Note dell'Hinderbach sul verso.<br />

33. Anno 1419 indictione 12, die 24 octobris, Tridenti in castro Boni Consilii. - Statuta et<br />

ordinamenta artium sartoriae et cimariae in civitate Tridenti confirmata et approbata a Guillelmo<br />

advocato de Amatia comite Kirchpergi, Athesis et totius episcopatus Tridenti pro domino<br />

Friderico duce etc. capitaneo generali, quorum ratificationi inter alios nobiles interfuit Andreas<br />

dictus Pewerlem capitaneus castri Corni.<br />

Pergamena mm312-345x660. Notaio: Ulricus Panter clericus herbipolensis diocesis. I sigilli sono<br />

stati tolti con una striscia di pergamena. Testimoni: Iohannes de Schellendorf, Iohannes Hueber, Andreas<br />

dictus Pewerlem capitaneus, Conradus Wulfinger, Iohannes Serenteiner.<br />

34. Anno 1430 indictione 82, die sabati penultima aprilis Tridenti in episcopali palatio. -<br />

Promissiones, reformationes postae et ordinamenta factae vel facta per promissores et deputatos<br />

in plena et generali regula hominum et personarum communitatum et universitatum omnium<br />

villarum regulae Montaneae Pinedi, coram nobili et egregio legum doctore et comite palatino<br />

domino Grerio de Monte Catino de Ferraria vicario in temporalibus Tridenti pro serenissimo<br />

principe ac domino reverendissimo domino Alexandro episcopo tridentino etc.<br />

Codice pergamenaceo di 8 carte più la copertina mm 190x285. Notaio: Antonius natus q.<br />

Bartholomei de Paip civis et habit. Tridenti. Testimoni a Trento: ser Maffeus de Brixia stacionarius in<br />

Tridento, Nicholaus q. ser Fridele de Tridento. Regolani: magister Velle faber de Basilica, Nichle<br />

Zanchanar. Sono dieci i deputati montanee Pinedi, de Traxilla, de Sternigo, Bedollo, Miola, Garzolaga, de<br />

Placiis. - Punti 66.<br />

35. Anno 1407 indictione 15, die mercurii 20 aprilis, Tridenti ante castrum Boni Consilii<br />

super platea iuxta rastellum. - Dominus Federicus dux Austriae, Tirolis comes etc. confirmat<br />

antiqua et concedit nova privilegia tridentinis civibus qui tumultuarie episcopum suum et<br />

dominum Georgium carceri mancipaverant et de infandis criminibus iniustissime accusaverant:<br />

unde hic totam eius iurisdictionem temporalem pessumdant ut libere vivere possint: heu scelus<br />

infandum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

117


Capsa 4<br />

Intra hoc documentum adest brevis memoria proditorum qui anno 1435, die martis 15<br />

februarii quinta noctis hora occuparunt portam s. Crucis urbis Tridenti sub episcopo Alexandro,<br />

detentis pluribus civibus et canonicis ipsi domino episcopo fidelibus.<br />

Pergamene due mm 485x490-566-570; 169x140. Sigillo perduto.<br />

1. Note fitte dell'Hinderbach. Notaio: Guilielmus natus ser Pauli civis Tridenti; Ulricus dictus<br />

Butsch clericus augustensis diocesis. Testimoni: Wilielmus comes de Amacia, Hanrichus de<br />

Rothenburg capitaneus in partibus Attacis, Purchardus de Manuspergh, magister ducalis curie,<br />

Marquardus de Epmes, Petrus de Sporo, Lienardus de Bodmen iunior, Hainricus de Elerberth<br />

longior, Hainricus de Horlingh, Gasperus de Slandesperg, Bartholomeus de Cavedono,<br />

Christophorus Vux de Epiano, Errardus de Villanders, Malschalchus prefati domini ducis,<br />

Federicus de Westerstein, Franciscus de Graifenstein omnes milites generosi; necnon nobilis<br />

Nicolaus Vintilerius de Bulzano.<br />

2. Sul verso regesto dell'Hinderbach. - Iohannes Chunisperger capitaneus Persini, Antonius de<br />

Mulveno. Proditores fuerunt: Michael a Muta, Odoricus q. Federici de Paho qui erat massarius et<br />

officialis episcopi et suus vasalus, Adelperius de Calapinis, vasalus Antoniolus a Turri dictus de<br />

dona Mocina, magister Iohannes Luce et Luca filius suus falsator monetarius publicus, Iacop de<br />

Arco, Melchior ab Oleo, Petrus Busius de Sporo, Odoricus de Calapinis, Antonius Bertolasii.<br />

36. Anno 1507. - Liber pro collecta pro fabrica murorum ad Fersinam et ad aquam vulgo<br />

della Saluga.<br />

Cartaceo, carte 38. Contribuenti: Antonio Pasot per l'osteria del Capon; Acazio Honic per l'osteria<br />

del Cavalet; Andrea Salvet per l'osteria; Antonio da Vigol notaio; Pre Alessandro pievan de s. Maria (per<br />

industria); mastro Antonio murar da Lasin; mastro Alovisio veludi; mastro Adamo marangon; mastro<br />

Antonio taiapreda; mastro Alberto marangon; mastro Ambroxo de Introxo de mastro Luca murar;<br />

Antonio dale rode; mastro Andrea tesar al pont; mastro Antonio marangon; mastro Andrea tesar; Andrea<br />

dalaquavita; Baldesar de Thon per l'osteria della Corona; mastro Bernardo murar; mastro Bernardin tessar<br />

a s. Maria Maddalena; Benedet oste ala spada; Bernardo dela seda; Benfato da Schio; Francescho delle<br />

campane; Felipo pestador de spezie; Gabriel murar; mastro Guielmo marangon; El Gobo tessar; mastro<br />

Iorio spezapree; mastro Iacom depentor; mastro Iacom tessar; el librar in casa de miser Iacom de Brezo;<br />

mastro Leonardo murar dela Salve; donna Maria madre del beato Simon (industria); mastro Maffè librar<br />

de Bressa; mastro Sisto intaiador; Stefano tesar; Zuan Ripper canonico casa a s. Marco e una stanza dove<br />

abita; Zuan pignatar a s. Marco; Zuan recamador a le ostarie; Zuan spezapree; Zuan Andrea tessar; Zuan<br />

murar; Zuan tessar; el zender del maestro dela scola.<br />

37. Nomina consulum et aliorum officialium civitatis Tridenti cum Placet episcopi cuius<br />

nomen deest nec signatur annus. Videtur ad finem quartidecimi vel initium quintidecimi saeculi<br />

spectare.<br />

Cartaceo, carte 2. Consoli: Ieronimo da Brecio, Ioan Andrea dale scudele, Gielmo Gallo, Simon<br />

Merana, Antonio Cariolo, Gironimo dala Rosa, Lienardo Stiglmair pistor. Procuratori: Balduino,<br />

Travaion..., mastro Perino depintor. Al paseto mastro Simon da Roncon; sale, farina, vino; a bolar i stari;<br />

bolar peseti e misure; a iustar i pesaroli; ale presone; al oriolo; a mesurar la sal.<br />

38. Duplex exemplar capitulorum sive statutorum quae facta videntur sub domino Bernardo<br />

episcopo tridentino et eidem exhibita a tridentinis civibus, ut super iis provideat.<br />

Cartaceo. Fascicoli due di carte 28 più dieci. Sono 106 capitoli. In italiano. - Et primo quanto ali<br />

capitoli ne li zorni passati facti a Marano se dice consentire a tutti queli che utili et honorevoli sono al<br />

rev.mo signor nostro di Trento... I secondi sono 95.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

118


Capsa 4<br />

39. Processus sive examen testium institutum super decursu aquae Salugae ex parte<br />

ecclesiae s. Mariae Magdalenae per Fossatum. Foris signatus est annus 1323. Colligitur illam<br />

aquam eo tempore plura damna intulisse.<br />

Cartaceo, carte 14. Sul verso UNITAS, regesti. Filigrana incudine. - Danni della Saluga nelle<br />

cantine di Trento.<br />

- Andrea notario ab Angulo testimone; Gerardo e Nascimbeno han elevato le torri sopra le porte<br />

della città specialmente sopra la porta di s. Francesco e dell'Aquila e han fatto fare le fosse<br />

presso le mura; e questo lo vide lui stesso;<br />

- Bonenconter f.q. Bernardi a Lastis de Tridento: quando l'acqua fu introdotta per porta Aquila<br />

inondò tutte le canipe di s. Marco e le cantine della contrada di s. Maria Maddalena; si nominano<br />

le canipe;<br />

- Mastro Francesco pelipario q. Amadeo notaio di Trento: l'acqua della Saluga entrava in piccola<br />

parte per foremen sub porta Aquile;<br />

- Mastro Bonino pelipario q. mastro Guglielmo pelipario di Trento;<br />

- Ser Adelpretus q. ser Odorici dicti a Monte;<br />

- Magister Phadenelus a Veyetibus q. Gualtieri de Tridento;<br />

- Ser Iohannes Botirola de Tridento: la fossa era stata fatta più di 40 anni prima;<br />

- Iohannes notarius q. Ottonelli de Barberano dice che i lavori furono eseguiti 20 anni prima; che<br />

l'acqua della Saluga arrivò fino alla chiesa di s. Maria Maddalena e riempì le cantine usque ad<br />

fenestras;<br />

- Nicolaus q. ser Henrici Mastag;<br />

- Tutti d'accordo nel dire che dopo che ebbero fatto passare il rio Saluga per la porta Aquila recò<br />

grave danno alla città.<br />

40. Capitula sive statuta montis pietatis sub domino Bernardo episcopo tridentino instituti.<br />

Incipiunt = Considerando il reverendissimo monsignor messer Bernardo ecc.<br />

Cartaceo, carte 16. In italiano.<br />

41. Epistola consulum et provisorum civitatis Tridenti ad dominum Georgium episcopum<br />

tridentinum anno 1507, die 16 martii pro contributione cleri et rusticorum ad reparationem<br />

aggerum innundantium aquarum Fersinae; et super contradictione communitatis Avisii pro<br />

reparatione murorum ad aquam Avisii.<br />

Manca.<br />

42. Anno 1507, die 3 ianuarii. - Epistola capituli ecclesiae tridentinae ad dominum<br />

Georgium episcopum tridentinum super contributione ad reparandas ruinas a Fersina factas,<br />

novosque muros sedificandos: subscribit Antonius de Fatis decanus.<br />

Manca.<br />

43. Anno 1507, die 16 martii. - Epistola domini Antonii de Moris doctoris ad dominum<br />

Georgium episcopum tridentinum quem certiorem facit, summum pontificem die 2 huius versus<br />

Romam iter direxisse, cardinalem s. Vitalis bononiensibus in gubernatorem reliquisse,<br />

bononienses contra pontificem machinari, adeoque puniendos: Malvesiis et Maraschotis<br />

fortunam arridere. Ianuenses inter se bella civilia gerere, regem Franciae contra illos bellum<br />

parare, eisdem tamen rege Hispaniae suppetias ferente.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Manca.<br />

119


Capsa 4<br />

44. Exemplar supplicis libelli domino regi [ut videtur] Ferdinando porrecti a civitate<br />

tridentina pro diminutione steurarum occasione magnorum sumptuum faciendorum ad<br />

reparanda damna ex aquarum innundatione secuta.<br />

Manca.<br />

45. Anno 1506. Bulzani die dominico ante festum s. Catherinae. - Exemplar ordinationum<br />

factarum in Bulzano pro reparatione aggerum contra aquas et modo expensarum faciendarum.<br />

Manca.<br />

46. Anno 1495, die 12 septembris. Laudum et arbitramentum factum a domino episcopo<br />

tridentino in causa contributionum faciendarum pro expensis in reparatione aggerum ad aquam<br />

Persinae [videlicet Fersinae].<br />

Manca.<br />

47. Anno 1507 indictione 10, die sabati 13 februarii, Tridenti. - Coram domino Polano<br />

Bainecher capitaneo civitatis Tridenti, praeposito reverendo decretorum doctore dominus<br />

Iohannes Kurz: utriusque iuris doctore Iohanne Antonio de Moris de Sarnonico uti<br />

locumtenentibus reverendissimi domini tridentini, dominus Iohannes Baptista de castro Campi<br />

una cum sindicis exterioribus se submiserunt sententiae domini episcopi Udalrici de anno 1495,<br />

die 12 septembris non derogando tamen sententiae domini episcopi Alexandri etc. super<br />

retributione expensarum.<br />

Manca.<br />

48. Anno 1507, die 13 februarii. - Aliud simile exemplar praecedentis acceptationis<br />

sententiae domini episcopi Udalrici.<br />

Manca.<br />

49. Anno 1495, die sabati 12 septembris. - Aliud exemplar laudi, seu sententiae<br />

udalricianae super contributione expensarum pro aggeribus ad aquam Fersinae.<br />

Item quaedam acta iudicialia de anno 1507, inter tridentinos et exteriores super eadem<br />

contributione pro novis muris construendis ad dictam aquam.<br />

Manca.<br />

50. Anno 1427 indictione, die sabati 29 martii, Tridenti in castro Boni Consilii. - Exemplar<br />

eorum quae acta sunt coram domino episcopo tridentino Alexandro inter communitatem<br />

Tridenti et communitates exteriores super modo contribuendi pro expensis pro civitate et eius<br />

manutentione faciendis, cum sententia ipsius episcopi.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 17. Atti del notaio Antonio f.q. Iohannis de Fayo.<br />

120


Capsa 4<br />

51. Processus seu acta iuridica in causa confinium montis Vasoni inter civitatem Tridenti et<br />

commune Sardaneae ex una, et homines de Supramonte ex altera parte. Incipiunt anno 1455, die<br />

28 novembris et lata est diffinitiva sententia a domino Lanfrancho de Oriano de Brixia vicario<br />

tridentino in temporalibus contra commune Supramontis anno 1456. Tandem anno 1468 post<br />

exceptionem gravaminis contra dictam sententiam se omnes submiserunt.<br />

Cartaceo. Tre fascicoli di complessive carte 244 (18 bianche). Confini: a lapide a Loplo in loco ubi<br />

dicitur a la lovara versus Sardaneam... usque ad dossum de Gaspar, ad campum a sane; petia terre de<br />

Runcandria.<br />

52. Statuta communis Tridenti in membranaceo codice conscripta, quorum origo ab<br />

antinquissimis temporibus dicitur, videlicet a reverendissimis patribus et dominis Bartholomeo,<br />

Henrico, Nicolao, Alberto de Ortenburch, Georgio Lychtenstainer de Austria episcopis et<br />

dominis Tridenti, eadem corrigente, supplente, atque complente domino Alexandro Dei gratia<br />

episcopo tridentino nec non Mazoviae duce magnanimo anno 1425.<br />

Eadem statuta typis edita, tribusque collecta libris die 15 iunii 1504, suprascripto codici<br />

adnexa sunt.<br />

Manca. Ma è presente in A.S.T Serie Codici N° 1.<br />

Codice pergamenaceo di carte 72 (sette fascicoli) mm 325x242. Il primo foglio è tutto coperto di<br />

scritte e di stemmi. La prima carta verso è zeppa di sentenze e di stemmi. Eccone una tratta dalla Divina<br />

