Hector Berlioz - De Nederlandse Opera

Hector Berlioz
Les Troyens

Les Troyens

Hector Berlioz

Hector Berlioz 1803 -1869
Les Troyens
Grand opéra en cinq actes
I. La prise de Troie
II. Les Troyens à Carthage
Libretto van Hector Berlioz
wereldpremière
complete versie
6 - 7 december 1890
Karlsruhe
première eerste voorstellingsreeks
5 oktober 2003
Het Muziektheater Amsterdam
regie
Pierre Audi
decor
George Tsypin
kostuums
Andrea Schmidt-Futterer
licht
Peter van Praet
choreografie
Amir Hosseinpour
Jonathan Lunn
dramaturgie
Klaus Bertisch

Van heldendaden zing ik, van de held
die ’t eerst uit Troje, voor het noodlot zwichtend,
een toevlucht in Itaalje heeft gezocht
en heeft gevonden aan ’t Lavinisch strand,
hij, veel te land geteisterd en ter zee
door godenmacht om Juno’s felle wrok,
veel ook door oorlog, met het doel een stad
te stichten en in Latium een dienst
van goden in te voeren, oorsprong van
Latijnen, Alba’s staat en Romes veste.
Muze, vermeld de reednen mij, vermeld
om welke hoogheidschennis, hoe gegriefd
der goden koningin die vrome held
gedwongen heeft tot zoveel avontuur,
zoveel beproeving! – Toornen goden zo?
Vergilius: Aeneis
Dwaas is de mens die denkt dat zijn geluk onverwoestbaar is.
De krachten die over ons lot beslissen
zijn onberekenbaar als grillige mensen,
en niemand is zijn hele leven lang gelukkig.
Euripides: Trojaanse vrouwen
Wanneer een oorlog begint, dat kan men weten,
maar wanneer begint de vooroorlogstijd? Mochten
daar regels voor bestaan, dan zou men die moeten
doorvertellen. Op kleitabletten, in steen graveren,
overleveren. Wat zou daar te lezen staan. Daar zou
staan, onder meer: Laat je niet door je eugen
mensen misleiden.
Christa Wolf: Kassandra

8
10
13
15
17
27
32
35
53
54
59
62
64
66
71
74
Inhoud
Vergilius
Het Trojaanse paard
Christa Wolf
Als ik zeg wat ik voorzie...
Friedrich Schiller
Cassandra
Charles Baudelaire
De zwaan
Euripides
Trojaanse vrouwen
Romain Rolland
Wie was Berlioz?
Hector Berlioz
Aanpakken en afmaken
Jürgen Maehder
Dramaturgie en orkestbehandeling in Les Troyens
Vergilius
Dido en Aeneas
Marie Luise Kaschnitz
Dido
Klaus Bertisch
Dido en het paard van Troje
Giuseppe Ungaretti
Beschrijvende koren van Dido’s gemoedstoestanden
Louis Couperus
Karthago!
Christopher Marlowe
Dido’s dood
Korte inhoud
Libretto

Vergilius
Het Trojaanse paard
Wij braken in de stadswal zelf een bres,
vol ijver, brachten wielen onder ’t beest,
en touwen om zijn hals. Het noodlotstuig
klom wapenzwanger binnen. Jubelzang
hief aan een jongens- en een meisjeskoor,
blij als hun hand een touw beroeren mocht,
tot midden in de stad die dreiging stond.
O vaderstad, o roemrijk Ilium
waar goden huisden, viermaal stokte ’t wel
en klonk al wapenklettren in de buik;
maar toch hielden wij, blindgeslagen, vol
en zetten ’t onheilsdier op onze burcht,
al opende Cassandra ook haar mond
voorspellend wat door niemand werd geloofd.
Wij sierden op deez’ laatste, laatste dag
der goden tempels feestelijk met groen.
De hemel draaid’, uit d’ Oceaan rees nacht
in duister hullend aard’ en hemeltrans
en ’t Grieks verraad. In zwijgen zonk de stad,
in slaap haar burgers, van het feest vermoeid.
Toen stevende de Griekse vloot terug
van Tenedos door gunst van maneglans.
Het koningsschip vertoond’ een fakkelvlam,
en Sino, werktuig van der goden wraak,
verloste Grieken uit hun houten hok.
Geopend, bracht het paard hen weer aan ’t licht,
en dankbaar gleden langs een touw eruit
Thessandrus, Sthenelus, Ulixes zelf,
Achilles’ zoon, Thoas en Acamas,
Machaon, Menelaus en Epeos
die ’t kunstwerk vol bedrog vervaardigd had.
8

De stad in roes verzonken doorgesneld,
sloegen zij wachters dood en lieten in
het leger dat hun médeplichtig was.
Het was de tijd wanneer het mensenhart
in rust zijn troost en diepste vreugde vindt,
toen in mijn dromen Hector mij verscheen
in tranen badend, – stofbevlekt als toen
hem aan doorboorde voeten ’n tweespan had
gesleept. Hoe anders bracht hij eens als buit
Achilles’ wapentuig en stak de brand
in Griekse schepen! – baard en haar bebloed,
met wonden die de strijd voor ’t vaderland
hem had geslagen. ’k Droomde dat ikzelf
hem wenend toesprak: ‘Hoop en toeverlaat
der Teucrers, waar hebt gij zolang getoefd,
uit welke streken komt gij eindlijk weer?
Hoe zien wij thans uw aanschijn, uitgeput
na zoveel bittre dood en bittre nood?
Wat schond zo jammerlijk uw schoon gelaat,
en waarom moet ik u vol wonden zien?’
Mijn vragen achtte hij geen antwoord waard;
maar kreunend uit het diepste van zijn borst
riep hij: ‘Voor vlammen vlucht, goddinnezoon!
De vijand binnen! Troje stort ineen!
Gij hebt genoeg gedaan. Als mensenhand
kon baten, had mijn hand de stad gered.
Aan u wordt Trojes schutsmacht toevertrouwd.
Neem dit als tochtgenoot en zoek hiervoor
een nieuwe stad na zwalken over zee!’
Hij bracht uit ’t heiligst heiligdom de Haard,
het eeuwig vuur met godlijk toebehoor.
Vertaald door A. Rutgers van der Loeff
9

Christa Wolf
Als ik zeg wat ik voorzie…
Zie je, Aineias, dat was wat ik bedoelde: de herhaling. Die ik
niet meer wil. Waaraan jij je hebt uitgeleverd.
Als ik tegen ze zeg dat ik niets weet, dan geloven ze me niet.
Als ik zeg wat ik voorzie – wat iedereen zou kunnen – maken ze
me van kant. Dat zou nog niet zo vreselijk zijn, maar hun eigen
koningin zou hen daarvoor straffen. Of heb ik hier, anders dan
ten slotte in Troia, geen bewakers? Zou ik in gevangenschap
vrij zijn me uit te spreken. Dierbare vijanden. Wie ben ik dat ik
in jullie alleen de overwinnaars zie, niet ook degenen die later
zullen leven. Die moeten leven opdat wat wij ‘leven’ noemen
verder gaat. Deze arme overwinnaars moeten verder leven voor
allen die zij hebben gedood.
Ik zeg tegen hem: Als ge zoudt kunnen ophouden met overwinnen,
zal deze stad van u blijven bestaan.
Mogen wij iets vragen, zieneres – (de voerman). – Vraag. –
U gelooft daar niet in. – Waarin. – Dat wij kunnen ophouden met
overwinnen. – Ik ken geen overwinnaar die daartoe in staat is. –
Dus, als de ene overwinning na de andere uiteindelijk op ondergang
neerkomt, is de ondergang een onderdeel van ons wezen.
De vraag der vragen. Wat een slimme kerel.
Kom nader, voerman. Luister. Ik geloof dat wij ons wezen niet
kennen. Dat ik niet alles weet. Dus misschien komen er in
de toekomst mensen die hun overwinning weten om te zetten
in leven.
In de toekomst, zieneres. Ik vroeg naar Mykenai. Naar mij en
mijn kinderen. Naar ons vorstenhuis.
Ik zwijg. Zie het lijk van zijn koning dat leegbloedt als een
stuk vee bij de slager. Ik ril. De voerman verbleekt, doet een
stap achteruit. Hem hoeft men niets meer te vertellen. [...]
De ineenstorting kwam snel. Het einde van deze oorlog
evenaarde zijn begin, smadelijk bedrog. En mijn Trojanen
geloofden in wat ze zagen, niet in wat ze wisten. Dat de Grieken
zouden vertrekken! En dat monster voor de poort lieten staan,
het ding dat alle priesters van Athene, aan wie het gewijd zou
zijn, haastig ‘paard’ noemden. Dus was dat ding een ‘paard’.
Waarom zo groot? Wie weet. Zo groot als de eerbied van de
verslagen vijand voor Pallas Athene die onze stad beschermde.
Haal dat paard naar binnen.
Dat ging te ver, ik geloofde mijn oren niet. Eerst probeerde ik
het met nuchter verstand: zien jullie dan niet dat dat paard veel
te groot is voor al onze poorten, stuk voor stuk.
10

Dan maken we de muuropening groter.
Nu wreekte zich dat ze mij haast niet meer kenden. De
huiver die ze met mijn naam verbonden was reeds verbleekt.
De Grieken hebben die er weer aan verbonden. De Trojanen
lachten om mijn kreten. Die is gek. Vooruit, breek de muur open!
Haal dat paard toch naar binnen! Heftiger dan elke drift was
hun streven dit overwinningsteken in hun stad op te stellen.
De mensen die in dolle vreugde het afgodsbeeld de stad
binnenhaalden zagen er niet uit als overwinnaars. Ik vreesde
het ergste, niet omdat ik het plan van de Grieken in alle bijzonderheden
doorgrondde, maar omdat ik zag hoe ontembaar de
overmoed der Trojanen was. Ik kreet, smeekte, bezwoer en
sprak in tongen. Mijn vader kon ik niet bereiken. Hij was onwel,
zei men.
Eumelos. Daar stond ik weer voor hem. Zag het gezicht dat je
telkens weer vergeet en dat je daardoor bijblijft. Zonder uitdrukking.
Onverbiddelijk. Onverbeterlijk. Zelfs als hij me geloofde
– hij zou de Trojanen niet tegenhouden. En daarbij mogelijk
vermoord worden. Die overleefde namelijk alles. En de Grieken
zouden hem gebruiken. Waar we ook kwamen, altijd was hij er
al. En hij zou over onze lijken gaan.
Nu begreep ik wat de god beschikt had: Je spreekt de waarheid,
maar niemand zal je geloven. Hier stond die Niemand die
mij had moeten geloven; die dat niet kon omdat hij totaal niets
geloofde. Een Niemand die niet in staat was tot geloof.
Toen heb ik de god Apollon vervloekt.
Wat toen ’s nachts gebeurde, de Grieken zullen het vertellen,
op hun eigen wijze. Myrine was de eerste. Toen slag na slag
en houw na houw en steek na steek. Bloed vloeide door onze
straten en de jammerkreet die Troia uitstootte staat in mijn oren
gegrift, ik heb die sindsdien dag en nacht gehoord. Nu zal men
mij daarvan bevrijden. Toen ze mij uit angst voor godenbeelden
later vroegen: of het echt waar was dat de Kleine Aias mij
verkracht had bij het beeld van Athene, heb ik gezwegen.
Het was in het heroëngraf, waar wij probeerden Polyxena
te verstoppen, Polyxena die luid schreeuwde en zong. Wij, ik
en Hekabe, propten vlas in haar mond. De Grieken waren naar
haar op zoek vanwege hun grootste held, de schoft Achilleus.
En ze hebben haar gevonden omdat haar vriend, de knappe
Andron, haar heeft verraden. Tegen zijn wil, brulde hij, maar
wat had hij anders kunnen doen, ze dreigden hem te doden.
Luid lachend heeft Kleine Aias hem doorstoken. Polyxena was
opeens volkomen bij haar verstand. Dood mij, zuster, smeekte
ze zachtjes. Ach, ik ongelukzalige. De dolk die Aineias me
op het laatst had opgedrongen, had ik hovaardig weggegooid.
Niet voor mezelf, voor mijn zuster had ik hem nodig gehad.
Toen ze haar wegsleurden wierp Kleine Aias zich op mij.
11

En Hekabe, die ze vasthielden, stootte vervloekingen uit die
ik nog nooit had gehoord. Een teef, schreeuwde Kleine Aias,
toen hij klaar was met mij. De koningin der Trojanen een
jankende teef.
Ja. Zo was het.
En nu komt het licht.
Toen ik met Aineias op de muur stond om voor het laatst naar
het licht te kijken, kwam het tot een twist tussen ons. Ik heb
tot op heden vermeden daaraan te denken. Aineias die mij
nooit dwong, die mij altijd in mijn waarde liet, niets in mij wilde
ombuigen of veranderen, stond erop dat ik met hem meeging.
Hij wilde het mij bevelen. Het was onzinnig mij in de ondergang
te storten, een ondergang die onvermijdelijk was. Ik moest onze
kinderen meenemen – hij zei: onze kinderen! – en de stad
verlaten. Een troep Trojanen was daartoe bereid gevonden,
en lang niet de slechtsten. Voorzien van voedsel en wapens.
En vastberaden om uit te breken. Ergens een nieuw Troia te
stichten. Van voren af aan beginnen. Mijn trouw was prijzenswaardig,
maar zo was het wel genoeg.
Je begrijpt me verkeerd, zei ik aarzelend. Niet vanwege Troia
moet ik blijven, Troia heeft mij niet nodig. Maar om ons. Om jou
en om mij.
Aineias. Lieveling. Je hebt me begrepen, lang voordat je het
zelf toegaf. Het was immers duidelijk: Allen die overleefden
zouden onder de wet van de nieuwe heersers vallen. De aarde
was niet groot genoeg om voor hen te vluchten. Jij, Aineias, had
geen keus: Een paar honderd mensen moest je ontrukken aan
de dood. Jij was hun leidsman. Spoedig, heel gauw zul je een
held moeten zijn.
Ja! heb jij toen geroepen. En wat dan nog? – In je ogen zag
ik dat je me had begrepen. Een held kan ik niet liefhebben.
Jouw verandering in een standbeeld wil ik niet meemaken.
Lieveling. Je hebt niet gezegd dat jou dat niet zou overkomen.
Of: Ik zou je daarvoor kunnen behoeden. Tegen een tijd die om
helden vraagt kunnen wij niets beginnen, dat wist jij even goed
als ik. Jij hebt de slangenring in zee gegooid. Jij zou ver, heel
ver moeten gaan, en wat vóór je lag zou je niet weten.
Ik blijf achter.
De smart moet ons aan elkaar herinneren. Daaraan zullen we
elkaar later, wanneer we elkaar weerzien, áls er een later is,
herkennen.
Het licht doofde. Dooft.
Ze komen.
Vertaald door Tinke Davids
12

Friedrich Schiller
Cassandra
Vreugde heerst’ in Troje’s hallen,
Vóór de hoge vesting viel.
Jubelhymnen hoort men schallen
In het gouden snarenspel.
Alle handen rusten moede
Van de tranenvolle strijd,
Daar Peleas’ zoon, de vroede,
Priams schone dochter vrijt,
En getooid met lauwerkransen
Wendt zich feest’lijk meen’ge schaar
Naar de heil’ge Godentransen,
Naar het Thymbrische altaar.
Doffer bruisend door de straten
Slingert de bacchantenhord’,
Maar in d’ eigen smart verlaten
Was één enk’le droeve borst,
Vreugdeloos in volle vreugde,
Onverzeld en gans alleen
Wendde zich Cassandra treurig
Naar Apollo’s bosje heen.
Naar het woud, het groen-omrande,
Was de profetes gevlucht,
En ze wierp haar priesterbanden
Toornig neder met een zucht.
‘Alles staat voor vreugde open,
Allen smaken nu ’t geluk:
De bejaarde ouders hopen,
En mijn zuster wordt gesmukt.
Ik alleen moet eenzaam treuren,
Mij ontvlucht de zoete waan,
Want ik zie ’t: dwars door de muren
Komt, gevleugeld, ’t onheil aan.
13
Ja, ik zie een fakkel gloeien,
Maar ’t is niet in Hymens hand;
’t Vuur zie ’k naar de wolken vloeien,
’t Is geen offer, dat hier brandt.
’k Zie een vrolijk feest bereiden,
Maar mijn geest, die ’t angstig hoort,
Voelt de God, die aan komt schrijden
En het jammerlijk verstoort.
En zij schimpen op mijn klagen,
En zij honen al mijn smart.
Eenzaam in woestijnen dragen
Moet ik mijn gekwelde hart.
Door gelukkigen te mijden,
En door vrolijken bespot:
J’ hebt m’ een lastig lot bescheiden,
Pythondoder, boze God!
Jouw orakels zou ’k verkonden;
Waarom heb je mij dan in
Deze blindenstad gezonden,
Met ontvankelijke zin?
Waarom liet je mij bespeuren
Wat ik niet verand’ren kan?
Ach, het noodlot moet gebeuren,
Het gevreesde nadert dan.
Baat het, sluiers weg te reven
Bij de dreiging van de nood?
Slechts vergissing in het leven,
En het weten is de dood.
Neem ze weg, die trieste klaarheid,
Neem hem weg, die bloed’ge schijn,
Gruwlijk is ’t, om voor jouw waarheid
’t Sterfelijke vat te zijn.

Wil mijn blindheid wedergeven,
En mijn donk’re, blijde zin.
Nooit bezong ik vreugd in ’t leven,
Sedert ik jouw spreekbuis ben.
Toekomst heb je mij gegeven,
Maar ’t moment ontstal je vlug.
’t Vrolijk uur ontnam je ’t leven;
Neem je vals geschenk terug!
Nimmer, met de tooi der bruiden,
Kroonde ik mijn geurend haar,
Sinds ik aan jouw dienst mij wijdde,
Bij dit treurige altaar.
Heel mijn jeugd was slechts één greinen,
En ik kend’ alleen de smart;
Elke bitt’re nood der mijnen
Knaagd’ aan mijn gevoelig hart.
Vrolijk zie ik d’ and’ren spelen.
Alles rond mij mint en leeft
In de jeugd’ge lustpriëlen;
’t Is alleen mijn hart dat beeft.
Lente wordt mij nooit gegeven,
Die de aarde feest’lijk schikt.
Wie verheugt zich over ’t leven,
Als hij in de afgrond blikt?
Zalig prijs ik Polyxene
In haar zoete bruiloftswaan,
Want de beste der Hellenen
Hoopt als bruid haar te ontvaa’n.
Nauwlijks kan zij het geloven,
Voor ’t geluk is zij vol schroom;
Zelfs u, Hemelsen, daarboven,
Geldt geen nijd meer in haar droom.
14
En ook ik heb hem bekeken,
Die het hart verlangen doet,
’k Zag zijn schone blikken smeken,
Gans bezield met liefdegloed.
Gaarne zou ik met mijn gade
Naar onz’ eigen woning gaan;
Telkens komt een Styxenschaduw
’s Nachts tussen ons beiden staan.
Al haar bleke hellegeesten
Stuurt mij Proserpina daar,
Waar ’k ook gaan moet op mijn queeste
Staat rond mij die geestenschaar.
In de jeugdig-blijde spelen
Dringen zij met gruwelpijn;
– Een afschuwelijk gewemel –
Nimmer kan ik vrolijk zijn.
En het moordstaal zie ik blinken,
Moord’naarsogen kan ik zien;
Noch naar rechter-, noch naar linker-
Zijde kan ’k voor deze gruwel vlie’n.
Zelfs de blik kan ik niet wenden;
Wetend, kijkend, onvermand,
Draag ik nu mijn lot ten ende,
Vallend in het vreemde land.’
Nog weergalmen hare woorden,
Hoor! daar dringt een warre toon
Van verre naar de tempelpoorten:
Dood lag Thetis’ grote zoon!
Eris schudt nu met haar slangen,
Alle Goden vluchten heen,
En de donderwolken hangen
Zwaar op Ilion beneên.
Vertaald door Georgette Gorus-De Rijcke

Charles Baudelaire
De zwaan
Aan Victor Hugo
I
Aan u, Andromache, denk ik! Het triest weerschijnen
van deze arme beek, waar ooit de majesteit
onmetelijk in blonk van Uw bestorven pijnen,
die valse Simoëis, die groeide uit Uw spijt,
bracht plots de wasdom in mijn brein vol vruchtbaarheden,
toen ik het nieuwe Carrouselplein overging.
Verdwenen is het oud Parijs (het hart van steden
verandert eerder dan dat van de sterveling);
slechts voor mijn geest zie ik dat kampement opdagen,
die stapels schachten, voorontworpen kapiteel,
onkruid, enorme blokken, nat, groen uitgeslagen,
en het in glas weerspiegeld, ordeloos geheel.
Op die plaats had zich ooit een dierenpark bevonden;
daar zag ik, ’s morgens, bij het kil en helder zwerk,
terwijl de ophaaldienst de stille lucht verwondde
met een orkaan die somber opriep tot het Werk,
een zwaan, die zelf zijn kooi had weten te ontruimen
en, met zijn vliezen sloffend op het droge dek,
voortsleepte, op de ruwe vloer, met blanke pluimen.
Nabij een droge bedding sperde hij zijn bek,
en liet gejaagd zijn vleugels in de stoflaag zinken,
en sprak, vol van het meer waarvan hij was ontheemd:
‘Wanneer ooit val jij, water, bliksem, zul jij klinken?’
Ik zie dit wrak –een mythe, dodelijk en vreemd–
ten hemel, zoals bij Ovidius soms mensen,
ten hemel, van het wreedste blauw en vol van spot,
zijn hals begerig strekken, met de kop vol wensen,
alsof het zijn verwijten richten zou aan God!
15

II
Parijs verandert! Maar in mijn zwartgallig wezen
is niets verroerd! Paleis, steen, steiger, oude wijk:
in alles zal ik de allegorieën lezen,
want wat mij dierbaar werd, wordt zwaarder, lood gelijk.
Ook voor dit Louvre wordt een beeld mij ingegeven:
zo denk ik aan mijn zwaan, grotesk als de risee,
als een verbannene, lachwekkend maar verheven,
verteerd door rustloos wee! Aan U, Andromache,
die Uw gemaal verloor, wiens armen U bewaakten,
–in Pyrrhus’ trotse macht het minste vee op stal–
die naast de lege tombe in vervoering raakte;
de vrouw van Helenos, helaas door Hectors val!
En aan de negerin, van tering haast bezwijkend,
die zeult door slijk en die de kokospalmen mist
uit haar groots Afrika en die, verwilderd kijkend,
vergeefs zoekt achter de immense muur van mist;
aan ieder die verloor wat nooit, nooit wordt geborgen,
aan zulke lieden die van tranen zijn doordrenkt
en braaf als een wolvin het Leed met zog verzorgen!
Aan wezen die men mager droogbloemleven schenkt!
In ’t woud van mijn verbanning, door mijn geest verkozen,
schalt uit de hoorn der Heugenis mijn oude zeer!
Aan ’t eiland denk ik met de wachtende matrozen,
aan gijzelaars, verslagenen... aan velen meer!
Vertaald door Peter Hoosemans
16

Euripides
Trojaanse vrouwen
Cassandra
Moeder, vlecht om mijn hoofd een zegekrans,
verheug u in mijn huwelijk met een koning.
Leid me naar hem als ik zou tegenstribbelen.
Zo waar Apollo leeft,
ik ben voor Agamemnon, de befaamde koning van de Achaeërs,
een verderfelijker bruid dan ooit Helena was.
Ik zal hem doden, ik zal zijn geslacht vernietigen;
zo wreek ik de dood van mijn vader en mijn broers.
Maar daarover wil ik nu niet spreken.
Ik zal niet zingen over de bijl die op mijn nek
en op de nek van anderen zal vallen;
ook niet over de moedermoord
die door mijn huwelijk ontketend wordt,
en ook niet over de vernietiging van het geslacht van Atreus.
Ja, ik ben bezeten door een god,
maar wat ik zeg komt niet uit waanzin voort.
Ik zal u tonen dat het lot van onze stad
minder rampzalig is dan dat van de Achaeërs.
Omwille van één vrouw, één liefdesavontuur
ontketenden zij de jacht op Helena
en dreven talloze mannen naar hun dood.
Hun wijze veldheer gaf wat hem het liefst was prijs
voor wat hij ’t meest verachtte;
hij offerde zijn huiselijk geluk, het leven van zijn kind,
ten gunste van zijn broer – dat alles voor een vrouw
die zich vrijwillig, zonder dwang, had laten roven.
En bij de oevers van de Scamander aangekomen, stierven de Grieken,
niet bij de verdediging van hun eigen grenzen
of hun omwalde steden.
Wie op het slagveld sneuvelde zag zijn kinderen niet meer
en werd niet afgelegd door de handen van zijn vrouw,
in vreemde grond werd hij begraven.
Niet beter ging het in zijn eigen huis;
vrouwen stierven als weduwen
en oude mannen bleven kinderloos achter
en treurden om de zonen die ze hadden grootgebracht.
Niemand bezoekt hun graven
17

om de doden te gedenken met een offer.
Dat is de roem die Hellas heeft gewonnen.
Maar het is niet mijn taak
de schanddaden van de oorlog te onthullen.
De Trojanen komt de hoogste roem toe:
zij stierven bij het verdedigen van hun eigen land.
Zij die gesneuveld waren, werden [door hun kameraden
naar huis gedragen,] door liefdevolle handen
in hun lijkwade gewikkeld
en in de eigen vadergrond begraven.
En zij die levend van het slagveld kwamen,
brachten hun dagen door met vrouw en kinderen
in eigen huis.
Die vreugden kenden de Grieken niet.
Zelfs in de dood van Hector, moeder,
zie ik niet louter smart, want toen hij viel,
had hij onsterfelijke roem verworven;
dat dankt hij aan de Griekse oorlogszucht.
Waren zij thuisgebleven, dan was zijn heldenmoed
nooit aan het licht gekomen.
En Paris heeft zijn faam hieraan te danken,
dat hij een vrouw had die de dochter was van Zeus.
Oorlog vermijden is de plicht van elke wijze mens,
maar komt de oorlog toch,
dan schenkt de heldendood in een rechtvaardige zaak
de stad eeuwige roem;
op hem die sterft in een verderfelijke zaak
rust eeuwige schande.
En daarom, moeder, weeklaag niet
over de ondergang van onze stad,
en omdat ik mijn maagdelijkheid moet verliezen.
Mijn bruidsbed zal het wapen zijn
waarmee ik onze ergste vijanden,
de uwe en de mijne, zal vernietigen.
[...]
18

Koor
Muze, kom en zing een rouwlied boven Iliums graf,
door snikken en geweeklaag onderbroken.
Nu wil ik het verhaal vertellen van het paard op wielen
dat de Grieken binnenbracht,
Troje verwoestte en ons tot slaven maakte.
Bij de stadspoort stond het,
op hoge benen, met goud belegd,
en volgestouwd met wapens die ten hemel rammelden.
Het volk stroomde naar de rots van Troje en schreeuwde:
‘Ons lijden is voorbij!
Kom, breng het houten paard
als offer voor de maagd van Troje,
de dochter van Zeus, Pallas Athena!’
Jonge meisjes, oude mannen, allen renden naar buiten,
lachend en zingend namen ze bezit
van de verraderlijke hinderlaag.
Al het volk van Troje stormde door de poorten
om de maagd Pallas te eren,
zij die de onsterfelijke paarden van de hemel mende;
om aan haar op te dragen
dat glanzende gedrocht, uit bergdennen getimmerd
en met vernietiging gevuld.
Ze slingerden er henneptouwen rond
en als een donkere scheepsromp werd het voortgesleept,
de heuvel op naar de marmeren vloer van Pallas’ tempel,
waar het levensbloed van onze stad
weldra weg zou stromen.
Over de uitputting en blijdschap daalde nu
de schaduw van de nacht.
Toen klonken de opgewekte schrille tonen van de Libysche fluiten
en de Phrygische gezangen.
Het getrappel van dansende voeten
en blije kreten galmden in de lucht,
tot in de huizen de laatste flakkering van toortsen
op de gezichten van de slapers gloeide.
19

Ikzelf zong en danste die nacht
rond de tempel van Zeus’ dochter,
de maagdelijke Artemis van de bergen.
Plotseling klinken in de straten van de stad
ijzingwekkende kreten.
Bevende kinderen klampen zich vast
aan hun moeders rokken.
De oorlogsgod breekt los uit zijn hinderlaag
en het wrede werk van Pallas wordt voltooid.
Van alle altaren stroomt Phrygisch bloed.
Het hoofd, half opgericht van de peluw,
wordt van de nek gehakt, en naast de dode
plant de wellust van de overwinnaar
een zoon voor Hellas,
besproeid door de tranen van Trojes wanhoop.
[Andromache komt op met Astyanax op haar arm]
Kijk, Hecabe, ziet u Andromache
op een wagen van de Grieken?
Ze houdt haar lieve Astyanax, Hectors zoontje,
aan haar borst gedrukt.
Rampzalige vrouw, waar brengen ze u op die wagen heen,
zittend tussen Hectors bronzen wapens
en de oorlogsbuit van Trojaanse wapenrustingen,
waarmee Achilles’ zoon de tempels van Phthia zal tooien?
Vertaald door Willy Courteaux en Bart Claes
20

Romain Rolland
Wie was Berlioz?
Het lijkt wellicht paradoxaal om te
beweren dat wij over geen enkele musicus
zo weinig weten als over Berlioz. Iedereen
meent hem te kennen. Een luidruchtige
faam omringt zijn persoon en zijn werk.
Muzikaal Europa heeft zijn eeuwfeest
gevierd. Duitsland betwist Frankrijk de
eer zijn genie te hebben gevormd en
ondersteund; Rusland, dat hem door hem
triomfantelijk binnen te halen troostte
over de onverschilligheid en vijandigheid
van Parijs, heeft bij monde van Balakirev
gezegd dat hij ‘de enige Franse musicus’
was. Zijn belangrijkste composities
worden telkens weer op concerten uitgevoerd,
en sommige daarvan hebben
het zeldzame voorrecht zowel de elite als
de massa aan te spreken, terwijl enkele
van zijn werken zelfs zeer geliefd zijn. Er
is een groot aantal studies aan hem
gewijd. Hij heeft zichzelf beschreven en
becommentarieerd in talrijke geschriften.
Ook zijn gezicht is alom bekend; als men
het een keer heeft gezien, vergeet men
het nooit meer. Het is, net als zijn muziek,
zo opvallend en zo uitzonderlijk dat het
lijkt alsof één blik voldoende is om er de
betekenis van te doorgronden: geen
toespelingen, geen mysterieuze onderliggende
gedachten, geen wolken in deze
ziel en dit oeuvre; zij vragen niet, zoals
bij Wagner, een initiatie om te kunnen
worden begrepen. Men is vriend of vijand,
direct vanaf het begin, en de eerste
indruk is blijvend.
Daarin zit hem nu net het ongelukkige:
dat men denkt hem met zo weinig moeite
al te kennen. Obscuriteit is voor een
groot artiest minder schadelijk dan een
felle belichting. Hij doet er beter aan zich
in sluiers te hullen, want als hij daardoor
lange tijd onbegrepen blijft, moet men om
27
hem te kunnen doorgronden tenminste
de moeite nemen naar het geheim van
zijn gedachten te speuren. Men beseft
niet genoeg dat er in een duidelijk vormgegeven
oeuvre met een sterk reliëf, in
het stralende genie van een grote Italiaan
uit de Renaissance, evenveel diepte en
complexiteit kan schuilen als in het halfduister
van het Noorden, in de onmetelijke,
duistere ziel van een Rembrandt.
Dit is dus een eerste misverstand,
maar er zijn er nog meer die ons beletten
om Berlioz te begrijpen. Om hem te
naderen moet men door een muur van
vooroordelen, conventionele ideeën,
pedanterie en intellectueel snobisme
heenbreken. In feite moet men haast
elke tegenwoordig gangbare mening
afschudden om zijn oeuvre van een laag
stof te ontdoen.
Allereerst moet het misverstand omtrent
Wagner uit de weg worden geruimd
dat men ofwel Berlioz tegen Wagner afzet
en hem aan die Germaanse Wodan offert,
ofwel dat men beiden met geweld naast
elkaar plaatst. Sommigen veroordelen
Berlioz uit naam van Wagners theorieën,
anderen kunnen er weer niet toe komen
hem te laten vallen, en proberen van hem
een voorloper van Wagner te maken –
een oudere broer, wiens taak het was de
weg te banen voor een vollediger genie
dan hijzelf, een aanzet te geven tot diens
werken en diens glorie mogelijk te
maken. [...]
Het ergste is dat Berlioz zelf de grootste
misleider van allen is, en dat niemand
meer dan hijzelf ertoe bijgedragen heeft
om onjuiste meningen over hem in het
leven te roepen. We weten hoeveel hij
heeft geschreven over muziek en over

zijn leven; we weten hoeveel geestigheid
hij heeft verwerkt in zijn scherpe kritieken
en in zijn charmante Mémoires. Men
zou denken dat zo’n handige en briljante
schrijver, zo vol intelligentie en verve –
die er door zijn werk als criticus aan
gewend is om zijn gezichtspunten in al
hun nuances onder woorden te brengen –
ons nauwkeuriger zou moeten informeren
over zijn artistieke denkwereld dan een
Beethoven of een Mozart: dit is echter
geenszins het geval. Zoals te veel licht
vaak het zicht belemmert, zo verhindert
een teveel aan esprit vaak een goed
begrip. De intelligentie van Berlioz wordt
ons in kleine doses geschonken, in vele
facetten uiteenvallend. Nergens wordt
zij geconcentreerd in een stralend brandpunt,
dat ons diep in hem laat kijken.
Hij probeert dat zelfs niet eens. Nooit is
hij erin geslaagd uit te steken boven zijn
leven en zijn werk. Ook dat heeft hij nooit
geprobeerd. Hij was het vleesgeworden
romantische genie: een losgeslagen
kracht die niet weet waar ze heengaat.
Ik zal niet zo ver gaan te beweren dat dit
genie, met al zijn intelligentie, zichzelf
niet zou begrijpen, maar telkens begrijpt
hij zichzelf niet meer. Hij laat zich door
het toeval sturen, zoals een oude Scandinavische
zeerover, liggend op de bodem
van zijn boot terwijl hij naar de hemel
kijkt. Hij droomt, hij zucht, hij lacht en
geeft zich over aan zijn hartstochtelijke
hallucinaties. Zijn liefdesleven is net zo
onzeker als zijn kunstenaarsleven. Zijn
muzikale oeuvre, net als zijn kritieken,
spreekt zichzelf tegen, aarzelt en keert
op zijn schreden terug. Hij vergist zich
waar het gaat om zijn passies en zijn
denkbeelden. Zijn hart gaat uit naar het
muziektheater en hij beult zich af met
28
het schrijven van opera’s; zijn bewondering
pendelt tussen Gluck en Meyerbeer.
Hij heeft een volks genie en hij veracht
het volk. Hij is de dapperste muzikale
revolutionair, en hij laat zich de leiding
over de muzikale beweging uit handen
nemen door wie maar wil. Sterker nog:
hij verloochent deze beweging, hij keert
de toekomst de rug toe en doet een
sprong terug in het verleden. Waarom
toch? Hij weet het meestal niet. Een
passie, een wrok, een gril, gekwetste
eigenliefde hebben op hem meer uitwerking
dan dieperliggende motieven.
Er is in hem totaal geen eenheid. [...]
Alles bedriegt in hem, ook zijn uiterlijke
verschijning. Wie ziet hem niet – volgens
zijn portretten en het beeld dat men in
gedachten van hem heeft gevormd – als
een donkere zuiderling, met zwart haar
en vurige ogen? – Hij was blond, met
blauwe ogen: ‘diepliggende en doordringende
ogen,’ zei Joseph d’Ortigue,
‘die soms versluierd worden door melancholie
en loomte.’ Een grote bos haar:
‘een enorme paraplu van haar, als een
bewegende luifel boven een snavel als
die van een roofvogel.’ Een breed voorhoofd,
op zijn dertigste al doorploegd
met rimpels. Zijn mond was groot en fijn,
met samengeperste lippen, aan de hoeken
diepe plooien; zijn kin stak ver vooruit.
Hij had een tamelijk lage stem. ‘Zijn
spreken was ongelijkmatig, bruusk,
brokkelig, driftig, soms uitvoerig maar
meestal terughoudend en lomp.’ – Hij
was van gemiddelde lengte, slank en
goed geproportioneerd, en leek wanneer
hij zat groter dan hij in werkelijkheid was.
Hij was mager, hoekig, voortdurend in
beweging; aan zijn afkomst uit de

