Tėvų ir senelių kaimynai. I. žydai - Žiemgala

ISSN 1648-7230. Þiemgala. 2002/2vladas braziûnasTëvø ir seneliø kaimynai. I. þydaiXIV-XV a. Lie tu vos Di dþio ji Ku ni gaikð tys të ta po ga lin ga vals ty be. Ku ni gaikð èiui pri klau së kraðtai,ku riuo se pa ma þu ny ko na tû ri nis ir stip rë jo pi ni gi nis ûkis, plë të si pre ky ba, ama tai, fi nan sai.Vals ty bei rei kë jo pa ty ru siø ver sli nin kø. Tarp vie ti niø þmo niø to kiø bu vo ma þai. Lie tu vos val do vaipra dë jo kvies ti ver slo þmo nes ið la biau ið si vys èiu siø Eu ro pos krað tø. To kio mis ob jek ty vio mis prieþasti mis pa si nau do jo þy dai, ku rie dël per se kio ji mo Va ka rø Eu ro po je XIV–XV a. ma sið kai kë lë si á Ry tøEu ro pà, taip pat ki tø tau ty biø þmo nës. Jø ap si gy ve ni mà Lie tu vo je lë më ir tai, kad dau gia tau të je Lie tu vosDi dþio jo je Ku ni gaikð tys të je vy ra vo pa kan tu mas vi soms ti ky boms, ko tuo me tu Eu ro po je ne bu vo.Þi no ma, kad Ðiau rës Lie tu vo je Þa ga rë je ir Rad vi lø Bir þø ku ni gaikð tys tës mies te liuo se þy dai ap sigyve no XVI a., o XVII a. Bir þø apy gar do je þy dø ben druo me nës vei kë Pa sva ly je, Pum pënuo se irPa kruo jy je. Þy dams bu vo leis ta gy ven ti au to no mið kai tvar kant na cio na li nius, ti ky bi nius, teis morei ka lus...Au to rius mus nu ke lia á XX a., Lie tu vos þy dø ka tast ro fà per vo kie èiø oku pa ci jà, þvelg da mas áávy kius ið po ho lo kaus ti nës kar tos at sto vo mo ra lës po zi ci jø.Ats. redaktoriusVilniaus medþio sodinimas. Birþø þydø pradþios mokyklos mokytojai ir mokiniai. 1924.Nuotrauka ið Birþø kraðto „Sëlos” muziejaus fondøAtminties rûðis – neveikiamoji?Lie tu và ga lë tu mëm ly gin ti su na mais, á ku riuos ági më, gim da ma ási kë lë mû sø jau po ho lo kaustinë kar ta. Na mai, gal ne vi sai ðva rûs ir ne vi sai tvar kin gi, – vis dël to ro dë si pa kan ka mai jau kûsir sau gûs gy ven ti. Jo kios pik tos pa slap ties ne ga lë jom átar ti. Bet ëmë ji krau piai sunk tis pro sie nasir lu bas, ëmë gàs din ti ið vi sø ker èiø ne pa þás ta mais bal sais ir pa vi da lais – prie kaið tin gais ir trikdanèiais. Pra dë jom nu jaus ti, ið kart ga na mig lo tai, ðiuo se na muo se bu vus ávyk dy tà bai sià kru vi nàne tei sy bæ, nu si kal ti mà. Ap mau dþiau sia, jog pra dë jom nu ma ny ti ðá nu si kal ti mà su si jus su mumsbran giais, sa vais, mû sø ger bia mais ar net gar bi na mais, ide a li zuo ja mais gen tai niais, va di na si, ir sumu mis pa èiais, to kiais gra þiais jø pa li kuo niais. O at ei na nu mi rë lis, ir gi bu væs ðiø na mø gy ven to jas,sto jas prie ta vo gal vû ga lio, links ta vei das ta vin, þiû ri tau á akis, tie siai, ádë miai þiû ri, at kak liai, pri­

sis py ræs. Ir jau þi nai: ne si trauks, kol ne at gaus ra my bës, kol tei sy bës ta vo aky se ne ið skai tys. Tostei sy bës, ku riai vy res ni ta vo gen tai niai, ne tei sin gos (vi sa da ne tei sin gos) is to ri jos au kos, uþ speis tiir pa tys uþ si spei tæ pa sy viai gin èiai, – tei sy bës, ku riai ki ti ta vo gen tai niai pa si ro dë per sil pni: „Jukkai ta pa ti nie si su au ka, ne rei kia pri si im ti at sa ko my bës, nes kaþ kas ki tas kaþ kà su ma ni mi pa da rë,að nie ko ne ga liu, tai la bai pa pras ta po zi ci ja” 1 . Pa pras ta ir, de ja, per ne lyg ápras ta.At si ver èiau se nus Me tus (1999 m. Nr.3), skai tau Vik to ri jos Dau jo ty tës þo dþius Apie lai kà, ku rio imamebi jo ti. Ei na ma nuo Jo no Striel kû no ei lu èiø:„Daþnai sten gia mës gy ven ti taip, „kad ne lik tø në þen klo to kva po – / Kru vi nø jø tei sy bës pë dø”. Irho lo kaus tas bel sis á mû sø du ris ir á mû sø sà þi nes tol, kol at vi rai pri pa þin sim skau dþià tei sy bæ, o nesisteng sim su kur ti nau jos moks lo me to do lo gi jos, mo kan èios, kaip apie t a i kal bë ti. Yra da ly kø, ku riøap kal bë ti ne áma no ma; juos rei kia pa sa ky ti. Þy dø tau tos tra ge di ja, ne pa aið ki na ma, yra vie na ið prie þasèiø,lei dþian èiø ma ny ti, kad gy ve na me jau po ka tast ro fos ar ba po pa bai gos, ku ri mums vis dar pra naðauja ma. Lie tu vo je bu vo tei suo liø , bet ben dras sà mo nës ly gis bu vo per ne lyg men kas. Gal bût – irkul tû ros, ne ið ug dþiu sios ne pa klus nu mo for mø.Ir to dël, ir to dël tu ri me ug dy tis kri tið kes ná, in te lek tu a les ná po þiû rá á sa ve, á sa vo is to ri jà, da bar tá irat ei tá”.Mums, ta da dar vai kams, apie tai – kaip ir apie þmo gaus oru mà, tei sæ á já ir jo, oru mo, pa rei gà– kal ba ma, re gis, ne bu vo. Kaip ta me Si gi to Ge dos Nau ja ku riø ei lë rað ty: Ne daug ma èiau at gai lau janèiø,/ Dar ma þiau at si pra ðiu siø, / Në vie no bal tai ap si skal bu sio! 2 Kas vis dël to bu vo?.. Jau vë ly vamma nið kia me po ka ry – tik aukð ta oþ kø nu ga no ma þo lë upe lës lin ky uþ lent pjû vës, tik vis la biau smengantys ton þo lën pa min kli niai ak me nys – „be ne vie nin te lis áro dy mas, – anot Si gi to Pa ruls kio 3 , – jogki ta dos, bent jau iki Ant ro jo pa sau li nio ka ro, þy dai taip pat mir da vo sa vo mir ti mi”. Ar (èia jau ma nora ðy ta): klyps tan tys, klimps tan tys, nyks tan tys þyd ka pio ak me nys / su heb ra jið kais ne be áskai to mais uþraðais / gra so bum ba ant Pa sva lio bru ko brûk lá pa me tæs ko lum bas ker ðu lis / (kerð tu lis: kur brrû ûk lis!kur brrû ûk lis!) (eil. „Pa pro èiø at ði li mas”) 4 .Tu rës pra ei ti pu së am þiaus, kad pa ga liau ið dar vie nos oku pa ci jos be si lais vi nan tys ma no mies telioþmo nës ðiuos ant ka piø ak me nis, jø lie ka nas, pa gar biai pa kel tø, ið tie sin tø 5 – sa vo be at si tie sian èia,be at vi rë jan èia dva sia nu si lenk tø èia at gu lu siems þmo nëms, jø pro të viams, vi sai jø gen èiai.Bet akis – dar reiks ir pa kel ti. Dar reiks at lai ky ti ne kal tà nu mi rë lio þvilgs ná. Kà sa ko kû di kiøsie los, þvel gian èios Die vo vyz dþiais?Jø aða ros ir mal dos, uþ lie jan èios mû sø sà þi næ to li gra þu ne bal za mais. Kas, kad aða ros nematy tos, mal dos ne gir dë tos. Jos gy vos ir de gi nan èios.nie kas ið jø ne bus pa ðauk tas at sa ki në tiiðbrauk ti ið die ny no jieko në ra kla së je? – klau sia mo ky to jasþy du kø në ra – vi si ty lio kiek bu vo fut bo lo spar dy ta, ato drë kio gniûþ të mis më ty ta sikie mo pi liø sta ty ta ir griau ta, ðla kuo ta bur niøsnie gu praus ta, ir tik dël Vil niaus, tau tø sos ti nësá ben drus ap ka sus gul ta, tri spal vë bokð tankel ta: ðal ta ðal ta, tuð èia tuð èia da barkau ko lëm grás toj aikð tëj: uþ kal tos ið plëð tos jø krau tu vë lës kurte bet ren kia sil këm ir þi ba lu 6Þy du kø, ku rie bû tø bu væ ta vo ben dra am þiai, su ku riais bû tum þai dæs, er zi næ sis, ka ria væs, kul køðvi nà ið Avi þo nio duo biø krapð tæs, þie mà sli dë mis á tas duo bes lei dæ sis, par ko eþe rë ly turð kæ sis, nuoSme to nos til to tu rëk lø Mû ðon, nuo se no jo til to po liø Lë ve nin niur ko ðo ki në jæs, po Uba gy no kie mo san dëliukus ka vo ty niø lig ið nak tø ëjæs, – ið ta vo vai kys tës drau gø – në vie no þy du ko. Jø tie siog në ra, ne bër,gal vi sai ne li ko, se nà þy dà ar þy dæ vai kys tëj, aið ku, tu rë jau bût ma tæs, taip, gal Ci và, ar ne vie nin te læli ku sià Pa sva lio þy dæ, – bet ka da að pa ma èiau pir mà þy du kà? Ne pri si me nu. Tik riau siai jau ne vai kas.Vai kas bû èiau tu rë jæs la bai nu steb ti ir uþ tat, va di nas, pri si min ti.Tuo ne tu rë ji mu kà pri si min ti esu skur des nis ir uþ sa vo të vus ar se ne lius, ir uþ sa vo vai kø irvai kai èiø kar tà: jiems bent mo kyk lo je jau kal ba ma apie tø þmo niø – ki to kiø, o sa vø – gy ve ni mus jømies te, mies te ly ar kai me, jie pa tys, kaup da mi do ku men ti nius ar se nes niø þmo niø pa sa ko ji mø fak tus,telk da mie si vaiz duo tæ, jau ga li sëk min giau ban dyt su si vok ti, kas gi èia vy ko ir ávy ko. Tu rim jau pir màto ká jau ni mo sa vi vo kos do ku men tà – pa sa ko ji mø „apie Lie tu vos þy dø ben druo me næ ir jos þû tá” 7 kny gàMa no se ne liø ir pro se ne liø kai my nai þy dai.Tuo tar pu pats tik po tru pu tá pra de di ási vaiz duo ti, lyg sa vo akim bent tar pais pa re gë ti tà vaiz dà, koksdaug maþ tu rë jo bû ti sa vas, kas die nis mû sø të vø ir se ne liø akims. Su gy vom Vy tau to Di dþio jo aikð tës krautuvëm krau tu vë lëm (XX a. 6–7 de ðimt me ty je jø rau do nos sie nos dar bu vo li ku sios, dar bu vo ne nu tin kuo tos,