Commedia di Dante:<br />

Tu provaray si como sa di salle<br />

lo pan altrui e come el sia duro calle<br />

lo ascender e lo sallir per altrui scalle.<br />

Dalla carta 66 indice scritto in rosso.<br />

La copia a stampa manca.<br />

53. Anno 1681, die 24 ianuarii, Tridenti. - Processus contra Ioannem Baptistam de<br />

Hieremia suspectum de prava consuetudine et de raptu Faustinae Dorotheae Guarienti et<br />

depositio testium quod nec rapta fuerit nec pravam consuetudinem secum habuerit.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia. In italiano.<br />

54. Anno 1343, die 27 ianuarii. - Inceptus fuit processus a domino Francisco de Maynentis<br />

canonico vicentino et vicario generali in spiritualibus pro domino Nicolao epicopo tridentino<br />

tanquam delegato in causa civitatis Tridenti et communitatis Flemmarum videlicet Trodenae,<br />

Ayani, Cadrani, Varenae, Cavalesii et Tesidi occasione lignaminis praetensi a civitate Tridenti<br />

pro refectione et reparatione pontis Atacis ad domum Wangae in civitate Tridentina. - Processus<br />

est tantum incoeptus neque adest sententia.<br />

Cartaceo, carte 18 (scritte 10). Sul verso UNITAS, regesto in tedesco. Filigrana a doppia piramide. -<br />

In contrata Lastarum in domo ubi redditur iudicium spirituale. Testimoni: Franciscus notarius de<br />

Avolano, Dominicus de Archo, curatus dicte curie spiritualis de Tridento. Atto di procura degli uomini di<br />

Fiemme con 5 pagine di nomi dei vicini della stessa comunità. Bonfiolus dictus Gacius notarius de villa<br />

Cavalesii, Bartholomeus dictus Pizolbarba notarius de Texido, Pelegrinus notarius ser Otonis Bave de<br />

Moyena, Bartholomeus gener Iohannis q. Calandelli de Cadrano.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

121


Capsa 4<br />

55. Anno 1666, die 22 iulii, Viennae. - Cardinalis de Harach episcopus tridentinus de<br />

praesentatis a magistratu tridentino selegit Carolum Spadazzum a Fussignano pro potestate<br />

Tridenti.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

56. Anno 1521, die prima aprilis, Vormatiae. - Carolus quintus romanorum imperator<br />

confirmat civitati tridentinae omnia privilegia etc. Documentum non est authenticum, est tantum<br />

copia.<br />

Cartaceo, carte 4 (scritte 2). Filigrana, stelle a sei punte.<br />

57. Anno 1665, die 24 augusti, Tridenti in castro Boni Consilii. - Mandatum capituli<br />

tridentini sede vacante intimatum consulibus Tridenti quatenus sub quocunque praetextu<br />

impedire non praesumant patribus Societatis Iesu possessionem vel quasi exercendi scholas in<br />

loco iisdem destinato nec eos perturbare vel molestare audeant sub poenis.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

58. Anno 1544, die 12 septembris, Tridenti. - Christophorus cardinalis Madrutius episcopus<br />

tridentinus ordinavit atque publicavit 68 capitula observanda a societate mercatorum quae<br />

Tridenti pro bono publico fuit errecta.<br />

Cartaceo. Fascicolo di carte 30 (scritte 27) più una. Copertina in pergamena: carta di un codice<br />

scritto. In italiano. La conferma in latino. La pagina separata è scritta da una suora del monastero della<br />

SS. Trinità: Barbara.<br />

59. Tres litterae supplices cum subscriptione diversorum de Tridento factae et porrectae<br />

cardinali episcopo tridentino in quibus rogant episcopum tridentinum ne permittat consulibus<br />

civitatis quod recipiant in magistrum et instructorem suorum filiorum Antonium Vicentinum<br />

virum instabilem, spurium etc. sed confirment Simonem de Pauli iam a 10 annis instructorem<br />

expertum atque sufficientem.<br />

Cartaceo, carte 10 (scritte 6). In italiano. - Bernardino Bonporti, Gerolamo Gislimberti, Hieremia<br />

Hieremii, Stefano de Aprovini, Aldrigeto Gislimberti, Leonardo Colombino notaio, Lucrezia Quetta. La<br />

lettera di Simon a Paulis (sec. XVI) è in latino.<br />

60. Anno 1658, die 31 ianuarii. - Venditio unius domus in contrata s. Benedicti Tridenti<br />

facta a Ioanne quondam Antonii Gavaretti cive tridentino.<br />

Cartaceo, carte 6. Copia.<br />

61. Anno 1547. - Cives Tridenti habentes vinealia in pertinentiis Supramontis et homines<br />

eiusdem villae Supramontis experientes multa damna sibi illata in pasculo pecorum, recurrunt<br />

ad episcopum tridentinum eum rogantes ut prohibeat pascua in vinealibus.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

122


Capsa 4<br />

62. Anno 1584, kalendis augusti, Tridenti. - Consules et provisores Tridenti episcopo<br />

tridentino exponunt causas pro quibus ad alterius potestatis electionem devenire compulsi sunt,<br />

praecipue totius populi et subditorum instantia unde Romam scribunt ad eumdem dominum<br />

episcopum pro confirmatione unius ex praesentatis.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

63. Anno 1678, 7 februarii, Tridenti in castro Boni Consilii. - Franciscus electus episcopus<br />

tridentinus statuit quod ii qui in collegium iurisconsultorum notariorum intrare voluerint 50<br />

renenses solvere debeant quod si sint filii artificum seorsim a patre vel fratribus eamdem artem<br />

exercentibus vivere debeant et si iterum ad patrem vel fratres redierint pro collegiatis non<br />

agnoscantur; quod vota in admittendis collegiandis per scrutinium secretum.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

64. Anno 1682. - Processus criminalis contra communitates praeturae Tridenti quae<br />

libertatem vendendi vini sui portionem et bolletarum partem pariter suam a civitate Tridenti<br />

praetendebant vel absolutionem a solvendis coltis et aliis gravaminibus. Incarceratio Antonii<br />

Gratiadei de Calavino qui pro hac causa generalem procuram a dictis communitatibus extorsit<br />

sollicitatus a Petro Pace veneto habitatore et tabachista Tridenti qui Pace citatus non comparens<br />

bannitus fuit et in omnibus expensis condemnatus est.<br />

Cartaceo. Fascicolo di carte 120.<br />

65. Anno 1590, 19 septembris, Tridenti in castro Boni Consilii. - Mandatum<br />

locumtenentium cardinalis episcopi tridentini hospitibus et aliis habentibus hospitia et domos<br />

versus plateam castri Boni Consilii in contrata Alemana quatenus trium dierum spatio abduxisse<br />

debeant letamina, stramina et saxa quae extant in dicta platea extra dictas suas habitationes sub<br />

poena 25 librarum etc.<br />

Cartaceo, carte 2. 4 sigilli aderenti.<br />

66. Anno 1591, 12 iulii, Tridenti in castro Boni Consilii. - Locumtenentes cardinalis<br />

episcopi tridentini mandant domino Wolffo Gerlspech uni ex consulibus alemanis ut teneat<br />

locum suum solitum in dicto consulatu et fungatur suo officio sub poena marcharum 50.<br />

Cartaceo, carte 2. 4 sigilli aderenti.<br />

67. Bernardi Henningii advocati episcopi tridentini scriptura in qua ostenditur variis<br />

rationibus claves carcerum non spectare ad magistratum tridentinum sed ad principem, adducta<br />

vero documenta Georgii et Alexandri, nullius ponderis esse quia vi et metu fuerunt extorta.<br />

Assertum quoque imperatoris privilegium in viennensi archivo reservatum nullum est quia nec<br />

auctor nec annus nec dies signantur.<br />

Cartaceo, carte 5.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

123


Capsa 4<br />

68. Septem capitula proposita pro terminandis differentiis inter episcopum et consules<br />

tridentinos circa custodiam carcerum videlicet quod consules constituere possint custodem<br />

carcerum non invisum domino episcopo quod si sit invisus alium adhibere debeant et custos<br />

debeat consulibus praestare cautionem de fideliter exercendo suo officio quod si dictus custos<br />

non satisfecerit suo iuramento et episcopus demonstret consulibus contraventionem, alium<br />

substituere nec alias episcopus providere possit.<br />

Aliud exemplar.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

69. Scriptura ostendens absque ulla contradictione potuisse episcopum tridentinum<br />

extrahere ex carceribus praetorii incarceratos et traducere ad carceres castri; posse ac potuisse<br />

determinare alios officiales ultra octo civitatis, pro servitio incarceratorum castri, fiscalis et<br />

officii spiritualis; iuste offitialibus civitatis arma deferendi prohibuisse propter eorum excessum;<br />

iuste pariter banno esposuisse offitiales Busnardum et Parisium bannitos ex suis regionibus<br />

propter homicidium nec teneri episcopum huiusmodi malos homines in suo dominio permanere<br />

permittere.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano.<br />

70. Anno 1407, ultima februarii, Tridenti super platea castri Boni Consilii presentibus<br />

domino Bartholomaeo de Bona decretorum doctore, abbate s. Laurentii, P. Bombologno de Boia<br />

priore s. Crucis de Tridento, domino Henrico de Rotermburg generali capitaneo domini<br />

tyrolensis in partibus Athesis et ecclesiae tridentinae, domino Ioanne quondam Henrici de<br />

Lietenstain, Georgio de Tridento plebano de Corredo, Simone de Thunno, Odorico comite de<br />

Arsio, Liprando de Clesio, Odorico Ratimperger habitatores Tridenti etc. - Georgius episcopus<br />

tridentinus ad instantiam dominorum Antonii Sichignoli legum doctoris, Ioannis Dominici de<br />

castro Madrutii, Petri de Farabonis de Matarello, Nicolai phisici de Accerbis de Clesio civium<br />

tridentinorum, sindicorum et procuratorum communitatis tridentinae et pertinentiarum<br />

confirmavit statuta, privilegia, decreta, ordinamenta dictae civitatis et pertinentiarum secundum<br />

eorum antiquas usantias quod sapientes communitatis Tridenti eligantur generali consilio<br />

civitatis etc. quod ii qui propter aliquod maleficium incarcerari debent conducantur in carceribus<br />

communis Tridenti prope pallatium episcopatus etc. et haec omnia confirmata fuerunt a dominis<br />

Xico et Vigilio de Tridento, Ioanne de Fundo, Florio de Enno, Petro de Alemania, Ioanne de<br />

Trasmendolfen cancellario domini episcopi, Ioanne plebano de Lenano, Lazaro et Zambono de<br />

Tridento, Francisco de Molinis, Melchiore et Conrado de Tridento omnibus canonicis tridentinis<br />

capitulariter congregati.<br />

Est exemplar.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

71. Anno 1682, 26 novembris, Viennae. - Franciscus Antonius de Albertis scribit delegato<br />

episcopali quod Oeniponti reperiantur domini Mair et Rovereti delegati a magistratu civitatis<br />

circa controversiam cum episcopo tridentino de custodia carcerum, eum advertit quod si<br />

adducant privilegium sibi concessum a Georgio episcopo tridentino illud nullius roboris esse<br />

quia consensum vi et metu, ut ostenditur ex illius incarceratione paulo post facta, unde omnia<br />

acta sub Federico Tyrolis comite annullata sunt a concilio constantiensi et Sigismundo<br />

imperatore, et Fridericus excommunicatus fuit.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

124


Capsa 4<br />

72. Quaerelae deputatorum ad sanitatem Tridenti relatae ad Ferdinandum archiducem<br />

Austriae contra avisienses qui indiscriminatim nulla habita ratione periculi omnes venientes ex<br />

locis suspectis pestilentiae recipiunt. Quare eum rogant ut hanc salutarem provisionem acceptare<br />

dignetur atque seriose commitere avisiensibus ut de caetero communem salutem et sanitatis<br />

conservationem magis quam antea procurare velint.<br />

Cartaceo, carte 2. I lavisani andavano alle fiere di Bolzano. Anno 1685.<br />

73. Anno 1589, 20 iunii. - Appellatio consulum Tridenti ad reverendissimum principem<br />

camerae imperialis praesidem contra districtuales territorio dictae urbis subiectos qui appaltum<br />

salis infirmare praetendunt. Rogant ergo decidi quod magnifica communitas Tridenti pro suo<br />

iure, privilegio, potestate et auctoritate salis venditioni modum dicere possit, praetium augere,<br />

tempus locationi praefinire et quidquid circa salis curam et negotium attinet libere disponere<br />

sine districtualium contradictione statuere possit.<br />

Cartaceo, carte 5. Consta di 36 punti.<br />

74. Anno 1558, Tridenti. - Dominus Ioannes Donatus a Biretis uti exactor et procurator<br />

civitatis Tridenti causa recuperandi porticus seu fabricam nundinarum extra portam s. Crucis<br />

vendidit Laurentio Strumer de Novalina unum affictum perpetualem grossorum carentanorum<br />

32 denariorum Tridenti una cum proprietate et dirrecto dominio unde solvitur, et sunt duo plodii<br />

terrae grezivae in pertinentiis Novaline et hoc praetio librarum 53 et grossorum quatuor monetae<br />

meranensis.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia del tempo. Notaio: Nicodemo di Antonio del Vich cittadino di Trento<br />

notaio e cancelliere della comunità di Trento.<br />

75. Anno 1544, 8 novembris, Tridenti, praesentibus ser Simone Paurumfaint etc.. -<br />

Dominus Hieronymus Thoner iuris utriusque doctor, dominus Philippus Saracenus, dominus<br />

Thomas Peresteter et dominus Nicolaus de Clusolis consules magistratus Tridenti pro<br />

renensibus sex investiverunt Iacobum Trevelinum habitatorem Matarelli de una petia terrae<br />

unius plodii cum dimidio posita in pertinentiis Matarelli alla Calcara pro annuo ficto in Kalendis<br />

martii 12 carentanorum.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

76. Anno 1550, 18 decembris, Tridenti. - Dominus Ioannes Antonius exactor magnificae<br />

communitatis Tridenti investivit nomine civitatis et solutione sex renensium Antonium de<br />

Salvatoris de Pissavaca habitatorem Matarelli pro se, suis fratribus et successoribus de una petia<br />

terrae grezivae in pertinentiis Matarelli pro annuo ficto carentenorum sex.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

77. Anno 1501, 2 iulii, Tridenti. - Dominus Franciscus a Sale et Bartholomaeus de Nigro<br />

de Ianua cives Tridenti procuratores magnificae communitatis Tridenti nomine dictae<br />

communitatis investiverunt Mathaeum Cromerium de Matarelo de duabus petiis terrae<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

125


Capsa 4<br />

plodiorum trium in pertinentiis dicti Matarelli alli Grezi pro annuo ficto in kalendis martii 12<br />

carentenorum.<br />

Anno 1530, renovatio eiusdem investiturae facta a Philippo de Clusolis et domino<br />

Francisco de Rippa procuratoribus civitatis tridentinae eidem Mathaeo Cromer pro eodem ficto.<br />

Eodem anno, 10 ianuarii idem Mathaeus Cromer ab eisdem procuratoribus nomine<br />

communitatis tridentinae investitus fuit de una petia terrae vineatae in pertinentiis Matarelli zo<br />

ai Grezi duorum plodiorum et de alia buschiva et prativa duorum plodiorum quas emerat a<br />