Dauphiné had hij een voorliefde voor
alpinisme overgehouden, een hartstocht
voor lange wandelingen, bergbeklimmen
en zwerftochten, die hij tot zijn vijfenzestigste
behield. Zijn gezondheid was
van ijzer, maar hij ruïneerde die door zelf
opgelegde ontberingen en extravaganties:
door de regen lopen, in de buitenlucht
slapen, zelfs in de sneeuw.
In dit sterke, pezige en taaie lichaam
van een bergbewoner school een vurige,
zwakke ziel, waarvan de sterkste, meest
constante en meest kwellende gemoedsaandoening
een ziekelijke behoefte aan
tederheid was: ‘Het meedogenloze
verlangen naar tederheid, dat mij doodt’...
Liefhebben en nog eens liefhebben,
bemind worden: daarvoor zou hij al het
andere willen geven. Maar zijn liefde is
die van een adolescent, die niet in staat
is om zijn beminde te zien zoals die is,
en niet in staat is om zichzelf te zien.
Er is geen sprake van de energieke en
heldere passie van de man die door het
leven wijs geworden is, die het voorwerp
van zijn hartstocht zonder illusies aanschouwt,
en die haar bemint om wat zij is.
Berlioz bemint de liefde, bemint dromen,
sentimentele hersenschimmen; hij is er
zelf een. Tot aan zijn laatste dag blijft
hij ‘een ongelukkig kind van twaalf,
gebroken door een liefde die zijn krachten
te boven gaat’. – Kijk eens hoe kuis
deze man, die zo’n vrij leven, met vele
avontuurtjes leidde, altijd uitdrukking
heeft gegeven aan de hartstocht. Wat
een maagdelijke zuiverheid in zijn onsterfelijke
liefdesbladzijden: de duetten
in Les Troyens of de ‘nuit sereine’ uit
Roméo et Juliette! Vergelijk deze vergiliaanse
tederheid eens met de vleselijke
vervoering van Wagner! – Wil dit zeggen
29
dat hij niet evenveel liefhad? Zijn leven
was uitsluitend liefde en liefdeskwellingen;
de droevige frase uit de inleiding
van de Symphonie fantastique – waarvan
Julien Tiersot in een mooi, recent boek
het thema heeft kunnen identificeren als
dat van een romance die Berlioz op zijn
twaalfde had gecomponeerd, toen hij
een meisje van achttien beminde, ‘met
grote ogen en roze laarsjes’, Estelle,
Stella montis, Stella matutina. Deze frase,
een van de meest aangrijpende die hij
ooit heeft geschreven, zou als devies
kunnen dienen voor dit leven dat door
tederheid en melancholie werd verteerd,
veroordeeld tot een onherroepelijke
eenzaamheid, tot dit ‘hartenleed, dit
afschuwelijke isolement, deze lege
wereld, deze duizend kwellingen die
door mijn aderen meestromen met een
ijskoud bloed, deze afkeer van het leven
en deze onmogelijkheid om te sterven’.
Hij heeft zelf met grote energie en
precisie deze vreselijke ‘smart van het
isolement’ beschreven, die zijn hele
leven aan hem knaagde. Hij is voorbestemd
om te lijden of, erger nog, te
doen lijden. [...]
Een schrijnend contrast: een ziel die
dronken is van het leven en die door de
dood wordt ondermijnd. Dat is de gruwelijke
ernst en de tragiek van dit leven.
Toen Wagner Berlioz ontmoette, slaakte
hij een zicht van verlichting: eindelijk
had hij iemand gevonden die nog ongelukkiger
was dan hij! ...
Vervolgens, op de drempel van de
dood, alleen, wendt Berlioz zich wanhopig
naar het enige licht dat hem nog rest,
Stella montis, de herinnering aan zijn
kinderlijke liefde: Estelle, inmiddels een

ejaarde, een grootmoeder, verlept
door ouderdom en rouw. Hij maakt een
pelgrimstocht naar Meylan, dicht bij
Grenoble, om haar terug te zien. Hij is
eenenzestig jaar oud, zij bijna zeventig.
‘Het verleden! het verleden! de tijd! ...
Nooit! nooit!’ – en toch wil hij haar liefhebben,
hij houdt vurig van haar. [...]
Op hetzelfde moment in zijn leven
‘vluchtte [Wagner] ver weg van de wereld’,
hij die toch een overwinnaar was, omringd
en bewierookt door bewonderaars,
en die de zorgvuldig gecreëerde legende
van Bayreuth trachtte te omgeven met
een aureool van geluk. Hij voelde de zinloosheid
van zijn bittere strijd tegen de
middelmatigheid van de wereld en stortte
zich op het geloof. Toen een vriend hem
tot zijn verbazing aan tafel zag bidden,
zei Wagner: ‘Ja, ik ben gelovig, ik geloof
in mijn Verlosser!’ Arme mensen, die
wereldveroveraars! Wat zijn zij overwonnen
en gebroken!
Maar hoe veel treuriger is van deze
twee levenseindes dat van de kunstenaar
die niet gelooft en die niet genoeg
kracht en stoïcijnsheid bezit om niet te
geloven – die langzaam ligt te sterven
in die kleine kamer in de rue de Calais,
omgeven door het afschuwelijke lawaai
van het onverschillige of vijandige Parijs,
die zich opsluit in een schuwe stilte, die
tijdens zijn laatste ogenblikken niet het
gezicht van een geliefd persoon boven
zich ziet – , en die niet eens de troost
heeft van het geloof in zijn oeuvre, van
het kalm overzien van het voltooide werk
en de afgelegde levensweg, en die zich
niet vol vertrouwen kan neerleggen bij
de herinnering aan een mooi, heldhaftig
leven. Hij herhaalt stervend de sinistere
30
woorden van Shakespeare, waarmee
de Mémoires beginnen en eindigen:
‘Life’s but a walking shadow. . . Het leven
is slechts een voorbijgaande schim,
een arme komediant die gedurende zijn
uur op het toneel paradeert en zich drukmaakt
en die daarna niet meer wordt
gehoord – een verhaal verteld door een
idioot, vol lawaai en razernij, zonder
enige betekenis...’ [...]
Hij is geen musicus, hij is de muziek
zelve. Hij geeft geen orders aan zijn
demon; hij is werkelijk diens prooi. Wie
zijn geschriften heeft gelezen, weet
hoezeer hij werd gevloerd, aangetast,
verwoest door de emotie van de muziek.
Het zijn heuse crises van extase, van
convulsies. [...]
Berlioz heeft zich overgegeven. Het
leven heeft hem verslagen. Niet dat hij
iets verloren zou hebben van zijn artistieke
meesterschap, integendeel. Hij
schrijft steeds volmaakter werken, en
niets uit zijn vroegere composities haalt
het in pure schoonheid bij bepaalde
passages uit L’enfance du Christ (1850-
1854) of Les Troyens (1855-1863).
Maar hij verliest zijn kracht, zijn hartstocht,
het revolutionaire elan, zijn demon
die in zijn jeugd aanvulde wat hem aan
geloof ontbrak. Hij leeft in zijn verleden.
La damnation de Faust (1846) was als
kiem aanwezig in de Huit scènes de
Faust uit 1828. Sinds 1833 dacht hij
aan Béatrice et Bénédict (1862). Wat
betreft de Troyens, geïnspireerd door
zijn jeugdige bewondering voor Vergilius,
die heeft hij zijn hele leven met zich
meegedragen. En wat heeft hij een
moeite met het volbrengen van zijn taak!

Hij, die slechts zeven maanden nodig had
om Roméo et Juliette te schrijven en die
‘omdat het onmogelijk was het Requiem
snel genoeg te schrijven zich stenografische
tekens had aangeleerd’, hij heeft
zeven à acht jaren nodig om Les Troyens
te componeren, waarbij passie en afkeer,
koudheid en walging elkaar afwisselen,
onder hevige twijfel. Hij gaat op
zijn gevoel af, wankelt, aarzelt, en begrijpt
zichzelf nauwelijks. Hij bewondert de
meest middelmatige bladzijden uit zijn
oeuvre: de scène van Laocoön, de finale
van de laatste akte van La prise de
Troie, de laatste scène van Aeneas in
Les Troyens à Carthage. De lege hoogdravendheid
van Spontini vermengt zich
met de hoogste inspiratie. Men zou kunnen
zeggen dat zijn genie hem vreemd
is geworden: het is het mechanische werk
van een onbewuste kracht, ‘als stalactieten
in een vochtige grot’. Zijn eigen wil
komt er niet aan te pas: ‘De tijd alleen is
voldoende, mits het gewelf van de grot
niet instort.’ Als hij Les Troyens schrijft,
dan is dat niet zozeer omdat hij het wil
schrijven als wel omdat hij dat ooit had
gewild. Men wordt getroffen door de
doodse wanhoop waarmee hij eraan
werkt: hij is zijn testament aan het maken.
En als hij klaar zal zijn, zal alles voor hem
afgelopen zijn: zijn oeuvre is voltooid, en
al zou hij honderd worden, hij zou de
moed niet hebben om er iets aan toe te
voegen. Hem rest slechts – en dat is wat
hij zal doen – zich te omgeven met stilte
en te sterven.
Wat een treurig lot! Er zijn grote
mannen die hun genie overleven. Maar
bij Berlioz overleeft het genie zijn wil: het
is daar, men vindt het in de sublieme bladzijden
van de derde akte van Les Troyens
31
à Carthage, maar Berlioz gelooft er niet
meer in; hij gelooft nergens meer in.
Het genie sterft bij gebrek aan voeding.
Het is een vlam op een lege tombe. – In
hetzelfde uur van zijn ouderdom gaat de
ziel van Wagner voort op haar glorieuze
weg naar de top. Nadat zij alles heeft
bereikt, behaalt ze de opperste overwinning
door van alles afstand te doen
in het geloof. Als in een verheven tempel
weerklinken in haar de goddelijke zangen
uit Parsifal, die de smartelijke kreten
van Amfortas beantwoorden met de
troostende woorden: ‘Selig im Glauben!
Selig in Liebe!’
Vertaald door Frits Vliegenthart

Hector Berlioz
Aanpakken en afmaken
Toen ik in Weimar was bij prinses
Wittgenstein (een toegewijde vriendin
van Liszt, een sympathieke en intelligente
vrouw, die mij heel dikwijls gesteund
heeft in mijn somberste momenten), werd
ik ertoe gebracht over mijn bewondering
voor Vergilius te spreken en over de
voorstelling die ik mij maakte van een
grote opera, behandeld volgens
de shakespeariaanse methode, en gebaseerd
op het tweede en het vierde boek
van de Aeneis. Ik voegde eraan toe dat
ik te goed wist wat een verdriet een
dergelijke onderneming mij zou brengen
om er ooit aan te beginnen. ‘Inderdaad,’
zei de prinses, ‘moet uw hartstocht voor
Shakespeare, gevoegd bij de liefde voor
de oudheid, iets grandioos en nieuws tot
gevolg hebben. Vooruit, u moet die opera,
dat lyrische gedicht maken; u mag het
noemen en inkleden zoals u wilt. U moet
dat aanpakken en afmaken.’ Toen ik bleef
tegenstribbelen, zei de prinses tegen mij:
‘Luistert u eens, als u terugdeinst voor
de inspanning die dit werk u kan en moet
kosten, als u zo zwak bent bang te zijn
en niet alles te trotseren voor Dido en
Cassandra, vertoont u zich dan nooit meer
bij mij, ik wil u niet meer zien.’ Dat was
meer dan genoeg om mij tot een besluit
te brengen. Terug in Parijs begon ik
de verzen voor het lyrische gedicht Les
Troyens te schrijven. Vervolgens zette ik
mij aan de partituur, en na drieëneenhalf
jaar verbeteren, veranderen en toevoegen
enzovoort, was alles klaar. [...]
Op een avond, in de Tuilerieën, was ik in
de gelegenheid de keizer even te spreken,
en hij gaf mij toestemming hem het
gedicht Les Troyens te brengen, waarbij
hij mij de verzekering gaf dat hij het zou
32
lezen als hij een uurtje de tijd zou kunnen
vinden. Maar heeft men vrije tijd als men
keizer der Fransen is? Ik stelde mijn
manuscript aan Zijne Majesteit ter hand,
die het niet las en het doorstuurde naar
de kantoren van de directie over de
theaters. Daar werd mijn werk belasterd,
men noemde het absurd en onzinnig; men
bracht het gerucht in omloop dat het acht
uur zou duren, dat er twee gezelschappen
als dat van de Opéra nodig waren om het
uit te voeren, dat ik om driehonderd extra
koorzangers vroeg, enzovoort, enzovoort.
Een jaar later scheen men zich een beetje
met mijn werk te willen bezighouden. Op
een dag nam Alphonse Royer mij terzijde
en zei dat de minister van Staat hem
geboden had mij mee te delen dat men op
het punt stond mijn partituur Les Troyens
in te studeren, en dat hij mij volledige
genoegdoening wilde geven.
Deze spontaan door Zijne Excellentie
gedane belofte werd niet beter nagekomen
dan zo vele andere, en vanaf dat
moment is er geen, enzovoort, enzovoort.
En dat is de reden waarom ik, na een
lange en vruchteloze periode van wachten,
het moe met zoveel minachting behandeld
te worden, zwichtte voor de vriendschappelijke
verzoeken van Carvalho en ik erin
toestemde de opvoering van Les Troyens
à Carthage in het Théâtre Lyrique aan
hem over te laten, ondanks het feit dat het
hem duidelijk onmogelijk was die tot een
goed einde te brengen. Hij had juist van
de regering een jaarlijkse subsidie van
honderdduizend francs gekregen.
Desondanks ging de onderneming zijn
krachten te boven; zijn theater is niet
groot genoeg, zijn zangers zijn niet
bekwaam genoeg, zijn koor noch zijn
orkest zijn toereikend. Hij bracht aanzien-

lijke offers. Zo deed ik mijnerzijds.
Ik betaalde met mijn eigen penningen een
paar musici die aan zijn orkest ontbraken,
ik verminkte zelfs op vele plaatsen mijn
instrumentatie om die aan te passen bij
de middelen waarover hij beschikte.
Mme Charton-Demeur, de enige vrouw
die de rol van Dido kon zingen, betoonde
zich onbaatzuchtig en een vriendin door
van Carvalho een salaris te accepteren
dat veel lager lag dan dat wat de directeur
van het theater van Madrid haar bood.
Ondanks alles was de uitvoering zeer
ontoereikend en kon dat ook alleen maar
zijn. Mme Charton kende prachtige
momenten. Monjauze, die Aeneas speelde,
straalde op sommige dagen geestdrift
en warmte uit; maar de enscenering, die
Carvalho absoluut zelf had willen regelen,
was totaal anders dan als ik had aangegeven,
zij was zelfs op sommige plaatsen
absurd en op andere belachelijk.
De toneelknecht bedierf bijna alles bij de
première en was er bijna de oorzaak van
dat het stuk viel door zijn onhandigheid in
de scène van de jacht tijdens het onweer.
Dit tafereel, dat in de Opéra van een aangrijpende
onstuimige schoonheid zou zijn,
maakte een armetierige indruk, en voor
de decorwisseling hierna was vijfenvijftig
minuten pauze nodig. Met het gevolg dat
de volgende dag het onweer, de jacht en
de hele scène geschrapt werden.
Ik heb al gezegd dat, wil ik naar behoren
de uitvoering van een groot werk als het
onderhavige kunnen organiseren,
ik volstrekt meester moet zijn over het
theater, zoals ik dat ben over het orkest
als ik een symfonie instudeer; ik heb de
welwillende medewerking van iedereen
nodig en een ieder moet mij gehoorzamen
zonder ook maar de geringste kritiek te
33
leveren. Anders raakt mijn energie na
een paar dagen uitgeput in de botsing
met de wil van mensen die de mijne
dwarsbomen, met kinderlijke opvattingen
en nog kinderlijker angsten waardoor
men bezeten wordt en welke bezetenheid
men mij oplegt. Ten slotte geef ik het op,
stort uitgeput neer en laat alles in het
honderd lopen. Ik kan niet zeggen wat een
kwellingen Carvalho mij heeft doen ondergaan,
– terwijl hij verkondigde dat hij zich
alleen maar wilde voegen naar mijn
bedoelingen en wilde doen wat ik wilde –,
om gedaan te krijgen dat die coupures
werden aangebracht die hij noodzakelijk
achtte. Wanneer hij mij er niet zelf
om durfde te vragen, dan liet hij er mij om
vragen door een van onze gemeenschappelijke
vrienden. Deze schreef mij dat
die en die passage gevaarlijk was, gene
smeekte mij, eveneens schriftelijk, een
andere te schrappen. En detailkritiek om
gek van te worden. [...]
De première van Les Troyens à Carthage
vond op 4 november 1863 plaats, zoals
Carvalho had aangekondigd. Het werk
had nog drie of vier serieuze generale
repetities nodig, niets verliep vlekkeloos,
vooral niet op het toneel. Maar de directeur
wist niet wat hij allemaal moest doen
om zijn repertoire te onderhouden, zijn
theater stond elke avond leeg, hij wilde
zo vlug mogelijk uit deze treurige positie
geraken. In zo’n geval zijn directeuren,
zoals bekend, meedogenloos.
Mijn vrienden en ik dachten dat de avond
stormachtig zou zijn, wij verwachtten
allerlei vijandige demonstraties; maar
niets daarvan. Mijn vijanden durfden zich
niet te vertonen; een enkel persoon liet
een wat beschroomd gefluit horen aan

het slot, toen mijn naam werd rondgebazuind,
en dat was alles. De persoon die
had gefloten, had zich waarschijnlijk tot
taak gesteld mij verscheidene weken lang
op dezelfde manier te beledigen, want
hij kwam terug in gezelschap van een
medewerker en floot op dezelfde plek
ook bij de derde, vijfde, zevende en tiende
voorstelling. Anderen hielden met komische
heftigheid betogen in de couloirs,
waarbij zij mij met verwensingen overlaadden
en zeiden dat men een dergelijke
muziek niet mocht, niet moest toestaan.
Vijf kranten uitten dwaze beledigingen
aan mijn adres, beledigingen die zo waren
uitgekozen dat ze de kunstenaar in mij
het hardvochtigst konden kwetsen. Maar
daarentegen verschenen er veertien
dagen lang meer dan vijftig kritieken vol
bewondering, [...] artikelen die geschreven
waren met echt enthousiasme en
een zeldzaam inzicht en die mij met een
vreugde vervulden die ik in lang niet ervaren
had. Bovendien kreeg ik een groot
aantal brieven, sommige welsprekend,
andere naïef, allemaal vol emotie, die niet
nalieten mij diep te roeren. Bij verschillende
uitvoeringen heb ik mensen zien
huilen. Dikwijls, in de twee maanden die
volgden op de eerste verschijning van
Les Troyens, ben ik in Parijs op straat
staande gehouden door onbekenden die
mij om toestemming vroegen mij de hand
te drukken en die mij bedankten dit werk
te hebben voortgebracht. Was dat niet
genoeg om mij schadeloos te stellen
voor de beledigingen van mijn vijanden?
Vijanden die ik mij heb gemaakt, minder
nog door mijn kritieken dan door strekking
en streven van mijn muziek; vijanden wier
haat lijkt op die van hoeren voor fatsoenlijke
vrouwen en waardoor men zich
34
vereerd moet voelen. De muze van zulk
soort mensen heet gewoonlijk Laïs,
Phryne, heel zelden Aspasia; de muze die
door edele naturen en vrienden van de
grote kunst aanbeden wordt, heet Julia,
Desdemona, Cordelia, Ophelia, Imogen,
Virgilia, Miranda, Dido, Cassandra,
Alcestis, verheven namen die gedachten
aan poëtische liefde, schroom en
toewijding doen ontstaan, waar eerstgenoemde
slechts lage zinnelijkheid
en prostitutie oproepen.
Vertaald door W. Scheltens

Jürgen Maehder
Dramaturgie en orkestbehandeling in Les Troyens
‘Wij ensceneren niet Abbé Delille, maar
Vergilius, en wel een geshakespearianiseerde
Vergilius.’
(Berlioz aan Léon Carvalho, 15 juli 1863)
Nieuwe inzichten in de opera-esthetiek
van de negentiende eeuw zorgden er
in de afgelopen decennia voor dat de
belangstelling van de muziekhistorici voor
het genre van de grand opéra in belangrijke
mate werd geïntensiveerd. Nu een
opera-uitvoering niet meer uitsluitend als
de scenische realisatie van een muzikale
partituur wordt gezien, maar ook als een
theatergebeuren met geheel eigen wetten,
is het mogelijk geworden het negentiende-eeuwse
Franse muziektheater te
interpreteren als een ‘Gesamtkunstwerk’.
En voor die interpretatie had men niet
alleen een op begrip voor het muzikale
opus gerichte muziekwetenschap nodig,
maar ook disciplines als libretto- en
theatergeschiedenis en de pas tot ontwikkeling
gekomen sociale geschiedenis
van het muziektheater, die probeert de
uitvoering als gebeuren in de sociaaleconomische
context te duiden.
Het esthetische ideaal van het muziekdrama
met zijn onscheidbare versmelting
van woord, muziek en toneel was niet erg
geschikt gebleken voor de interpretatie
van een theaterkunst die niet eens naar
deze versmelting van theatrale effectmiddelen
streefde. Dankzij een minder vooringenomen
benadering slaagde de internationale
operawetenschap er tijdens de
laatste vijfentwintig jaar in om de Franse
en Italiaanse operagenres uit de eerste
helft van de negentiende eeuw uit hun rol
als voorlopers van het werk van Wagner
te bevrijden en belangrijke bijdragen
te leveren tot een beter begrip van die
35
genres. De werkenlijst en de monumentale
uitgave van de werken van Hector
Berlioz, de publicatie van zijn Correspondance
générale en de recentelijk begonnen
complete editie van zijn muziekfeuilletons
vormen mijlpalen binnen deze
herwaardering van de negentiendeeeuwse
operacultuur.
Toen Hector Berlioz een poging deed
om door middel van een succes aan de
Parijse Opéra een doorbraak te bereiken,
zag hij zich geconfronteerd met een hem
vijandige bureaucratie en met vele intriges,
die de relatie van de componist met
het ‘officiële’ Parijse muziekleven van
zijn tijd voor altijd dreigden te verstoren.
Benvenuto Cellini – vrucht van de diepe
indrukken die de componist tijdens zijn
reis naar Italië had opgedaan – was het
werk van een jonge maar geenszins
onbekende componist. In de literairmuzikale
kringen van de Franse hoofdstad
werd Berlioz gezien als hoop voor
de toekomst, én als iemand die licht
schandalen zou kunnen veroorzaken.
Na het winnen van de Prix de Rome
met de cantate Sardanapale (1830),
rechtstreeks geïnspireerd door Eugène
Delacroix’ beroemde schilderij La mort
de Sardanapale (1827) en indirect
door Lord Byrons drama Sardanapalus
(1821), behaalde Berlioz zijn eerste
publiekssucces met de Symphonie
fantastique en met de muziektheatrale
voortzetting daarvan, de ‘muzikale scène’
Lélio (1832), waarin voor het eerst in
de Europese muziekgeschiedenis een
componist zijn eigen scheppingsproces
ten tonele voerde.
Het probleem van de relatie tussen
kunst en leven – een van de basispro-

lemen van de Europese Romantiek –
zou Berlioz in talrijke andere composities
bezighouden: de symfonie Harold en
Italie voor solo-altviool en orkest (1834),
die oorspronkelijk voor Niccolò Paganini
was geschreven, was aan dit thema
gewijd, in aansluiting op Lord Byrons
gedicht Childe Harold’s Pilgrimage
(1812 -1818). In 1837 was Berlioz er
eindelijk in geslaagd zijn monumentale
Requiem – oftewel Grande messe des
morts – voor het eerst uit te voeren.
De quasi-scenische dispositie van nooit
eerder gehoorde klankmassa’s en de
veelvoud aan onvermoede klankeffecten
die Berlioz wist op te roepen, maakten
op het publiek een diepe indruk. Nadat
hij ook muziekcriticus bij het Journal des
Débats was geworden, gold Berlioz niet
langer uitsluitend als de leidende exponent
van de muzikale Romantiek in
Frankrijk, maar beschikte hij ook over
een aanzienlijke invloed op de Parijse
muziekkritiek.
De wereldpremière van een succesvolle
opera zou alom als de bekroning van
de snelle carrière van een van de meestbelovende
jonge componisten worden
gezien. En een doorslaand succes van
Berlioz aan de Opéra zou ook de machtspositie
van Giacomo Meyerbeer in sterke
mate hebben gereduceerd. Diens tot
1838 in Parijs voor het eerst opgevoerde
opera’s Robert le diable (1831) en Les
Huguenots (1836) beheersten zonder
concurrentie het repertoire van de Opéra.
Het spectaculaire fiasco van Benvenuto
Cellini verijdelde echter voorgoed Berlioz’
rechtlijnige carrière in het Parijse muziekleven,
en leidde tot een kloof tussen
enerzijds de verwachtingspatronen van
het Parijse operapubliek en anderzijds
Berlioz’ ideaal van een operamuziek die
in structurele complexiteit niet onderdeed
voor de werken van de Weense
Klassieken.
Zoals de meeste Parijse intellectuelen
36
van zijn generatie zag Berlioz in het
theater van Victor Hugo niet alleen een
bewonderd voorbeeld van ‘moderne’
theaterkunst, maar ook nam hij deel aan
de beroemde debatten over Hugo’s
theatrale esthetiek, en woonde hij meermalen
de omstreden eerste enscenering
van Hugo’s Hernani bij (1830). De op
de categorie van de couleur locale georienteerde
theatrale esthetiek van Hugo,
zoals hij die in zijn Préface à Cromwell
(1827) zo overtuigend had geformuleerd,
werd ook voor Berlioz tot een doorslaggevende
categorie van scenische presentatie.
Zoals bekend is uit de dagboeken
van Giacomo Meyerbeer en Eugène
Delacroix, bood de couleur locale tijdens
de jaren dertig een geliefd discussiethema
voor de Parijse intellectuelen.
Niet in de laatste plaats door de artistieke
vruchten van zijn reis naar Algiers zou
Delacroix er zelf toe bijdragen dat in de
loop van de negentiende eeuw de voorstelling
van de geografische en de historische
omgeving van de handeling, die
samen de couleur locale vormen, een
toenemende precisering doormaakte.
De noodzaak van een couleur locale
berustte in belangrijke mate op het verbazingwekkende
pluralisme in de stof,
dat zowel de negentiende-eeuwse schilderkunst
als de theatercultuur uit die
tijd kenmerkt. De lokale kleur lijkt aldus
de toeschouwer als het ware de helpende
hand te bieden zodat deze zich kan inleven
in de door de kunstenaar gecreëerde
wereld. Tegelijkertijd weerspiegelt de
toenemende betekenis van de couleur
locale in de kunst en in het theater van
de negentiende eeuw ook de tendens
van een burgerlijke kunst om afstand te
nemen van de wereld waarin men leeft.
Als een evocatie van het niet-tegenwoordige
omschrijft een naar verre tijden en
ruimten verplaatste toneelhandeling uit
de Franse Romantiek met eigen middelen
de fundamentele scheiding tussen de

verduisterde toeschouwersruimte als
oord van de illusie en het steeds meer
verlichte toneel.
De door ‘lokale kleur’ veroorzaakte
afstand tot het tegenwoordige kon op
verschillende manieren gecreëerd
worden; er moest onderscheid worden
gemaakt tussen ruimtelijke afstand,
afstand in de tijd en maatschappelijke
afstand van de afgebeelde werkelijkheid
ten opzichte van de leefwereld. De
begrippen ‘exotisme’, ‘archaïsme’ en
‘status’ corresponderen min of meer met
deze drie verschillende verschijningsvormen
van afstand in de negentiendeeeuwse
kunst. De alomtegenwoordige
couleur locale sloeg op natuurlijke wijze
ook over naar de muziek en leidde tot
een groeiende doordringbaarheid van
de compositiestructuur voor vreemde
invloeden. Een geschiedenis van de geleidelijke
absorptie van muzikaal ‘vreemd
materiaal’ – gekenmerkt door geografische,
historische of esthetische afstand
ten opzichte van de normale manier van
componeren en overeenstemmend met
de hierboven genoemde drie-eenheid
van ‘lokale kleur’ – vormde een noodzakelijke
aanvulling van de historie van het
componeren in de negentiende eeuw.
De geschiedenis van de stof van de
grand opéra tot aan de eeuwwisseling
blijkt sterk gedetermineerd door de noodzaak
om herhalingen van een eenmaal
gekozen koloriet zoveel mogelijk te
vermijden, de gekozen situering in tijd
en ruimte steeds sterker te preciseren en
de voorkeur te geven aan steeds verder
afgelegen plaatsen van handeling. Ook
Meyerbeers werken voor de grand opéra
weerspiegelen deze tendens: van het
middeleeuwse, met de sagenstof verbonden
Frankrijk en Sicilië van Robert le
diable leidde een consequente weg via
de Bartholomeüsnacht (24 augustus
1672) van Les Huguenots en het
37
Münsterse rijk van de wederdopers in
Le prophète naar de karakteristieke
mengeling van Indische en Afrikaanse
elementen in L’Africaine, die uiteindelijk
haar vaderland – als compromis tussen
twee concurrerende vormen van couleur
locale – in het verre Madagascar vond.
Toen Charles Gounod voor zijn eerste
opera, Sapho, (1851) een antiek gegeven
had gekozen, vond hij hierin ondubbelzinnig
de steun van de recensent
Berlioz. Het aansluiten van de beeldcultuur
van Revolutie en Empire bij het
artistieke erfgoed van het antieke Rome,
waardoor een specifiek Franse continuïteit
van de receptie van de Romeinse
oudheid in de klassieke Franse literatuur
werd voortgezet, verschafte een bijzondere
bindende kracht aan de antieke
stof in het Franse negentiende-eeuwse
theater. Tot het einde van het keizerrijk
van Napoleon III bleef de keuze voor
antieke gegevens in het Franse muziektheater
verbonden met een latente
politieke ondertoon van bonapartisme,
een associatie waarmee Berlioz door het
lot van de opera Le triomphe de Trajan
van zijn leraar Le Sueur direct werd
geconfronteerd.
Bij het bewerken van Vergilius’ Aeneis
voor het libretto van zijn opera besloot
Berlioz – tegen de librettotraditie uit de
Franse operageschiedenis in, volgens
welke het werk werd verdeeld – dat
dichter en componist één en dezelfde
persoon zouden zijn. Hoewel tot nu toe de
studie van het literaire niveau van Berlioz’
Troyens-libretto aan dit onderwerp beslist
geen recht heeft gedaan, heeft deze
toch voldoende achtergrondmateriaal
over het artistieke karakter van Berlioz’
tekst opgeleverd om belangrijke structurele
kenmerken van de onderlinge
betrekkingen tussen libretto en partituur
aan het licht te brengen. Berlioz zag
zich genoodzaakt afstand te nemen tot

de traditie van de Franse receptie van
de Antieken in de achttiende eeuw. In
zijn bekende opmerking uit een brief
aan Carvalho – dat hij niet de Vergilius
van Abbé Delille maar een Vergilius
gezien door de bril van Shakespeare
wilde ensceneren – valt het persoonlijke
enthousiasme voor Vergilius van de
dichter-componist samen met de het
theater betreffende idealen van de
Franse Romantiek.
De conceptie van een tragische opera
met antiek koloriet was binnen de Franse
operatraditie ondenkbaar zonder zowel
bij het model van Glucks ‘tragédie lyrique’
als ook bij de partituren van Gasparo
Spontini’s ‘tragédies’ aan te knopen. In
vergelijking met de late grand opéra met
zijn overwegend heteronome muzikale
esthetiek betekende deze beslissing op
het vlak van de opera-esthetiek een
bewust teruggrijpen naar de muzikale
vormtaal van een in het algemene
bewustzijn nog aanwezig verleden. Tekst
en muziek getuigen van de intentie van
de dichter-componist om op het hoogste
esthetische niveau de grootheid van een
vergane kunst op te roepen en zich daarmee
te meten. Dat de rol van een literaire
classicist niet schijnt te passen bij de
muzikale revolutionair Berlioz – althans
gemeten aan de literaire avantgarde van
1864 –, behoort tot de fundamentele
tegenstrijdigheden in Les Troyens waaraan
de partituur zijn historisch exterritoriale
karakter te danken heeft.
Berlioz pakte de muziekdramatische
opgave om een monumentaal historieschilderij
uit de tijd van de Trojaanse
oorlog op te zetten principieel niet anders
aan dan zijn tijdgenoten dat zouden hebben
gedaan. Hij ontwierp constellaties
van personen en bracht deze in correlatie
met stemtypes; hij combineerde deze
stemkarakters in gesloten vormen tot de
musiceervormen uit de operatraditie; hij
bouwde een logische volgorde van ‘korte’
38
en ‘lange’ scènes op, welke reeks telkens
naar een groot tableau aan het eind van
de akte toewerkte. Berlioz plaatste de
balletintermezzo’s volgens de traditie van
de grand opéra, en hij plande het toepassen
van speciale instrumentatie-effecten,
er rekening mee houdend dat ieder
afzonderlijk effect een dramaturgische
legitimatie moet hebben.
Het situeren van de handeling in Klein-
Azië en Noord-Afrika en het oproepen
van een ver verleden uit het begin van het
collectieve geheugen van de Europese
cultuur riep in de context van de Franse
theateresthetiek van de negentiende
eeuw een automatisme in het leven dat
zijn neerslag vond in zowel het antieke
als in het exotische instrumentarium van
de partituur. Wat betreft de ‘typerende’
instrumenten heeft Michael Walter op
overtuigende wijze het esthetische dilemma
beschreven waarvoor de noodzaak
van een alomvattende karakterisering van
de plaatsen van handeling in de grand
opéra Berlioz plaatste: ‘Nog zwaarder dan
het probleem van de handelingsstructuur
woog het probleem van de door de esthetiek
verlangde couleur locale, respectievelijk
‘couleur du temps’. Twee oplossingen
kwamen hiervoor in aanmerking: een
archaïserende melodiek, die zou kunnen
verwijzen naar de historische verte van
het Klein-Aziatische Griekenland, of een
antiek aandoende instrumentatie (respectievelijk
de combinatie van beide).
Aan het begin van de eerste akte
combineert Berlioz de twee elementen,
zij het op een wijze die op een zeer karakteristieke
manier het probleem naar het
vlak van de presentatie van het Klein-
Aziatisch-exotische verschuift. Het toneel
stelt het door de Grieken verlaten legerkamp
voor Troje voor. Rechts bevindt
zich de grafheuvel van Achilles. Op deze
grafheuvel (dat wil zeggen technisch
gezien op het toneel, aanvankelijk bij
gesloten doek) spelen drie herders op

de dubbelfluit (‘double flûte’). In de partituur
staat als instrumentatie-aanduiding
‘flûtes antiques’ met de toevoeging ‘ou
trois hautbois’. Daarmee lost Berlioz het
praktische probleem op dat geen enkel
Europees orkest beschikt over antieke
dubbelfluiten. Het eigenlijke ‘antieke’
aan de realisatie van deze stemmen is
dan ook eerder de stemvoering dan de
klank.’*
Voor de balletintermezzo’s in de vierde
akte liet de componist zich inspireren
door Noord-Afrikaanse ensembles die
hij in 1844 in Parijs had gehoord. Met
de tarbuka deed een membranofoon van
Noord-Afrikaanse oorsprong zijn intrede
in het orkest, wederom in de traditionele
functie van een ‘typerend instrument’
dat diende om exotisme te creëren. Vergelijkt
men het bespelen van antiquarische
instrumentencombinaties zoals die
enerzijds door Berlioz voor Les Troyens,
anderzijds door Arrigo Boito voor Nerone
werden samengesteld, dan valt op dat
Berlioz doordat de handeling buiten
Europa plaatsvindt wel gedwongen werd
uit te wijken naar het gebied van het
exotisme, terwijl Boito – zoals vóór hem
reeds de componisten van de Franse
revolutie-opera – op basis van archeologisch
onderzoek in zijn tijd als het ware
een ‘documentarisch’ instrumentarium
kon verzamelen, waarvan de esthetische
basis ten tijde van de postume wereldpremière
(1924) echter al verouderd was.
Zoals te verwachten bij een groot
technoloog van de orkestklank vormt de
partituur van Les Troyens een soort compendium
van instrumentatietechnologie,
om niet te zeggen een repertorium van
instrumentatie-effecten, waarvan de
toepassing door de dramatische intentie
* Michael Walter: Exotik oder Farblosigkeit:
Antikenbilder in der Oper des 19. Jahrhunderts,
in: Humanistische Bildung 19/1996
39
van elke scène gestuurd wordt. De voorraad
aan afzonderlijke instrumentale
effecten, die men kan opvatten als de
ontkenning van de traditionele toepassing
van instrumenten, was echter niet
onuitputtelijk; de constante herhaling
van zulke effecten zou afbreuk hebben
gedaan aan het verrassingsmoment en
daarmee aan de unieke zeggingskracht
van de partituur. Derhalve kwam Berlioz
tot de oplossing om de in zijn vroege
werk hier en daar toegepaste effecten
te integreren in een orkestrale structuur
die terugblikkend naar de dramatische
tableaustructuur van de late grand opéra
een brede afwisseling aan klankkleuren
mogelijk maakt.
Men vergelijke de op zichzelf staande
toepassing van pedaaltonen [natuur- of
grondtonen van de trombones, vert.] in
het ‘Hostias’ uit de Grande messe des
morts – een vondst die in Leipzig zelfs
de bewondering van Schumann had
gewekt – met de in de toonzetting geïntegreerde
toepassing van datzelfde
effect in Les Troyens op de woorden
‘Laocoon, un prêtre! Objet de la fureur
des Dieux! Dévoré palpitant par ces
monstres hideux, horreur!’ Het opnemen
van dit instrumentale effect, dat reeds
in Aeneas’ recitatief klinkt wanneer daar
de slang wordt genoemd, berust op de
kunstgreep tussen de slotakkoorden
als het ware een ‘venster’ te scheppen
voor deze klank van de trombones in een
extreem lage ligging. Dankzij de dramatische
suggestiviteit van de passage
vergeet de luisteraar dat de componist
door een ‘truc’ een identieke reeks tonen
opnieuw kan gebruiken. Dit is des te
opmerkelijker omdat niet alleen de voorraad
pedaaltonen door de constructie
van de tenortrombone vastligt, maar ook
de volgorde van de tonen om speeltechnische
redenen nauwelijks variabel is.
[Zie muziekvoorbeeld op p. 40]