ne per da þy tos, ne per sta ty tos, ne nu vers tos ir ne ið veþ tos ne þi nia kur – kaip ko mu niz mo sta ty bos ðiukð lës),su þi ba lo ir sil kiø, su ge la þø krau tu vës (taip dar ir ma no vai kys tëj va din ta) ir smuk liø kva pais, su ma caisir pei sais, su aðt ria ir lipð nia kal ba, su lie tu við kais þo dþiais – tø þmo niø ir gi ki taip ta ria mais. Ap lan ko tievaiz dai, vei kiau vaiz di niai, kar tu su nuo sta ba, su ap mau dþia nuo sta ba, kad vi sa tai, vi sas tas pa sau lis,ku riuo ir tu bû tum bu væs tur tin gas, – kad vi sa ið ta væs ne gráþ ta mai at im ta ir kad ði ta ne tek tim, ði tuo be jë giuap mau du sa vy – þy das tu, þy das, pats tik riau sias þy das. Ly giai ap vog tas. Tik pas kiau dar nu tvil ko kal të,to kia pat ap mau di ir be jë gë: tu kal tas. Bûk kiek no ri þy das, bet tu – lie tu vis. Tu kal tas. Ir juo to liau, juostip riau jau ti, net þi nai kaip ka þin kà: ta kal të – ne ko kia pri mes ta, ne ið pirð to lauþ ta. Ne ju ri di në ta kal të,kai ne abe jo ti na: „dël þu dy niø ir rep re si jø kal ti yra as me nys, o ne tau tos” 8 , – ta kal të mo ra li në, me ta fi zi në,lyg ir ne ap èiuo pia ma, ne áma no ma pa ro dyt. Uþ tat taip leng vai ne ið si þa da ma ir ne at per ka ma. Te gul ne iðta vo ar ti mø jø, te gul ne ið tø, ku riø krau jo la ðas ta vy ke liau ja, o vis dël to, jei tu ri tei sæ tais, ku riuos lai kaissa vais, sa vo, tar kim, krað to þmo në mis nuo ne at me na mø ðimt me èiø iki pas kiau siø de ðimt me èiø, – jei tu ritei sæ jø dar bais ir po el giais, jø bû du di dþiuo tis, tu ri, va di nas, ir to kià pat þmo gaus pa rei gà þvelg ti á jø kaltes,jø pa èiø su vok tas, pri si im tas ar vi sai ne, – tu ri pa rei gà ið gy vent, ið ken tët jø di dþi à jà kal tæ, jø sil pny bëskal tæ krikð èio nið ko jo neþudyk aki vaiz doj. Tik ið ken të ta kal të, te gul me ta fi zi në, – ið lais vi na, tik ið ken të ta, nenu bruk ta pa sà mo nën: „Vis kas, kà ið me ti ið gal vos, per se kio ja ir kan ki na” 9 .Bu vo oku pa ci jos, daug kas bu vo, bet nie kas nër ar gu men tas bent pa aið kin ti, jau ne kal bant apiepa tei si ni mà, ir Kau no Lie tû kio ga ra þà, kur pa aug lio akys re gë jo, kaip „in te li gen tið kai tvar kin gai at ro dan tysvy rai tvar kin gais, ið ly gin tais kos tiu mais ge le þi në mis dal bo mis mu ðë taip pat in te li gen tið kus kos tiu muotusvy rus” 10 , ir dau gy bæ ma þø „ga ra þø” vi so je Lie tu voj, te gul ir be dal bø, te gul ir be uþ muð tø jø, te gultik bai laus pri ta ria mo abe jin gu mo ar net kvai los pa gie þos ki to kiam „ga ra þø”. Te gul dus liai dunk së jo nedal bos, te gul tik tai ne ge ros min tys. Te gul jos ver të ran kà siek ti ne ðau tu vo, te gul tik ið va ry to, nu þu dytið va ry to þmo gaus bal do, laik ro dþio ar dra pa nos. Kà tu ri jaus ti þmo gus, kai…:„Kaþ kas mel þë nu þu dy to Me na ðës Za rà.Kaþ kas siu vo „Zin ge riu” – ma no të vo siu va mà ja ma ði na.Kaþ kas prieð at si gul da mas su pur të sve ti mas pa gal ves.O að…” 11 ?Kà tu riu jaus ti þmo gus, kai at si me nu, „ko te at si me nu”: þy dø ið sky du sias dra pa nas / Pa sva liokir chëj par duo da / ið si plaus ir ne ðios ei se nos ak los – ne vei kia mo sios / rû ðies da ly viø (eil. „neveikia mo ji rû ðis”) 12 ?Lai ku ne su sto jus ran ka, lai ku ne at si to kë jus min tis yra kal ta ir nuo dë min ga. Ne þi nau, ar to kia ma neyra ka da glos èiu si. Ko ge ra. Sa vus ar ki tus vai kus, tik riau siai lie tu viu kus, yra juk glos èius jaut ri ko kiotvar kin gai at ro dþiu sio vy ro ran ka. Ði taip per da vus vai kui ir sa vo ne at per ka mà kal tæ. Ne nu plau na màgë dà, jog vis dël to esi pa li kuo nis ir to, kur ci nið kai dau þë, ty èio jo si, ver të ryt ar klia ðû dþius, pa ga liau,kaip pri si me na ki tas to me to Kau no pa aug lys, Gab rie lius Þem kal nis, „ne ju dan èius kû nus su vil ko á kie movi du rá, kro vë á krû và ir su ðlan gu lais të van de niu. Jei ku ris su ju dë da vo, rei ka la vo, kad kel tø si ir ðok tøant tos la vo nø krû vos” 13 .Ið ti sos tau tos pra gaið ties vaiz dà ga li më gin ti su si da ryt ið pa vie niø, frag men tið kø liu di ji mø. Ne se niaiÐiau rës At ënø sa vai taðty je im tas spaus din ti Jo no Stan kaus Ma no die no raðtis – san tû rus au ten tið kas tøme tø ir do ro jau nuo lio, Sau lës drau gi jos Ðe du vos pro gim na zi jos auk lë ti nio, dva sios do ku men tas.Ke le tas ið trau kø:„1941. VII. 26 Ne ra mu, la bai su jau din ti vi si þmo nës. Vi sus mies te lio þy dus su ëmë, lei do kiekga li pa si im ti bû ti niau siø daik tø ir ið ve þë á Kra kiø ge tà. Sa kë, kad jiems nie ko ne da rys, gy vens ge teir dirbs. La bai man gai la drau go Chai mo Mo li no. Ádo mu, ar jis ga lës mo ky tis? (Vë liau su þi no jom,kad juos vi sus su ðau dë. Su ðau dë ir ma no pra dþios mo kyk los drau gus.)1941. IX. 03 Mû sø gim na zi jo je ne bë ra þy du kø. Vi si Ðe du vos þy dai uþ da ry ti ge te. Li kotik ke lios þy dø ðei mos. Tai bu væ Lie tu vos ne pri klau so my bës ko vø sa va no riai, dak ta ras Pa tars kisir kt. Ta èiau jie ne tu ri tei sës vaikð èio ti ða li gat viais, jie tu ri pri si seg ti gel to nas þvaigþ des ant krûtinës ir nu ga ros.Va sa ros me tu bû da mas Rad vi lið ky je ma èiau, kaip te ni so kor te kan ki no þy dus. Jau ni þy dai suvary ti á te ni so kor to vi du rá, ap lin kui sto vi vo kie èiø ka rei viai, o vie nas lie tu vis tu ri bo ta gà ir bë ganèiusþy dus bo ta gu ra gi na, kad grei èiau bëg tø. Ávai riai þy dai bu vo ið juo kia mi, o ap lin kui su si rin kæsþiû ro vø bû re lis þiû rë jo ir…” 14 .Tik ras þmo niø pa tik lu mo, niek ðy bës, abe jin go smal su mo ir at jau tos, þmo nið ko so li da ru mo – ávai riau siøjaus mø, lai ky se nø, po el giø ko eg zis ta vi mo tø me tø Lie tu voj mik ro mo de lis. To liau, de ja, þi no ma baig tis:„1942. IV. 20 Nors daug kas ne ti kë jo, ið ðau dë vi sus þy dus”. Ir dar vie nas skau dus jaus mas– nu si vy li mas, ar ti mas, ma tyt, pa si ðlykð të ji mui, ga lop pra blai vë ji mas: „Gim na zi jos mo ki niai ne ken èia parsida vë liø vo kie èiams, kaip ne ken të rau do nø jø” (tos pa èios die nos ára ðas) 15 . Sun ki kal tës jaus mo, kad irne ávar dy to, pras më. Sle gian tis su vo ki mas: ty la yra mir tis.Pa naðiai Vaðkuo se. Ku ni go Bro nio Ma sio ko raðyta 1944-ai siais:

„At ëjo 1941 me tø va sa ra. Bir þe lio 22 die nà ki lo tarp Vo kie ti jos ir SSSR ka ras. Ne tru kus at ëjo vo kieèiai,þi no mi kai po ypa tin gi þy dø prie ðai. Jau pir mie ji jø ko men dan tai ið lei dþia dra ko nið kus prieð þy duspa rë dy mus. Ása kë jiems dë vë ti, be jo kios ið im ties, gel to nas „Do vy do þvaigþ des” ant krûti nës ir nu ga ros.Uþ gi në ða ly gat viais vaikð èio ti. Vë liau su va rë á „ge tà” ið kur neva lia bu vo nie kur pa si ða lin ti. Ið èia bû riaisva ri në jo prie jiems ne ápras tø fi zi niø dar bø. Vað kø þy dams toks „ge to” bu vo Iciu nø (=Iciû nø. – V.B.) kaimep. Stuo gio ûky je, ku rá bu vo nu pir kæs þy das Dor fo nas. Ne il gai tru kus vy rai bu vo at skir ti nuo mo te røbei vai kø ir nu þu dy ti jø pa èiø ka puos. O mo te rys su vai kais nu veþ tos þu dy ti á Gru þiø (=Grû þiø. – V.B.)mið kà. Pik èiau sia, kad vo kie èiai tà niek ðin gà dar bà at li ko lie tu viø ran ko mis, nors lie tu viai su ta tau tanuo se no gra þiai su gy ve no su ja pre kiau da mi. Ta èiau tuo ávy kiu uþ si trau kë juo dà þy dø þu dy to jø dë mæ.Juos ið þu dþius bu vo ið grobs ty tas jø tur tas, ið var þy ti niø par duo tas ir nu griau tas jø mal dos na mas – sinago ga. Pas ta rà já nu pir ko Ði lai ko niø (=Ði lei ko niø. – V.B.) k. gyv. Si mo nai tis. Ge res ná tur tà pa si ë më patysar èiau to da ly ko sto vë jæ vo kie èiai, o skar ma lus ir su terð tà var dà þu dy kai. To kiu tai bû du ið ni ko vi sajø gi mi në, li ko tik vie nas jø ti ky bos at sto vas lie tu vis Liu ci jus Ði mas” 16 . (Ir mei lës per krikð to L. Ði mo, irmei lës per krikð tø þy dø bei þy dþiø is to ri jos, ko kiø esa ma, pa vyz dþiui, ir mi në to je kny go je Ma no se ne liøir pro se ne liø kai my nai þy dai. Moks lei viø dar bø kon kur sas, – to kios is to ri jos, kaip þmo gaus dva sios irvi suo me nës kon ven ci jø kon flik tø liu dy to jos, ver tos ati des nio þvilgs nio – ir ty rë jø, ir kû rë jø.)Da bar ga li me kal bë ti apie ben drà to me to Eu ro pos po li ti næ si tu a ci jà, dva si næ bei in te lek ti næ pa dë tá,pi lie ti nës vi suo me nës (taip pat ir Lie tu vos) tuo me ti næ ne bran dà, va di na si, ir at ski ro as mens pi lie ti næ visdël to ne bran dà, nors ir ko kia pa trio tið kai pa ki li mums ta an dai nykð të vi suo me në kar tais at ro dy tø. Ak ty viaupi lie tið kai pa si prie ðin ti ji ne bu vo pa si ren gu si. Iliust ruo da mas ne ið ven gia mus to kios bûk lës pa da ri nius,Nor ve gø PEN cen tro pre zi den tas Kjel las Ola fas Jen se nas ci tuo ja gar saus liu te ro nø pa sto riaus Mar ti noNie mol le rio þo dþius apie na ciø Vo kie ti jà: „Pir miau sia jie ið si ve dë ko mu nis tus, – sa kë Nie mol le ris, – neprotes ta vau, ka dan gi ne bu vau ko mu nis tas. Po to jie ið si ga be no þy dus, ta èiau nie ko ne sa kiau, ka dan gine su þy das. Po to jie areð ta vo ka ta li kus, bet ko dël tu rë jau jau din tis, juk ne su ka ta li kas? Ir kai jie galiausiai at ëjo su im ti ma næs, kad ir kaip tai bû tø keis ta, ne be bu vo kam pro tes tuo ti” 17 . Bru ta lus oku pan tøci niz mas, þi no ma, te ga lë jo ið ve ðë ti tik pa kan ka moj abe jin gu mo ter pëj: ne ma no pu pos… Lie tu viams,aið ku, bu vo nu ma ty tas ne kà ge res nis li ki mas, tik jie bu vo pa lik ti pas ku ti niai, kai dël jø, ási bai mi nu siøir su si te pu siø, tik rai jau ne be bû tø bu væ kam pro tes tuo ti: „Hit le riui pra dë jus per se kio ti ir ðau dy ti þy dus,jau la bai pa si bai së jom ir vo kie èiø oku pan tø þiau ru mu. Á gal và smel kë si min tys: jei ðau do þy dus, norsðie jiems nie ko pik ta në ra pa da ræ, tai ir su mu mis gal ga li pa na ðiai pa da ry ti? Taip kal bë jo mû sø kai møþmo nës. Ir, þi no ma, oku pa ci ja jau ne si dþiau gë” (Apo lo ni ja Dan ke vi èiû të-Ta mu lio nie në, g. 1923, al ma nacheMes esam ðiau rës krað to’98 ra ðy da ma apie Krik li niø apy lin kes 18 ) 19 .Ne mA tY ti vei DAi ið ne Be SA mo kraðtoNuo mû sø ne at ski ria mi. Su mu mis per am þius su si gy ve næ, su au gæ.Pul gis Ad riuðis sa vo Me mu a ro-au to biog ra fi niuo se ap ma tuo se nu pie ðia tiks lø prieð ka rio lie tu viø irþy dø (su)gy ve ni mo pa veiks là: „Gi mi mo Vie ta: Gai dþiø kai mas, Tau rag nø vals èius, Ute nos ap skri tis Gai dþiai gy ve no nu sig ræ þæ á sa vo nuo ða lius ir la biau at si li ku sius Tau rag nus, nors tai bu vo treè daliuto liau ne gu Dau gai liai. Lie tu vai ëmus pa èiai tvar ky tis, Gai dþiai bu vo pri skir ti nau jai or ga ni zuo ja mamDau gai liø vals èiui, ta èiau gai dþið kiai pra dë jo maið tau ti, ar gu men tuo da mi „Tau rag nuos mû sø se ne liaipa lai do ti. Tau rag nuos mû sø met ri kai, Tau rag nuos mû sø þy dai”, ir valdþia nu si lei do” 20 .Nu pie ðia pa veiks là ne ko kio nors sal dþiai ide a laus, – pa pras èiau siai re a laus ir ne ið ven gia mo kasdienio bu vi mo: kaip mes be sa vo (!) þy dø. Ma þai juk kà keis tø, jei ið si aið kin tu mëm, kad þy dai èia tu ri miome ny, ma tyt, pir miau sia – tie siog krau tu vi nin kai.Sa vo vai kys tës ryð kiau sius áspû dþius da bar ei liuo da ma pa sva lie të (ki lus nuo Ro kið kio) mo ky to jaGe no vai të Al do na Ker paus kie në, „áam þi nu si” se ne lá, të và, mo ti nà, ið kart ir pri si me na: Toks ne nu sa komasþy de lio Lei bos kva pas: / Gal sil kë mis, o gal þu vim… / Pa li ko at min ty „kry þe liø” pri ra ðy tas la pas /Ne tu rin èio vis pa si gai lin ti ðir dis… (eil. Vai kys tës kva pas) 21 . Pa gai lin ti, at jau èian ti, sko lon, bar gan (ar tiktas vo kiðkas bar gas ne bus mû sø kal bon at ëjæs – ið jø, þy dø?) duo dan ti kai my no þy do ðir dis.Ið Ðiau liø at ëjo Skir man to Va len to laið kas su þo dþiais: „Skai tant ta vo ei lë rað èius ki lo idë ja. Te ma –Þy das lie tu viø li te ra tû ro je. Ne se niai ga vau laið kà ið Iz ra e lio ir ási ti ki nau, kad mû sø lit va kai ar bent jaupo eti nis su vo ki mas apie juos la bai ski ria si nuo, sa ky sim, þy do su pra ti mo kur nors Vo kie ti jo je, ka da jàval dë aust rø ak va re lis tas. Ten – di de li tur èiai, o mû sø – Þei me lio ar Ku pið kio – dau giau Lie tu vos et nografi në keis te ny bë, gal uþ lie tu vius ir tur tin ges ni kiek, bet ðiaip – Kuð liaus ti po bë dþiai”.Tai gi. Ver ta bû tø te ma. Þmo nið kai pra smin ga. Man gra þu, kaip ið mo nin gai ma no krað to ra ðy to jàMa riø Ka ti lið ká nag ri në ja Ele na Ni jo lë Bu ke lie në:„Apy no ju je” tæ sia ma kai mie èiø gy ve ni mo, dar bø, pa pro èiø, ið dai gø kro ni ka. Pik tos ið dai gos, pradëtos „Atuo rë ty je”, èia pa sie kia apo gë jø. Pa sa ko ja ma apie se nos þy de liø kro mel nin kø tra di ci jos tæ së jàEli jà, su sa vo ar kliu ku ir kai mo þmo gui rei ka lin go mis pre kë mis ap lan kan tá kiek vie nà so dy bà. Au to riusmeist rið kai api bû di na prieð ka rio kai mui ge rai pa þás ta mà fi gû rà – pre ki jà Eli jà – ki to ti kë ji mo, eg zo tiðko,spal vin go cha rak te rio þmo gø, tru pu tá gud rø, tru pu tá nai vø ir juo kin gà, net be jë gá, bet nuo se no

ne blo gai su gy ve nan tá su lie tu viu kai mie èiu: „Eli ja sa ve lai kë so dþiaus þmo gu mi”; „Jis më go þmo nes,ger bë jø pa pro èius ir nie ko ne më gi no uþ gau ti”. Kaip su ly gia tei siu su juo el gia si ir gar bûs so dþiausvy rai bei mo te rys. Bet pa þás ta mas so dþiui ir ki toks, ypaè jau nes nei kar tai bû din gas el ge sys. Ið Eli josðai po ma si, jam kre èia mos pik tos, jo oru mà þei dþian èios ið dai gos. Pa na ðiai jau ni mas el gia si „Li na rûtëje” su Pra niu, kai jam gir tam su ðe ria pa ku lø kuo de lá ir var læ...„Apy no jaus” cen tre – ási min ti mas ávy kis – Eli jos ke lio në á pra ga rà ant kui lio nu ga ros. Ðis at si ti ki maslyg ir sa vai mi nis, tru pu tá ko mið kas, bet ir „li ki mið kas”, ið pa ða lies jo kio þmo gaus ne ins pi ruo tas. Ta èiaura ðy to jo su ma ny me ne at si tik ti nis, „pa ruoð tas” Eli jos cha rak te rio ir ávai ria pu siø jo san ty kiø su kai mu.