Ioanne de Vattario pro annuo ficto carentenorum 17.<br />

Cartaceo, carte 12. Atti notarili non autenticati.<br />

78. Nota eorum qui affictum solvere debent communitati Tridenti in Matarello etc. quae<br />

videtur scripta saeculo sextodecimo.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano. Toponimi: logo al Cisindello, alli Piani, alli Ronchi, alli Grezi, alla<br />

Calchara, alla Sabionara, alla Crosara. Campagna de i Runch de quei de Vigol. - Li homini à domandà<br />

quella parola todescha che dise li signori dire il raudt, quello che poteria dire per taliam e informati che<br />

raudt vol dire per talian ronch; sopra de questo li homeni ha considerò chel ghe un gran parte de<br />

campagna che se dise a i ronch, tutto in el tegnir de Matarel.<br />

79. Paulus de Fatis de Trilaco iuris utriusque doctor et consul civitatis Tridenti propter<br />

confirmationem factam potestatis Tridenti tanquam indebitam appellavit ad Maximilianum<br />

imperatorem eo quod iuxta statutum uno tantum anno durare debeat potestas et si confirmare<br />

eundem voluerint consules tunc omnia vota eorumdem consulum habere debet, quod non<br />

successit, nam defuit votum ipsius Pauli appellantis et domini Costedae alterius consulis quod<br />

sine iniuria eorumdem et statuti fieri non potest.<br />

Cartaceo, carte 4. Anno 1514.<br />

80. Anno 1682, 10 may, Oeniponti. - Franciscus Antonius de Albertis significat episcopo<br />

tridentino articulos propositos a consilio oenipontano circa controversia clavium carcerum<br />

videlicet quod dominus episcopus possit tenere suis expensis tot apparitores, vulgo sbirri, quod<br />

sibi placuerit; 2. quod sint in eius arbitrio carceres sive praetorii sive palatii episcopalis ut antea;<br />

3. quod apparitores facultatem deferendi arma recognoscant a domino episcopo; 4. quod<br />

apparitores domini episcopi una cum apparitoribus civitatis promiscue in criminalibus utrisque<br />

inserviant ut loquitur privilegium christophorinum in capiendis malefactoribus; 5. quod consules<br />

nominare debeant episcopo custodem carcerum eidem domino episcopo non invisum iurando<br />

ipsi episcopo fidelitatem et dando cautionem de custodiendis carceratis fideliter et in eius<br />

defectum ipsa civitas cautionem dabit; 6. quod praestito tali iuramento de mandato ipsius<br />

episcopi a consulibus claves carcerum accipiat. Unde movet dominum episcopum ut pro<br />

evitandis molestiis dictis capitulis subscribat.<br />

Cartaceo, carte 13 (scritte 11). Parte in italiano.<br />

81. Anno 1682, 15 martii, Oeniponti. - Nicolaus comes de Lodron scribit episcopo<br />

tridentino quod usque ad aliam deliberationem serenissimi principis gubernatoris mutatio<br />

officialium seu appparitorum criminalis maneant pro ut sunt ad libitum domini episcopi quod<br />

dictis apparitoribus facultatem faciat deferendi arma dummodo contra ipsos non appareant<br />

quaerellae, quod ultimum retentum in carceribus castri occasione debitorum contractorum<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

126


Capsa 4<br />

conduci iubeat in carceribus civitatis usque ad adventum serenissimi principis qui mediante sua<br />

interpositione et auctoritate utrasque partes componet unde ut hoc fiat necessarium est nullam<br />

novitatem insurgere.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

82. Anno 1676, 30 may, Viennae. - Leopoldus romanorum imperator hortatur episcopum<br />

tridentinum ut se interponat pro componenda lite inter Vincentium Pedrotum et consortes ex<br />

una, et collegium doctorum et notariorum tridentinorum ex altera parte qui novitates introducere<br />

praetendunt ad exclusionem aliorum civium.<br />

Litterae supplices subditorum aggravatorum a collegio tridentino porrectae episcopo<br />

tridentino in quibus exponunt mentem caesaris explicitam domino episcopo ut se interponat pro<br />

compositione ad evitandas tot expensas in variis tribunalibus factas cum maximo eorum<br />

praeiuditio et tot aliorum civium a dicto collegio aggravationum.<br />

Cartaceo, carte 6. In italiano. - Manca la lettera dell'imperatore Leopoldo.<br />

83. Anno 1684, 9 martii, Bulsani. - Franciscus Antonius de Albertis scribit episcopo<br />

tridentino quod mandare posset consulibus civitatis quatenus consignare debeant claves<br />

carcerum Cavalerio qui si nolint posset violenter serraturas infrangere, alias ponere et postea<br />

claves Cavalerio consignare. Sed cum re sit nimis violenta, eum hortatur quod expectet<br />

sententiam spirensem ubi controversia agitatur. Interim poterit reos incarcerare in carceribus<br />

castri, vel si consules Cavalerio Potestatis consignent claves haec interea erit sufficiens provisio.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

84. Scriptura responsiva domini Hendel caesarei sequestratoris in Tridento ad scripturam<br />

consulum eiusdem civitatis eum accusantium quod iura episcopatus immodice augeat, civitatis<br />

libertatem destruat ac privilegia imminuat in gratiam episcopi, leges omnemque vivendi cultum<br />

abroget etc. singulis itaque respondet et contra eosdem consules egregie invehitur tanquam<br />

rebelles, pacis perturbatores, inobedientes, quaerentes eorum privatam utilitatem mendaciis,<br />

monopoliis etc.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

85. Anno 1568, die 7 decembris in castro Boni Consilii coram domino Pangratio Kuen<br />

capitaneo et domino Aloisio Guarinono de Rivarolo praetore civitatis Tridenti. - Factum fuit<br />

examen super quadam supplicatione a quibusdam tridentinis Tyrolis comiti Ferdinando missa<br />

pro obtinenda ab eo custodia pro securitate civitatis ob aliquam cartam publice expositam in qua<br />

continebantur minae de futuris in civitate vesperis siculis etc. subscripsere eidem supplicationi<br />

Ludovicus Tremenus, Iorius Calepinus, Iulius Ritius procurator consularis, aliique plures ultra<br />

12.<br />

Cartaceo, carte 8. Notaio: Iohannes f.q. Andree Columbini de Trilaco et habit. Tridenti.<br />

86. Anno 1568, die 6 decembris. - Dominus Pangratius Kuen capitaneus et dominus<br />

Aloisius Guarinonus procurator Tridenti attestantur quod cum magnus civium numerus eidem<br />

domino capitaneo supplicem libellum porrexissent, vocatis civitatis consulibus et ab eo<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

127


Capsa 4<br />

interrogati an verum esset quod ipsi a comite tyrolensi milites petiissent responderunt eos<br />

quidem ab eodem petiisse auxilium aliquod generatim occasione minarum in chartis publice<br />

expositarum etc. sed iussi ut denunciarent personam aliquam quae de iis esset rea, nullam<br />

prodiderunt.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

87. Exemplar formulae iuramenti praestandi a consulibus civitatis tridentinae domino<br />

Pangratio Kuen capitaneo tridentino super fidelitate servanda et obedientia praestanda.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

88. Anno 1687. - Acta iudicialia in causa mensali, civitatis, Bortolatia et consortum circa<br />

obligationem fabricandi aggeres et repagula ad aquam Avisii quae eo anno innundaverat agros<br />

etc. atque etiam construendi vulgo ussaram pro receptione dictae aquae.<br />

Cartaceo, carte 15. Parte in italiano. - Maso Costede poi Bortolazzi. A carta 11 vi è una piccola<br />

mappa (mm 300x400). Va fino al gennaio del 1688.<br />

89. Exemplar gravaminum et querelarum expositarum a civitate Tridenti contra suum<br />

episcopum: 1. contra offictium spirituale in quo recipiuntur causae civiles etc.; 2. in eodem<br />

offitio recipitur notarius non collegiatus vel cancellarius qui non est notarius etc.; 3. iudex<br />

deputatur non ad electionem partium contra statutum; 4. querelae non deferuntur ad sindicos<br />

civitatis contra statutum; 5. circa custodias assignandas tempore nundinarum; 6. circa expensas<br />

reficiendas iniuste querelato et carcerato; 7. circa sindicatum domino potestati faciendum; 8.<br />

circa malefactores non tolerandos sed per dominum potestatem capiendos; 9. circa auctoritatem<br />

civitatis in oeconomicis; 10. circa ius civitatis disponendi de propriis bonis; 11. circa<br />

distractionem victualium extra episcopatum; 12. circa participationem civitati faciendam pro<br />

collectis imponendis; 13. circa delationem armorum quae contra statuta conceditur; 14. circa<br />

proclamata cum poena non facienda nisi consulta civitate; 15. circa civium reorum citationem<br />

faciendam ante examen testium; 16. circa restitutionem civitati faciendam Dossi tridentini; 17.<br />

quod offitiales seu birnarii debeant confirmari a consulibus; 18. circa praecepta poenalia a<br />

superioritate consulibus non facienda; 19. quod birnarii seu offitiales perginenses pignora<br />

deferant extra territorium civitatis; 20. circa manutentionem civium in iure piscandi et<br />

aucupandi; 21. circa revisionem a fisco praetensam post absolutionem rei; 22. circa ius civitatis<br />

dandi facultatem comedis et ciarlatanis.<br />

Cartaceo, carte 6. In italiano. - Sec. XVII.<br />

90. Anno 1588, die 19 augusti. - Capitaneus, locumtenentes et consiliarii Tridenti dominum<br />

episcopum informant in causa contra consules civitatis qui contra ius et fas inconsulto principe<br />

auxerunt praetium salis et contrabanna vini detinere fecerunt extra praeturam.<br />

Cartaceo, carte 9. - Altro documento: Trento, nel Castello del Buonconsiglio, 4 maggio 1588.<br />

Lodovico Madruzzo scrive al capitano di Stenico riguardo al sequestro del vino e dei cavalli e<br />

l'incarcerazione di Andrea Zuchato, Giacomo de Chim, Endrigo Melchiori, Giovanni del Cou: diano<br />

idoneo fideiussore di stare in giudizio e di accettare la condanna; poi siino messi in libertà coi cavalli; il<br />

vino invece sia custodito sub bona et fida custodia.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

128


Capsa 4<br />

91. Anno 1588, die 4 aprilis. - Consiliarii informant dominum episcopum tridentinum ut<br />

recurrentibus consulibus civitatis pro obtinendo brachio ad impedienda contrabanna vini<br />

exterioris ipsis faveat ex causis ibi allegatis.<br />

Cartaceo, carte 3. In italiano.<br />

92. Anno 1588, die 17 iunii, Tridenti in castro Boni Consilii. - Capitaneus, locumtenentes<br />

et consiliarii tridentini dominum episcopum informant contra consules civitatis qui ad sonum<br />

campanae maioris convocato generali consilio tentabant concitare populum contra<br />

superioritatem sub pretextu quod derogaretur privilegiis eorum, revera tamen pro extendenda<br />

eorum auctoritate ultra tenorem privilegiorum et accusantur iidem consules quod spreverint<br />

mandatum nomine et sub sigillo domini episcopi ipsis intimatum.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano.<br />

93. Anno 1588, die 22 iunii, Tridenti ex arce Boni Consilii. - Commissio facta a domino<br />

episcopo tridentino in dominum Hieronymum Bertum praetorem et Franciscum Particellam<br />

inquirendi contra consules civitatis Tridenti qui in quodam consilio seu particulari civium<br />

congregatione praeteritis diebus mandatum sub suo sigillo eisdem occasione dicti consilii<br />

intimatum die 7 praesentis mensis spreverunt eiusque tenorem transgressi fuerant.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

94. Responsio episcopalis contra attentata consulum tridentinorum qui calumniis et<br />

mendaciis coram caesarea maiestate institerunt duobus supplicibus libellis a Francisco Gallo<br />

porrectis pro remotione consiliariorum episcopalium, petentes sibi ius attribui unum<br />

consiliarium perpetuo constituendi etc. et insuper sibi perpetuo locari castrum Mani.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

95. Anno 1575, die 22 ianuarii, Tridenti. - Epistola consulum tridentinorum ad dominum<br />

cardinalem episcopum tridentinum a quo petunt ut praecipiat capitulo et clero tridentino quod<br />

debeant solvere impositas collectas occasione pestis et reparationis Avisii una cum viarum<br />

publicarum aptatione.<br />

Cartaceo, carte 3. Sigillo aderente.<br />

96. Anno 1572. - Exemplar supplicum litterarum civium tridentinorum ad neoelectum<br />

pontificem Gregorium XIII cui causam tridentinam commendant quidem sed Ferdinandi<br />

archiducis laudes magnificant et cardinalatum pro eius filio petunt. Insuper papae proponunt<br />

quod canonici tridentini iurent in prima episcopi electione ab ipsis faciendae se curaturos et<br />

facturos quod novus episcopus iuret fidelitatem comiti Tyrolis.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano.<br />

97. Nomina eorum civium qui in generali congregatione se declararunt quod velint obedire<br />

et recognoscere dominum cardinalem Ludovicum in suum episcopum et dominum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

129


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 8 (scritte 4).<br />

98. Anno 1568, die 22 maii, Toblini in castro. - Dominus Ludovicus cardinalis et episcopus<br />

tridentinus mandat domino capitaneo, consiliariis et locumtenentibus suis Tridenti quatenus<br />

vocatis ad se consulibus civitatis qui praeter ius et fas auctoritatem suam amplificare nitebantur,<br />

eos serio admonerent et si opus fuerit reprehenderent ne in posterum quicquam attentarent etc.<br />

Quae intimatio facta fuit dictis consulibus a domino Georgio de Albertis consiliario et secretario<br />

praesentibus aliis locumtenentibus, die 25 praedicti mensis maii; qui gratias egerunt de paterna<br />

monitione.<br />

Anno 1568, die veneris 11 iunii de mandato eiusdem domini cardinalis convocati cives et<br />

consules civitatis a dominis locumtenentibus eisdem perlecta fuerunt: primo caput quoddam<br />

desumptum ex compactatis cum comite Tyrolis; item duo capita statutorum de iuramento<br />

fidelitatis etc. Quae omnia promiserunt observare et fidelitatem domino episcopo praestare etc.<br />

et communi consensu decreverunt eligere quinque ex singulis quarteriis qui simul cum<br />

consulibus publica negocia tractare et definire deberent.<br />

Cartaceo, carte 12. Parte in italiano.<br />

Manca il secondo documento.<br />

99. Anno 1568, die ultimo augusti in sala domus magnificae communitatis Tridenti. -<br />

Consules tridentini ad sonum campanae magnae turris palatii congregato consilio generali<br />

civium, praesente domino capitaneo tridentino Pangratio Kuhen sese presentarunt domini<br />

Nicolaus baro de Bolbailer, Ioannes Iacobus Remer et Antonius Sratimpergg commissarii<br />

tyrolenses exhibentes scripturam nomine comitis tyrolensis ibi legendam ut cives super inde<br />

deliberarent [Adnotatur in margine quod ante publicationem maior pars civium recesserat].<br />

Subinde se praesentarunt ibi reverendus dominus Alexandrinus canonicus et domini Franciscus<br />

Particella et Franciscus Luchinus consiliarii una cum plurimis civibus et postquam domini<br />

consiliarii super iuribus reverendissimi domini cardinalis et episcopatus exposuerunt, cives<br />

declararunt se velle obedire et fideles esse eidem reverendissimo domino cardinali.<br />

Cartaceo, carte 4. Notaio: Ego Franciscus filius Leonardi Pompeati civis tridentinus.<br />

