Herwaardering van de textielindustrie in Hengelo* - Historisch ...

Herwaardering van de textielindustrie
in Hengelo*
Inleiding
E.i. Krauwel
De inspiratiebron voor dit onderwerp vormt het verslag van de Kamer van
Koophandel aan de gemeente Hengelo uit 1855, waarin vermeld wordt dat in
Hengelo nog geen stoommachines in gebruik waren. Er bestonden slechts vier
weeffabriekjes met uitsluitend handenarbeid, die aan 72 mannen, vrouwen en
kinderen werk verschaften. De zeer geringe mate van industrialisatie werpt de
volgende kernvragen op:
a Welke factoren zijn verantwoordelijk voor de industriële ontwikkeling in
Hengelo en is hier sprake van een zich plotseling inzettende groei of van een
geleidelijke ontwikkeling?
b Binnen welk tijdsbestek voltrekt de industriële ontwikkeling zich in Hengelo
en loopt deze parallel met de fase van de 'take-off' van Nederland,
door J.A. de Jonge gesitueerd in de jaren 1895-1914?
c Ging de vorming van een industrieel klimaat in Hengelo gepaard met een
aanwijsbare stuwende bedrijfstak of moet in dit verband verwezen worden
naar de conclusie van J .A. de Jonge, dat de versnelling van de economische
groei in hetzelfde tijdsbestek plaats vond bij een aantal industriële sectoren?
In de bestaande literatuur is een antwoord te vinden op de gestelde kernvragen.
Met uitzondering van de publicaties van J .A. P.G. Boot (1935) en J .A. de
Jonge (1968) betreft het hier een sterk generaliserende vorm van geschiedschrijving,
voortbordurend op het historisch beeld, zoals dat over de industriële
ontwikkeling van Hengelo bestond. In dit historisch beeld, niet alleen
levend bij de plaatselijke bevolking, maar deels ook in de literatuur,
wordt de industriële ontwikkeling van Hengelo onlosmakelijk verbonden met
de familie Stork, gepersonifieerd in de figuur van C.T. Stork als grote gangmaker.
In de literatuur worden de volgende factoren van belang geacht voor de industriële
ontwikkeling van Twente in het algemeen en Hengelo in het bijzonder:
a De aanwezigheid van thuiswevers, die de geweven goederen verkochten aan
de in de kleine steden gevestigde 'linnenreeders', was van grote betekenis.
Behalve het opkopen van geweven goederen verstrekten de linnenreders
ook grondstoffen aan de boeren, met de opdracht hieruit bepaalde goederen
te vervaardigen. Zelfs verhuurden zij weefgetouwen met als doel meer
eenheid in kwaliteit te krijgen. Op de duur nemen deze kooplieden zelf de
produktie in handen en worden 'fabrikeur' I). ZO maakte Wolter ten Cate in
* Tekst van een scriptie in het kader van opleiding MO-Geschiedenis.

14
zonder betekenis 9 ). Volgens hem vormen de weefgoederenfabriek, de katoenspinnerij
en de machinefabriek de uitgangsstelling voor de industriële
groei, waarbij het accent voorlopig nog lag op de textielindustrie. De vestiging
van deze bedrijven in respectievelijk 1854, 1865 en 1868 en de opname van
Hengelo in het spoorwegnet doen Van Schelven besluiten het keerpunt rond
1865 te plaatsen 10).
Verreweg de meeste auteurs delen zijn visie en verwijzen tevens naar de bevolkingsgroei
van 3915 in 1860 naar 5633 in 1870, een groeipercentage van
43,8070. Een belangrijke uitzondering vormt De Jonge, die vaststelt dat de
bontweverijen in Hengelo hun grote groei pas doormaken in de jaren 1883-
1891. Hierbij wijst hij op de grote toename van geverfde garens, nodig voor de
produktie, de toename van stoom weefgetouwen en het grote aantal arbeiders,
werkzaam in deze bedrijfstak!!).
Uitgaande van zo'n belangrijke bedrijfstak zou de 'take-of[' dan later geplaatst
moeten worden. Dit geldt eveneens voor de metaalnijverheid, waarin
Hengelo zich niet onderscheidde van het landelijke beeld, dat na 1890 de grote
groei vertoont. Hiermee distantieert De Jonge zich van de uitgangsstelling van
Van Schelven.
Met betrekking tot de laatste kernvraag geeft de literatuur een onvolledig
beeld. Enerzijds wordt de vorming van een industrieel klimaat in eerste instantie
- en terecht - toegeschreven aan de bontweverijen. Anderzijds is het belang
van de vestiging van de Machinefabriek Stork en haar rol in de laatste decennia
van de 19de eeuw zo breed uitgemeten, dat de verhoudingen zoek raken.
De vooronderstelling, dat de metaalindustrie voor het einde van de negentiende
eeuw de nieuwe stuwende bedrijfstak wordt, moet nog bewezen
worden. Qua aantal arbeidskrachten overtreft de textielindustrie de metaalindustrie
zelfs nog in 1914! Mag je een bestaande bedrijfstak, die een hoogwaardig
produkt levert en technisch in haar tijd past, verwaarlozen terwille van een
industrie, die sterk groeit?

Hoofdstuk I
De bevolkingsontwikkeling van 1850-1914
Verantwoording van het bronnenmateriaal:
Er is gebruik gemaakt van de uitvoerige en beredeneerde verslagen van de gemeente
Hengelo en van de provinciale verslagen. De interpretatie hiervan
heeft nauwelijks moeilijkheden opgeleverd, omdat de bevolkingsgegevens
steeds op dezelfde wijze genoteerd werden. Elk jaar begint met de vermelding
van het inwonertal van 31 december van het voorafgaande jaar, vermeerderd
met geboorte en vestiging en verminderd met sterfte en vertrek. Alleen over
het jaar 1879 bestaat onduidelijkheid, zowel in het gemeenteverslag als in het
provinciaal verslag. De notatie is in beide gevallen als volgt:
31-12-1878
vermeerderd met
31-12-1879
mannen
3403
134
3537
Voor het jaar 1880 ech ter:
31-12-1879
vermeerderd met
31-12-1880
mannen
3287
65
3352
vrouwen
3283
121
3404
vrouwen
3215
34
3249
Gekozen is voor de volgende inwonertallen:
1878 - 6686 personen
1879 - 6502 personen
1880 - 6603 personen
totaal
6686
255
6941
totaal
6502
99
6601
Deze keuze lijkt gerechtvaardigd, aangezien de verslagen geen enkele reden
aanvoeren, die de plotselinge groei zou kunnen verklaren. Ook Van Schelven,
Stroink en C.B.S. gaan uit van een inwonertal van 6502 in 1879 12 ).
Uitwerking:
In eerste instantie roept grafiek lover de bevolkingsgroei van Hengelo tussen
1850-1914 de volgende conclusies op:
15

a een snelle groei tussen 1865-1870,
b een relatieve achteruitgang in de zeventiger jaren, die zelfs een absolute
achteruitgang te zien geeft na 1878,
c een explosieve groei na 1880.
Voor een juiste interpretatie van de grafiek is het noodzakelijk de groeipercentages
te vermelden:
Tabel I - groeipercentagens per 10 jaar tussen 1820-1920.
1820-1830
1830-1840
1840-1850
1850-1860
1860-1870
10,8 070
13 070
3,2070
8 070
41,7079
1870-1880
1880-1890
1890-1900
1900-1910
1910-1920
17,3070
45,4070*
45,8070
31,7070
28,7070
* Door grens wij zigingen va n 1880 en 1886 is de beval king vermeerderd met 1083 personen. Deze
zijn bij de berekening va n het groeipercentage buiten beschouwing gelaten.
Inderdaad is de groei tussen 1865-1870 opmerkelijk. De bevolking van Hengelo
neemt toe van 4273 inwoners in 1865 tot 5633 inwoners in 1870. Een stijging
in 5 jaar van 31,8070! Geen enkele gemeente in Overijssel benadert ook maar
enigszins de percentuele groei van de gemeente Hengelo. Deze groei komt vrijwel
geheel voor rekening van het vestigingsoverschot, zoals blijkt uit tabel Ir.
Tabel 11 - het vestigingsoverschot tussen 1865-1870
31 / 12 gevestigd vertrokken vestigingsoverschot
m v m v m v totaal
1865 125 100 37 28 88 72 160
1866 259 190 176 154 83 40 123
1867 272 236 168 103 104 133 237
1868 245 212 117 84 128 128 256
1869 322 250 186 132 136 118 254
17
539 491 1030

