OLKENKUND1GE OPSTELLEN i - Aceh Books

KOLONIAAL INSTITUUT TE AMSTERDAM.
MEDEDEELING NE. VIII.
AFDEELING VOLKENKUNDE N?. 3.
OLKENKUND1GE
OPSTELLEN i
I UAVt VAN rSCI IB51 i i uu
RUK VA^
Fl I FR.Vi AN HARMS fit C°. AMSTERDAM
PRIJS ta

VOLKENKUNDIGE OPSTELLEN I

KOLONIAAL INSTITUUT TE AMSTERDAM.
MEDEDEELING NE. VIII.
AFDEELING VOLKENKUNDE NE. 3.
VOLKENKUNDIGE
:-: OPSTELLEN :-:
I.
UITGAVE VAN HET INSTITUUT.
DRUK VAN ELLERMAN, HARMS & C«. AMSTERDAM.
1917.
IA

s
INHOUD.
Bladz.
DR. J. P. KLEIWEG DE ZWAAN, TANIMBARSCHEDELS i
HERMAN F. E. VISSER, OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM 91

I " "

TANIMBARSCHEDELS.
LIJST DER AFBEELDINGEN.
i. Achterwallers der Aroe-eilanden (residentie Amboina)
Bladz.
9
2. Inlanders van Selaroe
,2
3. Tanimbareezen van Sjera en eenige andere inlanders H
4. Plagiocephale schedel (norma basilaris en verticalis) T 9
5. Tanimbarschedel in norma lateralis. Links gedeeltelijke obliteratie der sutura squamosa 23
6. Tanimbarschedel in norma lateralis
7. Gebitafwijking van schedel N°. 70 3 2
8. Tanimbarschedel in norma frontalis en lateralis 33
g. Tanimbarschedel in norma frontalis en lateralis 34
10. Mediagrammen der Tanimbarschedels in norma lateralis en frontalis. Mediagram van de onderkaak
van schedel A
OVER ORNAMENTKUNST VAN CERAM.
Pl.AAT
PLAAT
PLAAT
PLAAT
PLAAT-
PLAAT
PLAAT
PLAAT-
PLAAT
PLAAT
PLAAT
PLAAT
PLAAT
PLAAT
1.
2.
3-
4-
5-
6.
7-
8.
9-
10.
11.
12.
13-
14.
Beschilderde houten schilden.
Beschilderde houten schilden en zwaard.
De verwerking van den taling tot snelteeken en snelmotief.
Snelmotieven.
Beschilderde planken.
Beschilderde planken.
Gesneden en beschilderde planken.
Beschilderd en ten deele gesneden balkje.
Gesneden en beschilderde plank.
Beschilderde boombast.
Gegraveerd bamboe-ornament.
Gesneden en beschilderde plank. Gegraveerde bamboekokers.
Gegraveerde bamboekammen. Gegraveerde bamboe-ornament. Beschilderde plank.
Gebrand en gegraveerd bamboe-ornament.
2 5
8 5~9°

TANIMBARSCHEDELS
DOOR
D R . J. P. KLEIWEG DE ZWAAN.
HOOFDSTUK I.
Hetgeen JOHANNES RANKE vóór eenige jaren nog in zijn standaardwerk ,,Der Mensch"
(1912) omtrent het craniologisch onderzoek heeft uitgesproken, namelijk dat eene uitvoerige
statistiek te dien opzichte zoowel van de cultuurvolken als van de natuurvolken te eenen
male ontbreekt, geldt nog steeds maar al te zeer. Eerst als deze ter beschikking staat,
wanneer voldoende materiaal aanwezig is om de voor de cultuurvolken kenmerkende
variatiebreedte vast te stellen, zal het mogelijk zijn deze variatiebreedte met die van
andere, casu quo met die van lagere volken, te vergelijken. Van deze vergelijking kunnen
twee resultaten het gevolg zijn; op grond toch van het statistisch materiaal zal men in
staat zijn typische verschillen te vinden, waardoor eene exakte classificatie der menschheid
in groepen mogelijk wordt, of wel op grond van de voorhanden gegevens zal zulk eene
classificatie onmogelijk blijken te zijn en wel omdat de geheele menschheid somatisch een
volkomen in zich gesloten vormengroep uitmaakt. Beide resultaten echter zijn belangrijk,
omdat beide tot interessante beschouwingen en opvattingen aanleiding geven en onze
inzichten verrijken.
„Auf ein ausreichendes statistisches Untersuchungsmaterial gestützte Beobachtungen
über die verschiedenen Schädelformen und ihr Vorkommen im einzelnen bei den Völkern
dec Erde fehlen uns noch. Einen vorläufigen Ersatz bieten uns aber die zahlreich veröffentlichten
Bestimmungen über das Längen-Breitenverhältnis des Schädel verschiedener
Völker; wir sehen daraus wenigstens, in welch verschiedener Weise die Haupt — und
Mischformen auf der Erde verteilt auftreten. Freilich lehren uns derartige Zusammenstellungen
nichts über die Gesichtsbildung, ohne die ein voller Einblick in die obwaltenden
Verhältnisse nicht möglich ist".
Voor vraagstukken omtrent rasverwantschap, differentiatie en kruising, voor problemen
betreffende de phylogenetische ontwikkeling, zal stellig het anatomisch onderzoek van den
schedel der verschillende volken steeds van groot belang blijven, niet minder is dat het

TANIMBARSCHEDELS.
geval, indien men onderzoeken wil den invloed van het milieu, van levenswijze en bijzondere
levensomstandigheden, van selektie en verder ook van domesticatie op den lichaamsvorm
van den mensch. „Die Anthropologie", zegt FISCHER »), „musz hier an sehr schwierige
neue Aufgaben herantreten, die veilleicht mehr versprechen als die bisherige Materialbeschaffung
durch Description und Messung, welche übrigens als Arbeitsmaterial für diese
neue Forschung nicht dankbar genug gewertet werden kann".
Eenige jaren geleden, in het jaar 1912, ontving ik van den Officier van Gezondheid
iste klasse, G. N. A. KETTING, een 16 tal schedels, door hem op Tanimbar verzameld,
welke schedels door mij aan den Directeur van het Ontleedkundig Laboratorium te
Amsterdam, Prof. Dr. L. BOLK, ten geschenke werden gegeven, onder voorbehoud, dat
ter gelegener tijd de bewerking ervan aan mij zou worden overgelaten. Onlangs werd
deze Tanimbarcollectie nog vermeerderd met een tweetal crania, door den Resident
H. J. A. RAEDT VAN OLDENBARNEVELDT, aan de afdeeling „Volkenkunde" van het Koloniaal
Instituut toegezonden, zoodat het totaal aantal der mij beschikbare schedels uit dit gedeelte
van den Indischen Archipel een 18 tal bedraagt. In de andere anthropologische collecties
van ons land, de verzamelingen van Leiden, Utrecht en Rotterdam bleken Tanimbarschedels
niet aanwezig te zijn, zoodat ik mij met bovengenoemd materiaal moest tevreden stellen.
De door collega KETTING verzamelde schedels zijn alle afkomstig van Amtoefoe,
op de Oostkust van Jamdena gelegen. Volgens mededeeling van den heer KETTING is
Amtoefoe op een heuvel gebouwd en een soort rotsvesting. De schedels zijn volgens
KETTING stellig afkomstig van één plaats; vijanden, zoo meent hij, zullen er wel niet bij
zijn, omdat het verkrijgen van een gesnelde kop toch wel uitzondering is. De om de
Noord gelegen kampongs, Toemboer e. a., zouden wel wat ver afleggen, om daar koppen
te gaan snellen.
De Tanimbar- of Timorlaoeteilanden zijn een groep van eilandjes, gelegen in den
Molukschen Archipel, tusschen 6° 30' en 8° 20' Z.B. en 130 0 40' en 132 0 10' O.L. De
voornaamste eilanden van deze groep zijn Jamdena, Selaroe, Larat, Vordata, Molo, Maro
(ten deele bewoond door Galelareezen van Halmahera) en Sjera; deze eilanden vormen
de eigenlijke Tanimbargroep.
De bevolking woont in negorijen, alle op dezelfde wijze aangelegd; de hoogste en
steilste heuvels dicht bij het strand worden uitgezocht om daarop de huizen, die op palen
staan, te bouwen. Op geringe afstand van sommige dorpen ziet men op stellages doodkisten
geplaatst, in den vorm van eene dubbele prauw, in welke doodkisten de lijken met
veel formaliteiten en ceremonieel worden neergelegd. Soms echter worden de dooden
eenvoudig op de rotsen neergelegd, ofwel, in het bijzonder de lijken van de in den strijd
gesneuvelden, begraven.
Omtrent de somatische eigenschappen der bewoners dezer eilanden is nog zeer
weinig bekend. Reden te meer voor mij om het beschikbare craniologisch materiaal te
publiceeren, waarbij ik de hoop uitspreek, met de hulp van belangstellenden later door
het verkrijgen van meer materiaal mijne studie te kunnen aanvullen.
OWEN STANLEY bracht in het jaar 1839 een bezoek aan Tanimbar en zegt in zijn
„Visits to the Islands in the Arafura Sea" (Stokes' Discoveries in Australia): „The natives,
who thronged the beach, were of a light tawny colour, mostly fine -athletic men with an
intelligent expression of countenance".
In de Encyclopaedic van Ned.-Indië wordt de bevolking een krachtig menschenras
genoemd, met sluik haar, dat bij de mannen kunstmatig blond wordt gemaakt en bij de
') Die Rassenmerkiriale des Menschen als Domesticationserscheinungen. Zeitschrift für Morphologie und
Anthropologie, Bd. XVIII, 1914.
.— 2 —

TANIMBARSCHEDELS.
vrouwen zwart van kleur is. Papoeatypen zouden onder de Tanimbazeeren niet voorkomen.
Tatoeëering, vooral van het voorhoofd, van de armen en de borst wordt vaak gezien,
zoowel bij mannen als bij de vrouwen, terwijl eveneens als een soort van versiering van
het lichaam moeten gelden de litteekens van opzettelijk toegebrachte brandwonden.
In oorlogstijd werden koppen gesneld en werd op Jamdena, zoo deelt ons RIEDEL
mede, wel versch menschenvleesch gegeten.
Door vreemdelingen bleven, uit vrees voor de verraderlijke bevolking, deze eilanden
slechts weinig bezocht; alleen Makassaren kwamen er van tijd tot tijd om handel te drijven.
In het jaar 1629 werden de Tanimbareilanden door de Hollanders ontdekt en
sedert dien tijd zijn zij zoogenaamd onder Nederlandsch gezag gebleven. Eenige tientallen
jaren later, in 1645, werd met enkele hoofden een contract gesloten, eene bezetting op
een der eilanden gestationeerd en een predikant naar Vordata ter invoering van het
Christendom gezonden.
Door de ruwheid der inboorlingen echter en wegens de weinige voordeden, die
deze eilanden voor den handel afwerpen, liet tenslotte de Compagnie er zich weinig aan
gelegen liggen. Vanaf het jaar 1823 echter werden de Tanimbareilanden, zij het ook op
ongeregelde tijden, door ambtenaren van Ambon uit bezocht, totdat in 1882 twee posthouders
werden aangesteld, wier gezag aanvankelijk echter nog vrij onbeduidend bleef.
Omtrent de herkomst der bewoners is niets met zekerheid bekend. Er is eene
legende, volgens welke de oorspronkelijke bewoners uit het Noorden zouden zijn gekomen.
Volgens eene andere overlevering echter kwäm de bevolking van Selaroe en Jamdena
van Barasadi, voorheen een groot eiland ten Westen van de eilanden Tanimbar en
Timorlao gelegen. LAKADEWA, een berucht toovenaar te Barasadi, die eiken dag door
zijn negarigenooten op palmwijn werd onthaald, kreeg met zijn landgenooten op zekeren
dag hevige oneenigheid, met het gevolg dat hij geruimen tijd van drank verstoken bleef.
Vertoornd ging hij toen zelf palmwijn tappen, hij slachtte een zijner slaven en bestreek
met diens bloed de bloemtrossen van de arengpalm. Daardoor echter wekte hij den
toorn op van Duadilaa, de opperste godheid der bevolking; als straf deed Duadilaa het
palmsap in zulk eene groote hoeveelheid stroomen, dat het eiland wegzonk en tweederde
der bevolking in de zee omkwam. Eenige lieden slechts strandden op Jamdena, alwaar
de steen Watmanu, aldus genaamd omdat een haan van Barasadi aldaar vliegende neerstreek,
nog steeds als heilig wordt aangemerkt.
Volgens RIEDEL zijn de Tanimbareilanders een welgevormd menschenras. De
mannen hebben eene gemiddelde lengte van 1,69 M., de vrouwen zijn gemiddeld 1,57 M.
lang. Zij zijn niet zwaarlijvig. Sommigen hebben een Mongoloïdtype, met min of meer
schuin liggende oogen. Ronde, welgevormde spieren bedekken de schouders en heupen,
zoowel van de mannen als van de vrouwen. De kleur der huid is donker tjëndana-geel.
Het haar is niet wollig, maar sluik, bij enkele lieden echter golvend ; dat der vrouwen,
welke gebruik maken van Kalapa-melk, is glimmend zwart. Het type is volgens RIEDEL
brachycephaal, ofschoon er ook orthodolicho- en hypsimesocephale vormen voorkomen.
De oogen zijn zwart, bij enkele vrouwen daarentegen donker koffiekleurig. Op het
lichaam zijn zij meer of min behaard, de mannen ook op de borst en van de kuiten tot
den navel. Een mannelijk individu van Molu bleek ook op den schouder en rug sterk
behaard te zijn. Onder de oksels en boven de pubis hebben zoowel de volwassen
mannen als de vrouwen weinig, maar lang haar. De borsten der jonge vrouwen zijn
klein, peervormig en vol. Over 't algemeen hebben de Tanimbareezen kleine handen
en voeten, lange nagels en sierlijke ivoorwitte tanden, namelijk de ongehuwden, die de
tanden nog niet lieten vijlen en aan welke het verboden is sirih-pinang te kauwen.
Op het eiland Sjera hecht de bevolking zeer veel beteekenis aan de schedels en

TANIMBARSCHEDELS.
beenderen harer dooden. Het geloof bestaat daar, dat de skeletdeelen der overledenen,
die op bepaalde plaatsen onder groote boomen nabij het strand worden neergelegd, de
negory beschermen tegen ziekten en andere ongelukken. De lijkkisten van aanzienlijke
personen worden in den regel op stellages geplaatst, dicht bij de kampong en daargelaten,
totdat de kist uit elkaar valt. Soms echter worden deze stellages op het strand
in de zee geplaatst, de schedels en beenderen vallen dan later in het water. De lijkkisten
van de anderen worden aan de takken van groote boomen nabij het strand opgehangen
en eveneens daar gelaten, totdat het hout van de kist vergaan is en de beenderen en
schedels op den grond vallen *).
RIEDEL 2 ) vermeldt eveneens, dat op sommige Tanimbareilanden de lijken van
aanzienlijken, na gewasschen en gekleed te zijn, in boomschors en matten gewikkeld
tusschen de takken van hooge boomen worden neergelegd ; de lijken van de minder
gegoeden en van slaven echter legt men in kisten van Sagoetakken.
Het is bekend, hoe door vele stammen in onzen Oost de aanzienlijken en kamponghoofden
als getaboeëerden worden opgevat ; men acht zulke lieden van bijzondere magische
krachten voorzien en moet dientengevolge allerlei bijzondere maatregelen tegenover hen
en na hun dood tegenover hunne lijken in acht nemen.
Op Selaroe en enkele andere Tanimbareilanden worden de beenderen der aanzienlijken
na eenigen tijd uit de boomen gehaald en behalve den schedel begraven.
Vreemdelingen mochten niet op dit eiland begraven worden, want daardoor, zoo meende
men, zou onheil over het land komen.
KOLFF, die den 9den September 1825 in Vordate aankwam, vermeldt omtrent de
behandeling der dooden door de inlanders het volgende : „Alvorens men de dorpen zelven
bereikt, ziet men aan het strand de rustplaats hunner overledene voorouders en bloedverwanten.
Bij hunne begrafenissen hebben zij eenige bijzondere gebruiken. Het lijk
wordt in lijnwaad, gewoonlijk in grove gekleurde voeringsits ' (Mirsapore), gewonden, en
vervolgens in eene kist van ruwe, met houten pennen aaneengeslagen planken gelegd,
waarop het deksel los ligt. Wanneer het lijk in de kist ligt, plaatst men een schotel
onder het hoofd. Aan het strand, op de gewone rustplaats der afgestorvenen, wordt eene
4 à 5 voet hooge stellage geplaatst, en de kist daarop met plechtigheid neergezet. Alsdan
wordt ook de kist met de even genoemde soorten van grove lijnwaden omwonden. Een
stuk Mirsapore, aan eenen langen staak van bamboes vastgemaakt, wordt boven deze
stellage geplant en rondom richt men een heining op, welke omhangen wordt met mandjes
gevuld met allerlei vruchten, gekookte oebies (aardvruchten), hoenders, rijst en andere
eetwaren. Deze laatste offerande wordt verscheidene malen, naar gelang van den rang
en het aanzien van den overledene, herhaald. De kist, aldus een langen tijd blijvende
staan, en blootgesteld zijnde aan de brandende zonnehitte, zoowel als aan de nu en dan
voorkomende piasregens, is het niet te verwonderen, dat het daaromheen gewonden grove
lijnwaad spoedig bederft en te niet gaat. Alsdan wordt de schedel andermaal op een
schotel geplaatst en de kist met nieuwe lijnwaden omwonden. Zoo de overledene een
rijk man of een bloedverwant van een der dorpshoofden is geweest, wordt de schedel
binnen'shuis genomen, en aldaar geplaatst. Indien hij daarentegen een gering man is
geweest, dan wordt zijn stoffelijk overschot, zoodra de kist vergaan is, in een rotskloof
of dergelijke plaats bijeengeroepen. Misdadigers en soortgelijk volk worden zonder verdere
omstandigheden in den grond begraven, zonder dat iemand verder naar die plaatsen omziet.
) A. B. MEIJER und O. RICHTER : Die Bestattungsweisen in der Minahasa in NordCelebes- Ethnogr.
Miscellen I, N°. 6, Band IX der Abhandlungen und Berichte des Kgl. Zoolog, und Anthropol. Ethnogr. Museum
zu Dresden.
2 ) J. G. F. RIEDEL: De sluik- en kroesharige rassen tusschen Selebes en Papua.

TANIMBARSCtIEDELS.
Nimmer ziet men eenige gebeenten of andere overblijfselen van lijken slingeren, en het
is zeer moeilijk een schedel van de inlanders te bekomen. Ik heb meermalen de gansche
o-eraamten in de bovengemelde kisten gezien, wanneer deze laatsten door ouderdom vol
gaten en als doorschijnend waren geworden. Bij stil weder verwekt deze wijze van het
beoraven der lijken in de nabijheid der dorpen somtijds een ondragelijken stank, waardoor
de inboorlingen echter geen den minsten overlast schijnen te gevoelen" ').
Ook in het artikel „De Tanimbar-eilarîden, ten Zuid-Westen van de Key-eilanden" 2 )
vindt men iets medegedeeld omtrent de behandeling der dooden: ,,Op Kaliobor was de
begraafplaats vóór de trap, die naar de op een steilen, klippigen uithoek gelegene kampong
geleidt. Sommigen worden in den grond begraven, anderen in een uitgeholde boom,
evenals bij eenige kasten in Australië, eene kleine kano, bij wijze van eene doodkist,
met een schotel onder het hoofd gelegd, terwijl deze kist met een stuk van eenen boom,
dicht gesloten en met houten pennen vastgemaakt wordt. Vervolgens op eene stelling
ter hoogte van ongeveer vier voet gezet zijnde, wordt ze met lijnwaden van allerlei kleuren
bedekt, terwijl daar rondom eene menigte levensmiddelen aan de stelling worden opgehangen
en daaraan blijven, totdat zij door den wind en den regen verteerd zijn. Andere
lijken worden ook wel op aan het strand liggende rotsen gelegd, waar zij blijven, totdat
zij door regen en wind verteerd zijn, als wanneer de beenderen bij elkander in de rotskloven
gevonden worden".
Naar ik vermoed is deze mededeeling aan KOLFF'S opgaven ontleend.
GKURTJENS verhaalt ons omtrent de eigenaardige lijkverzorging op Tanimbar 't
volgende: „Zoodra iemand door Ratoe (het Opperwezen) opgegeten is, dat wil zeggen
gestorven is, wordt zijn lijk midden in het huis gelegd met het hoofd naar de taboe
(offerplaats) gekeerd. Boven het lichaam wordt een lange staak dwars door het dak
gestoken en met wit katoen omwikkeld. Aan beide kanten steekt er een stuk naar buiten
uit als een wimpel, ten teeken dat er een doode in huis is. Onder de knieholten van het
lijk wordt een tjawat doorgehaald, waarmee de beenen worden opgetrokken en in deze
houding bestendigd, doordat de tjawat boven aan de staak wordt vastgemaakt. Terwijl
allerlei ceremoniën en dansen plaats hebben, wordt intusschen een afgedankte kano tot
lijkkist omgewerkt en daarin de doode gekist en dan door vier jongelui buiten den
kampong gedragen. De lijkkist wordt vervolgens aan een boom opgehangen. Daar
blijft 't lijk hangen, totdat 't geheel verteerd is en er niets meer dan een geraamte over
blijft. Was de overledene iemand van beteekenis, dan wordt dit schamel overschot naar
het dorp teruggebracht en wordt een groot doodenfeest gevierd en daarna werpt men de
beenderen op een rots in zee of andere knekelplaats" 3 ).
Volgens BARON VAN HOEVELL 4 ) is de bevolking van de Tanimbar- en Timorlaoet- A -
eilanden (Jamdena en Selaroe) een lichtbruin menschensoort, mager doch krachtig gebouwd,
gespierd, en met brutalen oogopslag en schitterende oogen. Ook VAN HOEVELL vermeldt,
dat Papoeatypen onder de bevolking niet voorkomen. Allen hebben lang sluik haar, dat
niet met kalkwater, gelijk algemeen beweerd wordt, doch met loog uitgebeten wordt, totdat
het een hoogblonde kleur, bij rood af, verkrijgt. Ter verkrijging van deze loog bezigt
men de asch van den bast van jonge klappers. De haren der vrouwen worden niet
verkleurd. Kleine tatouage-teekenen, vooral op het voorhoofd en op den binnenkant der
armen ziet men dikwijls, zoowel bij mannen als bij vrouwen. Veelvuldiger zijn echter de
i) D. H. KOLFF: Reize door den weinig bekenden Zuidelijken Molukschen Archipel en langs de geheel
onbekende Zuid-Westkust van Nieuw-Guinea, gedaan in de jaren 1825 en 1826.
») Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indié, deel 7, 1864.
3) H. GEURTJENS: Reisindrukken van de Tanimbar-eilanden. De Java-Post, 14= jaargang N°. 51.
4) G. W. W. C. BARON VAN HOEVELL: Tanimbar- en Timorlaoeteilanden. Tijdschrift voor Indische Taal-,
Land- en Volkenkunde, deel XXXIV, 1890.
— 5 —

TANÎMBARSCHËDELS.
litteekens van brandwonden op de armen. Tendeele brengen zij zich die reeds als kind
al spelende toe, door zich brandenden zwam op den arm te leggen en daarmede hard
de kampong rond te loopen, om te toonen, hoe weinig zij om pijn geven. Op huwbaren
leeftijd branden de meisjes zich op dergelijke wijze, als zij ongemerkt met een jongeling
den coïtus hebben uitgeoefend. VAN HOEVELL zag jonge meisjes met vele zulke brand &
wonden op de armen, wier zondenregister dus verbazend groot moest zijn, wat trouwens
bij het vrije geslachtsverkeer niet te verwonderen zou zijn.
Volgens GEURTJENS is echter, wat RIEDEL en VAN HOEVELL omtrent het vrije verkeer
der jongelieden op Tanimber verteld heeft, niet geheel te vertrouwen. Van vrij verkeer
is volgens hem geen sprake en op elke overtreding staat volgens de adat een zeer strenge
straf. Op buitenechtelijke gemeenschap staat zware boete. Volgt daaruit zwangerschap
van 't meisje, dan is degene aansprakelijk, die 't laatst omgang met haar gehad heeft.
Dat de meisjes zulk een brandwonde op den bovenarm zouden maken voor elk verboden
liefdesavontuur, zooals VAN HOEVELL vertelt, behoort volgens GEURTJENS óf tot de leo-ende
óf tot de oude geschiedenis. Echtbreuk der vrouw wordt zeer zwaar beboet en de familie
van ^ de overspelige vrouw zoowel als die van den overspeler, betalen deze gezamelijk,
hetzij de bedrogen echtgenoot zijn ontrouwe vrouw verstoot of niet. Bedrijft een
man overspel of ontucht, dan wordt de medeplichtige vrouw door hare familie gedwongen
bij den overspeler intewonen. Deze kan haar dan verstooten of huwen. In 't eerste
geval mag hij haar echter niet uit zijn huis verdrijven, alvorens hij den geheelen huwelijksprijs
heeft voldaan. In het tweede geval wordt hem uitstel van executie verleend en kan
hij haar nemen op afbetaling. Uit dit alles zou overvloedig blijken, dat met zulke adat
vrije liefde onbestaanbaar is. Het feit, dat de Tanimbarees in de praktijk nogal losse
beginselen huldigt op zedelijk gebied, heeft volgens GEURTJENS waarschijnlijk grond gegeven
tot deze valsche voorstellingen.
In zijn bijdrage verschenen in het „International Archiv für Ethnographie" (Band X,
l8 97)i getiteld „Eenige typen uit den Nederlandsch-Indischen Archipel", zegt VAN HOEVELL,
dat Papoeatypen op Tanimbar niet of hoogstzelden voorkomen. Men ontmoet niet zelden
groote gestalten onder deze bevolking van 1,73 M. en meer. „Onwillekeurig doen zij
ons aan Polynesiërs denken en vertoonen geen verwantschap noch met meer Westelijk
(Timoreezen) noch met meer Oostelijk wonende volken (Aroeneezen)".
Omtrent de bewerking der haren geeft VAN HOEVELL in deze bijdrage eenige nadere
inlichtingen. Het hoofd wordt eerst kaal geschoren en dan met het aschwater ingesmeerd.
Deze bewerking wordt eenigen tijd voortgezet, terwijl het haar weder aangroeit. De
haarpunten, die het langst in bewerking zijn, zijn dan ook het lichtst gekleurd, terwijl bij
den wortel het haar nog zwart is. De haren worden dan met een haarband van klapperblad
(sinenar), doch veelvuldiger met dikke reepen van rood, wit of donker blauw
katoen, opgebonden, zoodat boven op het hoofd een wapperende haarbos van deze goudblonde
haren gevormd wordt. In dezen haarbos worden, horizontaal, lange kammen van
bamboe (oewal perana) gestoken, die bij feestelijke gelegenheden met kippeveeren versierd
zijn. Aan versiering van het lichaam doen zij veel, vandaar dat VAN HOEVELL de Tanimbarbewoners
de dandy's van dit gedeelte van den Archipel noemt. In den oorlel, meestal
alleen in het rechteroor, maken zij groote gaten, om daarin koperen, zilveren of gouden
oorhangers (lorlora) te dragen, die naar een stereotyp model op het eiland Soeang vervaardigd
worden. Echter bezigen zij ook dikwijls groote platte beenen oorhangers
(ilwelak), vervaardigd van doejoengbeen.
Uitgedoscht en versierd als zij zijn, maken de Tanimbareezen werkelijk een kranig
figuur. „Ik kan mij dan ook de extase van Mevrouw HENRY FORBES zeer goed begrijpen",
aldus schrijft VAN HOEVELL, „als wij bij haar lezen in „het verre Oosten" : „Het waren
— 6 —

TANIMBARSCHEDELS.
krachtige, gespierde, fraai gebouwde kerels met golvende lokken, haast zou ik zeggen
manen van goudgeel haar, wat zeer veel tot hun gunstig uiterlijk bijdraagt. ... Ik begreep
hier de woorden van WALLACE : Hier was ik verrukt over de schoonheid van den
menschelijken vorm, een schoonheid waarvan beschaafde, huiszittende menschen zich
ternauwernood eene voorstelling kunnen maken. Wat zijn de fraaiste Grieksche standbeelden,
vergeleken bij de mannen vol leven en beweging, die mij omringden ? De losse,
overgelijkelijke bevalligheid van den wilde, terwijl hij zijne dagelijksche bezigheden verricht,
of zich uitstrekt om te rusten, moet men zien, om ze te begrijpen, en een jongeling,
zijnen boog spannend of zijne lans werpend, is het type van het volmaakt mannelijk schoon".
De vrouwen echter komen er bij Mevrouw FORBES minder goed af: „ik had op schoone
gezellinnen voor die knappe, flinke mannen gerekend". De vrouwen zijn in verhouding
veel kleiner dan de mannen; zij kleuren de haren niet en binden ze slechts achteloos
in een wrong. De gehuwde vrouwen doen weinig ter versiering van het lichaam, zij
worden bovendien ook spoedig mager, oud en rimpelig. Onder de jonge meisjes en
zeer jonggehuwde vrouwen worden er wel gevonden, die iets liefs en zachts hebben ; de
droomerige oogen en de zachtbruine tint geven iets aangenaams aan het gelaat. De
borsten der vrouwen zijn steeds onbedekt. Behalve de gewone oorhangers, de lorlora,
die ook de mannen dragen, hebben de meeste vrouwen nog verscheidene gaten in den
rand van het oor, waarin zij nog kleinere ronde ringetjes dragen, tot acht toe.
Door KOLFF, die gelijk gezegd, in 't jaar 1825 in Tanimbar was, wordt van de
bewoners de volgende beschrijving gegeven : ,,De bewoners der onderscheidene Tanimbareilanden
zijn in taal, zeden en bijzondere hebbelijkheden en gebruiken genoegzaam volkomen
aan elkander gelijk. Van gestalte zijn zij doorgaans zeer welgemaakt, en lichter
van kleur, of iets blanker dan de meeste andere eilanders. Hunne gelaatstrekken hebben
weder weinig overeenkomst met het karakteristieke der overige inboorlino-en van den
Indischen Archipel ; met uitzondering van de kleur, zoude men veeleer zeggen, dat zij
in hunne gelaatstrekken veel gelijkenis met Europeanen hebben. De vrouwen zijn hier
grooter dan op andere eilanden; de meisjes vooral zijn ongemeen fraai, en in stede van
door zwierigen opschik, wordt hare schoonheid nog aanmerkelijk vermeerderd door hare
geheel ongekunstelde lijfsbedekking, welke alleen uit een klein stuk blauw lijnwaad rondom
de heupen beslaat".
Volgens DE VRIES verschillen de Tanimbareezen, wat voorkomen betreft, aanmerkelijk
van de bewoners der overige eilanden in de Residentie Amboina. De huidkleur
is veel lichter, geelachtig, soms bijna blank te noemen. Ook het profiel is eigenaardig ;
van een opgewipte, breede neus zou hier geen sprake zijn. Veeleer is de neus fijn te
noemen, evenals de lippen, die bij de jongeren dun besneden zijn. Bij de ouderen steken
zij naar voren uit tengevolge van de gewoonte om sirih te pruimen, waarbij de pruim
vóór in den mond, tusschen de lippen gehouden wordt, en er een heel eind uithangt. De
Tanimbareezen zijn krachtig van gestalte, met een trotsche, ja brutalen oogopslag, en
eer groot dan klein te noemen ').
Van de bewoners der Tanimbar- en Timorlaoet-eilanden stonden nog geen goede
afbeeldingen ter beschikking. Die welke voorkomt in Bijlage C van de „Reis naar de
Zuid-Ooster-eilanden" van VON ROSENBERG, uitgegeven in de afzonderlijke werken van het
Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indië, vervaardigd
naar eene teekening van den zeeofficier VAN DER GON NETSCHER, is bijzonder
slecht en doet meer aan een Roodhuid denken dan aan een Tanimbarees. De afbeeldingen,
welke te vinden zijn in het werk van JACOBSEN „Reisen in die Inselwelt des Bandameeres"
J ) J. H. DE VRIES: Reis door eenige eilandengroepen der Residentie Amboina. Tijdschr. van het Kon.
Nederl. Aardr. Genootschap, tweede serie, XVII 1900.
— 7 —