De zeer brede klankkleurendispositie in
Les Troyens verwijst naar rangschikkingscriteria
voor het gebruik van instrumenten
die moeten worden geïnterpreteerd als
directe consequentie uit de lange tijd
onvermoede dimensies van de toonaangevende
werken uit de grand opéra.
Zowel voor de tijdelijke als de ruimtelijke
dimensies van een vijf uren durende
operapartituur, met meer dan één klankniveau
binnen en buiten de reële toneelruimte,
moesten vormen van akoestische
differentiatie worden ontwikkeld waarvan
men de principes tot nu toe slechts
ten dele heeft doorzien. Reeds de uit verschillende
lagen bestaande ensembles
van de openingsscène maken de bedoeling
van de componist duidelijk om uit
het over elkaar heen plaatsen van diverse
muzikale lagen muziekdramatisch voordeel
te behalen. In de grote tableaus aan
het slot van de eerste, tweede, derde en
vijfde akte, en in de symfonische pantomime
van de ‘Chasse royale et orage’
aan het begin van de vierde akte rangschikte
Berlioz de groepen van uitvoerenden
volgens het principe van een veelvoudig
gebroken opbouw naar een climax.
Hiermee contrasteren uitgerekte lyrische
rustpunten, zoals het grote liefdesduet
in de vierde akte of het Lied van Hylas
aan het begin van de vijfde akte, waar
de orkestbegeleiding bewust getemperd
blijkt te zijn. Dankzij de weidse rangschikking
van klankkleuren slaagde Berlioz
erin om zowel in de ruimte als in de tijd
een ‘perspectief’ van de orkestklank te
realiseren dat men in zijn vormbepalende
werking pas geleidelijk waarneemt.
De ‘Marche et Hymne’ (nr. 4) is binnen
de partituur het voorbeeld van ‘officiële’
muziek. De noodzaak van een in structuur
archaïsche muziek om de historische
dimensie van de Trojaanse oorlog te
karakteriseren viel samen met het streven
van de componist om door typerende
41
slaginstrumenten als jeu de triangles
en sistres antiques een Klein-Aziatisch,
antiek aandoend lokaal koloriet voort te
brengen. Michael Walter heeft de karakteristieke
wisselende harmonie van het
stuk evenals de ostinatostructuur van
de slagwerkgroep teruggevoerd op het
dilemma van een dubbel lokaal koloriet
in de trant van een couleur historique en
een couleur locale. In de krijgshaftige
verzen van het Troyens-libretto, waarin
vermoedelijk niet alleen de Romeinse
expansiepolitiek in Noord-Afrika wordt
bezongen, heeft hij bovendien aanwijzingen
willen zien voor Berlioz’ conceptie
van zijn opera als nationale opera van
het Second Empire. Daarbij werd over
het hoofd gezien dat Berlioz voor dit
koor kon teruggrijpen op een direct
voorbeeld uit de ‘tragédie lyrique’ uit de
napoleontische tijd, namelijk het ‘Choeur
général des Mexicains. Danses barbares’
uit Fernand Cortez, ou la conquête de
Mexique (1808 -1817) van Spontini.
Deze partituur had Berlioz in zijn jeugd
razend enthousiast gemaakt, en zij
neemt ook in zijn Traité d’instrumentation
et d’orchestration modernes een prominente
plaats in.
De finale van de eerste akte, de
‘Marche troyenne’ voor Cassandre, koor,
onzichtbaar koor, drie bühneorkesten en
hoofdorkest (nr. 11), vormt het hoogtepunt
van de muzikale ruimtelijke organisatie
van de partituur. Terwijl aan het
begin alleen Cassandres soloscène de
werkelijke toneelruimte vult, klinken
vanuit de coulissen de verschillende
koorgroepen samen met de aan hen
toegewezen instrumentale groepen
trapsgewijs toenemend in volume.
De geleidelijk dichterbij komende koorzangers
betreden op het dynamische
hoogtepunt het toneel en verlaten dit in
de richting van de stadspoort van Troje.
Het afwisselend overlappen van drie
heterogene ensembles – een orkest

van koperblazers, een orkest van saxhoorns,
zes hobo’s en zes tot acht harpen
– met het hoofdorkest roept de akoestische
illusie op van door de wind aangedragen
verre klankflarden, en suggereert
bij de luisteraar aldus met immanentmuzikale
middelen de realistische indruk
van een verre processie met verschillende
muziekkapellen.
De nauwkeurig op de eisen van het
orkest van de Parijse Opéra toegesneden
bezetting van orkest en bühnemuziek –
met drie pauken in de orkestbak en met
een bezetting van de bühnemuziek met
saxhoorns naar het voorbeeld van de
partituur van Meyerbeers Le prophète,
maar dan verrijkt met de petit saxhorn
suraigu – reflecteert de bestemming
van Berlioz’ partituur voor de Parijse
Académie Impériale de Musique. Het
gebruik van meervoudige, in de ruimte
verdeelde koperblazerskoren was voor
de componist van de Grande messe
des morts natuurlijk geen vernieuwing
meer, maar toch blijkt uit de partituur
van Les Troyens een beheersing van
alle instrumentatietechnische aspecten
van het schrijven voor koperblazers die
omstreeks 1855 in feite maar één concurrent
kende: Richard Wagner.
Een gedetailleerde vergelijking van de
compositietechnische integratie van de
koperblazers in werken van Berlioz en
Wagner moet een sterke nadruk leggen
op de verschillen in het orkestrale denken,
die niet alleen terug te voeren zijn op
het leeftijdsverschil van een halve generatie
tussen beide componisten, maar
ook op hun verschillende concepties van
toonzetting. Wanneer Berlioz bij Priamus’
zegen van Astyanax, Andromaches zoon,
de driestemmige zetting voor trombones
extra kleur meegeeft door drievoudig
gediviseerde celli en fagotten, dan grijpt
hij slechts terug op een klankeffect
dat hij voor het eerst had ingezet bij de
43
opkomst van de paus in Benvenuto
Cellini: de symmetrische verdeling van
trombones, fagotten en celli in een zetting
voor orkest om een homogene mengklank
te bereiken tussen drie orkestgroepen.
[Zie muziekvoorbeeld op p. 42]
Bij het realiseren van een analoge klankvoorstelling
in de ongeveer in dezelfde
tijd ontstane Walküre bij Wotans afscheid
van Brünnhilde (‘Der Augen leuchtendes
Paar’) concipieerde Wagner echter een
gedifferentieerde, gelaagde structuur uit
een vierstemmige zetting voor trombones
als harmonisch ‘pedaal’ en een contrapuntisch,
melodiedragend weefsel in de
lage strijkers dat de zangstem van Wotan
ondersteunt. Terwijl de door Berlioz voor
Benvenuto Cellini uitgevonden klankcombinatie
het orkesttechnische uitgangspunt
voor Wagners vondsten voor
het voorspel van Lohengrin had geleverd,
had deze jongste van de twee componisten
in zijn partituren na 1850 een nieuwe
functionalisering van de harmonie ontwikkeld,
en een orkestrale polyfonie die
Berlioz’ begrip te boven ging. Daar staat
tegenover dat Berlioz in het kader van
Les Troyens gebruikmaakte van de afzonderlijke
klankeffecten uit zijn eerdere
partituren om een ‘klankkleurenlogica’ tot
stand te brengen die de dramaturgische
structuren voor de toeschouwer aanschouwelijk
moet maken.
Een goed voorbeeld van hergebruik van
een reeds uit de Franse revolutie-opera
bekend effect, dat Berlioz in zijn Traîté
zelf noemde, zijn de geestverschijningen
in Les Troyens [...]. Terwijl bij de verwijzing
van Cassandra naar Hectors geest
slechts gestopte tonen van de derde
hoorn worden gebruikt, illustreerde
Berlioz Hectors verschijning in de tweede
akte door een ensemble van vier hoorns,
die boven een grondklank van strijkerspizzicati
en tremolo’s in de altviolen

uitsluitend gestopte tonen spelen. Het
effect van de vier gestopte hoorns stamt
uit de opera Mélidore et Phrosine van
Étienne-Nicolas Méhul (Opéra Comique,
1796), waar deze de laatste woorden
van de stervende Aimar (‘Jules, tu seras
mon vengeur’) begeleiden. Ook in dit
geval werd het betreffende effect door
Richard Wagner ontleend aan het vroege
werk van Berlioz en op zijn eigen manier
verder uitgewerkt, met een wel zeer overtuigende
dramatische werking bij Ortruds
betoog tegen Elsa, wanneer een gestopte
hoornklank het akkoord van de
houtblazers analoog met de zangstem
donkerder kleurt.
Voor de verschijning van de gestorven
Trojaanse helden, die Aeneas in de vijfde
akte bezoeken om hem te bewegen tot
zijn vertrek naar Italië, verzon Berlioz
daarentegen een van zijn indrukwekkendste
vernieuwingen op het gebied van
de klankkleur, zonder bij deze gelegenheid
weer terug te vallen op de klank
van de gestopte hoorns. Drie onderling
onafhankelijke klanklagen vormen samen
de muzikale zetting: een lage unisono D
van fagotten, hoorns en speciaal voor
dit effect op de D in het contra-octaaf
omlaag gestemde contrabassen, een
mismoedig klinkend houtblazersakkoord
van fluiten, hobo, Engelse hoorn, klarinet
en basklarinet, evenals de glazige, doordringende
flageoletklank van vier soloviolen
in de hoogste ligging. De afgebeelde
passage toont niet alleen de
totale integratie van Engelse hoorn en
basklarinet in de zetting voor houtblazers
aan, maar ook het onfeilbare gevoel van
de componist voor klankkleuren tijdens
het combineren van hoogste en laagste
liggingen. De resulterende totaalklank
ontstaat niet in de laatste plaats uit het
volledige niet-verbonden zijn van de
afzonderlijke lagen van deze zetting.
[Zie muziekvoorbeeld op p. 44]
45
Met het oog op de hoge graad van vernieuwing
en organisatie van deze orkestpartituur
zou het gewoonweg absurd
zijn om te spreken van een afnemende
vindingrijkheid van de componist Berlioz.
Eerder valt er een element van de classicist
op te merken in de onwrikbare
wil tot ordening waarmee de componist
de vernieuwingen op het gebied van
de klankkleur uit zijn vroege werk hergroepeerde
om ze tot een dramaturgisch
consistent geheel om te vormen.
Vertaald door Frits Vliegenthart

Vergilius
Dido en Aeneas
De koningin door liefdes pijl gewond,
voedt in haar aadren een verborgen vuur:
telkens weer denkt zij aan zijn heldenmoed,
zijn eedle stam, zijn woorden en gelaat;
haar diep gevoel vergunt geen lichaamsrust.
Toen ochtendgloren ’t nieuwe zonlicht bracht
en vochtig duister van de hemel dreef,
sprak zij, verward, haar lieve zuster toe:
‘Anna, wat houdt mij slapeloos in angst!
Wat vreemdeling betrad ons woonverblijf!
Zijn schijn, zijn wezen en zijn levenswerk!
Ja, waarlijk stamt hij van de goden af!
’t Zijn laaggeboornen die de vrees verraadt;
maar hij heeft zwaars beleefd en groots verricht.
Als niet ’t besluit mij vaststond nimmermeer
een echtverbintenis weer aan te gaan
sinds rouw mijn loon voor eerste liefde werd,
als daardoor niet mij ’t huwlijk was vergald,
dan zou hier kans tot struiklen zijn. . . misschien
’k Beken dat na Sychaeus’ droevig lot,
na ’t moordbloed dat mijn broeder zelf vergoot,
geen ander ooit mijn hart aan ’t wanklen bracht;
maar thans herken ik sporen van weleer.
Moog’ echter in de afgrond ik verzinken
of, doodgeslagen door een bliksemstraal,
Verdwijnen in het duister schimmenrijk,
voordat ’k mijn trouw, mijn eerbaarheid verzaak!
Die ’t eerst mij liefhad, nam mijn liefde mee
en moet ze bij zich houden in zijn graf.’
Zo sprekend stortte zij een tranenvloed.
Haar antwoordd’ Anna: ‘Zuster die mij lief
als ’t levenslicht zijt, wilt in eenzaamheid
en droefnis g’uw jonkheid doen vergaan,
verstoken van der min genot en vrucht?
Meent gij dat dit der doden as verlangt?
Mocht nimmer u een bruidegom vermurwen,
noch hier, noch eerder in uw vaderstad,
zelfs niet Iarbas onder zoveel vorsten
van ’t zegezwanger Africa, – zult gij
ook tegen liefde strijden die u lokt?
Bedenkt gij niet, in wat voor land gij woont?’
53

Marie Luise Kaschnitz
Dido
Als we teruggaan naar de oorsprong
van de sage, dan vinden wij het beeld van
Dido versmolten met dat van de Phoenicische
godin Isjtar, de leeuwenberijdster
die heerst over maan en sterren, bliksem
en regen. Net als de natuur zelf heeft
ook Isjtar een tweevoudige aard: ze belichaamt
in gelijke mate weelderige
vruchtbaarheid en nooit ophoudende
verwekking als ook vernietiging, ondergang
en dood. Zij is maagd, schenkster
van zegen en godin van de liefde. De
granaatappel en de lotusbloem zijn aan
haar gewijd, evenals de zachtmoedige
duif en de stille vis. Tegenover alles wat
teer en zacht is, wat bloesem en vrucht
draagt, staat echter het andere: vernietiging
van de geliefde, hellevaart, heerschappij
van duistere machten, hardheid,
haat.
Uit deze merkwaardige sfeer van
oosterse levensovervloed en levensvernietiging,
van tederheid en sombere
grootsheid, komt de oude sage van de
mythische Dido naar boven. Haar trekken
zijn streng en lieflijk; eenvoudig en
groots is haar levensloop. Een godin daalt
af naar de aarde en neemt een beschermend
heerserschap op zich, aan vreemde
kusten in de wereld. De stad Sidon is
haar geboorteplaats. Haar vader Mutto
heeft het rijk nagelaten aan haar jonge
broer Pygmalion en aan haarzelf. Het
duurt echter niet lang of de jonge koning,
begerig naar macht en rijkdom, doodt
Dido’s gemaal, de Melkartpriester
Sicharbas, voor het altaar van Melkart.
De moord wordt geheimgehouden, en
pas in een droom waarin Dido haar met
bloed overstroomde gemaal ziet terwijl
deze op zijn wonden wijst, wordt haar de
heimelijke misdaad geopenbaard. Maar
54
nu kan zij niet langer in haar geboortestreek
blijven. Weldra breekt zij op, een
dolende als de godin Isjtar, van nature
vrolijk van aard, door haar gesternte
echter tot een treurende gemaakt.
Zij wordt vergezeld door allerlei ontevredenen.
Haar bestaansmiddelen zijn
de verborgen gehouden schatten van
Sicharbas, en haar doel is het stichten
van een nieuw rijk aan de zeekust.
Zo varen zij naar het westen en landen na
vele avonturen op het Noord-Afrikaanse
strand. Met de inheemse bevolking
worden begroetingen en geschenken
uitgewisseld. Dido vraagt om zoveel land
als met een runderhuid kan worden afgebakend
en ontvangt – doordat zij de
huid voor het afmeten in smalle repen
snijdt – meer dan genoeg grond voor
de stad en voor de akkers. Een paardenkop,
die vanonder een palm wordt opgegraven,
wordt als een gelukkig voorteken
beschouwd. Zo komt het vervolgens tot
het bouwen van de stad, tot het vestigen
en uitbreiden van de macht, tot handel
en nauwe betrekkingen met de aangrenzende
barbaarse wereld. Weldra naderen
de heersers van de naburige volkeren
met de bedoeling Dido’s hand te veroveren.
Hoe trotser de stad zich verheft en
hoe machtiger zij de kust beheerst, des
te talrijker worden de vrijers en des te
ongeduldiger dringen zij aan op een
beslissing. Tenslotte stelt de machtigste
onder hen, koning Jarbas van Maxitanië,
de koningin een ultimatum: binnen een
vastgestelde tijd moet zij met Jarbas
trouwen of hij zal de stad de oorlog
verklaren.
Nu pas openbaren zich eigenlijk het
mythische karakter van de sage en de
merkwaardige, bovenwereldlijke positie

van Dido, die toch zo aards aandeed
met de list met de runderhuid en die zo
wereldlijk-praktisch bleek in het uitvoeren
van haar vlucht. Eensklaps doemen
de Sidonische gestalten reusachtig op:
Dido, als dienares van Isjtar en krachtens
het offer van haar religieuze diensten als
Isjtar zelf, Sicharbas, priester van Melkart
en krachtens zijn ambt gelijk aan deze,
en de wrede Pygmalion, wiens naam
‘aambeeld des hoogsten’ betekent. In de
sfeer waarin zij leven voltrekt zich wat
wonderlijker en ontzagwekkender is dan
het huwelijk en het baren van kinderen:
het gehele lot van de aarde. Hoewel ook
Jarbas zich een godenzoon noemt, is hij
heel klein naast zoveel grootsheid. Hij is
een vreemdeling, en hoe meer Dido zich
door hem in het nauw gedreven voelt, des
te meer luistert zij naar haar gemaal, die
in haar dromen tot haar roept, naar de
lokstem van de wereld waarin zij thuis
is. Haar missie is een mythische, geen
aardse; met het stichten van de stad is
deze volbracht en ze heeft geen lijfelijke
opvolger nodig. Vandaar dat Dido zich –
onder het voorwendsel dat zij Sicharbas
voordat zij hertrouwt nog een dodenoffer
wil brengen – op de vlammende brandstapel
het leven beneemt.
De oude sage, zoals die door Grieken
op Sicilië werd verteld en door de geleerde
Timaeus werd overgenomen,
weerspiegelt de gehele betovering van
het vreemde werelddeel, heel de duistere
grootsheid van de oosterse religie. [...]
In de tijd van de Punische oorlogen –
toen de Romeinen telkens weer bloedige
confrontaties met de legermacht van
Carthago moesten doorstaan – werd de
verbinding met de Grieks-Romeinse sage
tot stand gebracht. De dichter Naevius,
55
die in het Romeinse leger in Afrika
streed, presenteert het verhaal op een
nieuwe manier. Nu is het niet meer
Jarbas om wie Dido zelfmoord pleegt,
maar de Trojaan Aeneas, aan wie reeds
Homeros de missie van het stichten van
een stad op Italiaanse bodem toebedeelde,
en die nu wordt geïntroduceerd als
de stamvader van de Julii, als de mythische
stichter van het Romeinse rijk.
Hem heeft Dido, zodra de Trojanen als
schipbreukelingen in Carthago landen,
op het eerste gezicht lief. Haar verdriet
over zijn trouweloosheid drijft haar de
dood in, en in de vloek die zij de vertrekkende
naslingert, ligt de verklaring voor
de onverzoenlijke haat die de Romeinen
in langdurige oorlogen met de machtige
stad telkens weer ten deel viel.
De door Naevius bij elkaar gebrachte
gestalten van Aeneas en Dido zijn van
nu af aan voor altijd geliefden geworden.
Eeuwen later wekt de grote Vergilius hen
tot leven, en wat hij – op basis van
Homeros, Timaeus en Naevius – creëert,
is nog op een andere manier van belang
dan alleen door de gloeiende kleuren van
zijn dichterlijke kracht. Het onderwerp
van zijn vertelling is niet het individu,
niet de dappere en lijdende krijger, die
zwervend en dolend tenslotte een nieuw
vaderland bereikt, maar de Romeinse
staat, zijn verankering in de mythe en
zijn opgroeien naar het licht van een
glorierijke dag.
In het weids opgezette kader van deze
vertelling kan Aeneas’ ontmoeting met
Dido slechts een episode zijn. Toch gaat
het hier niet om een van die avonturen
zoals Homeros’ helden die beleven.
Zoals overal in de Aeneis de door het
lot bepaalde noodzakelijkheid van de

Romeinse staat naar voren komt, en via
een toevallige onderwerping en verovering
haar rechten opeist, zo wordt ook
het gebeuren rond Dido als een lotsmoment
van het Romeinse rijk voorgesteld.
De oosterse oerkracht van Dido, die de
missie van Aeneas tot het uiterste op de
proef stelde, staat voor de openbaring
van de enige macht waardoor het bestaan
van het Romeinse rijk ooit ernstig in
gevaar is gekomen. In wezen is deze
liefdesaffaire niets anders dan een stuk
geschiedenis: de verlokkingen van het
vreemde werelddeel, het gevaar van de
Punische oorlog.
De grote ommekeer ten opzichte van
het mythologische tijdperk is overal in
de eerste zangen van de Aeneis duidelijk
waar te nemen. De vrouwengestalten
van Homeros leven bij het ogenblik, onbekommerd.
[...] De Dido van Vergilius is
anders van aard: zij kent hoop en vrees,
zij wil vasthouden wat haar dreigt te ontglippen,
de liefde, het geluk. Zo geschiedt
het merkwaardige dat zij, vervlochten in
de voorstelling van een historisch idee,
toch dichter bij ons staat dan de goddelijke
Isjtar, de mythische Dido en de
vrouwenfiguren van Homeros. Doordat
de dichter bij een latere tijd hoort, is zij
ontdaan van haar goddelijkheid; onder
de dwang van de gevoelens die de
Romeinse goden, die boven de wolken
aan de touwtjes trekken, in haar opwekken,
leeft zij vol hoop en voorgevoelens
als een sidderend wezen van vlees en
bloed. Aangezien een dergelijke ontvankelijkheid
het lot is van de mens,
wie slechts een enkele vrijheid, namelijk
die van de dood, is vergund, krijgt ook
Dido pas in de dood iets van haar goddelijkheid
terug.
56
In de eerste zang van de Aeneis voltrekt
zich – reeds voordat het menselijke spel
begint en ook terwijl het al aan de gang
is – als het ware op een hoger toneel de
strijd van de goddelijke intriges, het uitvechten
van de rivaliteit tussen de goden.
Zo is daar Juno, beschermvrouwe van
Carthago, die de Trojanen sinds het
oordeel van Paris vijandig gezind is en
zich vast heeft voorgenomen de vestiging
van Aeneas in Italië te verhinderen of
op zijn minst te vertragen. Tegenover haar
staat Venus, de moeder van de Trojaanse
held, wie niets zozeer ter harte gaat als
juist die tocht naar het westen, het in
vervulling gaan van de oude profetie waar
het voortbestaan van Troje van afhangt.
Haar, de schone, de lieflijk smekende,
heeft Jupiter zijn hulp toegezegd; hij
springt haar bij wanneer de machtige
rivale dreigt te winnen. Zo voltrekt zich
wat is voorbestemd: Aeneas landt met
zijn kameraden op het Carthaagse strand.
Als een visioen van zijn eigen doel van
landwinning en stichting van een stad
ziet hij de stad, waarin alle handen aan
het werk zijn. Hij wordt gastvrij onthaald
en ontvangt gewaden en sieraden, waarop
hij als tegengave de staatsmantel
van Troje, waarop gouden afbeeldingen
geborduurd zijn, Helena’s sieraden uit
Mykene en het parelcollier van Venus
schenkt. Het is niet de waarde van deze
schatten die de rijke Dido ontroert, maar
hun eerbiedwaardigheid, de vage geur
van noodlot en bloed die eromheen
hangt. De geredde voorouderbeelden,
die Aeneas altijd bij zich draagt, tonen
de vreemdeling als gevangene van verleden
en toekomst. Door hun bezit plaatst
Aeneas zich tegelijkertijd buiten de
schare van barbaarse vrijers, en zijn

verhalen doen het overige om hem de
stralenkrans van een godenzoon en
bereisde martelaar te verlenen. [...]
Door een schitterende jacht bewijst
Dido haar gast eer, en zij wil alle pracht
en praal van haar rijke hof tentoonspreiden
om hem te doen vergeten verder
te reizen. Een goddelijk tweegesprek
vertelt ons dat Aeneas en Dido ook niets
anders zijn dan gebonden en geleid, en
dat hun met donder, bliksem en stortbuien
de gelegenheid verschaft zal
worden om alleen te zijn en zich zonder
terughouding aan hun verlangens over
te geven. En zoals zich nu voor onze ogen
de jacht afspeelt, zien we ook de regen
neerstromen, we horen de hagel kletteren
en de wilde beek naar het dal razen; de
elementen zijn door de goden opgezweept
tot al hun gruwelijke geweld. In
een dergelijk uur scheuren de zedelijke
banden en lijkt elke bedenking een waan.
Temidden van de opgewoelde natuur in
een grot aan hun begeleiders ontkomen,
vieren Aeneas en Dido hun heilige bruiloft.
Vanaf dat moment is Aeneas aan
haar ten prooi gevallen en zij aan hem;
hij denkt er niet meer aan verder te
reizen, en zijn missie is vergeten. [...]
Intussen gaat het spel op het hogere
toneel voort. Fama – de achterklap, het
vlugge gebabbel van de straat, de vreselijke
macht van het menselijke woord –
heeft het nieuws van Dido’s overgave
naar Jarbas gebracht, en deze, een zoon
van Zeus, smeekt zijn vader om wraak.
Dan herinnert zich de merkwaardig
vergeetachtige Aeneas zijn belofte aan
Venus, en het rad der geschiedenis, dat
een tijdlang stil leek te staan, begint
weer te draaien. Aeneas moet verder
trekken, hij moet zijn rijk stichten, en in
57
de gedaante van Hermes wordt hem,
de nalatige, een bode gestuurd om hem
daaraan te herinneren. Ook al ontvangt
Aeneas die boodschap zonder enige
vreugde, met slechts doffe schrik, toch
denkt hij er geen moment aan zich tegen
het goddelijke gebod te verzetten. Hij is
bang om Dido te kwetsen, hij vreest haar
tovermacht en het geweld van haar
passie, die elk ogenblik in bedreiging kan
omslaan. En wanneer hij zich opmaakt
om zijn onvermijdelijke weg te gaan,
doet hij dat in het geniep; hij bereidt het
vertrek heimelijk voor en wil wegsluipen
als een dief.
Met het ogenblik van zijn besluit is
Dido al verwijderd uit het voortgaande
verloop van de gebeurtenissen. Maar nu
wordt duidelijk dat zij bij een ander tijdperk
hoort dan de vrouwen uit de tijd van
Homeros. Nu zij de gave van de onschuld
kwijt is, kan zij niet meer terugkeren
naar haar vroegere zelf; ze heeft zich
prijsgegeven, en doordat zij verleden en
toekomst overziet, begrijpt zij dat ze
buiten de liefde niet meer kan leven.
Smekend en aandringend probeert zij
Aeneas bij zich te houden. [...] Geen
liefdespand werd in haar schoot verwekt,
geen zoon zal er opgroeien om haar te
verdedigen en te beschermen. Tegenover
haar jammerklacht stelt Aeneas
het gelijk van zijn missie. Maar door zijn
tegenstand groeit in Dido steeds machtiger
de oerwildheid van de vrouwelijke
natuur, die zich tegenover de mannelijke
plichten plaatst als het eeuwige begeren
van de lust, dat plotseling kan veranderen
in haat. Nu eens wil ze Aeneas als een
boze wrekende demon volgen, hem
zien omkomen in de storm, dan weer wil
ze hem begeleiden, ontdaan van alle

waardigheid, gedoogd, vernederd, als
een slavin. Tenslotte laat zij slechts om
uitstel smeken en als hij ook dit weigert,
dwaalt zij in totale verwarring rond, ziet
bloed in haar wijn, hoort de kreet van de
uil die de dood aankondigt en verliest
zich steeds dieper in de nacht van de
waanzin.
Nu verlangt zij onbewust reeds terug
naar de bescherming van haar vaderlijke
gemaal, wiens stem zij meent te horen
lokken en roepen uit het graf. Er is een
tovenares aan het hof, die allerlei magische
kunsten beheerst. Door haar laat
Dido zich overreden om een brandstapel
op te richten, waarop ze een wassen
beeld van haar geliefde, zijn wapens en
de kussens en dekens van hun gemeenschappelijke
bed legt. [...] De morgen
brengt echter de ontknoping: Aeneas is
gevlucht, en de ontwakende Dido rest
slechts de aanblik van op volle zee
dansende schepen. En nu stevent alles,
dwars door alle jammerklachten, verwensingen
en wraakplannen heen, onstuitbaar
op het einde af, het vreselijke en toch
het enige verlossende einde: de dood.
De goden zullen deze dood wreken en
ook al bereikt Aeneas het einddoel van
zijn reis, toch zal hij veel moeten doorstaan.
Tussen Carthago en Rome zal
vijandschap heersen, niet alleen van de
mensen maar ook van de elementen.
Dido roemt haar eigen daden en
betreurt het uur waarin Aeneas haar
stad was genaderd. Vervolgens stoot zij
het zwaard van haar vriend in haar borst;
de vrouwen horen haar angstkreet en
Anna kan nog net het hoofd van de
stervende aan haar hart drukken, terwijl
Dido’s laatste blik in een smartelijke
beweging de zon zoekt. Daarop nadert
58
echter reeds Iris, ‘met wiekendauw van
goud’ en met ‘bonte bogen achter zich
als spoor’, door Hecate gestuurd om
een haarlok van Dido af te snijden en zo
haar ziel vrij te maken voor de reis.
Nog eenmaal duikt de gestalte van
Dido op in de Aeneis. In het schemerlicht
van het bos in de onderwereld doolt zij
rond; met de dodelijke wond in haar
borst komt zij Aeneas tegemoet met de
starheid van de dode die tot geen verandering
meer in staat is, met onverzoenlijke
haat. In Dantes Inferno zwerft ze,
ontkomen aan de schare der louter
wellustigen treurig voort aan de zijde van
Francesca. Zo blijft zij voor altijd naast
de belichaming van een vreemde wereld
en van een historische gebeurtenis de
grote ongelukkig liefhebbende, die een
tijd van onmeetbaar geluk moest betalen
met de dood en eeuwige verdoemenis.
Vertaald door Frits Vliegenthart

Klaus Bertisch
Dido en het paard van Troje
Het is spreekwoordelijk geworden: het
paard van Troje. Uit Homeros’ Odyssee
en Vergilius’ Aeneis kennen we het
verhaal van het houten gevaarte in de
vorm van een paard, dat in zijn binnenste
de Grieken verbergt die uithalen voor
hun laatste slag, waarmee ze een einde
maken aan de Trojaanse oorlog. Nadat
die oorlog ooit was begonnen vanwege
de roof van Helena, die door de Trojaanse
prins Paris naar diens vaderland werd
ontvoerd, hebben de Trojanen zich tien
jaar lang met succes verweerd tegen de
aanslagen van de Grieken. Slechts met
een list zouden zij kunnen worden verslagen.
Odysseus bedacht het bouwen
van een paard dat voor de Trojanen zou
worden achtergelaten. De Trojanen
voelden zich alleen daarom al gevleid
omdat zij beroemd waren om hun eigen
paarden. Een kolossaal ros kon alleen
maar een eerbiedwekkend, maar tegelijkertijd
een vererend geschenk zijn. Alle
waarschuwingen om dit geschenk niet
aan te nemen werden in de wind geslagen.
De priester Laocoön was de eerste
die het geschenk van de Danaeërs aanzag
voor een list van de vijand. Hij werd
onmiddellijk gestraft. De godin Athene,
die in de strijd der goden – die ook bij de
Trojaanse oorlog in twee kampen waren
verdeeld – aan de kant van de Grieken
stond, liet hem en zijn beide zonen door
slangen wurgen.
Ook naar Cassandra’s waarschuwingskreten
werd niet geluisterd. Dat was al
heel lang haar noodlot. Van Apollo had
ze de gave gekregen om de toekomst te
kunnen voorspellen: een goddelijk
geschenk voor de dochter van Priamus,
waarvoor de god van de profetie in ruil de
liefde van Cassandra hoopte te winnen.
59
Maar zij wilde hem deze liefde niet geven.
Het geschenk kon ze echter niet meer
teruggeven. Vervolgens legde Apollo er
een vloek op: niemand zou ooit acht slaan
op hetgeen Cassandra zou voorspellen.
Een vloek die Troje fataal zou worden.
In haar vertelling Kassandra suggereert
de Duitse schrijfster Christa Wolf een
relatie tussen de zieneres met de held
van Troje, Aeneas.
Maar waarom spreekt men in verband
met Aeneas eigenlijk van een held? Hij
heeft een paar mensen, onder wie zijn
zoon Ascanius, maar vooral zichzelf bij
de bestorming door de Grieken uit het
houten paard uit Troje gered. Is iemand
daarom al een held? In zijn epos laat
Vergilius zijn vermeende held zijn avonturen
zelf vertellen. Enige twijfel is bij
een zichzelf roemende ik-verteller hoe
dan ook altijd op zijn plaats. Maar het is
Aeneas die door het andere kamp van
de goden wordt gesteund. Naast Apollo,
wiens positie natuurlijk duidelijk is vanwege
zijn belangstelling voor Cassandra,
is het vooral Venus, die probeert een
positieve invloed uit te oefenen. Zij is de
moeder van Aeneas, en van haar kreeg
hij de opdracht om Rome als een nieuw
Troje te stichten. Ook hij kon de ondergang
van het oude Troje niet verhinderen.
Als hij Cassandra al heimelijk heeft liefgehad
(want eigenlijk was hij met Creusa
getrouwd), dan heeft hij echter evenmin
haar waarschuwingen serieus genomen.
Hij volgde uitsluitend de roep van de
goden.
In het eerste deel van Berlioz’ opera Les
Troyens speelt Aeneas geen bijzondere
rol. Het bericht van de dood van Laocoön
en het ontvangen van de goddelijke

opdracht door Hectors geest zijn de
hoogtepunten van zijn opera-bestaan in
La prise de Troie. Bij Christa Wolf is dat
niet anders, maar zij geeft haar lezers in
Cassandra’s woorden een verhelderende
uitspraak: ‘Ik geloof – en begreep hem,
maar begreep hem niet – dat Aeneas
liever wegging dan bleef.’ Dit zegt een
liefhebbende vrouw. Maar daarmee
schetst zij Aeneas zoals wij hem later
nog vaker zullen zien, als een man op
doorreis. Bij het lezen van de zinnen van
Christa Wolf denkt men eerst in de verkeerde
mythe te zijn beland. Was het niet
de Carthaagse koningin Dido die door
Aeneas verlaten werd? Dat lezen wij
namelijk over haar in het vierde, centrale
boek van Vergilius’ Aeneis.
Op de vlucht voor haar broer Pygmalion,
die Dido’s echtgenoot uit machtswellust
heeft gedood, zoekt zij een nieuw
vaderland. Ze belandt op de Afrikaanse
kust, daar waar tegenwoordig Tunesië
ligt. Ze sticht Carthago en slaagt erin de
stad in de kortste tijd tot grote welvaart
te brengen. Bij haar aankomst in Afrika
vindt ze in het zand onder een palmboom
een paardenkop, zo vertelt Marie Luise
Kaschnitz. Deze vondst werd beschouwd
als een gunstig, veelbelovend voorteken.
Zou zij zich net zo als de Trojanen vergist
hebben, toen die op het strand van Troje
het houten paard ontdekten, dat uiteindelijk
hun ondergang werd?
Alles leek erop te wijzen dat het Dido
zou lukken alle negatieve krachten ver
uit haar buurt te houden. Haar volk houdt
van haar. Zijzelf spande zich slechts in
voor het gedijen van haar nieuwe vaderland
en voor het opbloeien van handwerk,
akkerbouw en een vloot. Op het
persoonlijke vlak leek zij onaantastbaar
60
in haar trouw aan haar vermoorde man,
Sychaeus. Alle vrijers die naar haar hand
dongen, werden afgewezen. Dat was niet
altijd eenvoudig, want vooral een zekere
Jarbas liep haar hardnekkig na en dreigde
met politieke gevolgen als zij niet zou
ingaan op zijn huwelijksplannen. Maar
reeds bij Cassandra hebben we gezien
waar het toe kan leiden als men ingaat
op persoonlijke betrekkingen die gebaseerd
zijn op afpersing. Als in deze
situatie Aeneas in Carthago aankomt
met dat deel van de Trojanen dat aan de
laatste aanslag door de Grieken wist te
ontkomen, schijnt de redding voor Dido
in zicht: een held en zijn vazallen, die
als tegenprestatie voor een gastvrij onthaal
en onderdak meteen militaire hulp
kunnen aanbieden voor het geval dat
de bedreigingen van Jarbas te onontkoombaar
mochten worden. En meteen
wordt Dido verliefd.
Aeneas dringt zijn gevoelens niet aan
haar op. Hij vertelt haar zijn lotgevallen,
zijn omzwervingen na de Griekse overwinning
op de Trojanen, en hij heeft
geschenken voor haar meegebracht: de
zogenaamde schat van Priamus. Deze
Aeneas is niet iemand die haar onder
druk zet, zoals alle anderen die naar
haar hand dingen. Aeneas is iemand aan
wie zij haar koninklijke hulp kan bieden.
En meteen verliest zij haar hart. Wég
zijn staatsraison en eeuwige trouw aan
Sychaeus! Dido is in tweestrijd, maar
een enkel woord van haar zuster, een
beetje morele steun van haar volk, dat
zijn koningin niet alleen maar in haar
officiële houding wil zien, en wég zijn alle
twijfels. Het volk is natuurlijk van mening
dat een man veel beter geschikt is
voor de troon dan een vrouw, of dat er

tenminste een man aan de zijde van
een vorstin hoort. Henry Purcell en zijn
librettist Nahum Tate, die in 1689 bij
hun opera Dido and Aeneas, net als later
Hector Berlioz, uitgingen van Vergilius’
Aeneis – en daarbij vooral van het vierde
boek –, maken de invloed van het koor op
Dido’s gevoelsleven veel duidelijker dan
later de Franse componist:
Chorus
Banish sorrow, banish care,
Grief should ne’er approach the fair.
en kort daarna:
When monarchs unite, how happy their
state,
They triumph at once o’er their foes and
their fate.
Navenant duidelijk is de opstelling van
de held zelf in het verdere verloop:
Aeneas
If not for mine, for Empire’s sake,
Some pity on your lover take;
Ah, make not, in a hopeless fire
A hero fall, and Troy once more expire.
Hij maakt zelf dus de vergelijking met de
ondergang van Troje. Carthago zou ten
onder gaan als Dido hem geen gehoor
geeft. Er lijkt hier nauwelijks een verschil
te zijn tussen de houding van Aeneas en
die van Jarbas: de een wil Carthago ten
onder laten gaan als zijn wensen niet
worden ingewilligd, de ander wil het
vernietigen als hij zijn zin niet krijgt. Wat
men Aeneas ten goede moet houden:
hij heeft nooit verheeld dat hij een goddelijke
roeping heeft. De opdracht naar
61
Italië te trekken is Dido in alle versies
bekend. Toch is er ook zoiets als emotionele
chantage. En welke vrouw beeldt
zich niet in dat ze met haar verleidingskunsten
een man iets anders kan laten
doen dan wat hij zelf wil? Toch zou de
kuise Dido de hele tijd haar koninklijke
houding bewaard hebben als Aeneas
haar niet een gezamenlijke toekomst in
het vooruitzicht had gesteld.
Allen – Dido, haar zuster Anna en het
hele Carthaagse volk – hebben zich laten
bedotten door de beloften van de Trojaan.
Het vooruitzicht van een vredig leven
onder een elkaar liefhebbend vorstenpaar
was te mooi. Niemand heeft ook
gelet op het slechte voorteken van het
paard dat onder de palmboom lag. Zo
heeft Dido in de persoon van Aeneas
een Trojaans paard in haar opbloeiende
staat binnengehaald. Want zijn vertrek
betekent tegelijkertijd de ondergang van
Carthago. Het spreekwoord is ook hier
van toepassing. En Dido wordt tenslotte
tot Cassandra, tot een zieneres die weet
dat er een nieuwe held moet komen om
haar te wreken: Hannibal zal eens tegen
Rome ten strijde trekken. Maar het volk
heeft weer niets geleerd. Het vervloekt
de held die het aanvankelijk zo hoopvol
had begroet, wiens binnendringen het
zelf gevraagd en aangemoedigd had.
Zoals het Trojaanse paard de ondergang
van Troje bezegelde, zo bezegelt de
Trojaanse held Aeneas – met goddelijke
toestemming – de ondergang van
Carthago.
Vertaald door Frits Vliegenthart