18
Tussen 1865-1870 groeit de bevolking met 1360 personen, waarvan 1030 door
het vestigingsoverschot. Het behoeft geen betoog, dat de stichting van de Nederlandsche
Katoenspinnerij in 1865 en de verplaatsing van de Machinefabriek
Stork uit Borne naar Hengelo in grote mate verantwoordelijk zijn voor
het vestigingsoverschot.
Geheel anders is het beeld in de zeventiger jaren. De bevolking van Hengelo
neemt toe van 5633 inwoners in 1870 tot 6603 inwoners in 1880. Een stijging in
tien jaar van slechts 17,3%. Ondanks de aanleg van de spoorwegen, de opening
van een handelsbeurs en de vestiging van enkele industrieën verliest Hengelo
in de zeventiger jaren z'n aantrekkingskracht als vestigingsplaats, zowel
voor fabrikanten als arbeiders. Duidelijk wordt dit geillustreerd in tabel 111.
Tabel 111 - het vestigingsoverschot tussen 1870-1880.
31/12 gevestigd vertrokken vestigingsoverschot
m v m v m v totaal
1870 184 148 228 204 -44 -56 -100
1871 198 173 140 86 58 87 145
1872 248 218 228 178 20 40 60
1873 166 118 169 138 -3 -20 -23
1874 176 155 170 142 6 13 19
1875 213 161 161 ,107 52 54 106
1876 225 165 200 158 25 7 32
1877 185 171 211 187 26 16 42
1878 232 183 169 129 63 52 115
1879 269 207 198 163 71 44 115
I 222 205 427
Het vestigingsoverschot, in de jaren 1865-1870 zo belangrijk voor de bevolkingsgroei,
bepaalt in de zeventiger jaren slechts de helft van de totale bevolkingsgroei.
De typhus-epidemie van 1871, de brand van de Nederlandsche Katoenspinnerij,
die de produktie enige jaren stillegt en de jaren aanhoudende
overproduktie van de bontweverijen zijn oorzaken van het verminderde vestigingsoverschot.
In een later stadium zullen deze oorzaken worden besproken.
De explosieve groei na 1880, die tientallen jaren aanhoudt, heeft Hengelo

voorgoed zijn stedelijk karakter gegeven. Tabel IV vormt het bewijs van deze
stelling.
Tabel IV - de positie, die Hengelo inneemt in de rij van Overijsselse gemeenten
qua bevolkingsaantal. *
datum jaar plaats
1- 1 1830 22ste plaats
1- 1 1840 22ste "
19-11 1849 23ste "
31-12 1859 23ste "
1-12 1869 12de
31-12 1879 9de
31 -12 1889 6de
31-12 1899 6de "
31-12 1909 5de
31-12 1920 4de
• Ontleend aan gegevens van hel C. B.S.
Tot 1860 is Hengelo een van de onbetekenende kerkdorpjes. Na 1860 maakt
het een snelle ontwikkeling door, die resulteert in een 12de plaats wat betreft
het bevolkingsaantal in 1870. Toch is een verschuiving van de 23ste naar de
12de plaats veel minder spectaculair dan de verschuiving van de 9de naar de
4de plaats na 1880. Binnen 30 jaar schaart Hengelo zich onder de grote Twent-.
se steden Almelo, Enschede en Oldenzaal. Absoluut gezien stijgt de bevolking
van 6603 in 1880 tot 23273 in 1914.
De groeipercentages in de eerste twee decennia na 1880 liggen zelfs nog hoger
dan die in de periode van 1860-1870.
Opvallend is dat de groei steeds minder veroorzaakt wordt door het vestigingsoverschot,
zoals blijkt uit tabel V.
Tabel V - vestigingsoverschot in 1865-1870/ 1870-1880/ 1880-1914.
periode
1865-1870
1870-1880
1880-1914
vestigingsoverschot
1030 personen
427 personen
5938 personen
totale groei
1360 personen
970 personen
16670 personen
percentage
75,70/0
44,0%
35,6%
19

In grafiek 11 wordt de groei van Hengelo vergeleken met die van Almelo, Enschede,
Hellendoorn en Markelo. Het indexcijfer is bepaald op het inwonertal
van elke gemeente in 1879. Het volgende kan uit de grafiek afgeleid worden:
- De lage uitgangspositie van de gemeente Hengelo en de uiteindelijke hoge
score in 1920 duiden op een enorme bevolkingsgroei. Ook in deze grafiek
komt duidelijk naar voren dat de groei na 1880 in wezen opzienbarender is
dan de groei in de periode 1860-1870. Alleen de gemeente Enschede benadert
enigszins de ontwikkeling van de gemeente Hengelo.
De geringe groei van de gemeenten Markelo en Hellendoorn. Deze gemeenten
zijn opgenomen in de grafiek, omdat ze in de jaren 1830, 1840, 1850 en
1860 vrijwel evenveel inwoners telden als Hengelo. De geringe bevolkingsgroei
in Markelo en Hellendoorn is te wijten aan de slechte infrastructuur
en de overwegend agrarische bevolking.
- De teleurstellende groei van de gemeente Almelo. Deze gemeente was in de
eerste helft van de 19de eeuw een belangrijk textielcentrum. Hier werd in
1830 de eerste stoommachine van Twente geplaatst !JI. Vooral met deze stad
had de N.H.M. veel contacten. Een mogelijke verklaring voor de teleurstellende
bevolkingsgroei is het beleid van de Almelose fabrikanten, dat altijd
op protectie gericht is geweest. De protectie leidde tot een zeker conservatisme
ten aanzien van nieuwe technieken en nieuwe afzetsgebieden. De
N.H.M. stond immers garant voor een vaste afname l41 • Toen de protectionistische
maatregelen wegvielen, hadden de Hengelose en Enschedese fabrikanten
hierop wel een antwoord. Zo had Stork, 'te laat geboren voor de
vaste contracten met de N.H.M.', een nieuw afzetgebied in Engels-Indië
gevonden. De altijd bestaande achterstand was in een voorsprong omgeslagen.
Bij dit alles is er geen rekening gehouden dat de Almeloër Salomonson
de eerste Stoom weverij van Twente in Nijverdal stichtte en aldaar een sterke
bevolkingsgroei bevorderde.
Samenvatting:
In 1812 telt Hengelo 2836 inwoners en onderscheidt zich, met uitzondering
van het grote aantal bontwevers, in niets van de andere Twentse dorpen.
Een heel geleidelijke groei, een algemeen beeld in Twente, brengt Hengelo op
een inwonertal van 3915 in 1860.
Dan breekt de eerste groeiperiode aan in de zestiger jaren. Met name in de
tweede helft is de groei spectaculair. De aanleg van de spoorlijn, de vestiging
van de Nederlandse Katoenspinnerij, de verplaatsing van de Machinefabriek
Stork uit Borne naar Hengelo en de uitbreiding van de bontweverijen zijn direct
verantwoordelijk voor de groei. Vanaf hun ingebruikneming leveren al-
21

22
leen de Nederlandse Katoenspinnerij en de Machinefabriek Stork al aan ±
400 mehsen werk . In het bevolkingsregister uit de periode. 1860-1870 treft men
veel bijschrijvingen aan van personen uit omliggende plaatsen, die zich als
spinner of spinster laten inschrijven en van personen uit Borne, die met Stork
mee verhuizen. Niet het geboorteoverschot (24,3070), maar het vestigingsoverschot
(75,7%) bepaalt de bevolkingstoename.
De zeventiger jaren staan in geen verhouding tot de periode 1860-1870.
Gesproken kan worden van een relatieve achteruitgang. Blijkbaar was de st uwingskracht
van de zestiger jaren nog niet zodanig ontwikkeld om een voortgaande
bevolkingsgroei te kunnen garanderen. Belangrijke industriële vestigingen
vinden niet plaats. Slechts 427 personen laten zich inschrijven in het bevolkingsregister
tussen 1870-1880 en de totale bevolking stijgt maar met 970
zielen.
Na 1880 volgt de tweede groeiperiode. Deze draagt een explosief karakter. In
1881 nadert de bebouwing de grenzen van de gemeente Hengelo en door middel
van grenswijjd'gingen met Lonneker en Weerselo in respectievelijk 1881 en
1886 wordt het oppervlak van de gemeente Hengelo aanzienlijk uitgebreid
Tussen 1880 en 1920 vindt een verviervoudiging van de bevolking plaats! Het
vestigingsoverschot is nog maar voor 35,6% verantwoordelijk voor de bevolkingstoename.
Het geboorteoverschot bepaalt nu de groei van de bevolking.
Waar Hengelo in de periode 1860-1870 groeide door een instroom van buitenaf,
komt de bevolkingsaanwas in de 2de groeiperiode van binnenuit tot stand.
Hoofdstuk 11
De beroepstellingen van 1849, 1860, 1870, 1889, 1899 en 1909
Verantwoording van het bronnenmateriaal:
Voor het tellen van de beroepen in 1849 is gebruik gemaakt van de gemeentelijke
volkstelling van november 1849, waarbij achter elke naam iemands beroep
vermeld staat.
Voor de beroepstellingen van 1860 en 1870 zijn de bevolkingsregisters van de
gemeente Hengelo van 1860-1870 en 1870-1880 geraadpleegd. Hengelo beschikte
in deze tijd niet over een inwonertal, hoger dan 5000, nodig om voor
een afzonderlijke registratie van de beroepen in categorieën in aanmerking te
komen. Bij de interpretatie van de bevolkingsregisters, die elk een looptijd
hebben van 10 jaar, zijn alle latere inschrijvingen buiten beschouwing gelaten.
Zo wordt een duidelijk beeld verkregen van de aard en omvang van de beroepsbevolking
in 1860 en 1870.
' 5l