100. Scriptura informatoria a procuratoribus domini cardinalis Ludovici sacrae caesareae<br />

maiestati porrecta contra consules civitatis tridentinae qui famosum et infamatorium libellum<br />

eidem caesareae maiestati exhibuerunt contra dominos cardinales Madrutios: hinc eorum<br />

consulum artes malitiosae deteguntur, rebelliones, usurpationes, contumaciae exponuntur.<br />

Cartaceo, carte 6.<br />

101. Gravamina 37 proposita a civitate tridentina contra dominos cardinales Christophorum<br />

et Ludovicum Madrutios quae tamen ut plurimum falsa videntur vel exaggerata ad<br />

deprimendam episcopi auctoritatem et consulum dominationem ampliandam.<br />

Cartaceo, carte 12. Copia coeva.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

130


Capsa 4<br />

102. Preces porrectae caesareae maiestati pro parte episcopi tridentini contra gravamina a<br />

tridentinis consulibus proposita sub nomine civitatis cum tamen nec consules vocari debeant<br />

cum iuramentum fidelitatis praestare recusarint et consilium generale civitatis eorum ausibus<br />

non consenserit sed contradixerit.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

103. Anno 1569, die 17 septembris, Possonii. - Exemplar decreti caesarei quo Ludovicus<br />

Tremenus de Perozzis physicus tridentinus solicitator pro consulibus tridentinis dimittitur cum<br />

ea quae ab ipso caesareae maiestatis variis scriptis fuerunt proposita vel ulteriorem<br />

inquisitionem exigant et partim coram commissariis tridentinis sint discutienda.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

104. Preces exhibitae a civibus tridentinis domino capitaneo tridentino ad impediendum ne<br />

milites in civitatem introducantur et conquaeruntur simul contra consules qui eorum<br />

expositionem et instantiam nequidem audire voluerunt.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Seconda metà sec. XVI.<br />

105. Anno 1572, die 17 maii, Tridenti. - Exemplar supplicationis a domino medico Gallo<br />

exhibitae nomine consulum tridentinorum sacrae caesareae maiestati ad obtinendam locationem<br />

castri Mani pro semper in persona alicuius civis Tridenti.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

106. Anno 1572, die 17 maii, Tridenti. - Exemplar alterius supplicationis ut in praecedenti<br />

ad obtinendam remotionem consiliariorum tridentinorum.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

107. Anno 1572, die 7 iulii. - Transumptum decreti caesarei super quatuor supplicationibus<br />

a medico Gallo porrectis: ad 1. quod civitas suam tertiam partem stipendiorum militarium solvat<br />

non obstantibus etc. Ad 2. de consiliariis amovendis et Ad 3. de castri Mani locatione quod a<br />

parte contraria informationem recipiet deinde deliberabitur. Ad 4. super inquisitione contra<br />

cardinales Madrutios facienda super eorum extorsionibus, talem petitionem super nuda<br />

narratione, nullo penitus modo locum habere posse.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

108. Anno 1569. - Preces civium tridentinorum numero 108 quorum agmen ducunt<br />

Gervasius et Alberthus de Alberthis, porrectae summo pontifici contra consules tridentinos qui<br />

nomine civitatis contra communem civium sententiam insectabantur iurisdictionem et famam<br />

domini cardinalis Ludovici episcopi tridentini cuius pietatem et doctrinam commendant.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano. Elencati 108 nomi di cittadini di Trento. Notai: Ioannes f.q. Andree<br />

Columbini; Thomas Benassutus. Sigillo aderente.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

131


Capsa 4<br />

109. Anno 1568, die 8 octobris. - Inquisitio coram domino Francisco Alexandrino vicario<br />

in spiritualibus generali contra Aschanium Sratimperger qui horrendas et hereticas propositiones<br />

contra Christum et animae immortalitatem pronunciaverat uti ex testibus ibi etc.<br />

Cartaceo, carte 8. Piccolo sigillo aderente. Parte in italiano.<br />

110. Anno 1568, die 20 decembris. - Protestatio domini cardinalis episcopi tridentini coram<br />

domino capitaneo tridentino contra electionem factam a consulibus civitatis in qua pro secundo<br />

anno confirmare volebant Ludovicum Tremenum in consulem contra statuta etc. cum<br />

responsione dicti capitanei qui asseruit se coactum a comite tyrolensi ad confirmandam<br />

electionem.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia coeva.<br />

111. Anno 1569, die 21 novembris in castro Boni Consilii. - Protestatio facta a domino<br />

capitaneo et dominis consiliariis ac locumtenentibus et praesentata domino Lucae Remer<br />

caesareo sequestratori residenti in dicto castro occasione electionis quam consules facere<br />

volebant de novo praetore in Tridento nominando personam quae secundum statuta ac de iure ad<br />

tale offictium nominari non poterat.<br />

Cartaceo, carta 1. Copia.<br />

112. Exemplar cuiusdam epistolae ad caesaream maiestatem cui tridentinus episcopus<br />

scribit in favorem consulum civitatis Tridenti qui imperialem constitutionem petierant de non<br />

alienandis bonis stabilibus in ecclesiasticos regulares et eorum monasteria.<br />

Cartaceo, carta 1. Malacopia.<br />

113. Anno 1565, prima ianuarii, Tridenti. - Christophorus episcopus tridentinus confirmavit<br />

capitula a consulibus Tridenti sibi praesentata de mercedibus quas notarii etc. exigere possunt.<br />

Cartaceo, carte 10. Parte in italiano. Notai firmati: Alberto de Albertis, Antonio Iob, Odorico<br />

Paurenfaint, Giambattista Callavino, Giulio Iob, Antonio Ticino, Pietro Castelli. Giambattista<br />

Franceschini.<br />

114. Anno 1582, 23 augusti, Tridenti. - Locumtenentes cardinalis episcopi tridentini<br />

consensu consulum civitatis deputaverunt quatuor ex civitate qui super intendere debeant<br />

bannitis et quilibet horum habebunt 25 milites qui cum armis ad eorum mandatum accurrere<br />

debeant pro extirpandis huiusmodi malis hominibus.<br />

Cartaceo, carta 1. In italiano.<br />

115. Anno 1582. - Idem mandatum intimatum fuit omnibus sindicis et regulanis principatus<br />

Tridenti quatenus ad adventum bannitorum vel huiusmodi hominum signo campanae convocare<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

132


Capsa 4<br />

debeant omnes, eosque aprehendere et etiam impune, si aliter non possint, occidere concessa<br />

omnibus facultate deferendi arma.<br />

Cartaceo, carte 8. In italiano. - Le date sono: 20 agosto 1582; 29 giugno 1585; 18 marzo 1587.<br />

116. Anno 1587, 17 aprilis, Tridenti in castro Boni Cnsilii. - Mandatum capitanei et<br />

locumtenentium Ludovici episcopi tridentini intimatum omnibus dinastis et feudatariis ecclesiae<br />

tridentinae de excludendis bannitis a suis iurisdictionibus, qui omnes singillatim rescripserunt et<br />

promiserunt observare.<br />

Adest etiam mandatum Ferdinandi archiducis Austriae circa eamdem materiam.<br />

Cartaceo, carte 41. In italiano e tedesco. Sigilli<br />

117. Anno 1590, 27 augusti, Tridenti in arce Boni Consilii. - Cardinalis Ludovicus<br />

episcopus tridentinus ad cohibendos usurarios qui granum et vinum viliori praetio emunt ut inde<br />

pro suo libito carius vendant, mandat quod in posterum huiusmodi merces a communitatibus<br />

taxentur et ultra praetium taxae vendi non possint.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente. In italiano.<br />

118. Anno 1588, 11 Iunii. - Consules civitatis Tridenti occasione damnorum quae<br />

occasione aucupii etc. in agris tridentinis inferuntur, ediderunt proclama in quo mandant ut<br />

nullus qui non sit scriptus in libro civium ullo modo aucupare possit neque cum noctua neque<br />

cum laqueis aliisque decipulis sub poena.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Copia. -... molti vanno a quaiar, altri vanno cum schiopo et balestre a<br />

oselar e altri a suo tempo vanno a oselar a civetta... traversano tutte le biade e altre frue, rompendo e<br />

straciando le cese et guastando ogni cosa; et questi il più delle volte in cambio de portar a casa, ne quaie,<br />

ne uccelli, portano li loro bascheri et carnieri pieni di frutti, bazane et fave, oltre che impeniscono li loro<br />

corpi de uva a suo tempo; ogni cosa fa per loro.<br />

119. Anno 1588, 19 decembris, Tridenti. - Capitaneus et locumtenentes episcopi tridentini<br />

de consensu etiam magistratus Tridenti ad normam aliorum locorum episcopatui proximorum<br />

elegerunt quatuor cives, unum pro unoquoque quarterio civitatis qui sint caporales militiarum<br />

qui ad adventum alicuius banniti vel similis convocare debeant milites suos pro capiendis vel<br />

interficiendis huiusmodi malefactoribus.<br />

Cartaceo, carta 1. In italiano.<br />

120. Magistratus Tridenti supplices praeces mittit Ferdinando electo romanorum regi in<br />

quibus exponit fratres Georgii Marcolini subditi veneti obtinuisse a caesarea maiestate<br />

privilegium traducendi vinum in partibus Germaniae per decem annos cum maximo praeiuditio<br />

huiusmodi privilegii civibus suis concessi. Unde eum rogat pro extinctione illius privilegii.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

121. Anno 1548 indictione 6, die sabati 17 novembris in civitate Tridenti, praesentibus<br />

egregio iurisperito domino Girardo Mirana filio quondam domini Simonis Mirana de Tridento<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

133


Capsa 4<br />

et domino Ioanne Acursio filio quondam excellentissimi legum doctoris domini Alberti Balduini<br />

de Tridento etc. - Antonius filius quondam Omniboni Leonardi de Murio habitator in Matarello<br />

resignavit in manibus Ioannis quondam Bontempi de Cavaiono habitatoris in villa Matarelli<br />

omne suum ius, utile dominium in uno loco partim buschivo et partim grezivo perticarum 250 in<br />

pertinentiis Matarelli in loco dicto al Cengio negro etc. ad finem et effectum ut magnifica<br />

communitas investiret eundem Ioannem prout factum illico fuit per dominum Andream<br />

Cribellum civem et habitatorem Tridenti procuratorio nomine communitatis tridentinae titulo<br />

emphiteutico cum onere renovationis et census carentanorum 6 etc.<br />

Pergamena mm 414x151. Notaio: Georgius f.q. domini Dominici de Malpagis civis trid.<br />

122. Anno 1544 indictione 2, die sabati 8 martii, Tridenti. - Dominus Franciscus Burlina<br />

civis tridentinus receptum in emphiteusim a communitate tridentina unum locum fractatum<br />

duorum plodiorum a le fracte de Matarello resignat in manibus domini Iacobi Fanzini<br />

procuratoris dictae communitatis in favorem Ioannis quondam Bontempi de Matarello qui<br />

confestim fuit investitus etc.<br />

Pergamena mm 475x210. Notaio: Hieronymus Gallus f.q. iurisperiti Guielmi Galli civis...<br />

Testimoni: presbiter Donatus de Bochadolcis de Ultracastelo, ser Simele q. Odorici Pauorfait macellator<br />

Tridenti, ser Iohannes f.q. Georgii de Bochadolcis de Ultracastelo.<br />

123. Anno 1544 indictione 2, die sabati 8 martii, Tridenti. - Dominus Iacobus Fanzinus<br />

civis tridentinus et procurator magnificae communitatis tridentinae investivit Simonem filium<br />

quondam Ioannis a Valle Surda de uno loco buschivo et fractato ai piani de Matarello in<br />

emphiteusim sub annuo censu carentanorum 8 etc.<br />

Pergamena mm 425x210. Notaio: Hieronymus Gallus.<br />

124. Anno 1544 indictione 2, die sabati 8 martii, Tridenti. - Dominus Iacobus Fanzinus<br />

procuratorio nomine communitatis Tridenti in emphiteusim dedit Antonio filio quondam<br />

Omniboni quondam Leonardi de Murio habitatori Matarelli locum unum buschivum et<br />

grezivum in loco dicto al Cengio negro in pertinenciis Matarelli.<br />

Pergamena mm 340x236. Notaio: Hieronymus Gallus.<br />

125. Anno 1551 indictione 9, die iovis 16 decembris in contrata Bellenzanorum in stuba<br />

domus magnificae communitatis. - Dominus Martinus Malpaga notarius procurator dictae<br />

communitatis renovat locationem perpetualem Ioanni et Laurentio de Padrignono habitatoribus<br />

Matarelli de una petia terrae grazivae in loco dicto alla Calcara Matarelli sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 337x208. Notaio: Nicolaus f.q. Philippi a Clusolis civis trid. Testimoni: Baptista f.q.<br />

Orlandi notarii, Carolus f.q. Luteri de Dro civis et habit. Tridenti, Cesar f.q. Hieremie Dulcini de Bononia<br />

habit. Tridenti.<br />

126. Anno 1538 indictione 11, die sabati 19 octobris, Tridenti in contrata portae Oriollae. -<br />

Dominus Ioannes Baptista filius quondam domini Ioannis Iacobi de Hieremiis uti exactor<br />

magnificae communitatis Tridenti renovat investituram emphiteuticam Michaeli filio quondam<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

134


Capsa 4<br />

Petri del Conzo de Matarello de una petia terrae arativae et vineatae de là de la roza de<br />

Matarello sub annuo censu etc. quem anno 1546 assignavit Simoni de Pontalto.<br />

Pergamena mm 716x137. Notaio: Christoforus Vaythalinus f.q. Martini Vaithalini. Testimoni:<br />

Ioannes Cestarius f.q. Georgii de Cognola fabrolignarius, Andrea q. Ioannis Iacobi Ravizze de Brixia,<br />

Alutarius Tuti, Melchior a Prato de Novalina.<br />

Altro documento: Cartaceo, carte 2. Sigillo impresso del comune di Trento. 8 ottobre 1546:<br />

attestazione dei danni per il passaggio di soldati.<br />

127. Anno 1544, die 8 martii, Tridenti in contrata s. Mariae maioris. - Dominus Iacobus<br />

Fanzinus procurator magnificae communitatis Tridenti renovat locationem perpetualem Iacobo<br />

quondam Augustini de Pomarolo habitatori Matarelli de loco uno fractato ai grezi de Matarello<br />

sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 360x243. Notaio: Hieronymus Gallus.<br />

128. Anno 1501, indictione 4, die sabati 30 octobris, Tridenti in contrata plateae. -<br />

Antonius quondam Girardi de Novalina tanquam sindicus fabricae s. Leonardi de Matarello<br />

renovat locationem perpetualem Iacobo filio Ianesi de una pecia terrae a la costa sive ha Rosole<br />

(sic) de Matarello sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 584x287. Notaio: Antonius q. ser Bartholomei a Berlina civis trid. Testimoni:<br />

Bartholomeus q. Iohannis Martinelli de Gabiolo, Iacobus q. Pauli de Bovechio de Paho, Gasparinus q.<br />

Tonini de Vigulo Basilice.-ha Rosole=a Rosole.<br />

129. Anno 1552 indictione 10, die martis 29 decembris, Tridenti in contrata<br />

Bellenzanorum. - Dominus Martinus Malpaga notarius exactor magnificae communitatis<br />