Giuseppe Ungaretti
Beschrijvende koren van Dido’s gemoedstoestanden
I
Als schaduwen verdwijnen,
In ver voorbije jaren,
Toen pijnen nog niet hartverscheurend waren,
Hoor je de toen nog kinderlijke
Maar begeerde borst zich heffen
En je verontruste ogen
Het roekeloos aprilse vuur onthullen
Op een geurige wang.
Spot, onverdroten spooksel
Dat tijd te traag doet vlieden
En te langdurig van zijn woede spreekt:
Verlaat het zieke hart!
Maar kan, de stille strijd
Tot rust gekomen, nacht voorgoed verdwijnen?
II
De avond blijft zich lengen
Met vlammen aan de einder
En allengs lijkt een huiver in de grassen
Oneindigheid met noodlot te verenen.
Onopgemerkt verrees de zilverwitte
Echo, versmeltend met het schuimend water.
Ik weet niet wat meer leefde,
Het murmelen van de bedwelmde oever
Of zij, de droomster die zo teder zweeg.
62

III
De wind is nu ten slotte stilgevallen,
En stil zijn ook de golven;
Alles zwijgt; in de stilte
Alleen nog de schreeuw van mijn hart,
Een schreeuw van liefde en een schreeuw van schaamte
Vanuit mijn hart dat brandt
Sinds ik je zag en sinds jij naar me keek
En sinds ik niet meer dan een speelbal ben.
Ik schreeuw, mijn hart brandt, ik ken geen soelaas
Sinds ik niets anders ben
Dan een vervallen en verlaten ding.
XIV
Om hun licht te verdragen
Kneep jij je ogen dicht, verloren, bij het zien
Van zijn begerige en onverschrokken
Ogen die hij niet meer op jou zou laten rusten,
Nooit meer, helaas, nooit meer.
Om hun jou onbekende, onbezonnen trots,
Door jou nog steeds aanbeden, te verdragen
Zouden jouw nu uitgebluste, dorre ogen
Jou ten onrechte schuldig verklaren
Aan je lot, en je smeken zou nutteloos zijn:
Ze zouden geen genade meer kunnen vinden,
Zo luttel dat ze een enkel vonkje wekte
Of een enkele traan,
Je uitgebluste, dorre ogen,
Uitgeblust, zonder licht.
XIX
Je hebt je verdeemoedigd voor de gruwel
Van troosteloze fouten.
Vertaald door Ike Cialona
63

Louis Couperus
Karthago!
Karthago! Daar ga ik nu bijna iederen dag heen als gij
straks iederen dag naar Scheveningen gaat. ‘Willen we
vanmiddag naar Karthago gaan?’ Dat zeg je hier zoo doodeenvoudig,
alsof Karthago niet was geweest eene der
meest beroemde steden, die vernietigd moest worden,
meende Cato – Karthago est delenda! – alsof Karthago
niet was, geen stad meer, maar nog wel het historische
emplacement van eene, door de eeuwen heen vernietigde
en nog eens vernietigde, stad, de tragische rivale van Rome!
En dan neem je het electrische treintje, dat je van Tunis
over den smallen dijk heen door het meer van Tunis voert
en denk je even aan de Venetiaansche lagune, want daar
heeft dit zouten meer wel iets van, zoowel van kleur als van
geur als van stemming: de mat irizeerende watertint, de zilte
en even wat visschige uitwademing van stilstaande plas
en zeewier. [...]
Er is niet heel veel van Karthago overgebleven. Zoo luidt
het algemeene oordeel. Spreek dit echter niet uit ten
gehoore van le Docteur Louis Carton en Mme Carton,
die zoo beminnelijk zijn geweest ons rond te leiden door
enkele Karthaagsche ruïnes. Want deze archeologen,
beiden enthouziast om wat wèl overbleef van hun geliefd
Karthago, wier ruïnes zij hier, in Kheredinne wonende in hun
villa-muzeum, met hand en tand verdedigen tegen bouwwoede
en redelooze vernietiging – nog steeds schijnt Cato’s
vloek op de ongelukkige stad te drukken, nog steeds zijn
hare weinige ruïnes niet geheel veilig voor welke vernietiging
ook! – zouden u die uitspraak nooit vergeven. Zij
meenen, dat er wèl veel van Karthago is overgebleven, van
Puniesch, Romeinsch en Byzantijnsch Karthago. En ik ben
door hen gewonnen toe te geven, dat zij gelijk hebben en
dat de Oudheid-beminnende toerist over deze heuvelen en
velden, die op dit oogenblik goudgeel staan van de overal
weligende brem en zonkleurige bloemen, vele middagen
blijde zoek kan maken met verschillende Karthaagsche
ruïnes te doordwalen.
64

Ruïnes zien met een iets meer dan oppervlakkigen blik is
moeilijk werk. Vooral moet ge de eeuwen onderscheiden
en hier bijv. u herinneren, dat op het vernielde Puniesche
Karthago van Hamilcar, Hannibal en Hasdrubal werd
gesticht een Romeinsche stad, residentie van een Proconsul
tot de Wandalen zich hier nestelden en Belizarius’
hen overwinnende legers een Byzantijnsch Karthago
stichtten op hunne beurt. In uw blik en uw geest moet ge
dus eeuwen omvatten en onderscheiden. [...]
En dan wilde ik u vooral dadelijk voeren naar den heuvel,
waarop de Kathedraal gebouwd is. Want weet ge, deze
heuvel is Byrsa, en Byrsa... dat is precies dezelfde plaats
waar Dido – ik meen die van Vergilius – in het Vierde Boek
der Aeneïs, zich den brandstapel bouwt, dien zij betreden
zal omdat Aeneas haar ontvluchtte. Aeneas, dien ge ginds
in de Golf van Tunis, tegen den Tweehoornigen Berg, blauwende
berg en golf, vluchten ziet met zijn triremen, om het
bevel der goden. O, goddelijke heugenis van die goddelijke
poëzie! O, emoties om Dido en Aeneas, die ik heb doorgemaakt
als Latijn leerende jongeling, terwijl mijn vader mij
les gaf... ik heb u weêr gevoeld daar op den Byrsa-heuvel.
Hièr ook was het, dat de verlatene Dido den brandstapel
beklom, dáár was het dat Aeneas vluchtte. En weet ge,
ik niet alleen heb die emotie gevoeld hier ter plaatse! Sla
Boissier* eens op en ge zult zien, dat Boissier zelve, de
geleerde lezer, en archeoloog, deftig Membre de l’Académie
des Inscriptions et Belles Lettres, zich niet geschaamd heeft
hier ter plaatse te denken: Dido, zij heeft geleefd; Dido,
zij heeft hier geleden; Dido, zij heeft hier, na verzengd te zijn
in den brand harer liefde, zich doen verzengen in den brand
van den stapel, en Aeneas... hij heeft vluchtend over de
zee op der goden bevel haar moeten zien dien stapel
beklimmen. Dit is de schoonheid en heiligheid van zulke
plekken als deze Byrsa-heuvel.
* L’Afrique Romaine [red.]
65

Christopher Marlowe
Dido’s dood
Dido
Ben jij vergeten hoeveel naburige vorsten
de wapens grepen toen ik jou mijn liefde gaf?
Hoe Carthago zich roerde, hoe Jarbas raasde,
en heel de wereld mij een tweede Helena noemt,
daar ik mij door een schone vreemdeling liet strikken?
Nu zou jij je dus even trouw als Paris betonen,
Carthago zou, als het mooie Troje, geplunderd worden
en ik werd een tweede Helena geheten!
Had ik een zoon van jou, dan zou ’t mijn leed verzachten:
in zijn gelaat zou ik Aeneas kunnen zien.
Maar als jij gaat, wat kun je dan achterlaten
dat de pijn niet verhevigen maar verlichten zal?
Aeneas
Stil toch, mijn lief, voor niets spil jij je adem:
zo woorden mij nog raakten, dan was ik al gezwicht.
Dido
En jij laat je niet door Dido’s woorden raken?
Jouw moeder was geen godin, valshartige man,
noch Dardanus de vader van jouw stam;
nee, de Scythische Kaukasus heeft jou verwekt,
en het waren Hyrcaanse tijgers die jou zoogden.
Ach, dwaze Dido, zo lang in een waan te leven!
Leed jij geen schipbreuk hier, voor deze Libische kust,
en kwam jij niet als een berooide visser bij Dido aan?
Ik spaarde toch jouw schepen, maakte jou tot koning
en verhief jouw haveloze mannen in de adelstand?
O slang, die kronkelend uit de zee kwam kruipen
en die ik uit deernis aan mijn boezem koesterde,
wil jij mij nu doden met je giftige steek
en naar Dido sissen omdat zij jou redding bood?
Ga, ga, meedogenloze, zet koers naar Italië,
en mogen de klippen en de zilte golven
de straf volvoeren die de liefde mij ontzegt,
opdat jij vergaan zult in de woeste baren,
waaraan de arme Dido haar wraak toevertrouwt.
Ja, lafaard, de zee zal jou terugwerpen op het strand
waar jij met je makkers zo gastvrij werd onthaald;
66

mocht dit gebeuren, dan zal ik jou begraven
en tranen storten op jouw levenloos karkas,
al toon jij nu geen greintje deernis met mijn lot.
Wat staar je mij aan? Als je toch blijft,
kom in mijn armen; mijn armen open ik wijd;
zo niet, wend je dan af en ik wend mij af van jou;
want al heb jij het hart om mij vaarwel te zeggen,
ik heb de macht niet om jou hier te houden. [...]
Jarbas
(komt op)
Hoe lang nog zal Dido het vertrek betreuren
van een vreemdeling die haarzelf en ook Carthago heeft onteerd?
Hoe lang nog zal ik in smart mijn dagen slijten,
zonder ooit loon te oogsten voor mijn liefdestrouw?
(Wachten komen op met hout en fakkels.)
Dido
Jarbas, geen woord meer over Aeneas. Laat hem gaan!
Sta me terzijde en help mij een vuur te maken,
dat zal verteren al wat deze vreemdeling achterliet;
daarmee wil ik nu mijn offer gaan volbrengen,
om mijn gemoed te helen, verzengd door liefdespijn.
Jarbas
Maar zal Dido me daarna haar liefde gunnen?
Dido
Ja, ja, Jarbas, als dit is gedaan,
zal ik geen ander dan jou mijn liefde schenken.
(Ze maken een vuur.)
Laat me nu; ik wil door niemand worden gestoord.
(Jarbas en wachten gaan af.)
En nu, Dido, verbrand jouzelf met deze resten,
en maak Aeneas over heel de wereld befaamd
om zijn woordbreuk en de moord op een koningin.
Hier ligt het zwaard dat hij in de duistere grot
ontblootte, waarbij hij zwoer me trouw te zijn.
Jou geef ik als eerste aan de vlammen;
jouw misdrijf is zwaarder dan dat van hem.
Hier ligt het gewaad waarin ik hem hulde
toen hij mij voor het eerst verscheen; verdwijn ook jij.
67

Deze brieven, verzen en geschonden beloften –
in het edele vuur zal alles tot as vergaan.
En nu, gij goden, die het besterde gewelf regeren
en naar wier verheven wil alles zich schikken moet,
geef, ook al bereiken die verraders dan Italië,
dat zij ook daar door onrust worden bestookt;
En laat uit mijn graf een veroveraar verrijzen,
die mij, verraden koningin, zal wreken
door al zijn landen om te ploegen met het zwaard!
Tussen ons volk en het zijne moge nimmer vrede heersen;
ik bid om vijandschap van kust tot kust, van zee tot zee,
van leger tegen leger; strijd voor hen en al hun zonen!
Leef, valse Aeneas! De trouwe Dido sterft;
zo, zo wil ik de duisternis ingaan.
(Zij stort zich in de vlammen.)
Vertaald door Janneke van der Meulen
68

Personnages
Hector Berlioz 1803 - 1869
Les Troyens
Grand opéra en cinq actes
I. La prise de Troie
II. Les Troyens à Carthage
Libretto van Hector Berlioz
Nederlandse vertaling
Jeanne Holierhoek en Janneke van der Meulen
Énée, héros troyen, fils de Vénus
et d’Anchise
ténor
Chorèbe, jeune prince d’Asie,
fiancé de Cassandre
baryton
Panthée, prêtre troyen, ami d’Énée
basse
Narbal, ministre de Didon
basse
Iopas, poète tyrien de la cour de Didon
ténor
Ascagne, jeune fils d’Énée (15 ans)
soprano
Cassandre, prophétesse troyenne,
fille de Priam
mezzo soprano
Didon, reine de Carthage,
veuve de Sichée, prince de Tyr
mezzo soprano
Anna, sœur de Didon
contralto
Sinon, espion grec
ténor
Hylas, jeune matelot phrygien
ténor
Priam, roi des Troyens
basse
Un chef grec
basse
L’ombre d’Hector, héros troyen,
fils de Priam
basse
Hélénus, prêtre troyen, fils de Priam
ténor
Deux soldats troyens
basses
Le dieu Mercure
basse
Un prêtre de Pluton
basse
Polyxène, sœur de Cassandre
soprano
Hécube, reine des Troyens
soprano
Andromaque, veuve d’Hector
personnage muet
Astyanax
personnage muet
Chœurs
Troyens, Grecs, Tyriens, et Carthaginois;
Nymphes, Satyres, Faunes et Sylvains;
Ombres invisibles

Korte inhoud
I. De inname van Troje
Eerste bedrijf
Na een oorlog van tien jaren hebben de
Grieken hun legerkamp voor de poorten
van Troje verlaten. Onder de Trojanen
heerst nog steeds onzekerheid, maar
uiteindelijk is er grote vreugde over het
vertrek van de vijand. Er is onder andere
een gigantisch houten paard achtergebleven:
het lijkt een offer aan de godin
Athene. Men maakt zich op om het te
gaan bewonderen. Cassandra, een
dochter van koning Priamus, een wijze
profetes, heeft sombere voorgevoelens:
ze voorziet het bloedige einde van
Troje. Maar niemand luistert naar haar,
haar vader niet en ook haar verloofde,
Chorebus niet. Ze probeert tenminste
hem ervan te overtuigen dat hij uit Troje
moet vluchten. Maar ook al kan Chorebus
Cassandra niet van haar visioenen
afbrengen, hij zal haar nooit verlaten.
Cassandra weet echter dat zij beiden de
dood zullen vinden. In een hymnisch
ritueel danken Priamus, de koninklijke
familie en het volk van Troje de goden
voor de zo lang verbeide vrede. De diepe
rouw van Andromache om haar man
Hector vertroebelt de vreugde. Soldaten
brengen de Griek Sinon op. De bevolking
houdt hem voor een spion en eist zijn
dood. Maar Priamus is mild gestemd.
Hij hoort Sinon aan, die vertelt hoe hij
door de Grieken zou worden geofferd
om de goden gunstig te stemmen voor
de terugreis, maar wist te ontkomen.
Als Priamus van hem nadere bijzonderheden
over het grote houten paard wil
vernemen, beschrijft hij dat inderdaad
als een geschenk van de Grieken voor
de godin Athene. Het werd zo groot
gebouwd opdat het niet binnen Troje een
plaats zou kunnen vinden, want als het
71
binnen de stadsmuren zou staan, zou
het de Trojanen aan hun kant helpen de
Grieken te overwinnen. Ondanks alle
waarschuwingen van Cassandra laat
Priamus daarop een stadspoort afbreken
om het paard in de stad te kunnen laten
brengen. In Cassandra’s ogen is dit de
genadeslag. Aeneas komt aangestormd.
Hij meldt dat de priester Laocoön door
twee slangen werd gedood toen hij het
volk aanspoorde om het houten paard
in brand te steken: ook hij had in de
kolos een list van de Grieken vermoed.
De Trojanen zien dit als een straf van
Athene en als bewijs dat Sinon de waarheid
spreekt. In een grote triomftocht
wordt het godengeschenk de stad in
gevoerd. Zelfs als het lijkt alsof er in zijn
binnenste wapengekletter te horen is,
laat het volk zich in zijn vreugderoes niet
storen. Op de waarschuwingen van
Cassandra slaat niemand meer acht.
Tweede bedrijf – eerste tafereel
Aeneas slaapt. De geest van de verslagen
Trojaanse held Hector verschijnt
aan hem. Hector waarschuwt Aeneas
voor de vlammen die Troje weldra zullen
hebben vernietigd. Aeneas moet de schat
van Troje redden en alle overlevenden
met zich meenemen. In Italië moet hij
een nieuw rijk stichten, waaraan zich
later de hele wereld zal onderwerpen.
Als de geest van Hector is verdwenen,
stormt Pantheus binnen en weet te
berichten dat er in de buik van het
paard Grieken hebben gezeten, die alle
wachters overmeesterd hebben. Sinon
was inderdaad een verrader, die nu de
stad in brand gestoken heeft. Ook zijn
nu de terugkerende Grieken van buitenaf
de geopende stad binnengedrongen.

Koning Priamus is al dood. Aeneas wil
met zijn zoon Ascanius en met Chorebus
proberen te redden wat er nog te redden
valt.
Tweede bedrijf – tweede tafereel
De vrouwen van Troje zoeken bescherming
voor de Grieken. Cassandra weet
dat Aeneas zich in veiligheid heeft
kunnen brengen en dat hij de schat van
Priamus bij zich heeft. Eens zal hij in
Italië een nieuw Troje stichten, dat
mooier en machtiger dan het oude zal
zijn. Chorebus is echter gesneuveld en
Cassandra zelf verlangt alleen nog naar
de dood. De vrouwen begrijpen dat
Cassandra de waarheid had voorspeld,
maar nu is het te laat. Om niet in gevangenschap
te geraken of onteerd te
worden besluiten zij met haar de dood
in te gaan. Hun laatste kreet is voor
Aeneas en de toekomst van hun volk in
Italië!
72
II. De Trojanen in Carthago
Derde bedrijf
Dido, de koningin van Carthago, viert
feest met haar volk: zeven jaren is het
geleden dat ze – nadat haar broer haar
echtgenoot had vermoord – de stad
Carthago heeft gesticht. De prestaties
van haar volk vervullen haar met trots,
want daardoor is de stad tot grote bloei
gebracht. Men zingt het volkslied, en
Dido onderscheidt verdienstelijke handwerkers,
boeren en zeelieden. Zij zou
eigenlijk de toekomst vol vertrouwen
tegemoet kunnen zien, maar ze heeft
steun nodig omdat de Numidische koning
Jarbas dreigt haar en haar volk te onderwerpen
als zij niet met hem trouwt. Maar
Dido blijft trouw aan haar dode gemaal,
ook al wordt ze gekweld door eenzaamheid.
Haar zuster Anna wijst haar erop
dat een nog zo jonge en mooie vrouw
op den duur niet ongehuwd zou moeten
blijven. De dichter Jopas bericht over
de aankomst van vreemde zeelieden.
Het zijn de gevluchte Trojanen, aangevoerd
door Aeneas, die in eerste instantie
echter incognito blijft. Dido verleent
hun asiel en wordt daarop door Ascanius
met rijke schatten beloond. De priester
Pantheus verklaart dat het noodlot
bepaald heeft dat Aeneas naar Italië
moet trekken om daar een nieuw Troje
te stichten. Dido’s minister Narbal brengt
de onheilstijding dat Jarbas optrekt
tegen Carthago en dat men niet uitgerust
is voor een gewapende strijd. Meteen
maakt Aeneas zich bekend en biedt
Dido zijn hulp aan. De koningin gaat daar
maar al te graag op in, en nadat Aeneas
zijn zoon aan Dido’s zorgen heeft toevertrouwd,
trekken onder zijn leiding de
Trojanen en Tyriërs samen ten strijde
tegen Jarbas.

Vierde bedrijf
Dido en Aeneas schuilen voor een onweer.
In de losgeslagen natuur ontvouwen
zich visioenen van oorlog en liefde,
om met verre uitroepen van ‘Italië’ weer
tot rust te komen. Narbal is bezorgd:
Aeneas en de Trojanen zijn na de overwinning
op Jarbas niet verdergetrokken,
en Dido verwaarloost haar land en heeft
alleen nog oog voor haar redder. Maar
hij zal haar vroeger of later verlaten om
naar Italië te trekken. Anna denkt er
anders over: zij gelooft dat de macht van
Amor over het voorbestemde lot van
Aeneas zal zegevieren, maar Narbal
vreest de toorn van Jupiter. Zo zou de
gastvriendschap van de Carthagers zich
uiteindelijk tegen henzelf kunnen keren.
Tijdens een feest met zang en dans
wordt nog eenmaal de vredige cultuur
van Carthago bezongen. Dido’s belangstelling
gaat echter alleen uit naar
Aeneas. Hij moet haar verder vertellen
over de Trojanen, vooral over Andromache.
Andromache was weduwe, net
als Dido, maar nadat zij als gevangene
was weggevoerd, is zij getrouwd met
Pyrrhus, de moordenaar van haar vader
en tegelijk de zoon van de moordenaar
van Hector. Dido ziet hierin een voorbeeld
voor de ontbinding van haar eigen
gelofte van trouw aan haar vermoorde
man, Sichaeus. Ze is nog onzeker, maar
als Ascanius haar als Amor de trouwring
van de vinger trekt en de nacht allen
betovert, is Dido’s weerstand gebroken.
Dido en Aeneas prijzen deze nacht als
die van hun gezamenlijke geluk. De god
Mercurius herinnert Aeneas echter aan
zijn opdracht: driemaal klinkt de uitroep
‘Italië!’
73
Vijfde bedrijf
De jonge zeeman Hylas zingt een vaderlands
lied vol heimwee, terwijl twee
Trojaanse wachters hoog opgeven van
de Carthaagse meisjes. Om de goden
niet nog meer te ontstemmen moeten er
snel voorbereidingen voor het vertrek
worden getroffen. Maar Aeneas wil eerst
afscheid nemen van Dido. De schimmen
van Cassandra, Priamus, Hector en
Chorebus herinneren hem eraan dat
haast geboden is. Ook de smeekbeden
van de koningin kunnen hem niet langer
vasthouden. Onder de vervloeking van
Dido breekt Aeneas op. Alleen achtergebleven,
besluit zij tot haar eigen dood.
Alles wat hij haar ooit schonk, moet vernietigd
worden. In een doodsceremonieel
roepen priesters samen met Anna en
Narbal de goden van dood en vergetelheid
aan. Op een brandstapel gooit
Dido alles wat haar aan Aeneas herinnert
in de vlammen. Als in een trance voorspelt
zij het verschijnen van een wreker:
Hannibal zal haar vernedering wreken
op de nakomelingen van de Trojanen.
Maar ze weet dat Carthago ten onder zal
gaan. Tot ontzetting van allen doodt ze
zich met het zwaard van Aeneas. In haar
laatste visioen ziet ze het onsterfelijke
Rome. Maar haar volk zweert eeuwige
wraak op Aeneas. Een nieuwe oorlog
kondigt zich al aan.
Klaus Bertisch
Vertaald door Frits Vliegenthart

I. La prise de Troie
Acte premier
(L’emplacement du camp abandonné
des Grecs dans la plaine de Troie.
À gauche du spectateur et à quelque
distance dans l’intérieur de Troie,
la Citadelle. À droite, le Simoïs et sur
l’un des bords un tumulus, le tombeau
d’Achille. Au loin les sommets du mont
Ida. Un autel champêtre sur l’avantscène
et près de l’autel un trône élevé.)
Nº 1 – Chœur de la populace troyenne
(Le peuple troyen se répandant joyeusement
dans la plaine. Soldats, citoyens,
femmes, et enfants. Danses, jeux divers.
Trois bergers jouent de la double flûte
au sommet du tombeau d’Achille.)
Chœur
Ha! ha!
Après dix ans passés dans nos
murailles,
Ah! quel bonheur de respirer
L’air pur des champs, que le cri des
batailles
Ne va plus déchirer.
(Les dances cessent. Jeunes garçons
et enfants accourant avec des débris
d’armes à la main. Quelques groupes
dans le fond exécutent encore des
danses populaires.)
Que de débris! – Un fer de lance!
Je trouve un casque! – Et moi, deux
javelots!
Voyez, ce bouclier immense!
Il porterait un homme sur les flots!
Quels poltrons que ces Grecs!
Un soldat
Savez-vous quelle tente
En ce lieu même s’élevait?
Chœur
Non! Dites-le... C’était?
74
Le soldat
Celle d’Achille.
Chœur
(se reculant avec terreur)
Dieux!
Le soldat
Restez, troupe vaillante!
Achille est mort, vous pouvez voir ici
Sa tombe, la voici.
(Il s’éloigne avec un sourire de mépris.
Les joueurs de flûte placés sur le
tombeau s’enfuient épouvantés.)
Chœur
C’est vrai; de ce monstre homicide
Pâris nous délivra. – Connais-tu le
cheval
De bois, qu’avant de partir pour
l’Aulide
Construisirent les Grecs? –
Ce cheval colossal,
Leur offrande à Pallas, dans ses vastes
entrailles
Tiendrait un bataillon. On abat les
murailles.
Dans la ville, ce soir, nous allons le
traîner;
On dit que le roi vient tantôt
l’examiner!
Où donc est-il? – Sur le bord du
Scamandre!
Il faut le voir sans plus attendre!
Courons! courons! Le cheval! le cheval!
(Ils sortent en tumulte.)
Nº 2 – Récitatif et Air
(Pendant la fin de la scène précédente,
Cassandre a paru au milieu des groupes,
parcourant la plaine avec agitation. Son
regard est inquiet et égaré.)
Cassandre
Les Grecs ont disparu!... mais quel
dessein fatal
Cache de ce départ l’étrange promptitude?
Tout vient justifier ma sombre inquiétude!

I. De inname van Troje
Eerste bedrijf
(Het verlaten kamp van de Grieken
in de vlakte van Troje. Links van de
toeschouwers, wat dieper de stad in, de
burcht. Rechts de Simoïs en op de oever
daarvan de grafheuvel van Achilles.
In de verte de toppen van de berg Ida.
Op de voorgrond een altaar en daarnaast
een hoge troon.)
Nr. 1 – Koor van het Trojaanse volk
(Vrolijk verspreidt het Trojaanse volk
zich over de vlakte. Soldaten, burgers,
vrouwen en kinderen. Ze dansen, doen
allerlei spelen. Op het graf van Achilles
bespelen drie herders elk een dubbelfluit.)
Koor
Ha! Ha!
Ach, wat een geluk, om na tien jaar
binnen onze muren,
de zuivere lucht in te ademen van de
velden,
waar het schrille krijgsgeschreeuw
niet langer zal klinken.
(Het dansen wordt gestaakt.
Jongemannen en kinderen komen aangerend
met restanten van wapens in de
hand. Op de achtergrond zijn een paar
groepjes nog aan het volksdansen.)
Wat een wapenresten! – De schacht van
een speer!
Hier heb ik een helm! – En ik vond twee
spiesen!
Kijk, een reusachtig schild!
Daar kun je de golven op berijden!
Laffe honden, die Grieken!
Soldaat
Weten jullie welke tent
hier precies stond?
Koor
Nee! Vertel... Van wie?
75
Soldaat
De tent van Achilles.
Koor
(wijkt in ontzetting terug)
Goden!
Soldaat
Blijf, dappere schare!
Achilles is dood, hier zien jullie
zijn graf, kijk.
(Hij verwijdert zich met een laatdunkende
glimlach. De fluitspelers komen
verschrikt van de grafheuvel af en
maken zich uit de voeten.)
Koor
Zo is het; van dat moordend monster
heeft Paris ons bevrijd. – Weet je van
het houten paard,
dat de Grieken bouwden
voor ze naar Aulis vertrokken? –
Dat kolossale paard,
hun offergave aan Pallas, zou in zijn
reusachtige romp
een heel bataljon kunnen bergen. We
breken de ommuring af.
Vanavond trekken we het paard de
stad in.
Straks komt de koning, om het te
bekijken!
Waar staat het? – Aan de oever van de
Scamander!
We moeten er onmiddellijk heen!
Vlug, vlug! Naar het paard, naar het paard!
(Rumoerig gaan ze af.)
Nr. 2 – Recitatief en Aria
(Tijdens het slot van de vorige scène
is Cassandra tussen de verzamelde
Trojanen opgedoken, en gejaagd loopt ze
over de vlakte. Haar ogen staan ongerust
en verwilderd.)
Cassandra
De Grieken zijn verdwenen!... Maar welk
rampzalig plan
zou hun haastige aftocht verhullen?
Alles versterkt mijn angstig voorgevoel!

J’ai vu l’ombre d’Hector parcourir nos
remparts
Comme un veilleur de nuit, j’ai vu ses
noirs regards
Interroger au loin le détroit de Sigée...
Malheur! dans la folie et l’ivresse
plongée
La foule sort des murs, et Priam la
conduit!
Malheureux roi! dans l’éternelle nuit,
C’en est donc fait, tu vas descendre!
Tu ne m’écoutes pas, tu ne veux rien
comprendre,
(avec terreur)
Malheureux peuple, à l’horreur qui
me suit!
Chorèbe, hélas, oui, Chorèbe lui-même
Croit ma raison perdue!...
À ce nom mon effroi
Redouble! Dieux! Chorèbe! il m’aime!
Il est aimé! Mais plus d’hymen
pour moi,
Plus d’amour, de chants d’allégresse,
Plus de doux rêves de tendresse!
De l’affreux destin qui m’oppresse
Il faut subir l’inexorable loi!
(avec accablement)
(Elle tombe dans une tendre rêverie.)
Chorèbe!... Il faut qu’il parte et quitte
la Troade.
Nº 3 – Duo
(Chorèbe s’avance vivement.)
Cassandre
C’est lui!
Chorèbe
Quand Troie éclate en transports
jusqu’ aux cieux
Vous fuyez les palais joyeux
Pour les bois et les champs, pensive
Hamadryade!
De vous on s’inquiète...
76
Cassandre
Ah! je cache à vos yeux
Le trouble affreux
Dont mon âme est remplie!
Chorèbe
Cassandre!
Cassandre
Quitte-moi!
Chorèbe
Viens!
Cassandre
Pars, je t’en supplie!
Chorèbe
Moi, partir! Te quitter quand le plus
saint des noeuds...
Cassandre
C’est le temps de mourir et non pas
d’être heureux.
Chorèbe
Reviens à toi, vierge adorée!
Cesse de craindre en cessant de prévoir;
Lève vers la voûte azurée
L’oeil de ton âme rassurée.
Laisse entrer dans ton coeur un doux
rayon d’espoir.
Cassandre
Tout est menace au ciel! Crois en ma voix
qu’inspire
Le barbare dieu même à nous perdre
acharné.
Au livre du destin mon regard a su lire,
Je vois l’essaim de maux sur nous tous
déchaîné!
Il va tomber sur Troie!
À sa fureur en proie,
Le peuple va rugir
Et de son sang rougir
Le pavé de nos rues;
Les vierges demi-nues,
Aux bras des ravisseurs,
Vont pousser des clameurs
À déchirer les nues!
Déjà le noir vautour,
Sur la plus haute tour
A chanté le carnage!
Tout s’écroule! Tout nage

Ik zag de schim van Hector als een
nachtwaker
over de stadsmuur gaan, ik zag hem met
een donkere blik
in de verte turen, naar de Straat van
Sigeum...
Wee ons! In een uitzinnige roes
waagt het volk zich buiten de muren,
Priamus voorop!
Onzalige koning! Het is zover,
straks daal je af in het eeuwige duister!
Jullie zijn doof voor mijn woorden, niets
willen jullie begrijpen...
(met ontzetting)
...o onzalig volk, van de gruwel die me
achtervolgt!
Chorebus, helaas, zelfs Chorebus
acht mij ten prooi aan wanen!...
Bij die naam groeit mijn angst!
Goden! Chorebus bemint mij!
En wordt bemind! Maar voor mij geen
huwelijk meer.
Geen liefde meer, geen vreugdezangen,
geen zoete dromen van tederheid!
Aan het gruwelijk lot dat mij benart
weet ik mij onherroepelijk uitgeleverd!
(terneergeslagen)
(Ze geeft zich over aan innige
mijmeringen.)
Chorebus!... Hij moet hier weg, moet
Troje verlaten.
Nr. 3 – Duet
(Chorebus komt haastig aanlopen.)
Cassandra
Daar is hij!
Chorebus
Terwijl heel Troje in vervoering jubelt,
verruil jij de vrolijke paleizen
voor bossen en velden, jij dromerige
woudnimf!
We maken ons ongerust over je...
77
Cassandra
Ah! Voor jouw blik verberg ik
de vreselijke verwarring
die mijn ziel bevangt!
Chorebus
Cassandra!
Cassandra
Je moet van me weg!
Chorebus
Kom mee!
Cassandra
Ik smeek je, vertrek!
Chorebus
Ik vertrekken? Jou verlaten terwijl de
allerheiligste band…
Cassandra
Dit is een uur om te sterven en niet
om gelukkig te zijn.
Chorebus
Kom tot jezelf, o maagd die ik aanbid!
Verdrijf je angst door niet langer in de
toekomst te kijken;
hef naar het azuurblauwe gewelf
de blik van een kalme ziel. Laat een
zoet sprankje hoop toe in je hart.
Cassandra
De lucht spelt louter dreiging! Geloof
mijn woorden,
ingefluisterd door de barbaarse god
die aast op onze ondergang.
In het boek van het lot heb ik kunnen
lezen,
ik zie de zwerm rampen die ons komt
bestoken!
Weldra stort die zwerm op Troje neer!
Uit het volk, prooi van die razernij,
zal een gebrul opklinken
en het plaveisel van onze straten
zal rood zien van het bloed;
in de armen van hun belagers
zullen halfnaakte maagden
kreten slaken die de wolken
uiteen zullen rijten!
Reeds heeft de zwarte gier
boven op de hoogste toren
het bloedbad uitgezongen!
Alles stort in! Alles drijft mee

Sur un fleuve de sang,
Et dans ton flanc
Le fer d’un Grec!... Ah!
(Chorèbe soutient un instant dans ses
bras Cassandre à demi-évanouie.)
Chorèbe
Pauvre âme égarée!
Reviens à toi, vierge adorée...
Cassandre
La mort déjà plane dans l’air...
Et j’ai vu le sinistre éclair
De son froid regard homicide!
Si tu m’aimes, va-t’en –
Pars!... va rendre à ton père
Un appui nécessaire
À ses vieux ans,
Inutile pour nous.
Chorèbe
Eh, de quel oeil, si de tels maux sur
vous
Devaient tomber, chère insensée,
Mon père me reverrait-il
Fuyant ma fiancée
Au moment du péril?
Mais le ciel et la terre,
Oublieux de la guerre
Proclament ton erreur.
Cette tiède douceur
Du souffle de la brise
Et cette mer qui brise
Si mollement ses flots
Aux caps de Ténédos;
Sur la plaine ondoyante
Ces tranquilles troupeaux,
Ce pâtre heureux qui chante
Et ces joyeux oiseaux
Semblent ne faire entendre,
Sous le céleste dais,
Et partout ne répandre
Que l’hymne de la paix.
Cassandre
Signes trompeurs! calme perfide!
La mort déjà plane dans l’air,
Et j’ai vu le sinistre éclair
De son froid regard homicide!
78
Quitte-nous dès ce soir,
Entends-moi, je t’implore,
Dans nos murs que l’aurore
Ne puisse te revoir!
D’épouvante j’expire
Et mon coeur se déchire!
Pars ce soir, pars ce soir!
Chorèbe
Te quitter, dès ce soir!
Cassandre! et je t’adore!
Sauve-moi, je t’implore,
D’un affreux désespoir.
Tu veux donc que j’expire?
Sans pitié peux-tu dire:
‘Pars ce soir, pars ce soir!’
Cassandre
Si de ton noble amour, Chorèbe,
Tu me crus digne un jour, tu
partiras!
Chorèbe
Au nom des dieux du ciel et de l’Érèbe,
Cassandre, tu m’écouteras!
À tes genoux, je tombe,
Cassandre!
Cassandre
À tant de douleurs je succombe!
Ô dieux cruels!
Entends-moi...
Aveugle et sourd comme eux! Tu
persévères
À t’immoler à ton funeste amour?
Chorèbe
Je ne te quitte pas!
Cassandre
L’épouvantable jour
Te verra donc combattre avec mes
frères?
Chorèbe
Je ne te quitte pas!
Cassandre
Eh bien! voilà ma main
Et mon chaste baiser d’épouse!
(Elle l’embrasse.)
Reste! La mort jalouse
Prépare notre lit nuptial pour demain.

in een rivier van bloed,
en in jouw zijde
het zwaard van een Griek!… Ah!
(Even ondersteunt Chorebus de bijna
bezwijmde Cassandra.)
Chorebus
Jij arme, verdwaasde ziel!
Kom tot jezelf, o maagd die ik aanbid…
Cassandra
Reeds cirkelt de dood in de lucht…
en ik zag de onheilspellende schicht
van zijn kille, moordbeluste blik!
Als je me liefhebt, ga dan –
vertrek!… ga je oude vader
de steun verlenen
die hij nodig heeft
en die ons niet meer baat.
Chorebus
Maar hoe zou mijn vader, mochten
al die rampen
jullie inderdaad te wachten staan,
dwaze lieveling,
me bezien, als ik mijn verloofde ontvlucht
in het uur van gevaar?
Toch verkondigen hemel en aarde,
die geen weet meer hebben van de oorlog,
dat je je vergist.
Het zachte blazen
van het milde briesje,
en de zee die loom zijn golven
neervlijt over de klippen van Tenedos;
die kuddes zo kalm
op de golvende vlakte,
de blije zang van de herder,
terwijl de montere vogels
onder het hemels baldakijn
niets anders laten klinken,
en alom verbreiden,
dan het lied van de vrede.
Cassandra
Bedrieglijke tekenen! Verraderlijke rust!
Reeds cirkelt de dood in de lucht,
en ik zag de onheilspellende schicht
van zijn kille, moordbeluste blik!
79
Ga vanavond nog weg,
luister, smeek ik je,
laat de dageraad
je niet weerzien binnen onze muren!
De angst verstikt me,
en mijn hart wordt verscheurd!
Ga vanavond weg, vanavond nog!
Chorebus
Jou verlaten, vanavond al!
Cassandra! En ik aanbid je!
Behoed me, smeek ik je,
voor afgrijselijke wanhoop.
Wil je dan dat ik tenietga?
Kun jij zo genadeloos zeggen:
‘Ga vanavond weg, vanavond nog!’
Cassandra
Als jij mij ooit, Chorebus,
je nobele liefde waardig achtte,
ga dan weg!
Chorebus
In naam van de goden uit de hemel en
uit de Erebus,
luister naar me, Cassandra!
Op mijn knieën val ik voor je neer,
Cassandra!
Cassandra
Al dit verdriet wordt mij te veel!
O wrede goden!
Je bent al even blind en doof als zij! Jij
bent dus vastbesloten
je op te offeren aan deze noodlottige
liefde?
Chorebus
Ik ga niet van je weg!
Cassandra
Zal de verschrikkelijke dageraad jou dan
zien strijden
aan de zijde van mijn broers?
Chorebus
Ik ga niet van je weg!
Cassandra
Nu dan! Hier heb je mijn hand
en de kuise kus van een verloofde!
(Ze omhelst hem.)
Blijf! De afgunstige dood bereidt
voor morgen ons huwelijksbed.