24
hoger zijn, wanneer de telling niet in november 1849, maar in de zomer van
'49 had plaatsgevonden ' 6 ).
Fabriekmatige produktie kwam in de textiel nauwelijks voor. Het Gemeentelijk
Verslag van 1850 vermeldt 596 thuiswevers en slechts 74 fabrieksarbeiders
(waaronder mannen, vrouwen en kinderen). De 9 fabrikanten, genoemd in de
telling van november 1849, zijn dan ook in de eerste plaats 'linnenreeders'.
De beroepstelling van 1860: Het meest opvallend is de sterke daling, die zich
voordoet bij de beroepsbevolking in de landbouwbedrijven en tegelijkertijd de
stijging van het aantal arbeidskrachten in de textielnijverheid. Toch mag aan
de daling in de landbouwbedrijven geen absolute waarde worden toegekend,
want het is niet onaannemelijk dat de 72 dagloners en 54 dienstknechten ook
in de landbouwsector werkzaam zijn geweest I7 ). Het is enkel een indicatie van
een zich aftekenende achteruitgang.
De totale textielnijverheid kent in 1849 slechts 7 te onderscheiden beroepen,
terwijl in 186026 verschillende beroepen vermeld worden. De volgende criteria
worden gehanteerd bij de beroepsdifferentiatie:
1 differentiatie naar de plaats van het werk.
(bv. bontwever = thuiswever of bontfabriekwever)
2 differentiatie naar de graad van mechanisering.
(bv. calicotwever of stoomcalicotwever)
3 differentiatie naar het soort materiaal, waarmee gewerkt wordt.
(bv. damast wever of marseillewever)
De 30 mensen, werkzaam in de metaalnijverheid, maken duidelijk dat deze categorie
in 1860 nog niet van betekenis is.
De beroepstelling van 1870: De beroepstelling van 1870 illustreert de overgang
van de gemeente Hengelo in de richting van een industriestad. Totaal nieuwe
beroepen dienen zich aan; de inschrijving in het bevolkingsregister toont vaak
het fabriekmatig karakter van het beroep en van de in totaal 393 ingeschreven
landbouwers zijn slechts 37 afkomstig uit het dorp Hengelo, terwijl de overige
356 boeren werken in de marken Woolde, Oele en Beckum, die hun agrarische
karakter nog enige tijd behielden.
De percentuele daling in de textielnijverheid heeft waarschijnlijk te maken met
de afzetproblemen, waarmee de bontweverijen sinds 1867 te kampen hebben
gehad. Een van de bontweverijen is zelfs in 1869 een jaar gesloten geweest! In
tegenstelling tot de beroepstellingen van 1849 en 1860 komt het beroep van
bontwever nu ook voor bij de hoofden van gezinnen. Er zijn zelfs bontwevers
die een gezin van 6-niet-werkenden onderhouden, terwijl deze situatie eerder al-

leen voorkwam bij sommige smeden, winkeliers, fabrikanten e.d. Met
uitzondering van de marken zijn de bontwevers fabrieksarbeiders. Als zodanig
staan ze ook ingeschreven in het bevolkingregister (596 fabrieksarbeiders
tegen 227 bontwevers). Deze fabrieksarbeiders moeten bontfabriekwevers geweest
zijn, omdat de aard van het werk van de arbeiders van de Machinefabriek
Stork precies omschreven staat in het bevolkingsregister.
De arbeiders van de Machinefabriek Stork en het spoorwegpersoneel vormen
een geheel nieuwe categorie in Hengelo. Het hoge spoorwegpersoneel wordt
voornamelijk van buiten Twente. aangetrokken, terwijl de arbeiders van de
Machinefabriek Stork mee verhuizen met de fabriek van Borne naar Hengelo.
In het bevolkingsregister worden slechts 131 metaalbewerkers genoemd (inclusief
smeden e.d.), terwijl in het Gemeentelijk en Provinciaal Verslag van 1870
voor Stork al 214 metaalarbeiders vermeld worden. De verklaring hiervoor is
dat veel metaalarbeiders van Stork in 1870 nog in Borne woonden en pas in de
zeventiger jaren naar Hengelo verhuisden.
Qua arbeidspotentieel stond de metaalnijverheid in 1870 in geen verhouding
tot de textielnijverheid, maar het economisch belang van beide categorieën
kan niet afgemeten worden aan de hand van de beroepstellingen.
De beroepsteJlingen van 1889, 1899 en 1909: De beroepstellingen van 1889,
1899 en 1909 verschillen onderling weinig en worden niet afzonderlijk behandeld.
De daling van het aantal personen, werkzaam in de landbouwbedrijven,
zet zich voort en in 1909 is nog 8,1070 van de beroepsbevolking werkzaam in
categorie XVII.
Van de 681 personen, werkzaam in de landbouw, zijn 350 landbouwers geclassificeerd
onder A, dat wil zeggen, dat zij hoofd van een bedrijf zijn voor eigen
rekening. Het grote aantal zelfstandige boeren geeft het kleinschalig karakter
van het boerenbedrijf duidelijk aan. Voor 1889 en 1899 gelden dezelfde uitkomsten.
Toch zullen in het 'hoogseizoen' de boeren wel bijgestaan worden
door een belangrijk deel van decategorie 'overige beroepen', die in 1909 nog
15070 van de totale beroepsbevolking vormen.
Het totaal aantal personen, werkzaam in de textielnijverheid, schommelt in de
laatste decennia van de 19de eeuw rond de 40070 van de beroepsbevolking. Absoluut
gezien maakt de textielnijverheid een enorme groei door. Van bontwevers,
naaisters e.d. is geen sprake meer, maar de vermelding van deze beroepen
heeft een fabriekmatiger en zakelijker karakter gekregen. In de telling van
1909 staat het als volgt genoteerd:
fabricage van katoenen garens
- fabricage van wollen stoffen
25

26
- fabricage van linnen stoffen
- fabricage van katoenen stoffen
fabricage van trijpstoffen.
Het belang van de fabricage van katoenen stoffen in Hengelo blijkt uit tabel
VII.
Tabel VII - het aandeel van de Hengelose bontweverijen in de fabricage van
katoenen stoffen.
classificatie* Hengelo Overijssel Nederland
A+B 9 103 247
C + D mnl. 1401 10491 12687
C + D vrl. 1138 5127 6047
Totaal 2539 15618 18734
Het aandeel van Hengelo t.o.v. Overijssel is 16,3070
Het aandeel van Hengelo t.o.v. Nederland is 13,6070
* A + B hoofd van een bedrijf of onderneming voor eigen rekening (A) of voor rekening van
een ander (B).
C + 0 personen in dienstbetrekking, belast met enige directie (C) of behorende tot de gewone
werklieden (0)
De textielnijverheid is de enige bedrijfstak, waarin veel vrouwen werkzaam
zijn. Van de totale vrouwelijke beroepsbevolking is respectievelijk 58,5070,
57,4070 en 55,5070 in 1889, 1899 en 1909 werkzaam in de textielnijverheid.
Overigens zijn enkele honderden ongehuwde vrouwen in deze periode in betrekking.
De metaalnijverheid bestond uitsluitend uit mannelijke arbeidskrachten. Deze
categorie maakt een onstuimige groei door en verdrievoudigt tussen 1889 en
1909. Conjunctuurfluctuaties hebben nauwelijks enige invloed uitgeoefend op
de ontwikkeling van de metaalnijverheid, zoals zal blijken in hoofdstuk 111.
Toch heeft de metaalnijverheid de positie van de textielindustrie in 1909 nog
niet overgenomen.