„Spren dþiant pa gal lie tu viø tau to sa kà ir mi to lo gi jà, chto nið kiau sias lie tu viø gy vu lys yra kiau lë (parðas),su si ju si su po þe miu, van de ni mis”, – ra ðo mi to lo gas N. Vë lius. Eli jai, nors jis ir ki to ti kë ji mo, vel niasge rai pa þás ta mas. Jo da mas at bu las ant pra ga ro pa siun ti nio kup ros, mel dþia si ir skai èiuo ja sa vo nuo dëmes,në kiek ne abe jo da mas, kas ir kur já ne ða: „Ir su kiek vie nu ðuo liu apa èio je, po uo de ga, ið ner da vodvi klai kios ko jos, su skel to mis na go mis, ku rios, at si spir da mos á þe mæ, tað kë grums tus ir þo læ. Jis jo joat þa ga rias ir ne drá so at si suk ti, idant ne pa ma ty tø lenk tø ra gø ir pri klaus snu kio, ið ku rio ei na lieps na irsie ros dû mai. Tà pra ga ro tvai kà jis uþuo dë”.Au to rius pa sa ko ja su di de liu ma lo nu mu ir ið mo ne, pa siek da mas mak si ma lø ko mið ku mo efek tà, ganare tà lie tu viø li te ra tû ro je. O skai ty to jas, sek da mas tur tin gà at spal viø, sod rø teks tà, kva to ja vi su bal su,kaip tie kai mie èiai, ap sto jæ á apy no jø nu kri tu sá Eli jà.No ve lës pa va di ni mas ir tas fak tas, kad Eli ja nu krin ta á apy no jø, yra lyg uþuo mi na á svai ga lus, girtuoklys tæ, ar ti mà drau gys tæ su vel niu” 22 .Ki tas pa vyz dys, pa tei kia mas Tek lës Gra ðy tës (se sers Ma ri jos Ig na ci jos, Mon pel jë uni ver si te to humani ta ri niø moks lø dak ta rës):„Ar ba ti piðkas Smul kos por tre tas „Se na me dva re” – vie no ið tø Lie tu vos þy dø, ku rie ke liau ja ið dva roá dva rà, ið kai mo á kai mà, ið ne ðio da mi smul kias pre kes ir to kias pat nau jie nas, daþ niau siai men ka ver tes,ta èiau at spin din èias tà bas tû nið kà gy ve ni mà, ku ris jiems pel no amþino þydo var dà. Ið tik ro, Smul ka jukga lë jo ty kiai, tai kiai gy ven ti Lon do ne su sa vo vai kais; bet gi me tus pra lei dæs An gli jo je, ve ja mas ne uþ terð toga myk lø dû mais dan gaus, ra miø pie vø ir gai vi nan èio oro nos tal gi jos, parg rá þo Þe mai ti jon tam, kad èiavël stver tø sa vo my li mà ne ba lin tos dro bës, átar ti nos ðva ros mai ðà ir pa si leis tø lau kais” 23 .Li te ra tû roj kaip li te ra tû roj, bet ir gy ve ni me – tik rai sa vi ti mû sø lit va kai, tai ið to liau ma ty ti (kad irY.Plas se raud ir H.Minc ze les su da ry to je, E.Bels ky tës ir L.Ba ra naus kai tës ið vers to je bei Bal tø lan kø 2000m. iðleis to je kny go je Lie tu vos þydai 1918–1940. Pra ras to pa sau lio ai das). Mums tuo tar pu, ma tyt, la biauási dë më ti na, jog þy dai po tei sy bei gal ar èiau mû sø þe mið ko bû vio, glau dþiau gal su mû sø kas die na buvæsu si jæ nei da bar, ápras tai at sie tai apie lie tu viø pra ei tá Lie tu voj kal bant, daþ niau siai at ro do. Lie tu við kaiapie juos – lyg pu se lû pø, nuo tru pom, lyg ko ne jau kiai dro vin tis… Uþ tat di dþiai pra smin ga, man re gis,bû tø su skub ti su rink ti kuo dau giau Lie tu vos, mû sø krað to þy dus bû di nan èiø pri si mi ni mø.An tai se no kre ke na við kio An ta no Ta mo ðiû no pri si mi ni mø dry þis: „Þy dai, kaip da ba va di na spe ku liantai.Ne moþ na sa kyt, kad jie bu va. Jei gu ne tu ri pi ni gø, jie duos. Þi no, kat ati duo da. Mû sø ma ma mi rë,mes au gom prie ba bos. To ba ba ei da vo, kur da bar li go ni në Kre ke na vos, tai èi þy dai li nus bruk da vo.Pas kui nu ë jo pas tà þy dà [pra ðy ti], sa kë[,] vai kams. Þyds ant bar go da vë, vie nam ant pa le to, kos tiu moi vis kà. Bu vo ge rø þy dø. Daug þy dø bu vo. Kai pra si de da nuo èia, vi sas mies te lis vie ni þy dai… Þy dai, jei gu ren gia ko ká va ka rà, kà ti su pra si, tai jie ið ne ðio ja mo ky to jams, kat rie jau jiems pa þástami, kvie ti mus. Kvie èia at eit. Ale kà ti su pra si þy dið kai. Jie mo kë jo lie tu við kai, á mo kyk là kar tu ëjom.Arit me ti kà kai dirb da vom, al geb rà, ge o met ri jà, þy dal kos grei èiau. Jø jau to kia pri gim tis. Greit pas jas.Jei gu kat ras ne mo ka, tai pa praðo þydal kos.At ei da vo á lie tu viø va ka ruð kas. Ðok da vo i dai nø mo kë jo. Bu vo èia to kie i drau gau da vo su þy delkom– Ne bi le vi èiai.Þy dai vis kà tur ga vo da vo i ge riau gy ve no ne gu lie tu viai. Lie tu viai vis kà pra ger da vo” 24 . Va toks il goskal bos pa bai gos po sû kis…Kas dar to kiems tie sia kal biams mies te liø ar kai mø þmo nëms (èia ci tuo ja mi jø pri si mi ni mai skelb ti1992 m. kny goj Pa ne vë þið kiai ðne ka), kai uþsi me na ma apie þydus, – kas pir miau sia ant lie þu vio? Na,su pran ta ma, kad pre ky bi nin kai. Bet „tei sin gai par duo da vo” (Sa lo më ja Va len ti na vi èie në, 78 m., Ore liøk. 25 ), bu væ ga li ma ið jø nu si de rë ti: „Ui, nu lei siu” (Ve ro ni ka De bei ky të-Grin kie në, 69 m., Kre ke na va 26 )…Aið ku, ki to kie pa pro èiai: lai do tu viø, ves tu viø. Ki to kie ðven ta die niai (ða bas 27 ), ki toks, lie tu viø akiai ra mes nis,grieþ tes nis jau ni mo lais va lai kis: „Jau nes ni tai vaikð èio ja pul ke liais, bet kad taip su si rink tø kaip mû sø, ati ge gu þi në, a ti va ka rë lis, to kiø, ro dos, gal ten to liau pa va þia væ, a èi Kre ke na voj ne te ko ma tyt, kad jieko kias va ka ruð kas pa da ry tø. Kai mes kai me va ka ruð kas pa si da ry da vom pas gy ven to jus, a jø ne si matyda vo. Va tai ka vaikð ti në da vo ber niu kø pul ke lis a mer gai èiø, a ber niu kai su mer gai tëm, bet kad teila bai ves tu vës, mu zi kos gro ja, dai nuo ja[, tai ne]” (S. Va len ti na vi èie në 28 ).Daug kà pa na ðiai liu di ja ir Al bi no Ke ne ðio straips nis Ma no të við kës þy dai, ar ba Þu vu si Lie tu vosji dið pra ei tis apie ir man ar ti mà Va bal nin kà 2001 m. ge gu þës 1 d. Klai pë dos dien rað ty je. Pir ma min tispa ra ðy ti ðiuos to les nius þo dþius tad gal ir bus ki lu si – ðá straips ná be skai tant. Pa ra ðy ti apie sa voPa sva lio þy dus. Te gul ma no ir ne be ma ty tus, tie sio giai ne paþin tus.Bet að ma èiau, að dar te be ma tau jø na mus, rau do nus Vy tau to Di dþio jo aikð tës (tai gi tur gaus

aikð tës), Vil niaus, Bir þø gat viø pra dþiø mû rus, tei ku sius ma no vai kys tës Pa sva liui ne pa kar to ja màko lo ri tà. Ak me ni mis grás tà, bru kuo tà aikð tæ, bru ko gat ves.Ne rei kia në sa kyt: gy ve nu gim ta jam mies te, ko kio po tei sy bei ne bë ra, gal net në ra bu væ.Gy ve nu pri si mi ni mø, sap nø ir vi zi jø mies te. Ir tuo ne si ski riu në nuo vie no þmo gaus, ku ris tik dartu ri at min tá.Ne tu riu, kà tu ri uþ ma ne vy res ni. Ne at ima mai tu riu, ko ne tu ri jau ni (èia, þi no ma, Jo no Striel kû noþo dþiai; va ne se niai ðnek te lë jom: tu ri þmo gus, be dau gel ko ki ta, ir Ðven to jo Ro ko at lai dus Dau jë nuose– to ká jau nys tës at min ties áspau dà, áda gà).Pir miau sia at si me nu Pa sva lá – tik rà ur ba nis ti kos pa min klà. Tik riau sia ir la biau siai bran gin ti na jo vertybë – per ðimt me èius sa vaip, ne pa kar to ja mai ið si ða ko jæs gat viø gat ve liø tin klas, lem tas abie jø upiø,jø kriau ðiø ir slë niø, jø bras tø ir til tø, pas kiau Ðv. Jo no Krikð ty to jo baþ ny èios, aikð tës prie jos – aið ku,tur gaus aikð tës, dau giau sia tais þy dø na mais ap sta ty tos. Baþ ny èia ir tur ga vie të ne per ski ria mi: jie vie nasprie ki to, vie nas ki ta me – kaip mies to sie la ir kû nas; pa më gink su þeis ti vie na – ne su þeis da mas ki ta!Gy ve nu – kaip ir vi si, gy ve nan tys dau giau sia at mi ni mais, – mies te, ku ris tik res nis uþ tik rà. De ja, tastik ras Pa sva lys – jau joks pa min klas, joks pa vel das. Ne li kæ gang reit jo kio is to rið kai su si klos èiu sio sa vitumo. Ko mu niz mo sta ty bos me tais vi sið kai su dar ky tas ypaè mies to cen tras, sta tant nau jà já til tà, at kirs tair su nai kin ta vi sa de ði nio ji (þiû rint á Lë ve ná) pu së Vy tau to Di dþio jo aikð tës, kur vi sai ne to li ðven to riausprieð ka ry tur tin giau sio þy do Ma ri jam pols kio krau tu vës sto vë ta, me nu dar jà ir po ka ro, þais lø vit ri nas;kur prie ðin goj na mø pu sëj ir Feld ma no ge la þø krau tu vës bû ta, ir vë ly vam ma no po ka ry taip pat darva din ta 29 . Su griau tas vi sas tas plo tas tarp Pa lë ve nës, Bir þø ir Vil niaus gat viø pra dþios. Uþ grioz din ti èiakul tû ros rû mai, uni ver sa li nës ir res to ra no dë þë, svar biau sias ad mi nist ra ci nis ra jo no pa sta tas, anuo metta ry bø rû mais va din tas. Ið griau ta kai rio sios Vil niaus gat vës pu sës pra dþia, ámû ry ta jon Bui ti nio gy ven to jøap tar na vi mo kom bi na to – vël dë þë, vi sa de ði nio ji Vil niaus gat vës pu së. Pa ti gat vë se na mies èiui (taip,Pa sva lys tu rë jo di de lá uni ka lø se na mies tá) ne bû din gai pra pla tin ta, vël vi so kiø rû mø pri sta ty ta. Ga li ma ikiuþ ki mi mo aið kint, kad vi si nu griau ti, ap griau ti, su mo der nin ti na mai, ar Vil niaus, ar Bir þø gat viø, ar raudoni Vy tau to Di dþio jo aikð tës þyd na miai, – kad tie na mai bu vo ar chi tek tû rið kai be ver èiai, ma þa ver èiai,ga li ma pa si telkt daug ið kal bos