Chorèbe
Viens! Viens!
(Il l’entraîne éperdue.)
Nº 4 – Marche et Hymne
Chœur
(s’avançant du fond du théâtre)
Dieux protecteurs de la ville éternelle,
Recevez notre encens;
Et du bonheur de son peuple fidèle
Entendez les accents!
Ô vous, grands dieux, divins auteurs de
notre délivrance.
Dieu de l’Olympe! Dieu des mers!
Régulateurs de l’univers,
Acceptez les présents de la reconnaissance.
(Entrent Ascagne à la tête des enfants,
Hécube et les princesses, Énée à la
tête des guerriers troyens, Priam et les
prêtres.)
Nº 5 – Combat de ceste
Pas de lutteurs
(danses et jeux populaires)
Nº 6 – Pantomime
(Andromaque entre à pas lents, tenant
par la main Astyanax. Ils sont en deuil –
vêtus de blanc – tous les deux.)
Chœur
Andromaque et son fils!
Ô destin!
Ces clameurs de la publique allégresse...
(Astyanax dépose une corbeille de
fleurs au pied de l’autel. Andromaque
s’agenouille à côté de lui et prie pendant
quelques instants.)
Et cette immense tristesse,
Ce deuil profond,
(Andromaque se lève et conduit son fils
devant le trône de Priam.)
80
Ces muettes douleurs!
(Elle présente l’enfant au roi et à la
reine. Elle attire Astyanax contre son
sein et l’embrasse avec une tendresse
convulsive.)
Les épouses, les mères pleurent à leur
aspect...
(Priam se lève et bénit l’enfant. Hécube
le bénit à son tour. Le roi et la reine
reprennent place sur leurs trônes.
Astyanax intimidé revient se réfugier
auprès de sa mère. L’émotion douloureuse
d’Andromaque augmente.)
Cassandre
(passant au fond du théâtre)
Hélas! garde tes pleurs,
Veuve d’Hector...
(Les larmes la gagnant, Andromaque
abaisse son voile.)
À de prochains malheurs
Tu dois bien des larmes amères...
(Andromaque reprend la main d’Astyanax
et passe devant les divers groupes
du peuple pour se retirer. La foule
s’écarte devant les deux personnages.
Plusieurs femmes troyennes pleurant,
cachent leur visage sur l’épaule des
hommes qui sont auprès d’elles. Les
deux personnages s’éloignent à pas
lents.)
Chœur
Ah!
(Des soldats s’avancent traînant
un captif en haillons, à l’aspect
misérable, et les mains liées derrière
le dos.)
Nº 6 bis – Scène de Sinon
Chœur
Un traître, un espion!
Pour lui, la flagellation!
Sans doute c’est un Grec! qu’on l’immole
à Neptune!
À mort le Grec, à mort!
Priam
Pour cette humble infortune

Chorebus
Kom! Kom!
(Hij trekt de radeloze Cassandra mee.)
Nr. 4 – Mars en Lofzang
Koor
(komt vanaf het achtertoneel naar voren)
Gij goden die de eeuwige stad beschermt,
ontvang onze wierook;
en hoor hoe de trouwe bevolking
uiting geeft aan haar vreugde!
O gij verheven goden, die ons hebt
bevrijd.
God van de Olympus! God van de zeeën!
Gij die het heelal bestiert,
wil onze dankbare gaven aanvaarden.
(Opkomst van Ascanius met een stoet
kinderen achter zich aan, van Hecuba
en de prinsessen, van Aeneas aan het
hoofd van de Trojaanse strijdmacht,
van Priamus en de priesters.)
Nr. 5 – Rituele vuistgevechten
Worstelaarsdans
(Het volk geeft zich over aan dansen
en spelen.)
Nr. 6 – Pantomime
(Met trage passen komt Andromache
op, Astyanax aan de hand. Beiden
dragen witte rouwkledij.)
Koor
Andromache en haar zoon!
Ach, lot!
Die kreten van blijdschap alom…
(Astyanax zet een mand met bloemen
aan de voet van het altaar. Andromache
knielt naast hem neer en blijft enige
ogenblikken in gebed verzonken.)
En die onmetelijke droefheid,
die diepe rouw…
(Andromache staat op en voert haar zoon
tot voor de troon van Priamus.)
81
Die stille smart!
(Ze toont Astyanax aan de koning en de
koningin. Ze drukt het kind aan haar
borst en omhelst het met krampachtige
tederheid.)
Hun aanblik beweegt echtgenotes en
moeders tot tranen…
(Priamus staat op en zegent het kind.
Daarna wordt het ook door Hecuba
gezegend. Koning en koningin nemen
weer plaats op hun troon. Astyanax
kruipt verlegen weg bij zijn moeder.
Andromaches smart verhevigt.)
Cassandra
(begeeft zich naar het achtertoneel)
Ach, hou je tranen in,
weduwe van Hector…
(Andromache, huilend nu, trekt haar
sluier voor haar gezicht.)
Er zijn rampen op komst
die je nog veel bitter geween zullen
ontlokken…
(Andromache pakt Astyanax weer bij
de hand en loopt weg, langs de mensen
die in groepjes bij elkaar staan.
De menigte wijkt uiteen om het tweetal
door te laten. Verscheidene Trojaanse
vrouwen huilen, hun gezicht tegen de
schouder van hun gezel. Moeder en zoon
verwijderen zich met trage stappen.)
Koor
Ah!
(Er komen soldaten aan, ze sleuren
een gevangene mee wiens handen op
zijn rug zijn gebonden, een haveloze,
deerniswekkende verschijning.)
Nr. 6 bis – Scène van Sinon
Koor
Een verrader, een spion! Gesel hem!
Het zal een Griek zijn! Die moet geofferd
aan Neptunus!
Dood aan de Griek, dood aan de Griek,
dood, dood!
Priamus
Dit nederig slachtoffer van tegenspoed

Ayez plus de pitié!
Laissez jusques à moi
Venir ce malheureux.
Chœur
Oui, qu’il réponde au roi,
Qu’il parle!
Priam
Quel es-tu? Pourquoi dans ces
campagnes
Te trouvons-nous errant?
Sinon
Pardonne au suppliant, grand roi!
Je l’avouerai, je naquis aux montagnes
Du royaume d’Ithaque.
Chœur
Ah! c’est un Grec!
Priam
Ton nom?
Chœur
Qu’on le brûle vivant!
Sinon
On me nomma Sinon.
Objet de la haine d’Ulysse
Je fus pour être offert en sacrifice
Désigné par ce chef d’accord avec
Calchas.
Les dieux exigeaient mon trépas
Pour nous rendre le vent au retour
favorable.
J’allais subir mon sort;
Mais l’horreur de la mort
M’ouvrit l’asile impénétrable
D’un fétide marais; j’y dérobai ma fuite,
Des sacrificateurs je trompai la
poursuite,
Caché dans les roseaux
Jusqu’au départ de nos vaisseaux.
Depuis ce temps, en proie à la faim
dévorante,
J’erre éperdu, tremblant à l’idée
effrayante,
Après m’être soustrait à la haine des
miens,
De ne point éviter la fureur des
Troyens.
Telle est la vérité.
82
(Depuis quelque temps Cassandre
est entrée avec Chorèbe et examine
Sinon d’un regard soupçonneux.)
Cassandre
Tout n’est que perfidie dans la bouche
d’un Grec!
Chœur
Oui, Cassandre a raison!
Entraînons-le!
Priam
(apaisant la foule d’un geste)
Sinon, je t’accorde la vie
Si tu veux me répondre en toute
vérité.
Sinon
Soyez témoins, ô dieux, de ma
sincerité!
Priam
Quel est l’objet de l’oeuvre merveilleuse
Que l’art des Grecs au bord du
Scamandre éleva?
Fut-ce offrande pieuse
Ou machine?
Sinon
Ô Priam, Ulysse l’acheva
Pour être offerte à Pallas offensée;
Et la déesse courroucée
Par le sacrilège qu’un jour
Diomède commit sur sa divine image,
À ce prix seul permit notre retour.
Mais Calchas ordonna que d’étage
en étage
Le cheval s’élevant, devint si monstrueux
Que ce présent prodigieux
Ne put être introduit dans la ville
troyenne.
Car... oui, je l’avouerai
pour moi quoi qu’il advienne,
Si dans votre Ilion il parvenait jamais,
Victorieuse désormais,
La race de Priam ferait trembler la
terre
Et jusqu’aux murs d’Argos irait porter
la guerre.

verdient meer medelijden!
Breng hem naar me toe,
de ongelukkige.
Koor
Ja, laat hem de koning uitleg geven,
laat hem spreken!
Priamus
Wie ben jij? Waarom treffen we jou
dolend in de velden?
Sinon
Vergeeft u mij, smekeling, o grote koning!
Ik werd geboren, dat beken ik, in de
bergen
van het koninkrijk Ithaca.
Koor
Ah, een Griek!
Priamus
Je naam?
Koor
Verbrand hem levend!
Sinon
Ik draag de naam Sinon.
Omdat Odysseus mij haatte,
heeft die vorst, in samenspel met Calchas,
mij aangewezen als offer voor de goden,
die eisten dat ik zou sterven
in ruil voor een gunstige wind op de
terugreis.
Bijna zou ik dat lot al ondergaan
toen ik, in mijn afschuw van de dood,
vluchtte in het ondoordringbare,
stinkende moeras; ik wiste er de sporen
van mijn vlucht,
misleidde mijn bloeddorstige achtervolgers
en hield me schuil in het riet
tot de schepen waren uitgevaren.
Sindsdien dwaal ik rond, verteerd van
honger,
sidderend bij de vreselijke gedachte
dat ik, na aan de haat
van mijn eigen volk te zijn ontsnapt,
niet kan ontkomen aan de woede der
Trojanen.
Zo zijn de feiten.
(Cassandra heeft zich inmiddels samen
met Chorebus bij het gezelschap
83
gevoegd en bekijkt Sinon met een
onderzoekende, argwanende blik.)
Cassandra
Al wat uit een Griekse mond komt,
is vals!
Koor
Ja, Cassandra heeft gelijk!
Laten we hem grijpen!
Priamus
(brengt met een handgebaar de
menigte tot bedaren)
Sinon, ik laat je in leven
als je me volledig naar waarheid wilt
antwoorden.
Sinon
O goden, gij zijt getuigen van mijn
oprechtheid!
Priamus
Waartoe dient het prachtige bouwwerk
dat de Grieken zo kunstig langs de
Scamander hebben opgericht?
Was het bedoeld als vrome offergave
of als oorlogstuig?
Sinon
O Priamus, Odysseus heeft het laten
vervaardigen
als geschenk voor de gegriefde Pallas.
De godin, vertoornd
over de heiligschennis ooit door
Diomedes gepleegd
jegens haar verheven beeltenis,
wilde alleen tegen deze prijs onze
terugreis begunstigen.
Maar op last van Calchas maakte men
het paard
steeds hoger, en het werd zo reusachtig
dat dit wonderbaarlijke geschenk
nooit binnen Trojes muren gebracht
zou kunnen worden.
Want… ja, wat mij ook te wachten staat,
ik zal het bekennen:
mocht dit paard ooit in Ilion geraken,
dan zal het ras van Priamus alom
zegevierend
de aarde doen schudden
en krijgszuchtig optrekken naar Argos’
muren.

Chœur
Quoi! nous irons à notre tour
Piller les Argiens?
Cassandre
Il ment!
Chœur
Quelle bataille! Quel incendie!
Cassandre
Il ment!
Priam
(descend de son trône)
Qu’on abatte la tour
De la porte de Scée, et qu’un pan de
muraille
Tombe! Allez! et malgré la ruse de
Calchas
Installez dans nos murs cette offrande
à Pallas.
Chœur
À l’oeuvre! obéissons!
Cassandre
Dieux éternels! Qu’entends-je?
Par ta fille... par toi... mon père! Quel
étrange
Dessein! Je crains les Grecs jusques
dans leurs présents!
Révoque l’ordre! ô dieux!
Priam
Reprends tes sens, chère fille!
Chœur
Elle est folle! allons!
Priam
Laisse à ton père
Le soin de protéger son peuple et ses
états.
(Plusieurs hommes sortent comme pour
aller exécuter l’ordre de Priam.)
Cassandre
Ah! c’est le dernier coup!
Chorèbe
Elle me désespère!
Nº 7 – Récit
Énée
(accourant)
Du peuple et des soldats,
84
Ô roi! la foule
S’enfuit et roule
Comme un torrent; on ne peut l’arrêter!
Un prodige inouï vient de l’épouvanter:
Laocoon, voyant quelque trame perfide
Dans l’ouvrage des Grecs, a d’un bras
intrépide
Lancé son javelot sur ce bois,
excitant
Le peuple indécis et flottant
À le brûler. Alors, gonflés de rage,
Deux serpents monstrueux s’avancent
vers la plage,
S’élancent sur le prêtre, en leurs
terribles noeuds
L’enlacent, le brûlant de leur haleine
ardente,
Et le couvrant d’une bave sanglante,
Le dévorent à nos yeux.
Nº 8 – Ottetto et double Chœur
Priam Panthée Chorèbe Énée
Hélénus Cassandre Ascagne
Hécube Le peuple
Châtiment effroyable!
Mystérieuse horreur!
À ce récit épouvantable
Le sang s’est glacé dans mon coeur.
Un frisson de terreur
Ébranle tout mon être!
Laocoon! un prêtre!
Objet de la fureur des dieux,
Dévoré palpitant par ces monstres hideux,
Horreur!
Cassandre
Ô peuple déplorable!
Nº 9 – Récitatif et Chœur
Priam
Que la déesse nous protège,
Conjurons ce nouveau danger!
Sinon dit vrai, Pallas vient de venger
Un affreux sacrilège.
Pour l’apaiser, suivez mes ordres sans
retard.

Koor
Wat! Wij zullen op onze beurt
de Argeeërs plunderen?
Cassandra
Hij liegt!
Koor
Wat een strijd! Wat een gloed!
Cassandra
Hij liegt!
Priamus
(daalt af van zijn troon)
Breek de toren af van de Scaeïsche
poort
en haal een deel van de stadswal
neer! Vooruit! Trotseer Calchas’ list
en breng dit offer aan Pallas tot binnen
onze muren.
Koor
Aan het werk! Laat ons doen wat hij zegt!
Cassandra
Eeuwige goden! Wat hoor ik?
Bij je dochter… bij jou… mijn vader!
Wat een wonderlijk idee!
Ik vrees van de Grieken zelfs hun
geschenken!
Herroep het bevel! O goden!
Priamus
Kom bij zinnen, dierbare dochter!
Koor
Zij is gek! Kom, we gaan!
Priamus
Laat het aan je vader over
om zijn volk en zijn rijk te
beschermen.
(Een aantal mannen verdwijnt, kennelijk
om Priamus’ opdracht te gaan
volvoeren.)
Cassandra
Ah, dit is de genadeslag!
Chorebus
Zij drijft me tot wanhoop!
Nr. 7 – Relaas
Aeneas
(komt haastig aanlopen)
Het volk en de soldaten, o koning,
85
nemen massaal
de vlucht en storten zich
als een bergstroom voort, onstuitbaar!
Een miraculeuze gebeurtenis heeft hun
ontzetting gewekt.
Laocoön, die in het Griekse bouwsel
verraderlijke opzet zag,
had met onverschrokken arm zijn spies in
het hout gestoten, en het aarzelende,
besluiteloze volk gemaand het paard
in brand te steken.
Op dat moment komen er twee slangen,
gezwollen van razernij, uit de zee naar
het strand,
schieten op de priester af, verstrikken
hem in hun gruwelijke knopen,
verzengen hem met hun gloeiende adem,
en hem met bloedig kwijl bedekkend,
verslinden ze hem voor onze ogen.
Nr. 8 – Octet en Dubbelkoor
Priamus Pantheus Chorebus
Aeneas Helenus Cassandra
Ascanius Hecuba Volk
Wat een afgrijselijke straf!
Wat een raadselachtige verschrikking!
Door dit vreselijke verhaal
is het bloed in mijn hart gestold.
Een huivering van schrik
trekt door mijn leden!
Laocoön! Een priester
als doelwit van de razernij der goden,
levend verslonden door die afzichtelijke
monsters! O gruwel!
Cassandra
O deerniswekkend volk!
Nr. 9 – Recitatief en Koor
Priamus
Moge de godin ons beschermen,
laat ons dit nieuwe gevaar bezweren!
Sinon spreekt de waarheid, Pallas nam
wraak voor een vreselijke ontwijding.
Volg, om haar te bedaren, onverwijld
mijn bevelen.

Que sur des rouleaux disposés avec art,
Le cheval soit placé, que chacun le
conduise,
Avec solennité le traîne et l’introduise!
À cet objet sacré formez cortège,
enfants,
Femmes, guerriers, couvrez de fleurs la
voie,
Et que jusques dans Troie
La trompette et la lyre accompagnent
vos chants!
Ascagne Hécube Hélénus
Chorèbe Chœur
À cet objet sacré formez
cortège…
Cassandre
(parcourant la scène avec
égarement)
Malheur!
Priam Hécube Énée Panthée
Chorèbe
Pallas, pardonne à Troie!
Sinon
Grande Junon, tu me livres donc Troie!
(Ils sortent. Cassandre reste seule
sur l’avant-scène. Après avoir fait
quelques pas pour suivre la foule,
elle rentre brusquement.)
Nº 10 – Air
Cassandre
(dans le plus grand égarement)
Non je ne verrai pas la déplorable fête
Où s’enivre, en espoir d’un brillant avenir,
Ce peuple condamné, que rien, hélas!
n’arrête
Sur la pente du gouffre. Ô cruel souvenir!
Gloire de la patrie!… Et voir s’évanouir
Du bonheur le plus pur la séduisante
image!
Ô Chorèbe! Ô Priam!… Vains efforts de
courage,
Des pleurs d’angoisse inondent mon
visage!
86
Nº 11 – Final: Marche troyenne
(On entend le cortège dans un grand
éloignement.)
Cassandre
De mes sens éperdus… est-ce une
illusion?
Les chœurs sacrés d’Ilion!
Chœur
Du roi des dieux, ô fille aimée,
Du casque et de la lance armée,
Sage guerrière aux regards doux,
À nos destins sois favorable,
Rends Ilion inébranlable,
Belle Pallas, protège-nous.
Cassandre
Quoi, déjà le cortège!… Au loin je
l’aperçois!
Sinon triomphe et la ville est ouverte!
Ce peuple fou qui se rue à sa perte
Semble avoir devancé les ordres de
son roi!
(On entend le cortège plus près.)
Chœur
Du roi des dieux…
Entends nos voix, vierge sublime,
Aux sons des flûtes de Dindyme
Se mêler au plus haut des airs.
Que la trompette phrygienne
Unie à la lyre troyenne
Te porte nos pieux concerts!
Cassandre
L’éclat des chants augmente!
L’énorme machine roulante
S’avance!… la voici!
Chœur
(entrant en scène, s’y rangeant
à droite et à gauche dans le fond
pendant le passage du cheval et du
cortège qui le suit)
Du roi des dieux…
Souriante guirlande,
À l’entour de l’offrande
Dansez, heureux enfants!

Zorg dat het paard degelijk op de rollers
wordt gezet,
laten allen het begeleiden,
het plechtig voorttrekken en naar
binnen voeren!
Vorm een stoet rond dit heilig voorwerp,
kinderen,
vrouwen, krijgers, strooi bloemen op
de weg,
laat tot in Troje uw zangen
begeleiden door trompet en lier!
Ascanius Hecuba Helenus
Chorebus Koor
Vorm een stoet rond dit heilig voorwerp,
kinderen…
Cassandra
(loopt verwezen heen en weer over
het toneel)
O onheil!
Priamus Hecuba Aeneas Pantheus
Chorebus
Pallas, schenk Troje vergiffenis!
Sinon
Machtige Juno, gij levert Troje dus aan mij
uit!
(Ze gaan af. Alleen Cassandra blijft op
het voortoneel. Ze zet een paar stappen
om achter de menigte aan te gaan, maakt
dan abrupt rechtsomkeert.)
Nr. 10 – Aria
Cassandra
(totaal verdwaasd)
Nee, ik ga niet kijken naar dat
jammerlijke feest,
roesfestijn voor een gedoemd volk dat
op een stralende toekomst hoopt,
terwijl het onstuitbaar naar de afgrond
glijdt! O wrede herinnering!
Roem van het vaderland!… En te zien
hoe het droombeeld
van het zuiverste geluk vervliegt!
O Chorebus! O Priamus!… Vergeefse
pogingen tot moed,
tranen van angst stromen over mijn
gezicht!
87
Nr. 11 – Finale: Trojaanse mars
(Heel in de verte klinken geluiden van
de stoet.)
Cassandra
Brengen mijn verwarde zinnen… me een
begoocheling?
Het heilig koor van Ilion!
Koor
O geliefde dochter van de koning der
goden,
gewapend met helm en speer,
wijze krijgsvrouw met de milde blik,
wees ons lot gunstig gezind,
maak Ilion onwankelbaar,
schone Pallas, wil ons beschermen.
Cassandra
Wat, de stoet is al gevormd!… Ik zie
hem in de verte!
Sinon triomfeert, de stad ligt open!
Het dwaze volk, dat zijn ondergang
tegemoet stormt,
heeft de bevelen van de koning niet eens
afgewacht!
(Nu klinkt de stoet dichterbij.)
Koor
O geliefde dochter…
hoor hoe onze stemmen, verheven maagd,
zich hoog in de lucht vermengen
met het spel van fluiten uit Dindyma.
Laten de Frygische trompet,
en de Trojaanse lier,
onze vrome muziek naar u toe dragen!
Cassandra
Het zingen zwelt aan!
Het rollend gevaarte
gaat voorwaarts!… Daar is het!
Koor
(komt op, blijft links en rechts op de
achtergrond staan terwijl het paard
en de stoet voorbijtrekken, en sluit
zich er dan bij aan.)
Geliefde dochter...
Vorm een lachende slinger
rond de offergave,
dans, gelukzalige kinderen!

Semez sur la ramée
La neige parfumée
Des muguets du printemps.
Pallas! protège-nous!
(Les chants cessent brusquement. Le
chœur s’agite en divers sens; quelques
femmes sortent comme pour aller voir
ce qui se passe hors de la scène et
reviennent presque aussitôt.)
Quelques hommes du peuple
Qu’est-ce donc? et pourquoi ce
mouvement d’alarmes?
Cassandre
Jupiter! on hésite!
Et la foule s’agite!
Les femmes
Dans les flancs du colosse on entend un
bruit d’armes…
Cassandre
On s’arrête… Ô dieux! Si…
(Le chœur regarde au loin en manifestant
un peu d’inquiétude.)
Hommes
Présage heureux! chantez, enfants!
(Les chants reprennent avec plus d’éclat
qu’auparavant.)
Tout le chœur
Fiers sommets de Pergame,
D’une joyeuse flamme
Rayonnez triomphants!
(Le chœur reprend la suite du cortège
et sort.)
Cassandre
Arrêtez! arrêtez! Oui, la flamme, la hache!
Fouillez le flanc du monstrueux cheval!
Laocoon!… les Grecs!… il cache
Un piège infernal…
Ma voix se perd! plus d’espérance!
Vous êtes sans pitié, grands dieux,
Pour ce peuple en démence!
Ô digne emploi de la toute-puissance,
Le conduire à l’abîme en lui fermant
les yeux!
88
(Elle écoute les derniers sons de
la marche triomphale qu’on distingue
encore et qui s’éteignent tout d’un
coup.)
Ils entrent, c’en est fait, le destin tient
sa proie!
Soeur d’Hector, va mourir sous les débris
de Troie!
(Elle sort.)

Bestrooi het lover
met geurige vlokken
van de meibloempjes.
Pallas! Wil ons beschermen!
(Het gezang houdt plotseling op. Het
koor beweegt zich verschillende kanten
op; enkele vrouwen lopen weg om te
zien wat er buiten het toneel gaande is
en komen bijna onmiddellijk weer terug.)
Mannen uit het volk
Wat is er toch? Vanwaar die golf van
schrik?
Cassandra
Bij Jupiter! Ze aarzelen!
En de menigte is onrustig!
Vrouwen
In de flanken van de kolos klinkt wapengerinkel…
Cassandra
Ze houden halt… O goden! Als…
(Het koor kijkt van verre toe en spreidt
enige ongerustheid ten toon.)
Mannen
Een gelukkig voorteken! Zingen,
kinderen!
(Nog luider wordt het zingen hervat.)
Koor
Fiere toppen van Pergamum,
wil zegevierend het licht verspreiden
van een vreugdevolle vlam!
(Het koor sluit zich bij de stoet aan
en gaat af.)
Cassandra
Staan blijven! Staan blijven! Ja, de vlam,
de bijl!
Doorzoek de romp van dat monsterpaard!
Laocoön!… De Grieken!… Er schuilt
een duivelse valstrik…
Mijn stem gaat verloren!… Alle hoop
vervliegt!
O grote goden, jullie kennen geen
medelijden
met dit volk in waanzin!
Wel een passend gebruik van de almacht
om het zo, geblinddoekt, naar de afgrond
te voeren!
89
(Ze luistert naar de laatste klanken
van de triomfmars, die dan ineens
wegsterft.)
Ze trekken naar binnen, het is gebeurd,
het lot omklemt zijn prooi!
Zuster van Hector, je kunt gaan sterven
in het puin van Troje!
(Ze gaat af.)

Acte deuxième
Premier tableau
Nº 12 – Scène et Récitatif
(Un appartement du palais d’Énée,
qu’éclaire à peine une lampe. Rumeurs
de combats éloignés. Énée à demi armé
dort sur son lit. Ascagne sort tout
effrayé d’un appartement voisin.
II écoute; il s’approche du lit de son
père. Les bruits de la ville cessant de
se faire entendre, il n’ose pas le réveiller
et s’en retourne. D’un coin obscur
s’avance vers Énée le spectre sanglant
d’Hector d’un pas lent et solennel.
Sa barbe et sa chevelure sont souillées
et en désordre. Parvenu auprès d’Énée,
il reste un instant immobile à le contempler
et soupire profondément.
Un bruit d’écroulement au loin, plus
fort que les précédents, éveille Énée
en sursaut. Il voit Hector debout devant
lui et après un instant d’indécision il
lui adresse la parole, à demi levé sur
son lit.)
Énée
Ô lumière de Troie!… Ô gloire des
Troyens!
Après tant de labeurs de tes
concitoyens,
De quels bords inconnus reviens-tu?
Quel nuage
Semble voiler tes yeux sereins?
Hector, quelles douleurs ont flétri
ton visage?
L’ombre d’Hector
Ah!… fuis, fils de Vénus! l’ennemi
tient nos murs!
De son faîte élevé Troie entière
s’écroule!
Un ouragan de flammes roule
Des temples aux palais ses tourbillons
impurs…
90
Nous eussions fait assez pour sauver
la patrie
Sans l’arrêt du destin. Pergame te confie
Ses enfants et ses dieux. Va, cherche
l’Italie…
Où pour ton peuple renaissant,
Après avoir longtemps erré sur l’onde
Tu dois fonder un empire puissant,
Dans l’avenir, dominateur du monde,
Où la mort des héros t’attend.
(Hector s’éloigne avec solennité et sa
forme devient de plus en plus indistincte
pendant qu’Énée le suit d’un regard
effaré.)
Nº 13 – Récitatif et Chœur
(Entre Panthée blessé au visage et
portant les dieux de Troie.)
Énée
Quelle espérance encor est permise,
Panthée?
Où combattre, où courir?
Panthée
La ville ensanglantée
Brûle! c’est notre jour fatal!
Priam n’est plus! Sortis du monstrueux
cheval,
Les Grecs ont massacré les gardes de
nos portes.
Déjà d’innombrables cohortes,
Affluant du dehors, courent de toutes
parts
Attiser l’incendie
Qu’alluma de Sinon l’infâme perfidie;
D’autres occupent les remparts.
(Entre Ascagne.)
Ascagne
Ô père! le palais d’Ucalégon s’écroule!
Son toit fondant en pluie ardente coule!
Énée
(l’interrompant)
Suis-nous, Ascagne!
(Entre Chorèbe, à la tête d’une troupe
armée.)

Tweede bedrijf
Eerste tafereel
Nr. 12 – Scène en Recitatief
(Een vertrek in het paleis van Aeneas,
in karig lamplicht. Ver weg klinken
krijgsgeluiden. Aeneas ligt op een bed
te slapen, gedeeltelijk in wapenrusting.
Ascanius komt hevig verschrikt uit een
aangrenzend vertrek. Hij luistert, loopt
naar het bed van zijn vader. Als in de
stad het lawaai verstomt, durft hij hem
niet te wekken en gaat terug. Uit een
donkere hoek loopt met trage, plechtige
stappen de bebloede schim van Hector
op Aeneas toe. Zijn haar en baard
zijn warrig en besmeurd. Bij Aeneas
gekomen, blijft hij een kort moment in
roerloze aanschouwing verzonken en
zucht dan diep. In de verte klinkt het
geraas van iets dat instort, luider dan
de vorige keren, en Aeneas schrikt
wakker. Hij ziet Hector voor zich staan
en spreekt hem na enige aarzeling toe,
half overeind op zijn bed.)
Aeneas
O licht van Troje!… O trots van de
Trojanen!
Van welke onbekende oevers keert
gij terug,
na al het lijden van uw stadgenoten?
Welke wolk
hangt als een sluier voor uw onverstoorbare
ogen?
Hector, welke smarten hebben uw
gezicht getekend?
Schim van Hector
Ach, zoon van Venus, vlucht! De vijand
bezet onze muren!
Het verheven Troje staat op instorten!
Een orkaan van vlammen rolt zijn
schennende wervelingen
van de tempels naar de paleizen…
91
We hadden genoeg kunnen doen om
het vaderland te redden
als het lot niet anders had beschikt.
Aan jou vertrouwt Pergamum
zijn kinderen en goden toe. Ga, zet koers
naar Italië…
waar je voor je herrijzend volk,
na een lange tocht over zee,
een machtig rijk zult stichten,
dat ooit over de wereld zal heersen,
en waar een heldendood je wacht.
(Hector verwijdert zich plechtig, steeds
meer vervaagt zijn gestalte, terwijl
Aeneas hem onthutst nakijkt.)
Nr. 13 – Recitatief en Koor
(Pantheus komt op, met een wond aan
zijn gezicht; hij draagt de goden van Troje.)
Aeneas
Welke hoop mogen we nog koesteren,
Pantheus?
Waar kunnen we strijden, waarheen gaan?
Pantheus
De in bloed gedrenkte stad brandt!
Dit is de dag van ons noodlot!
Priamus is niet meer! Uit het reuzenpaard
gekomen,
hebben de Grieken onze poortwachters
afgeslacht.
Reeds verspreiden tal van cohorten,
van buiten toegestroomd,
zich door de hele stad
om het vuur aan te wakkeren
dat is aangestoken door Sinon, de
verachtelijke verrader;
ook houden ze de stadsmuren bezet.
(Ascanius komt op.)
Ascanius
Vader! Het paleis van Ucalegon stort in!
Het dak zakt weg als gloeiende regen!
Aeneas
(onderbreekt hem)
Volg ons, Ascanius!
(Chorebus komt op, aan het hoofd
van een groep gewapende mannen.)

Chorèbe
Aux armes, grand Énée !
Viens, la citadelle cernée
Tient encor!
Énée
À tout prix il faut y parvenir.
Prêts à mourir
Tentons de nous défendre.
Le salut des vaincus est de n’en plus
attendre.
(grands bruits et cris lointains)
Chœur
Le salut des vaincus est de n’en plus
attendre.
Entendez-vous
L’écroulement des tours?… la flamme
dévorante?
Les hurlements des Grecs? Toujours
leur foule augmente.
Marchons! Le désespoir dirigera nos
coups.
Tous
Prêts à mourir, tentons de nous
défendre,
Le salut des vaincus est de n’en plus
attendre.
(Énée prend la main d’Ascagne
et le place au milieu d’un groupe
armé.)
Mars! Erynnis! conduisez-nous!
(Ils sortent.)
Deuxième tableau
Nº 14 – Chœur – Prière
(Un intérieur du palais de Priam. Dans le
fond, une galerie à colonnade dont le
parapet peu élevé donne sur une place
située à une assez grande profondeur.
Entre les colonnades on aperçoit au
loin le mont Ida. L’autel de Vesta-Cybèle
allumé. Polyxène, femmes troyennes,
groupées autour de l’autel.
Quelques-unes sont agenouillées,
d’autres assises à terre, plusieurs sont
couchées sur les gradins de l’autel, la
92
face contre terre. Toutes dans l’attitude
du plus profond accablement.)
Chœur des Troyennes
Ah!
Puissante Cybèle,
Déesse immortelle,
Mère des malheureux,
À tes Troyens sois secourable,
À leurs efforts sois favorable
En ces moments affreux!
Sauve de l’outrage
Et de l’esclavage
Leurs mères, leurs soeurs.
Brise l’arme impie
De la perfidie
Aux mains des vainqueurs.
Nº 15 – Récitatif et Chœur
(Entre Cassandre, les cheveux épars.)
Cassandre
Tous ne périront pas. Le valeureux
Énée
Et sa troupe, trois fois au combat
ramenée,
Ont délivré nos braves citoyens
Enfermés dans la Citadelle.
Le trésor de Priam est aux mains des
Troyens.
Bientôt en Italie, où le sort les appelle,
Ils verront s’élever, plus puissante et plus
belle,
Une nouvelle Troie. Ils marchent vers
l’Ida.
Chœur
Et Chorèbe?
Cassandre
Il est mort.
Chœur
Dieux cruels!
Cassandre
De Vesta,
Pour la dernière fois, à l’autel,
je m’incline.
Je suis mon jeune époux.