TANIMBARSCHEDELS.
(1896) zijn eveneens anthropologisch onbruikbaar en kunnen evenmin als typen gelden.
JACOBSEN geeft van de Timor-Laoetbewoners de volgende anthropologische beschrijving : de
huidkleur is in 't algemeen een licht-chocoladebruin, enkele individuen toonden eene donkere
huidkleur. Daarentegen waren zes lieden aan de Oostkust wat lichter van kleur dan die van
het Westen en Noorden, en hun uiterlijk was zoo opvallend gelijk, dat 't moeilijk was
die lieden van elkaar te onderscheiden. Het haar der mannen is meer of min golvend
en dat komt in de haardracht tot uiting, daar de sluikharigen het haar uitgekamd over
den hoofdring laten vallen. Donkerbruin en vaak zwart is het hoofdhaar en de weinig
ontwikkelde wenkbrauwen zijn zwart. De gezichtsvormen herinnerden onwillekeurig aan
Polynesiërs. De neuzen zijn óf licht gebogen met scherpe neusrug, óf, en wel frequenter,
met breederen neusrug, grootere neusvleugels en naar voren licht afvallende punt. De
onderkaak is in den regel zijdelings sterk ontwikkeld en 't voorhoofd wijkt terug.
Aan VAN HOEVELL stonden echter photographische opnamen ten dienste, die later
in Europa tot gekleurde afbeeldingen zijn herleid. Deze platen voldoen echter geenszins
aan de eischen, welke men aan eene bruikbare anthropologische afbeelding mag stellen.
Toch kan men aan de hand dezer afbeeldingen en van foto's van Aroeneezen, die mij
de Directeur van 's Rijks Ethnografisch Museum te Leiden, Dr. H. H. JUYNBOLL, welwillend
ter inzage gaf, wel afleiden, dat er veel meer overeenkomst is tusschen de Aroeneezen en
Papoea's, dan tusschen eerstgenoemden en de bewoners der Tanimbar-eilanden.
In verband met VAN HOEVELL'S opmerking, dat de Tanimbareezen geen verwantschap
vertoonen noch met meer Westelijk (de Timoreezen), noch met meest Oostelijk wonende
volken (de Aroeneezen), is het nog van belang te vermelden, dat GEURTJENS opmerkt,
dat de taal der Kei-eilanders zeer gelijkt op die der Tanimbareezen »). Evenwel durft
hij daaruit geenszins eene verwantschap tusschen de beide genoemde volken af te leiden.
De Kei-bewoners hebben eene minachttng voor den Tanimbarees en houden dezen voor
een halven wilde. Huwelijken tusschen bewoners dezer beide eilanden waren dan ook
aan GEURTJENS volstrekt onbekend, daarentegen kwamen zulke tusschen Kei-insulaners en
Ceram-, resp. Ceramlaoetbewoners veelvuldiger voor.
Volgens BosscHER 2 ) bestaan er meer punten van verschil tusschen de bewoners
van de achterwal der Aroe-eilanden en de Papoea's op de kust van Nieuw-Guinea dan
van overeenkomst. De groote punten van overeenkomst zijn: de kleur der huid en de
welgeëvenredigde stevige lichaamsbouw. Het gekroesde haar echter der Papoea's is volgens
BOSSCHER eene uitzondering bij de Aroeneezen. Hij meent dan ook, dat de Aroeneezen
niet tot den Papoeastam behooren, maar bij hen een zachte overgang tot den Papoea
te bespeuren.
In het verslag, getiteld „Natuurkundige Onderzoekingen op Timor-Laoet", verschenen
in het Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap
(tweede serie, deel I, 1884) leest men het volgende: „De heer FORBES heeft uit Larat
schedels medegebracht. Over de verhouding der inboorlingen van Timorlaoet tot die
van omliggende landen komt men tot de volgende conclusie: De schedels zijn niet van
een zuiver ras. Maar twee scherp uitgedrukte typen kunnen duidelijk onderscheiden
worden, namelijk de brachycephalische en de dolichocephalische vorm, waarvan de eerste
de meest algemeene is. Zoowel volgens mededeelingen van den heer FORBES ontvangen,
als volgens het onderzoek der schedels, bestaat geen moeilijkheid om het overwegende
van het Maleische element bij de bevolking te erkennen. Twee der gezonden schedels zijn
1) P. H. GEURTJENS: Le Cérémonial des Voyages aux îles Key. Authropos V, 1910. ,
») C. BOSSCHER: Statistieke Aanteekeningen omtrent de Aroe-eilanden. Tijdschr. voor Ind. Taal-, Lander.
Volkenkunde, Deel II, 1S54.

y,
o
H
Z
W
g
w
o
z

TANIMBARSCIIEDEI.S.
typisch in hun Maleisch karakter ; zij bezitten groote, wijde ronde oogholten en een effen
voorhoofd, terwijl de oneffenheden boven de wenkbrauwen en de glabella bijna geheel
ontbreken. De andere brachycephalische schedels komen, hoewel zij geen zoo treffende
overeenkomst bezitten, meer of minder met het algemeene type overeen, maar wijzen
een gemengd karakter aan. De dolichocéphale schedel is van duidelijk uitgesproken
Papoeasche type en komt geheel met twee andere schedels overeen, die in de nabijheid
van Port Moresby verkregen zijn en thans in het Surgeon's Museum aanwezig zijn. Met
dezen schedelvorm is volgens de mededeelingen van den heer FORBES gekruld haar en
donkere kleur van de huid verbonden. Men ziet, dat de bevolking van Timorlaoet geen
uitzondering maakt op hetgeen gewoonlijk in de verschillende groepen der Polynesische
aangetroffen wordt; misschien zou men echter wegens den geringen afstand van Nieuw-
Guinea meer van het Papoeasche element verwacht hebben."
In zijne bijdrage „Three Month's Exploration in the Tenimber Island, or Timorlaut",
verschenen in de „Proceedings of the Royal Geographical Society (vol. VI, 1884)
heeft H. O. FORBES verslag gegeven van zijne onderzoekingen op Tanimbar. In het jaar
1878 uit Engeland vertrokken, kon FORBES eerst in Juli 1882 zijn wensch vervuld zien een
bezoek aan de Tanimbareilanden te brengen. Omtrent de anthropologische eigenschappen
der door hem bestudeerde bevolking geeft FORBES de volgende beschrijving : ,,The natives
were handsome-featured fellows, tall, erect, and with splendidly formed bodies. Very few
show true frizzled hair, and it is different from the hair seen on the Papuans of Mc Cluer
Inlet, in New Guinea, or among the Aru-inlanders. The men vary very greatly in stature :
some are short and thick-set, and reach little over 5 feet, if they even attain that height ;
the greater proportion are tall, well formed men of about 5 feet 11 inches, but some stand
well over 6 feet; splendid looking fellows with perfect frames and magnificent muscles.
The women vary in like degree, some being short and thick, scarcely reaching 5 feet,
while others are as tall as the taller of the men. In their walk they stride forward in a
jerky, bouncing style, which gives to the head a sharp nodding motion, their hair, when
combed out behind, heaving up and down. Their whole motion is full of grace, but so
proportioned are they, that it really seems scarcely possible for them to move ungracefully.
As children many of them are really pretty in face and figure ; numbers are frequently
disfigured by enormously distended stomachs and abdomen, which induces a sad expression
of countenance and a sickly face. The youths are splendid examples of the human form ;
many of the girls are handsome, and a few are even beauties, with pensive eyes, delicate
features, and faultless in contour of body and limb. As they pass into the married state
the features become coarser, but on the whole neither sex can be called ugly.
The colour of the Timor Laut man is a rich chocolate brown ! but here and there
among them occurs a quite blackskinned individual, who is at once remarkable as being
an exception to the prevailing colour. The texture of the skin is by no means coarse;
often rather smooth and soft. In feature the forehead retreats slightly from the
prominent superciliary ridges, as seen in profile. En face it is somewhat flat. In the
malar region, in some the sheek-bones are very prominent; in others, again, they areas
little observable. The brows are low, but eyes are small and narrow, and in few a slight
obliquity is observable. In a few also the eyeball is very prominent, but in others by no
means so. As regards the nose there are two distinct forms: one in which that feature
is very low between the eyes, advancing with a straight dorsum to the retroussé tip, which
discloses both nostrils conspicuously, the tip being markedly pointed. The other form is
that in which the dorsum is higher between the eyes, is straight, rarely arched, and the tip
pointed, depressed, and incurved to form a thick fat septum. In this form the nostrils are
almost concealed, and the alae nasi much inflated. En f ace both dorsa are straight, the first

TANIMBARSCHEDELS.
form exhibiting the nostrils fully and the septum ; the second form with the dorsum compressed
slightly in the middle, the nostrils not seen save slightly, and the alae nasi inflated.
The upper lip is prognathous; the lower somewhat retreating, or orthognathous. The
teeth of the upper jaw overlap those of the lower jaw, but this is not invariable, many
of both sexes having the teeth evenly meeting. From the malar region the face rapidly
converges to the small, non-protuding, round, and rather well-shaped chin. The ears are
small, but a good deal disfigured by the large, irregularly bored and slitted holes made
in the lobe, while the helix and scaphoid fossa are put out of shape by a series of smaller
holes in which the earrings graduate from above downwards, from small to greater".
De door FORBES op Tanimbar verzamelde schedels zijn bestudeerd door J. G. GARSON
en beschreven in ,,The Journal of the Anthropological Institute of Great Britain and Ireland",
(vol. XIII 1884). Volgens FORBES blijkt duidelijk uit zijn eigen waarnemingen en uit die der
schedels, dat de bewoners der Tanimbareilanden een gemengd ras zijn, bestaande uit het
Maleische, het Polynesische en Papoea-element. Onder Polynesiërs verstaat hij het bruine
ras, dat voorkomt op de Fidji- en Samoa-eilanden, en dat zich onderscheidt van de zwarte
stammen, die op Aroe en in Nieuw-Guinea leven. Deze kruising kan het resultaat zijn
van verschillende factoren. Timorlaut was waarschijnlijk een van de laatste eilanden,
bewoond door het Polynesische ras in den Maleische Archipel gedurende de verplaatsing
van dit ras naar het Oosten naar de afgelegen eilanden der Zuidzee. Sommige leden van
dit ras kunnen achtergebleven zijn en zich gekruist hebben met lieden, die daar later gekomen
zijn en die behooren tot het Papoearas of tot het Maleische ras. Bovendien zijn
de Timorlautbewoners van oudsher berucht als zeeroovers, die langsvarende schepen buit
maakten en de opvarende mannen tot slaven, de vrouwen tot hunne concubines maakten.
Ook Boegineesche en Makassaarsche kooplieden brachten slaven aan van Halmahera en
van de kusten van Borneo en Celebes. Al deze elementen kunnen tot de kruising hebben
bijgedragen.
Omtrent de tatouage der inlanders geeft FORBES nog enkele opmerkingen in zijn
bijdrage ,,On the Ethnology of Timorlaut, (Journal of the Anthropological Institute of
Great Britain and Ireland, 1884): Beide seksen tatoeéeren zich eenvoudige motieven,
namelijk cirkels, sterren en kruisjes op de borst, het voorhoofd, de wang en op de ledematen
; bovendien brengen zij zich met rood-heete steenen door brandwonden litteekens
aan, in imitatie van groote poklitteekens en wel met de bedoeling, volgens FORBES, om
de pokken af te wenden. Hij deelt verder mede, op Tanimbar geen enkel individu te
hebben gezien geschonden door de pokken.
In Ritabel en op het eiland Larat werden de in den oorlog gesneuvelden en de
lieden, die een geweldadigen dood zijn gestorven, begraven, terwijl de lijken der andere
gestorvenen op een rots bij de zee, dicht bij het dorp worden neergelegd of wel op een
hooge stellage worden geplaatst, welke men op het strand heeft opgesteld '). Indien een
man in den krijg onthoofd is geworden, legt men een kokosnoot bij het lijk, welke het
ontbrekende lichaamsdeel moet vervangen. Dit zou ten doel hebben de geesten te misleiden.
Zoodra de weeke deelen van het cadaver geheel zijn vergaan, gaat de zoon van
den overledene of een andere bloedverwant het hoofd halen en plaatst men dit op een
kleine stellage in het woonhuis, dicht bij den haard, terwijl hij de atlas en epistropheus
in zijn sirihtasch opbergt en steeds bij zich draagt, als een middel om allerlei onheilen af
te weren.
: ) De gewoonte om aan degenen, die in den strijd zijn gevallen of een anderen gewelddadigen dood zijn
gestorven, niet de gebruikelijke eerbewijzen te gunnen, komt nog bij verschillende andere stammen in onzen Oost
voor. J. P. KLEIWEG DE ZWAAN: Beschouwingen omtrent den zelfmoord bij de Inlanders van den Indischen
Archipel. De Indische Gids, Oct afl 1915).
— IO —

ÎANIMBARSCHEDELS.
FORBES deelt ook nog mede, dat de inboorlingen zeer bevreesd waren hem voor
anthropologisch onderzoek eenige haren af te staan, daar zij geloofden, dat daarvan ziekte
en andere ongelukken het gevolg moesten zijn. Ook het bemachtigen van schedels viel
hem lang niet gemakkelijk. „One day, when I purchased a skull of the father from his son,
something of the same dread appeared. For as soon as the bargain was completed, the
seller took from his loove a piece of areca-nut, and setting the skull before him placed the
nut between the teeth, and after repeating some sort of invocation handed it over to me".
Ik vermoed, dat deze ceremonie ten doel moest hebben den geest van den
overledene gunstig te stemmen, opdat deze het niet kwalijk zou nemen, dat zijn schedel
aan den vreemdeling werd afgestaan.
Omtrent de door GARSON beschreven schedels vinden wij nog het volgende opgeteekend:
De mannelijke schedels hebben alle een ronden vorm, zij zijn breed in proportie
tot de lengte en gelijken zeer op elkaar. Van de vrouwelijke schedels gelijken er vijf,
wat den vorm aangaat, op de mannelijke exemplaren, zij zijn kort en breed. Slechts één
der vrouwelijke schedels bleek ten opziche van de lengte veel smaller te zijn. De glabella
is bij de meeste schedels van beide seksen weinig ontwikkeld; ook de arcus superciliares
waren slechts zwak. Het voorhoofd wijkt slechts weinig; bij den vrouwelijken
dolichocephalen schedel is het voorhoofd steiler dan bij de mannelijke schedels.
Ossa epipterica werden gevonden bij drie vrouwelijke schedels. Bij één der mannelijke
exemplaren staat het slaapbeen beiderzijds in directe verbinding met het voorhoofdsbeen.
De meeste schedels zijn meer of minder phaenozyg. GARSON constateerde bij
schedels met een index bizygostephanicus (aangevende de procentische verhouding tusschen
de bizygomatico- en bistephanico-breedte) kleiner dan 90, phaenozogie. Het inion en de
lineae nuchae waren bij GARSON'S schedels matig ontwikkeld. Bij den dolichocephalen
vrouwelijken schedel vond hij de sutura frontalis behouden; geen enkele andere schedel
vertoonde dit verschijnsel. De gelaatstreek was bij de meeste schedels vlak. De assen
der orbitae werden bij enkele schedels meer horizontaal bevonden dan bij de andere. De
breedte van het interorbitale liep bij de verschillende schedels weinig uiteen. Bij sommige
zijner schedels werd een lage, ietwat uitgeholde neusrug geconstateerd, bij andere daarentegen
een hooge en rechte neus. Het alvéolaire deel der bovenkaak was bij drie schedels,
bij welke tijdens het leven reeds de tanden uitgevallen waren, zoozeer geatrophieerd, dat
het nog slechts een zeer dun beenstuk vormde. Bij de meeste schedels bestond eene
uitgesproken prognathic Het palatum had een duidelijk parabolen vorm. Aan de onderkant
was het meest karakteristiek het ontbreken van de kin-prominentie. De voorvlakte
der snij- en hoektanden van de bovenkaak bleken bij sommige schedels afgevijld te zijn ;
ook een horizontaal afslijpen van tanden werd opgemerkt.
GARSON besluit op grond van zijn onderzoek, dat de schedels niet van een zuiver
ras afkomstig zijn. Twee verschillende typen kunnen onderscheiden worden, namelijk
een brachycephale en een dolichocéphale vorm, van welke het eerste type in aantal
overweegt. Er is duidelijk bij deze schedels een Maleisch type te herkennen; dit zijn
de schedels met groote, open, ronde orbitae, met een ietwat wijkend voorhoofd, met eene
onduidelijke glabella en zwak ontwikkelde arcus superciliares. Den dolichocephalen schedel
houdt GARSON voor een representant van het Papoeatype: „The relative proportions of
the two races in any particular place seem to vary considerably, and till more is known
of the history of this part of the world, the distribution of its inhabitants will not be
understood. Series of skulls and skeletons like the present, from different districts, with
accounts of the inhabitants, are always valuable additions, and assist materially to unravel
the ethnology of this interesting part of the globe".

TANIMBARSCHEDELS.
In zijne bijdrage „Berichte und Individual-Aufnahmen aus dem Malayischen Archipel
(Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte,
1889) geeft ADOLF LANGEN verslag van de somatische kenmerken van een drietal Tanimbareezen
van het mannelijk geslacht :
N°. i was geboortig van Ritabel en oud omstreeks 30 jaar. Voedingstoestand
matig, kleur van het voorhoofd: Broca 30—37, van de wang 30—37, van de borst 29—37,
van den bovenarm 43—29. Aan den linker bovenarm eene tatoeëering van 4 c.M. diameter,
bestaande uit 4 m.M. dikke streepen, genaamd bella-bella. Kleur der iris donkerbruin.
Oogspleet horizontaal. Hoofdhaar zwart, door kalk (?) het bovengedeelte bruin. Haarvorm
lichtgolvend. Zeer weinig baard. Oksel, genitaliën en beenen sterk behaard. Hoofd
lang en hoog. Gezicht hoog en breed. Voorhoofd hoog en vol; duidelijke arcus
superciliares. Wangbeenderen prominent. Neus smal en naar voren tredend. Lippen vol
en naar voren komend. Boven- en onderkaak prognaath, tanden opaak en zeer groot.
Twee boventanden en drie ondertanden gevijld. Oorlapjes klein ; in elk oor twee groote
gaten, een in den lobulus en een in het bovendeel van de oorschelp. Kuiten dun en
hoog. Aan den voet bleek de tweede teen het langst te zijn. De vorm van de voet is
van voren breed, zonder bal, de teenen waaiervormig uitgespreid.
N°. 2 was geboortig van Sjera, oud 25—30 jaar. Voedingstoestand matig.
Kleur der huid van het voorhoofd: Broca 37—43, van de wang 37, borst 29—37,
bovenarm 29—37. Geen tatoeëering; kleur der iris donkerbruin. Oogspleet langsovaal en
horizontaal verloopend. Hoofdhaar zwart, haren behandeld met kalk (?) ; haarvorm : golvend,
lang en fijn. Zeer weinig baard. Okselhaar lang, dun en gebogen. Beenen zwak behaard.
Hoofdvorm breed en hoog. Gezicht hoog en breed. Voorhoofd hoog en vol, duidelijke
arcus superciliares. Neus scherp naar voren tredend. Lippen smal en naar voren staand.
Boven- en onderkaak prognaath, tanden opaak en groot. Zes tanden van de bovenkaak
bleken aan de voorvlakte en aan den benedenrand gevijld te zijn. Kuiten krachtig en
hoog. Nagels van den hand lang en rond. Aan de voet was de eerste teen de langste.
Teenen waaiervormig uitgespreid.
N°. 3 geboortig van Werrattan, bij Sjera, oud 25—30 jaar. Voedingstoestand
middelmatig, kleur van de huid van het voorhoofd: Broca 29—37, van de wang 30—37,
borst 29—37, bovenarm 37. Aan linker bovenarm en rechter onderarm een brandlitteeken
(wetoe). Kleur der iris bruin, oogspleet horizontaal. Hoofdhaar zwart, de uiteinden van
het haar zijn geelrood uitgebeten, het haar is lang, fijn en lichtgolvend. Zeer weinig baard.
De haren van okselholte en boven de genitaliën zijn uitgetrokken. Beenen sterk behaard,
Hoofd breed en hoog. Gezicht hoog en breed. Voorhoofd hoog, duidelijke arcus superciliares.
Neusrug scherp naar voren komend, de neusvleugels hoog en groot. Lippen smal
en naar voren tredend. Boven- en onderkaak prognaath, tanden doorschijnend en groot.
De tanden van de bovenkaak zijn van voren en beneden gevijld, die van de onderkaak
aan hun bovendeel afgeslepen. Oorlapje lang, een groot gat voor den oorring. Nagels der
handen lang en rond. Voeten lang, smal, van voren breed; teenen zeer bewegelijk, de
tweede teen is de langste.
Bij een anderen man van Larat waren de bovenste en onderste snijtanden aan
de voorvlakte afgevijld, waarbij het proximale deel zwart gekleurd, daarentegen het
distale wit van kleur was. Op het witte veld was aan de beide voorste snijtanden
een liggend kruis ingevijld en dit tevens zwart gekleurd. De onderste tanden waren
bovendien kort gevijld (VIRCHOW).
— 12 —

i'Aiffh r» tr liiiJtiTi
INLANDERS VAN SELAROE.

TANIMBARSCHEDELS.
De hoofdmaten, welk LANGEN van zijne drie Tanimbareezen opgeeft, zijn de volgende:
Grootste lengte
„ breedte
Oorhoogte
Voorhoofdsbreedte ;
Gezichtshoogte A (haarrand)
„ B (neuswortel)
Middelgezicht (neuswortel-mond)
Gezichtsbreedte a jukboog-
„ b wangbeen-
„ c kaakhoek-
Afstand van binnenste ooghoeken
„ „ buitenste „
Hoogte van de neus
Lengte „ „ „
Breedte ,, „ „
Lengte van den mond
Hoogte van het oor
Afstand van oorgat-neuswortel
Horizontale hoofdomvang
De lichaamsafmetingen dezer drie lieden zijn de
Lichaamslengte
Spanwijdte
Hoogte der kin
„ van den schouder
,, 11 elleboog
„ „ het handgewricht
„ „ middelvinger
„ „ den navel
der crista ilium
van symphysis pubis
„ „ den trochanter
„ patella
„ van malleolus ext
„ bij 't zitten
Schouderhoogte bij zitten
Schouderbreedte
Borstomvang
Handlengte (middelvinger)
Handbreedte (aanh. plaats der 4 vingers)
Voetlengte . . -
Voetbreedte
Grootste omvang van de dij
.. „ kuit
Weekan. Tawero. Sinjamma.
191
145
123
115
186
"5
69
145
110
117
34
91
43
41
39
52
60
113
550
volgende :
178
141
114
126
184
109
7}
144
104
1 u
32
87
48
44
40
50
72
112
535
175
151
126
126
179
119
72
142
101
107
36
93
47
45
41
50
78
111
537
Weekan. Tawero. Sinjamma.
1652
1785
1483
1430
1060
800
610
1025
1040
837
840
500
65
800
590
359
S95
190
74
260
94
470
320
1604
1675
1400
1327
1013
780
590
965
950
745
805?
470
65
870
560
360
800
184
n
255
92
435
320
1770
1870
1490
1415
1047
790
585
1000
1137
805
900?
490
60
900
615
387
820
202
81
275
99
495
323

TANIMBARSCHEDELS.
De hoofdindices dezer drie mannen zijn de volgende:
Weekan (Larat).
Tawero (Sjera).
Sinjamma (Sjera)
L. Br. Index. Oorhoogte index,
79,2
86,3
75,9
64,0
72,0
64,0
Een dezer mannen is dus dolichocephaal, WEEKAN mesocephaal en TAWERO brachycephaal.
Wat de oorhoogte-index betreft zijn twee dezer lieden orthocephaal en één
hypsicephaal. De hypsicephalie behoort bij den brachycephalen Tanimbarees.
VIRCHOW heeft ook in genoemde „Verhandlungen" een aantal schedels beschreven,
door LANGEN van Tanimbar toegezonden, namelijk twee schedels afkomstig van Sjera en
tien van Larat.
Bij vier dezer schedels werd plagiocephalie geconstateerd. Een der Laratschedels
toonde beiderzijds stenokrotaphie, met vorming van epipterica. De buitenste deelen der
ossa tympanica bleken zeer dik te zijn en beneden met osteophyten bedekt. Bij een
anderen schedel van Larat bevond zich rechts een groote processus frontalis squamae
temporalis, links eene synostosis spheno-temporalis en parietal is met sporen van een groot
verbeend epiptericum. Een andere schedel van Larat gaf beiderzijds stenokrotaphie te
te zien met epipterica. Nog een andere Laratschedel bezat rechts een groot epiptericum.
Beiderzijdsche stenokrotaphie viel weer bij een anderen Laratschedel op. Ook bevond
zich onder deze schedels van Larat een exemplaar met stenokrotaphie en synostosis
coronar. later, en sphenofrontalis. Bij den kinderlijken schedel van Larat, een schedel
van 18—20 maanden, vond VIRCHOW beiderzijds een processus frontalis squamae temporalis.
Bovendien werd aan dit schedeltje een os Incae opgemerkt, waarvan de rechter helft
door eene overlangs verloopende naad nogmaals onderverdeeld was.
VIRCHOW meende, dat een deel dezer schedels door kunstmatige deformatie verkort
was.
Opmerkelijk bij deze schedels is de plagiocephalie van verschillende exemplaren,
de proc. frontalis bij sommige dezer schedels, de stenokrotaphie, meestal gepaard
gaande met epipterica en de osteophyten van het tympanicum. Verder werd bij een der
schedels een condylus tertius waargenomen en een processus paracondyloideus. Eene
Synostose der neusbeenderen werd bij een der schedels opgemerkt. De hyperostose van
het os tympanicum herinnerde sterk aan de exostosen aan den uitwendigen gehoorgang
der Peruanen.
— H

De schedelmaten zijn de volgende :
Capaciteit
Grootste lengte
Grootste breedte . . . .
Rechte hoogte
Oorhoogte
Achterhoofsdlengte . . .
Afstand van oorgat neuswortel
Afstand van achterhoofdsgat
neuswortel
Horizontaalomvang . . . ,
Verticaalomvang
Voorhoofdsbreedte
Gezichtshoogte A
B
Gezichtsbreedte a
b
„ c
Orbitahoogte
Orbitabreedte
Neushoogte
Neusbreedte
Gehemeltelengte
Gehemeltebreedte
Sjera. Larat.
!350 1510 1280 1260 1440 1230 1370
175 181 171 167 175 170 182
139 !35 144 13' 138 130 135
137 148 140 129 '39 134 139
120 129 121 111 1.7
114 115
50 53 53 44 55 50
110 106 106 103 103
105
5'
104
101
503
319
94
68
130
103
33
42
50
2 5
56
40?
102
507
S3 2
102
Ir 5
66
137
104
96
36
40
54
27
59
37
95
500
319
96
il/
73
132
101
93
35
39
52
2 3
59
37
94
47Ó
295
9'
Ï05
69
127
95
94
30
37
50
26
55
35
98
495
312
»7
110
70
125
94
87
31
35
53
24
58
101
485
311
95
"3
67
136
10 j
94
34
39
55
27
55
40
103
499
306
88
118
72
141
104
100
Uit de schedelmaten worden de volgende indices berekend:
L. Br. Index. . .
L. H. Index . . .
Oorhoogte-index
Achterhoofds-index
Gezichts-index . .
Middelgezichts-index
Orbitaal-index . .
Neus-index
Gehemelte-index .
79,4
78,3
68,6
28,5
66,0
78,5
50,0
7i,4?
32
39
51
26
60
39
1440 1380
174
143
138
115
52
107
101
520
316
102
114
69
139
106
92
34
41
*-*53
27
Sjera. Larat.
74,6
81,8
7',3
29,2
83,9
63,4
90,0
50,0
62,7
84,2
81,9
70,8
3°,9
88,6
72,2
89,7
44,2
62.7
78,4
77,2
66,5
26,3
82,6
72,6
81,0
52.0
63^6
78,9
79,4
66,9
31.4
88,0
74,4
88,5
45,2
62,0
76,5
78,8
67,1
29,4
83,0
65.0
87,1
49,o
72,7
74,2
76,4
63,2
28,0
83,6
69.2
82,0
5o,9
65,0
82,2
58
35
79,3
66,1
29,5
82,0
65.0
82,9
50,9
60,3
TANIMBARSCHEDELS.
190
136
146
121
52
i ] 3
111
535
316
103
118
7'
142
105
90
38
4'
53
29
54
38
71,6
76,8
63,7
27,3
83,8
67,6
92,6
54,7
70,3
1340
182
133
141 ?
115
54
110
102
508
302
100
114
67
'37
107
101
34
39
51
29
58
42
73,i
77,5
63,2
29,6
83,2
62,6
87,1
56,8
72,4
1452 1205
178
142
135
u 1
52
103
99
510
305
91
99?
137
93
91
30
38
52
26
79,8
75,8
65,2
3i,4
72,2!
78,9
50,0
158
129
108
52
83
456
299
91
75
45
102
76
67
29
81,6
32
33
19
37
29
68,4
32,9
73,5
59,2
90,6
A. B. MEYER heeft in de „Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie,
Ethnologie und Urgeschichte" (1886) de maten opgegeven en de daaruit berekende
indices van een zevental Tanimbarschedels, door RIEDEL aan het „Kgl. Anthropol.
Museum" te Dresden geschonken.
— 15
57,5
78,3