Samenvatting:
Ondanks het sterk van elkaar verschillende bronnenmateriaal, geeft tabel VI
aan, dat de verschuivingen binnen de belangrijkste bedrijfstakken geleidelijk
plaatsgevonden hebben.
De belangrijkste verschuivingen zijn:
1 De relatieve achteruitgang van het aantal personen, werkzaam in de landbouw.
De absolute achteruitgang tussen 1849-1960 is niet geloofwaardig en
een gevolg van onduidelijke omschrijvingen van beroepen zoals dienstknecht,
dienstmeid, dagloner e.d. Zeer waarschijnlijk heeft de landbouw
ook in de jaren 1860-1870 aan ruim 600 mensen werk verschaft.
2 De verviervoudiging van het aantal arbeidskrachten, werkzaam in de textielnijverheid.
De vestiging van de bontweverij van C.T. Stork in 1854 verklaart
de toename van het aantal bontwevers tussen 1849-1860, terwijl de
geringe groei tussen 1860-1870 een gevolg is van de afzetproblemen, waarmee
de bontweverijen na 1867 te kampen hadden. Een percentage van
± 40070, werkzaam in de textiel, verraadt de overheersende positie van deze
categorie. Pas in de 20ste eeuw tekent zich een relatieve achteruitgang af in
het voordeel van de metaalnijverheid.
3 De opkQmst van de metaalnijverheid, die in 1909 aan 16,1070 van de beroepsbevolking
werk biedt. Qua omvang speelt deze bedrijfstak pas rond
de eeuwwisseling een belangrijke rol. Zo zijn in 1889 weliswaar 479 personen
werkzaam in de. metaalnijverheid, maar dit aantal is slechts betrekkelijk
als hiernaast het aantal mensen, werkzaam in het verkeerswezen (w.o.
de spoorwegen) en in de bouwbedrijven geplaatst wordt, respectievelijk 236
en 207 arbeidskrachten.
Ondanks de vaststelling, dat omvang en groei van de beroepsbevolking niet
het absolute economische belang van een categorie kunnen aangeven, illustreert
de overheersende positie van de textielnijverheid, dat deze met name
de industriële ontwikkeling van de gemeente Hengelo gedragen heeft.
27

28
Hoofdstuk 111
De ontwikkeling van het fabriekswezen
tussen 1850-1914
Verantwoording van het bronnenmateriaal:
Het belangrijkste bronnenmateriaal voor dit hoofdstuk bestaat uit de verslagen
van de Kamer van Koophandel van de gemeente Hengelo van 1879-1914.
De verslagen tussen 1852, de oprichtingsdatum van de Kamer van Koophandel,
en van 1879 zijn door wàterschade verloren gegaan en de copieën, die
in het provinciehuis te Zwolle bewaard werden, zijn zoekgeraakt tijdens de
Duitse bezetting. In deze leemte wordt enigszins voorzien door de uitvoerig
beredeneerde verslagen van de gemeente Hengelo, die tussen 1853-1866 verkorte
samenvattingen bevatten van de verslagen van de Kamer van Koophandel.
De gemeenteverslagen van 1871 en 1876 bezitten een bijlage, waarin een
overzicht wordt gegeven van de situatie van het fabriekswezen. De provinciale
verslagen van 1850-1914 bewijzen hun nut voor de periode 1867-1879, maar
zijn voor het overige deel nauwelijks van belang.
De verwerking van het bronnenmateriaal wordt in de eerste plaats bemoeilijkt
doordat elk jaar andere criteria gehanteerd werden bij het in beeld brengen
van de situatie van het fabriekswezen. Zo is tot 1860 niet duidelijk welke leeftijdscategorie
onder de aanduiding 'kinderen' valt. Na 1860 wordt onderscheid
gemaakt tussen jongens en meisjes van 14 tot 18 jaar en kinderen beneden
14 jaar. Na 1866 wordt deze indeling opnieuw gewijzigd en telt iedereen
beneden de 16 jaar als kind mee. En zo vindt tussen 1879-1881, in 1884 en 1885
en tussen 1907-1914 een optelling plaats van alle Hengelose bontwevers, terwijl
in de andere jaren gespecificeerd wordt per bontweverij . De berekening
van de toename van het verwarmd oppervlak stuit op dezelfde moeilijkheden:
tussen 1857-1881 vermelding van het aantal paardekrachten
tussen 1882-1887 vermelding van het aantal stoommachines en het aantal
ketels
tussen 1888-1899 vermelding van het aantal paardekrachten en het verwarmd
oppervlak
tussen 1900-1914 vermelding van het verwarmd oppervlak.
In de tweede plaats wordt de verwerking bemoeilijkt door de blijkbaar grote
vrijheid van de ondernemers in het al of niet verstrekken van gegevens aan de
Kamer van Koophandel. Elk verslag over de situatie van het fabriekswezen begint
dan ook met een dankzegging aan het adres van de ondernemers voor het
welwillend afstaan van de gegevens. Veel ondernemers sturen zelfs geen be-

drijfsoverzichten. Zo klaagt de Kamer van Koophandel jarenlang over een
steenbakkerij, van wie zij 'helaas geene gegevens ontving'. En de Hengelosche-Stoom-Beiersch-Bierbrouwerij
geeft de Kamer van Koophandel pas 5
jaar na haar oprichting het eerste bedrijfsoverzicht.
In de derde plaats blijken de medewerkers van de Kamer van Koophandel verschillende
waarde te hechten aan de jaarverslagen. Het ene jaar wordt voorzien
van een schitterende inleiding met een analytisch karakter, waarin de algemene
situatie van het fabriekswezen wordt behandeld en waaraan tabellen
e.d . niet ontbreken. Daarentegen is in 1893 helemaal geen verslag verschenen.
En het begrip 'bevredigend' als dekking voor de totale economische situatie
geeft geen enkel houvast! Zeker niet als blijkt, dat de twee belangrijkste bedrij
fstakken verschillend reageren op conjunctuurfluctuaties.
Wanneer ontbrekende gegevens via afleidingen tot stand gekomen zijn, wordt
dit vermeld bij de behandeling van de grafieken en tabellen.
Chronologisch overzicht van de belangrijkste industriële vestigingen:
De situatie in 1853: In 1819 bezocht Gijsbert Karel van Hogendorp Hengelo.
Hij trof drie bontweverijen aan, die niet over echte fabrieksgebouwen beschikten.
De fabriek bestond slechts uit een weverij, waar de uit Engeland afkomstige
garens geverfd werden en de wevers waren dus thuiswevers l91 • In
1853 is de situatie nog vrijwel identiek. In het gemeenteverslag worden de volgende
ondernemingen genoemd:
3 weeffabrieken
2 rietmakerijen
I borstelmakerij
I hoedenmakerij
3 tabakskerverijen
I steenbakkerij
1 oliemolen
2 korenmolens
2 grutterijen
2 katoendrukkerijen
2 bierbrouwerijen
In de drie weeffabriekjes werken slechts 74 mannen, vrouwen en kinderen,
terwijl daarnaast 596 thuiswevers vermeld worden. De beroepstelling van 1849
maakt duidelijk dat de overige ondernemingen werk boden aan de eigenaar en
zijn gezin, soms vermeerderd met I of meer dienstknechten/ arbeiders.
1854 - De vestiging van de Weefgoederenfabriek C. T. Stork en Co te Henge­
/o2°).Eigenlijk hebben Charles Theodoor Stork en zijn broer Jurriaan Engelbert
dit bedrijf al in 1852 gesticht. De ververij bevond zich in Denekamp, ter-
29

30
wijl het reedersbedrijfje in Oldenzaal gevestig;d was. In 1854 werd de onderneming
om drie redenen naar Hengelo verplaatst:
a in Oldenzaal was een gebrek aan geschoold personeel, terwijl in Hengelo
voldoende bontwevers waren.
b in Oldenzaal was onvoldoende water aanwezig, nodig voor de stoomketels.
c C. T. Stork werd door de gemeenteraad van Oldenzaal in zijn industriële
activiteiten gehinderd, hetgeen sommige schrijvers wijten aan de slechte
verstandhouding tussen het roomse en niet-roomse deel der bevolking2l).
Na een bezoek van koning Willem III kreeg deze firma het recht het predikaat
'koninklijk' te voeren.
1863 - De vestiging van de bontweverij van Zehender Traus en Co. te Henge-
10 221 • Ook deze firma was afkomstig uit Oldenzaal. In 1874 werd deze bontweverij
een onderdeel van de N. V. De Twentsche Bontweverij .
1865 - De oprichting van de N. V. Nederlandsche Katoenspinneri/ 3 ). Het bijzondere
van de stichting van de Spinnerij was, dat bijna alle 60 aandeelhouders
in Holland woonden. Het overgrote deel van het kapitaal was afkomstig
van buiten Hengelo en Twente 24l • Vreemd was dit niet, want de Twentse fabrikanten,
van huis uit meer koopman dan industrieel, openden liever een weverij
dan een spinnerij, waarvoor veel meer kapitaal vereist was. Zoals de Kamer
van Koophandel van Enschede in 1891 schrijft: 'de Twentsche handelsgeest
bracht reeds vanzelf mede dat de weverij die met geringe kosten van aanleg
een grooten handelsomzet medebracht, verkozen werd boven de spinnerij,
in welke een zeer aanzienlijk kapitaal moest worden vastgelegd zonder dat
daarmede naar evenredigheid groot er handelsomzettingen worden verkregen' .
R.A. de Monchy, zoon van de directeur van de N.H.M., en H. Veder, bedrijfsleider
van de spinnerij van Stork, Gelderman en Eekhout te Oldenzaal,
kozen voor de gemeente Hengelo om de volgende redenen:
I de enorme uitbreiding van de Twentse Weefindustrie en de daarmee gepaard
gaande behoefte aan garens.
2 de aanleg van de spoorlijn Almelo-Hengelo-Salzbergen om zo goedkoop
steenkool te vervoeren.
Het is de Nederlandsche Katoen Spinnerij de eerste jaren niet voor de wind gegaan.
In 1867 leed de firma veel verlies, dat volgens de directie zijn oorsprong
vond bij het personeel, dat onbekend was met de garen fabricage en zich schuldig
maakte aan drankmisbruik 25l • In 1868 overleed H. Veder en in 1872 brandde
de spinnerij tot de grond toe af. Na herbouw werd de produktie in augustus
1874 hervat.