Chorebus
Te wapen, grote Aeneas!
Kom, de omsingelde burcht
houdt nog stand!
Aeneas
Die moeten we tot elke prijs bereiken.
Laat ons, stervensbereid,
proberen ons te verdedigen.
Heilzaam voor verliezers is dat ze geen
heil meer verwachten.
(luid kabaal, verre kreten)
Koor
Heilzaam voor verliezers is dat ze geen
heil meer verwachten.
Horen jullie
de instortende torens, het vernietigende
vuur,
het geschreeuw van de Grieken?
Ze komen steeds talrijker.
Voorwaarts! De wanhoop zal ons leiden
in onze strijd.
Allen
Laat ons, stervensbereid, proberen ons
te verdedigen,
heilzaam voor verliezers is dat ze geen
heil meer verwachten.
(Aeneas pakt Ascanius bij de hand en
zet hem midden in een gewapende
groep.)
Mars! Erinyen! Wil ons geleiden!
(Ze gaan af.)
Tweede tafereel
Nr. 14 – Koor – Gebed
(In het paleis van Priamus. Op de
achtergrond een zuilengalerij met een
vrij lage borstwering, in de diepte uitkijkend
op een plein. Tussen de zuilen
is in de verte de berg Ida zichtbaar.
Het altaar van Vesta-Cybele is verlicht.
Om het altaar zijn Polyxena en andere
Trojaanse vrouwen verzameld.
Sommige knielen, andere zitten op de
grond, verscheidene liggen met hun
gezicht tegen de altaartreden.
93
Uit aller houding spreekt diepe
verslagenheid.)
Koor van Trojaanse vrouwen
Ach!
Machtige Cybele,
onsterfelijke godin,
moeder van de ongelukkigen,
sta uw Trojanen bij,
begunstig hun inspanningen
in dit gruwelijk uur!
Behoed hun moeders, hun zusters,
voor schennis
en slavernij.
Verbrijzel het goddeloze wapen
van het verraad
in de handen van de overwinnaars.
Nr. 15 – Recitatief en Koor
(Cassandra komt op, met verwarde
haren.)
Cassandra
Niet allen zullen sneuvelen. De dappere
Aeneas en zijn mannen,
tot drie keer toe teruggekeerd in de
strijd,
hebben onverschrokken stadgenoten
bevrijd uit de burcht.
De schat van Priamus is in handen van
de Trojanen.
Weldra zullen zij in Italië, waarheen het
lot hen roept,
een nieuw Troje zien verrijzen, machtiger,
mooier.
Ze zijn op weg naar de Ida.
Koor
En Chorebus?
Cassandra
Die is dood.
Koor
Wrede goden!
Cassandra
Voor Vesta’s altaar
buig ik, een laatste maal.
Ik volg mijn jonge echtgenoot.

Oui, cet instant termine
Mon inutile vie.
Chœur
Ô digne soeur d’Hector!
Prophétesse que Troie accusait de
démence!
De nous sauver, hier, il était temps
encor,
Quand elle prédisait cette ruine
immense!
Cassandre
Bientôt elle ne sera plus.
Chœur
Ô désespoir! Ô regrets superflus!
Cassandre
Mais vous, colombes effarées,
Pouvez-vous consentir
À l’horrible esclavage? et voudrez-vous
subir,
Vierges, femmes déshonorées
La loi brutale des vainqueurs?
Chœur
Faut-il bannir tout espoir de nos coeurs?
Cassandre
L’espoir! Ô malheureuses!
Dans ces ténèbres lumineuses
Ne voyez-vous, n’entendez-vous donc
pas
Les cruels Myrmidons qui remplissent
nos rues
Et ceux qui du palais gardent les
avenues?
Chœur
C’en est fait, rien ne peut nous sauver
de leurs bras.
Cassandre
Rien, dites-vous? Si l’honneur vous
anime,
(montrant la galerie)
Pour qui donc cet abîme
Est-il ouvert devant vos pas?
(montrant son poignard et les ceintures
des femmes)
Pour qui ce fer et ces cordons de soie,
Sinon pour vous, femmes de Troie?
(Un petit groupe se tait et manifeste
une terreur profonde.)
94
Une partie du chœur,
la plus nombreuse
Héroïne d’amour
Et d’honneur, tu dis vrai! nous te
suivrons!
Cassandre
Le jour
Ne vous trouvera pas par les Grecs
profanées?
Le grand chœur
Non, Cassandre, nous le jurons!
Cassandre
Vous ne paraîtrez pas en triomphe
traînées?
Le grand chœur
Jamais! jamais! avec toi nous mourrons.
Nº 16 – Final
(Les femmes se parlent entre elles.
Quelques-unes prennent des lyres et
en jouent en chantant.)
Le grand chœur
Complices de sa gloire,
En partageant son sort,
Des Grecs par notre mort
Flétrissons la victoire!
Pures et libres nous vivions.
En cette nuit fatale
Pures et libres descendons
À la rive infernale!
Cassandre
(interpellant le petit groupe)
Vous qui tremblez et gardez le silence,
Vous hésitez?
Le petit groupe
Ah! je me sens frémir!
Cassandre
Eh quoi! vous subiriez une vile
existence
Indigne des grands coeurs?…
Le petit groupe
Hélas!… déjà mourir!

Ja, dit moment
besluit mijn nutteloze leven.
Koor
O ware zuster van Hector!
Profetes, door Troje beschuldigd van
waanzin!
Gisteren was er nog tijd om een uitweg
te zoeken,
toen zij deze peilloze ondergang voorspelde!
Cassandra
Weldra zal ze niet meer zijn.
Koor
O wanhoop! O vergeefse spijt!
Cassandra
Maar kunnen jullie, bange schapen,
berusten
in de gruwelijke slavernij die jullie wacht?
En willen jullie,
maagden, onteerde vrouwen, je straks
voegen
naar de brute wet van de overwinnaars?
Koor
Moeten we alle hoop uit ons hart bannen?
Cassandra
Hoop! Ach ongelukkigen!
Zien en horen jullie niet,
in het oplichtend duister,
de wrede zonen van Achilles, die onze
straten bezetten
en de wegen naar het paleis bewaken?
Koor
Het is gebeurd, niets kan ons nog redden
uit hun armen.
Cassandra
Niets, menen jullie? Als er eergevoel
in je huist…
(wijzend naar de galerij)
… voor wie opent zich dan
de afgrond daar onder je voeten?
(wijzend naar haar dolk en naar de
ceintuurs van de vrouwen)
Voor wie zijn dit wapen en die zijden
koorden anders
dan voor jullie, vrouwen van Troje?
(Een klein groepje zwijgt en geeft
tekenen van diepe ontzetting.)
95
Groot koor
Heldin van de liefde
en van de eer, je hebt gelijk! We zullen
je volgen!
Cassandra
Hoeft de dageraad straks niet te
aanschouwen
hoe jullie door de Grieken zijn
geschonden?
Groot koor
Nee, Cassandra, dat zweren we!
Cassandra
Zullen jullie niet in triomf worden
meegesleurd?
Groot koor
Nooit, nooit! We zullen sterven met jou.
Nr. 16 – Finale
(De vrouwen praten met elkaar.
Sommige pakken een lier, beginnen te
spelen en zingen erbij.)
Groot koor
Laat ons, door in de schaduw van haar
roem
haar lot te delen,
met onze dood een smet aanbrengen
op de overwinning van de Grieken!
Zuiver en vrij hebben we geleefd.
Laat ons, in deze noodlottige nacht,
zuiver en vrij afdalen
naar de oever van de onderwereld!
Cassandra
(zich tot het kleine groepje richtend)
Jullie die beven en zwijgen,
hebben jullie aarzelingen?
Groepje
O, ik moet huiveren!
Cassandra
Wat! Jullie zouden je schikken in een
verachtelijk bestaan
dat een nobel hart onwaardig is?…
Groepje
Maar ach!… Nu al sterven!

Cassandre
(avec explosion)
Allez dresser la table et le lit de vos
maîtres!
Esclaves loin de nous!
Le petit groupe
Pitié…
Cassandre Le grand chœur
Honte sur vous!
Descendez vers ces traîtres,
Jetez-vous à leurs pieds, embrassez
leurs genoux!
(avec une violente expression de
mépris)
Allez vivre! Thessaliennes!
Honte sur vous! sortez! Vous n’êtes pas
Troyennes!
(Elles les chassent. Le petit groupe
recule en silence devant les autres
femmes jusqu’à la coulisse et sort
enfin de la scène. Toutes les autres
redescendent la scène avec une
exaltation toujours croissante.)
Le grand chœur
Cassandre, avec toi nous mourrons!
On ne nous verra pas par les Grecs
profanées,
Nous ne paraîtrons pas en triomphe
traînées,
Non, non, jamais, nous le jurons.
(reprenant leurs lyres)
Ouvre-nous, noir Pluton,
Les portes du Ténare!
Fais retentir, Caron,
Ta funèbre fanfare!
Cassandre
(avec la plus grande exaltation)
Chorèbe! Hector! Priam! père! frère!
amant!
Je vous rejoins! Entendez leur serment,
Dieux des enfers!
(Cassandre saisit la lyre d’une
Troyenne.)
Cassandre Chœur
Mourez (mourons) dignes de gloire!
En partageant mon (son) sort
Des Grecs par votre (notre) mort…
96
(Un chef grec entre rapidement
l’épée haute, et s’arrête étonné
à l’aspect des Troyennes.)
Le chef
(pendant la fin du chœur)
Quoi: la lyre à la main!… de ce noble
transport,
J’admire malgré moi la sublime ironie!
Cassandre!… qu’elle est belle ainsi
chantant la mort, Bacchante à l’oeil
d’azur s’enivrant d’harmonie!
(Entre une partie des Grecs.)
Les soldats
Le trésor! le trésor! livrez-nous
le trésor!
(Ils lèvent leurs épées sur les femmes.)
Cassandre
Nous méprisons votre Iâche menace,
Monstres ivres de sang, troupe immonde
et rapace!
Vous n’étancherez pas, brigands, votre
soif d’or!
(Elle se frappe et tendant le poignard
à Polyxène:)
Tiens! la douleur n’est rien!
(Polyxène se frappe à son tour.
Cassandre se soutient toujours.)
Autre troupe de Grecs
(entrant)
Dieux ennemis! Ô rage!
Couverts de sang, du milieu du carnage,
Énée et ses Troyens échappent à nos
coups.
Et, maîtres du trésor, ils sortent!…
Cassandre (mourant) Femmes
(Quelques-unes dénouent leur ceinture
et tirent leur poignard.)
Malgré vous,
Aux chemins de l’Ida déjà, les voilà tous,
Et nous bravons votre furie.
(Toutes agitant leurs voiles et leurs
écharpes du côté de l’Ida.)

Cassandra
(in een felle uitbarsting)
Ga dan maar de tafel en het bed van
je meesters in orde maken!
Weg jullie, slavinnen!
Groepje
Heb medelijden…
Cassandra Groot koor
Schaam je!
Ga naar buiten, die verraders tegemoet,
werp je voor hun voeten, omhels hun
knieën!
(met een uitdrukking van heftige
verachting)
Leef maar door, vrouwen van Thessalonië!
Schaam je! Ga weg, jullie zijn geen
vrouwen van Troje meer!
(Ze drijven de anderen op. Zwijgend wijkt
het groepje voor hen terug, steeds verder
naar achteren, en tenslotte verdwijnt het
uit het zicht. De overgebleven vrouwen
lopen in groeiende vervoering terug naar
het voorste deel van het toneel.)
Groot koor
Cassandra, we zullen sterven met jou!
De Grieken zullen zich niet aan ons
vergrijpen,
we zullen niet in triomf worden
meegesleurd,
nee, nee, nooit, dat zweren we.
(Ze pakken hun lieren weer op.)
Zwarte Pluto, open voor ons
de poorten van de Taenara!
Laat, o Charon,
uw doodsfanfare schallen!
Cassandra
(in complete extase)
Chorebus! Hector! Priamus! Vader,
broeder, minnaar!
Ik kom naar jullie toe! Hoor wat deze
vrouwen zweren,
o hellegoden!
(Ze pakt de lier van een Trojaanse.)
Cassandra Koor
Sterf een roemrijke dood
en breng, door mijn lot te delen,
met uw dood een smet aan…
97
(Een Griekse aanvoerder komt op,
in snelle pas, het zwaard geheven.
Wanneer hij de Trojaanse vrouwen
ziet, blijft hij verbluft staan.)
Aanvoerder
(tijdens het slot van de koorzang)
Wat: een lier in de hand!… van deze
nobele vervoering
bewonder ik ondanks mezelf de sublieme
ironie!
Cassandra!… Wat is ze mooi terwijl ze
zo de dood bezingt,
als een bacchante met helblauwe ogen,
dronken van harmonie!
(Een aantal Grieken komt op.)
Soldaten
We willen de schat! Geef ons de schat!
(Dreigend heffen ze hun zwaard naar
de vrouwen.)
Cassandra
We verachten dit laffe gedreig,
bloeddronken monsters, vunzige,
roofzuchtige bende!
Jullie dorst naar goud, schurken,
zal niet worden gestild!
(Ze steekt zichzelf, reikt dan de dolk
over aan Polyxena:)
Hier! De pijn stelt niets voor!
(Ook Polyxena geeft zichzelf een dolkstoot.
Cassandra blijft nog overeind.)
Andere groep Grieken
(verschijnt ten tonele)
Vijandige goden! O gramschap!
Aeneas en zijn Trojanen zijn, met bloed
overdekt,
ontkomen aan onze zwaarden, weg
uit de slachting.
Ze verwijderen zich en voeren de schat
met zich mee!…
Cassandra (stervend) Vrouwen
(van wie sommige hun ceintuur losknopen
en een dolk trekken)
In weerwil van jullie
zijn zij allemaal al op weg naar de Ida,
en wij trotseren jullie razernij.
(Alle vrouwen wuiven met hoofddoeken
en sjaals in de richting van de Ida.)

Sauve leurs fils, Énée! Italie! Italie!
(Quelques-unes se précipitent, d’autres
s’étranglent et se poignardent.
Cri d’horreur des Grecs s’élançant vers
la galerie. Pendant cette dernière scène,
Cassandre s’avance en chancelant
vers le fond du théâtre; les forces lui
manquent avant de parvenir à la galerie.
Elle s’affaisse aux genoux, puis se
relevant par un suprême effort et
tendant les bras vers l’Ida, elle s’écrie:
‘Italie!’ et tombe morte.)
98
II. Les Troyens à Carthage
Acte troisième
(Une vaste salle de verdure du palais
de Didon à Carthage. Sur l’un des côtés
s’élève un trône entouré des trophées
de l’agriculture, du commerce, et des
arts; sur l’autre côté et au fond un
amphithéâtre en gradins, sur lequel une
innombrable multitude est assise, au
lever du rideau.)
Nº 17 – Chœur
Chœur
(une partie du peuple carthaginois)
De Carthage les cieux semblent bénir
la fête!
Vit-on jamais un jour pareil
Après si terrible tempête?
Quel doux zéphyr! notre brûlant soleil
De ses rayons calme la violence;
À son aspect la plaine immense
Tressaille de joie; il s’avance
Illuminant le sourire vermeil
De la nature à son réveil.
Nº 18 – Chant national
(Entre Didon avec sa suite. À son entrée,
tout le peuple assis sur les gradins de
l’amphithéâtre se lève en agitant des
voiles de diverses couleurs, des palmes,
des fleurs. Didon va s’asseoir sur son
trône ayant sa soeur à sa droite et
Narbal à sa gauche; quelques soldats
les entourent.)
Chœur
Gloire à Didon, notre reine chérie!
Reine par la beauté, la grâce, le génie,
Reine par la faveur des dieux,

Red onze zonen, Aeneas! Italië! Italië!
(Sommige vrouwen springen naar
beneden, andere snoeren zich de keel
dicht of drijven een dolk in hun lichaam.
De Grieken slaken kreten van afgrijzen
en haasten zich naar de galerij.
Intussen verwijdert ook Cassandra zich
wankelend naar het achtertoneel.
Haar krachten begeven het voordat ze
de galerij heeft bereikt. Ze zinkt op haar
knieën, werkt zich dan met een laatste
krachtsinspanning weer omhoog, strekt
haar armen naar de Ida en schreeuwt
‘Italië!’, waarna ze dood neervalt.)
99
II. De Trojanen in Carthago
Derde bedrijf
(Een ruime, met loof versierde zaal in
het paleis van Dido in Carthago. Aan
een zijkant staat de troon, omgeven
met symbolen van landbouw, handel en
ambachten. Aan de andere zijde en
aan de achterkant bevindt zich een
amfitheater met geleidelijk oplopende
banken, waarop, wanneer het doek
opgaat, een grote mensenmenigte
gezeten is.)
Nr. 17 – Koor
Koor
(een deel van het Carthaagse volk)
De hemel geeft dus zijn zegen aan het
Carthaagse feest!
Was er ooit een dag als deze
na zo’n vreselijke storm?
Dat milde briesje! Onze warme zon
tempert het geweld met haar stralen;
bij die aanblik trekt door de onmetelijke
vlakte een huivering van vreugde;
de zon gaat voort en verlicht
de gulden glimlach
van de ontwakende natuur.
Nr. 18 – Volkslied
(Dido en haar gevolg komen op. Bij haar
komst staat iedereen op van de banken
van het amfitheater, zwaaiend met
doeken in allerlei kleuren, palmtakken,
bloemen. Dido neemt plaats op de troon,
aan haar rechterhand haar zuster en
links Narbal; om hen heen staan enkele
soldaten.)
Koor
Ere zij Dido, onze geliefde koningin!
Koningin door schoonheid, gratie en
vernuft,
koningin door de gunst der goden,

Et reine par l’amour de ses sujets
heureux!
(Le peuple agite des palmes et jette
des fleurs.)
Nº 19 – Récitatif et Air
Didon
(debout, du haut de son trône)
Nous avons vu finir sept ans à peine,
Depuis le jour où, pour tromper la haine
Du tyran meurtrier de mon auguste
époux,
J’ai dû fuir avec vous,
De Tyr à la rive africaine.
Et déjà nous voyons Carthage s’élever,
Ses campagnes fleurir, sa flotte
s’achever!
Déjà des bords lointains où s’éveille
l’aurore
Vous rapportez, laboureurs de la mer,
Le blé, le vin et la laine et le fer,
Et les produits des arts qui nous
manquent encore.
Chers Tyriens, tant de nobles travaux
Ont enivré mon coeur d’un orgueil
légitime!
Mais ne vous lassez pas, suivez la voix
sublime
Du dieu qui vous appelle à des efforts
nouveaux!
Donnez encore un exemple à la terre;
Grands dans la paix, devenez dans la
guerre
Un peuple de héros.
Le peuple
Grands dans la paix, devenons dans
la guerre
Un peuple de héros.
Didon
Le farouche Iarbas veut m’imposer
la chaîne
D’un hymen odieux;
Son insolence est vaine.
Le peuple
Son insolence est vaine.
100
Didon
Le soin de ma défense est à vous
comme aux dieux.
Le peuple
Gloire à Didon, notre reine chérie!
Chacun de nous est prêt à lui donner
sa vie!
Tous nous la défendrons.
Nous bravons d’Iarbas l’insolence
et la rage,
Et nous repousserons
Jusqu’au fond des déserts ce Numide
sauvage!
Didon
Chers Tyriens! Oui, vos nobles travaux
Ont enivré mon coeur d’un orgueil
légitime.
Soyez heureux et fiers!
Suivez la voix sublime
Du dieu qui vous appelle à des efforts
nouveaux!
Le peuple
Tous nous la défendrons.
Soyons heureux et fiers!
Suivons la voix sublime
Du dieu qui nous appelle à des efforts
nouveaux!
Didon
Cette belle journée,
Qui dans vos souvenirs doit rester
à jamais,
À couronner les oeuvres de la paix
Fut par moi destinée.
Approchez, constructeurs,
Matelots, laboureurs;
Recevez de ma main la juste récompense
Due au travail qui donne la puissance
Et la vie aux états.
Nº 20 – Entrée des constructeurs
(Les constructeurs en cortège s’avancent
vers le trône. Didon donne à leur
chef une équerre d’argent et une hache.
Le cortège retourne au fond du théâtre.)

en koningin door de liefde van haar
gelukkige onderdanen!
(Het volk zwaait met palmtakken en
werpt bloemen.)
Nr. 19 – Recitatief en Aria
Dido
(staande, hoog voor haar troon)
Nog geen zeven jaren zijn verstreken
sinds de dag dat ik, om te ontkomen
aan de haat
van de tiran die mijn voorname gade
had vermoord,
samen met u moest vluchten
van Tyrus naar de kust van Afrika.
En reeds zien wij Carthago oprijzen,
de velden in bloei, de vloot vrijwel
voltooid!
En gij die door de golven ploegt,
gij brengt van verre kusten, waar
de dag ontwaakt,
graan, wijn, wol en ijzer,
en de vrucht van ambachten die wij
nog niet beheersen.
Beste Tyriërs, al die nobele prestaties
brengen mijn hart in een roes van
terechte trots!
Maar zorg dat u niet verflauwt en volg
de verheven stem
van de god die u maant tot nieuwe
inspanningen!
Wees de wereld opnieuw tot voorbeeld;
u die groots bent in vredestijd, betoon
u in de oorlog een heldenvolk.
Volk
Laten wij ons, groots in vredestijd,
in de oorlog een heldenvolk betonen.
Dido
De barbaarse Jarbas wil mij in de kluisters
van een weerzinwekkend huwelijk
slaan. Zijn brutaliteit is vergeefs.
Volk
Zijn brutaliteit is vergeefs.
101
Dido
Op u rust, evengoed als op de goden,
de taak mij te verdedigen.
Volk
Ere zij Dido, onze geliefde koningin!
Ieder van ons is bereid haar zijn leven
te geven!
Allemaal zullen we haar verdedigen.
We trotseren Jarbas’ brutaliteit, zijn
woede,
en we zullen die brute Numidiër
terugdrijven tot diep in de woestijn!
Dido
Beste Tyriërs! Ja, uw nobele prestaties
brengen mijn hart in een roes van
terechte trots.
Wees blij en fier!
Volg de verheven stem
van de god die u maant tot nieuwe
inspanningen.
Volk
Allemaal zullen we haar verdedigen.
Laat ons blij zijn en fier,
laat ons de verheven stem volgen
van de god die ons maant tot nieuwe
inspanningen.
Dido
Deze mooie dag,
die u nooit mag vergeten,
was door mij bedoeld
om de vredeswerken te bekronen.
Kom dichterbij, bouwlieden,
matrozen, boeren;
ontvang uit mijn hand het rechtmatig loon
voor de arbeid die een staat
machtig maakt en doet leven.
Nr. 20 – Optocht van de bouwlieden
(De bouwlieden lopen in een stoet naar
de troon. Dido overhandigt aan hun leider
een zilveren winkelhaak en een bijl. De
stoet loopt terug naar het achtertoneel.)

[Nº 21 – Entrée des matelots]
(Les matelots en cortège s’avancent
vers le trône, Didon donne à leur chef
un gouvernail et un aviron. Le cortège
retourne au fond du théâtre.)
Nº 22 – Entrée des laboureurs
(Le cortège des laboureurs, plus
nombreux que les deux précédents,
s’avance lentement vers le trône; un
vieillard robuste le conduit.)
Nº 23 – Récitatif et Chœur
(Didon donne au vieillard chef des
laboureurs une faucille d’or, puis, tenant
à la main une couronne de fleurs
et d’épis, elle s’écrie:)
Didon
Peuple! tous les honneurs
Pour le plus grand des arts, l’art qui
nourrit les hommes!
(Elle couronne le vieillard.)
Le peuple
Vivent les laboureurs! nous sommes
Leurs fils reconnaissants; ils nous
donnent le pain!
Didon
(à part)
Ô Cérès! l’avenir de Carthage est
certain!
Chœur
Gloire à Didon, notre reine chérie!
Chacun de nous est prêt à lui donner
sa vie.
Prouvons-lui notre amour par des gages
nouveaux.
Colons, marins, formons un peuple
de héros!
(Le peuple, conduit par Narbal, défile
en cortège devant le trône de Didon et
sort.)
102
Nº 24 – Récitatif et Duo
Didon
Les chants joyeux, l’aspect de cette
noble fête,
Ont fait rentrer la paix en mon coeur
agité.
Je respire, ma soeur, oui, ma joie est
parfaite,
Je retrouve le calme et la sérénité.
Anna
Reine d’un jeune empire
Qui chaque jour s’élève florissant,
Reine adorée et que le monde admire,
Quelle crainte avait pu vous troubler
un instant?
Didon
Une étrange tristesse,
Sans causes, tu le sais, vient parfois
m’accabler.
Mes efforts restent vains contre cette
faiblesse,
Je sens transir mon sein qu’un ennui
vague oppresse,
Et mon visage en feu sous mes larmes
brûler…
Anna
(souriant)
Vous aimerez, ma soeur…
Didon
Non, toute ardeur nouvelle
Est interdite à mon coeur sans retour.
Anna
Vous aimerez, ma soeur…
Didon
Non, la veuve fidèle
Doit éteindre son âme et détester l’amour.
Anna
Didon, vous êtes reine, et trop jeune,
et trop belle,
Pour ne plus obéir à cette douce loi;
Carthage veut un roi.
Didon
(montrant à son doigt l’anneau de
Sichée)
Puissent mon peuple et les dieux me
maudire,

[Nr. 21 – Optocht van de matrozen]
(De matrozen lopen in een stoet naar de
troon. Dido overhandigt aan hun leider
een scheepsroer en een roeiriem. De
stoet loopt terug naar het achtertoneel.)
Nr. 22 – Optocht van de boeren
(De stoet van de boeren, omvangrijker
dan de twee vorige, loopt langzaam naar
de troon, aan het hoofd een oude, stevig
gebouwde man.)
Nr. 23 – Recitatief en Koor
(Dido overhandigt aan de leider van
de boeren een gouden sikkel waarna ze,
een krans van bloemen en korenaren
in de hand, luid verkondigt:)
Dido
Volk! Alle hulde
aan het grootste van alle ambachten, het
ambacht dat ons voedsel verschaft!
(Ze zet de krans op het hoofd van de
oude man.)
Volk
Lang leve het boerenvolk! Wij zijn
hun dankbare kinderen; zij geven
ons brood!
Dido
(terzijde)
O Ceres! Carthago’s toekomst
is verzekerd!
Koor
Ere zij Dido, onze geliefde koningin!
Ieder van ons is bereid haar zijn leven
te geven.
Laat ons met nieuwe bewijzen onze liefde
aan haar tonen.
Laat ons van kolonisten en zeelui een
heldenvolk worden!
(Onder leiding van Narbal trekt het volk
in optocht langs Dido’s troon en
verdwijnt.)
103
Nr. 24 – Recitatief en Duet
Dido
De blijde zang, de aanblik van dit
edele feest
hebben mijn jachtig hart tot rust
gebracht.
Ik heradem, zuster, ja, mijn vreugde
is volmaakt,
ik hervind kalmte en onverstoorbaarheid.
Anna
Jij, vorstin van een pril koninkrijk
dat dagelijks meer gedijt,
o aanbeden, door de wereld bewonderde
koningin,
welke angst kon jou een moment
aangrijpen?
Dido
Je weet, soms ga ik gebukt
onder een vreemde droefheid, zonder
reden.
Tegen die zwakte valt niets uit te richten,
een vage melancholie beklemt dan mijn
gemoed,
en mijn gloeiend gezicht brandt onder
mijn tranen…
Anna
(glimlachend)
De liefde komt wel, zuster…
Dido
Nee, voor elke nieuwe hartstocht
blijft mijn hart onherroepelijk gesloten.
Anna
De liefde komt wel, zuster…
Dido
Nee, een trouwe weduwe moet haar
gevoel doven en de liefde verfoeien.
Anna
Dido, je bent koningin, en te jong,
te mooi,
om je te onttrekken aan die zoete wet;
Carthago wil een koning.
Dido
(laat haar vinger zien, met de ring van
Sychaeus)
Moge de vloek van mijn volk en van de
goden mij treffen,

Si je quittais jamais cet anneau consacré!
Anna
Un tel serment fait naître le sourire
De la belle Vénus; sur le livre sacré
Les dieux refusent de l’inscrire.
Didon
Sa voix fait naître dans mon sein
La dangereuse ivresse;
Déjà dans ma faiblesse
Contre un espoir confus je me débats
en vain.
Anna
Ma voix fait naître dans son sein
Des rêves de tendresse;
Déjà dans sa faiblesse,
Au doux espoir d’aimer elle résiste
en vain.
Didon
Sichée! Ô mon époux, pardonne
À cet instant d’involontaire erreur,
Et que ton souvenir chasse loin de mon
coeur
Ce trouble qui l’étonne.
Anna
Didon, ma tendre soeur, pardonne
Si je dissipe une trop chère erreur,
Pardonne si ma voix excite dans ton
coeur
Ce trouble qui l’étonne
(Iopas entre.)
Nº 25 – Récitatif et Air
Iopas
Échappés à grand peine, à la mer
en fureur,
Reine, les députés d’une flotte inconnue
D’être admis devant vous implorent
la faveur.
Didon
La porte du palais n’est jamais défendue
À de tels suppliants.
(Sur un signe de la reine, Iopas sort.)
Errante sur les mers,
Ne fus-je pas aussi, de rivage en rivage,
104
Emportée au sein de l’orage
Jouet des flots amers!
Hélas, des coups du sort je sais
la violence
Sur ceux qu’il frappe. Au malheur
compatir
Est facile pour nous. Qui connut la
souffrance
Ne pourrait voir en vain souffrir.
Nº 26 – Marche troyenne dans
le mode triste
Didon
(à part)
J’éprouve une soudaine et vive
impatience
De les voir, et je crains en secret leur
présence.
(Elle monte sur son trône. Entrent
Énée sous un déguisement de matelot,
Panthée, Ascagne, et les chefs troyens
portant des présents.)
Nº 27 – Récitatif
Ascagne
(s’inclinant devant la reine)
Auguste reine, un peuple errant et
malheureux
Pour quelques jours vous demande
un asile.
Je dépose à vos pieds les présents
précieux,
Débris de sa grandeur, que, par ma
main débile
Au nom de Jupiter, vous offre
un chef pieux.
Didon
De ce chef, bel enfant, dis-moi le nom,
la race?
Ascagne
Ô reine, sur nos pas une sanglante trace
Des monts de la Phrygie a marqué
les chemins
Jusqu’à la mer. Ce sceptre d’Ilione,

als ik ooit deze heilige ring verloochen!
Anna
Zo’n eed brengt een glimlach
op het gelaat van de schone Venus; de
goden weigeren
hem op te tekenen in het gewijde boek.
Dido
Haar stem wekt in mijn binnenste
de hachelijke roes;
in mijn zwakheid strijd ik reeds
vruchteloos
tegen een vage hoop.
Anna
Mijn stem wekt in haar binnenste
tedere dromen;
in haar zwakheid verweert ze zich reeds
vruchteloos
tegen de zoete hoop op liefde.
Dido
Sychaeus, mijn echtgenoot! Vergeef
me dit moment van ongewilde dwaling,
en moge de herinnering aan jou
deze vreemde verwarring uit mijn hart
bannen.
Anna
Dido, lieve zus, vergeef me
als ik een te dierbare dwaling verdrijf,
vergeef me als mijn stem
een vreemde verwarring wekt in je hart.
(Jopas komt op.)
Nr. 25 – Recitatief en Aria
Jopas
Majesteit, afgevaardigden van een
onbekende vloot,
ternauwernood ontsnapt aan de razende
golven,
smeken om de gunst bij u te worden
toegelaten.
Dido
Voor zulke smekelingen
blijft de paleispoort nooit gesloten.
(Op een teken van de koningin gaat
Jopas af.)
Ook ik doolde immers over de zeeën,
van kust naar kust,
105
meegesleurd door de storm, speelbal van
de bittere golven!
Ik weet, helaas, hoe heftig het lot
kan toeslaan. Meevoelen met ellende
valt ons niet moeilijk. Wie zelf heeft
geleden,
kan niet toekijken bij het lijden van
een ander.
Nr. 26 – Trojaanse mars in
de treurige toonsoort
Dido
(terzijde)
Ineens vlas ik vol ongeduld op die
ontmoeting,
en heimelijk vrees ik hun komst.
(Ze bestijgt de troon. Aeneas komt op,
vermomd als matroos, in gezelschap
van Pantheus, Ascanius en de Trojaanse
aanvoerders, die geschenken bij zich
hebben.)
Nr. 27 – Recitatief
Ascanius
(buigend voor de koningin)
Verheven majesteit, een dolend,
ongelukkig volk
vraagt u hier enkele dagen te mogen
blijven.
Aan uw voeten leg ik, nog van onze
grote tijd,
kostbaarheden, die u uit mijn
zwakke hand,
in naam van Jupiter, geschonken worden
door een plichtsgetrouwe leider.
Dido
Vertel mij, schone knaap, de naam en
herkomst van die leider.
Ascanius
O vorstin, waar wij liepen, merkte
een bloedig spoor
onze wegen,
van de bergen van Frygië
tot aan de zee. Deze scepter van Ilione…

(Il offre un à un les présents.)
Fille du roi Priam, d’Hécube la
couronne,
Et ce voile léger d’Hélène où l’or
rayonne,
Doivent vous dire assez que nous
sommes Troyens.
Didon
Troyens!
Ascagne
Notre chef est Énée,
Je suis son fils.
Didon
Étrange destinée!
Panthée
(s’avançant)
Obéissant au souverain des dieux
Ce héros cherche l’Italie,
Où le sort lui promet un trépas
glorieux
Et le bonheur de rendre aux siens
une patrie.
Didon
Qui n’admire ce prince, ami du grand
Hector?
Qui de son nom fameux n’est ignorant
encor?
Carthage en est remplie.
Dites-lui que mon port ouvert à ses
vaisseaux
L’attend. Qu’il vienne, qu’il oublie
Avec vous à ma cour ses pénibles
travaux.
Nº 28 – Final
Narbal
(entrant avec agitation)
J’ose à peine annoncer la terrible
nouvelle!
Didon
Qu’arrive-t-il ?
Narbal
Le Numide rebelle,
Le féroce Iarbas
Avec d’innombrables soldats
106
S’avance vers Carthage.
Carthaginois
(au loin)
Des armes! des armes!
Narbal
Et la troupe sauvage
Égorge nos troupeaux
Et dévaste nos champs.
Mais des malheurs nouveaux
Menacent la ville elle-même:
À nos jeunes guerriers dont l’ardeur
est extrême
Les armes vont manquer.
Didon
Que dites-vous, Narbal?
Narbal
Que nous allons tenter un combat inégal.
Carthaginois
Des armes! des armes!
Énée
(s’avançant, laisse tomber son
déguisement de matelot; il porte un
brillant costume et la cuirasse, mais
sans casque ni bouclier)
Reine, je suis Énée!
Ma flotte sur vos bords par les vents
entraînée
À de rudes travaux fut par moi destinée;
Permettez aux Troyens de combattre
avec vous!
Didon
J’accepte avec orgueil une telle alliance!
Énée armé pour ma défense!
Les dieux se déclarent pour nous.
(à part, à Anna)
Ô ma soeur, qu’il est fier, ce fils de
la déesse,
Et qu’on voit sur son front de grâce et
de noblesse!
Énée
Sur cette horde immonde d’Africains,
Marchons Troyens et Tyriens,
Volons à la victoire ensemble!
Comme le sable emporté par les vents
Chassons dans ses déserts brûlants
Le Numide éperdu; qu’il tremble.

(Een voor een biedt hij haar de
geschenken aan.)
… dochter van koning Priamus, de kroon
van Hecuba,
en de luchtige sluier van Helena die
schittert van het goud,
volstaan om u te tonen dat wij Trojanen
zijn.
Dido
Trojanen!
Ascanius
Onze leider is Aeneas, ik ben zijn zoon.
Dido
Raadselachtig lot!
Pantheus
(treedt naar voren)
Gehoorzaam aan de opperste der goden,
is deze held op weg naar Italië,
waar het lot hem een roemrijke dood
belooft
en het geluk de zijnen een nieuw land
te kunnen geven.
Dido
Wie bewondert niet die vorst, ooit
bevriend met de grote Hector?
Wie heeft nog nimmer die beroemde
naam gehoord?
Carthago is er vol van.
Zeg hem dat mijn haven open is voor
zijn schepen
en hem wacht. Laat hij komen, laat hij
aan mijn hof,
met u allen, vergeten wat hij heeft
doorstaan.
Nr. 28 – Finale
Narbal
(komt nerveus op)
Ik durf de onheilstijding amper uit te
spreken!
Dido
Wat is er?
Narbal
De rebelse Numidiër,
de woeste Jarbas
trekt met talloze soldaten
107
op naar Carthago.
Carthagers
(in de verte)
Wapens, wapens!
Narbal
En die barbaarse troepen
slachten onze kuddes
en verwoesten onze akkers.
Maar de stad zelf wordt bedreigd
door andere rampen:
onze jonge krijgers, brandend van
strijdlust,
ontberen wapens.
Dido
Wat bedoelt u, Narbal?
Narbal
Dat we een ongelijke strijd tegemoet gaan.
Carthagers
Wapens, wapens!
Aeneas
(treedt naar voren en ontdoet zich van
zijn matrozenvermomming. Over een
schitterend kostuum draagt hij een kuras,
maar hij is zonder helm of schild.)
Koningin, ik ben Aeneas!
Mijn vloot, door de stormwind naar uw
kust gestuwd,
heb ik voor zware taken bestemd;
sta de Trojanen toe aan uw zijde te
vechten!
Dido
Met trots aanvaard ik dit verbond!
Aeneas grijpt de wapens om mij te
verdedigen!
De goden kiezen onze kant.
(terzijde, tegen Anna)
O zuster, wat is hij fier, die zoon
van een godin,
wat een knap en edel gezicht!
Aeneas
Laat ons, Trojanen en Tyriërs,
optrekken tegen die vuige horde Afrikanen,
samen naar de overwinning!
Laat ons de radeloze Numidiër
opjagen door zijn gloeiende woestijn,
als zand meegevoerd in de wind;
moge hij sidderen.