TANIMBARSCHEDELS.
Deze maten en indices zijn de volgende :
Lengte.
184
168
162
184
175
175
175
Breedte.
140
HS
135
136
138
155
147
Hoogte.
141
142
127
136
134
141
^37
Capaciteit.
1515
!350
u 60
1370
1350
1500
1520
L. Br. Index.
76,1
85,1
83,3
73,9
78,9
88,6
84,0
L. H, Index
76,6
84,5
78,4
73,9
76,6
80,6
Met de 18 schedels door mij zelf onderzocht, staan mij dus totaliter ten dienste de
maten van 48 schedels van Tanimbar.
78,3

HOOFDSTUK II.
De schedels, door mijzelf bestudeerd, zijn alle nog in vrij goeden staat en slechts
weinig beschadigd. Van enkele schedels slechts zijn de arcus zygomatici afgebroken.
Slechts van één schedel (A) staat mij ook de daarbij behoorende onderkaak ter beschikking;
van alle andere ontbreken de onderkaken. Of dit in verband staat met een gebruik
der inlanders om de onderkaken afzonderlijk te bewaren, gelijk van naburige streken,
namelijk in sommige gebieden van Nieuw-Guinea het geval is, is mij niet bekend ; in de
literatuur heb ik daaromtrent niets vermeld gevonden.
De crania zijn blijkbaar na den dood niet nog op eenige bijzondere wijze behandeld
geworden. Bij één der schedels (N°. 62) bevindt zich een breede, ietwat bruinroode
streep, dwars over het achterste deel van het voorhoofd verloopend. Eenzelfde
kleuring vindt men bij schedel 60, waar zich een streep bevindt op de voor- en zij vlakte
van de rechter bovenkaak, zich voortzettende op de ondervlakte en buitenvlakte der rechter
orbita en verder nog op het voorhoofdsbeen. Bij N°. 66 ziet men wat van deze kleurstof op
den linker arcus zygomaticus. Door wie deze kleurstof aangebracht is, zou ik niet kunnen
zeggen. Schedel B maakt den indruk van gepolijst te zijn en tevens aan rook te zijn
blootgesteld. De meeste schedels zijn afkomstig van volwassen individuen; slechts bij de
exemplaren 61, 64 en 67 is het occipitale niet met het sphenoid vergroeid. Bij schedel
61 zijn echter alle tanden en kiezen van het blijvend gebit tot ontwikkeling gekomen,
behalve de beide derde molaren. Hetzelfde is het geval bij schedel 62. Schedel 67
alleen is afkomstig van een nog zeer jeugdig individu, beide kiezen van het melkgebit
zijn nog voorhanden, M, echter reeds tot ontwikkeling gekomen.
Bij een aantal schedels waren reeds tijdens het leven de tanden en kiezen uitgevallen
en vond ik den processus alveolaris bijna geheel geatrophieerd. Dit is het geval
bij de Nos. 62, 65, 66 en 71.
Van eene bepaling van het geslacht heb ik gemeend te moeten afzien; het komt
mij voor, dat eene geslachtsbepaling bij schedels van een volk, dat men anthropologisch
nog zoo weinig kent, te onzeker is.
De bijzonderheden, aan de schedels opgemerkt, zullen ter sprake komen bij de
behandeling der verschillende schedelbeenderen. Alvorens daartoe over te gaan, zij mij
nog een enkele opmerking vergund.
In de eerste plaats trof mij weder, gelijk zoo vaak bij schedels uit den Indischen
Archipel, de uitgesproken plagiocephalie bij verscheidene mijner schedels. Eene duidelijke
— 17 —

TANIMBARSCHEDELS.
scheefheid constateerde ik bij 14 der schedels (50 %). Enkele crania waren zeer sterk
éénzijdig afgeplat; ook het jonge schedeltje bleek duidelijk unilateraal afgeplat te zijn;
zoowel bij schedel 66 als 70 ziet men in de norma basilaris den linker processus mastoideus
een belangrijk eind vóór den rechter geplaatst.
Die afplatting werd echter niet altijd aan dezelfde zijde opgemerkt; bij 5 schedels
vond ik haar linkszijdig, d. w. z. de linker achterzijde van den schedel duidelijk van terzijden
afgeplat. Bij de 9 andere schedels bleek daarentegen de afplatting rechts achter
en zijwaarts te bestaan. Deze zijdelingsche afplatting is reeds aan FORBES bij zijn schedels
opgevallen. In zijn bijdrage ,,On the Ethnology of Timor-laut" zegt hij „When the child
is born, it is put to sleep in the siwela, or cradle. This is a flattish basket, made of
woven rattan ropes, suspended so as to rock over a fire placed beneath, with only the
spathe of a palm under its back, the head generally lying on rough rattan, and with a
small piece of rag thrown over its stomach. The series of crania which I am happy in
being able to send shows well the effect of this treatment. The side of the hinderpart
of the head, on which the infant is placed, is quite flattened. It would appear that the
child is generally placed in the same position in the cradle, probably depending on the
place of suspension of the cradle in the house, whether it lay on the right or on the left
side. In some living infants the deformity is extremely marked. No sort of binding is
applied to the heads at any stage of their youth, and I feel no doubt, from the manner
in which I have seen new-born infants placed in the siwèla, that the rocking of the infant
in the rough cradle is the cause of the deformity. In some crania the deformity is not
very prominent; but this may depend, perhaps on cloth or some soft substance being
used to place the child's head on, instead of the palm spathe in general use". Op eene
andere plaats zegt FORBES: „The cause of the flattening of the crania was certainly not
intentional". Van de 12 schedels door VIRCHOW onderzocht en beschreven waren er 4
duidelijk plagiocephaal.
Men heeft beweerd, dat eene langdurige rugligging of zijligging van de zuigeling
vooral dan van invloed zal zijn op den vorm van den schedel, wanneer men te doen heeft
met een rhachitischen schedel. Nu is het echter opmerkelijk, dat rhachitis in onzen Oost
slechts uiterst zeldzaam schijnt voor te komen. In de geheele serie jaargangen van het
„Geneeskundig Tijdschrift van Nederland-Indië" heb ik slechts een paar gevallen van
rhachitis vermeld gevonden, gevallen, waarvan de vermelding juist gemotiveerd wordt
door de bijzondere zeldzaamheid. Een nader en speciaal onderzoek omtrent het voorkomen
van rhachitis in den Indischen Archipel bij de inlanders acht ik om verschillende
redenen zeer gewenscht.
Volgens RIEDEL pleegt in de eerste tien dagen na de geboorte de wala sitong,
de vrouw die bij de bevalling hulp heeft verleend, het hoofdje van het kind met de
handen te kneden en wel met het doel om aan het hoofdje een meer ronden vorm te
geven. Een blij venden invloed op den vorm van den schedel meen ik echter aan deze
bewerking niet te moeten toekennen ; daarvoor wordt de behandeling te korten tijd voortgezet
en is zij van te weinig krachtdadigen aard. Zij schijnt meer te beoogen den door
het geboortemechanisme vervormden schedel weder te fatsoeneeren.
Wat betreft de zoogenaamde complicatietoestand en de obliteratieverhoudingen
mijner schedels geven de volgende tabellen uitsluitsel :
— 18 —

PLAGIOCEPHALE SCHEDEL, NORMA BASILARIS.
Schedel N°. 66.
i
PLAGIOCEPHALE SCHEDEL, NORMA VERTICALIS.
Schedel N°. 66.

N°.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Naadverloop der sutura coronalis :
lineair.
Pars bregmatica.
weinig gekarteld.
,, ,,
rijk en klein getand,
lineair.
»
,,
nagenoeg lineair.
,, ,,
,, ,,
ietwat gekarteld.
,, ,,
bijna vergroeid.
nagenoeg lineair.
Pars complicata.
rijk gekarteld.
,, ,,
weinig gekarteld, L. ten
deele vergroeid,
weinig gekarteld.
rijk
,, ,,
,, ,,
,, ,,
>i ,,
weinig
rijk
weinig
rijk
,, ,,
ietwat ,,
rijk
TANIMBARSCHEDELS .
Pars temporalis.
weinig gekarteld..
lineair.
weinig gekarteld.
Tj vergroeid.
ineair.
L. lineair.
R. vergroeid,
lineair.
p' vergroeid.
lineair.
vergroeid.
n vergroeid.
ineair.
j L. lineair.
R. bijna vergroeid.
L. ..
p bijna vergroeid.
ineair.
MARTIN geeft op grond der onderzoekingen van RIBBE, FRÉDÉRIC en OPPENHEIM voor
de sutura coronalis, wat betreft het naadverloop de volgende verhoudingen op :
1. Pars bregmatica, meestal lineair verloopend.
2. Pars complicata, lateraal van de pars bregmatica, gewoonlijk tot aan het stephanion
reikend, met weinig uitzonderingen rijk gekarteld.
3. Pars temporalis, van het stephanion tot aan het pterion, meestal eenvoudig verloopend.
Het blijkt nu, dat het verloop der sutura coronalis mijner schedels in menig opzicht
aan deze verhoudingen niet beantwoordt. De pars bregmatica is wel is waar bij een
aantal mijner schedels (8) lineair verloopend, bij de meeste echter bestond een meer of
min rijke karteling in dat gedeelte van de kroonnaad.
Bij schedel A bleek de pars bregmatica links en rechts nagenoeg vergroeid te zijn.
De pars complicata vond ik slechts bij 10 mijner schedels werkelijk rijk gekarteld,
bij de overige was de complicatie weinig uitgesproken. Bij schedel 63 constateerde ik
links eene gedeeltelijke vergroeiing van dit naadgedeelte.

TANIMBARSCHEDELS.
De pars temporalis vond ik eveneens aan mijne schedels eenvoudig verloopend,
vrijwel lineair of slechts zeer weinig gekarteld.
Bij de schedels 66 en 74 werd de vergroeiing of de gedeeltelijke obliteratie uitsluitend
rechts opgemerkt.
VAN DEN BROEK vond bij zijne Papoeaschedels de pars temporalis tegenover de
pars complicata hoekig afgeknikt. Zulk eene af knikking heb ik echter slechts aan eenige
Tanimbarschedels waargenomen; zij was dan in den regel links duidelijker dan rechts
of uitsluitend rechts voorkomend.
Voor de sutura sagittalis geeft MARTIN de volgende verhoudingen op:
1. Pars bregmatica, gelijksoortig aan het daaraan beantwoordend deel der sutura coronaria.
2. Pars verticis, in den regel sterk gekarteld.
3. Pars obelica, gewoonlijk rechtlijnig, in het gebied der foramina parietalia.
4. Pars postica, gelijksoortig aan de pars verticis.
N°.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Bij de Tanimbarschedels vond ik voor deze naad de volgende verhoudingen :
Naad verloop der sutura sagittalis:
Pars bregmatica
ietwat gekarteld.
,, ,»
fijn gekarteld.
ietwat gekarteld.
fijn gekarteld.
ietwat gekarteld.
fijn gekarteld.
,, ,,
1, ,,
ietwat gekarteld.
fijn gekarteld.
ietwat gekarteld.
fijn gekarteld.
5, 11
vrij sterk gekarteld.
fijn gekarteld.
bijna rechtlijnig.
ietwat gekarteld.
Pars verticis.
matig sterk gekart.
»1 »» 11
vrij sterk gekarteld.
n », ,,
,, ,, »» ten
deele vergroeid.
vrij sterk gekarteld.
sterk gekarteld.
vrij sterk gekarteld.
matig gekarteld.
ten deele vergroeid.
matig gekarteld.
sterk gekarteld.
matig gekarteld.
sterk gekarteld.
vrij sterk gekarteld.
», »» 11
ten deele vergroeid.
matig gekarteld.
Pars obelica.
ietwat gekarteld.
vrij wel rechtlijnig.
,, »» »»
ten deele vergroeid.
vergroeid.
nagenoeg rechtlijnig.
vrij sterk gekarteld.
nagenoegrechtlijnig.
matig gekarteld.
ten deele vergroeid.
bijna rechtlijnig.
nagenoeg rechtlijnig.
», 11
,, ,,
matig gekarteld.
ietwat gekarteld.
vergroeid.
ietwat gekarteld.
Pars postica.
matig gekarteld.
11 »,
vrij sterk gekarteld.
», n "
bijna rechtlijnig.
sterk gekarteld.
11 ,,
weinig gekarteld.
»» ,»
ten deele vergroeid.
matig gekarteld.
»» 1,
»» ,»
>> »»
»» 1»
vrij sterk gekarteld.
ietwat gekarteld.
matig gekarteld.
Ik vond dus de pars bregmatica bij het meerendeel der schedels fijngekarteld, een
enkele maal vrij sterk; de karteling was in den regel wat meer uitgesproken dan aan het
overeenkomstige deel der coronaalnaad.
Van eene sterke naadcomplicatie der pars verticis was slechts bij enkele schedels
sprake ; in den regel was dit naadstuk slechts matig sterk gekronkeld. Eene gedeeltelijke
vergroeiing bestond bij de schedels 63, 68 en A.
De' pars obelica bleek bij de meeste mijner schedels het eenvoudigste stuk der
sagittaalnaad te zijn.' Bij de meeste schedels was het verloop nagenoeg rechtlijnig. Eene
— 20 —

TANIMBARSCHEDELS.
geheele of gedeeltelijke vergroeiing constateerde ik bij de schedels 62, 63, 68 en A.
Van eene betrekking tusschen de kwaliteit der pars obelica en de aanwezigheid van
foramina parietalia, die VAN DEN BROEK bij zijn Papoeaschedels opgemerkt heeft, heb ik
aan de Tanimbarschedels weinig bespeurd. Aan schedels, waar het foramen parietale
slechts éénzijdig voorkomt, kon ik toch de pars obelica duidelijk van de overige naadstukken
onderscheiden. Bij schedel 65 echter, waar slechts één foramen parietale bestaat,
is het onderscheid tusschen de pars obelica en de partes postica en verticis weinio- duidelijk.
Bij schedel A, waar beide foramina parietalia ontbreken, was bijna de geheele sutura
parietalis nagenoeg vergroeid.
De pars postica vond ik bij de meeste schedels minder sterk gekarteld dan de
pars verticis ; bij schedel 64 echter sterker dan laatstgenoemd naadstuk. Eene gedeeltelijke
vergroeiing vond ik bij de schedels 68 en A.
Wat betreft de sutura lambdoidea worden door MARTIN de volgende verhoudingen
in het naadverloop opgegeven :
1. Pars lambdoidea, bijna steeds door groote kronkelingen gekenmerkt.
2. Pars media, met gelijksoortig, naadverloop als het vorige naadstuk.
3. Pars asterica, een kort, meestal weinig gekarteld naaddeel.
Bij de Tanimbarschedels vind ik t. o. z. van het naadverloop dezer sutuur de
volgende verhoudingen :
N°.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Pars lambdoidea.
groot gekarteld.
»» i»
»» i»
»> 11
weinig „
»» »»
groot „
»» 1»
weinig „
groot „
»i ,»
»» »,
»» »»
weinig „
»» '»
groot ,,
weinig „
groot „
Pars media.
groot gekarteld.
», »»
»» »»
i» »»
weinig „
»» »»
groot
»» »»
»1 »»
1» »1
»» »»
»1 »1
», ,»
weinig „
matig
groot
weinig
groot
Pars asterica.
weinig gekarteld.
>» »»
»» »»
»» 1»
bijna rechtlijnig.
»» 1»
sterk gekarteld.
weinig
nagenoeg rechtlijnig.
weinig gekarteld.
bijna rechtlijnig.
»» »»
fijn gekarteld.
bijna rechtlijnig.
weinig gekarteld.
sterk „
nagenoeg rechtlijnig.
bijna „
Wij zien dus bij de meerderheid der schedels het naadverloop overeenkomen met
de opgave van MARTIN. In de pars media vond ik de karteling sterker dan in de pars
lambdoidea. Bij de schedels 63, 64, 72 en A vind ik echter ook in de pars media het
naadverloop zeer weinig gecompliceerd, met heel weinig kronkelingen. Daarentegen vielen
de schedels 65 en 74 op door hun sterke karteling der pars asterica. Aan deze beide
— 21 —

TANIMBARSCHEDELS.
schedels is trouwens ook in de overige onderdeelen der sutura lambdoidea de kronkeling
bijzonder sterk.
Omtrent de obliteratie der naden geeft het volgende schema uitkomst. (Zie pag. 23).
Men vindt dus wat betreft den obliteratietoestand bij mijne schedels het volgende:
1. Geen enkele naad geheel of gedeeltelijk vergroeid bij 9 schedels = 50 %.
2. Eén naad geheel of gedeeltelijk vergroeid bij 2 schedels = ii.i %
Hiervan : sutura coronaria bij 1 schedel.
,, ,, squamosa ,, 1 ,,
3. Twee naden geheel of gedeeltelijk vergroeid bij 4 schedels = 22.2 %.
Hiervan: sutura coronaria . . . 4 x = 100 °/
,» »» sagittalis , ! x = 25 %
,» », spheno-fror.t 2 x = 50 %
4. Drie naden geheel of gedeeltelijk vergroeid bij 1 schedel = 5,5 %, namelijk de sutura
coronaria, spheno-frontalis en spheno-pariëtalis.
5. Vier naden geheel of gedeeltelijk vergroeid bij 2-schedels = 11.1%, namelijk de sutura
coronaria, sagittalis, spheno-frontalis en spheno-pariëtalis.
In 9 gevallen van geheel of gedeeltelijke naadobliteratie vinden we dus :
de sutara coronaria 8 x = 88 8 °/
„ „ spheno-frontalis - x = cc c 0/
» " sagittalis '. 4 x = 44 4 %
»»
n
,,
11
spheno-pariëtalis
squamosa
3 * = v 3 %
I x = ir.i %
Mijne bevindingen wijken in zooverre af van die door FRÉDÉRIC verkregen door
het onderzoek van 600 schedels uit de Straatburgsche verzamelingen, dat de obliteratie
der sutura sagittalis minder frequent voorkomt dan die der sutura coronaria en zelfs
minder veelvuldig dan de vergoeiing der spheno-frontalis. Indertijd werd door mij bij het
onderzoek van 32 Niassche schedels de obliteratie der sutura sagittalis eveneens minder
frequent bevonden dan die der sutura coronaria en spheno-frontalis ').
Opmerkelijk is vooral de bij één schedel voorkomende uitsluitende en wel gedeeltelijke
obliteratie der sutura squamosa. Bij de 600 door FRÉDÉRIC onderzochte schedels
kwam dit geen enkele maal voor. Daarentegen vond ik bij 32 Niassche schedels twee
maal eene obliteratie dezer sutuur. Buitengewoon zeldzaam komt het voor, dat als eenige
naadobliteratie die van de sutura squamosa wordt opgemerkt. Deze verhouding vind ik
bij mijn Niassche schedels éénmaal en werd ook nu bij één der Tanimbarschedds opgemerkt
(schedel 67), namelijk bij het zeer jeugdige schedeltje, waarbij links de achterste
helft der sutura squamosa is geoblitereerd, terwijl rechts van zulk een obliteratie geen
sprake is.
Merkwaardiger wijze was ook bij mijn Niasschen schedel uitsluitend het achterste
deel der linker sutura squamosa geoblitereerd.
BARGE 2 ) vermeldt eveneens als groote uitzondering, dat bij een zijner Friesche
* *) J. P. KLEIWEG DE ZWAAN: Kraniologische Untersuchungen Niassischer Schädel. Haag 1915.
*) ^ BARGE: Friesche en Markerschedels Bijdrage tot de kennis van de anthropologie der bevolking in
Nederland. Akad. Proefschrift, 1912.

L.
Schedel N°. 67 rechts en links.
LINKS GEDEELTELIJKE OBLITERATIE DER SUTURA SQUAMOSA.

N°.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Sutura
coronaria.
R. en L. pars
temporalis.
L. pars complicata
ten deele.
pars temporalis.
L. en R. pars
temporalis.
L. en R. pars
temporalis.
L. en R. pars
temporalis.
R. pars temporalis
bijna vergroeid.
R. en L. pars
temporalis nagenoeg.
Sutura
sagittalis.
Pars obelica
ten deele.
Pars verticis
ten deele, pars
obelica geheel.
Pars verticis,
obelica en postica
ten deele.
Pars verticis
ten deele, pars
obelica geheel.
Sutura
lambdoidea.
Sutura spheno
frontalis.
L. en R.
Begint R.
L. en R. nagenoeg.
L. en R.
R. nagenoeg.
Sutura
squamosa.
achterste
helft.
Sutura mast.
occipitalis.
Sutura sphenopariëtalis.
R. en L. ten
deele.
Begint L.
R. grootendeels,L.geheel.
Sutura sphenotemporalis.
>
'Z
S
a
»
>
C/5
O
K
O
w
r
i/5

TANIMBARSCH EDELS.
terpschedels van alle naden alleen de sutura squamosa links verbeend was en ook slechts
aan de pars posterior en nog een klein deel der pars anterior.
VAN DEN BROEK') vond bij een viertal zijner Papoea-schedels eene vroegtijdige asymmetrische
verbeening der sutura squamosa. Zij was in twee gevallen zulk eene absolute,
dat het onmogelijk was het verloop der oorspronkelijk bestaan hebbende naad weder op
te sporen ; slechts de plaats, waar de sutura squamosa de sutura pariëto-mastoidea bereikte,
was nog te herkennen. De verbeening dezer naad had zich bij twee schedels op de pars
temporalis der sutura spheno-temporalis voortgezet.
Ik herinner in dit verband er aan, dat BOLK ook bij de anthropomorphen
de temporaalnaad als de laatste in de rij der naden vond, welke tot obliteratie
komen.
. Bij de sutura sagittalis vond ik, indien verbeening daarin was opgetreden, deze het
eerst in de pars obelica of in dit gedeelte het verst voortgeschreden. Op de pars obelica
volgt dan, wat betreft de obliteratie in de pijlnaad, de pars verticis. Bij een viertal
zijner schedels vond ik reeds eene geheele of gedeeltelijke obliteratie der pars temporalis
der kroonnaad, zonder dat er van eenige verbeening in de pijlnaad sprake was. Dit is
ook een afwijking van den regel, want meestal volgt de verbeening in de pars temporalis
der sutura coronalis na die van de pars obelica der sutura sagittalis. Opmerkelijk is ook
de verbeening bij schedel 63, waar de pars complicata der kroonnaad reeds gedeeltelijk
verbeend werd bevonden, terwijl de partes temporales nog niet verbeend zijn.
Verder dient opgemerkt te worden, dat bij geen enkele mijner schedels in de sutura
lambdoidea eenige verbeening werd waargenomen, terwijl bij drie schedels in de sutura
spheno-pariëtalis, welke in den regel het laatst schijnt te verbeenen, eene gedeeltelijke
of algeheele obliteratie is opgetreden.
Onder mijne schedels met obliteratie van de pijlnaad bevond zich geen enkele,
waarbij de verbeening uitsluitend in deze naad werd geconstateerd.
De verbeening in de kroonnaad bleek bij de meeste schedels beiderzijds voor te
komen; twee maal echter vond ik eene verbeening uitsluitend rechts'en slechts eenmaal
eene gedeeltelijke obliteratie uitsluitend aan de linker schedelhelft.
Ossicula wormiana constateerde ik bij 9 (50 %) schedels in de lambdanaad, bij
6 (33.3 %) in de sutura mastoideo-occipitalis. In de sutura coronaria komen bij één
schedel talrijke kleine wormiaansche beentjes in de sutura mastoideo-pariëtalis voor.
Bij schedel 73 bestaat een os triquetrum, tusschen de beide suturae lambdoideae,
ter hoogte van het lambda. Metopisme werd bij geen enkelen mijner schedels gezien,
evenmin constateerde ik bij de Tanimbarschedels stenokrotaphie. De kortste sutura
spheno-pariëtalis was bijna 10 mM. lang, dus slechts even beneden de hoogste grens der
stenokrotaphie; de langste spheno-pariëtaalnaad bleek 2 cM. lang te zijn.
Bij één schedel slechts vond ik beiderzijds een os epiptericum typicum. Aan beide
schedelhelften bleek de groote vleugel van het wiggebeen bijzonder laag te zijn. Bij
schedel 73 vond ik aan de linkerzijde een os epiptericum typicum. Bij den eersten schedel
is het rechter os epiptericum grooter dan het linker. Bij schedel 73 dringt het rechter
wandbeen diep tusschen slaapbeen en voorhoofdbeen in. De sutura spheno-pariëtalis rechts
komt vrij wel overeen met de onderrand van het os epiptericum links. Het gebied van
het epiptericum links wordt dus rechts ingenomen door het wandbeen. De geheele
bovenste helft van de schub van het rechter slaapbeen ligt boven het niveau der sutura
spheno-pariëtalis ; het maakt den indruk, alsof ook rechts een os epiptericum typicum heeft
0 A. J. P. VAN DEN BROEK: Untersuchungen an Schädeln aus Niederländisch—Süd-West-NeuGuinea.
Nova Guinea, vol VII, 1915.
— 24 —

m -'"
^W-\
Wfc- v x_
k\ r>"v.--
1^.
^ ^ ^
-*\. 'JU
^ ^ ^ ^
Schedel N°. 73 rechts.
Schedel N°. 73 links.
i
im

TANIMBARSCHEDELS.
bestaan, dat echter naar boven toe met het parietale is vergroeid. Van een rest eener
naad tusschen epiptericum en parietale is echter niets te zien.
Ik heb nog nagegaan, of bij die schedels, waar een duidelijke eenzijdige afplatting
van het achterdeel van 't parietale en 't achterhoofd opgemerkt wordt, aan de zijde dier
afplatting de sutura spheno-pariëtalis korter is dan aan de andere zijde. Bij 10 mijner
schedels, naar een uitgesproken plagiocephalie bestond, vond ik bij 6 ervan de sutura
spheno-pariëtalis aan de afgeplatte zijde kleiner dan aan de tegenovergestelde zijde, bij
drie daarentegen bleek deze naad aan de afgeplatte zijde juist grooter te zijn, terwijl bij
één schedel geen verschil rechts en links bestond. Het verband tusschen afplatting en lengte
der sutura spheno-pariëtalis bleek dus niet heel duidelijk te zijn. Wanneer wij aannemen,
dat zijdelingsche ligging van de zuigeling op een tamelijk harde onderlaag de oorzaak
der plagiocephalie is, dan blijkt dus deze wijze van liggen bij de Tanimbarschedels
geen opvallende verschuiving van het temporale aan de afgeplatte kant tengevolge te
hebben gehad.
Juist de voortdurende ligging van het hoofd op zijn ééne zijde kan misschien het ontbreken
der stenocrotaphie bij de Tanimbarschedels verklaren. Wanneer de zuigeling voortdurend
op den rug wordt gelegd, gelijk in Nias het geval is, heeft op het achterhoofd een druk
plaats in eene richting van achteren naar voren en kan dus het slaapbeen, bij den pasgeborene
door de zijfontanel van het voorhoofdsbeen gescheiden, naar voren verplaatst worden
en dus het voorhoofdsbeen naderen, hetgeen eene verkorting der sutura spheno-pariëtalis
tengevolge heeft. Bij mijne Niassche schedels vond ik links de gemiddelde lengte der
sutura spheno pariëtalis slechts 10,9 111M, dus maar even boven de grenswaarde van stenokrotaphie,
terwijl rechts het gemiddelde slechts 11,6 mM. bedroeg; echter zijn er verscheidene
onder deze schedels, waarbij deze naad slechts een paar mM. lang is, waar
dus een sterke stenokrotaphie bestaat. Voor deze opvatting omtrent het ontstaan der
stenokrotaphie kan ook pleiten, dat bij stammen in onzen Oost, waar de gewoonte bestaat
het hoofdje der zuigelingen op kunstmatige wijze in vóór-achterwaartsche richting te verkleinen,
menigmaal stenokrotaphie is vastgesteld geworden.
Wat betreft de afzonderlijke schedelbeenderen kan ik bij mijne Tanimbarschedels
nog het volgende vermelden :
Aan het achterhoofdsbeen zijn bij een deel mijner schedels (Nos. 62, 63, 66, 70, 71
72, 73 en B) opmerkelijk de zeer krachtige lineae nuchae, tuberculum linearmu en cristaoccipitalis
externa.
Somtijds is de linea nuchae en het tuberculum linearum haakvormig naar beneden
toe omgebogen.
Bij de overige schedels daarentegen zijn deze lineae zeer zwak. De fossa retrocondyloidea
is bij de meeste schedels ondiep, de processus condyloidei zijn klein. Bij
schedel 62 en .69 vond ik echter een krachtig ontwikkelde processus condyloideus. Bij
twee schedels (61 en 65) constateerde ik rechts en links e^ne rest van de sutura occipitalis
transversa.
Bij schedel 63 bevindt zich rechts en links op eenigen afstand van de achterhoek
van het foramen magnum een beenuitsteeksel, naar het achterhoofdsgat toegekeerd.
Bovendien werd bij dezen schedel aan de rechterzijde, waar de linea nuchae inferior
met de linea nuchae superior samenkomt een proc. retromastoideus aangetroffen. Deze
zelfde processus kwam bij schedel 72 beiderzijds voor. Een fossa pharyngea merkte ik
bij één der schedels op.
Schedel 74 vertoont rechts een processus paracondyloideus, schedel A beiderzijds
zulk een beenuitsteeksel. Bij schedel 71 gaat van eiken condylus occipitalis een beenkam
uit naar voren en mediaalwaarts, die zich in de mediaanlijn tot een klein beenuitsteeksel
— 2 5 — 3

TANIMBARSCHEDELS.
vereenigen. Tusschen beide beenkammen bevindt zich een kanaalvormige verdieping, die
blind eindigt.
Aan het wandbeen valt bij mijne schedels nog het volgende op te merken: Een
foramen parietale te weerszijde der sutura sagittalis vond ik bij io mijner schedels. Eén
enkel foramen parietale en wel in het rechter wandbeen ter zijde van de pijlnaad constateerde
ik bij één schedel, in het linker parietale bij twee schedels. Bij één schedel
bevonden zich twee foramina, echter beide gelegen in het rechter parietale ter zijde van
de sutura sagittalis. Eén foramen parietale in het linker wandbeen en twee in het rechter
zag ik bij twee schedels. Eén foramen parietale in het linker en drie in het rechter vond
ik bij i schedel. Geen enkel foramen parietale had slechts één schedel.
Een processus asteriacus aan de achteronderhoek van het parietale werd te weerszijde
bij schedel 63 opgemerkt.
Wat de regio supraortibalis aangaat, vond ik bij 7 schedels type I van CUNNINGHAM,
waarbij dus de drie elementen, de margo supraorbitalis, arcus superciliaris en het trigonum
supraortibale min of meer van elkaar te onderscheiden zijn. Type II, waarbij de arcus
superciliaris met het mediale deel van de margo orbitalis vergroeid is, constateerde ik
bij 10 schedels. Bij het jeugdige schedeltje 67 waren de arcus superciliaris en de glabella
volstrekt niet te herkennen. Een torus supraorbitalis, waarbij de arcus superciliaris, de
margo supraorbitalis en het trigonum supraorbitale tot één onderbroken, sterk vooruitspringend
geheel vereenigd zijn, heb ik bij de Taminbarschedels niet aangetroffen.
3 De onderscheiding tusschen type I en II van CUNNINGHAM bleek mij ook nu weer
somtijds zeer moeilijk te zijn, daar 't niet goed mogelijk was met zekerheid te bepalen,
of men al of niet met een vergroeiing van arcus superciliaris en margus supraorbitalis
te doen heeft. Het komt namelijk voor, dat tusschen de arcus superciliaris en de margo
supraorbitalis geen duidelijke grens bestaat, terwijl de margo supraorbitalis toch
duidelijk als scherpe rand te herkennen is. Ook wanneer de arcus superciliaris zeer
zwak ontwikkeld is, kan het uiterst moeilijk zijn de onderscheiding tusschen beide typen
te maken. Ter vergelijking deel ik mede, dat ik bij 28 Niassche schedels 17 maal
type 1 van CUNNINGHAM vond en 11 maal type II en dat ook bij deze schedels type III
bleek te ontbreken.
Een krachtigen arcus superciliaris vond ik bij 9 schedels, bij de overige is de
wenkbrauwboog matig of zwak ontwikkeld. Met een krachtig ontwikkelde wenkbrauwboog
gaat bij de meeste schedels gepaard eene duidelijk zichtbare glabella en een sterkgebouwde
margo supraorbitalis.
Het viel mij op, dat bij een aantal mijner schedels (62, 63, 65, 66, 71) de margo
supraorbitalis van af de inscisura supraorbitalis eerst een eind horizontaal lateraalwaarts
verloopt om dan, iets boven de sutura fronto-malaris, plotseling min of meer steil naar
beneden toe om te buigen. Bij deze schedels verloopt de margo supraorbitalis dus niet
van af de inscisura supraorbitalis geleidelijk zijwaarts naar beneden, maar ligt de rand
grootendeels horizontaal. Dit verloop van den bovenoogkasrand geeft eene eigenaardige
uitdrukking aan den gelaatsschedel. Deze schedels zijn bovendien gekenmerkt door een
wijd zijwaarts uitstaan der processus zygomatici van het voorhoofdsbeen en door een
wijkend, weinig gewelfd voorhoofd. Het orbitale deel van het voorhoofdsbeen steekt bij
deze schedels een eind vóór de orbita naar voren uit en het nasale deel van het os frontis
verloopt in schuine richting van boven voor naar beneden achter.
Daar de indruk, dien de regio supraorbitalis op ons maakt, behalve van de ontwikkeling
der regio orbitalis, nog afhankelijk is van de neiging en de welving van het
frontale,, heb ik bij mijne schedels bepaald den welvingsindex van het frontale, den bregmahoek
en den liggingsindex van het bregma.