Tridenti renovat locationem perpetualem Leonardo quondam Leonardi de Cogis de Matarello de<br />

una petia terrae al pra longo de Matarello sub censu etc.<br />

Pergamena mm 334x206. Notaio: Nicolaus f.q. Philippi de Clusolis.<br />

130. Anno 1538 indictione 11, die dominico 3 martii in Matarello. - Liberatio unius affictus<br />

super una pecia terrae ai grezi de Matarello cum eiusdem investitura facta nomine communitatis<br />

Tridenti.<br />

Pergamena mm 155x136. Notaio: Ioannes Petrus f.q. Marci de Perzino habit. Tridenti.<br />

131. Anno 1503 indictione 6, die mercurii 1 februarii, Tridenti. - Martinus quondam<br />

Dominici de Valletelina habitator Matarelli pretio 30 rhenensium in ratione librarum 5 cessit<br />

Thomeo quondam Christophori Zaldini utile dominium in una petia terrae ai piani di Matarello<br />

accepta investitura a communitate Tridenti sub censu etc.<br />

Manca.<br />

132. Anno 1549 indictione 7, die veneris 22 martii, Tridenti. - Dominus Ioannes Donatus a<br />

Biretis civis tridentinus exactor communitatis Tridenti titulo locationis perpetualis investivit<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

135


Capsa 4<br />

Ioannem filium quondam Valentini Menoti de una petia terrae in pertinentiis Matarelli alli<br />

grezzi sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 326x192. - Tridenti in apotecha dominorum fratrum de Oliveris de Ronchono;<br />

testimoni: Stefanus q. ser Oliveri de Ronchono, dominus Hieronymus f.q. Francisci Balduini, magister<br />

Ioannes Maria lapicida f.q. Antonii de Bergamo habit. Tridenti. Notaio: Nicolaus f. Philippi de Clusolis.<br />

133. Anno 1469 indictione 2, die sabati 2 septembris, Tridenti. - Magister Leonardus<br />

Cremarius civis tridentinus procurator communitatis Tridenti una cum nobili viro Ioanne Maria<br />

de Lipis de Tridento investivit Petrum quondam Iacobi Cremarii de Matarello pro se et fratre<br />

eius Baptista de una petia terrae in Matarello sub censu etc.<br />

Pergamena mm 533x172. Notaio: Cristoforus... f.q. Marci de Marchetis de Cadeno civis...<br />

Testimoni: Laurentius q. Iohannis de Sotopreda plebatus Perzini, Andrea q. Iohannis a Fero de Vermilio<br />

vallis Solis habit. Terlaci, Laurentius f. Augustini de Voltolina habitator in manso vallis Surde supra<br />

Matarellum, Menegolus f. Leonardi de Novalina supra Matarellum. - Investivit per tactum manus... terre<br />

buschive et grezive ai placii dal vou, apud Anzel Uber, versus Attacem, apud Lucham Sigele de Matarelo.<br />

134. Anno 1516 indictione 4, die sabati 4 iulii, Tridenti. - Laurentius quondam Ioannis de<br />

Bisinello tanquam tutor filiorum quondam Laurentii etc. permutavit utile dominium unius petiae<br />

terrae in Matarello cum alia petia terrae ibidem quae quoad directum dominium sunt<br />

communitatis Tridenti sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 420x216. Notaio: Antonius q. ser Bartholomei Allamani habit. Tridenti.<br />

135. Anno 1530 indictione 3, die lune 10 decembris, Tridenti. - Dominus Philippus de<br />

Benvenutis de Clusole civis tridentinus procurator communitatis Tridenti investivit Ioannem<br />

filium quondam Antonii Baite de Matarello de uno loco grezivo in Matarello ubi dicitur ai Grezi<br />

sub annuo censu etc.<br />

Manca. Esiste in Innsbruck: Bibl. Museum Ferdinandeum Urkunden Sammlung 628. Pergamena<br />

mm 580-535x198.- Notaio: Hieronimus Gallus fq. Guilielmi Galli<br />

136. Anno 1530 indictione 9, [errat in anno, lege 1536], die martis 2 augusti in villa<br />

Matarelli. - Dominus Hieronymus filius quondam domini Antonii Carioli civis tridentinus<br />

procurator communitatis tridentinae investivit Valentinum filium quondam ser Menoti de<br />

Matarello de una petia terrae in loco dicto al pont sub censu etc.<br />

Pergamena mm 281x234. Notaio: Ioannes Petrus f.q. ser Manci de Perzino. - In saleta domus habit.<br />

ser Guielmi f.q. Thomei a Tura. Testimoni: Iacobus dictus Trivellus, Franciscus f.q. Mafei Zaldini de<br />

Cognola habit. Matarelli, Guardus f.q. Guardi decimanus domini Caroli Trop domini castri Beseni.<br />

137. Anno 1516 indictione 4, die sabati 12 aprilis, Tridenti. - Ser Ioannes Franciscus<br />

quondam ser Ottolini Balzani procuratorio nomine communitatis tridentinae investivit<br />

Dominicum quondam Sancti Blasii de Matarello de una petia terre ibidem in loco ubi dicitur ai<br />

Grezi sub annuo censu etc.<br />

Pergamena mm 467x210. Notaio: Antonius q. Bartholomei a Berlina.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

136


Capsa 4<br />

Altra piccola carta: mastro Bastian marzaro o receudo da Valentin de Menot da Matarel quartaroli 2<br />

de olio che la lasà Menot pro anima sova per una volta sola a santa Maria Mazora, adì 22 de februari 1537<br />

de qual olio è metudo in tel centenar dela sopra scritta giesa.<br />

Altra piccola carta; è la ricevuta del sacrista della cattedrale prete Giovanni per analogo lascito a S.<br />

Vigilio.<br />

138. Anno 1481 indictione 14, die dominico 9 decembris in villa Matarelli. - Ser Leonardus<br />

Montebellus filius quondam ser Guielmi Montebelli civis tridentinus tanquam procurator<br />

communitatis tridentinae investivit Ioannem dictum Zanetum filium quondam Antonii Blasii de<br />

Matarello de una pecia terrae ibi ai plani sub censu etc.<br />

Pergamena mm 416x162. - In stuba magistri Concii dicti Bombarderii. Testimonii: Iacobus q.<br />

Leonardi de Novalina, Antonius portitor a vino q. Benedicti de Burgonovo de Tridento, Laurentius<br />

Sclatus portitor f.q. Ioannis Sclate de Agnolina. Notaio: Iohanninus... f.q. Bertolamei de Zotis de Lesino<br />

civis etc.<br />

139. Anno 1481 etc. ut supra. - Idem ser Leonardus investivit Ioannem dictum Zanetum<br />

predictum etc.<br />

Pergamena mm 554x170-183. Notaio: Iohanninus f.q. Bartholomei de Zotis de Lesino (sic.).<br />

140. Anno 1536 indictione 9, die martis 2 augusti in villa Matarelli. - Dominus<br />

Hieronymus Cariolus civis tridentinus procurator magnificae communitatis tridentinae investivit<br />

Franciscum filium quondam Maphei Zaldini de Cognola habitatorem Matarelli de una petia<br />

terrae ibi al pont sub censu etc.<br />

Cartaceo. Carrte 2. Copia sec. XVII. Notaio: Ioannes Petrus f.q. Marci de Perzino. Testimoni:<br />

Valentinus q. Marioti, Girardus f.q. Iuliani Forer decimanus domini de Beseno.<br />

141. Anno 1534 indictione 7, die sabati 24 octobris, Tridenti. - Nobilis dominus Michael de<br />

Ceris de Perzino et ser Donatus Gaudentus civis tridentinus tamquam procuratores<br />

communitatis Tridenti investiverunt Gregorium quondam Valentini Claudi Zuliani de Matarello<br />

de una petia terre al Pont de Matarello sub annuo censu etc.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia sec. XVII. L'originale era del notaio Aldrigetus Gaudentus filius Donati.<br />

142. Anno 1544 indictione 2, die sabati 8 martii, Tridenti. - Dominus Franciscus Burlina<br />

civis tridentinus tanquam procurator communitatis Tridenti investivit Franciscum quondam<br />

Maphei Zaldini de Matarello de una petia terre al Covel de Matarello sub annuo censu etc.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia sec. XVII. Testimoni: presbiter Hannibal mansionarius ecclesie cathedralis<br />

Tridenti, Ferrandus f.q. Antonii Luce clericus. Notaio dell'originale: Hieronymus Gallus. - Antonius<br />

Piseta de Albiano f.q. Antonii.<br />

143. Anno 1546 indictione 4, die mercurii 15 septembris, Tridenti. - Dominus Nicolaus de<br />

Clusolis filius quondam domini Philippi de Clusolis uti exactor et procurator communitatis<br />

Tridenti investivit Petrum filium quondam Andreae de Valle Surda de quibusdam petiis terrae in<br />

pertinentiis Matarelli ut ibi, sub annuo censu etc.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

137


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 4. Copia dal notaio: Gianluigi q. Gianandrea Romagnani. Testimone: Guglielmus de<br />

Frisingellis de Lenzima. - Loco ubi dicitur de là dal punt che va alla Sabionara.<br />

144. Anno 1552 indictione 10, die martis 29 decembris, Tridenti. - Dominus Martinus<br />

Malpaga exactor communitatis Tridenti investivit Iacobum filium quondam Augustini Parisoti<br />

de Matarello de una petia terrae in pertinentiis Matarelli in loco dicto alla Sabionara sub annuo<br />

censu etc.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia dal notaio: Nicolò f.q. Philippi de Clusolis.<br />

145. Anno 1530, die ultima novembris, Tridenti. - Cum magnifica communitas Tridenti<br />

opus haberet rhenesium 100 pro reparatione acquae Avisii ne agrum tridentinum devastare in<br />

futurum possit prout devastavit, domini consules pro minori damno decreverunt vendi affictus<br />

ipsius communitatis, deputato ad id domino Ioanne Paolo Srathimperger consule, qui<br />

consignavit unum affictum Matheo Cramer de Matarello.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

146. Anno 1628, die 30 ianuarii, Tridenti. - Dominus Carolus cardinalis episcopus<br />

tridentinus et sabinensis Sebastiano Restellino recanatensi munus praeturae civitatis Tridenti<br />

vacans per expletionem temporis Ioannis Francisci Pavarelli cremonensis, a consulibus<br />

tridentinis inter nonnullos alios praestantes legum doctores nominato et praesentato confert.<br />

Pergamena mm 212x385. Sigillo perduto.<br />

147. Anno 1561, die 6 iunii, Tridenti in arce Boni Consilii. - Dominus Christophorus<br />

cardinalis et episcopus tridentinus confirmat et adprobat quaedam statuta a consulibus et civibus<br />

Tridenti facta super forma iudicii summarie faciendi in causis non excedentibus summam<br />

rhenesium 10 atque etiam pro octo officiliabus seu biruariis a civitate providendis cum taxa pro<br />

iisdem.<br />

Cartaceo, carte 8. Copia con sigillo vescovile. Notaio: Hieronymus de Martinis.<br />

148. Anno 1616. - Mandatum et instantiae in causa haereditatis bonorum domini Innocentii<br />

a Prato inter dominos consules civitatis et dominos de Prato.<br />

Cartaceo, carte 5. Sigillo aderente. Altra lettera in italiano.<br />

149. Anno 1682, die 24 februarii, Tridenti. - Domini episcopi tridentini epistola ad<br />

caesaream maiestatem in causa contra consules civitatis Tridenti super custodia carcerum.<br />

Cartaceo, carte 2. Copia.<br />

150. Anno 1678. -Expositio et deductio responsiva consulum, provisorum, rectoris et<br />

collegii legistarum et notariorum civitatis tridentinae praesentata domino Francisco episcopo<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

138


Capsa 4<br />

tridentino ad tuendum ius ipsius collegii pro conditionibus statuendis circa eos qui ad ipsum<br />

collegium sunt admittendi et ad exercendam professionem advocatiae et notariatus.<br />

Cartaceo, carte 20.<br />

151. Anno 1616, die 11 aprilis. - Ministri domus Dei in Tridento supplicant domino<br />

tridentino pro erectione scholarum publicarum ad erudiendam iuventutem, loco societatis<br />

angelicae quam quondam dominus Innocentius a Prato erigendam ordinaverat.<br />

Cartaceo, carte 3. Sigillo aderente. In italiano. Anche due lettere.<br />

152. Anno 1550, die 2 octobris, Tridenti. - Consules civitatis tridentinae domino<br />

Christophoro cardinali et episcopo tridentino scribunt se iuxta eius mentem conduxisse<br />

publicum praeceptorem pro erudienda iuventute pro annuo salario ducatorum 130 etc. Insuper<br />

conqueruntur quod cum ex eiusdem mente et consensu etiam consiliariorum, terminum<br />

statuissent pro vindemiis faciendis cum paena etc. Magister domus id publicare pertendebat et<br />

officialem civitatis carceribus includi fecerat ob publicationem ab eo nomine civitatis factam.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

153. Anno 1550, die 17 spetembris, Tridenti. - Capitaneus, locumtenentes et consiliarii<br />

Tridenti dominum episcopum informant in casu sub N° praecedenti quod nempe ad massarium<br />

seu magistrum domus spectet proclamata facere pro vindemiis iuxta consuetudinem et quod<br />

consules noluerunt expectare ea super re resolutionem suae reverendissimae dominationis, sed<br />

indignabundi etc. contra consilium sibi datum per ipsum capitaneum etc. iverunt et quasi in illa<br />

hora proclama fieri fecerunt in contemptum.<br />

Cartaceo, carte 2. 5 sigilli aderenti.<br />

154. Anno 1550, die 1 spetembris, Tridenti. - Dominus Nicolaus de Madrucio domino<br />

Christophoro cardinali episcopo tridentino exponit se eius nomine locumtenentibus in Tridento<br />

intimasse eius displicentiam ob eorum defectum in arguenda et coercenda enormi inhobedientia<br />

consulum, aitque per dominum potestatem et dominum Brugnolum iam fieri processus contra<br />

dictos consules et inquisitio ut inde deveniatur ad inflictionem commeritae penae.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

155. Exemplar epistolae consulum civitatis Tridenti ad reverendissimum et illustrissimum<br />

dominum episcopum tridentinum pro obtinendo eius consensu et auxilio ad faciendum<br />

aqueductum ab aqua Avisii usque ad prata Malvesiae, ubi etiam exponunt magnas utilitates<br />

quae ex irrigatione illius aquae provenirent.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

156. Anno 1572, die 16 februarii, Tridenti. Exemplar epistolae capituli tridentini in facto<br />

solutionis steurarum ubi historice narratur quomodo fiat exactio steurarum et totum onus<br />

exactionis fiendae refunditur in episcopum.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

139


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

157. Anno 1581, die 27 novembris. - Supplices litterae Ioannis Someda pro obtinenda<br />

facultate et patentibus litteris ad mundandum flumen Avisii ut rates possent decurrere, cum<br />

exemplari patentium litterarum a dominis locumtenentibus tridentinis concessarum.<br />