ir pro fe si nio ar chi tek tø þar go no ving ry biø, bet nie kaip to kie kal bë ji maine pa neigs fak to, jog ta da te bu vo vie nà kart ðiaip taip pa gal tos die nos su pra ti mà pa ma tuo ta, o de ðimtkar tø kirp ta, ir kirp ta be ato dai ros, per pa èià ðimt me èiø mies to gy vuo ná.De ja, kas su ne mok ðið ku uþ mo ju pa da ry ta, ne be ati tai sy sim. Ga lim tik at min ti – gat ves, na mus, jøþmo nes. Tam rei kia ge ro no ro ir pa stan gø: „Is to ri jos at mi ni mas – tai kul tû ros sa vas tis, ji ne tarps ta sa vai mekaip dil gë lës ir tu ri bû ti nuo lat puo se lë ja ma, gai vi na ma”, – pri si mi niau se nà ko le gà Al gi man tà Pa ta ðiø.Svar bûs tie bu væ Pa sva lio, ap lin ki niø mies te liø, baþ nyt kai miø þmo nës þy dai. Ma nu fak tû ri nin kai, ûki nin køli nø ir ki to la bo, sku du rø su pir kë jai; pa si tu rin tys krau tu vi nin kai ir ke liau jan tys pre ki jai, lu pat ny kai: „Tre èiagy ve no ki to je pu së je gat vës ne di de lia me na me ly je ir ver të si pre ky ba. Vaikð èio da vo su kro mu po kai mus,su pirk da vo ðe rius, aðu tus, ver ðiu kø ode les, sku du rus ir ki tus daik tus. O tu rë da vo par duo ti sa gø, siû lø, skareliø mo te rims, sil kiø ir ki to kiø smul kiø pre kiø. Þo dþiu, bu vo vaikð èio jan ti par duo tu vë” (Bro nius Ta mu lio nis,1916–1983, apie vie nà ið tri jø Krik li niø þy dø ðei mø al ma na che Mes esam ðiau rës krað to, 1998 30 ). Ðiau èiai irkriau èiai, tai gi bat siu viai ir siu vë jai, ke pur nin kai. Vik rûs, pa slau gûs, ma no ba bu të yr pa sa ko jus: sto vi þy dasprie sa vo rau do no mû ro, pa si tin ka, vi dun va di na kaip me tus tik ta væs vie nos ir te lau kæs. Mo kë jæ gra þiaikon ku ruo ti ir su lie tu viais, ir tar pu sa vy. Kai my nai, gy ve næ to je pat gat vëj, to je pa èioj dva ro þe mëj…Tie pir ma S.Va len ti na vi èie nës mi në ti þy dø jau ni mo pa si vaikð ti në ji mai man pri mi në pir miau sia dvi galáme di ná na mà su gon kom – se nà jà Pa sva lio pra dþios mo kyk là, Nuo 1928 m. va sa rio 16 d. Mai ro niovar du va din tà. Sto vë jo ji pa èia me pie ti nia me Pum pë nø gat vës (ma no aug ti nës) ga le, pa lë ve ny, uþ josjau – mies te lë nø þy dø ga nyk los; 1937 me tais, jas ið pir kus, ten uþ so din tas mies to par kas. Lie tu viamskai mie èiams, trau ku siems Pa sva lin á baþ ny èià, ten bu vo mies te lio pra dþia, ten ko jas ap si au da vo 31 . Miestieèiams – pats mies te lio pa krað tys, mies te lio þy dams – mëgs ta ma jø vaikð ty niø vie ta.Daug kas ið se nø jø pa sva lie èiø ten, Mai ro nio pra dþios mo kyk loj, mo kæ si (ir Ber nar das Brazdþionis). Be jos, iki 1941 m. lie pos vei kë þy dø pra dþios mo kyk la, pa sta ty ta 1921 me tais. Þi no maþy dø mo kyk là Pa sva ly je bu vus dar ano am þiaus vi du ry je, bet gal ji bus nu ny ku si. Ðio ðimt me èiopra dþio je tad þy du kø, ma tyt, mo ky ta si ir drau ge su lie tu viu kais bû si mo je Mai ro nio. An tai pro fe soriusPet ras Va si naus kas pri si me na:„1915 me tø va sa rà uþ ëjo vo kie èiai. Ca ri në mo kyk la uþ si da rë vi siems lai kams. Ru de ná, va dovaujant Onai Klun ge vi èiû tei, Pa sva ly je pra dë jo veik ti pra dþios mo kyk la ; jà kar tu su bro liu irpra dë jo me lan ky ti. Daug dris kiø bu vo mû sø mo kyk lo je, bet ið vi sø ið si sky rë þy du kas Jan ke lis. Jis bu vo toksjau skar ma lius, ko kio da bar ir uþ di de lius pi ni gus ne su ras tum. Jis at ei da vo á mo kyk là ne val gæs,ir ne þi nau, uþ kà að ir ki ti jam ati duo da vo me sa vo duo nos da lá. Pa pe në ti ne val giu sá – toks bu voka ro me tø ko dek sas” (al ma na chas Mes esam ðiau rës krað to, 1997 32 ).Pa sva lio þy dø pra dþios mo kyk lo je 1932 m. „mo kë si 98 mo ki niai (48 ber niu kai, 50 mer gai èiø). Jà baigæsto da vo á Pa sva lio aukð tes ni à jà ko mer ci jos mo kyk là ar ba á Pa ne vë þio [gim na zi jà]” (Juo zas Vel þys 33 ).To liau – ins pek to riaus M.Bar tuð kos 1933 m. ba lan dþio 7 d. su rink ti duo me nys. Mo kyk los ve dë jas – Eli­

jas Vei sa (55 m.), mo ky to jas – Be re lis Ka ga nas (25 m.). Mo kë si 56 ber niu kai ir 40 mer gai èiø: pir ma mesky riuj – 34 ber niu kai ir 40 mer gai èiø, ant ra me – 13 ir 8, tre èia me – po 8, ket vir ta me – 1 ber niu kas ir7 mer gai tës. 27 ber niu kai ir 28 mer gai tës bu vo 7–8 me tø, 29 ir 35 – 9–13 me tø. Vi si 119 – þy dai. Dëstomo ji kal ba – heb ra jø. Pra leis ta pa mo kø – dël ðeð ta die niø ir ki tø ðven èiø… 1930 ir 1932 m. mo kyk losne bai gë në vie nas vai kas, 1931 m. – po 5 ber niu kus ir mer gai tes. Mo kyk los, ma tyt, bû ta ge ros, jeiins pek to rius M.Bar tuð ka, nors ir ið ti ki mas sa vo ata skai tø ðab lo nui pa ra gin ti mo ky to jus „dau giau kreip tidë me sá á mo ki niø skai ty mà ir tau tið kà auk lë ji mà”, vis dël to kon sta tuo ja: „Dës to mo ky to jai pa si skirs tæ atskirus da ly kus. Ið ei tus moks lo da ly kus mo ki niai ge rai mo ka. Ðva riai ra ðo. Jø rað tas tik ri na mas, klai dostai so mos. Mo ki niai ðva rûs, drà sûs, man da gûs, do mi si dar bu. Ðva ru mo, mo ky mo ir auk lë ji mo atþvilgiu ði mo kyk la pa sta ty ta ge rai. Pa si þiû rë jus á dar bà mo kyk lo je, ma to si, kad ðios mo kyk los mo ky to jaitu ri pe da go gi niam dar bui ga bu mø, sa vo dar bà mëgs ta, dir ba su ma niai ir pla nin gai” 34 . Pla nin gai dir bant,ma tyt, ge rai ási bë gë ta, nes 1939-ai siais bai gia muo sius ket vir to jo sky riaus eg za mi nus lai kë jau 20 mo ki niø:Mau ðas Mi che lis Agul ni kas, Mu së Zin ge ry të, Re chë Zvid ga ly të… Koks jø ir jø ben dra moks liø, ra ðiu siøta da ir lie tu við kà dik tan tà La pë ka ra lie në li ki mas? Koks mo ky to jø li ki mas? Ar jau të jau ta da at së li nantru dà la pæ mo kyk los ve dë jas A. Roch ma nas, bai gia mo jo sky riaus mo ky to jai M. Gul bic kis, Z. Jan ke le vièius,ti ky bos mo ky to jas H. Ga fa na vi èius – ið lei dþia mø jø eg za mi nø ko mi si jos na riai (tarp jø ir Pa sva lioVa sa rio 16-osios mo kyk los mo ky to jas V. Zig man tas 35 ?.. Da bar jau vien tos þy dø pa var dës skam ba lygeg zo tið kai, o po tei sy bei – kaip tra gið kai!.. Ne bë ra mo ki niø, ne bë ra mo ky to jø – ne bë ra mo kyk los.Vi du ri në mo kyk la, vë liau per au gu si á gim na zi jà, Pa sva ly je ásteig ta 1922 me tais. Jos kû rë jas ir pir ma sisve dë jas – Juo zas Avi þo nis. Ið jo Apy skai tos Pa sva lio Vi du ri nio sios Mo kyk los 1922 me tams ran krað èio 36ga li ma ma ty ti, jog me tø pa bai go je bu vo 64 ber niu kai (pir mo je kla së je 28, ant ro je – 19, tre èio je – 8,ket vir to je – 9) ir 37 mer gai tës (pir mo je kla së je 15, ant ro je – 7, tre èio je – 6, ket vir to je – 9); vi si ber niu kailie tu viai, tarp mer gai èiø – ke tu rios þy dai tës ir vie na lat viu kë. Vi si – Lie tu vos pi lie èiai. Dau gu mas ka ta likai,tik vie nas ber niu kas re for ma tas, vie na mer gai të (ma tyt, ta pa ti pir mak la së lat viu kë) – liu te ro në; na,ir ke tu rios þy du kës. Jau niau sias pir mak la sis – de ðimt me tis, vy riau sia ket vir tak la së – de vy nio lik me të 37 .To je pa èio je J. Avi þo nio apy skai to je – gra þio je ben dra dar biø kom pa ni jo je – mi ni mas ir vie nas paèiøþy miau siø prieð ka rio pa sva lie èiø – Da vy das Kir ðo nas. Bai gæs Ry gos gim na zi jà, 23 me tø, ðei my nosne tu ri; I, II ir III kla ses mo ko arit me ti kos (13 pa mo kø), III ir IV kla ses – al geb ros ir ge o met ri jos (po 4pa mo kas; tai gi ið vi so tu ri – 21 pa mo kà), yra III kla sës auk lë to jas. Ir t.t. Vë liau jis – di dþiu þmo nið ku mupa gar së jæs ad vo ka tas, bet mo kyk los ne me tæs li gi pat lem tin gø jø 1941-øjø, dës tæs ma te ma ti kà ir vo kieèiøkal bà; so vie ti niais me tais, tie sa, dar ir vi suo me nës moks là bei kon sti tu ci jà, bet, liu di ja ma, dës tæssu pra tin gai, neper si steng da mas 38 .Su ðau dy tas. Ámes tas ben dron Þa dei kiø pu ðy nës duo bën.Jø ir mû Sø noS