32
d 1iI 111\ '1
JO
29
" 27
26 I
2S
" I , i
13
Z2 I
21 '
20
!9
18
:: i 1
I'
Il
12
II
10 I i I
I " i
I
I i I 1
I I
I , ,
I Ll
I d·
I
6\
11
i
i
i
i
Grafiek JIl: vergelijking van het arbeidersaandeel van de Ned. Katoenspinnerij,
de Machinefabriek Stork en de drie bontweverijen.
Toelichting op grafiek lIl:
Deze grafiek heeft uitsluitend betrekking op de fabrieksnijverheid. Het fabrieksaandeel
per vestiging is voor ieder jaar de optelsom van alle arbeiders.
Hierbij moet aangetekend worden dat de textielbedrijven zowel mannen,
vrouwen als kinderen omvatten en dat de Machinefabriek Stork geen vrouwelijk
personeel kende.
Het economische belang van de vestigingen komt in deze grafiek niet tot uitdrukking.
Tabel VIII maakt duidelijk dat de gemiddelde arbeider van de Machinefabriek
Stork economisch gezien voor de gemeente Hengelo van meer betekenis
was.

Tabel VIII - de weeklonen in 1876
Naam van het
bedrijf mannen
Kon. Weefgoederenfabriek
Stork j 5, - / j 10, ­
Mqchinefabr.
Stork
j7,-/j 18, -
Ned . Katoen-
spinnerij j6,-/j 13, -
Twentsche Bontweverij
j6,50/ j 8,50
Hengelosche Bontweverij
j6, -/j 12, -
weeklonen
vrouwen
j 3, - / j 3,50
j5,- / j8, -
j 1,50/ 4, -
j 3,50/ j 8, -
kinderen
j 1, -/j 4,-
j2, -/j3, -
j 2, - / j 4,50
j 2, - / j 4, -
De Nederlandsche Katoenspinnerij: Op het eerste gezicht is de groei van de
Nederlandsche Katoenspinnerij niet bepaald spectaculair te noemen. Deze indruk
wordt gevestigd door Tabel IX , waaruit de geringe groei der produktie
blijkt.
I
Tabel IX - De toename van grondstoffen, kolen en spillen bij de Nederlandsche
Katoenspinnerij.
aantal balen kolen (in tonnen) i aantal spillen
1880
1890
1900
19\0
1914
4130
5780
6670
8266
7512
2463
2500
2578
2815
2561
35000
35000
35280
50860
De N .K.S. heeft voortdurende strijd moeten leveren om het bestaan. De bedrijfsresultaten
worden in de verslagen van de Kamer van Koophandel vaak
onbevredigend geneomd. Door de wisselende katoenprijzen zijn spinnerijen
zeer conjunctuurgevoelige bedrijven. Wilden zij met succes concurreren, dan
moest door bedrijfsvergroting de kostprijs zo laag mogelijk blijven. Juist die
bedrijfsvergroting leidde echter tot een moordende concurrentie, met name
vanuit Engeland. Het verslag van de Kamer van Koophandel van 1885
schrijft: 'De gedrukte toestand van de spinnerijen in 't algemeen is een gevolg
33

in 't afgelopen jaar zeer bevredigend en laat zich ook voor 1898 gunstig aanzien.
Zoo wel de hier bestaande machinefabriek als de fabriek van appendages, hadden
het geheele jaar druk werk en waren verplicht zich uit te breiden, om aan
de vele aanvragen te kunnen voldoen. In menig geval was dit hen toch niet mo··
gelijk en ontgingen haar bestellingen wegens den veel te langen leveringstijd,
dien zij moesten vorderen'. Vanaf de tweede helft van de jaren negentig stijgt
het personeelsbestand enorm. Nog explosiever is de toename van de productie.
Tussen 1885 en 1905, in 20 jaar tijd, vervijfvoudigt de productie tot 8.546.000
kg. verwerkt ijzer. In de 20ste eeuw zet zich deze ontwikkeling voort.
Samenvattend kan gezegd worden dat het belang van de vestiging van de Machinefabriek
Stork in de beginjaren, in vergelijking met de textielnijverheid,
relatief gering is geweest. Na 1895 krijgt de metaalindustrie, bestaande uit de
Machinefabriek Stork en haar dochteronderneming Dikkers, een steeds grotere
greep op het economische leven van de gemeente Hengelo en in het begin
van de 20ste eeuw lijkt de metaalindustrie voorbestemd de monopoliepositie
van de textielnijverheid over te nemen.
De bontweverijen: De enorme omvang en groei van het arbeidersaandeel van
de bontweverijen valt duidelijk af te lezen uit grafiek lIl. Jammer is dat het
bnjmnenmateriaal tussen 1871-1879 te onbetrouwbaar is om in de grafiek te
verwerken. Hetzelfde geldt voor de hoeveelheid verwerkte garens en het gebruik
van steenkool. Toch blijkt uit de schaarse gegevens de reusachtige productievergroting.
Tabel X - De toename van de hoeveelheid verwerkte garens en steenkool in de
bontweverijen .
1880
1890
1900
1910
1914
verwerkte steenkool
garens (in kg) (in tonnen)
328.900
974.100
1866.166
2355
4865
6670
9750
10249
De zeer snelle toename van het aantal bontwevers wordt een aantal keren onderbroken.
Met name in het begin van de 20ste eeuw doet zich een vrij ernstige
daling voor. De stijging of daling van het aantal bontwevers loopt vrijwel syn-
35

36
chroon met de positieve dan wel negatieve bedrijfsresultaten van de bontweverijen,
zoals deze vermeld worden in de verslagen van de Kamer van Koophandel,
in de provinciale verslagen en in de gemeenteverslagen. Zo zijn de jaren
1853, 1861, 1867, 1884 en 1891 de beginjaren voor crisisperioden in de
bontweverijen en tegelijkertijd neemt het aantal bontwevers in deze jaren af.
In de 20ste eeuw kan deze parallel niet meer getrokken worden. Uit de verslagen
kunnen de volgende crisisperioden afgeleid worden:
1853-1857 te hoge grondstofprijzen.
1861-1862 hoge grondstofprijzen door de Amerikaanse Burgeroorlog.
1868-1871 prijsdaling vàn katoenen goederen op Java.
1878-1879 afzet problemen door overproductie.
1884-1886 koopkrachtvermindering op Java door onder anderen een mislukte
koffieoogst.
1891-1895 prijsdaling van katoenen goederen in Brits-Indië.
1903-1914 complex van factoren, waardoor de verslagen somber van toon
blijven.
Een viertal crisisperioden komt in aanmerking voor nadere toelichting, omdat
deze elk een fase in de industriële ontwikkeling illustreren: De eerste crisis
(1853-1857) valt samen met een periode van internationale hoogconjunctuur.
De theorie van J. Ridder, dat industrieel -onderontwikkelde gebieden anticyclisch
reageren op de internationale conjunctuur, lijkt voor de Hengelose situatie
geldigheid te bezitten. Volgens zijn theorie zullen in een fase van hoogconjunctuur
de prijzen van de grondstoffen stijgen. Moderne ondernemers
zullen door middel van mechanisatie tot kostenverlaging proberen te komen.
Takken van nijverheid, die nog niet in het stadium van echte industriële productie
verkeren, zullen dan het bedrijf tijdelijk sluiten, totdat betere tijden
aanbreken 35 ). Inderdaad besluit het gemeenteverslag van 1854 met een opmerking
over een 'gedrukten markt' en in 1856 wordt het volgende vermeld:
'Twee weeffabrieken zijn vervallen, waarvan de wevers nu thuis werken.
Verder geen veranderingen'. Deze zin, met de toevoeging 'verder geen veranderingen',
maakt duidelijk dat aan die weeffabriekjes weinig waarde werd gehecht.
Twee jaar later wordt de situatie van het fabriekswezen al weer gunstig
genoemd en in 1859 schrijft men dat voor 'eenige honderden wevers meer
werk zou te bekomen zijn'. Deze crisisperiode illustreert het pré-industriële
stadium, waarin Hengelo omstreeks 1860 verkeerde.
Door de prijsdaling van katoenen goederen op de indische markt werd de
Twentsche katoennijverheid zich in de periode 1867/ 68-1871 bewust van de
nadelen van een te grote productie-gerichtheid op één markt. Zoals C. T. Stork
schreef: 'Onze Oost-Indische bezittingen waren toen met die artikelen sterk