Énée Panthée Narbal Iopas
Ascagne Didon Anna
Les chefs troyens
Qu’il tremble!
C’est le dieu Mars qui vous (nous)
rassemble,
C’est le fils de Vénus qui vous (nous)
guide aux combats!
Exterminez (exterminons) la noire armée,
Et que demain la renommée
Proclame au loin la honte et la mort
d’Iarbas!
(On apporte ses armes à Énée. Il met
rapidement son casque, passe à son
bras son vaste bouclier et saisit ses
javelots.)
Énée
(à Panthée)
Annonce à nos Troyens l’entreprise
nouvelle
Où la gloire les appelle.
(Panthée sort.)
Reine, bientôt du barbare odieux
Vous serez délivrée. À vos soins
généreux
J’abandonne mon fils.
Didon
De mon amour de mère
Pour lui ne doutez pas.
Énée
(à Ascagne)
Viens embrasser ton père.
(Il l’embrasse en le couvrant tout entier
de ses armes. Ascagne pleure sans
répondre.)
D’autres t’enseigneront, enfant, l’art
d’être heureux;
Je ne t’apprendrai, moi, que la vertu
guerrière
Et le respect des dieux;
Mais révère en ton coeur et garde en
ta mémoire
Et d’Énée et d’Hector les exemples
de gloire.
108
(Le peuple de Carthage accourt de
toutes parts demandant des armes.
Quelques hommes seulement sont
armés régulièrement, les autres portent
des faux, des haches, des frondes.
Panthée rentre en scène. Ascagne
essuie tout à coup ses larmes et
s’élance à côté des chefs troyens.)
Ensemble
Des armes! des armes!
Sur cette horde immonde d’Africains,
Marchez (marchons) Troyens et Tyriens…

Aeneas Pantheus Narbal Jopas
Ascanius Dido Anna
Trojaanse aanvoerders
Moge hij sidderen!
De god Mars brengt u (ons) samen,
de zoon van Venus voert u (ons) ten
strijde!
Vernietig (we vernietigen) het zwarte
leger,
en dat morgen in de wijde omtrek het
nieuws moge klinken
dat Jarbas smadelijk is gestorven!
(Aeneas’ wapens worden hem gebracht.
Hij zet snel zijn helm op, bevestigt het
enorme schild aan zijn arm en pakt zijn
spiesen.)
Aeneas
(tot Pantheus)
Ga onze Trojanen berichten over de
nieuwe taak
waartoe de roem hen roept.
(Pantheus af)
Koningin, spoedig zult u bevrijd zijn
van de gehate woesteling. Mijn zoon
vertrouw ik toe aan uw edelmoedige
zorg.
Dido
U hoeft niet te twijfelen
aan mijn moederlijke liefde voor hem.
Aeneas
(tot Ascanius)
Kom je vader omhelzen.
(Hij omarmt zijn zoon, die door de
wapens volkomen aan het zicht onttrokken
wordt. Ascanius huilt zonder
verder iets te zeggen.)
Kind, anderen zullen je de kunst leren
om gelukkig te zijn;
ik zal je onderrichten in de krijgsdeugden
en in eerbied jegens de goden, meer niet.
Maar vereer in je hart, bewaar in je
geheugen,
de roemrijke voorbeelden van Aeneas
en Hector.
109
(Het volk van Carthago komt van alle
kanten toegesneld, vragend om wapens.
Slechts enkelen dragen een echte
wapenrusting, de anderen zijn voorzien
van zeisen, bijlen, steenslingers.
Pantheus weer op. Plotseling droogt
Ascanius zijn tranen en rent aan de zijde
van de Trojaanse aanvoerders weg.)
Allen
Wapens, wapens!
Voorwaarts, Trojanen en Tyriërs,
tegen die vuige horde Afrikanen…

Acte quatrième
Premier tableau
Nº 29 – Chasse royale et orage –
Pantomime
(Une forêt d’Afrique, au matin. Au fond,
un rocher très élevé. Au bas et à gauche
du rocher, l’ouverture d’une grotte. Un
petit ruisseau coule le long du rocher
et va se perdre dans un bassin naturel
bordé de joncs et de roseaux. Deux
naïades se laissent entrevoir un instant
et disparaissent; puis on les voit nager
dans le bassin. Chasse royale. Des fanfares
de trompe retentissent au loin
dans la forêt. Les naïades effrayées se
cachent dans les roseaux. On voit passer
des chasseurs tyriens, conduisant
des chiens en laisse. Le jeune Ascagne,
à cheval, traverse le théâtre au galop.
Le ciel s’obscurcit, la pluie tombe. Orage
grandissant… Bientôt la tempête
devient terrible, torrents de pluie, grêle,
éclairs et tonnerres. Appels réitérés des
trompes de chasse au milieu du tumulte
des éléments. Les chasseurs se dispersent
dans toutes les directions; en
dernier lieu on voit paraître Didon vêtue
en Diane chasseresse, l’arc à la main,
le carquois sur l’épaule, et Énée en costume
demi-guerrier. Ils sont à pied l’un
et l’autre. Ils entrent dans la grotte.
Aussitôt les nymphes des bois apparaissent,
les cheveux épars, au sommet du
rocher, et vont et viennent en courant,
en poussant des cris et faisant des
gestes désordonnés. Au milieu de leurs
clameurs, on distingue de temps en
temps le mot: ‘Italie!’
Le ruisseau grossit et devient une bruyante
cascade. Plusieurs autres chutes
d’eau se forment sur divers points du
rocher et mêlent leur bruit au fracas de
la tempête. Les satyres et les sylvains
exécutent avec les faunes des danses
110
grotesques dans l’obscurité. La foudre
frappe un arbre, le brise et l’enflamme.
Les débris de l’arbre tombent sur la
scène. Les satyres, faunes et sylvains
ramassent les branches enflammées,
dansent en les tenant à la main, puis
disparaissent avec les nymphes dans
les profondeurs de la forêt. La tempête
se calme. Les nuages s’élèvent.)
Deuxième tableau
Les jardins de Didon sur le bord de
la mer. Le soleil se couche.)
Nº 30 – Récitatif
Anna
Dites, Narbal, qui cause vos alarmes?
Le jour qui termina la guerre et ses
malheurs
N’a-t-il pas vu briller la gloire de nos
armes?
Les Tyriens ne sont-ils pas vainqueurs?
Narbal
Pour nous de ce côté plus rien n’est
redoutable;
Les Numides chassés dans leurs
déserts de sable,
Près de nos murs ne reparaîtront pas;
Et le glaive terrible
Du héros invincible
Nous a délivrés d’Iarbas.
Mais Didon maintenant oublie
Les soins naguère encore à son esprit
si chers;
En chasses, en festins, elle passe sa vie;
Les travaux suspendus, les ateliers
déserts,
Le séjour prolongé du Troyen à
Carthage
Me causent des soucis que le peuple
partage.

Vierde bedrijf
Eerste tafereel
Nr. 29 – Drijfjacht en onweer –
Pantomime
(Een Afrikaans woud, ochtend. Op de
achtergrond een hoge rots. Onderaan en
links hiervan de opening van een grot.
Een beekje stroomt langs de rots en
mondt uit in een natuurlijk waterbekken,
dat wordt omzoomd door riet.
Twee waternimfen duiken even op en
verdwijnen dan weer; vervolgens zien we
ze zwemmen in het meertje. Drijfjacht.
In de verte klinkt vanuit het woud het
geschal van jachthoorns. Verschrikt
verstoppen de waternimfen zich tussen
het riet. Tyrische jagers komen langsgelopen,
met honden aan een lijn. De jonge
Ascanius galoppeert het toneel over.
De hemel verduistert, het begint te
regenen. Het noodweer verhevigt… Al
spoedig wordt de storm verschrikkelijk,
hoosbuien, hagel, bliksemschichten en
donderslagen. Herhaaldelijk klinken
jachthoorns door het tumult der elementen
heen. De jagers verspreiden zich
naar alle kanten; als laatsten zien we
Dido verschijnen, gekleed als de jaagster
Diana, de boog in haar hand, de
pijlkoker om haar schouder, en Aeneas,
gedeeltelijk in krijgstenue. Beiden zijn
te voet. Ze gaan de grot in. Op de top
van de rots verschijnen onmiddellijk
bosnimfen; ze hebben verwarde haren
en rennen af en aan, onderwijl kreten
slakend en wild gebarend. Te midden
van hun geroep valt zo nu en dan het
woord ‘Italië’ te onderscheiden. De beek
zwelt aan tot een kolkende waterval.
Op diverse punten van de rots vormen
zich nog meer watervallen, waarvan het
kabaal zich vermengt met het stormgeraas.
Saters en bosgoden voeren
met faunen groteske dansen uit in de
111
duisternis. Een boom wordt getroffen
door de bliksem, splijt in tweeën en
vat vlam. De resten van de boom vallen
op het toneel. De saters, faunen en bosgeesten
pakken de brandende takken
op en dansen ermee rond, verdwijnen
dan met de nimfen in het woud. De storm
gaat liggen. De wolken trekken op.)
Tweede tafereel
(De tuinen van Dido aan de oever van
de zee. De zon gaat onder.)
Nr. 30 – Recitatief
Anna
Zeg me, Narbal, wat u zo beangstigt.
Toen de oorlog met zijn verschrikkingen
eindigde,
waren het toch onze wapens die roemrijk
fonkelden?
Het waren toch de Tyriërs die zegevierden?
Narbal
Van die kant hebben we niets meer
te vrezen.
De Numidiërs zijn naar hun woestijnen
verdreven
en zullen zich niet meer bij onze muren
wagen;
en het gevreesde zwaard
van de onverslaanbare held
heeft ons van Jarbas verlost.
Maar nu vergeet Dido
de taken die haar ooit zo na aan het
hart lagen;
met jagen en feesten verdoet zij haar
dagen;
bouwwerken liggen stil, werkplaatsen
staan leeg,
het langdurig verblijf van de Trojaan
in Carthago –
dat alles baart me zorgen, die
het volk deelt.

Anna
Eh! ne voyez-vous pas, Narbal, qu’elle
l’aime,
Ce fier guerrier, et qu’il ressent lui-même
Pour ma soeur un amour égal?
Narbal
Quoi!
Anna
De l’ardeur qui les anime
Quel malheur craignez-vous?
Didon peut-elle avoir un plus vaillant
époux,
Carthage, un roi plus magnanime?
Narbal
Mais le destin impérieux
Appelle Énée en Italie!
Anna
Une voix lui dit: ‘Pars!’ une autre voix
lui crie:
‘Reste!’
L’amour est le plus grand des dieux.
Nº 31 – Air, Cavatine et Duo
a – Air
Narbal
De quels revers menaces-tu Carthage,
Sombre avenir?
Je vois sortir
De sinistres éclairs du sein de ton nuage!
Jupiter! dieu de l’hospitalité,
En exerçant la vertu qui t’est chère,
Avons-nous donc, avons-nous mérité
Les coups de ta colère?
b – Cavatine
Anna
Vaine terreur!
Carthage est triomphante!
Notre reine charmante
Aime un héros vainqueur,
Une chaîne de fleurs les enlace;
Bientôt ils vont s’unir.
112
Telle est la menace
Du sombre avenir.
c – Air et Cavatine ensemble
Nº 32 – Marche pour l’entrée de la reine
sur le thème du Chant national
(Entrent Didon, Énée, Panthée,
Iopas, Ascagne. Didon va s’asseoir
avec Anna sur une estrade,
ayant Énée et Narbal auprès d’elle.)
Nº 33 – Ballets
a – Pas des Almées
b – Danse des Esclaves
c – Pas d’Esclaves nubiennes
Esclaves nubiennes
Ha! Ha!
Amaloué
Midonaé
Faï caraïmé
Deï beraïmbé
Ha! Ha!
(La reine descend de l’estrade et
va s’étendre à l’avant-scène sur un lit
de repos, de manière à présenter son
profil gauche au spectateur. Énée
debout d’abord.)
Nº 34 – Scène et Chant d’Iopas
Didon
(languissamment)
Assez, ma soeur, je ne souffre qu’à peine
Cette fête importune…
(Sur un signe d’Anna les danseurs
se retirent.)
Iopas, chante-nous,
Sur un mode simple et doux,
Ton poème des champs.

Anna
Maar ziet u niet, Narbal, dat zij hem
liefheeft,
die trotse strijder, en dat hij mijn zuster
een eendere liefde toedraagt?
Narbal
Wat!
Anna
Wat voor onheil vreest u
van de hartstocht die hen bezielt?
Kan Dido een onversaagder echtgenoot
hebben,
Carthago een edeler vorst?
Narbal
Maar het onverbiddelijk lot
roept Aeneas naar Italië!
Anna
De ene stem zegt: ‘Vertrek!’ Een andere
roept hem toe: ‘Blijf!’
De liefde is de machtigste aller goden.
Nr. 31 – Aria, Cavatina en Duet
a – Aria
Narbal
Met welke rampspoed bedreig jij
Carthago,
donkere toekomst?
Ik zie onheilspellende bliksems
uit het hart van jouw wolk ontsnappen!
Jupiter! God van de gastvrijheid,
hebben wij, door de deugd te beoefenen
die jou lief is,
hebben wij daarmee de slagen
van jouw toorn verdiend?
b – Cavatina
Anna
Loze angst!
Carthago triomfeert!
Onze bekoorlijke koningin
bemint een zegerijke held,
wat hen ketent, is een slinger van
bloemen;
weldra wacht hun het huwelijk.
113
Zulks is de dreiging
van de sombere toekomst.
c – Aria en Cavatina samen
Nr. 32 – Mars voor de opkomst van de
koningin op het thema van het volkslied
(Dido komt op, vergezeld van Aeneas,
Pantheus, Jopas, Ascanius. Dido gaat
met Anna op een verhoging zitten, terwijl
Aeneas en Narbal zich vlak bij haar
opstellen.)
Nr. 33 – Ballet
a – Dans der almehs
b – Ballet van de slaven
c – Dans der Nubische slavinnen
Nubische slavinnen
Ha! Ha!
Amaloewee
Miedonawee
Faa-ie karaa-iemee
Dee-ie bera-iembee
Ha! Ha!
(De koningin komt van de verhoging af
en strekt zich op het voortoneel op een
rustbed uit, zodat de toeschouwers haar
linkerprofiel zien. Aeneas blijft eerst nog
staan.)
Nr. 34 – Scène en Lied van Jopas
Dido
(kwijnend)
Genoeg, zuster, ik kan dit hinderlijke
feestvertoon
amper verdragen…
(Op een wenk van Anna trekken de
dansers zich terug.)
Jopas, zing voor ons,
op simpele, zoete wijze,
je gedicht over de velden.

Iopas
À l’ordre de la reine
J’obéis.
(Un harpiste thébain vient se placer
auprès d’Iopas et accompagne son
chant. Le costume du harpiste est le
costume religieux égyptien.)
O blonde Cérès,
Quand à nos guérets
Tu rends leur parure
De fraîche verdure,
Que d’heureux tu fais
Du vieux laboureur,
Du jeune pasteur,
La reconnaissance
Bénit l’abondance
Que tu leur promets.
Le timide oiseau,
Le folâtre agneau,
Des vents de la plaine
La suave haleine,
Chantent tes bienfaits.
Féconde Cérès…
Nº 35 – Récitatif et Quintette
Didon
(l’interrompant)
Pardonne, Iopas, ta voix même,
En mon inquiétude extrême,
Ne peut ce soir me captiver…
Énée
(allant s’asseoir aux pieds de Didon)
Chère Didon!
Didon
Énée,
Ah! daignez achever
Le récit commencé
De votre long voyage
Et des malheurs de Troie.
Apprenez-moi le sort
De la belle Andromaque…
114
Énée
Hélas! en esclavage
Réduite par Pyrrhus,
Elle implorait la mort;
Mais l’amour obstiné
De ce prince pour elle
Sut enfin la rendre infidèle
Aux plus chers souvenirs
Après de longs refus,
Elle épousa Pyrrhus.
Didon
Quoi! la veuve d’Hector!
Énée
Sur le trône d’Épire
Elle est ainsi montée.
Didon
Ô pudeur!
(à part)
Tout conspire
À vaincre mes remords et mon coeur
est absous.
(Ascagne appuyé sur son arc et
semblable à une statue de l’Amour, se
tient debout au côté gauche de la reine,
Anna inclinée appuie son coude sur le
dossier du lit de Didon. Auprès d’Anna,
Narbal et Iopas debout.)
Andromaque épouser l’assassin de son
père,
Le fils du meurtrier de son illustre époux!
Énée
Elle aime son vainqueur, l’assassin de
son père,
Le fils du meurtrier de son illustre époux!
(Didon ayant le bras gauche posé
sur l’épaule d’Ascagne, de façon que sa
main pend devant la poitrine de l’enfant,
celui-ci retire en souriant du doigt de
la reine l’anneau de Sichée, que Didon
lui reprend ensuite d’un air distrait et
qu’elle oublie sur le lit de repos en se
levant.)

Jopas
Ik gehoorzaam
het bevel van de koningin.
(Een Thebaanse harpist komt bij
Jopas zitten en begeleidt diens zang.
De harpist draagt een religieus
gewaad in Egyptische stijl.)
O blonde Ceres,
als jij onze akkers
hult in hun tooi
van prille gewassen,
wat een vreugde schenk je dan!
De dank
van de oude boer
en van de jonge herder
zegent de overvloed
die jij hun belooft.
De schuchtere vogel,
het dartele lam,
de wind die zacht
over de vlakte waaiert –
alles zingt de lof van je weldaden.
Vruchtbare Ceres…
Nr. 35 – Recitatief en Kwintet
Dido
(hem onderbrekend)
Vergeef me, Jopas, maar zelfs jouw stem
kan me vanavond
in mijn onrust niet bekoren…
Aeneas
(gaat aan Dido’s voeten zitten)
Liefste Dido!
Dido
Aeneas,
Ah! Voltooi toch
het relaas dat je begon
over je lange tocht
en de beproevingen van Troje.
Vertel me het lot
van de schone Andromache…
115
Aeneas
Ach! Door Pyrrhus
meegevoerd als slavin,
smeekte zij om de dood;
maar de hardnekkige liefde
die deze vorst haar toedroeg,
bracht haar tenslotte tot ontrouw
aan haar dierbaarste herinneringen…
Na lang te hebben geweigerd
trouwde zij Pyrrhus.
Dido
Wat! De weduwe van Hector!
Aeneas
Zo heeft zij toen de troon
van Epirus bestegen.
Dido
O schande!
(terzijde)
Alles spant samen
om mijn wroeging te overwinnen, en mijn
hart krijgt vergeving.
(Ascanius, die leunt op zijn boog en
op een standbeeld van Amor lijkt, staat
links van de koningin; Anna staat bij
Dido’s bed en laat haar elleboog op de
rugleuning rusten. Naast Anna staan
Narbal en Jopas.)
Andromache die de moordenaar van haar
vader huwt,
de zoon van de man die haar roemrijke
echtgenoot doodde!
Aeneas
Zij houdt van haar overwinnaar,
de moordenaar van haar vader,
De zoon van de man die haar roemrijke
echtgenoot doodde!
(Dido heeft haar linkerarm om de
schouder van Ascanius geslagen, zodat
haar hand voor de borst van de knaap
hangt; deze schuift glimlachend de ring
van Sychaeus van haar vinger, die Dido
vervolgens verstrooid van hem terugneemt
en op het rustbed laat liggen als
ze overeind komt.)

Anna
(montrant Ascagne)
Iopas Narbal
Voyez (Je vois), Narbal, la main légère
De cet enfant, semblable à Cupidon,
Ravir doucement à Didon
L’anneau qu’elle révère.
Didon
(rêvant)
Le fils du meurtrier de son illustre
époux!…
Énée
Didon soupire…
Mais le remords s’enfuit, et son coeur
est absous!…
Didon soupire…
Mais son coeur, oui, son coeur est
absous.
Didon Anna Iopas Narbal
Tout conspire
À vaincre mes (ses) remords et mon
(son) coeur est absous.
Nº 36 – Récitatif et Septuor
Énée
Mais bannissons ces tristes souvenirs.
(Il se lève.)
Nuit splendide et charmante!
Venez, chère Didon, respirer les soupirs
De cette brise caressante.
(Didon se lève à son tour.)
Didon Énée Ascagne Anna Iopas
Narbal Panthée Chœur
Tout n’est que paix et charme autour
de nous!
La nuit étend son voile et la mer
endormie
Murmure en sommeillant les accords
les plus doux.
(Tous les personnages, excepté Énée et
Didon, se retirent peu à peu vers le fond
du théâtre et finissent par disparaître
tout à fait.)
116
Nº 37 – Duo
(clair de lune)
Didon Énée
Nuit d’ivresse et d’extase infinie!
Blonde Phoebé, grands astres de
sa cour,
Versez sur nous votre lueur bénie;
Fleurs des cieux, souriez à l’immortel
amour!
Didon
Par une telle nuit, le front ceint de
cytise,
Votre mère Vénus suivit le bel Anchise
Aux bosquets de l’Ida.
Énée
Par une telle nuit, fou d’amour et de joie,
Troïlus vint attendre aux pieds des murs
de Troie
La belle Cressida.
Par une telle nuit la pudique Diane
Laissa tomber enfin son voile
diaphane
Aux yeux d’Endymion.
Didon
Par une telle nuit le fils de Cythérée
Accueillit froidement la tendresse
enivrée
De la reine Didon!
Énée
Et dans la même nuit hélas! l’injuste
reine,
Accusant son amant, obtint de lui sans
peine
Le plus tendre pardon.
Didon Énée
Ô nuit d’ivresse et d’extase…

Anna
(wijst naar Ascanius)
Jopas Narbal
Kijk, (ik zie) hoe de snelle hand
van die knaap, als een Cupido,
Dido stilletjes ontdoet
van de ring die zij aanbidt.
Dido
(in gedachten verzonken)
De zoon van de man die haar roemrijke
echtgenoot doodde!…
Aeneas
Dido zucht…
Maar haar wroeging verdwijnt, en haar
hart krijgt vergeving!
Dido zucht…
Maar haar hart, ja, haar hart krijgt
vergeving.
Dido Anna Jopas Narbal
Alles spant samen
om mijn (haar) wroeging te overwinnen,
en mijn (haar) hart krijgt vergeving.
Nr. 36 – Recitatief en Septet
Aeneas
Maar laat ons die droeve herinneringen
verdrijven.
(Hij staat op.)
Wat een schitterende, bekoorlijke nacht!
Kom, liefste Dido, en adem de zuchten
van dit strelende briesje.
(Dido staat eveneens op.)
Dido Aeneas Ascanius Anna Jopas
Narbal Pantheus Koor
Om ons heen heerst rust en lieflijkheid!
De nacht spreidt zijn sluier uit, en de
slapende zee
murmelt dommelend de zoetste
akkoorden.
(Alle personages, behalve Aeneas en
Dido, trekken zich geleidelijk terug op
de achtergrond van het toneel en verdwijnen
tenslotte geheel.)
117
Nr. 37 – Duet
(maneschijn)
Dido Aeneas
Nacht van bedwelming en eindeloze
extase!
Blonde Phoebe, stralende sterren van
haar hof,
stort uw gezegende glans over ons uit;
hemelse bloemen, lach deze onsterfelijke
liefde toe!
Dido
In een nacht als deze, haar hoofd
omkranst met goudenregen,
volgde jouw moeder Venus de mooie
Anchises
naar de bosschages van de Ida.
Aeneas
In een nacht als deze, dol van liefde en
vreugde,
wachtte Troïlus aan de voet van de
Trojaanse muren
de mooie Cressida op.
In een nacht als deze liet de beschroomde
Diana
eindelijk haar doorschijnende sluier
vallen voor de ogen van Endymion.
Dido
In een nacht als deze liet de zoon van
Cytherea*
zich koel de dronken hartstocht
welgevallen
van koningin Dido!
Aeneas
En diezelfde nacht – ach! – dat de
koningin
haar geliefde ten onrechte beschuldigde,
verkreeg zij moeiteloos
de tederste vergiffenis.
Dido Aeneas
O nacht van bedwelming en eindeloze
extase…
* = Venus [red.]

(Ils marchent lentement vers le fond du
théâtre en se tenant embrassés, puis ils
disparaissent en chantant. Au moment
où les deux amants qu’on ne voit plus
finissent leur duo dans la coulisse,
Mercure paraît subitement dans un
rayon de la lune non loin d’une colonne
tronquée où sont appendues les armes
d’Énée. S’approchant de la colonne,
il frappe de son caducée deux coups
sur le bouclier qui rend un son lugubre
et prolongé.)
Mercure
(d’une voix grave, et étendant le bras
du côté de la mer)
ltalie! Italie! ltalie!
(Il disparaît.)
118
Acte cinquième
Premier tableau
(Le bord de la mer couvert de tentes
troyennes. On voit les vaisseaux troyens
dans le port. Il fait nuit. Un jeune matelot
phrygien chante en se balançant au
haut du mât d’un navire. Deux sentinelles
montent la garde devant les tentes
au fond de la scène.)
Nº 38 – Chanson d’Hylas
Hylas
Vallon sonore,
Où dès l’aurore
Je m’en allais chantant, hélas!
Sous tes grands bois chantera-t-il
encore,
Le pauvre Hylas?…
Berce mollement sur ton sein
sublime,
Ô puissante mer, l’enfant de
Dindyme!
Fraîche ramée,
Retraite aimée
Contre les feux du jour, hélas!
Quand rendras-tu ton ombre
parfumée
Au pauvre Hylas?…
Berce mollement sur ton sein sublime,
Ô puissante mer, l’enfant de Dindyme!
Humble chaumière,
Où de ma mère
Je reçus les adieux,
Première sentinelle
Il rêve à son pays …
Deuxième sentinelle
Qu’il ne reverra pas.
Hylas
Hélas!
Reverra-t-il ton heureuse misère,
Le pauvre Hylas?…

(Met verstrengelde armen lopen ze langzaam
naar het achtertoneel, verdwijnen
dan zingend. Op het moment dat de
beide gelieven in de coulissen hun duet
besluiten, doemt in het maanlicht vlak
bij een gebroken zuil, waaraan de
wapens van Aeneas hangen, plotseling
Mercurius op. Hij loopt naar de zuil
en geeft met zijn staf twee slagen
tegen het schild, dat een langgerekte,
naargeestige klank voortbrengt.)
Mercurius
(op plechtige toon, terwijl hij zijn arm
naar de zee uitstrekt)
Italië! Italië! Italië!
(Hij verdwijnt.)
119
Vijfde bedrijf
Eerste tafereel
(De oever van de zee, waar het vol met
Trojaanse tenten staat. We zien de
Trojaanse schepen in de haven. Het is
nacht. Een jonge Frygische matroos
zingt een lied, terwijl hij hoog in de mast
van een boot hangt. Twee soldaten
houden de wacht voor de tenten op het
achtertoneel.)
Nr. 38 – Lied van Hylas
Hylas
Weergalmende vallei,
waar ik bij het eerste ochtendkrieken
al liep te zingen – ach!
Zal hij ooit nog zingen tussen jouw
welige bomen,
de arme Hylas?…
Koester wiegend
aan je welvende boezem,
o machtige zee, het kind van Dindyma!
Verkoelende takken,
geliefd toevluchtsoord
tegen de hitte van de dag – ach wee!
Wanneer zul jij de arme Hylas
weer met je geurige schaduw beschutten?
Koester wiegend aan je welvende
boezem,
o machtige zee, het kind van Dindyma!
Nederige stulp,
waar mijn moeder mij
vaarwel zei…
Eerste wachter
Hij droomt van zijn vaderland…
Tweede wachter
Dat hij niet weer zal zien.
Hylas
Ach wee!
Zal hij ooit jouw gelukkige armoede
weerzien,
de arme Hylas?

Berce mollement sur ton sein sublime,
Ô puissante mer, l’enfant…
(Il s’endort.)
Nº 39 – Récitatif et Chœur
(Entrent Panthée et les chefs troyens.)
Panthée
Préparez tout, il faut partir enfin.
Énée en vain
Voit avec désespoir l’angoisse de
la reine,
La gloire et le devoir sauront briser
sa chaîne
Et son coeur sera fort au moment
des adieux.
Panthée Les chefs
Chaque jour voit grandir la colère
des dieux.
Des signes effrayants déjà nous
avertissent;
La mer, les monts, les bois profonds
gémissent;
Sous d’invisibles coups nos armes
retentissent;
Comme dans Troie en la fatale nuit,
Hector, dont l’oeil courroucé luit,
En armes apparaît; un chœur d’ombres
le suit;
Et ces morts irrités
La nuit dernière encore ont crié trois
fois…
Les ombres
Italie! Italie! Italie!
Panthée Les chefs
Dieux vengeurs! c’est leur voix!
Nous avons trop longtemps bravé
l’ordre céleste;
Quittons sans plus tarder ce rivage
funeste!
À demain! à demain!
Il faut partir enfin.
(Ils entrent dans les tentes.)
120
Nº 40 – Duo
(Les deux soldats en sentinelle
marchent, l’un de droite à gauche, l’autre
de gauche à droite. Ils s’arrêtent de
temps en temps l’un près de l’autre vers
le milieu du théâtre.)
Première sentinelle
Par Bacchus! ils sont fous avec leur
Italie!…
Je n’ai rien entendu.
Deuxième sentinelle
Ni moi.
Première sentinelle
La belle vie,
Pourtant, qu’on mène ici!
Deuxième sentinelle
Dans plus d’une maison
Nous trouvons et bon vin et grasse
venaison.
Première sentinelle
À ma belle Carthaginoise,
Je puis déjà parler phénicien.
Deuxième sentinelle
La mienne comprend le troyen,
M’obéit sans me chercher noise.
Première sentinelle
La tienne comprend le troyen ?
Deuxième sentinelle
M’obéit sans me chercher noise.
La femme n’est point rude ici pour
l’étranger.
Ensemble
Non! la femme n’est point rude ici
pour l’étranger.
Première sentinelle
Et l’on nous veut faire changer
Ces douceurs contre un long voyage!
Deuxième sentinelle
Les caresses de l’orage!
Première sentinelle
La faim.
Deuxième sentinelle
La soif.

Koester wiegend aan je welvende boezem,
o machtige zee, het kind…
(Hij slaapt in.)
Nr. 39 – Recitatief en Koor
(Pantheus en de Trojaanse aanvoerders
komen op.)
Pantheus
Maak alles gereed, eindelijk gaan we
vertrekken.
Tevergeefs aanschouwt Aeneas
vol wanhoop de beklemming van de
koningin;
roem en plicht zullen zijn ketenen slaken,
zijn hart zal sterk zijn bij het afscheid.
Pantheus Aanvoerders
Met de dag verhevigt de toorn der goden.
Vreeswekkende tekenen waarschuwen
ons reeds;
de zee, de bergen, de diepe wouden
zuchten;
onder onzichtbare slagen galmen onze
wapens;
zoals in Troje in die onheilsnacht
verschijnt Hector, zijn ogen glanzend
van gram,
in wapenrusting; een schare schimmen
volgt hem;
en die getergde doden
riepen ook vannacht tot drie keer toe…
Schimmen
Italië! Italië! Italië!
Pantheus Aanvoerders
Wrekende goden! Daar klinkt hun stem!
Te lang sloegen we het hemelse bevel
in de wind;
laat ons zonder verder dralen dit noodlotsstrand
verlaten!
Tot morgen! Tot morgen!
Eindelijk gaan we vertrekken!
(Ze gaan de tenten in.)
121
Nr. 40 – Duet
(De twee soldaten die de wacht houden,
lopen de één van rechts naar links,
de ander vice versa. Zo nu en dan staan
ze stil, dicht bij elkaar, ergens midden op
het toneel.)
Eerste wachter
Bij Bacchus! Ze zijn niet wijs met hun
Italië!
Ik heb niets gehoord.
Tweede wachter
Ik evenmin.
Eerste wachter
Een fijn leventje
is het hier wel!
Tweede wachter
In menig huis
vinden we goede wijn en vet gebraad.
Eerste wachter
Met mijn mooie Carthaagse
kan ik al Fenicisch praten.
Tweede wachter
De mijne verstaat Trojaans,
gehoorzaamt me zonder morren.
Eerste wachter
De jouwe verstaat Trojaans?
Tweede wachter
Gehoorzaamt me zonder morren.
De vrouwen hier zijn lief voor
vreemdelingen.
Beiden
Ja!… de vrouwen hier zijn lief voor
vreemdelingen.
Eerste wachter
En nu willen ze dat we die genoegens
opgeven voor een lange tocht!
Tweede wachter
De strelingen van de stormwind!
Eerste wachter
Honger.
Tweede wachter
Dorst.