tAL Gi jos krað tasÞy dai. Lie tu viø ben dra pi lie èiai, su mu mis dau gy be bui ti niø rei ka lø bu væ su si jæ, ar ti mai pa þi no ti nevie nà ðimt me tá. Jiems tas krað tas bu vo sa vas kaip ir mums.Ka da mû sø ðiau rës Lie tu von at ke liau ta pir mø jø þy dø, në ra þi no ma. Kaip ir ap skri tai Lie tu von,nors ma no ma, kad pir mie ji jø ka ha lai (sa vi val dy bi niai ben druo me niø or ga nai) at si ra dæ jau Vy tau to(Z. Ivins kis 39 ) ar dar anks tes niais 40 lai kais. Lie tu vos val do vø þy dams teik ta ne ma þø pri vi le gi jø, mies tuo seir mies te liuo se þy dai „tu rë jo sa vas, vi sai at ski ras sa vi val dy bes”, jie „tei së si vi sai ki tais ásta ty mais” (K.Jab lons kis 41 ). „Þy dø tur tuo liø bu vo tiek pa sau lie ti niams fe o da lams pri klau siu siuo se mies tuo se, tiek irbaþ ny ti niø val dø mies tuo se, taip pat ir baþ ny ti në se jurz di ko se. Ypaè ne ma þa jø bu vo pre ky bo je. An taiPa sva lio mies te, ku ris vi sas áë jo á Vil niaus vys ku pi jos ka pi tu los val das, 1775 me tø in ven to riaus duo me nimis,ta da ne þy dams mies tie èiams pri klau së 98 na mai, o þy dams – 27 na mai. Ta da Pa sva lio rin ko je bu vo15 par duo tu viø, ið ku riø tik vie na pri klau së ne þy dui, o vi sos ki tos bu vo þy dø ran ko se. Pa sva lio val dossta tu tas, esàs tos val dos in ven to riu je, ski ria ka ta li kø ir þy dø bra vo rus” (P. Pa kar klis 42 ). Sta tu te nu sta tyta,kad mies te lë nai ir vals tie èiai ne ga li deg ti nës ir alaus gor èiais pirk tis pa ða li në se, o tik Pa sva lio, tai gibaþ ny èios, smuk lë se (B. Kvik lys 43 ) „ir ne tu ri jø ga min tis nei sa vo na muo se, nei pa ða li niuo se bra vo ruo se,ne pra ne ðæ ati tin ka miems smuk liø nuo mi nin kams. Nu si kal tu sie ji, pa sak sta tu to, tu ri bû ti bau dþia mi to kiabaus me, ko kia yra nu sta ty ta su tar ty se, su da ry to se tarp smuk lës sa vi nin ko ir smuk liø nuo mi nin kø” 44 . Vilniausvys ku pi jos 1830 m. in struk ci ja Pa sva lio mies to val dþiai nu ma to, jog val di nys, pir kæs ne baþ ny èiosar ne jos ið nuo mo to se smuk lë se, ga li net bû ti nu plak tas. Val dþia pri gru me na ma „þiû rë ti, kad vals tie èiaine itø á sve ti mas smuk les, ypaè mar ðal kos Ro po pa sta ty tà Pa sva lie èiuo se smuk læ, nuo mo ja mà þy do Elijaus.Bû din ga in struk ci jo je tai, jog ji ápa rei go ja val dþià tu rë ti slap tus sek lius, pa ren ka mus ið vals tie èiø,ku rie tu ri sek ti, ar ne ina kas á sve ti mas smuk les” 45 . Þi no ma, smuk li nin ko Eli jaus þy dið ku mas sa vai me èianie kuo dë tas: pa pras èiau sia kon ku ren ci ja. Ðiaip su þy dais Baþ ny èios da ly kið kai ben dra dar biau ta, jossmuk lës þy dams mie lai nuo mo ta. Bû ta tik ðiaip reg la men ta ci jø, dau giau sia ti ky bi niø, tad ki tà kart net pa­

lan kes niø kaip tik þy dams. Sa ky sim, ka ta li kø ðven èiø die no mis ka ta li kø bra vo ruo se dar bas, pa sak 1775m. sta tu to, „tu ri pra si dë ti po vi dur nak èio, o þy dø bra vo ruo se, ku riuo se dir ba þy dai, vi dur die ny je, jei tikyra pa si bai gæ mið pa rai ka ta li kø baþ ny èio se. Ne leis tu lai ku dir ban èius bra vo rus sta tu tas lei dþia vie tosku ni gui ka men do riui ap grob ti ne pa ken kiant pre këms, o gro bi ná pa si lai ky ti tol, kol nu si þen gë lis vie tos baþnyèiai pri sta tys sva rà vað ko ar ba su mo kës vie nos ka pos bau dà. Be to, ðios rû ðies nu si kal të lis, svai giø jøgë ri mø ga min to jas, nu ma to sta tu tas, tu ri bû ti nu baus tas dva re vir va ga liø (pa stron kø) baus me” 46 ...Pa sva lio mies te lis 1831 m. tu rë jæs „apie 100 skly pø, ku riø dau gu mas pri klau së þy dams”, 1859 m.þi no ma bu vus þy dø mo kyk là 47 . 1897-ai siais Pa sva ly je bu væ 3050 gy ven to jø, ið jø þy dø –1590 48 . Ið ei tø,kad Pa sva ly je þy dø gy ve næ daug dau giau nei vi du ti nið kai Lie tu vos mies tuo se ir mies te liuo se: èia þy døbu væ 39,6 proc. 49 ; þy dai ta da su da ræ 13,3 pro cen to vi sø Lie tu vos gy ven to jø (lie tu viai – 58,3 proc.) 50 .„Tarp pir kliø aið kiai vy ra vo þy dø tau ty bës as me nys – 83,0 proc. 51 ” 1909 m. Pa sva ly je „lie tu viai lai kë 6krau tu ves, ki tas þy dai” (B.Kvik lys 52 ); bû ta „dau ge lio þy dø krau tu viø” 53 . 1923 m. Lie tu vos gy ven to jø su raðymo duo me ni mis, þy dai Lie tu vo je (be Vil niaus krað to) su da rë 7,58 proc. vi sø gy ven to jø, lie tu viai – 83,88proc., bet mies te liuo se lie tu viø bu vo 66,4 proc., o þy dø – 28,7 proc. 54Ma þes niuo se mies te liuo se, baþ nyt kai miuo se þy dø gy ven ta, ma tyt, ne nuo to kiø se nø lai kø kaip miestuose, jø ten bû ta san ty ki nai ma þiau. Sa ky sim, ku ni gas Bro nis Ma sio kas tei gia, jog Vað kø mies te ly je„þy dø pra dë jo ras tis apie 1875–80 me tus” 55 , o prieð Pirmàjá pa sau li ná ka rà „Vað kuo se bu vo þy dø apie40–50 ðei mø. Per ka rà jie vi si bu vo ru sø eva kuo ti Ru si jon (Mat ma ny ta juos ið vien ei nant su vo kie èiais.O 1941 me tø ka re vo kie èiai ma në juos su ru sais ei nant, ko kia gy ve ni mo iro ni ja!) Po ka ro vël jie èiagrá þo. Nors su grá þæ ra do sa vo na mus be lan gø ir du rø, o ki tus net vi sai nu griau tus, bet greit at si sta të ireko no mi niai at ku to. Kai ku rie jø, kaip pav. Dor fa nas, Tra py da bu vo ge ro kai tur tin gi. Vi sa vie ti në pre ky babe veik jø ran ko se bu vo. Jau nie ji lan kë lie tu við kas mo kyk las, net ir aukð tà sias, to dël pui kiai kal bë jo irra ðë lie tu við kai. Ypaè in te li gen tai, kaip vie tos gy dy to jas Go niov skis, dan tis të Le za rai të ir ki ti” 56 . 1937 m.duo me ni mis, Vað kø pa ra pi jo je bu vo pri skai èiuo ta 4806 lie tu viai ka ta li kai, pen ki ru sai ka ta li kai ir de ðimtru sø sta èia ti kiø, 43 lat viai ir 7 vo kie èiai evan ge li kai; þy dø, ið pa þás tan èiø sa và já ti kë ji mà, – du ðim tu 57 .Rei kia ma ny ti, dau gu mo jø gy ven ta pa èiuo se Vað kuo se.Glau dus bus bu væs tas þmo niø – lie tu viø ir þy dø, ir ki tø – bu vi mas drau ge. Pra dþio je mi në ta mestraips ny A. Ke ne ðis (rem da ma sis 1935 m. ið leis ta K. Ða ke nio kny ge le Va bal nin kas ir jo apy lin kës praeity je) ra ðo: „Va bal nin ko kle bo nas Liu das Pau la vi èius sa vo te sta men te 1856 me tais ne bu vo uþ mir ðæs irþy dø; uþ ra ðë Va bal nin ko, Pu ða lo to ir Pum pë nø þy dø pa var gë liams, li go niams po 10 rub liø; nors ir nedide lës su mos, bet jau pats uþ ra ðy mo fak tas yra reikð min gas”. Tai ky ta si vie niems prie ki tø kas die noj, iðto lo, ne þei dþiant, sub ti liai pa gar biai ben drau ta ir ðven të se, net re li gi në se: „To kia gra þi ei se na, kad netmies te lio þy dai ir ru sai su ka rai mais at ei na ant ðven to riaus pa si þiû rë ti”, – tai Ve ly kø ry tà Pa sva ly pri si menaEu ge ni ja Ka rob lie në 58 . Ði toks glau dus bu vi mas, – nors ap rë pia muo se am þiuo se ne ið veng ta ir gru biø,kar tais net kru vi nø su si dû ri mø, svar biø ap tar ti, vis dël to ne be ga li me be si plës ti, – bu vi mas drau ge lei done tik vie niems ið ki tø per im ti ge rà pa tir tá: anot ka rai mø (taip pat ási dë më ti nø se nø Pa sva lio, Ta laè ko niøgy ven to jø) prie þo dþio, „kai my nas ið kai my no mo ko si anks ti kel tis” 59 . Su gy ve ni mas su ki to kiais nei esipats na tû ra liai tu rë jo ug dy ti ir ga në ti nai ra mius, pa kan ka mai tvir tus to le ran ci jos (ne kaip pa kan tos, o kaipsan tar vës) jaus mus. Gal ir to dël èia is to ri ja be veik ne mi ni ko kiø di des niø tau ti niø ar re li gi niø ki vir èø.