N°.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Deze bedragen bij mijne schedels het volgende :
Welv. Index v. 't Frontale.
86,9
88,0
89,5
90,8
92,2
88,3
88,9
93,3
85,1
90,1
89,6
85,5
9i,i
84,9
88,0
87,7
87,1
80,2
Bregmahoek.
59°
60 °
59°
60 °
61 °
67°
69°
64°
66°
61 °-
61 °
57°
60 °
57°
59°
61 °
57°
62 °
TANIMBARSCHEDELS.
Liggings-Index v. 't Bregma.
3 2 ,7
30,9
3°>°
3i,4
29,7
24,1
23,0
26,8
27,1
25,6
26,9
35,7
32,9
34,2
28,9
S*, 2
3i,4
27.4
Onder den welvingsindex van het frontale verstaat men de procentische verhouding
tusschen koorde- en boogafstand van het nasion tot het bregma. De bregmahoek is de
hoek, dien de bregma-glabellalijn maakt met den glabella-inionlijn. Ter bepaling van den
liggingsindex van het bregma laat men van uit het bregma een loodlijn neer op de
glabella-inionlijn en bepaalt dan de procentische verhouding van het stuk, gemeten van
het kruispunt beider lijnen tot aan de glabella, tot de geheele glabella inionlijn.
Als gemiddelden welvingsindex van het frontale vind ik bij de Tanimbarschedels
88.2, als bregmahoek 6i° en als gemiddelden liggingsindex van het bregma 29,4.
Ter vergelijking noteer ik, dat ik bij mijn Niassche schedels een gemiddelden welvingsindex
heb bepaald van 86,02. De index der Tanimbarschedels is dus grooter dan die der
Niassche schedels; eerstgenoemde schedels hebben dus een minder gewelfd voorhoofd.
De bregmahoek bedroeg bij mijn Niassche schedels gemiddeld 58,11°, bij de Tanimbarschedels
61°, waaruit men dus eene geringere neiging van het voorhoofd bij de Tanimbarschedels
kan afleiden. De gemiddelde liggingsindex van het bregma der Tanimbarschedels
(29,4) is kleiner dan dien der Niassche schedels (30,87), wat eveneens op een geringere
neiging van het voorhoofd bij de Tanimbarbewoners wijst. Dus bij de Tanimbarschedels
heeft men eene geringere welving en tevens eene kleinere neiging van het voorhoofd
dan bij de Niassche schedels.
VAN DEN BROEK vond bij zijn Papoeaschedels de welving van het voorhoofd ongeveer
even groot als die der Tanimbarschedels, namelijk 88,8. Daarentegen bleek bij de
Papoeaschedels de bregmahoek kleiner te zijn dan bij mijne Tanimbarschedels.
De door SCHWALBE voor den modernen mensch aangegeven variatiebreedte voor
den bregmahoek reikt van 53—66°. Evenals bij mijn Niassche schedels het geval was,
vond ik bij de Tanimbarschedels het minimum boven de door SCHWALBE gepostuleerde
onderste grens gelegen, daarentegen valt het maximum boven het door SCHWALBE aangegeven
hoogste cijfer.

TANIMBARSCHEDELS.
Het door SCHWALBE voor den recenten mensch bepaalde maximum voor den liggingsindex
van het bregma bedraagt 34,3; bij één der Tanimbarschedels ligt de index
echter ietwat hooger (35,7).
Daar het inion een zeer variabel punt is aan den schedel, bij den eenen vrij hoog,
bij den anderen opvallend laag gelegen, en dientengevolge de glabella-inionlijn een zeer
verschillend verloop kan hebben, lijkt het mij beter ter bepaling van de neiging van het
voorhoofdsbeen een andere lijn als basis te nemen, die minder afhankelijk is van eene
wat ligging betreft wisselend beenpunt. Daarvoor zou mijns inziens aan te bevelen zijn
de lijn, die van uit de glabella naar achteren toe evenwijdig aan de oogoorlijn getrokken
wordt. De glabella-inionlijn is bovendien niet altijd met zekerheid aan te geven, daar
het niet zelden gebeurt, dat men omtrent de juiste ligging van het inion in twijfel verkeert.
Aan de bepaling van den liggingsindex van het bregma hecht ik niet veel beteekenis,
vooreerst omdat deze index afhankelijk is van het verloop der glabella-inionlijn en verder
omdat deze index ook beïnvloed wordt door de lengte van de koordeafstand glabellabregma
en door de lengte van de glabella-inionlijn. Wanneer wij de bovenstaande tabel
nagaan, dan zien wij wel in het algemeen, gelijk te verwachten is, met een kleineren
bregma-hoek gepaard gaan een grootere liggingsindex van het bregma. Schedel 70
heeft bij den kleinsten bregma-hoek (57°) tevens den grootsten liggingsindex (35.7), terwijl
omgekeerd de schedel (65) met den grootsten bregma-hoek (69°) den kleinsten liggingsindex
bezit, namelijk 23,0. Daartegenover staat echter, dat de drie schedels met een
bregma-hoek elk van 57° een liggingsindex hebben resp. van 35,7—34,2 en 31,4; deze
indices verschillen dus niet onbelangrijk. Schedel 61, welke een kleineren bregma-hoek
heeft dan schedel 62, heeft ook een kleineren liggingsindex en niet, gelijk men verwachten
zou, een grooteren index. Dergelijke tegenstrijdigheden zijn ook bij andere schedels op
te merken.
Een naar voren uitpuilende regio supraorbitalis en supranasalis vinden wij vooral
bij de schedels 59, 62, 63, 65, 66, 68, 70, 71, 72 en 73. Gaan wij na, waaraan deze is
toe te schrijven, namelijk aan een grooteren sinus frontalis, resp. krachtig ontwikkelde
sinuswand met haar aangrenzende deelen, dan wel aan eene sterkere neiging of geringere
welving van het voorhoofdsbeen, dan blijkt het volgende:
Bij schedel 69 is de welvingsindex 86.9, de bregma-hoek 59°. De welvingsindex
is dus kleiner dan het gemiddelde en eveneens is dit het geval met den bregma-hoek.
Het laatste, de sterkere neiging van het voorhoofdsbeen werkt de uitpuiling in de hand,
daarentegen de meerdere welving deze weer tegen.
Schedel 62 heeft een welvingsindex van 90,8 en een bregma-hoek van 6o°. Hier
hebben we dus een grooteren welvingsindex en een kleinere bregma-hoek ; beide factoren
werken de uitpuiling in de hand.
Bij schedel 63 vond ik een welvingsindex van 92,2 en een bregma-hoek van 61°.
In dit geval wordt de uitpuiling door een geringere welving dan het gemiddelde verhoogd.
Schedel 65 heeft een welvingsindex van 88,9 en een bregmahoek van 69°. Hier
wordt dus door de grootere bregmahoek het naar voren treden verminderd en moet deze
uitsluitend op rekening gebracht worden van de krachtig ontwikkelde sinus frontalis en
aangrenzende deelen.
Bij schedel 66 is de welvingsindex 93,3, de bregmahoek 64°. In dit geval werkt
de geringe welving van 't voorhoofd het naar voren uitpuilen der glabellairstreejc in de
hand, daarentegen wordt het door de geringe neiging van het os frontis verminderd.
Schedel 68 heeft een geringere welving van het voorhoofdsbeen, waardoor
het uitpuilen versterkt wordt. Bij schedel 70 vindt men eene sterkere welving en
tevens een sterkere neiging dan 't gemiddelde; het eerste werkt de uitpuiling tegen, het
— 28 —

TANIMBARSCHEDELS.
laatste vermeerdert haar. Bij schedel 71 doen zoowel de geringe welving als de
sterkere neiging van 't voorhoofdsbeen de glabellair- en supraorbitaalstreek sterk naar
voren treden.
Schedel 72 heeft een grootere welving dan het gemiddelde, die dus een naar voren
treden van glabella en zijdelings daarvan gelegen deelen tegengaat, terwijl daartegenover
de zeer sterke neiging van het voorhoofd krachtig tot dat naarvorentreden bijdraagt.
Ten slotte doet eveneens bij schedel 73 de sterke neiging van het voorhoofdsbeen
de uitpuiling toenemen.
Bij de schedels 62, 63, 68, 71 en 73 wordt dus het naar voren treden der glabellairen
supraorbitaalstreek hetzij door eene geringere welving of door eene sterkere neiging
van het voorhoofd of door beide in de hand gewerkt. Bij de overige schedels werken
beide factoren in tegengestelden zin daarop.
Wat het slaapbeen betreft, vond ik bij de meeste schedels de squama klein en laag.
Het verloop der sutura squamosa is in den regel weinig convex. Een duidelijke crista
supramastoidea, zich uitstrekkend van den processus zygomaticus over de schub naar achteren
naar de linea temporalis inferior, heb ik bij zes schedels opgemerkt. Twee schedels
vertoonen eene spina supermeatum aan den achterbovenrand van den porus acusticus
externus. De meatus auditorius externus heeft bij de meeste schedels een ellipsvorm en
is tevens in den regel ietwat schuin gericht; slechts bij een viertal schedels vond ik
den meatus nagenoeg verticaal staand. De processus mastoideus was bij verscheidene
schedels opvallend klein. Als gemiddelde lengte van dezen processus vond ik 1,01 cM. ;
het minimum bedroeg 0,4 cM. (!), het maximum 1,61 cM. VAN DEN BROEK meent aan
zijn Papoeaschedels opgemerkt te hebben, dat de processus mastoideus vooral aan de
schedels met een torus occipitalis bijzonder vlak is en weinig boven de oppervlakte uitsteekt.
Dit zou niet geheel zonder beteekenis zijn in verband met den toestand der
schedels van enkele anthropomorpche apen met hun occipitaalkam en bijna ontbrekenden
processus mastoideus. Eene dergelijke betrekking tusschen de grootte van den processus
mastoideus en de aanwezigheid van een torus occipitalis heb ik echter bij de Tanimbarschedels
niet kunnen constateeren. Den kleinsten processus mastoideus heb ik juist gevonden
aan schedels, bij welke van een torus occipitalis geen sprake is.
Bij schedel 65 bevindt zich boven en achter den porus acusticus, zoowel aan de
rechter als aan de linker schedelhelft, eene duidelijke beengroeve, naar den meatus toe
begrensd door een vlakke spina supermeatum.
Schedel 70 bezit beiderzijds een tuberculum supramastoideum anterius, aan het
einde der crista supramastoidea vóór de sutura squamosa. Opmerkelijk is ook bij dezen
schedel, dat de linker processus mastoideus niet spits eindigt, maar een tamelijk breede
ondervlakte bezit. Bij schedel 71 vond ik rechts een processus pariëtalis squamae temporalis.
Bij de schedels 59, 63 en 73 constateerde ik beiderzijds een tuberculum supramastoideum
anterius, bij schedel 72 werd dit tuberculum alleen rechts aangetroffen.
Bij schedel A is opvallend, dat de sutura spheno-temporalis in haar middendeel
hoekig in de richting van den vleugel van het wiggebeen inspringt, inplaats van nagenoeg
verticaal te loopen.
VAN DEN BROEK onderscheidt in het verloop van den sutura squamosa drie verschillende
typen :
t. de sutura squamosa, bij het sphenoid beginnend, verloopt eerst bijna recht of licht
stijgend naar achteren tot boven de uitwendige gehoorgang, buigt dan om naar onderen
en achteren in een vlakke boog, om bij den angulus mastoideus met een stompe hoek
in de sutura pariëto-mastoidea over te gaan.
— 29 —

TANIMBARSCHEDELS.
2. Het tweede type onderscheidt zich van het vorige, doordat het achterste deel, reikend
van boven den uitwendigen gehoorgang tot aan den angulus mastoideus steil naar
beneden verloopt en met een scherpe hoek in de sutura pariëto-mastoidea ombuiot.
3. De geheele sutura squamosa verloopt boogvormig en gaat bij den angulus mastoideus
met een scherpen of stompen hoek in de sutura pariëto-mastoidea over. De hoogste
plaats ligt bij dit naadverloop meestal vóór den uitwendigen gehoorgang.
Door VAN DEN BROEK werden ten opzichte van het verloop der sutura squamosa
86 Papoeaschedels met een ongeveer gelijk aantal Hollandsche schedels vergeleken. Hij
vond, dat het eerste type bij de Papoea's meer frequent voorkomt dan bij de Hollanders ;
in dit opzicht zouden de Papoea's op een lager, een meer primitief niveau staan dan
andere rassen.
Papoeaschedels. Hollandsche schedels.
Type 1 : . . . . 40 = 46,5 % Ig = 24,0%
.1 2: . . . . 17 = 19,5% 18 = 22 %
h 3 : . . . . 29 = 34,0 % 43 - 53 o/o
Bij de Tanimbarschedels vind ik:
Type 1 : . . . . 61,1 %
» 2 : . . . . 5,5 %
" 3 : 33i3 /o
Ik constateerde dus bij de Tanimbarschedels type 1 nog frequenter dan VAN DEN
BROEK bij zijn Papoeaschedels. Waar eene plotselinge steile ombuiging van het achterste
deel der squamosa naar beneden (type 2) werd aangetroffen, vond ik die echter niet boven
den meatus auditorius externus, maar meer naar achteren daarvan. Het type 3 komt in
frequentie bij Tenimbar- en Papoeaschedels opmerkelijk overeen.
Bij schedel 59 werd een foramen pterygospinosum gevonden.
Wat den aangezichtsschedel betreft, merk ik nog op, dat de fossa canina bij de
meeste schedels weinig of slechts matig diep is ; slechts bij een paar schedels, o. a.
schedel 62, werd een diepere fossa canina aangetroffen. Beiderzijds eene sutura infraorbitalis
vond ik bij 13 schedels, uitsluitend links bij twee schedels, alleen rechts bij slechts
één exemplaar. Bij twee schedels slechts ontbrak zoowel rechts als links deze naad.
MARTIN geeft op, dat in haar faciaal gedeelte deze sutuur bij Europeesche schedels in 20—40 %
voorkomt; opvallend is dus zeker het bijzonder hooge percentage bij de Tanimbarschedels
(88,8 % !). Andere groepen zooals de Negers en Oud-Egyptenaren zouden veel lagere
percentages vertoonen (FRÉDÉRIC), daarentegen is de sutura infraorbitalis bij Eskimoschedels
zeer frequent waargenomen.
De sutura palatina transversa heeft bij 10 schedels vrijwel een rechtlijnig verloop ;
bij schedel 61 verloopt zij rechts rechtlijnig en links naar achteren convex. Bij schedel 62
verloopt zij schuin zijwaarts en tevens naar achteren; drie schedels hebben een min of
meer sterk convex naar voren verloopende sutura transversa.
Eene sutura inscisiva werd bij de schedels 61, 64, 67 en 74 opgemerkt. De sutura
palatina bleek bij schedel 65 in haar voorste deel talrijke kleine kronkelingen té bezitten,
terwijl zij meer naar achteren toe nagenoeg verbeend was. Bij een paar schedels vond
ik in de beide gehemeltebeenderen het foramen palatinum posterius naar achteren toe door
een dunne naar beneden uitspringende beenplaat begrensd.
Bij schedel 71 gaat van de basis der spina nasalis posterior van het harde gehemelte
een verheven beenrand naar voren en lateraalwaarts naar de sutura palatina transversa,
— 30 —

TANIMBARSCHEDELS.
waardoor een driehoekig, ietwat verheven mediaan veld van de zijdelings daarvan gelegen
deelen wordt afgegrensd. Nog bij een paar andere schedels zag ik deze begrenzing min
of meer duidelijk.
De vorm en de stand der neusbeenderen bleek zeer uiteen te loopen. Bi] de
meeste schedels zijn de neusbeenderen zandloopervormig, lang, smal en vrij sterk naar
voren uitstekend. Bij andere schedels daarentegen komen de neusbeenderen niet of
nagenoeg niet uit het frontale vlak naar voren en zijn zij tevens breeder en korter.
Wat de kromming der neusbeenderen betreft constateerde ik bij 9 schedels type I
en bij 6 type III ; bij de overige waren de neusbeenderen te defect om hun kromming te
bepalen. Bij type I vindt men concaafgebogen neusbeenderen met vrij gelijkmatige concaviteit
en met de diepste plaats ongeveer in het midden van het neusbeen. Bij den
anderen vorm heeft men te doen met rechte neusbeenderen, met vrijwel gestrekt verloop
en waarbij de diepste plaats gelegen is aan het bovengedeelte. Een convexe neusrug
werd bij mijn Tanimbarschedels niet opgemerkt.
Opvallend smal en klein zijn de neusbeenderen van schedel 70.
De sutura naso-frontalis verloopt bij de meeste schedels boogvormig naar boven ;
eigenaardig is het verloop dezer sutuur bij schedel 60, omdat daar het linker neusbeen
hooger reikt dan het rechter en tevens het bovenste mediale hoekdeel van het linker
neusbeen zich over de mediaanlijn naar rechts uitstrekt. Bij schedel 61 heeft juist het
tegenovergestelde plaats, want daar reikt juist het rechter neusbeen hooger dan het linker.
Bij schedel A vond ik de sutura internasalis in haar onderste helft verbeend, terwijl zij
bij schedel 71 geheel geoblitereerd bleek te zijn.
De vorm der apertura piriformis narium wisselt eveneens bij de verschillende
schedels Bij de meeste schedels is zij slechts kort en weinig breed, niet zelden vrijwel
even hoog als breed. Het laatste vond ik bij 9 schedels. Een infantiele vorm van den
onderrand der apertura piriformis werd bij 11 schedels aangetroffen, de typische anthropine
vorm slechts bij 4 exemplaren. Een sulcus praenasalis vond ik bij de schedels 69 en 74,
eene fossa praenasalis bij schedel 70.
Bij den infantielen vorm zetten de zijranden der apertura piriformis naar beneden
toe zich voort op de voorvlakte van den processus alveolaris, iets terzijde van de spina
nasalis waar zij blind eindigen. Eene fossa praenasalis ontstaat, als de zijranden der
apertuur naar beneden zich meer mediaalwaarts uitstrekken en met de spina nasahs in
verbinding treden. Wanneer de afzonderlijke bestanddeelen aan den onderrand der apertuur
niet meer te herkennen zijn en dus de apertura piriformis naar beneden scherp begrensd
is, doordat de spinaalcrista met de randen der apertuur tot één vormsel vereenigd zijn,
spreekt men van den typisch anthropinen vorm. Een sulcus praenasalis ontstaat, wanneer
de zijranden der apertura zich naar beneden toe slechts weinig mediaalwaarts wendend
op den processus alveolaris voortzetten. Deze sulcus komt vooral bij prognathe schedels
voor; ook bij de Tanimbarschedels, bij welke de sulcus aangetroffen werd, staat de
bovenkaak meer naar voren. _
Kryptozygie constateerde ik bij 13 schedels, phaenozygie slechts bij 5 exemplaren.
Een min of meer duidelijke processus marginälis werd bij 13 Tanimbarschedels waargenomen
Bij schedel 71 is de sutura zygomatico-maxillaris grootendeels verbeend, bij schedel
72 is dit rechts gedeeltelijk het geval. Daarentegen werd bij schedel A eene vergroeiing
der sutura zygomatico-temporalis aan de linkerzijde geconstateerd.
Bij de meeste schedels heeft de orbita een min of meer rechthoekige gedaante met
afgeronde hoeken en staat zij slechts weinig schuin.
De snijtanden en hoektanden der bovenkaak bleken bij schedel 60 horizontaal
afgevijld te zijn. De alveolus van den tweeden molaar bevat bij. dezen schedel slechts
— 3 1 —

TANIMBA RSCHEDELS.
twee wortelvakken, daarentegen de beide alveolen der derden molaren ieder drie wortelyakken.
Bij schedel 61 bevatten de beide alveolen van den eersten praemolaar slechts
één wortelvak, de alveolus van den rechter eersten praemolaar staat zeer schuin van
links achter naar rechts voor. Eene sterke horizontale afslijting der beide tweede molaren
en van den linker derden molaar vond ik bij schedel 63. Daarentegen bleken bij schedel
69 de kronen der beider linker praemolaren zeer sterk horizontaal afgesleten te zijn, wat
ook het geval is met den rechter tweeden praemolaar en de beide eerste molaren.
De rechter tweede molaar heeft bij dezen schedel vijf „Hoeker" ; de alveolus van den
derden molaar slechts één wortelvak.
Aan schedel 69 vond ik vijf snijtanden in den bovenkaak ; de beide tweede molaren
hebben bij dezen schedel slechts drie Hoeker.
Een eigenaardig gebit heeft schedel 70:
Van Dr. J. A. W. VAN LOON, lector aan het Tandheelkundig Instituut te Ui recht,
kreeg ik omtrent dit gebit de volgende inlichtingen, terwijl Dr. J. E. GREVERS, directeur
van genoemd instituut, zoo vriendelijk was, nevensgaande Röntgenfoto te vervaardigen.
De aan dezen schedel geconstateerde afwijking is een zeer zeldzame. Hoewel alle normale
elementen in de bovenkaak verdwenen zijn, vindt men ter plaatse van den rechter
eersten incisief een klein afzonderlijk kegeltandje, waaromheen zich een vreemdsoortig
lichaam bevindt. Dit lichaam blijkt bij nader onderzoek te bestaan uit glazuur en tandbeen
en te zijn opgebouwd uit verscheidene kegelvormige tandjes, die met elkaar gecoalesceerd
zijn en gegroepeerd staan om het afzonderlijke kegeltandje. De kogelvormige
kroontjes der verschillende tandjes zijn duidelijk te herkennen. Wij hebben hier een
conglomeraat van meerdere kegeltandjes. Zulke conglomeraten komen meestal voor op
de plaats van den eersten incisief en in de praemolaarstreek ter plaatse van den eersten
of tweeden praemolaar. Het zijn de plaatsen, waar overtollige elementen zich gaarne
vertoonen ; het aantal der kegeltandjes kan zeer verschillend zijn. Wat den oorsprong
betreft, vindt men in deze conglomeraten, indien zij in de incisiefstreek voorkomen de
materie van den eersten normalen incisief plus de materie van den overtollio-en incisief
(casu quo overtollige incisivi) en indien zij in de praemolaarstreek voorkomen de materie
van een der normale praemolaren plus die van een of twee overtollige praemolaren. VAN
LOON meent, dat aangezien volgens zijne opvatting de verschillende elementen van het
menschelijk gebit concrescentieproducten zijn van een bepaald aantal kegeltanden, deze
conglomeraten hun ontstaan te danken hebben aan het achterwege blijven der concrescentie.
Dat de componenten van den eersten normalen incisief versmelten met de componenten
van overtollige incisivi ziet men herhaaldelijk en geeft de verklaring van het
groote aantal kegeltandjes. Hetzelfde geldt voor de praemolaren.
Anderen echter zien in deze conglomeraten een zuiver teratologisch verschijnsel
zonder bepaalde beteekenis. '
Hoogstwaarschijnlijk heeft in het gebit van dit individu de rechter eerste incisief
ontbroken en is deze in den schedel geretineerd gebleven als conglomeraat.
De alveolen der beide tweede molaren van schedel 73 bezitten slechts twee wortelvakken.
Schedel 74 vertoont eene horizontale afvijling der snij- en hoektanden.
Van schedel A is de kroon van den linker eersten molaar zeer sterk horizontaal
afgesleten.
Wat den uiterlijken vorm der schedels betreft, komt het mij voor duidelijk twee
verschillende typen te kunnen onderscheiden. Het prototype der eerste groep is schedel
62. De schedels tot dit type behoorend onderscheiden zich door een wijkend voorhoofd,-eene
naar voren uitpuilende glabella en vooruitspringende arcus superciliares, een
diepliggende neuswortel, een schuin van boven voor naar beneden achter gerukte pars
— 3 2 —

RÖNTGENFOTO, TOONENDE DE GEBITAFWIJKING VAN
SCHEDEL N°. ^0.