overvoerd' )6). Twee bontweverijen werden in respectievelijk 1869 en 1870
gesloten. Ook de KWF leed zware verliezen. C.T. Stork stuurde H.l. Ekker,
zwager en firmant, naar Brits-Indië om de mogelijkheden van nieuwe markten
te onderzoeken. Ekker vond een groot afzetgebied in Rangoon. In 1871 losten
de moeilijkheden zich op, de twee bontweverijen werden opnieuw geopend en
het verslag van de Kamer van Koophandel over het jaar 1872 meldde 'vrij bevredigende
resultaten'.
Ondanks de nieuwe markten, bleef de Twentse katoennijverheid zo eenzijdig
op Indië gericht, dat internationale conjunctuurfluctuaties geen invloed hadden
op de bedrijfsresultaten. De Twentse katoennijverheid reageerde niet op
de crisissen van de jaren 1873 en 1882 37 ). Integendeel, dit waren voor de Hengelose
bontweverijen zeer gunstige jaren. De crisisperiode 1884-1886 werd dan
ook veroorzaakt door een mislukte koffieoogst en door malaise in de suikerindustrie
in Nederlands Oost-Indië. Hierdoor werd de koopkracht van de inlandse
bevolking aangetast.
De verslagen van de Kamer van Koophandel wekken de indruk dat de bontweverijen
in het begin van de 20ste eeuw voor onoplosbare problemen zijn komen
te staan. Van een langdurige crisisperiode kan weliswaar niet gesproken
worden, maar de bedrijfsresultaten zijn of matig of onbevredigend. De volgende
problemen worden in de verslagen vaak genoemd:
1 De enorme schommelingen van de prijzen van de Amerikaanse katoen, die
de wisselingen van de katoen prijzen tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog
evenaren.
2 De concurrentie van vooral het 'inferieure Engelsche goed'. Daarnaast
wordt ook Oosterijk genoemd, dat tijdens de politieke onrust van de Balkanstaten
grote hoeveelheden exporteert naar Nederland en de binnenlandse
markt verstoort.
3 Ondanks een grote uitbreiding van de buitenlandse markten, waardoor de
Twentse katoennijverheid opgenomen wordt in de internationale conjunctuurfluctuaties,
blijft de afzet op Indië overheersend. Het verslag van 1913
vermeldt het volgende: 'Evenals vorige jaren blijft het gevaar groot, dat bij
minderen welstand der bevolking in Indië de inferieure qualiteiten, van elders
aangevoerd, onze bontweverijen, die betere en duurdere soorten leveren,
een zware concurrentie zullen aandoen'.
Samenvattend kan van de bontweverijen het volgende gezegd worden:
1 De bontweverijen krijgen in de zestiger jaren een industrieel karakter.
De bontfabrieken, die al aanwezig waren, zijn niet van belang geweest voor
de industrialisatie van Hengelo.
37

Toelichting op grafiek IV:
Het verzamelen van gegevens over de ontwikkeling van het aantal hand- en
stoomgetouwen bij de K.W.F. heeft veel moeilijkheden opgeleverd. Het archief
is grotendeels verloren gegaan bij de bombardementen van 5 en 6 oktober
1944 en bevatte weinig bruikbare informatie. De Kamer van Koophandel
vermeldt pas vanaf 1882 het aantal hand- en stoomgetouwen bij dat bedrijf.
In de provinciale verslagen wordt af en toe melding gemaakt van het totale
aantal weefgetouwen in de gemeente Hengelo.
De ontwikkelingslijnen van grafiek IV zijn als volgt samengesteld:
A de stoomgetouwen:
1 Boot noemt in zijn boek, de Twentsche Katoennijverheid (1830-1873), voor
de jaren 1858-1861 de aantallen stoom ge touwen voor de gemeente Hengelo.
Deze cijfers kunnen alleen betrekking hebben op de firma Stork, aangezien
deze toen als enige stoomgetouwen in gebruik had 381 •
2 Het verslag van de Kamer van Koophandel van 1891 vermeldt in een tabel
100 stoomgetouwen voor 1863.
3 De aantallen stoomgetouwen tussen 1866 en 1873 worden ook door Boot
vermeld, maar intussen hebben alle Hengelose Bontweverijen stoomgetouwen39).
De statistische opgave van de Twentsche fabrieksnijverheid in 1867,
beschreven door J. P. Sprenger van Eij k in 1868 en overgenomen door
Stroink in zijn 'Stad en land van Twente', geeft de verhouding van het aantal
stoomgetouwen tussen de drie bontweverijen aan 40I •
Het aantal stoomgetouwen van de K. W. F. is uitgedrukt in een percentage
van het totaal en toegepast voor de jaren 1866-1873.
4 Vanaf 1882 wordt elk jaar door de Kamer van Koophandel het aantal
stoomgetouwen van de K.W.F. vermeld. De jaren 1879, 1880 en 1881 zijn
afgeleiden van de verhouding tussen het aantal stoomgetouwen van de drie
bontweverijen in 1886.
B de handgetouwen
1 Het overzicht van Sprenger van Eijk gaat uit van 403 arbeiders en 120
stoomgetouwen bij de K.W.F. Boot heeft berekend dat in 1867 in Twente
gemiddeld 100 arbeiders 144 stoomgetouwen in werking hielden 411 • Met deze
gegevens kan het aantal handwevers als volgt berekend worden:
403 - (120 x.l.QQJ = 320
144
Er kan uitgegaan worden dat de 320 handwevers tenminste 320 handgetouwen
bedienden. Waarschijnlijk ligt het getal zelfs hoger 421 •
39

40
2 De aantallen handgetouwen in de jaren 1879, 1880 en 1881 zijn afgeleiden
van de verhouding tussen het aantal handgetouwen van de drie bontweverijen
in 1886.
3 Vanaf 1882 wordt elk jaar het aantal handgetouwen bij de K.W.F. door de
Kamer van Koophandel vermeld; na 1895 heeft deze geen handgetouwen
meer in gebruik.
Ondanks enkele geschatte cijfers kunnen uit grafiek IV de volgende conclusies
getrokken worden: -
In vergelijking met de rest van Twente heeft Hengelo pas laat stoomgetouwen
ingevoerd. In 1858, het jaar, waarin Stork de eerste tien stoomgetouwen
opstelt, zijn in heel Twente al 1006 stoomgetouwen in gebruik 43l •
2 De plotselinge dalingen van het aantal stoomgetouwen vallen samen met de
crisisperioden van de bontweverijen. Ook correleert de lijn van het aantal
stoomgetouwen in hoge mate met de schommelingen van het aantal bontwevers,
zoals in grafiek 111 is uitgedrukt.
3 Tot 1880 is het aantal handgetouwen nog wel degelij k van belang voor de
productie. Na 1880 neemt het aantal stoomgetouwen van de K.W.F. zo
snel toe, dat in 1890 de productie op de handgetouwen niet meer van belang
kan zijn. Tabel XI maakt duidelijk dat hetzelfde, zij het in mindere mate,
eveneens geldt voor de drie bontweverijen gezamenlijk.
Tabel XI -het totaal aantal stoom- en handgetouwen bij de drie bontweverijen.
(1880-1890)
Hand Stoom Hand Stoom
1880 562 602 1886 223 1119
1881 536 664 1887 213 1169
1882 517 700 1888 188 1226
1883 484 967 1889 164 1370
1884 454 1040 1890 161 1570
1885 357 1080
4 De opvatting van De Jonge, dat toename van de productie-capaciteit van
de bontweverijen vooral plaatsvindt in de tachtiger jaren als gevolg van de
groei van het aantal stoomgetouwen, wordt in deze grafiek bevestigd 44l •