Manca.<br />

158. Circa annum 1545. - Instantia iuridica cum allegationibus producta pro parte civitatis<br />

tridentinae coram domino cardinali episcopo tridentino contra communitates exteriores ultra et<br />

citra Athesim quae detrectabant concurrere in expensis pro rata iuxta antiquas sententias, et<br />

litem intentare moliebantur; unde hic datur exceptio rei iudicatae.<br />

Cartaceo, carte 8.<br />

159. Anno 1535 et 1536. - Condemnationes factae per dominum Ioannem Baptistam<br />

Scopulum praetorem Tridenti etc.<br />

Cartaceo, carte 30. Tre fascicoli:<br />

1. Nomi dei condannati, loro professione.<br />

2. Magister Alexius lapicida; Baptista f. Iohannis Cavalerii de Caneza.<br />

3. Nicolò Pauli di Vigo Preore uxoricida: bandito; Bartolomeo Petri Gasparis di Vigo Piné,<br />

omicidio eius patruelis Nicolai; Giacomo tessitore, uxoricidio; Antonio da Ciago per stupro cum<br />

sorore: bandito; i paesi di Madruzzo, Calavino e Lasino condannati per disprezzo del proclama a<br />

lire 750.<br />

160. Anno 1676. - Acta pro amicabili compositione coram domino episcopo tridentino<br />

tractata in controversia novorum statutorum a collegio doctorum et notariorum editorum<br />

opponentibus quibusdam civibus de gravamine exinde sibi illato.<br />

Cartaceo, carte 82. Parte in italiano. Sigilli aderenti: Triangi, Sizzo, Alberti ecc.<br />

161. Anno 1553, die 14 decembris, Tridenti. - Consules civitatis domino cardinali<br />

Christophoro Brixinae existenti praesentant novos consules electos pro confirmatione et insuper<br />

ei rationes exponunt cum Christophorum Lontolerum qui pro sacri montis erectione plura<br />

servitia praestiterat in gastaldionem eligere non valeant.<br />

Cartaceo, carte 4. Sigillo del comune di Trento.<br />

162. Liber condemnationum factarum per magnificum dominum Ioannem Baptistam<br />

Scopolum mantuanum praetorem tridentinum sub anno 1535 indictione 8.<br />

Cartaceo, carte 33. Perinus pictor; Lazarus de Cirondellis de Gandino; ponte alle Sarche; nomi di<br />

parecchi artigiani.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

140


Capsa 4<br />

163. Anno 1676, 26 iulii. - Scriptura concernens compositionem tractatam inter collegium<br />

doctorum et notariorum et inter quosdam particulares Tridenti mediante interventu episcopi<br />

tridentini.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano. Copia.<br />

164. Anno 1508, 28 iunii, Tridenti. - Georgius episcopus tridentinus scribit Ludovico<br />

Bolognino senatori Bononiae ut sibi notificet virum probum et doctum pro praetura tridentina.<br />

Cartaceo, carta 1 Sigillo aderente.<br />

165. Anno 1513, 26 iulii, Veronae. - Georgius episcopus tridentinus locumtenentibus<br />

tridentinis mandat reformationem notariorum pro comodo et utilitate civitatis tridentinae. Unde<br />

si commissarii caesarei Tridentum accedant, mandat ut eos sinant notarios examinare qui si<br />

idonei sunt admittantur, secus cassentur.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

166. Anno 1508, 9 augusti, Stenici. - Georgius episcopus tridentinus nominatum a<br />

Bernardo Clesio Vulpianum de Zanis pro praetore Tridenti confirmat eidemque Bernardo<br />

Bononiam scribit quatenus dictus Vulpianus tempore oportuno Tridentum accedat dictam<br />

praetoriam subiturus.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

167. Anno 1541. - Gravamina a consulibus civitatis tridentinae humiliter oblata domino<br />

Christophoro episcopo tridentino pro opportuno remedio una cum illorum gravaminum examine<br />

per dominos deputatos facto et clementi deliberatione ab eodem domino episcopo suscepta ad<br />

levamen dictorum gravaminum quae versantur circa constitutionem affictuum, proclamata,<br />

edicta poenalia, offitium capitanei et fiscalis, vectigalia, mutas et datia insolita, regulam Albiani,<br />

estimum faciendum, commissiones causarum et modum inquisitionis a praetore faciendae.<br />

Cartaceo, carte 12. Anche in italiano.<br />

168. Adnotationes et calculationes factae a Caesare de Dulcinis, Baptista de Prato et<br />

Laurentio Basso pro arte setaria, adnotato praetio pro manifacturis etc.<br />

Cartaceo, carte 17. Parte in italiano e parte in tedesco. Confronto tra i prezzi della seta del mercato<br />

di Trento e Bologna.<br />

169. Anno 1442, 17 februarii. - Homines Calavini, Madrutii et Lasini recurrunt ad<br />

dominum Ioannem de Cocapanis de Carpo vicarium in temporalibus tridentinae civitatis pro<br />

confirmatione antiqui eorum iuris cargandi et descargandi mercaturas in portu della Sarca cum<br />

omnibus suis iuribus qui dominus vicarius in dicto iure eos confirmavit.<br />

Cartaceo, carte 2. Testimoni: Nicolaus de Marchandantis, Antonius notarius de Fato, Michael<br />

capitaneus turris palatii...<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

141


Capsa 4<br />

170. Anno 1568, 9 februarii, Oeniponti. - Ferdinandus archidux Austriae conquaeritur cum<br />

administratoribus tridentinis quod privilegia consulum civitatis Tridenti a se confirmata<br />

spreverint et in terram proiecerint, quod cum hoc ipsi principi serenissimo sit iniuriosum petit<br />

excusationem et fundatam responsionem. Est exemplar.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

171. Reccursus subditorum episcopatus Tridenti ad comitem Tyrolis quatenus sua<br />

auctoritate tollat excessivum affictum quem solvere debent ultra quinque pro centum et obligat<br />

ad restitutionem dictam taxam excedentes. Est exemplar.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

172. Anno 1538. - Procuratoria villarum Viguli Vattarii et aliarum villarum citra et ultra<br />

Athesim subiectarum potestati Tridenti unitarum contra consules civitatis Tridenti propter<br />

insolita gravamina ab ipsis consulibus eis imposita.<br />

Manca.<br />

173.<br />

È stato saltato dall'Ippoliti: dal N° 172 è passato al N° 174.<br />

174. Anno 1477, Tridenti. - Ser Ioannes Maria de Lippis et ser Antonius de Bommartinis<br />

procuratores communitatis civitatis Tridenti de licentia domini Ioannis Antonii de Vaschetis,<br />

Christophori de Murlinis, Odorici notarii a Sale, Petri Rauth notarii, Ioannini notarii de Lasino,<br />

Sigismundi Saracini et Michaelis a Rosa consulum Tridenti fecerunt capitula inter magnificam<br />

communitatem Tridenti et Calepinum de Calepinis et socios suos assumptos ad faciendam<br />

bechariam in civitate Tridenti, inter quae capitula statuitur quod a paschate usque ad totum<br />

mensem maii vendere debeant praetio quatuor quatrinorum pro libra grossa, a principio iunii<br />

usque ad Assumptionem beatae Mariae virginis praetio quatuor quatrinorum et a festo<br />

Assumptionis usque ad carnisprivium non possint vendere carnes castratinas ultra praetium<br />

quatuor quatrinorum cum dimidio, carnes vero lactantes non possint vendere per totum annum<br />

ultra praetium quatuor quatrinorum. Carnes bovinas quando non habent castratinas vendere<br />

possint praetio trium quatrinorum, a festo tamen s. Andreae usque ad carnisprivium vendere<br />

possint praetio trium quatrinorum cum dimidio et semper pondere librae grossae.<br />

Contravenientes puniri debeant arbitrio domini episcopi.<br />

Cartaceo, carte 6 (scritte 3).<br />

175. Anno 1556, 23 decembris. - Reccursus consulum Tridenti ad episcopum tridentinum<br />

quod taxatum carentanum pro quolibet forensi transeunte tollatur; quod poena imposita contra<br />

percutientes baculo manus amputetur, reducatur ad statutum; quod venationes et aucupationes<br />

sint libere ut antea; quod exteris pronibeatur non solum vini introductio sed etiam aquevitae et<br />

aceti etc. et quod steuras omnes solvere debeant.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

142


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

176. Anno 1718. - Supplices praeces consulum et proveditorum Tridenti ad episcopum<br />

tridentinum in quibus eum rogant ut propter labores hoc anno susceptos et prolungatos<br />

dispensare velit a solita confirmatione unius ex ipsis in officio consulatus.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

177. Formula iuramenti praestandi a consulibus tridentinis domino Pancratio Kuen<br />

capitaneo Tridenti nomine et loco episcopatus Tridenti de eo recognoscendo capitaneo Tridenti<br />

et episcopatus et si dominus Ludovicus electus episcopus tridentinus in possessionem<br />

temporalitatis praestito compactationum iuramento immissus fuerit eidem pariter tale<br />

iuramentum praestabunt.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

178. Provisio circa notarios et taxa pro eorum mercedibus.<br />

Cartaceo, carte 6. Sec. XVI.<br />

179. Gravamina proposita a civibus tridentinis consiliariis Ludovici episcopi tridentini a<br />

quibus liberari petunt, alias reccursum ad caesarem vel comitem Tyrolis minantur, et responsio<br />

consiliariorum.<br />

Cartaceo, carte 8. In italiano.<br />

180. Supplices praeces Baptistae de Cilà ad caesaream maiestatem occasione vini sibi<br />

detenti a consulibus tridentinis in quibus eamdem rogat ut eamdem causam examinandam alicui<br />

collegio in Italia ne ex tanta dilatione damnum atque iacturam sui vini patiatur et mediante<br />

iustitia aliquis a caesarea aula deputatus hanc causam summarie terminet.<br />

Cartaceo, carta 1. Seconda metà sec. XVI.<br />

181. Anno 1598, 20 maii, Oeniponti. - Rudolphus II romanorum imperator confirmat<br />

consulibus civitatis tridentinae omnia privilegia, statuta et consuetudines quas et quae a<br />

praedecessoribus suis eis concessa fuerunt.<br />

Cartaceo, carte 4. Copia.<br />

182. Anno 1649, 16 februarii, Tridenti. - Conventio inter dominum episcopum tridentinum<br />

et consules civitatis tridentinae quod isti praesentare debeant officio spirituali tres lanios ex<br />

quibus unum seliget dictum officium spirituale pro vendendis carnibus in quadragesima his qui<br />

habuerint ab ipso facultatem comedendi, quem lanium etiam puniet si aliis a privilegiatis<br />

vendere praesumat, in caeteris autem dictus lanius mandatis consulum subiaceat.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

143


Capsa 4<br />

183. Consiliarii oenipontani certiorem faciunt Carolum episcopum tridentinum et eius<br />

coadiutorem quatenus ad instantiam consulum civitatis Tridenti fuerint a serenissimo comite<br />

Tyrolis destinati ad componendas controversias cum ipso domino episcopo vel eius coadiutore<br />

praecipue propter confirmationem dictorum in officio consulatus signanter doctoris Iob.<br />

Excusant se quod propter indispositiones suas Tridentum accedere non potuerint; unde<br />

quamprimum accedent eo vel maxime quia in proximo est initium anni in quo nova electio est<br />

facienda ubi omni diligentia elaborabunt pro dirimendis controversiis.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Copia.<br />

184. Anno 1625, 26 decembris, Tridenti. - Consules civitatis Tridenti rogant dominum de<br />

Brandis capitaneum regionis Athesinae et Horatium Carraram commissarios oenipontanos ut<br />

quantocius possunt Tridentum se conferant pro componendis differentiis inter ipsos et dominum<br />

episcopum tridentinum circa confirmationem consulum.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

185. Anno 1625, 30 decembris. - Exemplar mandati domini Iacobi Migatii nomine domini<br />

episcopi tridentini intimati consulibus civitatis tridentinae in quo exponitur quod cum elapso<br />

anno non obtemperaverint decretis emanatis in cancelleria de subrogando alio consule in locum<br />

doctoris Iob de Iob tunc electi sub poena etc. cum instet alter annus in quo consulum est<br />

facienda electio committitur eisdem consulibus ut infra triduum electionem facere debeant, quo<br />

elapso amplius se ingerere non possint sub poena.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

186. Anno 1626, prima ianuarii, Tridenti. - Consules civitatis rogant dominos<br />

commissarios Andream de Brandis et Horatium Carraram quatenus emanare faciant a tribunali<br />

oenipontano decretum contra dominum episcopum tridentinum de nihil innovando usque ad<br />

decisionem causae, ne libertati suae praeiuditium inferatur in consulum electione, manifestando<br />

eisdem mandatum domini episcopi.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

187. Anno 1626. - Decretum consilii tridentini eligendi alios consules civitatis tridentinae<br />

pro hoc anno non obstante quod a simili decreto facto eligendi alium in locum domini Iob pro<br />

elapso anno domini consules sive appellaverint ab isto decreto, sive per viam quaerellae<br />

recursum habuerint ad caesaream maiestatem.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

188. Anno 1626, 13 septembris, Tridenti. - Consules civitatis Tridenti conquaeruntur cum<br />

domino de Brandis capitaneo et domino Carrara commissariis de tanta dilatione in componendis<br />

differentiis, timentque hoc provenire aliqua arte ut interim adveniat novus annus in quo alii<br />

consules sint eligendi.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

144


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente. In italiano.<br />

189. Anno 1626, 4 ianuarii, Tridenti. - Consules civitatis tridentinae certiores reddunt<br />

dominum de Brandis et dominum Carraram quod non obstante inhibitoriali praesentata domino<br />

episcopo et consiliariis suis non solum suspendere detrectarunt mandatum superius declaratum<br />

sed ad executionem comminatam devenire statuerunt unde compulsi sunt ad evitandi maiora<br />

mala devenire ad novam electionem, facta tamen protestatione, unde recurrunt ad dominos<br />

commissarios quibus se remittunt.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano. Copie<br />

190. Anno 1644, ultima aprilis, Tridenti. - Consules et provisores civitatis Tridenti<br />

exponunt Claudiae Tyrolis comitissae maxima damna territorio tridentino illata per<br />

introductionem vini et aquaevitae forensium; unde eam rogant ut vigore privilegiorum a<br />

praedecessoribus suis concessorum eos manuteneat in suis iuribus nec de facili concedat litteras<br />

patentes pro talibus vinis forensibus cum redditus huius territorii in solo vino contineatur et<br />

prompte steuras pro tali privilegio sibi concesso exsolvant.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano.<br />

191. Anno 1492, 15 februarii, Oeniponti. - Exemplar confirmationis privilegiorum civibus<br />

tridentinis concessorum factae a Maximiliano romanorum rege et comite Tyrolis ubi mandat<br />

Nicolao de Firmian burgravio tyrolensi Athesis et Aliprando de Clesio capitaneo Tridenti<br />

aliisque officialibus suis, ut dictos consules et civitatem manuteneant in suis privilegiis.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

192. Anno 1593, 3 novembris, Tridenti. - Consules civitatis Tridenti Pragam scribunt<br />

domino Ludovico episcopo tridentino eumque certiorem reddunt de praeiuditiis sibi factis a<br />

Ferdinando Tyrolis comite qui vinum ex alienis regionibus provisum libere per civitatem<br />