.
H-
*
Wff¥~'
HP -
i '
t8BPlvP*»K&M[
1 1
BS IbÄi.
bk.K ^ifŒ^Ê
Hk;
^P^iiB
*
-
^^H
* - —
"^B
B^P
l> ;/ 4fr
NORMA FRONTALIS.
Schedel N°. 62.
NORMA LATERALIS.
Schedel N°. 62.
F^
f j
m a iL. - ^fl
^^^H
"J

«
TANIMBARSCHEDELS.
nasalis van 't voorhoofdsbeen, een lange smalle, sterk naar voren uitstekende neus,
een massale margo supraorbitalis, vleugelachtig, bijna horizontaal uitstaande processus
zygomatici vaii het voorhoofdsbeen, een sterk convexen jukboog, phaenozogie, een
krachtige en scherpe linea temporalis van het voorhoofdsbeen, krachtig ontwikkelde
lineae nuchae en protuberantia occipitalis externa, welke laatste bij sommige schedels haakvormig
naar beneden omgebogen is. De tot deze groep behoorende schedels zijn massief
gebouwd en zwaar. Behalve bij N°. 62 vindt men dit type min of meer duidelijk bij de
schedels 59, 63, 65, 66, 68, 70, 71, 72 en 73.
Daarentegen vertoonen de schedels van het andere type een meer gewelfd voorhoofd,
de glabella en arcus superciliares treden bij deze groep minder naar voren, de
margo supraorbitalis is gracieler van bouw, de linea temporalis minder krachtig en minder
scherp, de neuswortel is minder diep, de processus nasalis van 't voorhoofdsbeen staat
meer verticaal, de neus is breeder en vlakker. Bij schedel B b.v. liggen de neusbeenderen
vrijwel in hetzelfde vlak als de processus frontales der bovenkaken. Verder zijn bij deze
groep van schedels de processus zygomatici van het voorhoofdsbeen minder krachtig en
meer naar beneden verloopend, de jukbogen staan dichter bij den schedel, de lineae nuchae,
crista occipitalis en protuberantia occipitalis externa zijn minder krachtig gebouwd. Deze
groep van schedels, waartoe ik als min of meer duidelijke representanten zou willen rekenen
de exemplaren 60, 61, 64, 67, 74 en A zijn over het algemeen gracieler van bouw en
lichter van gewicht ; zij hebben meer een vrouwelijk karakter. Sommige schedels b.v.
62 en 74 maken den indruk van overgangsvormen dezer beide groepen te zijn. Ter
karakteriseering van beide typen geef ik naast elkaar eene afbeelding van de schedels
62 en 74, waaruit de verschillen duidelijk blijken. Gemakshalve onderscheid ik beide
typegroepen als groep A en B. De duidelijkste representanten van groep A hebben
eenige overeenkomst met den bouw van Australische schedels.
f
— 33 —

HOOFDSTUK III.
METINGEN AAN DEN HERSENSCHEDEL.
Voor de grootste lengte mijner schedels vind ik de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Grootste lengte.
17,5
i5,5
16,5
17,6
16,6
17,0
- 16,4
17,6
17,0
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Grootste lengte.
16,0
i7,4
17,3
16,4
18,3
18,5
16,5
i7,7
17,0
Als gemiddelde waarde voor de grootste lengte vind ik 17,0 cM. ; het maximum
bedraagt 18,5 en het minimum 15,5 cM. Van groep A hebben 6 schedels eene lengte
grooter dan het gemiddelde, bij 4 schedels daarentegen is de schedellengte geringer dan het
gemiddelde. Wat type B betreft, vind ik van de 6 hiertoe behoorende schedels er 3 met
eene schedellengte kleiner dan het gemiddelde, bij twee is de lengte even groot als het
gemiddelde en slechts bij één exemplaar overtreft de lengte het gemiddelde.
Er bestaat een verschil bij beide groepen in schedellengte ; de gemiddelde absolute
schedellengte bedraagt bij groep A 17,22 cM , terwijl die van groep B slechts 16,7 cM. is.
De kleinste schedellengte behoort bij een representant van groep B, de grootste
(18,5 cM.) bij een schedel van type A.
De gemiddelde schedellengte der dolichocéphale schedels is 17^93 c ^-
„ „ „ „ mesocephale ,, ,, I7, 22 »
„ ,*,' „ „ brachycephale „ „ 16,16 „
— 34 —

NORMA FRONTALIS.
Schedel N°. 74.
NORMA LATERALIS.
Schedel N°. 74.
#

Nevenstaande schema geeft aan de schedellengten
van mijn eigen schedels en die van MEIJER, LANGEN en
FORBES.
De abscis blijkt, in aanmerking genomen het betrekkelijk
gering aantal schedels, eene zeer lange te zijn ;
zij strekt zich uit van 15,5 tot 19,0 cM. De curve heeft
TANIMBARSCHEDELS.
een zeer onregelmatig verloop, wat er op wijzen kan, dat men met een materiaal te
doen heeft, dat sterk gemengd is en niet tot één enkel type behoort. Het maakt den
indruk, dat men te maken heeft met twee groepen van schedels, de eene gegroepeerd
om een gemiddelde van 16,5 cM. en de andere om een gemiddelde van 17,5 cM. De
Tanimbarschedels van MEIJER hebben eene schedellengte van 16,2 — 18,4 cM., die van
FORBES van 15,6—17,9 en die van LANGEN eene schedellengte tusschen 15,8 en 19,0 cM.
Voor de grootste breedte vind5 ik bij mijne schedels de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Schedelbreedte.
13,8
12.6
13,0
12,8
12,8
!3,o
!35 i>
Bij de schedels van LANGEN wisselen de breedten tusschen 12,9 en 14,4 cM., bij die van
FORBES tusschen 13,1 en 15,7 cM. en bij de exemplaren van MEIJER tusschen 13,5 en 15,5 cM.
Nevensgaand schema geeft een overzicht van
de breedten der verschillende Tanimbarschedels. Ook
1
hier zien wij, in aanmerking nemend het betrekkelijk
klein aantal schedels, een lange abscis, zich uitstrekkend
van 12,4 tot 15,7 cM. De top der curve is een
SCHEDEI.BREEDTE, zeer breede, wat doet vermoeden, dat zij door sup.
— 35 —
:::3
?
LI .,
;
1
;
-«r r
r
j 1
! 1
i 1
-54,
r'- E
.1 lt
- . X i i ! : :.. -.. '"" : Wi '

TANIMBARSCHEDELS.
positie van twee verschillende toppen is ontstaan. Terwijl de schedellengten varieerden
van 19,0 — 15,5 cM., een verschil dus van 3,5 cM., wisselden de breedten tusschen 15,7
en 12,5 cM. Bij de breedten bedraagt dus 't verschil tusschen maximum en minimum
3,2 cM. De variatiebreedte is dus bij lengte en breedte vrij wel gelijk.
Voor den index cephalicus, de procentische verhouding tusschen schedelbreedte en
schedellengte vinden wij de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
l
Index Cephalicus.
78,8
81,3
78,8
72,7
77^
76,5
82,3
7^7
776
Nummer.
68
69
70
' 71
72
73
74
A
B
Index Cephalicus.
88,1
79,i
79,2
85,4
78,7
73,5
81,8
74,o
78,2
De gemiddelde index cephalicus bedraagt 78,8; als maximumwaarde vind ik 88,1
en als minimum 72,7. Van de 18 schedels blijken er te zijn 3 = 16,7% dolichocephaal,
10 = 55,5 % mesocephaal en 5 = 27,7 % brachycephaal.
De gemiddelde index cephalicus der schedels van groep A bedraagt 79,25, die van
groep B 78,33. Het verschil is dus slechts gering, doordat bij groep A zoowel de schedellengte
als de schedelbreedte grooter is dan bij groep B. Van de drie dolichocéphale
schedels behooren er twee tot groep A en slechts één tot groep B ; van de vijf brachycephale
exemplaren drie tot groep A en twee tot groep
B; ook in dit opzicht zijn de verschillen dus gering.
Op nevensgaand schema zijn de hoofdindices
van alle mij bekende Tanimbarschedels aangegeven.
Het blijkt, dat een kleinere groep van dolichocéphale
schedels (18,7%) staat tegenover een grootere groep
INDEX CEPHALICUS. (43,7 %) brachycephale, resp. hyperbrachycephale,
terwijl 37,5 % der schedels mesocephaal is.
Eene groep schedels, waarvan 18,7 % dolichocephaal is en 43,7 % brachycephaal,
kan niet voor een enkelvoudige, de variatie b.v. van een mesocephaal type, worden
gehouden, vooral niet als de uiterste waarden zoo ver van elkaar afliggen. Wij zullen
bij deze schedels wel degelijk een brachycephaal van een dolichocephaal element moeten
onderscheiden.
Om te bepalen, of de dolicho- en brachycephalie door een grootere resp. kleinere
schedellengte dan wel door een kleinere resp. grootere schedelbreedte wordt veroorzaakt,
heb ik bij beide groepen afzonderlijk de gemiddelde schedellengte en schedelbreedte
uitgerekend. Bij 9 dolichocéphale schedels bedraagt:
de gemiddelde schedellengte 18 2 cM
,, ,, schedelbreedte r-, ->
Bij 20 brachycephale schedels bedraagt:
de gemiddelde schedellengte x6 6 cM
„ „*' schèdelbreedte 14,2
- 36 -

TANIMBARSCHEDELS.
Het blijkt dus, dat de gemiddelde lengte der dolichocéphale schedels 1,6 cM.
grooter is dan die der brachycephale, terwijl de schedelbreedte der dolichocéphale slechts
0,8 cM. kleiner is dan die der brachycephale. De dolichocephalic wórdt dus meer veroorzaakt
door eene grootere schedellengte dan door eene kleinere schedelbreedte. Daarentegen
vond ik bij mijne Niassche schedels, dat de gemiddelde schedellengte der dolichocéphale
schedels slechts 0,8 cM. meer bedraagt dan die der brachycephale, terwijl de
breedte der eerstgenoemde schedels 0,7 cM. kleiner is dan die der brachycephale. Hier
waren dus de verschillen in lengte en breedte ongeveer even groot, terwijl bij de Tanimbarschedels
het verschil in lengte bijna tweemaal zoo groot is als dat in schedelbreedte.
Bovendien is bij de dolichocéphale Tanimbarschedels de lengte der schedels 0,9 cM.
grooter dan die der dolichocéphale Niassche schedels, terwijl de breedte van eerstgenoemde
schedels 0,2 cM. grooter is dan die der Niassche. De dolichocéphale Tanimbarschedels
verschillen dus van de Niassche door eene grootere schedellengte en eveneens door eene
ietwat grootere schedelbreedte. Daarentegen is de schedellengte der brachycephale Tanimbarschedels
slechts 0,1 cM. grooter dan die der brachycephale Niassche, terwijl de schedelbreedte
der eerste schedels 0,4 cM. grooter is dan die der Niassche schedels. De verschillen
bij de brachycephale groepen zijn dus aanmerkelijk kleiner dan die der dolichocéphale.
Teneinde na te te gaan, hoe bij de Tanimbarschedels de drie groepen, de dolichocéphale,
meso- en brachycephale zich verhouden met betrekking tot de lengte- en breedtemaat,
heb ik deze maten evenals eertijds ook bij mijn Niassche schedels in een schema vastgelegd,
waarvan de abscis aangeeft de schedellengten, terwijl door de ordinaat de schedelbreedten
worden bepaald.
De snijpunten van de op de
abscis en ordinaat opgerichte
loodlijnen geven aan zoowel
de lengte als de breedte van
de verschillende schedels.
De brachycephale schedels
heb ik met kruisen gemerkt,
de dolichocéphale door pun-
ten en de mesocephale weder
met zwarte kruisen.
Het blijkt dan, dat
de brachycephale groep, wat
schedellengte betreft, zich
uitstrekt van 15,5 cM. tot
17,9 cM., terwijl de schedelbreedten
varieeren tusschen
12,6 en 15,7 cM. De brachycephale
schedels blijken dus
een tamelijk heterogene
groep te vormen, daar zoowel
korte en smalle schedels
als lange en breede daartoe
gerekend moeten worden.
De lengte van een enkele
l^v V»* N H -. » 'o » >c\ »s^ * ^ r* *\ >- *\ > 0
SCHEDELLENGTE.
dezer schedels valt in het gebied der schedellengten van de dolichocéphale, terwijl van
andere crania de schedelbreedte ligt in het gebied der breedte van de dolichocéphale
schedels. De smalste brachycephale schedel is 3,1 cM. korter dan de breedste, de kortste
— 37 —
«s
H
Q
a
ai
na
J
a
w
«
u

TANIMBARSCHEDELS.
brachycephale schedel 2,2 cM. korter dan de langste. Bij de mesocephale schedels
wisselen de schedellengten tusschen 16,5 en 18,4 cM. ; de schedelbreedten tusschen 12,8
en 14,3 cM. Hier zijn dus de verschillen belangrijk kleiner dan bij de brachycephale.
Bij de dolichocéphale schedels reikt de lengte van 17,6 tot 19,0 (verschil 2,4 cM.), terwijl
de breedte varieert van 12,8 tot 13,8 (verschil slechts 1 cM.). Van de 20 brachycephale
schedels blijkt er slechts één te zijn met een lengte kleiner dan die der dolichocéphale.
Daarentegen hebben slechts 15 brachycephale schedels een breedte grooter dan die der
dolichocéphale. Een grootere breedte en een kleinere lengte dan die dolichocéphale
hebben 14 brachycephale schedels. Van de 9 dolichocéphale schedels hebben 6 een
schedellengte grooter dan de langste brachycephaal, terwijl alle 9 een schedelbreedte
hebben grooter dan de smalste brachycephaal.
Ter vergelijking verwijs ik naar het schema door mij opgesteld voor de Niassche
schedels '). Interessant zijn vooral de verhoudingen bij de dolichocéphale schedels. Het
blijkt namelijk, dat de dolichocéphale groep der Tanimbarschedels ten opzichte van die
der Niassche schedels belangrijk naar rechts is verplaatst, dat wil dus zeggen, dat de
lengten der dolichocéphale Tanimbarschedels grootendeels die der dolichocéphale Niassche
schedels overtreffen. Bovendien echter ligt de dolichocéphale Tanimbargroep hooger dan
die der overeenkomstige Niassche schedels. Men kan daaruit afleiden, dat de dolichocéphale
Tanimbarschedels langer en tevens ietwat breeder zijn dan de dolichocéphale
Niassche schedels. De aantallen door mij onderzochte schedels komen mij nog te gering
voor om uit deze gegevens een verschil in ras tusschen deze beide dolichocéphale groepen
te durxen aannemen. Zoodra echter meer materiaal ter beschikking staat, zal het zeker
gewenscht zijn op deze verhouding bijzonder de aandacht te vestigen.
Veel geringer zijn de verschillen bij de brachycephale schedels van Nias en
Tanimbar. Bij de brachycephale Tanimbargroep ligt, gelijk gezegd, de schedellengte in
tusschen 15,5 en 17,9 cM. (verschil 2.4 cM.), bij de Niassche groep tusschen 15,2 en
18,1 cM. (verschil 2,9 cM.). Zoowel de begin- als de eindpunten verschillen dus bij beide
groepen zeer weinig. De schedelbreedten der Tanimbarschedels varieeren van 12,6 tot
15,7 cM., bij de Niassche tusschen
13,0 en 15,7; ook hier dus zijn
de verschillen zeer gering. De
dolichocéphale , Tanimbarschedels
verschillen dus meer van de dolichocéphale
Niassche, dan de brachycephale
schedels van Tanimbar
van de overeenkomstige Niassche
crania.
Op grond van de bijzondere
%gi»g van Tanimbar dicht bij
Nieuw-Guinea, heb ik ook nog een
dergelijk schema opgesteld voor
de volwassen Papoeaschedels, door
VAN DEN BROEK onderzocht.
Uit dit schema blijkt, dat
de dolichocéphale Papoeaschedels,
wat hun schedellengte aangaat,
reiken van 16,1 tot 19,0 cM. De
') J. P. KLEIWEG DE ZWAAN: Kraniologische Untersuchungen Niassischer Schädel. Haag 1915.
- 38 -

TANIMBARSCHEDELS.
grootste schedellengte komt dus geheel overeen met die der Tanimbarschedels, daarentegen
is de kortste schedellengte belangrijk kleiner dan die der dolichocéphale crania van
Tanimbar. De kortste dolichocéphale Niassche schedel is 16,5 cM. lang, de kortste
overeenkomstige Papoeaschedel 16,1 en die der Tanimbarschedels 17,6 cM. Wat de
schedelbreedte betreft, vinden wij de kleinste bij 11,5, de grootste bij 13,8 cM. gelegen.
Bij de Tanimbarschedels bedragen deze waarden resp. 12,8 en 13,8 cM. Ook hier komen
dus weer de hoogste waarden geheel met elkander overeen, daarentegen ligt het minimum
bij de Tanimbarschedels hooger dan dat der Papoeacrania. Zoowel de Tanimbar- als de
Papoeadohchocephale schedels onderscheiden zich dus van de Niassche door langere en
tevens door breedere schedels.
Opmerkelijk vooral is nog, dat terwijl onder de Tanimbarschedels een groot aantal
brachycephale voorkomen, grooter zelfs dan de dolichocéphale groep, bij de Papoeaschedels
slechts één enkele bachycephale gevonden werd. Te dien opzichte is er dus
een groot verschil te constateeren.
De dolichocéphale schedels met de grootste schedellengte zijn echter zoowel bij de
Tanimbar- als bij de Papoeagroep niet alle tevens die met de grootste schedelbreedte. Van
de drie Papoeaschedels toch met eene lengte van 19,0 cM. is er één met een schedelbreedte
van 13,8 cM. ; dat is dus tevens de grootste breedte van deze groep. De beide
andere hebben eene kleinere breedte, namelijk resp. van 12,8 en 12,1 cM. Bij de Tanimgroep
heeft de schedel met eene lengte van 19,0 cM. een breedte van 13,6 cM., dus
iets beneden de normale waarde. Goed geformuleerd moet men dus zeggen, dat er bij
de Tanimbar- en Papoeadohchocephale crania behalve langere ook ietwat breedere
schedels voorkomen en bij laatstgenoemde groep ook exemplaren, die zoowel langer als
breeder zijn.
VON TORÖK heeft naar aanleiding van zijn onderzoek van 5986 schedels van verschillende
rassen de drie hoofddimensies gemeten en te dien opzichte de volgende groepen
onderscheiden :
I. Grootste schedellengte:
a. Korte schedels (K.) 143—169 mM.
b. Middellange schedels (M.l.) 170—196 „
c. Lange schedels (L ) 197—244 „
II. Grootste schedelbreedte:
a. Smalle schedels (Sm.) . 101 —125 mM.
b. Middelbreede schedels (Mbr.) 126 —149 „
c. Breede schedels (Br.) 150 —173 ,,
III. Schedelhoogte (volgens VIRCHOW) :
a. Lage schedels (L.) 102 — 120 mM.
/;. Middelhooge schedels (Mh.). . 121 —138 „
c. Hooge schedels (H.) . . I39~i57 „
Wat de beide eerste afmetingen, de lengte en de breedte betreft, kreeg ik voor
de Tanimbarschedels de volgende uitkomsten :
— 39 —

TANIMBARSCHEDELS.
Nummer.
59
60
- 61
62
63
64
65
66
67
Lengte- en Breedteafmeting.
Ml. Mbr.
K. Mbr.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
Ml. Mbr.
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Lengte- en Breedteafmeting.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
Ml. Mbr.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
Ml. Mbr.
K. Mbr.
Ml. Mbr.
Ml. Mbr.
Hieruit volgt dus, dat er van mijne schedels 38,8 % zijn K. Mbr. en 61,1 % Ml. Mbr.
Wanneer ik deze zelfde indeeling volg voor de Niassche schedels, dan vind ik
van 85 exemplaren :
52 = 61,1 % Ml. Mbr. 4 = 4,7 % K. Sm.
23 = 27,1 % K. Mbr. 1 = 1,2 % Ml. Br.
5 = 5,8 % Ml. Sm.
Het gehalte Ml. Mbr. is dus geheel gelijk aan dat der Tanimbarschedels. De
Niassche schedels onderscheiden zich echter van de andere, omdat er ook een klein
percentage Sm. voorkomen en verder 1,2 % Ml. Br., terwijl breede schedels onder de
Tanimbarcrania niet gevonden worden.
Van de volwassen Papoeaschedels van VAN DEN BROEK zijn :
47,5 % Ml. Mbr.
30,0 % Ml. Sm.
13,7 % K. Sm.
8,8 % K. Mbr.
Deze schedels onderscheiden zich dus van die van Tanimbar en Nias door hun
groot aantal smalle, zoowel Ml. Sm. als K. Sm. en verder door het geringere aantal
Ml. Mbr. en K. Mbr.
Tanimbar
Nias . . .
Papoea .
Ml. Mbr. K. Mbr. Ml. Sm. K. Sm. Ml. Br.
61,1 %
38,8 %
27,1 %
8,8 %
0%
5,8 %
30,° %
0%
47 %
137%
0%
1,2 %
0%
KLEIWEG DE ZWAAN.
KLEIWEG DE ZWAAN.
61,1 %
47,5 %
VAN DEN BROEK.
De overeenkomst tusschen de Tanimbar- en Niasgroep is dus wat deze verhoudingen
betreft grooter dan tusschen de Tanimbar- en Papoeagroep.
De Niassche schedels staan te dezen opzichte nader bij de Papoeacrania dan de
Tanimbarschedels. —
Als hoogteafmetingen heb ik bij de Tanimbarcrania bepaald I de hoogte van
Broca, II de calottehoogte op de Glabella-Inionlijn, III de calottehoogte op de grootste
lengte, IV de hoogte van Schmidt.
I. De Hoogte van BROCA.
Hieronder verstaat men den afstand van het basion (het midden van den voorrand
van het -foramen magnum) tot aan het bregma (kruispunt van sutura sagittalis en coronaria)
— 40 —

TANIMBARSCHEDELS.
Deze hoogtebepaling heeft het voordeel, dat zij direct aan den schedel, zonder mediagram,
bepaald kan worden ; een nadeel echter van deze hoogtebepaling is, dat deze hoogte in
geenerlei constante betrekking staat tot de lengte en breedte van den schedel.
Als afzonderlijke waarden vind ik bij de Tanimbarschedels de volgende :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Hoogte van Broca.
12,7
12,1
13, 2
13, 6
14,0
13,2
Ï3, 1
13, 6
12,1 ,
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Hoogte van Broca.
Als gemiddelde waarde kreeg ik bij deze schedels 13,2 cM. ; het maximum bedraagt
14,0 cM. en het minimum 12,1 cM. De gemiddelde hoogte verschilt dus weinig
van die mijner Niassche schedels (13,06 cM.). De brachycephale Tanimbarschedels hebben
een gemiddelde hoogte van 13,04 cM., de mesocephale van 13,22 en de dolichocéphale
van 13,27 cM. Het blijkt dus, dat de verschillen in hoogte bij deze drie groepen slechts
gering zijn. Evenals bij mijn Niassche schedels vind ik bij de Tanimbarcrania de hoogte
der dolichocéphale het grootst en die der brachycephale het kleinst.
Wanneer ik de schedelhoogte der door mij onderscheiden groepen A en B bepaal,
blijkt de gemiddelde hoogte bij groep A te bedragen 13,44 cM. en bij groep B 12,80 cM.
De eerste groep heeft dus een grootere schedelhoogte dan'de andere. De twee
schedels met de grootste schedelhoogte (14,0 cM.) behooren tot groep A, die met de
kleinste schedelhoogte tot groep B.
VAN DEN BROEK vond bij zijn mannelijke Papoeaschedels eene gemiddelde Brocasche
hoogte van 13,1 cM., welke dus eveneens met die der Tanimbarschedels overeenkomt.
Voor den lengte-hoogte-index, aangevende de procentische verhouding tusschen de
grootste schedellengte en de hoogte van BROCA worden bij de Tanimbarschedels de
volgende waarden verkregen :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Lengte-hoogte Index.
72.6
78,i
80,0
77,2
84.3
77,7
79,9
77,2
71,2
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
13,0
18,8
i3,4
13,8
14,0
13,2
13,2
13, 0
12,2
Lengte-hoogte-Index.
81,2
79,3
77,4
84,1
76,5
71.3
80,0
73,4
71,8
— 41 — 4

TANIMBARSCHEDELS.
Als minimumwaarde vind ik dus 71,2 en als maximum 84,3; de gemiddelde index
bedraagt 77,4.
Wanneer men naar den lengte-hoogte-index de volgende groepen onderscheidt :
1. de platycephalegroep
2. „ orthocephale „
3. ,, hypsiceplale ,,
dan vind ik van de Tanimbarschedels geen enkelen platycephaal, daarentegen 27,7 %
orthocephaal en 72,2 % hypsicephaal. Verreweg de meeste Tanimbarcrania zijn'dus
evenals die van Nias hypsicephaal. Onder laatstgenoemde schedels vind ik 4 % platycephaal,
32 % orthocephaal en 64 % hypsicephaal.
Bij de dolichocéphale schedels vind ik als gemiddelden index 73,9, bij de mesocephale
76,8 en bij de brachycephale 80,7. Terwijl de dolichocéphale schedels dus orthocephaal
blijken te zijn, vind ik de mesocephale en brachycephale hypsicephaal. Deze
hoogere index der mesocephale en brachycephale crania is echter niet het gevolg van
eene grootere hoogte, want deze is bij genoemde schedels juist kleiner dan bij de
brachycephale; de hoogere index wordt uitsluitend veroorzaakt door een kleinere
schedellengte.
Bij groep A bedraagt de gemiddelde Brocasche index 78,17 en bij groep B 76,7:
beide groepen zijn dus gemiddeld hypsicephaal. Het betrekkelijk kleine verschil in indexwaarde
is toe te schrijven aan het feit, dat bij groep A zoowel de hoogte als de schedellengte
grooter is dan bij groep B.
GARSON vond als gemiddelde hoogte bij zijn mannelijke Tanimbarschedels 13,85 cM.
en bij de volwassen vrouwelijke 13,32 cM. Als gemiddelde van al zijn schedels vind ik
13,5, een bedrag, dat dus met het mijne overeenstemt.
:ai:
:ii:
ll\\
:n:
::i:
-V-
Bij de schedels van MEYER bedraagt
de gemiddelde hoogte 13,7;
dit gemiddelde is dus eveneens vrijwel
even groot. Ook deze schedels zijn
voor verreweg het grootste aantal
(857 %) hypsicephaal. Evenmin als
bij de door mij onderzochte schedels
werd onder deze exemplaren een platycephaal
cranium gevonden.
Voor de schedelhoogte der
Tanimbarschedels van LANGEN werd
een gemiddelde gevonden van 13,8 cM.
Al deze schedels bleken te zijn hypsicephaal.
De vier groepen Tanimbarschedels,
die van LANGEN, MEYER en
GARSON en mijzelf komen dus daarin
overeen, dat de hypsicephalie in sterke
mate overweegt.
SCHEMA AANGEVENDE DE VERHOUDING VAN DEN L. BR. INDEX , Nevensgaand schema geeft aan
TOT DEN L. H. INDEX. de verhouding van de lengte-breedte-
' index tot de lengte-hoogte-index. Daaruit
blijkt, dat schedels met een hoogen index vooral bij de brachycephale worden aangetroffen.
— 42 —
Index . . . .—70
„ 70,1 — 75
„ 75.Ï—

ÎANIMBARSCHÈDELS.
Ter vergelijking noteer ik nog, dat ik van 72 Niassche schedels slechts één (1,4 %)
platycephaal vond; 34,7% bleken te zijn orthocephaal en 63,9 % hypsicephaal. Deze uitkomst
toont eene opmerkelijke overeenkomst met die mijner Tanimbarschedels. Daarentegen
vond VAN DEN BROEK van 81 Papoeaschedels 4,94 % platycephaal, 51,8 % orthocephaal,
en 43,26 % hypsicephaal. Hier overweegt dus de orthocephalie over de hypsicephalie.
Wat de lengte-hoogte-index betreft komen de Tanimbarschedels dus meer overeen met
de Niassche dan met de Papoeacrania.
Voor de breedte-hoogte-index, aangevende de procentische verhouding tusschen
grootste schedelbreedte en Brocasche hoogte vind ik de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Breedte-hoogte-Index.
92,0
96,0
H5,°
106,2
109,4
101,5
97,o
100,8
91,6
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Breedte-hoogte-Index.
92,2
100,8
97,8
98,6
97,2
94,9
97,7
99,2
9i,7
Deze indices wisselen tusschen 91,6 en 115,4; het gemiddelde bedraagt 98,8.
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt deze index 100,1
„ „ mesocephale ,, „ „ ,, 99,8
„ „ brachycephale „ „ „ , .. . 96,3
De grootere index der dolichocéphale crania, vergeleken met dien der brachycephale,
is zoowel afhankelijk van de grootere hoogte als van de kleinere breedte van eerst- '
genoemde schedels.
Wanneer men de schedels naar hun breedte-hoogte-indices in groepen indeelt, dan
vindt men:
Brachystenocephalie (index . . . 99,9). . 66,6 %
Orthostenocephalie (index 100,0—104,9). . 16,6%
Hypsistenocephalie (index . . . 105,0) . . . . . 16,6%
Van 72 Niassche schedels vind ik 43,1 % brachystenocephaal, 44,4 % orthostenocephaal
en 12,5% hypsistenocephaal. Hier is dus het percentage brachystenocephalen
geringer, dat der orthostenocephalen grooter dan bij de Tanimbarschedels.
Van 86 Papoeaschedels waren er 24.4 % brachystenocephaal, 44,2 % orthostenocephaal
en 34,9 % hypsistenocephaal. Hier overweegt dus in tegenstelling van bij de
Tanimbar- en Niasschedels de hypsistenocephalie over de brachystenocephalie.
Vergelijken wij met elkander bij de Tanimbarschedels de lengte-breedte-index met
de lengte-hoogte en breedte-hoogteindex, dan vinden wij :
— 43 --

TANIMBARSCHEDELS.
Nummer.
62
73
A
64
66
63
67
B
72
59
61
69
70
60
74
65
71
68
Lengte-breedte-Index.
72,7
73,5
74,o
76,5
76,7
77^
77$
78,2
78,7
78,8
78,8
79,i
79,2
81,3
81,8
82,3
854
88,1
Lengte-hoogte-Index.
77,2
7i,3
73,4
77.7
77,2
84,3
71,2
71,8
76,5
72,6
80,0
79,3
77,4
78,1
80,0
79,9
84,1
81,2
Breedte-hoogte Index.
I06;2
94,9
99,2
IOI,5
100,8
109,4
91.6
9 r ,7
97,2
92,0
Ir 5,4
100,8
97,8
96,0
97,7
97,o
98,6
Wij zien dus, dat bij deze schedels met de toename van den lengte-breedte-index
met op regelmatige wijze ook de lengte-hoogte-index toeneemt en de breedte-hoogte-index
afneemt. Wel hebben echter de meeste schedels met een hoogen lengte-breedte-index
ook een hoogen lengte-hoogte-index en een lagen breedte-hoogte-index.
_. ,. ( Hypsicephaal . . . . , no/
Dohchocephaal Orthocephaal . . . . " . ' . ' . ' . '. '. 66,6%
' Platycephaal 0 o/
i Hypsicephaal . . . ^0^0/
Mesocephaäl Orthocephaal . . . . [ [ [ ] ] [ £° £
' Platycephaal °0'0

Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Hoogte van Schwalbe.
9,9
8,9
9,2
9,5
9,8
10,2
10,8
10,6
10,5
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
TANIMBARSCHEDELS.
Hoogte van Schwalbe.
Als gemiddelde calottehoogte vind ik bij deze schedels 9,86 cM., als maximum io,&
en als minimum 8,9 cM. Bij de brachycephale schedels is de Schwalbesche hoogte 9,78 cM.,
bij de mesocephale 9,96 en bij de dolichocéphale 9,66 cM. De verschillen zijn dus bij
deze groepen zeer gering.
Voor den index van SCHWALBE, de procentische verhouding van calottehoogte en
glabella-inionafstand vind ik de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Index van Schwalbe.
58,9
58,5
57,5
55,2
60,5
66,2
71,0
63,1
69,5
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
9,i
10,2
9,i
10,4
10,2
10,0
9,7
9,5
9,9
Index van Schwalbe.
56,9
60,5
54,i
63,4
5i,7
54,6
60,6
55,5
60,3
Als gemiddelde waarde voor den Schwalbeschen index vind ik 59,9; de extremen
liggen bij 51,7 en 71,0.
Bij de brachycephale schedels bedraagt deze index 62,1, bij de mesocephale 60,23
en bij de dolichocéphale 55,1. Evenals de index van Broca is dus die van Schwalbe bij
de brachycephale groep het grootst en bij de dolichocéphale het kleinst. Geheel dezelfde
verhoudingen werden bij mijne Niassche schedels vastgesteld.
III. Calottehoogte op de grootste schedellengte. Dit is de grootste loodlijn opgericht
op de schedellengte naar de schedelomtrek toe:
— 45 —

TANIMBARSCHEDELS.
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Calottehoogte.
8,2
8,7
-8,6
8,7
9,5
8,7
8,9
8,8
8,6
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Calottehoogte.
Het blijkt, dat de extremen liggen bij 8,2 en 9,9 cM. ; het gemiddelde bedraagt
8,89 cM. Dit gemiddelde is dus lager dan dat der Schwalbesche hoogte, terwijl ook de
beide extremen lager liggen. Hier vinden wij wederom dezelfde verhoudingen als bij mijn
Niassche crania.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de calottehoogte 8 85 cM
„ „ mesocephale „ „ „ „ ' ' * g'go
„ „ brachycephale „ „ „ „ 8'95
De verschillen in hoogte zijn dus ook nu weder zeer gering, nog geringer dan bij
de Schwalbesche hoogte. Wij vinden ook deze hoogte, evenals die van Schwalbe, bij de
dolichocéphale crania ietwat kleiner dan bij de brachycephale, eene verhouding die ook
bij de Niassche schedels werd geconstateerd.
Voor den index, aangevende de procentische verhouding van calottehoogte en
grootste schedellengte krijg ik de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Calottehoogte-index.
46,9
56,1
52,1
49,4
57,3
51,2
54,3
50,0
50,6
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
8,5
9,4
9,0
9,9
9,7
9,6
8,7
8,2
8,5
Calottehoogte-index.
53, Ï
54P
52,0
60.3
53,o
5^9
52,7
46,3
50,0
De extremen bedragen resp. 46,3 en 60,3; als gemiddelde vind ik 52,3. Dit
gemiddelde is lager dan dat voor den Schwalbeschen index en dat wel tengevolge van
de kleinere hoogte en doordat de gemiddelde grootste schedellengte grooter is dan de
gemiddelde glabella-inionlengte; ook de beide extremen zijn kleiner dan die van den
Schwalbeschen index. Te dien opzichte vind ik weder dezelfde verhoudingen als bij de
Niassche schedels..
- 46 -