42
uitgevoerd, omdat de ontwikkeling van het verwarmd opervlak in m' anders
niet in beeld gebracht zou kunnen worden. De gemeente'{erslagen en de provinciale
verslagen zijn gebruikt voor de periode tot 1879 en de verslagen van
de Kamer van Koophandel hebben gegevens verschaft over de periode 1879-
1914. In de verantwoording van het bronnenmateriaal van hoofdstuk III is al
geschreven over de verschillende criteria, op grond waarvan de kracht gemeten
werd. Om toch de ontwikkeling weer te kunnen geven, is het aantal paardekrachten
tussen 1888-1893 uitgedrukt in een percentage van het in die jaren
eveneens vermelde verwarmde oppervlak in m'. Voor elk jaar bedraagt het
percentage ongeveer 46070. De berekening voor de jaren 1857-1881, waarin alleen
het aantal paardekrachten werd vermeld, is nu als volgt:
aantal paardekrachten x 100
46
verw. opp. in m'
Geheel bevredigend is deze berekening niet. Door de technische verbeteringen
is het effectieve vermogen per m' verwarmd oppervlak in de periode 1888-
1893 hoger dan in de periode 1857-1881, zodat het berekende percentage nooit
zuiver toepasbaar kan zijn. De Jonge stelt in een bijlage over statistische gegevens
met betrekking tot het gebruik van stoomkracht vast dat een juiste berekening
onmogelijk is 451 . De periode 1881-1887 is buiten beschouwing gebleven,
omdat de verslagen dan alleen het aantal stoommachines en ketels vermelden.
Na 1888 wordt het verwarmd oppervlak in m' in de verslagen vermeld.
De volgende conclusies kunnen uit grafiek V afgeleid worden:
Met name in de tweede helft van de zestiger jaren is de groei van het verwarmd
oppervlak in m', gezien de logaritmische grafiek, waarop zich de
stijging van de beginjaren zestig voortzet in honderdtallen, enorm groot.
De Jonge schrijft de uitbreiding van het aantal stoomwerktuigen in de
'aanloopperiode' (1853-1872) vooral toe aan de voedings- en genotmiddelennijverheid
en aan de textielnijverheid 461 •
2 In de zeventiger jaren is de toename niet noemenswaardig. Het verwarmd
oppervlak neemt toe van 526m' tot 598m'. Deze ontwikkeling past in het
beeld dat De Jonge schetst. Hij constateert dat in de periode 1872-1883 de
toename van het aantal stoomwerktuigen in de textielnijverheid veel lager
was 471 •
3 In de tachtiger jaren zet zich een groei in, die in 1890 abrupt afgebroken
wordt. Waarschijnlijk hebben de ondernemers met het doen van nieuwe in-

vesteringen willen wachten tot het einde van de crisisperiode.
4 De enorme groei van het machinepark komt onvoldoende tot uitdrukking
in deze grafiek. In 1895 wordt de eerste gasmotor in de gemeente Hengelo
in gebruik genomen en in 1901 wordt het Twentsch Centraal Station voor
Electrische Stroomlevering opgericht 48 ). Het verslag van de Kamer van
Koophandel van 1910 schrijft: 'Het steenkolenverbruik was 9.749.516 kg.
tegen 10.081.464 kg. in 1909. Hierbij moet worden opgemerkt dat de
Twentsche Bontweverij van 1 oktober af met electrische motoren werd gedreven'.
In 1911 signaleert de Kamer van Koophandel de onmogelijkheid
aan de hand van het steenkolenverbruik de gebruikte kracht te meten: 'Het
steenkolenverbruik was 9.455.000 kg. tegen 9.749.516 kg. in 1910. Het is
geen maatstaf meer tot beoordeling van de gebruikte kracht, aangezien hoe
langer hoe meer gebruik gemaakt wordt van electrischen stroom,49).
Samenvatting:
De crisisperiode 1853-1857, die een gevolg is van de hoge grondstofprijzen,
bewijst dat Hengelo nog in het pré-industriële stadium verkeert.
De Hengelose bontweverijen reageren met deze crisis a-cyclisch op de internationale
hoogconjunctuur van 1857 50 ) . Twee bontfabrieken worden tijdelijk
gesloten, totdat betere tijden aanbreken. Het fabriekmatig karakter van de
Ilontweverijen stelt nog niet veel voor. Zo worden in het gemeenteverslag van
1856 36 fabrieksarbeiders tegen 640 thuiswevers vermeld.
De vestiging van nieuwe bedrijven geeft Hengelo in de zestiger jaren een heel
ander karakter. De machinale productie komt op gang, het aantal thuiswevers
neemt sterk af ten gunste van de fabrieksbontwevers en fabrieksscholen worden
opgericht. Eenmaal gevestigd blijft toch de groei van de bedrijven in de
komende vijftien jaren gering. De periode 1865-1880 geeft op grafiek III nauwelijks
een groei te zien bij de Nederlandsche Katoenspinnerij en de Machinefabriek
Stork. En het aantal fabrieksbontwevers neemt in deze periode wel
sterk toe, maar daar staat tegenover dat de laatste honderden thuiswevers verdwijnen.
De periode 1860-1870 is van fundamenteel belang geweest voor de
explosieve groei na 1880.
Na 1880 groeit Hengelo definitief uit tot een industriestad. De aantrekkingskracht
van de gemeente Hengelo blijkt vooral uit het vestigingsoverschot van
5938 personen op een totale bevolkingsgroei van 16670 personen tussen 1880-
1914. De grafieken IV en V, die respectievelij k de toename van het aantal
stoomgetouwen en de groei van het verwarmd oppervlak in m 2 in beeld brengen,
illustreren eveneens de explosieve groei na 1880. Deze groei wordt vooral
gedragen door de bontweverijen. Pas na 1895 begint de Machinefabriek Stork
uit te groeien tot een groot bedrijf, dat blijkbaar ongevoelig is voor conjunc-
43

Toelichting op grafiek VI:
Grafiek VI is in de slotconclusie opgenomen, omdat hier de afzonderlijke ontwikkelingslijnen
in hun verhouding worden vergeleken. Deze grafiek geeft
niet de omvang, maar alleen de groei aan en is logaritmisch uitgevoerd. Inpe
toelichting van eerder gebruikte grafieken wordt vermeld op welke wijze de
gegevens samengesteld zijn. Bij het in beeld brengen van de ontwikkeling van
de textiel- en metaalnijverheid zijn de thuiswevers, smeden, koperdraaiers e.d.
buiten beschouwing gelaten. Het gaat hier uitsluitend om personen, werkzaam
in fabrieken.
Grafiek VI levert de volgende conclusies op:
1 Het groeiproces, dat zich in alle gevalten in de zestiger jaren voordoet,
vindt in de zeventiger jaren geen voortgang.
2 De groei van de bevolking is ten opzichte van de andere ontwikkelingslijnen
tot 1880 relatief gering.
3 De groei, die de textielnijverheid doormaakt vààr 1880, is vrijwel gelijk aan
de groei na 1880. Gerelateerd aan de andere ontwikkelingslijnen is de groei
na 1880 gering.
4 Het groeiproces van de metaalnijverheid stelt in de tachtiger jaren enigszins
teleur, maar na 1890 maakt de vrijwel rechte lijn in de logaritmische grafiek
duidelijk dat de groei zeer sterk is.
5 De vestiging van nieuwe bedrijven verklaart de groei van het verwarmd oppervlak
in m ' in de zestiger jaren, terwijl de ontwikkeling in de zeventiger
jaren teleurstellend genoemd mag worden. In de negentiger jaren verliest
het criterium verwarmd oppervlak in m' als maatstaf voor de gebruikte
kracht zijn geldigheid door de opkomst van gas- en electromotoren. Het
verslag van de Kamer van Koophandel van 1912 schat het vermogen van de
electromotoren op 981 pk. Zou dit theoretisch omgerekend worden in verwarmd
oppervlak in m' , dan zou de index grenzen aan 1000.
De beantwoording van de kernvragen:
A.
Welke factoren zijn verantwoordelijk voor de industriële ontwikkeling in
Hengelo en is hier sprake van een zich plotseling inzettende groei of van een
geleidelijke ontwikkeling?
Het is oninogelijk de factoren, die verantwoordelijk zijn voor de industriële
ontwikkeling van de gemeente Hengelo, te isoleren van elkaar, omdat het de
onderlinge wisselwerking was, die de mogelijkheid opende het pré-industriële
stadium te doorbreken. Zo heeft de vestiging van de Weefgoederenfabriek
45