Première sentinelle
Vingt maux d’enfer!
Deuxième sentinelle
Et tous les ennuis de la mer!
Première sentinelle
Maudite folie!
Deuxième sentinelle
Pour cette Italie…
Première sentinelle
Où nous devons jouir du fruit de nos
travaux…
Ensemble
En nous faisant rompre les os!
Deuxième sentinelle
Encor pâtir!
Première sentinelle
Encor pâtir!
Notre lot est l’obéissance.
Deuxième sentinelle
Silence!
Je vois Énée à grands pas accourir.
(Les deux sentinelles s’éloignent et
disparaissent.)
Nº 41 – Récitatif mesuré et Air
Énée
(s’avançant dans une grande agitation)
Inutiles regrets!… je dois quitter
Carthage!
Didon le sait… son effroi, sa stupeur,
En l’apprenant, ont brisé mon courage…
Mais je le dois… il le faut!
Non, je ne puis oublier la pâleur
Frappant de mort son beau visage,
Son silence obstiné, ses yeux
Fixes et pleins d’un feu sombre…
En vain ai-je parlé des prodiges sans
nombre
Me rappelant l’ordre des dieux,
Invoqué la grandeur de ma sainte
entreprise,
L’avenir de mon fils et le sort des
Troyens,
122
La triomphale mort par les destins
promise,
Pour couronner ma gloire aux champs
ausoniens;
Rien n’a pu la toucher; sans vaincre son
silence
J’ai fui de son regard la terrible
éloquence.
Ah! quand viendra l’instant des suprêmes
adieux,
Heure d’angoisse et de larmes baignée,
Comment subir l’aspect affreux
De cette douleur indignée?…
Lutter contre moi-même et contre toi,
Didon!
En déchirant ton coeur implorer mon
pardon!
En serai-je capable?… En un dernier
naufrage,
Ah! puissé-je périr, si je quittais
Carthage
Sans te revoir pourtant!…
Sans la voir? lâcheté!
Mépris des droits sacrés de l’hospitalité!
Non, non, reine adorée,
Âme sublime et par moi déchirée,
Bienfaitrice des miens! Non, je veux
te revoir,
Une dernière fois presser tes mains
tremblantes,
Arroser tes genoux de mes larmes
brûlantes,
Dussé-je être brisé par un tel désespoir.
Nº 42 – Scène
Chœur d’ombres
Énée!…
Énée
Encor ces voix !
(Les quatre spectres voilés paraissent
successivement, l’un à l’entrée des
coulisses à gauche du spectateur,
l’autre à l’entrée des coulisses à droite,
les deux autres au fond du théâtre.
Au-dessus de la tête de chacun d’eux

Eerste wachter
Honderd helse rampen!
Tweede wachter
En al die ontberingen op zee!
Eerste wachter
Vervloekte waanzin!
Tweede wachter
Voor dat Italië…
Eerste wachter
Waar we de vruchten van onze
beproevingen kunnen genieten…
Beiden
Door onze botten te breken!
Tweede wachter
Opnieuw die lijdensweg!
Eerste wachter
Opnieuw die lijdensweg!
Tot gehoorzaamheid zijn wij gedoemd.
Tweede wachter
Stil!
Ik zie dat Aeneas zich hierheen haast.
(De beide wachters verdwijnen uit het
zicht.)
Nr. 41 – Recitatief a tempo en Aria
Aeneas
(nadert zeer geagiteerd)
Zinloze spijt!… Ik moet Carthago
verlaten!
Dido weet het… haar angst en ontzetting,
toen ze het hoorde, braken mijn
wilskracht…
Maar het is mijn plicht… het moet!
Nee, ik kan niet vergeten hoe haar
mooie gezicht
doodsbleek wegtrok,
haar verbeten zwijgen, haar ogen
die staarden, brandend van een
donker vuur…
Vergeefs noemde ik de talloze wonderen
die me herinneren aan het bevel der
goden,
beriep ik me op het gewicht van mijn
heilige taak,
de toekomst van mijn zoon en het lot
der Trojanen,
123
de zegerijke dood die het lot mij beloofde
op de Ausonische velden, als bekroning
van mijn roem –
niets kon haar vermurwen; zij volhardde
in haar zwijgen,
en ik ben gevlucht voor de gruwelijke
welsprekendheid van haar blik.
Ah! Als het moment van het laatste
vaarwel is aangebroken,
het uur van angst, gedrenkt in tranen,
hoe dan de vreselijke aanblik te
doorstaan
van die verbolgen smart?
Strijden tegen mezelf en tegen jou, Dido!
Om vergiffenis smeken terwijl ik je hart
verscheur!
Kan ik dat? En toch, in een laatste
schipbreuk
moge ik vergaan, ah, als ik Carthago
verlaat
zonder jou nog te zien!
Zonder haar te zien? De lafheid!
Schennis van de heilige rechten der
gastvrijheid!
Nee, nee, aanbeden koningin,
verheven ziel, door mij verscheurd,
terwijl je de mijnen hebt beschermd!
Nee, ik wil je weerzien,
éénmaal nog jouw bevende handen
drukken,
je knieën besprenkelen met hete
tranen,
al zou de wanhoop me vermorzelen.
Nr. 42 – Scène
Koor van schimmen
Aeneas!
Aeneas
Weer die stemmen!
(Achtereenvolgens verschijnen de vier
gesluierde schimmen, de een bij de
ingang van de coulissen ter linkerzijde
van de toeschouwers, de ander bij de
ingang ter rechterzijde, de beide andere
op het achtertoneel. Op het hoofd van

ille une couronne de petites flammes
pâles.)
De la sombre demeure,
Messager menaçant, qui donc t’a fait
sortir?…
Le spectre de Priam
(visible)
Ta faiblesse et ta gloire…
Énée
Ah! je voudrais mourir!
Le spectre de Priam
Plus de retards!
Le spectre de Chorèbe
(invisible)
Pas un jour!
Les spectres d’Hector et de
Cassandre
(invisibles)
Pas une heure!
Le spectre de Priam
(levant son voile devant les yeux d’Énée)
Je suis Priam!… il faut vivre et partir!
(Sa couronne s’éteint, il disparaît. Énée,
s’élançant éperdu vers le côté droit de la
scène, y rencontre le spectre de
Chorèbe.)
Le spectre de Chorèbe
(levant son voile)
Je suis Chorèbe!
Il faut partir et vaincre!
(Sa couronne s’éteint, il disparaît. Énée,
reculant vers le fond du théâtre,
y rencontre les deux autres spectres.
Cassandre a le bras gauche appuyé sur
l’épaule d’Hector. Hector est armé de
pied en cap.)
Énée
(les reconnaissant au moment où ils
se dévoilent)
Hector! dieux de l’Érèbe!…
Cassandre!…
Les spectres de Cassandre
et d’Hector
Il faut vaincre et fonder!…
(Leurs couronnes s’éteignent, ils
disparaissent.)
124
Énée
Je dois céder
À vos ordres impitoyables!
J’obéis, j’obéis, spectres inexorables!
Je suis barbare, ingrat; vous l’ordonnez,
grands dieux
Et j’immole Didon, en détournant les
yeux!
Nº 43 – Scène et Chœur
Énée
(passant devant les tentes)
Debout, Troyens, éveillez-vous, alerte!
Le vent est bon, la mer nous est
ouverte!
Éveillez-vous!
Il faut partir avant le lever du soleil!
Les Troyens
(dans les tentes)
Alerte!… Entendez-vous, amis, la voix
d’Énée?…
(Ils sortent des tentes.)
Donnez partout le signal du réveil…
Énée
(à un chef)
Va, cours, porte cet ordre à l’oreille
étonnée
D’Ascagne: ‘Qu’il se lève et qu’il se rende
à bord!
Avant le jour il faut quitter le port.’
Ma tâche, jusqu’au bout, grands dieux,
sera remplie,
Alerte, amis! profitons des instants!
Coupez les câbles, il est temps!
En mer! en mer! Italie! Italie!
Chœur
Voici le jour, profitons des instants!
Coupons les câbles, il est temps!
En mer! en mer! Italie! Italie!

elk van hen fonkelt een kroon met
kleine, vale vlammen.)
Onheilsbode,
wat voert jou van het duister domein
naar hier?
Schim van Priamus
(zichtbaar)
Jouw zwakheid en je glorie…
Aeneas
Ah! Ik zou willen sterven!
Schim van Priamus
Geen uitstel meer!
Schim van Chorebus
(onzichtbaar)
Nog geen dag!
Schimmen van Hector en Cassandra
(onzichtbaar)
Nog geen uur!
Schim van Priamus
(licht voor de ogen van Aeneas zijn
sluier op)
Ik ben Priamus! Blijf leven en vertrek!
(Zijn kroon dooft, hij verdwijnt. Aeneas,
die radeloos naar de rechterkant van het
toneel stormt, stuit daar op de schim van
Chorebus.)
Schim van Chorebus
(licht zijn sluier op)
Ik ben Chorebus!
Blijf leven en vertrek!
(Zijn kroon dooft, hij verdwijnt. Aeneas,
die terugdeinst naar het achtertoneel,
stuit daar op de beide andere schimmen.
Cassandra steunt met haar linkerarm
op de schouder van Hector. Hector is
in complete wapenrusting.)
Aeneas
(herkent hen zodra ze hun sluier
afnemen)
Hector! Goden van de Erebus!…
Cassandra!…
Schimmen van Cassandra en
Hector
Behaal de overwinning en sticht!…
(Hun kronen doven, ze verdwijnen.)
125
Aeneas
Ik moet zwichten
voor jullie meedogenloze bevelen!
Ik gehoorzaam, onverbiddelijke
schimmen!
Ik zal wreed zijn, ondankbaar; jullie
willen het zo, grote goden!
En met afgewende blik doe ik Dido teniet!
Nr. 43 – Scène en Koor
Aeneas
(loopt voor de tenten langs)
Opstaan, Trojanen, word wakker, geef
acht!
De wind is gunstig, de zee ligt voor
ons open!
Wakker worden!
We moeten voor zonsopgang vertrekken!
Trojanen
(in de tenten)
Geef acht! Horen jullie, kameraden,
de stem van Aeneas?
(Ze komen de tenten uit.)
Laat alom de reveille klinken…
Aeneas
(tot een aanvoerder)
Snel nu, zeg dit bevel tot de verbaasde
oren
van Ascanius: hij moet opstaan en aan
boord gaan!
Voor de dageraad moeten we de haven
uit zijn.
Ik zal mijn taak volvoeren, grote goden.
Geef acht, vrienden! Laat ons het
ogenblik benutten!
Snij de touwen los, het is zover!
Naar zee, naar zee! Italië, Italië!
Koor
De morgen daagt, laat ons het ogenblik
benutten!
Snij de touwen los, het is zover!
Naar zee, naar zee! Italië, Italië!

Énée
(se tournant du côté du palais de Didon)
À toi mon âme! Adieu! Digne de ton
pardon,
Je pars, noble Didon!
L’impatient destin m’appelle;
Pour la mort des héros, je te suis infidèle.
(Tous se précipitent hors de la scène
dans diverses directions, comme pour
faire des préparatifs de départ. On voit
les vaisseaux commencer à se mettre
en mouvement. Éclairs et tonnerres
lointains.)
Nº 44 – Duo et Chœur
Didon
(entre)
Errante sur tes pas,
Sous la foudre qui gronde,
J’ai voulu voir, je vois et ne crois pas…
Tu prépares ta fuite?
Énée
En ma douleur profonde,
Chère Didon, épargnez-moi!
Didon
Tu pars? tu pars?
Sans remords! Quoi!
Dédaigneux du sceptre de Lybie,
En m’arrachant le coeur tu cours en
Italie!
Énée
J’ai trop tardé… des dieux les ordres
souverains…
Didon
Il part!… il suit la voix d’implacables
destins,
Sans écouter la mienne! à ses lâches
dédains
Il me voit exposer ma douleur
surhumaine,
(Elle voit un groupe de Troyens sourire
en la regardant.)
Et ma beauté de reine
Aux rires insolents de ces ingrats
Troyens!…
126
Énée
Didon!
Didon
Sans qu’à l’aspect d’une telle misère
La pitié d’une larme humecte sa
paupière!
Tu pars? Non! ce n’est pas Vénus
qui t’enfanta,
Quelque louve hideuse aux forêts
t’allaita!
Énée
Ô Reine, quand à vous se dévoua
mon âme,
Elle subit la loi d’un immortel amour,
Et jusqu’au dernier jour
Mon coeur vivra de cette flamme…
Didon
Tais-toi! rien ne t’arrête;
La mort qui plane sur ma tête,
Ma honte, mon amour, notre hymen
commencé,
Mon nom du livre d’or dès ce jour
effacé!
Encor, si de ta foi, j’avais un tendre
gage,
Oui, si d’un fils d’Énée
Le fier et doux visage
Me rappelant tes traits, souriait sur
mon sein,
Je serais moins abandonnée…
Énée
Je vous aime, Didon; grâce! L’ordre
divin
Pouvait seul emporter la cruelle
victoire.
(On entend la fanfare de la marche
troyenne.)
Didon
À ce chant de triomphe où rayonne
ta gloire,
Je te vois tressaillir!
Tu pars?
Énée
Je dois partir…
Didon
Tu pars?

Aeneas
(terwijl hij zich in de richting van Dido’s
paleis wendt)
En jij, zielsbeminde, vaarwel! Jouw
vergiffenis waardig
vertrek ik, edele Dido!
Het ongeduldige lot roept me;
omwille van een heldendood ben ik
jou ontrouw.
(Allen stormen verschillende kanten op,
het toneel af, als om voorbereidingen
voor het vertrek te treffen. We zien de
schepen in beweging komen. In de verte
bliksemschichten en donderslagen.)
Nr. 44 – Duet en Koor
Dido
(komt op)
Dwalend in jouw voetsporen,
onder het grommen van de bliksem,
wilde ik zien – nu zie ik en ik geloof het
niet…
Jij staat op het punt te vluchten?
Aeneas
In mijn diepe verdriet,
Dido, liefste, spaar me!
Dido
Je vertrekt, je vertrekt?
Zonder wroeging! Wat!
Je wijst de scepter van Libië af,
rukt me mijn hart uit en rept je naar Italië!
Aeneas
Ik heb al te lang getalmd…
de onwrikbare bevelen van de goden…
Dido
Hij gaat!… Hij volgt de stem van het
meedogenloze lot,
zonder te luisteren naar die van mij!
Hij ziet toe hoe ik
mijn immense verdriet uitlever aan zijn
laffe minachting…
(Ze ziet een groep Trojanen glimlachend
naar haar kijken.)
… en mijn vorstelijke schoonheid
aan de brutale grijns van die ondankbare
Trojanen!
127
Aeneas
Dido!
Dido
En de aanblik van die diepe ellende
weet bij hem nog geen traan van deernis
te wekken!
Je vertrekt? Nee! Jij bent niet uit Venus
geboren,
een afgrijselijke wolvin moet jou in
het woud hebben gezoogd!
Aeneas
O koningin, toen mijn ziel zich aan
u toewijdde,
onderwierp zij zich aan de wet van
een onsterfelijke liefde,
en tot aan mijn laatste levensdag
zal mijn hart op deze vlam blijven teren…
Dido
Zwijg! Niets weerhoudt jou;
noch de dood die al rondcirkelt boven
mijn hoofd,
noch mijn schande, mijn liefde, ons
nog zo prille huwelijk,
mijn naam die vandaag gewist wordt
uit het gouden boek!
En had ik van jouw band met mij dan nog
een liefdespand,
ja, kon ik een zoon van Aeneas
aan mijn hart koesteren, die naar
me lachte,
in wiens trots en lief gelaat ik het
jouwe herkende,
dan zou ik me minder verlaten voelen…
Aeneas
Ik heb u lief, Dido; genade! Alleen een
goddelijk bevel
kon deze wrede zege behalen.
(We horen het thema van de Trojaanse
mars.)
Dido
Die zegezang, waar jouw roem in
schittert, doet jou huiveren, zie ik.
Je gaat?
Aeneas
Ik moet gaan…
Dido
Je gaat?

Énée
Mais pour mourir,
Obéissant aux dieux,
Je pars et je vous aime!
Didon
Ne sois pas plus longtemps par mes
cris arrêté,
Monstre de piété!
Va donc, va! je maudis et tes dieux
et toi-même!
(Elle sort. Des groupes de soldats
troyens occupés des préparatifs du
départ passent et se dirigent vers les
vaisseaux.)
Énée Les Troyens
Italie!
(Ascagne arrive conduit par un chef
troyen. Énée monte sur un vaisseau.)
Deuxième tableau
(Un appartement de Didon.
Le jour se lève.)
Nº 45 – Scène
Didon
Va, ma soeur, l’implorer,
De mon âme abattue
L’orgueil a fui. Va! ce départ me tue
Et je le vois se préparer.
Anna
Hélas! moi seule fus coupable,
En vous encourageant à former d’autres
noeuds.
Peut-on lutter contre les dieux?…
Son départ est inévitable,
Et pourtant il vous aime.
Didon
Il m’aime! non! non! Son coeur est
glacé!
Ah! je connais l’amour, et si Jupiter
même
M’eût défendu d’aimer, mon amour
insensé
128
De Jupiter braverait l’anathème.
Mais va, ma soeur, allez, Narbal,
le supplier
Pour qu’il m’accorde encore
Quelques jours seulement.
Humblement je l’implore:
Ce que j’ai fait pour lui, pourra-t-il
l’oublier,
Et repoussera-t-il cette instance
suprême
De vous, sage Narbal, de toi, ma soeur,
qu’il aime?…
Nº 46 – Scène
Chœur
(au loin derrière la scène)
En mer, voyez! six vaisseaux! sept! neuf!
dix!
Iopas
(entrant)
Les Troyens sont partis!
Didon
Qu’entends-je?
Iopas
Avant l’aurore
Leur flotte était en mer, on l’aperçoit
encore!
Didon
Dieux immortels! Il part! Armez-vous,
Tyriens!
Carthaginois, courez, poursuivez les
Troyens!
Courbez-vous sur les rames,
Volez sur les eaux,
Lancez des flammes,
Brûlez leurs vaisseaux!
Que la ville entière…
Que dis-je?… impuissante fureur!
Subis ton sort et désespère,
Dévore ta douleur,
Ô malheureuse!
Et voilà donc la foi de cette âme
pieuse!
J’offrais un trône! Ah! je devais alors
Exterminer la race vagabonde
De ces maudits, et disperser sur l’onde

Aeneas
Maar om te sterven,
gehoorzaam aan de goden
ga ik, en ik heb u lief!
Dido
Laat je niet langer weerhouden door
mijn jammerklacht,
monster van barmhartigheid!
Ga dan! Ik vervloek jou en je goden!
(Zij gaat af. Groepen Trojaanse soldaten,
bezig met de toebereidselen voor de
afvaart, trekken voorbij en begeven
zich naar de schepen.)
Aeneas Trojanen
Italië!
(Ascanius komt op, vergezeld van een
Trojaanse aanvoerder. Aeneas gaat aan
boord van een schip.)
Tweede tafereel
(Een vertrek in het paleis van Dido.
De zon komt op.)
Nr. 45 – Scène
Dido
Ga, zuster, ga hem smeken;
mijn verslagenheid is zo diep,
dat alle trots verdwenen is. Ga!
Zijn vertrek is mijn dood,
en ik zie dat hij zich gereedmaakt.
Anna
Helaas! Dit alles is mijn schuld,
ik immers spoorde je aan om nieuwe
banden aan te knopen.
Maar is het mogelijk de goden te
weerstreven?
Zijn vertrek is onvermijdelijk,
en toch houdt hij van je.
Dido
Hij houdt van me? Nee! Nee! Zijn hart
is van ijs!
Ah! Ik ken de liefde, en ook al had
Jupiter zelf
mij verboden lief te hebben, dan zou
mijn dwaze liefde
129
de vloek van Jupiter hebben
getrotseerd.
Maar toe, zuster, ga, en ook u, Narbal,
smeek hem
mij nog luttele dagen te gunnen.
In alle nederigheid bid ik het hem.
Kan hij vergeten wat ik voor hem
heb gedaan,
en zal hij zo’n dringende bede
afwijzen
van u, wijze Narbal, van jou, mijn zuster,
die hij liefheeft?
Nr. 46 – Scène
Koor
(van verre, achter het toneel)
Op zee, kijk! Zes schepen! Zeven! Negen!
Tien!
Jopas
(komt op)
De Trojanen zijn vertrokken!
Dido
Wat hoor ik?
Jopas
Reeds voor de dageraad
was hun vloot op zee, hij is nog te zien!
Dido
Onsterfelijke goden! Hij gaat weg!
Te wapen, Tyriërs!
Carthagers, snel, zet de achtervolging
in!
Roei uit alle macht,
vlieg over de golven,
werp vlammen,
steek hun schepen in brand!
Laat de hele stad…
Wat zeg ik?… Machteloze woede!
Schik je in je lot, laat af van alle hoop,
verzwelg je verdriet,
jij, armzalige!
Zo zwaar weegt dus het woord van
die plichtsgetrouwe!
Ik bood hem een troon!… Ach, ik had
dat vervloekte zwerversras moeten
uitroeien
en hun stoffelijk overschot moeten

Les débris de leurs corps!
C’est alors qu’il fallait prévoir leur
perfidie,
Livrer leur flotte à l’incendie,
Et me venger d’Énée et lui servir enfin
Les membres de son fils en un hideux
festin!
À moi, dieux des enfers! L’Olympe est
inflexible!…
Aidez-moi! Que par vous mon coeur soit
enflammé
D’une haine terrible
Pour ce fugitif que j’aimai!
Du prêtre de Pluton, qu’on réclame
l’office!
Pour apaiser mes douloureux transports,
À l’instant même offrons un sacrifice
Aux sombres déités de l’empire des
morts!
Qu’on élève un bûcher!
Que les dons du perfide
Et ceux que je lui fis,
Dans la flamme livide,
Souvenirs détestés, disparaissent!…
Sortez!
Narbal
(à Anna)
Son regard m’épouvante, ô princesse,
restez!
Didon
Anna, suivez Narbal.
Anna
Que ma soeur me pardonne!
Didon
Je suis reine et j’ordonne;
Laissez-moi seule, Anna.
(Anna, Narbal et Iopas sortent.)
Nº 47 – Monologue
(Didon parcourt la scène en s’arrachant
les cheveux, se frappant la poitrine et
poussant des cris inarticulés.)
Didon
Ah! Ah!
(Elle s’arrête brusquement.)
130
Je vais mourir…
Dans ma douleur immense submergée
Et mourir non vengée!…
Mourons pourtant! Oui, puisse-t-il
frémir
À la lueur lointaine de la flamme de
mon bûcher!
S’il reste dans son âme quelque chose
d’humain,
Peut-être il pleurera sur mon affreux
destin.
Lui, me pleurer!…
Énée!… Énée!…
Oh! mon âme te suit,
À son amour enchaînée,
Esclave, elle l’emporte en l’éternelle
nuit…
Vénus! rends-moi ton fils!… Inutile
prière
D’un coeur qui se déchire!… À la mort
tout entière
Didon n’attend plus rien que de la
mort.
Nº 48 – Air
Didon
Adieu, fière cité, qu’un généreux
effort
Si promptement éleva florissante;
Ma tendre soeur qui me suivis
errante,
Adieu, mon peuple, adieu; adieu, rivage
vénéré,
Toi qui jadis m’accueillis suppliante;
Adieu, beau ciel d’Afrique, astres
que j’admirai
Aux nuits d’ivresse et d’extase
infinie;
Je ne vous verrai plus, ma carrière est
finie!…
(Elle sort à pas lents.)

meegeven aan de zee!
Meteen al had ik hun trouweloosheid
moeten voorzien,
hun vloot aan de vlammen prijsgeven,
me wreken op Aeneas en hem
uiteindelijk
het vlees van zijn eigen zoon als
monsterlijk maal voorzetten!
Kom hierheen, goden van de hel!
De Olympus is onwrikbaar!
Help me! Wil mijn hart verzengen
van gruwelijke haat
voor die voortvluchtige, die ik liefhad!
Roep de diensten van Pluto’s priester in!
En laten we, om mijn smartelijke kwelling
te verzachten,
nu meteen een offer brengen
aan de duistere goden van het dodenrijk!
Bouw een brandstapel!
De geschenken van die trouweloze
en al wat ikzelf hem schonk –
verfoeide herinneringen! –
moeten in de vale vlammen
verdwijnen!… Ga!
Narbal
(tot Anna)
Haar blik jaagt me angst aan, o prinses,
blijf hier!
Dido
Anna, ga met Narbal mee.
Anna
Neem me niet kwalijk, zuster!
Dido
Ik ben koningin, ik geef de bevelen;
laat me alleen, Anna.
(Anna, Narbal en Jopas gaan af.)
Nr. 47 – Monoloog
(Dido loopt heen en weer over het
toneel, terwijl ze zich de haren uittrekt,
zich op de borst slaat en onverstaanbare
kreten uitstoot.)
Dido
Ah! Ah!
(Ze staat plotseling stil.)
131
Ik ga sterven…
Ondergedompeld in mijn peilloze
verdriet,
en ongewroken sterven!
Toch moet ik sterven! Ja, laat hij huiveren
als hij in de verte de vlam van mijn
brandstapel ziet!
Als zijn hart nog een greintje menselijkheid
kent,
zal hij misschien mijn gruwelijk lot
bewenen.
Hij, mij bewenen!
Aeneas!… Aeneas!…
O! Mijn ziel volgt jou,
als een slavin gekluisterd
aan haar liefde, die zij meeneemt in de
eeuwige nacht…
Venus! Geef mij je zoon terug!…
Vruchteloze bede
van een hart dat wordt verscheurd!…
Geheel de dood toegewijd
verwacht Dido alleen nog iets van de
dood.
Nr. 48 – Aria
Dido
Vaarwel, trotse stad, die door een gulle
inspanning
zo snel tot voorspoed raakte;
dierbare zuster, die mij op mijn zwerftochten
volgde,
vaarwel, mijn volk, vaarwel; vaarwel,
geliefde kust,
jij die mij ooit als smekeling welkom
heette;
vaarwel, schoon uitspansel van Afrika,
sterren die ik bewonderde
in nachten van bedwelming en
eindeloze extase;
ik zal jullie niet meer zien, mijn levensloop
is ten einde!
(Ze verwijdert zich traag.)

Troisième tableau
Nº 49 – Cérémonie funèbre
(Une partie des jardins de Didon,
sur le bord de la mer. Un vaste bûcher
est élevé; on y monte par des gradins
latéraux. Sur la plate-forme du bûcher
sont placés un lit, une toge, un casque,
une épée avec son baudrier, et un buste
d’Énée. Entrent les prêtres de Pluton,
revêtus de costumes funèbres, ils
viennent processionnellement se
grouper auprès de deux autels où
brillent des flammes verdâtres, puis
Anna, Narbal, et enfin Didon voilée et
couronnée de feuillage. Pendant la
première partie du chœur des prêtres,
Anna, s’approchant de sa soeur, lui
dénoue sa chevelure et lui ôte le
cothurne de son pied gauche.)
Chœur des prêtres de Pluton
Dieux de l’oubli, dieux du Ténare,
Au coeur blessé rendez la force et le
repos!
Des profondeurs du noir Tartare
Entendez-nous, Hécate, Érèbe, et toi
Chaos!
Anna Narbal
(étendant le bras droit du côté
de la mer)
S’il faut enfin qu’Énée aborde en Italie,
Qu’il y trouve un obscur trépas!
Que le peuple latin à l’ombrien s’allie
Pour arrêter ses pas!
Percé d’un trait vulgaire en la mêlée
ardente,
Qu’il reste abandonné sur l’arène
sanglante,
Pour servir de pâture aux dévorants
oiseaux!
Entendez-nous, Hécate, Érèbe, et toi
Chaos!
132
Les prêtres Anna Narbal
Dieux de l’oubli, dieux du Ténare…
Nº 50 – Scène
Didon
(parlant comme en songe)
Pluton… semble m’être propice…
En ce cruel instant… Narbal…
ma soeur
C’en est fait… achevons le pieux
sacrifice…
Je sens rentrer le calme… dans mon
coeur.
(Deux prêtres portant le premier autel
s’avancent de gauche à droite, deux
autres portant le second s’avancent de
droite à gauche et font en se croisant
ainsi le tour du bûcher. Didon, le pied
gauche nu, les cheveux épars, après
avoir déposé sur l’un des autels sa
couronne de feuillage, le suit d’un pas
saccadé. Pendant ce mouvement processionnel,
Anna est à genoux à droite
de la scène et Narbal à gauche. Entre
eux le grand-prêtre de Pluton, debout,
étend, en la tenant des deux mains, la
fourche plutonique vers le bûcher. Enfin,
saisie d’une énergie convulsive, Didon
monte d’un pas rapide les degrés du
bûcher. Parvenue au sommet, elle saisit
la toge d’Énée, détache le voile brodé
d’or qui couvre sa tête, et les jetant l’une
et l’autre sur le bûcher, elle dit:)
D’un malheureux amour, funestes gages,
Dans la flamme emportez avec vous mes
chagrins!
(Elle considère les armes d’Énée.)
Ah!
(Elle se prosterne sur le lit, qu’elle
embrasse avec des sanglots convulsifs.
Elle se relève et prenant l’épée elle dit
d’un ton prophétique:)
Mon souvenir vivra parmi les âges.
Mon peuple accomplira d’héroïques
destins.
Un jour sur la terre africaine,

Derde tafereel
Nr. 49 – Doodsceremonieel
(Een deel van de tuinen van Dido, aan de
oever van de zee. Er is een grote brandstapel
opgericht, die via een trap aan de
zijkant kan worden beklommen. Boven
op de brandstapel bevinden zich een
bed, een toga, een helm, een zwaard
met draagriem en een borstbeeld van
Aeneas. De priesters van Pluto komen
op, gehuld in rouwkledij, en scharen zich
in een plechtige stoet rond twee altaren,
waarop groenige vlammen branden;
dan Anna, Narbal en ten slotte Dido,
gesluierd, het hoofd met bladeren
omkranst. Tijdens het eerste deel van
het priesterkoor loopt Anna naar haar
zuster toe, maakt haar haar los en trekt
de laars van haar linkervoet.)
Koor van de priesters van Pluto
Goden van de vergetelheid, goden
van de Taenara,
schenk kracht en rust aan dit
verwonde hart!
Vanuit de diepten van de zwarte Tartarus,
verhoor ons, Hecate, Erebus en jij,
Chaos!
Anna Narbal
(hun rechterarm naar de zee
uitstrekkend)
Als Aeneas dan toch in Italië moet
aanlanden,
laat hij daar een naamloze dood vinden!
Laat het Latijnse volk zich met de
Umbriërs verenigen
om hem in zijn vaart te stuiten!
Laat hij, in het krijgsgewoel geveld
door een simpele pijl,
alleen in het bloedige strijdperk
achterblijven
en de aasgieren tot voedsel dienen!
Verhoor ons, Hecate, Erebus en jij,
Chaos!
133
Priesters Anna Narbal
Goden van de vergetelheid, goden van
de Taenara…
Nr. 50 – Scène
Dido
(pratend als in een droom)
Pluto… lijkt mij welgezind…
In dit wrede uur… Narbal… zuster
Het is zover… laten we het vrome offer
volbrengen…
Ik voel de rust weerkeren… in mijn hart.
(Twee priesters, die het ene altaar dragen,
lopen van links naar rechts, twee
die het andere altaar dragen, lopen van
rechts naar links om de brandstapel
heen, zodat ze elkaar op een bepaald
moment passeren. Dido, haar linkervoet
ongeschoeid, met verwarde haren, legt
op een van de altaren haar bladerkrans
neer en loopt er met hortende tred
achter. Gedurende deze processie zit
Anna op haar knieën aan de rechterkant
van het toneel, Narbal aan de linkerkant.
In het midden staat de hogepriester van
Pluto, die de plutonische tweetand naar
de brandstapel uitstrekt. Dan klimt Dido
in verkrampte haast de trap van de
brandstapel op. Boven gekomen, grijpt
ze de toga van Aeneas, verwijdert de
met gouddraad bestikte sluier die haar
hoofd omhulde en zegt, terwijl ze toga
en sluier op de brandstapel werpt:)
Treurige panden van een onzalige
liefde,
neem al mijn smart in de vlammen mee!
(Ze kijkt naar de wapens van Aeneas.)
Ah!
(Ze stort neer op het bed, waaraan zij
zich snikkend vastklampt. Ze komt overeind,
en terwijl ze het zwaard in de hand
neemt, zegt ze op profetische toon:)
Mijn nagedachtenis zal de eeuwen
doorstaan.
Mijn volk wacht een heroïsch lot.
Eens zal in het Afrikaanse land

Il naîtra de ma cendre un glorieux
vengeur…
J’entends déjà tonner son nom
vainqueur.
Annibal! Annibal! D’orgueil mon âme est
pleine!
Plus de souvenirs amers!
C’est ainsi qu’il convient de descendre
aux enfers!
(Elle tire l’épée du fourreau, se frappe
et tombe sur le lit.)
Nº 51 – Chœur
Tous
Ah! Au secours! au secours!
La reine s’est frappée!
Jour d’horreur! malheur!
(Anna s’élance sur le bûcher, presse
convulsivement sa soeur dans ses bras,
étanche le sang de sa blessure. Narbal
sort comme pour aller chercher du
secours. )
Chœur
(derrière la scène et accourant)
Quels cris! Ah! dans son sang trempée
La reine meurt!
(Narbal rentre avec la foule.)
Est-il vrai? Jour d’horreur! malheur!
Didon
(se relevant appuyée sur son coude)
Ah!
(Elle retombe.)
Anna
(sur le bûcher)
Ma soeur!
(Didon se relève.)
Didon
Ah!
(Elle lève les yeux au ciel et retombe
gémissant.)
Anna
C’est moi,
Cest ta soeur qui t’appelle…
Didon
(se relevant à demi)
Ah! Des destins ennemis…
134
implacable fureur…
Carthage périra!
Nº 52 – Imprécation
(On voit dans une gloire lointaine le
Capitole romain au fronton duquel brille
ce mot: ROMA. Devant le Capitole
défilent des légions et un empereur
entouré d’une cour de poètes et d’artistes.
Pendant cette apothéose, invisible
aux Carthaginois, on entend au loin la
Marche troyenne transmise aux Romains
par la tradition et devenue leur chant
de triomphe.)
Didon
(se lève debout)
Rome… Rome… immortelle!
(Elle retombe, et meurt. Anna tombe
évanouie à côté d’elle. Le peuple de
Carthage, s’avançant vers l’avant-scène
et tournant le dos au bûcher, lance
son imprécation, premier cri de guerre
punique, contrastant par sa fureur avec
la solennité de la Marche triomphale.)
Chœur
Haine éternelle à la race d’Énée!
Qu’une guerre acharnée
Précipite à jamais nos fils contre ses fils!
Que par nos vaisseaux assaillis
Leurs vaisseaux dans la mer profonde
Périssent abîmés! Que sur la terre et
l’onde
Nos derniers descendants, contre eux
toujours armés,
De leur massacre, un jour, épouvantent
le monde!

uit mijn as een roemrijke wreker
worden geboren…
Ik hoor zijn overwinnaarsnaam al galmen.
Hannibal! Hannibal! Mijn hart zwelt
van trots!
Weg met al die bittere herinneringen!
Zo past het in de onderwereld af
te dalen!
(Zij trekt het zwaard uit de schede,
doorsteekt zich en valt op het bed
neer.)
Nr. 51 – Koor
Allen
Ah! Te hulp! Te hulp!
De koningin heeft zich verwond!
Dag van gruwel! Rampspoed!
(Anna haast zich de brandstapel op,
klemt krampachtig haar zuster in haar
armen, stelpt het bloed van de wond.
Narbal gaat af, als om hulp te halen.)
Koor
(achter het toneel, toesnellend)
Wat een kreten! Ah! Badend in haar
eigen bloed ligt de koningin te sterven!
(Narbal komt terug, gevolgd door
de menigte.)
Is het waar? Dag van gruwel! Rampspoed!
Dido
(komt iets overeind, steunend op haar
elleboog)
Ah!
(Ze zijgt weer neer.)
Anna
(op de brandstapel)
Zuster!
(Dido komt overeind.)
Dido
Ah!
(Zij heft haar ogen ten hemel en valt
kermend neer.)
Anna
Ik ben het, het is je zuster die je roept…
Dido
(komt half overeind)
Ah! Het vijandige lot…
135
onverzoenlijke woede…
Carthago zal vergaan!
Nr. 52 – Vervloeking
(In een verre gloed is het Romeinse
Capitool te zien; op het fronton fonkelt
het woord ROMA. Voor het Capitool
trekken legioenen voorbij en ook een
keizer, die wordt omringd door een
schare dichters en kunstenaars. Tijdens
deze apotheose, die voor de Carthagers
niet zichtbaar is, klinkt in de verte de
Trojaanse mars, die door de traditie aan
de Romeinen is overgeleverd en nu hun
zegezang is geworden.)
Dido
(richt zich op)
Rome… Rome… onsterfelijk!
(Zij valt neer en sterft. Anna valt bewusteloos
naast haar. Het volk van Carthago
komt naar het voortoneel, draait de
brandstapel de rug toe en spreekt zijn
vervloeking uit, de eerste Punische
strijdkreet, waarvan de razernij scherp
contrasteert met het plechtige karakter
van de triomfmars.)
Koor
Eeuwige haat aan het ras van Aeneas!
Laat een verbeten oorlog voor altijd
onze zonen tegen de zijne opzetten!
Laat onze schepen de hunne aanvallen
en tot wrakken in de diepe zee doen
vergaan! Laat ooit te land en ter zee
onze laatste nazaten, nog steeds tegen
hen gewapend,
met hun bloedbad de wereld
verschrikken!

Colofon
Uitgever
De Nederlandse Opera, Amsterdam
Redactie en productie
Klaus Bertisch, samenstelling en eindredactie
ism Frits Vliegenthart
Hans Hijmering, Marjolijn Vis, productie
Grafisch ontwerp en samenstelling beeld
Lex Reitsma
Lithografie en druk
Drukkerij Mart.Spruijt bv, Amsterdam
Teksten
Charles Baudelaire – De zwaan
Uit: De bloemen van het kwaad/Les fleurs
du mal,
vert. Petrus Hoosemans,
Historische Uitgeverij, Groningen 2001
Hector Berlioz – Aanpakken en afmaken
Uit: Mijn leven (Deel 2: 1834-1865),
vert. W. Scheltens,
Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 1987
Klaus Bertisch – Dido en het paard van Troje
Originele bijdrage, Amsterdam 2003
Vertaald door Frits Vliegenthart
Hermann Broch – De dood van Vergilius
Uit: De dood van Vergilius,
vert. Anneke Brassinga,
Uitgeverij Ambo bv, Baarn 1989
Louis Couperus – Karthago!
uit: Met Louis Couperus in Afrika (geschreven
1920-1921),
Uitgeverij L. J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 1995
Euripides – Trojaanse vrouwen
Uit: Na de val van Troje,
vert. Willy Courteaux en Bart Claes,
Uitgeverij Ambo bv, Baarn, 1996
Marie Luise Kaschnitz – Dido
Uit: Griechische Mythen,
Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1984
Vertaald door Frits Vliegenthart
Jürgen Maehder – Dramaturgie en orkestbehandeling
in Les Troyens van Hector
Originele bijdrage, Berlijn 2003
Vertaald door Frits Vliegenthart
Christopher Marlowe – Dido’s dood
Uit: Dido, Queen of Carthage,
Penguin Books, Londen 1986
Vertaald door Janneke van der Meulen
Romain Rolland – Wie was Berlioz?
Uit: Musiciens d’aujourd’hui, 7ème édition,
Librairie Hachette et Cie., Parijs 1917
Vertaald door Frits Vliegenthart
Friedrich Schiller – Cassandra
Uit: Programmaboek Les Troyens,
Koninklijke Muntschouwburg, Brussel 1993
Vertaald door Georgette Gorus-De Rijcke
136 8
Giuseppe Ungaretti – Koren, de gemoedstoestand
van Dido beschrijvend
Uit: Vita d’un uomo, Tutte le poesie,
Oscar Mondadori, Milaan 1992
Vertaald door Ike Cialona
Publius Vergilius Maro – Het Trojaanse paard /
Dido en Aeneas
Uit: Aeneïs,
vert. A. Rutgers van der Loeff,
Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel,
Antwerpen 1979
Christa Wolf – Als ik zeg, wat ik voorzie...
Uit: Kassandra,
vert. Tinke Davids,
Van Gennep, Amsterdam 1999
Korte inhoud
Klaus Bertisch
vertaald door Frits Vliegenthart
Libretto
Hector Berlioz, Les Troyens,
Grand opéra en cinq actes
Nederlandse vertaling: Jeanne Holierhoek en
Janneke van der Meulen/De Nederlandse Opera
Alkor-Edition, Bärenreiter Verlag, Kassel
© Copyright 2010, 2003
De Nederlandse Opera Stichting
Waterlooplein 22 1011 PG Amsterdam
Rechthebbenden die menen aan deze uitgave
aanspraken te kunnen ontlenen, wordt verzocht
contact op te nemen met de uitgever. Niets uit
deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfilm of op welke andere wijze dan ook,
zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek,
Den Haag
Berlioz, Hector, 1803-1869/ Berio, Les Troyens,
Grand opéra en cinq actes; libretto van Hector
Berlioz; [samenstelling Klaus Bertisch; libretto
vertaald uit het Frans door Jeanne Holierhoek
en Janneke van der Meulen. – Amsterdam,
De Nederlandse Opera. – Ill.
Wereldpremière complete versie: 6-7 december
1890, Karlsruhe. Tekst van het libretto in het
Frans met Nederlandse vertaling.
ISBN 978-90-5082-205-3.
Trefw.: Les Troyens (opera)/ libretto’s

www.dno.nl