TANIMBARSCHEDELS.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt deze index 49,2
„ „ mesocephale „ „ „ „ 5I'7I
„ „ brachycephale „ „ „ „ 55i3
Evenals bij den index van SCHWALBE het geval was, zoo vinden wij ook dezen index
bij de brachycephalen het grootst. Hetzelfde constateerde ik bij de Niassche schedels. De
brachycephale groep heeft dus den grootsten index van BROCA en SCHWALBE en ook den grootsten
calottehoogte-index; de dolichocéphale groep heeft daarentegen de kleinste indices:
Nevensgaande tabel geeft aan de waarden bij de drie groepen van schedels:
Gemiddelde . .
Maximum . . .
Minimum. . . .
Gemiddelde d.
dolichocéphale.
Gemiddelde d.
brachycephale.
Gemiddelde d.
mesocephale. .
Glabella-
Inionlijn.
16,4
18,3
!5,l
17,53
15,99
16, p
Hoogte v.
Schwalbe.
9,86
10,8
8,9
9,66
9,78
9,96
Index v.
Schwalbe.
59,9
5',7
71,0
55,i
62,1
60,23
Grootste
Lengte.
17,0
18,5
15,5
J 7,93
16,16
17,22
Callotte-
Hoogte.
8,89
9,9
8,2
8,85
8,95
8,90
Calottehoogteindex.
52,3
60,3
46,3
49,2
55,3
5i,7i
Hoogte v.
Broca.
13,2
14,0
12,1
13.27
I3,04
13,22
Index v.
Broca.
Naar aanleiding van zijn onderzoek van 107 schedels van den recenten mensch
vond SCHWALBE:
Index van Schwalbe.
52
53
54
55
56
57
58
59
Aantal schedels.
3 1
2 12 = 11,2 %
7 )
6
i
5
8 43 = 40,2 %
14
10 /
Index van Schwalbe.
60
61
62
63
64
65
66
67
68
77,4
84,3
71,2
73,9
80,7
76,8
Aantal schedels.
8 \
5 /
14 [ 41 =38,3%
7 \
7 l
3 1
t « = 10,3%
Van mijne Niassche schedels vond ik 23,1 % met een Schwalbeschen index van
51 tot en met 54; 46,1 % met een index van 55 tot en met 59; 30,8 % met een index
van 60 tot en met 64 en o % met een index van 65 tot en met 68. Eén Niassch
exemplaar had een index overeenkomende met dien door SCHWALBE als de laagste grens
der variatiebreedte voor den recenten mensch opgegeven. Twee Niassche schedels hadden
zelfs nog een lageren index. Bij de Tanimbarschedels vinden wij het volgende :
— 47 —
j 1

TANIMBARSCHEDELS.
Index van Schwalbe.
52
53
54
55
56
57
58
59
Aantal schedels.
1 i
0 2 = 12,5 %
i î
ÏJ
1 7 = 43,7 %
Index van Schwalbe.
60
61
62
63
64
65
66
67
68
Aantal schedels.
1 1
3
0 6 = 37,5 %
2
0 ;
0 T i = 6,25 %
In de eerste plaats blijkt dan, dat twee dezer schedels de door SCHWALBE aangegeven
bovengrens der variatiebreedte overschrijden. De schedels 65 en 67 hebben namelijk een
Schwalbeschen index van resp. 71,0 en 69,5. Geen enkele schedel heeft echter een index
lager dan de door SCHWALBE opgegeven onderste grens. Verder vinden wij, in overeenstemming
met SCHWALBE'S opgave en evenals ook bij de Niassche schedels werd vastgesteld,
het grootste percentage schedels met een index van 55 tot en met 59, terwijl het
kleinste gehalte voorkomt bij de schedels met een index van 65 tot en met 68. De
percentages der verschillende groepen komen bij de Tanimbarschedels zeer overeen met
de opgaven van SCHWALBE. Daarentegen vond ik bij de Niassche crania geen enkel met
een index van 65 tot en met 68, terwijl, gelijk gezegd, onder de Tanimbarschedels er nog
voorkomen met een index hooger dan 68.
Ten einde de beide hoogten, die van SCHWALBE en de calottehoogte met de resp.
indices bij eiken schedel onderling te kunnen vergelijken, heb ik de volgende tabel
opgesteld, waarin de rangnummers, welke de schedels in de rij volgens de beide hoogten
en indices verkrijgen, zijn opgegeven. Met 1 wordt aangegeven de schedels met de laagste
hoogten en indices, met 18 die met de hoogste waarden.
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
' A
B; 1
Hoogte v. Schwalbe.
9
1
4
5
8
12
18
17
16
2
13
3
15
H
11
7
6
10
Calottehoogte.
1
7
5
8
15
9
12
11
6
3
H
13
18
17
16
10
2
4
Index v. Schwalbe.
9
8
7
4
u
16
18
H
17
6
12
2
15
1
3
13
5
10
0 i
Callottehoogte-index.
2
16
10
3
17
7
15
4
6
13
H
9
18
12
8
11
1
5

TANIMBARSCHEDELS.
Men ziet dus, dat gelijke rangnummers noch in de beide eerste, noch in de laatste
twee rijen voorkomen. Integendeel merken wij in beide rubrieken vrij groote verschillen
op; het grootste verschil in de eerste twee rijen bedraagt 10 rangnummers, in de beide
laatste rijen 11 rangnummers.
IV. Hoogte van Schmidt.
Deze werd bepaald op de door EMIL SCHMIDT aangegeven wijze (Archiv für Anthropologie,
Bd. XII). Eerst worden de beide eindpunten der grootste schedellengte met een
potlood gemerkt en dan een gummisnoer horizontaal om den schedel over deze beide
punten aangelegd. Deze snoer bepaalt het rechthoekig op het mediaanvlak door de
grootste lengte gaande vlak. Legt men nu den schedel op zijn zijde, dan is het zeer
gemakkelijk de beide armen van den „Stangenzirkel" parallel aan dit vlak in de mediaanlijn,
dat wil zeggen evenwijdig aan de groote schedellengte, aan te leggen. De stang
van den „zirkel" wijst dan de verlangde projectiemaat aan. namelijk de som der beide
rechthoekige afstanden van onderste en bovenste schedelkapsel tot aan de grootste lengte.
Als hoogte van SCHMIDT worden de volgende waarden gevonden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65 .
66
67
Hoogte van Schmidt.
13,6
12,5
137
13,9
14,1
13,4
14,4
14,7
12,7
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Hoogte van Schmidt.
Als gemiddelde waarde voor de hoogte van SCHMIDT vind ik 13,6 cM., de extremen
bedragen 12,5 en 14,7 cM.
Bij de dolichocéphale schedels is de hoogte van SCHMIDT 13,7 cM.
,, ,, mesocephale „ „ „ ,, „ „ x 3,7 ,,
13,0
14.2
13,4
'3,7
14,2
13,9
13,5
*3;2
12,8
brachycephale j , ;
De verschillen zijn dus wederom zeer gering; ook hier hebben wij echter bij de
brachycephale groep een ietwat kleinere hoogte dan bij de dolichocéphale.
Met behulp van de hoogte van SCHMIDT en de grootste schedellengte kan men een hoogtelengte-index
bepalen, voor welken index ik bij de Tanimbarschedels de volgende waarden vind :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Index van Schmidt. Nummer. Index van Schmidt.
77,7
80,7
83,0
78,9
84,9
78,8
82,9
83,5
74,7
— 49 —
68 81,2
69 81,6
70 78,0
71 83,5
72 77,6
73 74,6
74 81,2
A 74,6
B 75,3

TANIMBARSCHEDELS.
De gemiddelde index, aangevende de procentische verhouding van de hoogte van
SCHMIDT en de grootste schedellengte bedraagt 79,6; de maximumwaarde is 84,9, het
minimum 74,6.
Bij de dolichocéphale groep is de index van SCHMIDT 76,0 cM
„ „ mesocephale „ „ „ „ „ „ [ .' ] ] [ ^
„ „ brachycephale „ „ „ „ „ ., 81,9 „
Deze index is dus het grootste bij de brachycephale en het kleinst bij de dolichocéphale
schedels De grootere index der brachycephale groep moet worden toegeschreven
aan de kleinere gemiddelde lengte dezer crania.
Teneinde de hoogte der schedels in verhouding hunner inhoud te bepalen kan men
de volgende formule gebruiken :
3 °° R
Relatieve Hoogte -
6
L. + Br. + H.'
Als gemiddelde relatieve hoogte vind ik bij de Tanimbarschedels :
300 x 13,6 4080
17,0 + 13,4 + 13,6 44,0 92,7 "
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de relatieve hoogte :
300 x 13,7 4110
17,93 + 13,23+ 137 " 44^86" ~ 9I '
Bij de mesocephale: :3 °° * l W = All 0 ^ =026
17,22 + 13,44 + 137 44,36 V ' '
Bij de brachycephale : l 00 * * 3 ' 5 = 405o =
16,16 +13,54 +13)5 43,20 y- 5,7 -
Wanneer wij op dezelfde wijze bepalen de relatieve lengte en 'breedte dezer
schedels, dat wil zeggen dus de lengte en breedte in verhouding tot de som der drie
dimensies, krijgen wij de volgende uitkomsten :
De gemiddelde relatieve lengte = 3 °° L ' = 3 °° x *7,o _
g L. + Br. + H. ~T4 ' 5,y '
Bij de dolichocéphale schedels is de relatieve lehgte n9)9
„ „ mesocephale „ „ „ ;; j \ j u6'2
„ „ brachycephale „ „ „ ;; „ II2>2
De gemiddelde relatieve breedte - J°° Bn = 3 °° X * 3 ' 4 = Q1 '
L. + Br. + H. 44 9 ,4 '
Bij de dolichocéphale groep is de relatieve breedte g0 g
„ „ mesocephale „ „ „ „ „ go|9
„ „ brachycephale „ „ „ „ „ 94'0
EMIL SCHMIDT heeft ten opzichte van de waarden der relatieve lengte, breedte en
hoogte de volgende indeeling voorgesteld :
Relatieve Lengte < ÏO? _ bijzonder kort.
" " in —107 — zeer kort.
» » 115 —ui — kort.
" » 119 —115 — middellang.
» »1 '. . 123—119 — lang.
' '1 ,, . 127—123 — zeer lang.
» * ,, > 127 — bijzonder lang.

Relatieve Breedte
Relatieve Hoogte
TANIMBARSCHEDELS.
< 83 — bijzonder smal.
87—183 — zeer smal.
91— 87 — smal.
95— 91 — middelbreed.
99— 95 — breed.
103— 99 — zeer breed.
> 103 — bijzonder breed.
< 80 — bijzonder laag.
84— 80 — zeer laag.
88— 84 — laag.
92— 88 — middelhoog.
96— 92 — hoog.
100— 96 — zeer hoog.
> 100 — bijzonder hoog.
Volgens deze indeeling zijn bij de Tanimbarschedels de gemiddelde relatieve
waarden als volgt :
Gemiddelde Relatieve Lengte = 115,9 - middellang.
n u Breedte = 91,4 = middelbreed.
Hoogte - 92,7 - hoog.
Voor de drie groepen, de dolichocéphale, meso- en brachycephale, krijgen wij de
volgende uitkomsten :
Dolichocéphale schedels
Mesocephale schedels ;
Brachycephale schedels
Relatieve Lengte = 119,9 = lang.
,, Breedte = 88,8 — smal.
,, Hoogte = 91,6 = middelhoog.
Relatieve Lengte = 116,4 ^ middellang.
,, Breedte = 90,9 = smal.
,, Hoogte = 92,6 = hoog.
Relatieve Lengte = 112,2 = kort.
„ Breedte = 94,0 — middelbreed.
Hoogte = 93,7 = hoog.
Tenslotte heb ik als hoogteafmeting nog bepaald de achterste schedelhoogte, de
afstand van het opisthion tot aan het punt, waar het achterste en middelste derde deel
der sutura sagittalis aan elkaar grenzen. Hiervoor vind ik de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Achterste hoogte.
12,0
11,0
12,0
12,1
12,1
11,4
12,7
13,0
12,7
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Achterste hoogte.
11,9
12,6
11,8
n,7
12,6
12,6
11,0
12,2
"SS

TANIMBARSCHEDELS.
Als gemiddelde vind ik voor deze hoogte 12,1 cM., het maximum bedraagt 13,0,
het minimum 11,0 cM. Bij mijn Niassche schedels vond ik als gemiddelde waarde 12,2 cM.,
als maximum 13,2 en als minimum 11,0 cM. ; deze waarden komen dus alle zeer overeen'
met die der Tanimbarschedels.
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de achterste hoogte 12 3 cM
„ „ mesocephale „ „ „ „ „ , , ] \ \ \ \ ^ '
„ „ brachycephale „ „ „ „ n 11,6 „
Evenals bij de Niassche collectie vind ik bij de Tanimbarcrania zoowel de achterste
hoogte als de hoogte van BROCA en die van SCHMIDT bij de brachycephale groep het kleinst.
Voor de bepaling der capaciteit van de schedels heb ik de methode van WELCKER
gevolgd. Deze berekent door additie van de lengte, breedte en hoogte van den schedel
een modulus, welke modulus beantwoordt aan eene bepaalde capaciteit. Daarbij is echter
met den schedelvorm, voor zoover deze door den lengte-breedte-index tot uitdrukking
komt, rekening gehouden.
Als schedellengte bepaalt WELCKER de rechtlijnige afstand van het metopion tot
aan het opisthokranion. De breedte is de grootste breedteafmeting en de hoogte de
rechtlijnige afstand van het basion tot aan dat punt van schedeldak, waar de verticale
transversaalboog van WELCKER en de mediaansagittaalboog elkander kruisen. De verticale
transversaalboog meet WELCKER van het midden van den porus acusticus externus over
het voorste vijfde deel der sutura sagittalis naar hetzelfde punt aan de andere zijde van
den schedel. Als lengte van WELCKER vind ik bij de Tanimbarschedels:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Voor de hoog te van WELCKER worder i de volgende waarden gevonden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
' , 67
Lengte van Welcker.
i7,4
15,9
16,3
17,0
16,4
17,2
16,5
16,7
i7,4
Hoogte van Welcker.
13,4
12,2
13,2
13,7
14,1
13,4
13,3
13,7
11,9
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Lengte van Welcker.
i5,9
i7,4
17,2
16,4
18,5
18,6
16,6
17,8
i7,i
Hoogte van Welcker.
T 3,o
14,0
i3,3
13,8
14,0
I3>3
13, 2
13,0
12,1

TANIMBARSCHEDELS.
De moduli van WELCKER en de daarbij behoorende capaciteit zijn bij de Tanimbarschedels
de volgende:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Modulus.
44,6
40,7
42,5
43,5
43,3
43, 6
43,3
43,9
42,5
Capaciteit.
1352
1043
1174
1214
1196
1222
1240
1249
1174
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Modulus.
43,o
45,i
44,2
44,2
4 6 ,9
47,7
43,3
43,9
42,5
Capaciteit
1243
1396
W
1347
1560
1605
1240
1249
1174
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de capaciteit 1356 cM 3 .
„ „ mesocephale ,, „ „ „ , " 1281,4 „
„ ,, brachycephale „ „ „ ,, 1222,6 „
Er is dus een belangrijk verschil in schedelinhoud bij de dolichocéphale en de brachycephale
groep. Opmerkelijk is zeker, dat juist in tegenstelling van hetgeen men verwachten
zou, bij de brachycephale groep de capaciteit kleiner bevonden wordt dan bij de dolichocéphale
groep. Mogelijk is het, dat het verschil van ras daarvan de verklaring kan geven.
De zeer kleine capaciteit der brachycephale schedels zou kunnen doen denken aan
het brachycephale pygmaeenelement, dat men in Nieuw-Guinea heeft leeren kennen.
Als gemiddelde capaciteit vind ik bij de Tanimbarschedels 1277,5 cM 3 .
Volgens de indeeling van BROCA zijn voor deze schedels:
Mikrocephaal (
Verreweg de meerderheid
mijner schedels is dus wat betreft
de capaciteit klein te noemen.
Volgens de indeeling van
FLOWER en TURNER vind ik:
Mikrocephaal
( < 1350 cM 3 .)
Mesocephaal
(1350—Ï.450
Megacephaal
( > 1450
77^7 % '-
) - n,i%
) — n,i% SCHEDELCAPAC1TEIT.
1150 cM 3 .; - 5,5%
1450 „ , - 83,3 %
1650 „ ) - 11,1%
195° ,- ) — 0,0 %
1950 „ ) — 0,0%
Nevensgaande curve geeft een overzicht van den schedelinhoud der schedels; het
blijkt dat verreweg het grootste aantal eene capaciteit heeft van 1150—1250 cM 3 .).
De verhouding van den lengte-breedte-index tot de schedelinhoud blijkt uit de
volgende tabel:
— 53 -

TANIMBARSCIIEDELS.
Nummer. Lengte-Breedte-
Index.
62
73
A
64
66
63
67
B
72
72;7
73,5
74.0
/6,5
/6,7
77,i
77.6
78,2
78,7
Schedelinhoud. Nummer. Lengte-Breedte-
Index.
1214 cM 3 .
1605 „
1249 „
1222 „
1249 „
1196 .,
n 74 „
1174 „
i5 6 o „
59
61
69
70
60
74
65
71
68
78,8
78,8
79,i
79,2
81,3
81,8
82,3
85,4
88,1
Schedelinhoud.
1352
II74
1396
I3I7
1043
1240
1240
Van eene gelijkmatige toename der capaciteit bij stijging van den index cephalicus
is dus geen sprake; wij vinden de grootste schedelinhoud (1650 cM 3 .) bij een schedel met
lagen index cephalicus en de kleinste capaciteit (1043 cM 3 .) bij een exemplaar met vrij
hoogen schedelwijzer (81,3). De negen schedels met den laagsten index cephalicus hebben
gemiddeld nog eene grootere capaciteit dan die met den hoogsten index.
Voor de schedelbasislengte, de afstand van het nasion tot het basion, vind ik als
gemiddelde 9,7 cM. Het maximum bedraagt 10,5 cM. en de kleinste afstand 8,5 cM.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de schedelbasislengte
„ „ mesocephale „ „ „ „
„ „ brachycephale
1347
1243
cM 3
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
10,1 cM.
9,62 „
9,7 „
De verhouding beantwoordt dus aan den door^ THOMSON aangegeven regel, dat in
het algemeen bij dolichocéphale schedels de basis langer is dan bij brachycephale.
: Zoowel de gemiddelde waarde, voor de schedelbasislengte berekend, als het maximum
en minimum komen zeer overeen met de waarden daarvoor bij mijne Niassche schedels
bepaald, bij welke ik als gemiddelde vond 9,63 cM., als maximum 10,4 en als
minimum 8,7 cM.
De sagittaal-index, de procentische verhouding van schedelbasislengte tot den
sagittaalomvang bedraagt bij de Tanimbarschedels :
Nummer.
59
00
61
. 62
63
. 64
65
66
67
Sagittaal-index.
28,9
27,9
27,5
29,6
28,7
25,5
25,6
27,4
23,5
— 54 —
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Sagittaal-index.
3i,7
27,6
27,0
30,4
26,7
26,2
28,5
26,9
2

TANIMBARSCHEDELS.
Het gemiddelde is 27,5, de extremen resp. 31,7 en 23,5.
Bij de dolichocéphale groep is de sagittaal-index . . 27,6
„ „ mesocephale „ „ „ 26,87
„ „ brachycephale „ „ „ „ . 28,8
De grootere index der brachycephale schedels is uitsluitend het gevolg van de
kleinere sagittaalomvang dezer groep. De gemiddelde sagittaal-index der Tanimbarschedels
is ietwat grooter dan dien der Niassche schedels, bij welke het gemiddelde 26,5 bedroeg.
Volgens MARTIN wisselt de verhouding van de grootste lengte van den schedel tot
de schedelbasislengte binnen zeer kleine grenzen; bij de meeste hierop onderzochte
groepen bedraagt deze index circa 56,2. De individueele verschillen bij éénzelfde groep
zijn echter grooter dan die bij verschillende groepen onderling. Bij de Tanimbarschedels
krijg ik voor dezen index de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Index.
57,i
58,i
57,6
59,6
60,2
52,9
55,5
56,8
50,0
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Index.
64,4
57,5
56,1
63,4
56,3
54,1
59,4
54,8
54*i
De gemiddelde index bedraagt 57,1, het maximum is 64,4 en het minimum 50,0.
Het gemiddelde, door mij bij deze schedels vastgesteld, is grooter dan dat door MARTIN
opgegeven.
De biauriculairbreedte van den schedel, de afstand tusschen de beide auricularia
bedraagt gemiddeld 12,0 cM., met als maximum 13,0 cM. en als minimum 10,9 cM.
Bij de dolichocéphale groep vind ik voor de biauriculairbreedte 12,0, bij de mesocephale
11,92 en bij de brachycephale schedels 12,1 cM. De groepen verschillen dus ten opzichte
der biauriculairbreedte zeer weinig.
De mastoideaalbreedte, de rechtlijnige afstand tusschen de mastoidealia, het meest
naar beneden gerichte punt van den processus mastoideus, bedraagt gemiddeld 10,0 cM.
Zij is dus 2 cM. kleiner dan de biauriculairbreedte. Als maximum vind ik 10,8 en als
minimum 8,7 cM.
Men heeft opgemerkt, dat in het algemeen het verschil tusschen de biauriculairbreedte
en de mastoideaalbreedte bij de brachycephalen grooter is dan bij de dolichocephalen.
Bij de Tanimbarschedels bedraagt voor de dolichocéphale groep de mastoideaalbreedte
10,5 cM., bij de mesocephale 9,84 en bij de brachycephale 10,1 cM. Het verschil
tusschen de biauriculairbreedte en de mastoideaalbreedte bedraagt dus bij de dolichocéphale
schedels 1,5 cM. en bij de brachycephale 2,0 cM. ; ook hier is dus. het verschil bij
laatstgenoemde crania ietwat grooter dan bij de dolichocéphale.
Aan het achterhoofd heb ik nog gemeten de grootste achterhoofdsbreedte, dat is
de rechtlijnige afstand tusschen de beide asteriën. Het asterion is het punt, waar de

TANIMBARSCHEDELS.
suturae lambdoidea, occipito-mastoidea en pariëto-mastoidea samenkomen. Als gemiddelde
vind ik voor de achterhoofdsbreedte 10,1 cM., terwijl de extremen bedragen resp. 10,8
en 9,2 cM.
Als gemiddelde lengte van het foramen magnum vond ik 3,2, als gemiddelde
breedte 2,9 cM. De extremen bedragen voor de lengte 3,8 en 2,8 cM., voor de breedte
3,3 resp. 2,6 cM. De index aangevende de procentische verhouding tusschen de lengte
en breedte van het achterhoofdsgat bedraagt gemiddeld 90,2, met als maximum 107,1 en
als minimum 77.1 Er bestaat dus te dien opzichte eene groote verscheidenheid, het
gemiddelde komt echter vrijwel overeen met dat door MARTIN opgegeven voor Maleische
schedels, namelijk bij de mannelijke exemplaren 89,1 en bij de vrouwelijke 87,4. Bij de
Niassche schedels heb ik een kleineren index gevonden, namelijk voor die van mijn eigen
groep een index van 82,1 en bij de schedels van DANIELLI 83,5.
Aan de pars basilaris ossis occipitis heb ik in de eerste plaats bepaald de smalste
breedte en verder nog de afstanden tusschen de beide mediale voorste punten en de
laterale punten der foramina lacera posteriora. Als smalste breedte vond ik gemiddeld
2.1 cM., het maximum bedraagt 2,8, het minimum 1,7 cM. De gemiddelde afstand
tusschen de mediale voorste punten der foramina lacera posteriora bedraagt gemiddeld
4.2 cM., met als maximum 4,8 en als minimum 3,8 cM. Deze waarden komen opvallend
overeen met die mijner Niassche schedels, bij welke ik als gemiddelde constateerde 4,18 cM.,
als maximum 4,8 en als minimum 3,7 cM.
De gemiddelde afstand tusschen de meest laterale punten der foramina lacera
posteriora is gemiddeld 6,9 cM., als maximum vind ik 7,4 cM. en als minimum 6,3 cM.
De gemiddelde lengte der pars basilaris, van het voorste punt van het foramen
magnum tot aan het sphenoid bedraagt gemiddeld 2,42 cM.; de extremen zijn 1,7 en 2,9 cM.
Bij de dolichocéphale schedels is de lengte der pars basilaris 2,47 cM.
„ „ mesocephale „ „ „ „ „ „ „ 2,40 „
„ „ brachycephale „ „ „ „ „ „ , 2,42 „
De fronto-pariëtaal index geeft aan de procentische verhouding tusschen de kleinste
voorhoofdsbreedte en de grootste pariëtaalbreedte ; is deze index groot, dan nadert de
horizontaalomvang van den schedel meer den ellipsvorm, is deze index klein, dan wordt
de horizontaalomvang eivormig.
SCHWALBE heeft in zijn „Studien über pithecanthropus erectus" de meening uitgesproken,
dat deze index vaak typische verschillen bij onderscheidene menschenrassen tot
uitdrukking kan brengen. Hij heeft voor 350 tot verschillende rassen behoorende
crania de individueele maten en indices opgegeven en naar aanleiding van de vastgestelde
index-waarden een systeem opgebouwd, teneinde de schedels op grond van den frontopariëtaal-index
te kunnen classificeeren :
Ultramikroseem index —54,9
Hypermikroseem
Mikroseem . .
Mesoseem . .
Megaseem . .
Hypermegaseem
Ultramegaseem.
55—59,9
60—64,9
65—69,9
7o—74,9
75—79,9
80—
f Voor de Tanimbarschedels zijn voor den frontopariëtaal-index de volgende waarden
berekend :
_ 56 -

Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Frontopariëtaalindex.
67,4
69,0
72,3
7o,3
70,3
72,3
66,6
72,6
68,9
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
TANIMBARSCHEDELS.
Frontopariëtaalindex.
68,8
68,6
70,8
69,3
70,8
71,0
66,6
68,7
61,7
De gemiddelde index bedraagt 69,2, volgens de indeeling van SCHWALBE dus mesoseem.
Den gemiddelden frontopariëtaalindex van 48 Niassche schedels vond ik 68,9 een
waarde die dus met het gemiddelde der Tanimbarschedels opvallend overeenkomt.
Van de Tanimbarschedels zijn :
Mikroseem
,0 c
5'5 /o
50,0 %
Mesoseem
Megaseem 44,4 %
Van de Niassche schedels vond ik :
Mikroseem 10,4 %
Mesoseem 45,8 %
Megaseem 39,6 %
Hypermegaseem 11,1 %
De Niassche en Tanimbarcrania vertoonen dus ook ten opzichte van SCIIWALBE'S
indeeling groote overeenkomst :
Bij de dolichocéphale groep bedraagt deze index 70,0
„ „ mesocephale ,, ,, „ ,, 68,1
„ ,. brachycephale „ „ „ „ 69,57
Ook dit onderscheid beantwoordt aan dat der Niassche schedels, de index der
dolichocéphale en brachycephale groep verschilt slechts weinig; de kleinere index der
brachycephale schedels moet worden toegeschreven aan de kleinere voorhoofdsbreedte
zoowel als aan de grootere schedelbreedte.
VAN DEN BROEK vond van zijn 83 Papoeaschedels :
Mikroseem 4 = 4, 8 %
Mesoseem 22 = 26,5 %
Meeaseem 35 = 4 2 Hypermegaseem
,2 %
o/
21 = 25.3 /0
Ultramegaseem
1 — *» 2 /o
De Papoeaschedels onderscheiden zich dus zoowel van de Niassche als van de
Tanimbarschedels door het zeer groot percentage aan hypermegasemen en ultramegasemen.
De kleinste voorhoofdsbreedte bedraagt gemiddeld bij de Tanimbarschedels 9,3 cM.,
het maximum is 10,2 en het minimum 8,2 cM.
De kleinste' voorhoofdsbreedte is dus zeer gering en nadert zeer dicht bij die der
Wedda's en van de Papoea's van Z.-O. Nieuw-Guinea, voor welke SARASIN en HÄUSER een
- 57 — 5

TANIMBARSCHEDELS.
/
gemiddelde van 9,1 cM. hebben opgegeven. Als gemiddelde voorhoofdsbreedte mijner
Niassche schedels vond ik 9,23 cM., eene waarde dus, welke zeer overeenkomt met de
voorhoofdsbreedte der Tanimbarschedels. VAN den BROEK geeft voor zijne Papoeaschedels
een gemiddelde op van 9,08 cM., DORSEY bij Papoeacrania van 9,6 cM.
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de kleinste voorhoofdsbreedte .
„ „ mesocephale „ „ „ „ . . .
„ „ brachycephale „ „ „ ,'; . . .
9,27 cM.
9,35 „
9,22 „
Ten einde de breedteontwikkeling van den hersenschedel in haar voorste, het
frontale deel te leeren kennen, kan men het best den transversalen frontaalindex bepalen,
de procentische verhouding tusschen de kleinste en grootste voorhoofdsbreedte. Als orootste
voorhoofdsbreedte heb ik bepaald den afstand tusschen de beide coronalia; het coronale
is het punt der sutura coronalis, hetwelk het meest lateraalwaarts ligt.
De gemiddelde grootste voorhoofdsbreedte bedraagt bij de Tanimbarschedels
11,1 cM., het maximum is 12,0 en het minimum 10,3. MARTIN geeft als laagst gemiddelde
op 10,8 cM. (bij Nieuw-Ierlanders); wij vinden dus, dat het gemiddelde bij de Tanimbarschedels
dit minimum zeer nadert. Bij Papoeaschedels vond HÄUSER een gemiddelde van
10,7 cM. Bij de Niassche schedels vond ik als gemiddelde eene waarde van 11,2 cM.
zeer overeenkomende dus met dat der Tanimbarschedels.
Door VAN DEN BROEK wordt voor zijn Papoeaschedels een gemiddelde o-enoteerd
van 10,5 cM., de laagste waarde, die tot dusverre, voor zoover ik weet, is vastgesteld
geworden bij een groote groep van schedels.
Voor den transversalen frontaalindex vind ik bij de Tanimbarschedels de volgende
waarden :
59
60
61
62
63
64
65
66
67
79,5
83,6
85,4
86,5
87,3
87,8
81,8
88,3
85,8
Nummer. Tranversale Frontaal-index.
De gemiddelde index bedraagt bij deze schedels 84,1, als maximum vind ik 88,3
en als minimum 75,9.
68
68
70
71
72
73
74
A
B
87,4
82,5
80,8
87,4
87,9
83,8
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de index , 84 »
„ „ mesocephale „ „ „ „ 84,12
„ „ brachycephale „ „ „ „ g.^g
Wij vinden dus weder den regel gevolgd, dat in het algemeen de transversale
frontaal-index met het stijgen van den index cephalicus afneemt.
De vorm van het achterste deel van den schedel komt nog tot uiting door den
transversalen pariëto-occipitaalindex, de procentische verhouding tusschen de grootste
achterhoefdsbreedte (asteriënbreedte) en de grootste schedelbreedte.
~ 58 -
79,7
81,8
75,9