Þino ma, iðsky rus þy dø tra ge di jà slo gio je ir veik vi suo ti në je ðio ðimt me èio vi du rio be pro tys të je, kàbe sa ky si, vis dël to gu lan èio je ir ant mû sø, lie tu viø, sà þi nës. „Be je, ir Pa sva lys tu rë jo nuo ða lø sa vo rajonà – ne by lø liu di nin kà, kad ir èia oku pan tas pa së jo pik tà sëk là: spyg liuo ta vie la ap tver tos niûk so joke lios gat vës lyg ið mi ru sios: në ka të ne be per bë ga sker sai ke lio, na mø lan gai uþ ka li në ti len to mis, kaiptuð ti kars tai… Ta èiau mies te lio cen tras su bal ta baþ ny èia ir aukð to mis lie po mis ðven to riu je, su ru piaiið grás ta tur ga vie tës aikð te ir ap link jà su si spie tu siais tai kiais na mu kais, at ro dë, nu si su ko nuo to ne gy vora jo no ir, su si gû þæs ið bai mës, pa sken do sa vo ma þuo se rû pes èiuo se” (H. Kor sa kie në 60 ), kad tik ne ið girstøkoð ma ro, kaip krau piai þleg si kû nai, kris da mi á duo bes Þa dei kiø pu ðy nëj… Èia, ne per to liau sia nuomo kyk los, ku rioj ka dai se mo kë si Ber nar das Braz dþio nis, su ðau dy ta, mo ky to jo Juo zo Vel þio duo me ni mis,1319 Pa sva lio, Va bal nin ko, Jo nið kë lio, Dau jë nø, Pum pë nø þy dø 61 . Tarp jø – ir ne vie nas ðiam krað tui itinnu si pel næs þmo gus. Taip pat ir mi në ta sis „pa sva lie èiø itin ger bia mas ad vo ka tas D. Ki ðo nas” 62 …Ga las. Vie nin te lis en cik lo pe di nis (B. Kvik lio Mû sø Lie tu vos) sa ki nys. Trum pas ir ne at ðau kia mas – kaipðû vis: „Vo kie èiø oku pa ci jos me tu ið þu dy ta Pa sva lio þy dø ben druo me në” 63 . „Þy dø ka pai bu vo su nai kin ti,su nai kin tas pa min klas Pa sva ly je”, – kon sta tuo ja J. Vel þys 64 . Tie sa, rei kë tø tik stab te lë ti ir nu si lenk ti tiesH. Kor sa kie nës at si mi ni muo se mi ni ma „bal ta baþ ny èia”: kaip tik ji ir bu vo – ne kaus tan èio bai min gu mo,o ryþ tin gos mei lës ir pa gal bos vie ta. Se no ji baþ ny èios ðven to riaus sie na re gë jo ne vien po ka rio skausmàir siel var tà (1994 m. bir þe lio 14-àjà prie jos ati deng ta ir Pa sva lio de ka no mon sin jo ro Jo no Bal èiû nopa ðven tin ta Vy tau to Di dþio jo aikð të je ið nie kin tø Lie tu vos par ti za nø at mi ni mo len ta 65 ), – ka ro me tais ðisie na ir „ne vie nà þy dà uþ sto jo nuo átû þu siø na ciø”, o pats ne pa mirð ta ma sis Pa sva lio pa ra pi jos kle bo nas

Ka zi mie ras Krið èiû nas „ri zi kuo da mas sa vo gy vy be, glo bo jo ke lias þy dø ðei mas” 66 . Þi no ma, toks þmoniøgel bë ji mas – ne vie no þy gis: rei kia vi sos ben druo me nës pa gal bos ar bent ty laus pri ta ri mo, ty lauskrikð èio nið ko ryþ to ne ið duo ti þmo gaus, ki to.Ta èiau vis tiek lie ka ir tam sio ji klau si mo pu së, á ku rià pa kan ka mo at sa ky mo ne bus jau nie kad, betku ri, man re gis, to lyn smar kyn mû sø sà þi næ gil dys. Ga li ma vi saip da bar kal bë ti, ga li ma skai èiuo ti, vosne pa si di dþiuo ja mai aið kint, koks nie kin gai men kas pro cen tas ta vo të við kë nø bu vo – bu de liø 67 . Vis dël topa na ði arit me ti ka – jo kia pa guo da: „de ja, – kaip sa ko Ire na Vei sai të, – tûks tan èiams þmo niø su ðau dy tirei ka lin gi tik ke li vy rai su au to ma tais, ir jie nie kuo ne ri zi kuo ja, ið sky rus sa vo sie là. Ta èiau vie nam þmo guiið gel bë ti rei kë jo dau ge lio þmo niø ne pa pras to pa si ðven ti mo, ne ap sa ko mos drà sos, ir jie ri zi ka vo ne tiksa vo, bet ir sa vo vai kø gy vy be” 68 .To kiø pa si ðven tu siø, þi nom, bu vo. Pro fe so riaus Pet ro Va si naus ko mi në ta krikð èio nið ka nuo sta ta („Papenë ti ne val giu sá – toks bu vo ka ro me tø ko dek sas”), per anà ka rà ðir di mi su pras ta ir mo ki niu kø, perði tà ka rà, tiems mo ki niu kams jau su au gus, ne ga lë jo taip im ti ir be pëd sa ko ið nyk ti. Al ka nà pa pe në ti,be tei sá, per se kio ja mà, me dþio ja mà – pri glob ti, pri glaus ti… Tas pats Pa sva lio kle bo nas K.Krið èiû nas irVi lius Je ni se lis „gru pæ þy dø” ið sau go jo per vi sà ka rà, iki pat 1944 m. lie pos 26-osios, kai Pa sva ly vie nusoku pan tus pa kei të ki ti. „Ka ta li kø dva si nin kai (Va bal nin ko ir Pa sva lio 69 ) þy dus ap krikð ti jo ir jø sà ra ðus pristatë val dþiai, kad ðie ne bû tø ðau do mi. Bet ir tie bu vo su ðau dy ti. Su ðau dy tø jø tur tas, rû bai bu vosu veþ ti á si na go gà, ið kur vë liau bu vo par da vi në ja mi pa sva lie èiams” 70 …Tik ar ne per daug mû sø at min ties kal bo je – pa slau gios nie kat ro sios gra ma ti kos, ávai riø ne vei kiamosios rû ðies da ly viø ir vi so kio mas to pa da ly viø, pus da ly viø?.. Kaip pi na si vie nø kil niau sias el ge sys, kàten el ge sys, – tie siog tik ras gy ve ni mas tik ra krikð èio nio mei le, o ki tø…Ne pa ke lia mos pa nie kos ku pi nasþmo niø lû po se þydðau dis, bet kaip va din ti tà, ðvy tuo jan tá su ðau dy to jo dra pa nom?.. Tie sa, tø dra pa nøjis pats nuo þmo niø ne plë ðë, net ne pir ko, dra pa nos bu vo par da vi në ja mos. Po to, kai bu vo suðau dy ta.Ogi ne tie sio giai – plë ðë… „Kas uþ tai at sa kin gas? – vie na pro ga ra ðë Van da Juk nai të 71 . – Ar tik prievartau to jas, ar ir plë ðian tis? O gal tik plë ðian tis? Ar prie var ta ne bû tø be jë gë, jei ne bû tø plë ðian èio? Jeine lik tø plë ðian èio su ðau dy tø þy dø na mus, ið veþ tø jø á Si bi rà so dy bas, daþ nai ðei mi nin kams ne spë jusið va þiuo ti ið kie mo 72 . Ar ne rei kia apie tai pra dë ti kal bë ti vai kams?” Ar mes pa jë gûs kal bë ti? Ir vai kams,ir pir miau sia – pa tiems sau?Mums, ta da dar vai kams, Pa sva ly apie tai – kaip ir apie þmo gaus oru mà, tei sæ á já ir jo, oru mo,pa rei gà – kal ba ma, re gis, ne bu vo. Kas vis dël to bu vo?..1G. Gu dai të, Bû ti ar ne bû ti au ka (Kal bë jo si A. Mer ke vi èiû të), Ðiau rës At ënai, 2002, lap kri èio 9, p. 3.2S. Ge da, Skry ne lë dva sioms pa gau ti. V.: Va ga, 1998, p. 74.3S. Pa ruls kis, Ið vë jo die no rað èio. Þy dø auk sas, Ðiau rës At ënai, 2000, rug së jo 16, p. 1.4V. Bra ziû nas, lë mei lë mei lë mei lë. V.: Va ga, 2002, p. 79.5Kaip ir vi so je Lie tu vo je: „1990 m. lap kri èio 7 d. bu vo pri im tas Lie tu vos Res pub li kos Aukð èiau sio sios Ta rybosPre zi diu mo nu ta ri mas „Dël þy dø ge no ci do au kø ka pø bei ka pi niø su tvar ky mo ir pa vel do þen kli ni mo”.Ðio nu ta ri mo pa grin du mies tø ir ra jo nø sa vi val dy bës, ak ty viai da ly vau jant þy dø or ga ni za ci joms, ma te ria liaipa rë mus þy dø ið ei viams ið Lie tu vos, su tvar kë þu dy niø vie tas, pa sta të pa min klus”. - R. Stan ke vi èius, Ge ru moir skaus mo kny gos (Anot.: Gy vy bæ ir duo nà ne ðan èios ran kos, Su da rë M.Eren bur gas, V.Sa kai të. V., 1997;Skaus mo kny ga, Su da rë J.Le vin so nas. V.: Va ga, 1997), At gi mi mas. 1997, gruo dþio 5, p. 15. Pa sva lio krað toþmo nës èia bu vo vie ni pir mø jø: „Ap lan kant ávai rias Lie tu vos vie tas ir ma tant pra dë tus dar bus su dë kin gu muga li ma pa sa ky ti, jog daug kur þmo nës, vie tos val dþia nuo ðir dþiai pri si de da tvar kant ir ið sau gant èia gy venusiø þy dø ka pus, kaip svar biau sià (daug kur vie nin te lá ið li ku sá) þy dø is to ri ná pa vel dà (Pum pë nai, Jo nið kë lis,Var niai, Gargþ dai ir ki tur)”, - ra ðë Lie tu vo s–Iz ra e lio drau gi jos pir mi nin kas, pro fe so rius Èes lo vas Ku da ba: È.Ku da ba, Ti ki mës pa ra mos, Die no vi dis, 1991, birþelio 21-28, p. 5.6Vy tau tas ið ðven driø [V. P. Blo þë], Dû mai, Ðiau rës At ënai, 2002, rug pjû èio 31, p. 2.7V. To lei kis, Ið þu dy tiems mû sø kai my nams… (Rec.: Ma no se ne liø ir pro se ne liø kai my nai þy dai. Moks lei viødar bø kon kur sas. Ho lo kaus to ir þy dø kul tû ros Lie tu vo je stu di jø cen tras „At min ties na mai”. Vil nius. „Gar ne lis”,260 p.), 7 me no die nos, 2002, rug së jo 20, p.11.8A. Gluðko, Lie tu vos þy dø ka tast ro fos die na, Klai pë da, 2002, rug së jo 23, p. 5.9A. Ðiuða, Si zi gi jos (XVI), Ðiau rës At ënai, 2002, rug së jo 21, p. 12.10L. No rei ka, Vi dur nak èio uþ ra ðai. V.: Lie tu vos ra ðy to jø sà jun gos lei dyk la, 2001, p. 26.11G. Ka no vi èius, Ne blës tan èio liû de sio ðvie sa, Me tai, 2001, Nr. 11, p. 71.12V. Bra ziû nas, lë mei lë mei lë mei lë, p. 80.13L. No rei ka, Vi dur nak èio uþ ra ðai, p. 26.14J. Stan kus, Ma no die no raðtis, Ðiau rës At ënai, 2002, spa lio 12, p. 5.15Ten pat.