Tridenti transire iubet absque eo quod conductores solitas patentes ostendant, unde hoc sit in<br />

maximum detrimentum comercii vinarii, tres vini carretas sequestrarunt eo quod conductores<br />

bulletas non ostenderint. Quare regimen oenipontanum in mandatis dedit ipsis consulibus tales<br />

carretas liberandi et omnes expensas exsolvendi. Unde dicti consules rogant dominum<br />

episcopum ut in tali calamitate eos adiuvare dignetur et si opere praetium duxerit inclusum<br />

libellum supplicem imperatori praesentet ut tamquam dominus dirrectus episcopatus talibus<br />

praeiuditiis sua auctoritate obviet, atque serenissimum comitem inducat ut si vina forensia pro<br />

se providere velit, conductoribus solitas bulletas ostendendas tribuat.<br />

Cartaceo, carte 4. Sigillo aderente. In italiano e latino.<br />

193. Anno 1593. - Libellus supplex consulum civitatis tridentinae ad serenissimum<br />

comitem Tyrolis in quo exponunt sequestrationem trium curruum vini a se factam eo quod<br />

conductores solitas bulletas non haberent, quod etiam alias factum fuit annuente etiam ipso<br />

serenissimo comite asserente quod benefecissent pro manutentione privilegiorum suorum; cum<br />

ergo dictos tres currus eadem ratione in sequestrum miserint, rogant serenissimum comitem ut<br />

huius negotii cognitionem ad excelsum regimen pro iustitia remittat.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

145


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

194. Anno 1654, die 16 novembris, Romae. - Exemplar sententiae ab illustrissimo et<br />

reverendissimo domino Azone camerae apostolicae generali auditore in favorem domini Caroli<br />

Emmanuelis episcopi tridentini contra dominos consules civitatis tridentinae quod nempe his<br />

non licuerit de anno 1648 edicere banna, statuta vel edita contraria bannis, statutis seu edictis<br />

per dominum episcopum tridentinum publicari iussis absque violatione episcopalis<br />

iurisdictionis.<br />

Pergamena mm 337x215. Sigillo aderente.<br />

195. Anno 1693. - Reccursus vicinorum burgi s. Martini Tridenti ad dominum episcopum<br />

tridentinum contra magistratum tridentinum praetendentem ab eisdem solutionem guardiae ut<br />

possint eligere procuratorem pro tuendis iuribus suis.<br />

Rescriptum favorabile.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

196. Anno 1719, 5 ianuarii, Roboreti. - Instantia notariorum Roboreti facta coram domino<br />

Vespiniano praetore quod nullus scribere possit qui non sit collegiatus neque in causis officii<br />

spiritualis; dictus praetor facta tali relatione ministris officii spiritualis Tridenti concessum non<br />

fuit, cum etiam Tridenti scribant in officio spirituali illi qui non sunt collegiati.<br />

Cartaceo, carte 2. Notaio: G. Battista Trentini.<br />

197. Anno 1680, 12 aprilis, Tridenti. - Mandatum episcopi tridentini provisoribus sanitatis<br />

Tridenti quatenus revocare debeant decretum per eos die 21 februarii intuitu dominae comitissae<br />

Plotoschae e regno Poloniae Italiam petentis, emissum in omnibus illius punctis et articulis<br />

ingressum in civitatem vel habitationem sive alimenta sub annonae praetextu, sive quacumque<br />

alia de causa extra casum publicae salutis respicientibus, eodem dumtaxat in suo robore<br />

remanente in ea parte in qua cognitum fuit, nullam respectu dictae dominae comitissae ullius<br />

mortiferae contagionis suspicionem extare, adeoque illi transitum permitti.<br />

Cartaceo, carte 4. Parte in italiano. Copia.<br />

198. Anno 1613, 19 iunii. - Carolus episcopus tridentinus constituit Camillum Farnetti de<br />

Novellara potestatem Tridenti, commissarium ut una cum duobus consulibus revideat et<br />

reparare faciat atque impedire ne Athesis et alia circumiacentia flumina damna in agris causare<br />

possint, collectando subditos etc.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo aderente.<br />

199. Anno 1534, 29 iunii, Tridenti. - Conventiones et pacta inter magnificam<br />

communitatem Tridenti ex una et dominum Simonem Pathonum notarium et civem tridentinum<br />

ac dominum Nicolaum Lindeck fiscalem Rovereti super incisione nemoris Gullae per novem<br />

annos a dicta communitate sibi locatae.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

146


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 8. Notaio: Andrigetus Gaudentus f. ser Donati Gaudenti. Testimoni: magister<br />

Martinus dictus Ungeret, mediolanensis vellutarius, magister Simon Rovedata sartor, Franciscus<br />

Montanellus, Christophorus Vaytelinus notarius. - Nemus et gazius Gulle iacens supra villam Ravine.<br />

200. Anno 1675, 16 octobris, Tridenti. - Protestatio facta a domino episcopo tridentino<br />

contra doctores et notarios tridentinos qui varias leges in statuto non comprehensas ordinarunt<br />

inconsulto domino episcopo.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

201. Anno 1669 et 1671. - Protestationes consulum Tridenti in puncto praecedentiae<br />

praetensae a potestate Tridenti supra dominos consules civitatis.<br />

Cartaceo, carte 4. In italiano.<br />

202. Anno 1653. - Exemplar appellationis interpositae a domino episcopo tridentino a<br />

sententia patriarchae veneti latae in favorem dominorum consulum civitatis Tridenti ob<br />

competentiam circa carnes venales tempore quadragesimae.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

203. Anno 1603 indictione 1, die lunae 21 aprilis, Tridenti in castro Boni Consilii.. - Coram<br />

domino Carolo Madrutio episcopo et principe, assistentibus domino Gasparo barone de<br />

Wolchenstain et Rodenegg capitaneo tridentino, Petro Alexandrino de Neustain cancellario,<br />

Iulio Albertini de Senogalia potestate Tridenti etc. consules et cives tridentini ac sindici atque<br />

homines villarum Medii s. Petri, Garduli, Sardaneae, Matarelli, Novalinae et vallis Surdae,<br />

Cognolae, Tavernari, Martignani, Pisavaccae, Ravinae et Romagnani iuramentum fidelitatis et<br />

obedientiae praestiterunt.<br />

Cartaceo, carte 4. Parte in italiano.<br />

204. Anno 1546. - Libellus supplex consulum civitatis Tridenti ad Christophorum<br />

episcopum tridentinum in quo rogant dominum episcopum ne prohibitio facta venationum et<br />

delationis armorum extendatur post concilium sed tantum durante concilio quod post s. Mariam<br />

Magdalenam quilibet possit aucupare et post messium collectionem etiam venari licitum sit, ut<br />

hi qui canes non habent etiam recreari possint eo vel maxime quia hoc modo iuvenes sclopeto<br />

exerceri possunt in reipublicae utilitatem si cum hostibus pugnandum esset.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano.<br />

205. Anno 1562, 2 octobris, Tridenti. - Facultas concessa a Christophoro episcopo<br />

tridentino Andrigeto Gaudenti causidico et notario tridentino habendi partem aquae fontis<br />

existentis prope mansum ipsius in loco dicto Prebedol in pertinentiis Gabioli quod videlicet<br />

possit habere duas uncias eiusdem aquae ducendo per aquaeductum subterraneum sine<br />

praeiuditio viae publicae.<br />

Cartaceo, carte 2.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

147


Capsa 4<br />

206. Anno 1533. - Consules civitatis Tridenti domino suo episcopo et principi exponunt<br />

tria esse praestanda pro reparatione aquae Avisii, nempe alvei purgatio, aggerum constructio et<br />

viae imperialis reparatio et exponunt eos qui ad illa pro expensis concurrere debent, rogantes<br />

etc. una cum responsione domini episcopi.<br />

Cartaceo, carte 4. Sigillo aderente.<br />

207. Anno 1531. - Epistola domini cardinalis Bernardi episcopi tridentini quod consules<br />

Tridenti neminem condemnare valeant nisi praesente fiscali suo et quod domini de Trilaco<br />

interdictum servent de non eundo ad dietas sicuti nec alii nobiles ad eas conferunt.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

208. Anno 1525, die 20 martii, Oeniponti. - Cum aliquod vini contrabannum fuisset<br />

deprehensum et captum cuius tertia pars ad principem spectat, dominus Bernardus episcopus<br />

suis locumtenentibus scribit quod contrabanna reperta ad castrum duci debeant et minime ad<br />

domum communitatis Tridenti.<br />

Cartaceo, carte 2. Sigillo aderente.<br />

209. Anno 1548, die 20 decembris. - Proclama ex commissione domini Christophori<br />

episcopi tridentini publicatum Tridenti ne quis in toto territorio tridentino audeat deferre, tenere<br />

vel fabricare sclopetos a rota, sub poena capitali et bonorum omnium confiscatione ita ut si quis<br />

tales habet sclopetos eos extra territorium tridentinum illico transmittere debeat.<br />

Cartaceo, carte 2. In italiano. Copia.<br />

210. Anno 1503. - Acta iudicialia in causa et controversia agitata coram domino episcopo<br />

tridentino inter consules et provisores tridentinos ex una et collegium notariorum ex altera super<br />

iure et possessione eligendi et ordinandi processionem corporis Christi et deferendi<br />

baldachinum in illa.<br />

Cartaceo, carte 36. Elenco di notai e dottori collegiati.<br />

211. Anno 1523, die 29 iulii, Oeniponti. - Dominus Bernardus episcopus tridentinus ex<br />

quinque propositis a consulibus Tridenti elegit praetorem dominum Ioannem de castro Vitreo<br />

qui si non acceptaverit, admittit et confirmat dominum Bernardum Nugolonum mantuanum.<br />

Cartaceo, carte 3.<br />

212. Variae scripturae in causa controversiae Civitatis Tridenti et communitatum<br />

exteriorum cis et ultra Athesim, quae a sententia consilii et magistratus adigebantur solvere<br />

suam quotam proExpensis et munere cesareae maiestati praesentato pro obtinenda libertate<br />

traducendi vina per Germaniam etc. Protestatio dictorum communium et appellatio a dicta<br />

sententia.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

148


Capsa 4<br />

Cartaceo, carte 12. Tre sigilli aderenti. Prodromi della guerra rustica?<br />

213. Anno 1339. - Exemplar dessignationis communium et confinium Tridenti factae a<br />

Marco de Belenzanis, Philippo Stazonerio, Gerardo Musata, Bonaventura quondam Baldini,<br />

Nasimbeno de Calapinis, Buratino de Buratinis, Nicolao Tamburino, Nicolao Mastaso, Eberle<br />

Osterio, Francisco Palanco, Odorico de Marcandantis, Nicolao de Barufaldis delegatis a consilio<br />

communis Tridenti et Iustiniano de Gardulis ac Bonocurcio de Buratinis iudicibus pro eadem<br />

causa delegatis a domino Francisco Castellino aretino iuris utriusque doctore in civitate Tridenti<br />

vicario generali. Qui delegati ultra dessignationem praedictam determinare debeant<br />

completionem murorum civitatis Tridenti et dessignare equos quos habere debeant cives et<br />

habitatores Tridenti iuxta facultates suas pro defensione patriae et iuramento domini episcopi.<br />

An eisdem facta fuit talis dessignatio confinium ad quam dessignationem omnes stare debeant<br />

sub poenis etc. Quinimo in synodo Tridenti habita 20 martii eiusdem anni etiam clerici ad illius<br />

decreti observationem adstricti fuerunt.<br />

Cartaceo, carte 14. - Pubblicato da Tommaso Gar.<br />

214. Anno 1519 et seq. - Variae scripturae productae coram Bernardo episcopo tridentino<br />

in causa controversiae inter civitatem Tridenti et dominum Ioannem Contem de Trilaco<br />

recusantem vigilias agere ad portas civitatis ut alii cives, et steuras et alia solvere sub praetextu<br />

exemptionis tum quia a Maximiliano romanorum imperatore eques auratus et consiliarius<br />

creatus fuit, tum quia fuit semper exemptus, tum etiam quia alii nobiles eandem exemptionem<br />

habent.<br />

Cartaceo, carte 55. Sigilli aderenti. - Mi gironymo dal Sale fazo fede chome ha rezeudo dala<br />

magnificecia de miser Zuan chonte de Terlago rainesi vinti per la colta del ponte de s. Lorenzo dell'anno<br />

1513.<br />

215. Anno 1535. - Quidam de Flaveo qui artem vitrorum conficiendorum in civitatem<br />

tridentinam introduxerunt recurrunt ad dominum episcopum pro privilegio exemptionis seu<br />

immunitatum. Rescriptum quod domini consules informent.<br />

Cartaceo, carta 1.<br />

216. Anno 1529, 13 octobris, Insprugg. - Ferdinandus comes Tyrolis ad supplicationem<br />

fratrum de Trilaco scribit locumtenentibus tridentinis eosque hortatur ne dictos fratres molestent<br />

nec ad faciendas custodias et persolvendam aliquam collectam cum aliis civibus compellant<br />

rebus tam prius bene ponderatis et si res sic se habeat ut narratur.<br />

Cartaceo, carta 1. Sigillo perduto.<br />

217. Anno 1538, 7 septembris,Tridenti in castro Boni Consilii, praesentibus domino<br />

Georgio barone in Firmian episcopatus tridentini marescalcho, capitaneo patriae Athesis,<br />

burgravio Tyrolis ac capitaneo Persini, domino Francisco de castro Alto capitaneo Tridenti,<br />

domino Nicolao de Traitmanstorf, Martino de Paispergg magistro curiae tridentinae. - Dominus<br />

Bernardus episcopus tridentinus in controversia inter civitatem Tridenti et communes exteriores<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

149


Capsa 4<br />

tulit sententiam, exposuitque quidnam contribuere debeant communes exteriores in expensis<br />

civium tridentinorum tum pro fabricis, tum pro fluminum reparatione, tum in aliis collectis etc.<br />

Cartaceo, carte 16. Scritto da Antonio Quetta.<br />

218. Anno 1513, die 19 ianuarii, Tridenti in castro Boni Consilii. Dominus Georgius<br />

episcopus tridentinus cum per suum laudum definisset anno 1511 differentiam inter consules<br />

tridentinos et homines communitatis villae Montaneae ex una, et communitatem Civezzani ex<br />

altera parte occasione iuris et ususfructus montis Calispergii, modo declarat praedictos homines<br />

de villa Montanea de eodem iure et usufructu partecipare debere quamvis in dicto laudo<br />

expresse non fuerint nominati.<br />

Cartaceo, carte 4.<br />

219. Anno 1762 indictione 10, die lunae 10 maii, Tridenti in castro Boni Consilii. Factum<br />

et publicatum est instrumentum in quo tridentinus magistratus pro erectione novi seminarii<br />

contribuere promisit renenses 10.000, atque insuper nominationem beneficiati ad beneficium<br />

Belloti cessit in favorem eiusdem seminarii; econtra celsissimus et reverendissimus princeps et<br />

episcopus tridentinus accedente capituli consensu, sex alumnos tridentinos cives in eodem<br />

seminario gratis recipere promisit, sub conditionibus ut ibi.<br />

Cartaceo, carte 16. In italiano. Sigillo aderente del Manci.<br />

220. Instrumentum protestationis coram excelso regimine oenipontano iussu cardinalis<br />

Christophori principis tridentini factae 27 augusti 1549 ratione controversiae inter cives<br />

tridentinos et aliquos nobiles circa praestationem steurarum.<br />

Pergamena mm 650x375-380. In tedesco. Notaio: Peter Kirchbucher da Salisburgo.<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