46
Stork, de bont weverij van Zehender Traus, de Nederlandse Katoenspinnerij
en de Machinefabriek Stork in respectievelijk' 1854, 1865 en 1868 geleid tot een
broepsdifferentiatie in 1870, die een industrieel karakter draagt. Maar de motieven
op grond waarvan deze bedrijven zich in Hengelo gevestigd hebben en
die eveneens industriebevorderend hebben gewerkt, zijn moeilijk op hun juiste
waarde te schatten.
Welk motief voor C.T. Stork het zwaarst gewogen heeft bij de verplaasting
van zijn weefgoederenfabriek, is onduidelijk. Is het een gebrek aan voldoende
bontwevers geweest; was het, omdat hij in Oldenzaal door de gemeenteraad
gehinderd werd in zijn industriële activiteiten of dwong watergebrek hem naar
een andere plaats uit te zien? De oprichters van de Nederlandse Katoenspinnerij
hebben getwijfeld tussen Gouda, Feijenoord, Leiden en Hengelo als
vestigingsplaats 5 1). Heeft Hengelo de voorkeur gekregen in verband met de uit-·
breiding van de Twentse weefnijverheid of is de aanleg van de spoorlijn
Almelo-Hengelo-Salzbergen doorslaggevend geweest? Zowel met de motieven
voor vestiging als'met de vestigingen zelf is het particuliere initiatief nauw verbonden.
Met name de activiteiten van C. T . Stork spelen een belangrijke rol in
de industriële ontwikkeling van Hengelo. Deze liberaal met een sterk sociale
inslag, een persoonlijke vriend van Thorbecke en een typische vertegenwoordiger
van de vrij handelspolitiek, is niet alleen verantwoordelijk voor de vestiging
van de Weefgoederenfabriek Stork en de Machinefabriek Stork, maar
heeft in Hengelo ook een industrieel-vriendelijk klimaat geschapen. Hij voert
als eerste de stoomkracht in, richt fabrieksscholen op en zoekt afzetmarkten
buiten Nederlands-Oost-Indië. Ook heeft hij een belangrijk aandeel gehad in
de vestiging van de spoorlijn Almelo-Hengelo-Salzbergen.
Mede door zijn activiteiten voldoet Hengelo aan de voorwaarden, die verdere
expansie in een later stadium mogelijk maakten.
Het bestudeerde bronnenmateriaal bevestigt de opvatting, dat er sprake is van
een zeer plotseling inzettende groei . Het beeld, dat Gijsbert Karel van Hogendorp
in 1819 schetst van de situatie in Hengelo, is vrijwel identiek aan de be
schrijving van het gemeenteverslag van 1853. De geringe bevolkingsgroei tus­
'sen 1820-1860 wijst ook in deze richting. De 9 fabrikanten, vermeld in de beroepstelling
van 1849, zijn personen, die regelmatig goederen voor de verkoop
laten weven. Dit bedrijf is hun 'fabriek'52).
Van fabrieksgebouwen is geen sprake. Het gemeenteverslag van 1856 noemt
36 fabrieksarbeiders, waaronder mannen, vrouwen en kinderen tegen 640
thuiswevers. Van fabrieksmatige productie kan voor 1860 nauwelijks sprake
zijn.

B.
Binnen welk tijdsbestek voltrekt de industriële ontwikkeling zich in Hengelo
en loopt deze parallel met de fase van de 'take-off' van Nederland, door De
Jonge gesitueerd in de jaren 1895-1914?
De fase van de 'take-off' , door 'De Jonge voor Nederland gesitueerd in de jaren
1895-1914, heeft in deze studie een beperkte betekenis 53 ). De 'take off'
moet hier opgevat worden als het moment, waarop Hengelo van binnenuit èn
op eigen kracht een economische groei doormaakt.
De groei in de zestiger jaren kenmerkt zich door vestigingen van buitenaf, kapitaal
van buitenaf en zelfs personeel van buiten Hengelo. Twee bontweverijen
uit Oldenzaal, een machinefabriek uit Borne en een aandelenkapitaal van
f 450.000, - van de Nederlandse Katoenspinnerij en een enorm vestigingsoverschot
van de bevolking in de jaren 1860-1870 bevestigen deze stelling. Al
deze industriële activiteiten leiden tot een sterke expansie, die na 1870 geen
voortgang vindt.
Zoals uit alle grafieken blijkt, volgt na 1880 een tweede groeiperiode. Deze
groei komt van binnenuit door uitbreiding van bestaande bedrijven. De bontweverijen
zijn, gezien hun grote.arbeidersaandeel op de totale beroepsbevolking
van de gemeente Hengelo, verantwoordelijk voor deze expansie. De metaalindustriebegint
pas een rol te spelen na 1895. Vanaf die tijd doet zich in de
metaalindustrie een explosieve groei voor van de productie en van het personeelsbestand.
Ondanks de crisisperiode in de bontweverijen van 1884-1886
lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat de fase van de 'take-off' - in de beperkte
betekenis - voor de gemeente Hengelo aanbreekt na 1880.
C.
Ging de vorming van een industrieel klimaat in Hengelo gepaard met een
aanwijsbare stuwende bedrijfstak of moet in dit verband verwezen worden
naar de conclusie van J .A. de Jonge, dat de versnelling van de economische
groei in hetzelfde tijdsbestek plaats vond bij een aantal industriële sectoren?
Voor Nederland wijst De Jonge de katoen- en metaalnijverheid af als stuwende
bedrijfstakken vanwege de te beperkte omvang 54 ). Niet meer dan 5070 van de
totaJe beroepsbevolking is in 1909 werkzaam in de katoen- en metaalnijverheid.
In de Hengelose situatie is in 190950,5% van de beroepsbevolking werkzaam
in deze twee bedrijfstakken. Gedurende de gehele tweede helft van de
19de eeuw schommelt het percentage, werkzaam in de textielnijverheid, rond
de 40%. Niet alleen op grond van de omvang, maar ook gezien de uitstraling
op andere bedrijfstakken, zoals de metaalindustrie, die profiteerde van orders
47

48
uit de textiel, mag de textielnijverheid voor de gemeente Hengelo aangemerkt
worden als dè stuwende bedrijfstak.
Geraadpleegde bronnen:
Hiervoor wordt verwezen naar de verantwoording van het bronnenmateriaal aan het begin van ieder
hoofdstuk.
Geraadpleegde literatuur:
Beets, C., Tachtig jaar Stork, Hengelo 1948.
Boot, J.A.P.G., De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, Amsterdam 1935.
Gedenkboek van Hengelo, Hengelo 1913.
Hommes, B.H., Werd Stork uit Oldenzaal verdreven. In: Jaarboek Twente 1963.
Jonge, J.A. de, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, Nijmegen 1976.
Jonge, J.A. de, Het economisch leven in Nederland 1844-1873. In: A.G.N., deel X/U, Haarlem
1977.
Natris, W. de, Textielfabrieken in Twente. In: Jaarboek Twente 1977.
Schelven, A.L. van, Hengeler Wind, Haarlem 1965.
Stork, C.T., De Twentsche Katoennijverheid. Hare vestiging en uitbreiding. Herinneringen en
wenken, Enschede 1888.
Stroink, L.A., Stad en land van Twente, Enschede 1966.
Noten
De Natris, Textielfabrieken in Twente, blz. 18.
Gedenkboek van Hengelo, blz. 102.
2 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 117.
Hommes, Werd Stork uit Oldenzaal verdreven, blz. 14.
3 Beets, Tachti!? jaar Stork, blz. 14.
4 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 182.
5 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 101.
6 Van Schelven, Hengeler Wind, blz. 23.
7 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 182.
8 Beets, Tachtig jaar Stork, voorblad.
9 Van Schelven, Hengeler Wind, blz. 17.
10 Ibidem, blz. 32.
II De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 114.
12 Van Schelven, Hengeler Wind, blz. 48.
Stroink, Stad en land van Twente, blz. 492.
13 De Natris, Textielfabrieken in Twente, blz. 21.
14 Stork, De Twentsche Katoennijverheid. Hare vestiging en uitbreiding. Herinneringen en werken.
blz. 100.
15 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 516.
16 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 10.
17 Ibidem, blz. 10.

18 Ibidem, blz. 9.
19 Gedenkboek van Hengelo, blz. 108.
20 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 453 .
21 Hommes, Werd Stork uit Oldenzaal verdreven, blz. 72.
22 Van Schelven, Hengeler wind, blz. 32.
23 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 492.
24 Van Schelven, Hengeler wind, blz. 24.
25 Ibidem, blz. 33.
26 Stroink, Stad en Land van Twente, blz. 499.
27 Van Schelven, Hengeler wind, blz. 32.
28 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 514.
30 Ibidem, blz. 539.
31 Gedenkboek van Hengelo, blz. 109.
32 Van Schelven, Hengeler Wiljçi, blz. 64.
33 Stroink, Stad en Land van Twente, blz. 581.
34 Van Schelven, Hengeler wind, blz. 65.
35 De Jonge, Het economische leven in Nederland 1844-1873, blz. 64 .
36 SlOrk, De Twentsche Katoennijverheid. Hare vestiging en uitbreiding. Herinneringen en wen,
ken, blz. 65 .
37 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 252.
38 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 114.
39 Ibidem, blz. 114.
40 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 504.
41 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, bl z. 115.
42 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 106.
43 1 Boot , De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 114.
44 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 107 en blz. 114.
45 Ibidem, blz. 493-496.
46 Ibidem, blz. 176.
47 Ibidem, blz. 176.
48 Stroink, Stad en land van Twente, blz. 566.
49 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 177.
50 De Jonge, Het economische leven in Nederland 1844-1873, blz. 64 .
51 Van Schelven, Hengeler wind, blz. 15.
52 Boot, De Twentsche Katoennijverheid 1830-1873, blz. 261.
53 De Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1914, blz. 261 .
54 Ibidem, bl z. 344.
49