16B. Ma sio kas, Vað kø baþ ny èios ir pa ra pi jos is to ri ja, 1944, p. 21-22. - Uþ ðio ir ki tø pra var èiø do ku men tø kopijas dë ko ju Vy tau tui Didþ pet riui.17K. O. Jen sen, Lais vo sios spau dos at sa ko my bë, Ver të A. Sa ma la vi èius, Li te ra tû ra ir me nas, 2002, lap kri èio1, p. 3.18A. Ta mu lio nie në, Nuo vai kys tës iki se nys tës. Slo gûs pëd sa kai, Mes esam ðiau rës krað to ’98. Kul tû ros at mintiesal ma na chas, Su da rë ir pa ren gë V. Bra ziû nas. V.: Da nie lius, 1998, p. 133.19Pa na ðaus pra dþios ne si gau dy mo bû ta ir ki tur, pa vyz dþiui, Anykð èiuo se: „Nie kas net ne ma në, kad, sa ky kim,þy dus ga li ma ðau dy ti vien dël to, kad jie þy dai. Pa me nu, bu vo to kia þy dai të, ið ma lû no, ji bu vo blon di në ir,par duo da ma vo kie èiams mui là, pui kiai su jais su si ðne kë jo. Vo kie èiai nu ste bæ pa klau së, ið kur ji taip mo kan tivo kið kai? O ji at vi rai pri si pa þi no: „Að – þy dë”. Ne tru kus jà jau va rë gat ve, ne be ga lë jom jos net uþ kal bin ti…Të ve lis [An ta nas Vie nuo lis-Þu kaus kas] su ku ni gu Juo za pu Èe pë nu nu va þia vo á Ute nà, pas ko men dan tà,pra ðy ti, kad bent þy dø vai kus pa lik tø gy vus. Jiems bu vo at sa ky ta: jei dar kar tà ðiuo klau si mu kreip si tës, patysat si dur si te ge te!.. Të ve lis bu vo la bai jaut rus, to mis die no mis grá þæs ið mies to, bû da vo la bai su si jau di næs,verk da vo pa si kûk èio da mas, aða ros te kë jo skruos tais.. Jis nie kaip ne ga lë jo pa ti kë ti, kad jo my li mi anykð të naiga li bû ti to kie þiau rûs ir go dûs. Kai þy dus ðau dy da vo, uþ si spaus da vom pa gal ves ant gal vos… O dak ta rasGinz bur gas pats pa ro dë þu di kams, á ku rià vie tà ðau ti, – kad mir tis bû tø stai gi. Sun ku apie tai net kal bë ti.” –L. Þu kaus kai të-Rui gys. „Gy ve ni mas be të vy nës la bai sun kus”. Los An dþe le, ne to li lie tu við kos Ðv. Ka zi mie robaþ ny èios, gy ve na mû sø li te ra tû ros kla si ko An ta no Vie nuo lio-Þu kaus ko duk ra Lai ma Þu kaus kai të-Rui gys(Kal bë jo si R. Va na gas), Li te ra tû ra ir me nas, 2002, ko vo 29, p. 2.20P. An driuðis, Sep tin ton ási lei dus. Me mu a ro-au to biog ra fi niai ap ma tai, Eg zo do ra ðy to jai. Au to biog ra fi jos. - V.:Lie tu vos ra ðy to jø sà jun gos lei dyk la, 1994, p. 43.21G. A. Ker paus kie në, Ða li ke lë. V.: A.Re mei kos lei dyk la, 1999, p. 6.22E. N. Bu ke lie në, Teks to gel më: (M.Ka ti lið kio ro ma nas „Uþuo vë ja”), E. N. Bu ke lie në, Pro zos ke liai ke le liai:Li te ra tû ros is to ri jos ir kri ti kos etiu dai. Ðiau liai: Sau lës del ta, 1999, p. 89-90.23T. Gra ðy të, Ma ri ja Peè kaus kai të ir lie tu viø tau ti nis at gi mi mas: V sky rius: Ið va dos, Ið pran cû zø k. ver të Ni jo lëVai èiu lë nai të-Ka ðe lio nie në, Me tai, 2002, Nr. 3, p. 91.24Pa ne vë þið kiai ðne ka, Lie tu viø kal bos drau gi jos Pa ne vë þio sky rius. Pa ne vë þys: Var sa, 1992, p. 55-56.25Ten pat, p. 56.26Ten pat, p. 58.27Unë Ba bic kai të-Gra ièiû nie në, reng da ma si ra ðy ti pri si mi ni mus, bû si mø svar biau siø te mø sà ra ðan ára ðë: „Pasþy dus – ða ba se”. De ja, ði me mu a ri në no ve lë, kaip ir be veik vi sos ki tos, li ko ne pa raðyta. - L. Bro ga, Unës Ba yetra ge di ja, U. Ba bic kai të-Grai èiû nie në, At si mi ni mai. Die no rað tis. Laið kai. V.: Sce na, 2001, p. 340.28Pa ne vë þið kiai ðne ka, p. 57.29Apie èia pa mi në tus ir ne mi në tus Pa sva lio pre ky bi nin kus, ki tus prieð ka rio pa sva lie èius þy dus pla èiau: J. Mikelins kas, Þo dis tiems, ku riø ne bë ra, Mes esam ðiau rës krað to ’98, p. 146-154.30B. Ta mu lio nis, Pa sa ko ji mai apie pra ei tá. Ða lia ke lio kar èe ma, Ten pat, p. 111.31E. Kuo sai të-Ja ðins kie në, Pa sva lio Mai ro nio pradþios mo kyk la. 1918–1940, Ten pat, p. 196-199.32P. Va si naus kas, Ma no të við kë, Mes esam ðiau rës krað to. Pa sva lie èiø li te ra tû ros al ma na chas, ski ria mas Pa svaliomies to ákû ri mo 500-me èiui, Su da rë V.Bra ziû nas ir kt., pa ren gë V.Bra ziû nas. V.: [Da nie lius], 1997, p. 76.33J. Velþys, Mo ky to jai 1930 me tais dir bæ Pa sva lio pa ra pi jos pra dþios mo kyk lo se. Maðin raðtis, 1 p. Au to riausar chy vas.34LCVA, F 391, Ap.3, B 1550.35LCVA, F 1522, Ap.1, B 42.36LCVA, F.391, Ap.2, B.1114.37Ten pat, lap.100.38J. Mi ke lins kas, Þo dis tiems, ku riø ne bë ra, p. 150.39Lie tu vos is to ri ja, Red. A.Ðapo ka. Fo to gra fuot. leid. V.: Moks las, 1989, p. 242.40Ta ry bø Lie tu vos en cik lo pe di ja. T.4. V.: Vy riau sio ji en cik lo pe di jø re dak ci ja, 1988, p. 669-670.41K. Jab lons kis, Is to ri ja ir jos ðal ti niai, p. 187-188.42P. Pa kar klis, Eko no mi në ir tei si në ka ta li kø baþ ny èios pa dë tis Lie tu vo je (XV-XIX a.). V.: Vals ty bi në po li ti nës irmoks li nës li te ra tû ros lei dyk la, 1956, p. 143.43B. Kvik lys, Mû sø Lie tu va. Krað to vie to viø ge og ra fi niai, et no gra fi niai bruo þai. T.2. Bos ton, 1965, p. 709.44P. Pa kar klis P. Eko no mi në ir tei si në ka ta li kø baþ ny èios pa dë tis Lie tu vo je (XV-XIX a.), p. 196.45Ten pat, p. 194-195.46Ten pat, p. 143.47Ten pat, p. 123.48J. Mi ke lins kas, Mû sø ákvë pi mo ir ne ri mo þe më, Uþau gau Pa sva ly. V.: Da nie lius, 1997, p. 5.49Ta ry bø Lie tu vos en cik lo pe di ja. T.4. V.: Vals ty bi në en cik lo pe di jø re dak ci ja, 1988, p. 670.

50R. Vëb ra, Tau ti në ir luo mi në Lie tu vos gy ven to jø su dë tis, Lie tu viø na cio na li nio ið si va da vi mo ju dë ji mas (li gi1904 me tø). V.: Moks las, 1987, p. 52.51Ten pat, p. 53.52B. Kvik lys, Mû sø Lie tu va. T.2, p. 710.53Pa sva lys, Lie tu viø en cik lo pe di ja. T.22, p. 123.54Lie tu vos gy ven to jai: Pir mo jo 1923 m. rug së jo 17 d. vi suo ti nio gy ven to jø su ra ðy mo duo me nys=Po pu la tion dela Lit hu a nie. Données du pre mier re cen se ment du 17 sep temb re 1923. K., [be me tø], p. XXXVI.55B. Ma sio kas, Vað kø baþ ny èios ir pa ra pi jos is to ri ja, 1944, p. 13.56Ten pat, p. 20-21.57Pa ne vë þio Vys ku pi jos Bir þø De ka na to Vað kø pa ra pi jos baþ ny èios 1937 m. apy skai ta, p. 2.58E. Ka rob lie në, So dy ba ant Mû ðos kran to. Pri si mi ni mai, Su da rë ir pa ren gë M.Kar èiaus kas. V.: Reg num fondas,1999, p. 24.59M. Tin fa vi èius, Ið prof. N.Bas ka ko vo dar bø ka rai mø kal bos ty ri në ji mo sri ty je, Kraðto ty ra. V., 1971, p. 326.60H. Kor sa kie në, Su si ti ki mai. Áspû dþiai ir min tys. V.: Va ga, 1977, p. 119.61J. Velþys, Þy dø tau ty bës þmo niø su ðau dy mas 1941 me tais. Maðin raðtis. Au to riaus ar chy vas.62J. Mi ke lins kas, Mû sø ákvë pi mo ir ne ri mo þe më, p. 10.63B. Kvik lys, Mû sø Lie tu va. T.2, p. 712.64J. Velþys, Þy dø tau ty bës þmo niø su ðau dy mas 1941 me tais.65Z. Ma ge lins kie në, Au ka ne bu vo be pras më, Dar bas, 1994, birþelio 18.66Ið Pa sva lio baþ ny èios is to ri jos. Maðin raðtis. Au to riaus ar chy vas.67Plg.: J. Mi ke lins kas, Þo dis tiems, ku riø ne bë ra, p. 153.68„Be ne ge riau sia ðio tei gi nio iliust ra ci ja yra I.Vei sai tës gel bë to jos Ste fa ni jos La dy gie nës at ve jis. Ge ne ro loKa zi mie ro La dy gos nað lë, tu rë da ma ðe ðis vai kus, pri ëmë I.Vei sai tæ ir sun kiais oku pa ci jos me tais da li jo si paskuti niu duo nos kàs niu. Ji ne tu rë jo at ski ro bu to, ta me pa èia me na me bu vo SS ðta bas. „Jei gu ma ne pa gau tø, taiSte fa ni ja La dy gie në bû tø su ðau dy ta Pa ne riuo se su vi sais sa vo vai kais. Bet jos po el gis, sa ky èiau, he roiz mas,bu vo toks na tû ra lus, ta ry tum ki taip ir bû ti ne ga lë jo”, - skai to me kny go je I.Vei sai tës sam pro ta vi mus…”. - R.Stan ke vi èius, Ge ru mo ir skaus mo kny gos.69Gel bë jo ir Krin èi no: „La bai ma þai þi nom apie ku ni gà Je ro ni mà Ðar ke vi èiø ar ba pa sau lio tei suo lio or di nupa gerb tà ku ni gà An ta nà Go bá, ku ris na ciø oku pa ci jos me tais gel bë jo þy dus, sun kiu po ka rio me tu kë lë dva siàsa vo gra þiais dar ir ðian dien pri si me na mais pa moks lais. Kle bo ni jo je skam bë da vo akor de o nas, baþ ny èioj – josu re mon tuo ti var go nai. Pa dë jo mið ko bro liams rei ka lin gais daik tais, ku riuos tek da vo neð ti ið Krin èi no á Þvirgþdæ.”- M. Kar èiaus kas, Su grá þi mas ið ar tu ke liu, Ðiau rie tið ki at si vë ri mai, 2001, Nr.1(11), p. 9.70J. Velþys, Þy dø tau ty bës þmo niø su ðau dy mas 1941 me tais.71V. Juk nai të, Apie re a ly bæ, Ðiau rës At ënai, 1997, lap kri èio 22, p. 2.72Ne kà gra þiau at ro dy tø ir tie po ka rio ra ðy to jai, dau giau sia grá þæ ið eva ku a ci jos, ku riuos Ka zys Bo ru ta sarkastið kai va di no bu fe ti nin kais, mat ne si sar ma ti næ „tam py ti bu fe tus ið griu vë siø ir stvars ty ti sve ti mus bu tus”.- Ið Ka zio Bo ru tos ar chy vo. Se ni drau gai, Ra ðy to jas po ka rio me tais. Do ku men tø rin ki nys, Red. V.Ku bi lius,R.Pa kal nið kis. V.: Va ga, 1991, p. 430.