150


Capsa 5<br />

CAPSA 5<br />

Rippa (numeri 94)<br />

1. Anno 1521, die 3 maii, in urbe Wormatiensi. - Caroli quinti imperatoris diploma<br />

originale quo domino Bernardo episcopo tridentino renunciat et restituit Rippam cum suis<br />

pertinentiis, quae a Carolo Magno ob devotionem erga s. Vigilium ecclesiae tridentinae donata<br />

fuerat. Est in germanico idiomate: sed adnexum est exemplar italicum.<br />

Pergamena mm 353x546. Sigillo pendente: un insieme di molti stemmi di stati.<br />

2. Anno 1541, die 26 augusti. Mediolani. - Caroli quinti imperatoris diploma originale, quo<br />

communitati oppidi Ripae concedit ut per annos 12 possit exigere pro qualibet salma frumenti<br />

duos cruciferos et de singulis asseribus unum quatrinum ultra datium iam constitutum, idque pro<br />

reparatione murorum, repagulorum et propugnaculorum.<br />

Pergamena mm 390x587. Sigillo in ceralacca rossa: aquila bicipite. Firma di Carlo V.<br />

3. Anno 1578 indictione 6, die martis 2 decembris in terra Ripae in curte arcis. -<br />

Instrumentum iuramenti fidelitatis quod dominus Dominicus Adornus (vulgo a Dosso) et<br />

spectabilis dominus Franciscus Moscardinus sindici magnificae communitatis Ripae una cum<br />

consiliariis et civibus ibi enumeratis praestiterunt domino cardinali Ludovico episcopo<br />

tridentino.<br />

Manca.<br />

4. Anno 1224 indictione 12, die veneris nono exeunte novembris, Tridenti in camera<br />

palacii. In presentia domini Olderici archidiaconi de Seyano, domini Aldrigeti de Campo<br />

canonici, dominus Gerardus episcopus tridentinus nomine locationis in perpetuum investivit<br />

rivanum de Rippa de una domo posita in burgo Rippae ad portum de sero: reddendo exinde<br />

fictum omni anno in festo sanctae Cyrialis unam galletam olei.<br />

Anno 1224 indictione 13, die mercurii 12 exeunte novembris, in camera palatii Rippae. -<br />

Dominus Gerardus episcopus nomine locationis investivit Iohannem Boti Mugnonum de Rippa<br />

ad tercium vinum et decimam: de duobus vinealibus positis in pertinentiis Rippae ad locum ubi<br />

dicitur ad campum sanctum Nazarenum.<br />

Anno 1224 indictione 13, die mercurii 12 exeunte novembris, in camera palatii Rippae. -<br />

Dominus Gerardus episcopus nomine locationis investivit Iacobum Borzagi et Alertinum<br />

domini Bonivicini, et Ottonem Bonum dopnum Stadagie hinc ad quinque annos continuos de<br />

decima et ficto et omni ratione vini de Rippa et de toto suo oleo, solvendo ex hiis omni anno in<br />

festo s. Mariae Cirialis 60 galletas olei et 32 modia boni vini in octava s. Mychaellis conducti et<br />

consignati in eius canipa.<br />

Anno 1227 indictione 15, die dominico 12 exeunte septembris Tridenti in camera palatii. -<br />

Dominus Gerardus episcopus nomine locationis per fictum in perpetuum investivit Petrum de<br />

Mugnono nobili de Rippa de quadam petia terrae iacente in territorio Rippae ad locum ubi<br />

dicitur in Iscla inferiori pro una urna boni vini.<br />

Anno 1225 indictione 13, die iovis 16 intrante ianuario Tridenti in camera palacii<br />

episcopatus. - Dominus Arpolinus de Clexio et Guillielmus facientes pro se et procuratorio<br />

nomine patris sui domini Arponis patris ipsorum et dominus Manfredinus eorum frater fecerunt<br />

finem et refutationem in manibus domini Gerardi episcopi tridentini de [est corrosum] quondam<br />

Rivanini de Campavillo et Delaydo filio Ottolini de Marchando et de duobus galletis olei quae<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

151


Capsa 5<br />

solvebantur et omni eo quod in personis, bonis et haeredibus eorum aliquo modo vel iure petere<br />

posset. In continenti dictus dominus episcopus investivit ipsos ad rectum feudum de banno et<br />

ficto et de omni honore dictae domus et ita iurarunt fidelitatem.<br />

Anno 1225 indictione 13, die mercurii 12 exeunte novembri, in domo canonicorum Rippae.<br />

In praesentia domini Oldrici archidiaconi de Seyano, domini Adelperti de Madruzo, domini<br />

Iordani de Telfo, domini Iacobi de Lizana. - Coram domino Gerardo episcopo et eius praecepto<br />

dominus Henricus iudex sic dixit, quod certi homines venerunt ad ipsum dominum Tridenti<br />

dicentes quod erant nuncii et sindici hominum et communis Rippae ad recipiendum feudum<br />

communis, videlicet quartam partem decimae pyscariae et Ponallis et galletarum: unde idem<br />

dominus episcopus illos investivit et cum modo dicatur et proponatur a bonis hominibus de<br />

Rippa, quod illi homines non fuerunt nuncii communitatis, nec etiam quartae partis et quod illud<br />

feudum hominibus et communitati Rippae aequaliter spectare debet, unde ipse dominus<br />

Henricus pro ipso domino episcopo praecepit piscatoribus quod de illo feudo alicui hominum de<br />

Rippa minime dare debent, sed illud ius et illas rationes in eius gastaldionem dominum<br />

Albertum Mitifocum debeant dari et deponi, donec super id cognitum fuerit.<br />

Anno 1230 indictione 3, die sabati 9 intrante marcio, in Tridento in palatio episcopatus. -<br />

Dominus Engelpretus de Beseno refutavit atque resignavit in dominum Gerardum episcopum<br />

tridentinum omne vassalaticum et omne ius et rationem quam habet in personas Rivanini et<br />

Delaydi fratrum filiorum quondam Ottolini de Marchando et in eorum bonis prout habebat in<br />

feudum ab ipso domino episcopo, et eius antecessoribus; quam refutationem fecit in ipsum<br />

dominum episcopum ad hoc ut ipse pro suo episcopatu debeat ad rectum feudum investire<br />

dictos fratres et ipsorum haeredes de iam dicto feudo et vassallatico, de colta, fodro et<br />

albergaria. Quam investituram dominus episcopus concessit Rivanino.<br />

NB. Uti colligitur ex his instrumentis dominus Guallenghus plebanus Marnighe sub<br />

domino fratre Henrico episcopo tridentino erat vicarius in spiritualibus.<br />

Manca. Esiste in B.C.T.: Congregazione Carità, capsa 1 n. 5, 6, 7, 11. Pergamene: mm 355x217<br />

(1224 nov. 22), mm 838x212-210 (1224 nov. 9), mm 676x220 (1224 nov. 9), mm 707x187 (1224 nov. 9).<br />

Sul verso UNITAS e regesti. Notaio: Ubertinus sacri palacii not. Abiaticus q. domini Oberti not. de<br />

Placencia ex imbreviaturis q. domini Mathei not. de Placencia; auctoritate et licentia Rev.di viri domini<br />

Guallenghi plebani Marnighe... vicarius in spritualibus Tridenti.<br />

5. Anno 1243 indictione prima, die veneris 9 exeunte ianuario, in Tridento in palatio<br />

episcopatus. - Dominus Manfredinus de Clexo filius domini Arponis refutavit in manibus<br />

domini Sodegerii de Tyto potestatis Tridenti et episcopatus per dominum imperatorem<br />

recipientem nomine et vice dicti episcopatus totum illud feudum quod habebat ab episcopatu<br />

tridentino in toto plebatu et pertinentiis Rippae et Tenni tam in possessionibus, terris, casalibus,<br />

fictis: quam refutationem fecit in favorem Borzagini de Rippa et Lyazari de Maxo aequaliter,<br />

quod dictus dominus Sodegerius nomine et vice dicti episcopatus et imperiali auctoritate qua<br />

fungebatur investivit.<br />

Anno 1243 indictione prima, die dominico quinto intrante aprili, in Tridento ante ecclesiam<br />

s. Vigilii. - Dominus Arpolinus de Clexio frater domini Guillielmi de Clexio pro duabus<br />

partibus precio finito de 20 libris denariorum veronensium acceptis a Lyazaro de Maxo de<br />

Rippa vendidit eidem totum illud feudum et allodium quod tenebat ab episcopatu tridentino in<br />

toto plebatu et pertinenciis Rippae, promittens quod faciet illum investire.<br />

Anno 1263 indictione 6, die veneris quarto intrante madio, Tridenti in palatio episcopatus. -<br />

Coram domino Egenone episcopo tridentino cum vassallaticus personae Bonacursii de Rippa<br />

filii quondam Wiscardini quondam Pegolae qui fuit de Nacu, gentilis homo et gentilis vassallus<br />

sub domino Henrico Soge de Arcu sine aliquo banno solvendo; occasione investiturae factae in<br />

dominum Wiscardinum quondam patrem ipsius Bonacursii et in haeredes ipsius utriusque sexus<br />

per dominum Federicum de Archo patrem dicti domini Henrici, et per dominum Albertum<br />

quondam de Mitifoco tanquam curatorem ipsius domini Federici; et hoc vassallaticum dicti<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

152


Capsa 5<br />

Bonacursii venerit in partem ipsi domino Henrico in divisione cum fratribus, refutavit eum in<br />

dictum dominum Egenonem recipientem pro gentilli homine, et gentilli vassallo vassallaticum<br />

ipsius Bonacursii et eius haeredum utriusque sexus cum omni iurisdictione personarum et omni<br />

alia ratione; ad hoc ut ipse dominus Egeno ad rectum et perhonorabile feudum et anticum<br />

investire debeat dictum dominum Bonacursium de omnibus infrascriptis: quod praestitit sine<br />

ulla conditione praestanda vel solvenda, nominatim de banno suae personae et de omni alio<br />

banno, excepto banno maleficii quod nulli indulgetur; cum exemptione ita ut solus episcopus<br />

vel eius vicedominus, vel assessores curiae tridentinae et non aliquis gastaldio vel alia persona<br />

de dicto Bonacursio cognoscere debeat; et quod vassalaticum hunc extra episcopatum infeudare<br />

nemo possit: et iuravit fidelitatem. Pro hac autem refutatione domini Henrici dictus Bonacursius<br />

eidem solvit 31 libras veronenses.<br />

Manca. Esiste in B.C.T.: Congregazione Carità, capsa 1 n. 24, 25. Pergamena mm 1627x275-204<br />

(1243 gen. 23, metà sec. XIII, 126(3) mag. 4).<br />

6. Anno 1275 indictione 3, die dominico 3 intrante februario in burgo Ripae iuxta<br />

ecclesiam s. Mariae plebis: praesentibus fratre Salvatore lectore fratrum Minorum, fratre<br />

Iohanne wardiano fratrum Minorum aput Ripam, fratre Bertoldo, fratre Philippo, fratre Petro,<br />

fratre Odolrico de ordine Predicatorum, fratre Conrado de Sulze de ordine Theutonicorum,<br />

dominis Sinibaldo de Castronovo, Zordano et Bovolchino fratribus de Garduno. - Coram<br />

domino Henrico episcopo tridentino imperialis aulae prothonotario, nobilis vir dominus<br />

Panzeria de Archo proposuit quod ipse in construendo, mutando et aedificando et meliorando<br />

turrim et palatium Ripae episcopatui pertinentes quam plures expensas fecerit ac in custodiendo<br />

et custodiri faciendo tam in wardis quam in aliis necessariis ad ipsum castrum et turrim<br />

custodiendum; ad quae facienda quondam dominus Egno episcopus tridentinus sibi constituerat<br />

habitare pro warda et custodia ipsius pallatium et turrim, etiam quantitatem pecuniam per<br />

annum: similiter quod plenam solutionem habere debeat, quapropter idem dominus Panzeria<br />

supplicat eidem domino episcopo ut iuxta dictam concessionem ipsum quiete habitare permittat<br />

donec sibi provisum fuerit iuxta promissa: et respondit dominus episcopus quod de sua<br />

voluntate procedit, quod idem dominus Panzeria praedicta habeat et teneat donec sibi provisum<br />

fuerit, cum dignus sit mercenarius mercede sua.<br />

Manca. Esiste in B.C.T.: Congregazione Carità, capsa I, mazzo I, n. 64. Pergamena mm 354x182<br />

(1275 feb. 3) ora molto guasta. Notai: Arnoldus; Barifaldus; Zacheus.<br />

7. Anno 1342 indictione 10, die martis 5 marcii, in Ripa tridentinae dioecesis. - Honorabilis<br />

vir dominus Nicolaus de Bruna tanquam procurator domini Nicolai episcopi tridentini eius<br />

patrui nomine locationis et conductionis in perpetuum secundum usum et consuetudinem<br />

locationum episcopatus et ecclesiae investivit Antonium, Franciscum et Liazarium fratres, filios<br />

quondam ser Videsti de Ripa nominatim de iure colligendi ac percipiendi fructus et redditus<br />

decimales possessionum plurium ibi descriptarum: solvendo pro annuo censu duo quarteria et<br />

dimidium vini graspati boni et pulcri ad mensuram terrae Ripae.<br />

Pergamena mm 635x372-391. Notaio: Vitalianus q. Thomei notarii de Cugre plebis Lomasi notarius<br />

per dominum Henricum comitem de Lomello. Testimoni: Nicolaus q. Ribaldi de Rippa, Federicus q.<br />

magistri Pasii de Ripa, magister Perinus notarius f.q. Benevoli de tera Ripe.<br />

8. Anno 1483 indictione 1, die iovis 20 marcii, in terra Ripae dioecesis tridentinae in sala<br />

palatii. - Coram magnifico domino Paulo Pisano provisore Ripae pro dominio veneto tunc<br />

dominante dominus Franciscus Gelphus de Tridento nuncius et procurator reverendissimi<br />

Archivio di Stato di Trento<br />

153


Capsa 5<br />

domini Iohannis episcopi tridentini appellationem interponit ad summum pontificem Sixtum IV<br />

in causa quae vertebatur inter homines Ripae ex una, et homines Theni seu Prancii ex altera<br />

parte tam ratione dacii et daeriae quam aliarum rerum: cum prius per arbitros electos nempe pro<br />

parte dominii veneti dominum Simonem Gauro tunc provisorem Ripae, et pro episcopo<br />

tridentino dominum Georgium de Fatis decanum ecclesiae tridentinae amicabiliter componi non<br />

potuerit; et ex post a dicto domino Paulo Pisano contra conventionem aliqui de Theno gravati<br />

fuerint.<br />

Item exemplar Brevis Sixti IV ne dum causa agitur aliquid innovetur, sed omnia ad<br />

pristinum statum revocentur.<br />

Manca. Esiste in B.C.T.: Congregazione Carità, capsa IV, n. 23. Pergamena, guasta nella parte<br />

destra.<br />

9. Anno 1322 indictione 5, die sabati penultimo exeunte februario, Tridenti in castro Boni<br />

Consilii - Orta et composita controversia inter Iohannem quondam Avventurati quondam<br />

domini Pegorarii de Ripa, et mensam episcopalem Tridenti super quondam iure decimandi,<br />

dominus frater Conradus de Urzestal ordinis Cisterciensis domini Henrici episcopi tridentini<br />

vicarius generalis in spiritualibus pro ipso domino episcopo investivit dictum Iohannem de illo<br />

decimandi iure super possessionibus ibi enumeratis sub annuo censu trium galetarum boni olei.<br />