TANIMBARSCHEDELS.
Bij de Tanimbarschedels vind ik voor dezen index de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Transversale Pariëto-
Occipitaal-index.
71.0
76,9
72,3
73-3
81,2
8i,5
79,2
75,6
81,9
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Index.
71,6
75.9
67,2
72,1
72,2
78.2
74,8
76,3
737
De gemiddelde index bedraagt 75,3, het maximum 81,9 en het minimum 67,2.
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de index 75,93
,, „ mesocephale „ „ ,, ,, 75, 2 5
„ ,, brachycephale „ „ „ „ 74.9 2 '
Ook hier vinden wij dus weder de regel gevolgd, dat deze index bij de brachycephale
schedels kleiner is dan bij de dolichocéphale.
Door VAN DEN BROEK werd bij zijn Papoeaschedels een belangrijk grootere index
vastgesteld, namelijk 82. Bij deze schedels bestaat dus een geringer verschil tusschen
de occipitaalbreedte en schedelbreedte en draagt dus het achterhoofdsbeen meer bij tot
de breedtevorming van den schedel dan het frontale.
Wat de boogafstanden aan den schedel betreft, bepaalde ik allereerst den horizontalen
omvang van den schedel, welke tevens een indruk kan geven van de grootte der
crania. Deze omvang wordt gemeten over de glabella en het 't meest naar achteren
reikende punt van het achterhoofd (opisthokranion), dus in het vlak der grootste schedellengte
en loodrecht op het mediaan-sagittaalvlak.
De gemiddelde horizontale omvang der Tanimbarschedels bedraagt 48,7 cM. ; als
hoogste waarde vind ik 52,0 en als laagste 45,8 cM.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de horizontaalomvang 50,3 cM.
„ „ mesocephale „ ,, ,, ,, 48,8 „
„ ,, brachycephale „ „ ,, „ 47,3 ,,
Deze omvang is dus bij de dolichocéphale groep het grootst en bij de brachycephale
het kleinst. De grootere omvang der dolichocéphale schedels is toe te schrijven
aan de arootere lengte dezer schedels, immers de gemiddelde lengte dezer schedels is
1,77 cM grooter dan die der brachycephale, terwijl de breedte der brachycephale slechts
0,3 cM. grooter is dan die der dolichocéphale.
Geheel analoge verschillen heb ik bij mijne Niassche schedels geconstateerd ; ook
daar vond ik bij de dolichocéphale exemplaren de gemiddelde omvang het grootst en bij
de brachycephale het kleinst en wel doordat tusschen beide groepen van schedels het
verschil in lengte belangrijk grooter was dan dat in breedte. Als gemiddelde omvang der
Niassche schedels vond ik 49,04 cM.
De omvang der Tanimbarschedels is dus gelijk die der Niassche crania zeer
o-erino-. Als kleinsten omvang geeft MARTIN op bij mannelijke crania van Nieuw-Ierlanders
49,7 cM., terwijl ik als omvang der vrouwelijke exemplaren 48,9 cM. vind genoteerd. Het
— 59 —

TANIMBARSCHEDELS.
gemiddelde der Tanimbarschedels ligt dus nog onder dat der vrouwelijke crania van
Nieuw-Ierland.
Voorzoover bekend ligt de onderste individueele physiologische grenswaarde voor
den horizontalen schedelomvang bij 45,4 cM. (MARTIN). Schedel 60 mijner Tanimbarcollectie
nadert met een omvang van 45,8 cM. deze onderste grens zeer dicht.
De Tanimbarschedels behooren dus evenals die van Nias tot dezulke, welke een
zeer kleinen horizontaalomvang bezitten.
De transversaalboog, gemeten vanaf het porion dwars over het bregma tot aan
hetzelfde punt der andere zijde, bedraagt gemiddeld bij de Tanimbarschedels 30,8 cM.
De extremen zijn resp. 32,5 als maximum en 28,8 cM. als minimum. Ook deze maat
behoort tot de kleine. Drukt men de transversaalboog in procenten ten opzichte van de
mediaansagittaalboog uit, clan vind ik als gemiddelde bij deze crania 87,0.
De lengte van de transversaalboog der Tanimbarschedels vertoont weder oroote
overeenkomst met die der Niassche crania, bij welke ik een gemiddelde vaststelde van
31,0 cM., slechts 0,2 cM. grooter dus dan het gemiddelde bij de Tanimbarschedels.
De mediaansagittaalboog, gemeten vanaf het nasion tot aan het opisthion bedraagt
gemiddeld 35,4 cM , als maximum vind ik 38,6 en als minimum 32,2 cM. Deze booo- is
dus grooter dan de transversaalomvang. Bij de Niassche schedels bedroegen de extremen
resp. 38,5 en 33,8 cM.
Bij de dolichocéphale groep is de sagittaalomvang 36 5 cM.
„ „ mesocephale „ „ „ „ 3^89 „
„ „ brachycephale „ „ „ „ 33^8 },
Evenals bij de Niassche schedels vinden wij dus bij de dolichocéphale groep den
sagittaalomvang het grootst en bij de brachycephale het kleinst.
Indien wij aan den sagittaalomvang toevoegen de lengte van het foramen magnum
en de schedelbasisafstand (de afstand van basion tot aan het nasion), krijgt men den
totalen mediaanomvang van den hersenschedel.
Voor de afzonderlijke schedels vind ik dan de volgende waarden :
Nummer
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
' A
B *
Sagittaalomvang.
35,6
32,2
34,5
35,4
34,8
35,3
35,6
36,4
36,2
32,5
36,2
35,9
34,2
38,6
38,2
34,4
36,0
'35,4
Lengte For. Magnum.
3,6
3,o
3,4
3,2
3,i
2,8
3'3
3,5
3,o
3,i
3,8
3,i
3,4
2,9
3,3
3,1
3,5
2,9
— 60 —
Schedelbasislengte.
10,0
9,0
9,5
10,5
10,0
9,0
9,i
10.0
8,5
10,3
10,0
9,7
10,4
10,3
10,0
9,8
9,7
9,2
Mediaanomvang.
49,2
44,2
47,4
49,i
47,9
47,i
48,0
49.9
47,7
45,9
50,0
48,7
48,0
5i,8
5i,5
47,3
49,2
47,5

TANIMBARSCHEDELS.
De gemiddelde mediaanomvang der Tanimbarschedels bedraagt 48,3 cM., het
maximum is 51,8 en het minimum 44,2 cM. De mediaanomvang is dus ook bij deze
schedels, gelijk in den regel het geval is, iets kleiner dan de horizontaalomvang.
Indien wij willen nagaan, in hoeverre de verschillende schedeldakbeenderen bijdragen
tot den sagittaalomvang, moet men zoowel de absolute lengte der sagittaal-, frontaal-,
pariëtaal- en occipitaalboog bepalen als hunne relatieve waarden in verhouding tot den
sagittaalomvang.
De mediaansagittaal frontaalboog, gemeten vanaf het nasion tot het bregma, bedraagt
gemiddeld 12,2 cM., met als extremen 13,9 en 11,2 cM. De mediaansagittaal
pariëtaalboog is gemiddeld eveneens 12,2 cM. lang; het maximum is 12,9 en het minimum
10,8 cM. Voor de mediaansagittaal-occipitaalboog vind ik als gemiddelde waarde
11,0 cM. ; hier bedraagt het maximum 13,0 en het minimum 9,2 cM.
De mediaansagittaalboog der bovenschub van het achterhoofdsbeen (de boogafstand
van het lambda tot aan het inion) bedraagt gemiddeld 6.4 cM. ; de grootste waarde is
8,5 en de kleinste 4,9 cM. Wij vinden dus :
De gemiddelde mediaansagittaal-frontaalboog 12,2 cM.
,, „ ,, pariëtaalboog 12,2 .,
,, ,, ., occipitaalboog 11,0 ,,
De lengte van het frontale is dus gemiddeld even groot als die van het parietale,
terwijl beide grooter zijn dan het occipitale. Bij 8 schedels vond ik de pariëtaalboog
grooter dan de frontaalboog, bij 2 crania beide boogafstandcn even groot en bij 8 de
frontaalboog grooter dan de pariëtaalboog.
i-i pariëtaalboog '.
De fronto-panëtaal-index, -7———,. x 100, is dus in 44,4% grooter dan 100,
in een even groot percentage kleiner dan 100 en in 11,1% = 100. Als afzonderlijke
waarden vind ik bij de Tanimbarschedels:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Fronto-pariëtaal-index.
100,8
92,3
108,7
105,0
r 1 i,i
98,3
100,8
106,6
105,8
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74-
A
B
Fronto-pariëtaal-index.
96,4
100,0
95,4
96,7
89,9
100,0
105,7
9i,9
96,0
De gemiddelde frontaalboog en partiëtaalboog bedragen ieder 34,4 % van de
mediaansagittaalboog, terwijl de occipitaalboog daarvan slechts 31,1 % uitmaakt.
Analoge verhoudingen vond ik weder bij mijne Niassche crania, bij welke de
frontaalboog 34,3 % bedroeg van de sagittaalomvang, de pariëtaalboog 34,6 %, echter
de occipitaalboog slechts 31,0%.
— 61 —

TANIMBARSCHEDELS.
Het feit, dat bij de Tanimbarschedels de frontaalboog gemiddeld even groot wordt
bevonden als de pariëtaalboog is van belang, omdat men een grooter parietale wel als
eene specifiek anthropine verhouding heeft opgevat.
Slechts bij één schedel vond ik de occipitaalboog grooter dan de pariëtaal- en
frontaalboog, bij een anderen schedel is de occipitaalboog grooter dan de pariëtaalboog,
maar kleiner dan de frontaalboog.
De welving van den schedel kan met behulp van den SCHWALBE'S welvings-index worden
bepaald, waaronder men verstaat de procentische verhouding van de directe nasion-inionafstand
tot van de boogafstand van het nasion tot het inion. Voor deze afmetingen en
de daaruit bepaalde indices worden de volgende waarden vastgesteld:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Nasion-Inionafstand.
16,1
14,8
i6,o
16,7
16,0
15,0
H, 6
16,2
14,6
15,4
16,5
16,3
16,1
17,3
17,6
15,6
17,0
15,6
Nasion-Inionboog.
31,0
27,9
29,3
30,5
30,0
32,3
32,2
32,2
33,o
29,0
31,8
30,8
30,0
33,2
32,5
30,0
30,8
31,6
Welvings-index v. Schwalbe.
5i,9
53,o
54,6
54,7
53,3
46,1
45,4
50,3
44,3
53,i
5i,9
52,9
53,7
52,1
54,i
52,0
55,3
49,3
De welvings-indices varieeren dus van 44,3 tot 55,3, de gemiddelde Schwalbesche
index bedraagt 51,6. Opmerkelijk is zeker weder, dat geheel dezelfde gemiddelde index
bij mijn Niassche schedels werd geconstateerd, n.l. 51,67.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de welvings-index ., CAJ
„ „ mesocephale „ - „ „ „ 50'7
„ „ brachycephale „ „ „ „ 51'4
Evenals bij de Niassche schedels vond ik bij de Tanimbarcrania de brachycephale
exsemplaren meer gewelfd dan de dolichocéphale.
Gelijk voor den totalen schedelkapsel, zoo kan men ook voor de drie conpomenten,
het frontale, parietale en occipitale een welvings-index bepalen. Wij vinden hiervoor de
volgende waarden :

Nummer.
59
60"
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Welv. index v. frontale.
86,9
88,0
89,5
90,8
92,2
88,3
88,9
93-3
85,1
90,1
89,6
85,5
91.i
84,9
88,0
87,7
87,1
80,2
Welv.-index v. parietale.
87,9
88,8
86,4
88,8
87,6
90,6
87,4
86,7
89,2
87,9
88,0
87,2
86,5
88,8
88,8
86,8
92,1
83,4
TANIMBARSCIÏEDELS.
Welv.-index v. occipitale.
86,6
87,7
88,6
85,5
89,4
81,9
88,1
87,9
83,9
89-5
88,2
86,4
81,6
84,2
80,8
88,0
84,2
81,9
De gemiddelde welvings-index van het frontale bedraagt 88,2, die van het parietale
eveneens 88,2 en de index van het occipitale 85,8.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de welvings-index van het frontale 88,6, van
het parietale 89,9 en van het occipitale 83,5.
Bij de mesocephale groep is de index van het frontale 87,5, van het parietale 88,1
en van het occipitale 85,9.
Bij de brachycephale groep bedraagt de welvings-index van het frontale 89,2, van
het parietale 87,5 en van het occipitale 87,0.
Wij zien dus, dat de gemiddelde welving van frontale en parietale bij deze schedels
even groot is, dat daarentegen het occipitale sterker gewelfd is dan de beide eerstgenoemde
schedelbeenderen.
Bij de dolichocéphale groep is het voorhoofd ietwat sterker gewelfd dan bij de
brachycephale, daarentegen het wandbeen bij eerstgenoemde groep minder gewelfd, terwijl
het achterhoofd sterker gewelfd is dan bij de brachycephale exemplaren.
Geheel dezelfde verhouding constateerde ik bij de Niassche schedels ; ook bij deze
onderscheiden zich de dolichocéphale van de brachycephale door een ietwat sterker gewelfd
voorhoofd, door een minder sterk gewelfd wandbeen en door een meer gewelfd achterhoofd.
Niassche schedels:
Welvingsindex
van frontale.
85,7
85,9
86,6
Welvingsindex
van parietale.
89,4
88,6
86,8
Welvingsindex
van occipitale.
84,78
87,19
89,36

TANIMBARSCIIEDELS.
Mesocephale
Tanimbarschedels :
Welvingsindex
van frontale.
88,6
87,5
89,2
Welvingsindex
van parietale.
89 9
88,1
' s 7,5
Welvingsindex
van occipitale.
83,5
85,9
87,0
De welving van het achterhoofd kan ook bepaald worden door den hoek, dien de
lambda-inionlijn vormt met de inion-opisthionlijn. Hoe grooter de welving van het achterhoofd,
des te kleiner deze hoek. De afzonderlijke waarden zijn de volgende:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Hoek.
128°
124°
134°
129°
128 0
126°
122°
127°
130°
Nummer.
De gemiddelde wclvingshoek bedraagt bij deze schedels 125,2°.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Hoek.
128°
126 0
120°
I30°
I20°
111°
I29 0
Bij de dolichocéphale groep is de wclvingshoek 119,7°
„ „ mesocephale „ „ „ „ * 126,1°
., „ brachycephale „ „ „ „ .' 126,4°
Ook volgens deze bepaling hebben dus de dolichocéphale crania een sterkere
welving van het achterhoofd dan de brachycephale. Bij mijne Niassche schedels heb ik
eveneens de welvingshoek bij de dolichocéphale kleiner bevonden dan bij de brachycephale.
In dit verband wijs ik er op, dat men ook bij Oud-Egyptische schedels heeft o-econstateerd,
dat de dolichocéphale een kleineren wclvingshoek hebben dan de brachycephale,
terwijl men ook bij Beiersche schedels met het stijgen van den len^te-brcedteindex
dezen hoek grooter heeft bevonden en dat wel tengevolge van eene verkorting der
onderschub en een lageren stand van het inion (MARTIN).
Bij sommige mijner schedels bestaat een duidelijke knikking en tevens een vlakzijn
van de onderschub van het occipitale, hetgeen voor een pithekoïd verschijnsel is gehouden.
Deze verhouding is met name goed waar te nemen bij de schedels 63, 70, 73 en B
deze exemplaren onderscheiden zich ook door een kleinen welvino-shoek.
Behalve door den welvingsindex van het frontale, dien wij reeds bepaald hebben,
kan men ook door den z. g. n. frontaalhoek een indruk krijgen van de welving van het
voorhoofd. De frontaalhoek wordt gevormd door de lijn, welke de glabella met het meest
vooruitspringende punt der pars cerebralis van het frontale verbindt en de glabella-inionlijn.
Voor dezen frontaalhoek zijn de volgende waarden vastgesteld :
- 64-
I 19°
122°

Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Frontaalhoek.
99°
92°
95°
76°
91°
105 °
101°
85°
106 0
Als gemiddelde frontaalhoek vind ik 93,9°.
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
TANl.MBARSCHEDELS
Frontaalhoek.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de frontaalhoek 86,3
„ ,, mesocephale ,, „ „ „ 96,5
„ ,, brachycephale „ „ „ „ 93,4
De gemdidelde frontaalhoek der Tanimbarschcdels vertoont weder zeer groote
overeenkomst met dien der Niassche schedels (94,1 °). Ook bij de Niassche collectie vond
ik den frontaalhoek bij de brachycephale exemplaren grooter dan bij de dolichocéphale,
hetgeen dus zeggen wil, dat bij de brachycephale groep de welving van het voorhoofd
sterker is dan bij de dolichocéphale.
Gelijk men de neiging van het frontale kan bepalen door den bregmahoek, zoo
kan men die van het occipitale berekenen door den lambdahoek, den hock, dien de
lambda-inionlijn maakt met de glabclla-inionlijn. Voor den lambdahoek heb ik de
volgende waarden bepaald :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Lambdahoek.
78°
74°
8i°
79°
82°
81°
79°
81 °
87°
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
87
94°
98°
88°
94°
89°
99°
94°
98 °
Lambdahoek.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de lambdahoek 75
,, ,. mesocephale „ „ „ ,, 80,1
„ „ brachycephale „ „ ,, „ » 77-> 2
Als gemiddelden lambdahoek vind ik 78,4°.
Ook bij Niassche schedels vind ik bij de dolichocéphale een kleineren hoek, dus
eene grootere neiging dan bij de brachycephale.
- 65 -
72°
76°
76°
78 0
78°
72°
83°
74°
81°

TANIMBARSCIIEDELS.
Aan het frontale berekende ik nog den hoek, dien de sutura coronaria vormt in
het bregma. Hiervoor worden de volgende waarden gevonden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Sutura-
Coronariahoek.
H3°
131 °
168°
153°
156°
154°
162 0
140°
141°
Nummer.
Als gemiddelde vind ik voor dezen hoek 149,3°.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Sutura-
Coronariahoek.
160°
147°
i44°
140 0
135°
152°
159°
164 0
138°
Bij de dolichocéphale schedels bedraagt de hoek 156,3°
„ „ mesocephale „ „ „ „ ,46j6o
„ „ brachycephale „ „ „ „ , ^ 0
SCHWALBE'S meening, dat de laagste waarden voor dezen hoek bij lange smalle,
en de hoogste bij korte brcede crania voorkomen, wordt dus ook bij deze schedels, indien
wij althans met de gemiddelden rekening houden, niet bevcstiod.
De 6 schedels met de kleinste bregmahoek hebben een gemiddelden coronariahoek
van 151°, die met den grootsten bregmahoek een coronariahoek van 148 5 0 . Evenals bij
mijne Niassche schedels vind ik dus juist bij de schedels met den kleinsten bregmahoek
den grootsten suturacoronariahoek. Deze bevinding pleit dus eveneens tegen BARGE'S
indruk, dat de hoek bij sterkere neiging van het frontale kleiner wordt.
De afstand der linfae-temporales tot de mediaanlijn kan bepaald worden door te
meten den boogafstand van het bregma tot het stephaneon. Links en rechts vind ik
de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Steph. Bregma L.
8,1
7,o
8,5
7,i
5,5
9,0
7,4
7,8
9,0
Steph. Bregma R.
8,1
7,7
8,2
7,4
5,5
8,9
8,2
7,2
Nummer.
6S
69
70
7 1
72
73
74
A
B
Steph. Bregma L.
8,7
9,i
6,6
7,2
7^7
8,5
7,9
7,o
6,9
Steph. Bregma R.
Bij een paar schedels was de linea temporalis zoo onduidelijk, dat het stephaneon
niet meU zekerheid te bepalen was. Bij beide exemplaren was dat slechts rechts het geval.
— 66 —
8,5
8,7
6,5
8,1
7,9
8,5
7,3
7,5

TANIMBARSCIIEDELS.
Als gemiddelde stephaneon-bregma-afstand vind ik links 7,63 en rechts 7,76 cM.
Evenals bij mijne Niassche schedels vind ik dus rechts deze afstand iets grooter dan links,
echter is het verschil slechts gering.
BARGE meende, dat het verschil in lengte tusschen links en rechts behalve door een
verschil in welving veroorzaakt kan zijn door een krachtiger ontwikkeling van den musculus
temporalis aan de linkerzijde. Bij mijn Niassche schedels vond ik zelfs de welving rechts
ietwat kleiner dan links, zoodat hier het verschil in welving tusschen rechts en links de
verklaring van het verschil in lengte beiderzijds juist in den weg stond. In dit verband
is het van belang er op te wijzen, dat bij de Tanimbarschedels de linea-temporalis links
in den regel duidelijker ontwikkeld is dan rechts en dat, gelijk reeds werd medegedeeld,
bij twee crania de linea-temporalis rechts niet te bepalen was.
Voor den koordeafstands stephaneon tot bregma vind ik bij de Tanimbarschedels
het volgende:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Koordeafstand L.
8,0
6,7
7,4
6,9
5,i
8,1
7,o
7,2
8,3
Koordeafstand R.
7,4
7,o
7,4
7,o
5,4
7,8
7,4
7,i
—
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Koordeafstand L. Koordeafstand R.
De koordeafstand stephaneon-bregma bedraagt links gemiddeld 7,18 cM. en rechts
7,19 cM. De welvings-index, de procentische verhouding van koorde- en boogafstand
bedraagt links 94,1 en rechts 92,6. Deze index is dus rechts'ietwat kleiner dan links, dat
wil zeggen dat de welving rechts grooter is dan links. Deze meerdere welving kan dus
verklaren den grooteren boogafstand rechts dan links.
Voor den boogafstand van het bregma tot aan het kruispunt der sutura-coronaria
en sphenopariëtalis worden beiderzijds de volgende waarden gevonden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Boogafstand L.
ÏI,4
9,7
10,4
10,1
10,3
n,1
10,9
10,7
10,8
Boogafstand R.
10,9
10,1
10,4
10,2
10,3
10,5
II-5
IO,2
IO,3
Nummer.
68
69
70
71
72
- 67 -
73
74
A
B
8,0
8,5
6,3
7,o
7,3
7,9
7,4
6,7
6,6
Boogafstand L.
10,3
11,i
10,7
—
11,9
11,9
11,0
10,7
i o, 5
7,6
8:0
fi 1
7,7
7,5
7,9
—
7,o
6,6
Boogafstand R.
10,1
10,7
10,5
—
12,0
ii}6
11,2
10 7
11,0

TANIMBARSCIIEDELS.
Gemiddeld vind ik dus links voor dezen boogafstand 10,8 en rechts 10,7 cM., het
verschil is dus zeer gering.
De koordeafstanden bedragen bij deze schedels:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Koordeafstand L.
9,8
8,6
8,7
9,i
9,i
9,6
9,4
9,3
9,2
Koordeafstand R.
9,4
8,6
8,6
9,0
9,i
9,2
9,6
9P
9,0
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Koordeafstand L.
9,0
10,0
9,2
—
10,2
10,1
94
9,2
9,i
Koordeafstand R.
De gemiddelde koordeafstand bedraagt dus links 9,35 en rechts 9,21 cM. De
welvings-index van koorde- en boogafstand is links 86.5 en rechts 86,1. Ook hier is 't
verschil dus weder zeer gering; rechts de index wat kleiner dan links.
- 68 -
8,8
9,7
9,0
—
10,3
9,7
9,3
9,i
9,4

HOOFDSTUK IV.
METINGEN AAN DEN AANGEZICHTSSCHEDEL.
Als gezichtshoogte, de afstand van het nasion tot het prosthion vind ik gemiddeld
6.6 cM. ; het maximum bedraagt en het minimum 5,6 cM. Die der dolichocéphale
schedels bedraagt 7,0 cM., van de mesocephale 6,3 en van de brachycephale 6,9 cM.
De gemiddelde gezichtshoogte door GARSON bepaald bedroeg 6,6 cM., terwijl de
door ViRCHOW onderzochte Tanimbarcrania een gemiddelde gezichtshoogte hadden van
6.9 cM. De gemiddelde gezichtshoogte van alle mij bekende Tanimbarschedels bedraagt
6.7 cM. ; bij de dolichocéphale vind ik als gemiddelde 6,9 cM., bij de mesocephale 6,5
en bij de brachycephale 6,8 cM. Ook bij het totaal aantal schedels vind ik dus het
gemiddelde der brachycephale slechts onbeduidend kleiner dan dat der dolichocéphale
exemplaren. Bij mijn Niassche schedels vond ik als gemiddelde gezichtshoogte 6,3 cM.
BARTELS geeft op voor Maleische schedels een gemiddelde van 7,07 (cf) en 6,48 (9);
DORSSEY/ voor de Papoeaschedels 7,2 (J) en 6,9 (?) cM. ; bij de laatste is dus de gezichtshoogte
grooter. De Tanimbarschedels staan wat hun gemiddelde gezichtshoogte betreft
in tusschen de Maleische en Papoea crania.
De jukboogbreedte bedraagt gemiddeld bij de Tanimbarschedels 13,0 cM., als
maximum vind ik 14,4 en als minimum 11,8 cM. Onderzoeken wij wederom de drie
groepen, dan vinden wij bij de dolichocéphale een gemiddelde van 13,0 cM., bij de mesocephale
eveneens 13,0 en bij de brachycephale 12,9 cM. Te dezen opzichte zijn dus
eveneens de verschillen bij de drie groepen uiterst gering. Bij mijn Niassche schedels
vond ik als gemiddelde jukboogbreedte 12.5 cM. ; voor Maleische schedels geeft BARTELS
op een gemiddelde van 13,35 (c?) en 12,4 (9), DORSSEY bij Papoeaschedels resp. 12,8 en
11,8 cM. en VAN DEN BROEK voor zijn Papoeaschedels 12,1 cM. De Tanimbarschedels
onderscheiden zich dus van deze schedels door een grootere jukboogbreedte. De gemiddelde
jukboogbreedte der Tanimbarschedels van GARSON is 13,2 cM., een gemiddelde,
hetwelk dus overeenkomt met dat mijner crania. De schedels van VIRCIIOW hebben een
gemiddelde jukboogbreedte van 13,4 cM. Nemen wij alle schedels te zamen, dan vinden
wij de jukboogbreedte der dolichocéphale 13,53 cM -> die der mesocephale 13,09 en van
de brachycephale 13,15 cM.
_- 69 -

TANIMBARSCIIEDELS.
Voor den gezichtsindex, aangevende de procentische verhouding tusschen de gezichtshoogte
en grootste jukboogbreedte, vind ik de volgende waarden :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Gezichts-index.
49,6
5o,8
53,4
—
49,2
48,7
—
—
—
Nummer.
68
69
70
7 1
72
73
74
A
B
Gezichts-index.
57,4
53,3
—
Als gemiddelden index vind ik bij deze schedels 52,6. Indien wij ook de Tanimbarcrania
van GARSON en VIRCHOW in beschouwing nemen, dan vinden wij als gemiddelden
gezichtsindex bij 26 exemplaren 51,6.
Wanneer men schedels met een gezichtsindex —50 chamaeprosoop, die met een
index van 50,1—55 mesoprosoop en zulke met een index grooter dan 55 leptoprosoop
noemt, dan vinden wij dus het gemiddelde mesoprosoop. Van de 26 schedels zijn 42,3 %
chamaeprosoop, 38,5 % mesoprosoop en slechts 19,2 % leptoprosoop.
Bij mijn Niassche schedels vond ik 47,06 % chamaeprosoop, 47,06 % mesoprosoop
en 5,9 % leptoprosoop. Er zijn dus onder de Tanimbarschedels relatief minder chamaeprosope
en mesoprosope, daarentegen meer leptoprosope. De gemiddelde gezichtsindex
der Niassische schedels vond ik 49,9, dus lager dan dien der Tanimbarschedels. De laatste
staan wat gezichtsindex betreft dichter bij de Papoeaschedels (52,5 Sawalischin ; 52,25
VAN DEN BROEK), dan bij de Niassche en Bataksche (50,3 Sawalischin). Bij de dolichocéphale
groep bedraagt de gemiddelde gezichtsindex 51,1, bij de mesocephale 51,2 en bij
de brachycephale 52,2.
Van de dolichocéphale vond ik 50% chamaeprosoop, 33,3 % mesoprosoop en 16,6 %
leptoprosoop. Van de mesocephale 50 % chamaeprosoop, 40 % mesoprosoop en 10 %
leptoprosoop, bij de brachycephale groep 30% chamaeprosoop, 40% mesoprosoop en
30 % leptoprosoop.
Wij vinden dus bij de brachycephale groep in verhouding minder chamaeprosopen
en meer leptoprosopen dan bij de dolichocéphale groep. Het is mogelijk, dat deze verhouding
op een kruising van type wijst, daar men bij de dolichocéphale groep meer
leptoprosopen dan chamaeprosopen zou verwachten.
Van de chamaeprosope groep zijn 27,3 % dolichocephaal, 45,5 % mesocephaal en
2 7,3 % brachycephaal. Wij vinden bij de mesoprosope groep 20% dolichocephaal, 40%
mesocephaal en 40 % brachycephaal. Bij de leptoprosope groep is 20 % dolichocephaal,
20 % mesocephaal en 60 % brachycephaal. Terwijl er dus onder de chamaeprosopen
evenveel dolichocéphale als brachycephale schedels worden cevonden, zijn er onder de
leptoprosope driemaal zooveel brachy- als dolichocéphale.
Door den jugo-frontaalindex kan men de verhouding van de jukboogbreedte tot de
kleinste voorhoofdsbreedte uitdrukken; voor dezen index worden de volgende waarden
gevonden !*
— 70 —
—.
—
53,o
55,6
55,5
—

Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Jugo-frontaal-index.
69,9
70,1
79,6
68,2
68,2
78,9
72,0
74,o
—
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
TANIMBARSCHEDELS.
Jugo-frontaal-index.
Voeg ik hierbij den index van de Tanimbarschedels van GARSON, dan krijg ik als
gemiddelde bij 24 schedels 71,9, terwijl het gemiddelde mijner eigen schedels 72,1 bedraagt.
Voor de biorbitaalbreedte, den afstand tusschen beide ektokonchia, vind ik gemiddeld
9,6 cM. met als maximum 10,4 en als minimum 8,4 cM. De procentische verhouding
tusschen de kleinste voorhoofdsbreedte en de biorbitaalbreedte bedraagt gemiddeld 97,8.
Beide maten staan elkander dus zeer na, in tegenstelling van bij bepaalde Mongoloïden,
bij welke op een betrekkelijk smal voorhoofd een breede biorbitaalafstand volgt.
Als cranio-faciaalindex, de procentische verhouding tusschen de grootste jukboogbreedte
en grootste schedelbreedte vind ik:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Cranio-faciaal index.
95,6
98,4
90,8
103,1
103,1
9i,5
92,6
97,7
—
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
72,4
69,6
—
69,3
70,8
74,3
72,6
71,4
—
Cranio-faciaal-index.
95,o
98,5
—
100,0
100,0
95,6
91,8
96,2
—
De gemiddelde index dezer schedels bedraagt 96,6. Nemen wij ook rekening met
de schedels van GARSON en VICHOW, dan vinden wij als gemiddelden cranio-faciaal-index
bij 35 Tanimbarschedels 95,7.
Voor mijn Niassche schedels vond ik als gemiddelde 95,5, eene waarde welke dus
met het gemiddelde der Tanimbarschedels overeenkomt.
Bij 28,6 % der 35 schedels vond ik de jukboogbreedte even groot of zelfs grooter
dan de grootste schedelbreedte. Bij mijn Niassche crania was zulks bij 42,1 % het geval.
Van deze 28,6 % was de helft dolichocephaal, 40 % mesocephaal en 10 % brachycephaal.
Het overwegend aantal schedels met een cranio faciaal-index grooter dan of gelijk aan ioo,
zijn dus exemplaren met een smal hoofd. Bij mijn Niassche schedels vond ik 75 %
- 71 —

TANIMBARSCIIEDELS.
dolichocephaal en slechts 25 % mesocephaal. Eene groote jukboogbreedte heeft dus bij
de Tanimbarschedels meer beteekenis dan bij de Niassche schedels.
De cranio-faciaal-index is over het algemeen bij dolichocéphale rassen grooter dan
bij de brachycephale. Dat toch bij de Tanimbar- en bij de Niassche schedels zulk een
hooge index wordt gevonden, is in hoofdzaak het gevolg van de groote jukboogbreedte.
Als breedteafmeting van het gelaat werd door mij nog bepaald de middelgezichtsbreedte,
de afstand tusschen de beide zygomaxillaria. Het zygomaxillare is het laagstgelegen
punt der sutura zygomatico-maxillaris. Als gemiddelde voor deze breedtemaat
vind ik 9,6 cM., als extremen resp. 10,9 en 8,9 cM. Ook deze breedte is dus vrij groot ;
BARTELS geeft echter voor Maleische schedels nog een grootere breedte op, namelijk 10,03 cM -
Voor de Papoea's van Z.-O. NieuwGuinea noteert HÄUSER een gemiddelde van 9,55 (J)
en 8,86 (9), dus lager dan dat der Tanimbarschedels.
Voor de bovengezichtsbreedte, den afstand tusschen beide frontomalaria temporalia
vind ik gemiddeld 10,3 cM. Het frontomalare temporale is het meest lateraalwaarts gelegen
punt der sutura zygomaticofrontalis. De extremen bedragen resp. 11,2 en 9,2 cM.
Aan het nasale deel van den schedel heb ik gemeten de neusbreedte, neushoogte,
de kleinste en grootste breedte der neusbeenderen en de lengte der neusbeenderen aan
hun medialen en lateralen rand.
De neusbreedte, de grootste breedte der apertura piriformis nasi bedraagt gemiddeld
2,5 cM., de extremen zijn 3,0 en 2,1 cM.
De neushoogte is de afstand van het nasion tot het nasospinale, welk laatste punt
bepaald wordt aan de basis der spina nasalis. Als gemiddelde neushoogte vind ik bij
mijne schedels 5,0 cM., het maximum is 5,8 en het minimum 4,5 cM.
Bij de dolichocéphale groep is de neushoogte 5,0, de neusbreedte 2,6 cM.
„ „ mesocephale ,, „ „ „ 5,0, „ „ 2,47 „
„ „ brachycephale „ ,-, „ „ 5.12, „ „ 2,48 „
De verschillen zijn dus slechts zeer gering; de brachycephale schedels hebben
tegen verwachting een ietwat grootere neushoogte en een kleinere breedte dan de
dolichocéphale. Mogelijk is het, dat ook hierdoor weder kruising van typen tot uitdrukking
komt.
Voor den neusindex, de procentische verhouding van de neusbreedte en neushoogte,
worden de volgende waarden vastgesteld:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66 '
67
Neusindex.
5!,o
56,5
50,0
53,2
46,0
52,2
48,8
47, T
46,7
- 72 -
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Neus-index.
43,6
46,5
47,2
46,5
55,5
52,8
48,1
50,0
537

TANlMlURSCIIEDËLS.
Als gemiddelden index vind ik bij deze schedels 50,0; bij de dolichocéphale 52,0,
bij de mesocephale 49,4 en bij de brachycephale 48,4. Bij de Niassche schedels vond ik
gemiddeld een ietwat grooteren neusindex (52,05), de neuzen der Tanimbarcrania zijn
dus langer dan die der Niassche schedels, maar tevens ietwat breeder.
Wanneer wij met Broca schedels met een neus-index van 47,9 of lager noemt
leptorrhien, zulke met een index van 48—52,9 mesorrhien en die met een index van 53
of hooger platyrrhien, dan vinden wij bij alle drie groepen der Tanimbarcollectie, evenals
bij de Niassche schedels, mesorrhinie ; het gemiddelde is evenzoo mesorrhien. Ik vind
van mijne schedels 38,9 % leptorrhien ; 38,9 % mesorrhien en 22,2 % platyrrhien.
Daarentegen waren van de Niassche schedels 22,2 % leptorrhien ; 29,6 % mesorrhien
en 48,2 % platyrrhien.
Terwijl dus bij de Niassche schedels de breede korte neuzen overwegen, vind ik
deze bij de Tanimbarcrania juist in de minderheid. Bij de laatste overwegen de lange
smalle en de middellang-middelbreede neuzen. De platyrrhiene exemplaren komen zoowel
bij de mesocephale als bij de brachy- en dolichocéphale groep voor, het meest echter bij
de mesocephale. De leptorrhiene vinden wij meer bij de mesocephale dan bij de brachycephale
schedels en tegen verwachting bij geen enkel dolichocephaal exemplaar. Misschien
heeft men oök hierin weder een symptoom van raskruising te zien.
De kleinste breedte der neusbeenderen bedraagt gemiddeld 0,77 cM., als minimum
vind ik 0,4 cM. en als maximum 1,0 cM. Deze breedte der neusbeenderen vond ik dus
iets kleiner dan die mijner Niassche schedels-, ook het maximum en minimum waren bij
de laatstgenoemde grooter.
De grootste breedte der neusbeenderen bedraagt gemiddeld 1,6 cM., het maximum
}s 2,1 en het minimum 1,3 cM. Het gemiddelde is vrijwel gelijk aan dat der Niassche
schedels. Als gemiddelden index, aangevende de procentische verhouding van kleinste
en grootste breedte vind ik 48,1 ; bij de Niassche schedels bedroeg deze index 55,7.
De rechtlijnige afstand van het nasion tot het rhinion bedraagt bij de Tanimbarschedels
gemiddeld 2,3 cM. ; de lengte der zijrand van de neusbeenderen is gemiddeld
2,5 cM. Beide gemiddelden zijn wat grooter dan die der Niassche schedels.
Aan het kaakgedeelte heb ik in de eerste plaats gemeten de maxillo-alveolairbreedte,
zijnde de grootste breedte van den processus alveolaris der bovenkaak, aan de buitenvlakte
bepaald. Deze breedte bedraagt gemiddeld 6,2 cM. De hoogte van den ondersten
orbitaalrand tot aan den alveolairrand boven het midden van den tweeden praemolaar
bedraagt bij deze schedels gemiddeld 3,77 cM.
De lengte van het gehemelte, de afstand van het orale tot aan het staphylion
bedraagt gemiddeld 4,4 cM. ; het maximum is 5,0, het minimum 3,5 cM. Het orale is
het punt, waar de verbindingslijn der achterranden van de alveolen der beide middelste
snijtanden het mediaan-sagittaalvlak snijdt.
Het staphylion is gelegen, waar de verbindingslijn der meest naar voren gelegen
punten der achterrand van het harde gehemelte het mediaan-sagittaalvlak snijdt.
De gehemeltebreedte, de afstand der binnenranden van de alveolen der beide
tweede molaren, bedraagt gemiddeld 3,2 cM. De index, aangevende de procentische verhouding
tusschen de gehemeltelengte en -breedte is gemiddeld 72,7 ; het gemiddelde is
dus leptostaphylien, zijnde kleiner dan 79,9. Als afzonderlijke waarden vind ik :
- 73 —
C

TANIMBARSCHEDELS.
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Index.
78,0
73,8
60,9
—
78,3
72,5
—
77,i
Nurrimer. Index.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
77^7
64,0
Het blijkt dus, dat al deze schedels zijn leptostaphylien. Daarentegen wordt door
BAUER voor Bataksche schedels een gehemelte-index opgegeven van 91,0, een gemiddelde,
dat dus uitgesproken brachystaphylien is.
Onder den gelaatshoek verstaat men den hoek, dien de horizontale der „Frankfurter
Verständigung" maakt met de lijn, welke het nasion verbindt met het meest naar voren
uitstekende punt van den processus alveolaris van de bovenkaak. De horizontale der
„Frankfurter Verständigung" is de lijn, die getrokken wordt van de bovenrand van den
porus acusticus externus naar den onderrand der orbita.
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Gelaatshoek.
8i°
82 °
82 °
—
79°
83°
—
90
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
70,2
72,7
76.1
Gelaatshoek.
Als gemiddelde vind ik dus bij deze schedels een gelaatshoek van 82,8°
Noemt men schedels met een gelaatshoek van 82° prognaath, zulke met'een hoek
van 82,1-90° orthognaath en crama met een gelaatshoek grooter dan 90° hyperorthognaath,
dan is het gemiddelde bij de Tanimbarschedels dus juist orthognaath, op de grens
dus van prognathisme en orthognathisme. Van deze schedels vond ik 50 % prognaath en
de overige 50 % orthognaath. Onder de Niassche schedels vond ik er relatief minder f40 %)
prognaath en meer (56 %) orthognaath, terwijl 4 % hyperorthognaath bleken te zijn.
MARTIN stelt eene ietwat andere indeeling voor; hij noemt schedels met een
k tot 79,9° prognaath, resp. hyperprognaath, zulke met een hoek van 80-84,9°
mesognaath, de crania met een gelaatshoek van 85,0-92,9° orthognaath en die meteen
Hoek van 93,0° en hooger hyperorthognaath. Volgens deze indeeling is het gemiddelde
— 74 —
86°
78°
84°
83 °
82°
84°

TANIMBARSCHEDELS.
der Tanimbarschedels mesognaath; slechts i6,6 % der schedels zijn volgens deze indeeling
prognaath, 66,6 % mesognaath en 16,6 % orthognaath.
De gelaatshoek der dolichocéphale groep is 82,0°
,, „ „ mesocephale ,, „ 81,3°
„ „ ,, brachycephale „ ,, , 82,0°
Noemenswaardige verschillen zijn dus bij deze groepen niet op te merken.
Wanneer ik het gemiddelde bepaal der beide groepen A en B, dien ik naar den
uiterlijken vorm der schedels heb onderscheiden, clan vind ik het gemiddelde der eerste
groep 82,6° en dat der tweede groep 83,8°. De bovenkaak staat dus bij groep A wat
meer naar voren dan bij groep B.
Den gemiddelden gelaatshoek der Niassche schedels vond ik ietwat grooter, namelijk
83,92°; een verschil dus met dien der Tanimbarschedels van 1,12°.
LÜTKY geeft voor Bataksche schedels op een gemiddelden gelaatshoek van 82,1 °
en voor Papoeaschedels 77,2°; VAN DEN BROEK vond bij zijn Papoeaschedels een gemiddelde
van 76,8°; deze schedels zijn uitgesproken prognaath.
FLOWËR heeft getracht een indruk te krijgen van den stand der bovenkaak door te bepalen
de procentische verhouding van de schedelbasis-lengte (nasionbasion) tot de gezichtslengte
(basion prosthion). Voor dezen index vind ik bij de Tanimbarschedels de volgende waarden:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Index.
97,o
101,1
103.1
—
99,0
105,5
—
—
—
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Index.
99,o
103,0
—
—
—
99,o
ioo,o
IOT.O
—
Als gemiddelde vind ik voor dezen index 100,8. Door FLOWER worden schedels met
een index lager dan 98 orthognaath genoemd, zulke met een index van 98—103 mesognaath
en de crania met een index van 103 en hooger prognaath. Volgens deze indeeling
is dus het gemiddelde der Tanimbarschedels mesognaath, terwijl mijne Niassche schedels
evenals de Weddaschedels (Sarasin) orthognaath werden bevonden. Ook volgens deze
bepaling staat dus de kaak der Tanimbarschedels wat meer naar voren dan die der
Niassche schedels.
Van de Tanimbarschedels vind ik: Van de Niassche schedels waren:
10 % orthognaat. 86,9 % orthognaath.
60 % mesognaath. 8,7 % mesognaath.
30 % prognaath. 4,3 % prognaath.
Bij de Tanimbarschedels zijn er dus in verhouding veel minder orthognaath, veel
meer mesognaath en eveneens meer prognaath. FLOWER vond van 6 Weddaschedels
slechts één exemplaar mesognaath, de overige orthognaath, terwijl de 12 Weddaschedels
van THOMSON alle orthognaath werden bevonden.
Aan het orbitale deel van den schedel heb ik vooreerst nog gemeten de achterste
— 75 —

TANIMBARSCHEDELS.
en voorste interorbitaal-breedte. De achterste interorbitaal-breedte is de afstand tusschen
de beide lacrimalia, de punten, waar de crista lacrimalis posterior de sutura fronto-lacrimalis
snijdt. Als gemiddelde vind ik hiervoor 2,25 cM. ; het maximum bedraagt 2,8 en
het minimum 2,0 cM. Bij mijn Niassche schedels vond ik als gemiddelde 2,33 cM., eene
waarde, die dus weer overeenstemt met het gemiddelde der Tanimbarschedels.
De voorste interorbitaal-breedte is de afstand tusschen de beide maxillofrontalia ;
onder het maxillo-frontale verstaat men het punt, waar de binnenrand der orbita de sutura
fronto-maxillaris snijdt. De gemiddelde voorste interorbitaal-breedte bedraagt 1,7 cM. ;
het maximum is 2,4 en het minimum 1,4 cM. Voor Bataksche schedels geeft MARTIN op
als interorbitaal-breedte van het lacrimale uitgemeten (achterste interorbitaal breedte)
2,34 cM. en voor de voorste interorbitaal-breedte 1.93 cM. De gemiddelden verschillen
dus weinig van die der Tanimbarschedels.
Voor den interorbitaal-index, de procentische verhouding tusschen de voorste interorbitaal-breedte
en de biorbitaal-breedte zijn de volgende waarden verkregen :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Interorbitaal-index.
18,2
18,1
18,7
19,6
14,5
i5,i
14,9
17,5
21,4
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Interorbitaal-index.
De individueele waarden blijken dus zeer uiteen te loopen, zij varieeren van 14,5
tot 23,1 Het gemiddelde bedraagt 18,1.
De interorbitaal-index der Tanimbarschedels is een zeer geringe, wat in hoofdzaak
het gevolg is van de kleine voorste interorbitaalbreedte. Bij Bataksche schedels, wier
biorbitaalbreedte vrijwel gelijk is aan die der Tanimbarcrania, namelijk 9,64 cM. (bij de
Tanimbarschedels 9,6 cM.) bedraagt de interorbitaal-index gemiddeld 20,2. Voor Maleische
schedels vind ik door MARTIN opgegeven een voorste interorbitaalbreedte van 1,95, eene
biorbitaalbreedte van 9,76 cM. en een interorbitaal-index van 19,9.
Indien men een interorbitaal-index berekent uit de achterste interorbitaalbreedte
en de biorbitaalbreedte, vindt men bij de Tanimbarschedels als gemiddelde 23,4. Zooals
gewoonlijk is dus ook bij de Tanimbariacrania deze index grooter dan den vorigen interorbitaal-index.
Volgens MARTIN'S opgave wisselt deze index bij den recenten mensch tusschen
20 en 30; ook bij de Tanimbarschedels is het gemiddelde tusschen deze grenzen gelegen.
Aan de orbita-ingang werden door mij bepaald de breedte en de hoogte. Als
breedte nam ik den afstand van het maxillofrontale tot het ektokonchion, het punt waar
de met den bovenrand der orbita evenwijdig loopende dwarsas van de orbita-ingang de
omslagplaats van de laterale orbitarand snijdt. De gemiddelde orbitabreedte bedraagt
4,3 cM., het maximum is 4,8 en het minimum 3,6 cM.
De 'orbitahoogte is de rechtlijnige afstand tusschen den boven- en onderrand van
de orbita-ingang en loodrecht staande op de orbitabreedte. Als gemiddelde voor de
orbitahoogte vind ik 3.3 cM , de extremen bedragen rcsp. 3,7 en 3,0 cM.
- 76 -
22,2
17,8
16,8
17,5
23, 1
17,5
16,6
18,3
18,9

TANIMBARSCHEDELS.
De orbitaal-index geeft aan de procentische verhouding van orbitahoogte en breedte.
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Orbitaal-index.
68,1
87,8
82,5
7i,7
77,3
73,2
69,8
78,6
88,8
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Orbitaal-index.
81,4
75,o
75,o
84,1
84,1
75,o
80,0
77,3
86,5
Deze index wisselt dus tusschen 68,1 en 88,8; het gemiddelde bedraagt 78,7.
Noemt men schedels met een orbitaal-index tot 75,9 chamaekonch, zulke met een
index van 76,0—84,9 mesokonch en ten slotte de crania met een index van 85,0 en hooger
hypsikonch, dan vind ik het gemiddelde der Tanimbarschedels mesokonch.
Bij nadere indeeling blijken te zijn :
Chamaekonch . . 38,8 % Mesokonch . . . 44,4 % j Hypsikonch. . . 16,7 %
De correlatie tusschen den vorm van den orbita-ingang en den gelaatsvorm blijkt
uit het volgende : De schedels met een gezichts-index beneden 50 (chamaeprosope) hebben
een orbitaal-index van 72,8; die met een index van 50,1—55 (mesoprosope schedels) een
index von 80,0 en ten slotte de leptoprosope crania (gezichts-index > 55) een orbitaal-index
van 79,6. De laaggezichtige hebben dus eene lagere orbita dan de leptroprosope schedels.
Indien ik den orbitaal-index bereken bij de beide door mij onderscheiden groepen
A en B, dan vind ik dien van groep A 76,5 en van groep B 81,6. De schedels der
eerste groep hebben dus een lageren orbitaal-ingang.
Bij de dolichocéphale groep bedraagt de orbitaal-index 74,7
„ „ mesocephale ,, ,, „ „ 78,9
„ ,, brachycephale „ „ „ „ 80,6
Wij vinden dus den orbitaal-index der brachycephale exemplaren hooger dan dien
der dolichocéphale.
Volgens MARTIN schijnt er een verband te bestaan tusschen den vorm van den
hersenschedel en dien van den orbitaal-ingang, en wel in dien geest dat in éénzelfde groep
met toenemende korthoofdigheid de hypsikonchie mede toeneemt. Gaan wij na, hoe het
hiermede bij de Tanimbarschedels gesteld is, dan vinden wij :
Chaemaekonch.
66,6 %
40,0 %
20,0 %
— 77 —
Mesokonch.
33,3%
40,0 %
60,0 %
Hypsikonch.
u 0 °/ /0
20 /0
i n O/
20 /0

TANIMBARSCHEDELS.
Wij zien dus van de dolichocephalic naar de brachycephalie toe de chamaekonchen
afnemen, de mesokonchen en ook de hypsikonchen toenemen. De brachycephale schedels
onderscheiden zich van de mesocephale door een grooter gehalte mesokonchen en een
kleiner gehalte chamaekonchen.
Ten einde de zijdelingschc neiging van het orbitaalingangsvlak te bepalen, kan
men den frontalen neigingshoek van den orbitaal-ingang berekenen. Het is de hoek,
dien de grootste breedte-diameter der orbita maakt met het frontaalvlak van den schedel.
Als grootste breedte neemt men den afstand van het maxillofrontale tot het ektokonchion.
Deze hoek bedraagt bij de Tanimbarschedels:
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Neigingshoek.
14°
17°
i8°
19°
17°
i8°
n°
i8°
20 °
Nummer.
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Neigingshoek.
Het gemiddelde van 17° ligt dus tusschen de extremen 11 ° als minimum en 21 °
als maximum. Voor Bataksche schedels vond ik opgegeven een gemiddelde van 16,7°
(10°—22°) en voor Maleische crania 16,3° (ii°—21 0 ). Deze gemiddelden verschillen dus
slechts weinig van dat, bij de Tanimbarcrania vastgesteld. —
Gaan wij na, in hoeverre de dolichocéphale, de mesocephale en brachycephale
schedels verschillen ten opzichte van hun gezichtsindex, van de neus- en den orbitaalindex,
dan vinden wij de volgende verhoudingen :
I. Dolichocéphale schedels:
Leptoprosoop . . 16,6 %
Mesoprosoop . . 33,3 %
Chamaeprosoop . 50,0 %
II. Mesocephale schedels:
Leptoprosoop . . 10,0%
Mesoprosoop . . 40,0 %
Chamaeprosoop . 50,0 %
III. Brachycephale schedels:
Leptoprosoop . . 30,0 %
Mesoprosoop . . 40,0 %
Chamaeprosoop . 30p %
Leptorrhien .
Mesorrhien . .
Platyrrhien . .
Leptorrhien . .
Mesorrhien . .
Platyrrhien . .
Leptorrhien . .
Mesorrhien . .
Platyrrhien . .
78 -
0%
. 66;6%
33,3 %
5o,o %
30,0 %
. 20.0 %
4o,o %
40,0 %
20,0 %
Hypsikonch. .
Mesokonch . .
Chamaekonch .
Hypsikonch .
Mesokonch . .
Chamaekonch .
Hypsikonch . .
Mesokonch . .
Chamaekonch .
19 0
19°
21°
20 °
19°
15°
15°
16°
n°
0%
33,3 %
66,6%
. 20,0 %
40,0 %
40,0 %
20,0 %
60,0%
20,0 %

TANIMBARSCHEDELS.
Het blijkt clan, dat bij de dolichocéphale groep minder leptoprosopen dan bij de
brachycephale en meer chamaeprosopen voorkomen. Verder bij eerstgenoemde groep
minder leptorrhienen en meer platyrrhienen en ten slotte minder hypsikonche en meer
chamaekonchen. Integenstelling dus van hetgeen wij zouden verwachten, vinden wij bij
de dolichocéphale groep de chamaeprosopen, platyrrhienen en chamaekonchen overwegen
en bij de brachycephale groep evenveel leptoprosopen als chamaeprosopen, meer leptorrhienen
als platyrrhienen en evenveel hypsikonchen als chamaekonchen.
Eerstgenoemd verschijnsel, het overwegen van chamaeprosopen, platyrrhienen en
chamaekonchen bij de dolichocéphale groep zou men, evenals ook de gevonden verhoudingen
bij de brachycephale groep door kruising van verschillende elementen kunnen
verklaren, tenzij men moet aannemen, dat onder de Tanimbarschedels naast elkaar voorkomen
als oorspronkelijke elementen een dolichocephaal element met breed gezicht, breede
neus en hooge oogkas. Het mij ter beschikking staande materiaal is te gering, om te
dienaangaande tot eene beslissing te komen; wanneer meer materiaal voorhanden is, zal
op deze eigenaardige verhoudingen bijzonder gelet moeten worden. In verband echter
met de geographische ligging van het eiland, dicht bij Nieuw-Guinea, echter in een gebied,
waar Maleische invloed niet te miskennen is, rekening houdend verder met het feit, dat
in zoo menig opzicht een opvallende overeenkomst werd aangetoond met mijne Niassche
schedels, ligt het meest voor de hand aan kruising van typen te denken. De gevonden
verhoudingen komen duidelijk uit, wanneer ik in een tabel der afzonderlijke schedels noteer
hun vorm van den hersenschedel, van gelaat, neus en oogkasingang :
Nummer.
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
A
B
Hersenschedel.
Mesocephaal.
Brachycephaal.
Mesocephaal.
Dolichocephaal.
Mesocephaal.
Mesocephaal
Brachycephaal.
Mesocephaal.
Mesocephaal.
Brachycephaal.
Mesocephaal.
Mesocephaal.
Brachycephaal.
Mesocephaal.
Dolichocephaal.
Brachycephaal.
Dolichocephaal.
Mesocephaal.
Gelaatsvorm.
Chamaeprosoop.
Mesoprosoop.
Mesoprosoop.
—
Chamaeprosoop.
Chamaeprosoop.
—
—
—
Leptoprosoop.
Mesoprosoop.
—
—
—
Mesoprosoop.
Leptoprosoop.
Leptoprosoop.
—
Neusvorm.
Mesorrhien.
Platyrrhien.
Mesorrhien.
Platyrrhien.
Leptorrhien.
Mesorrhien.
Mesorrhien.
Leptorrhien.
Leptorrhien.
Leptorrhien.
Leptorrhien.
Leptorrhien.
Leptorrhien.
Platyrrhien.
Mesorrhien.
Mesorrhien.
Mesorrhien.
Platyrrhien.
Oogkasingang.
Chamaekonch.
Hypsikonch.
Mesokonch.
Chamaekonch.
Mesokonch.
Chamaekonch.
Chamaekonch.
Mesokonch.
Hypsikonch.
Mesokonch.
Chamaekonch.
Chamaekonch.
Mesokonch.
Mesokonch.
Chamaekonch.
Mesokonch.
Mesokonch.
Hypsikonch.
Uit deze tabel blijkt duidelijk, hoe ten opzichte van schedels-, gelaat-, neus- en
orbita-ino-angsvorm de meest verschillende combinaties bij deze Tanimbarschedels worden
aangetroffen. —
Van de eenige mij ter beschikking staande onderkaak geef ik slechts eenige maten
en indices op :
— 79 —

TANIMBARSCHEDELS.
Condylenbreedte 11,7 cM.
Coronoïdbreedte 9,4 ,,
Hoekbreedte 9,5 ,,
Voorste onderkaakbreedte . . . 4,8 c M.
Kinhoogte 3,3 „
Hoogte van het corpus mandibulae 2,8 „
Afstand van den alveolairrand tot den onderrand, in het niveau van den tweeden
molaar en op de basis 2,5 cM.
Takhoogte 54 cM.
Coronoïdhoogte 5,6 ,,
Kleinste takhoogte 4,6 ,,
Neigingshoek der coronio-condyliaallijn 69 °.
Hoogte der incisura mandibulae. 1,3 cM.
Takbreedte 2,9 „
Breedte der incisura mandibulae. 3,6 „
PUCCIONI ') heeft voor de classificatie der onderkaken van verschillende volken
gebruik gemaakt van de
op nevensgaand mediagram
aangegeven afmetingen en
hoekbepalingen. Bij mijn
Tanimbaronderkaak kreeg
ik de volgende waarden :
MEDIAGRAM DER ONDERKAAK. 3' 1 C ^-
« 1. De molaarhoogte (D E),
de loodrechte lijn op het
alveolairvlak, tusschen
den tweeden praemolaar
en den eerslen molaar,
reikende tot de onderrand
van de kaak —
2. De geheele coronoïdeaalhoogte (G H), de loodrechte lijn op het alveolairvlak, reikende
van de punt van den processus coronoideus tot den onderrand van de kaak — 5,7 cM.
3. De loodlijn van de top van den processus condyloideus op het alveolairvlak (I K) — 3,5 cM.
4. De loodlijn van de punt van den processus coronoideus op het alveolairvlak (GK) — 3,6 cM.
5. De breedte der tak ter hoogte van het alveolairvlak (T S) — 2,9 cM.
6. De breedte van het kaaklichaam ter hoogte van het alveolairvlak (S-Incision) — 4,1 cM.
7. De grootste breedte van de tak (M C), d. w. z. de afstand tusschen de beide loodlijnen
op het alveolairvlak, getrokken langs de voor- en achterrand van de tak 42 cM.
8. De totale breedte van de kaak op het alveolairvlak (T-Incision) — 7,3 cM.
9. de hoek tusschen tak en lichaam, d. w. z. de hoek, dien de tangent aan den achterrand
van de tak met het alveolairvlak vormt (/NOB) — 67 °.
a. De index, aangevende de procentische verhouding tusschen de grootste breedte van de tak
en de breedte van de kaak ter hoogte van het alveolairvlak (^—^-.— x 100^ = Ç7 =;
VI-Incision / D/,: >'
Archivio per l'Anthropologia e l'Etnologia, vol. XII, 1911.
- 80 —

TANIMBARSCHEDELS.
b De index weergevende de procentische verhouding tusschen de breedte van de kaak
/ S T \
en de breedte van het lichaam op het alveolairvlak ^s_Incjs;on. x IO °) - 70.7'
c. De index aangevende de procentische verhouding tusschen de grootste breedte van de
tak en de breedte van het lichaam op het alveolairvlak (s.lncision x IO °) ° I02 4-
d. De index aangevende de procentische verhouding tusschen de breedte en de hoogte
van den tak ( Q-ff x i°o 1 = 73,7.
e. De index aangevende de procentische verhouding tusschen de hoogte van de processus
condyloideus en coronoideus ( = 100] = 97,2.
f De index aangevende de procentische verhouding tusschen de breedte van den tak op
het alveolairvlak en de grootste breedte \JJ[Q * ^ooj = 69,0.
0 De index aangevende de procentische verhouding tusschen de hoogte van het kaak-
, / DE \
lichaam en de breedte van de kaak ^-Incision x IOO J = 4 2 ,4-
Resumeerend kan men zeggen, dat men bij de door mij bestudeerde Tanimbarschedels
te doen heeft met een groep crania, waaraan zoowel bij eenvoudige beschouwing
als door bepaling der verschillende afmetingen eenheid van type blijkt te ontbreken. Op
grond hiervan, rekening houdend tevens met de geografische ligging van het eiland,
kan men aannemen, dat Maleische invloed en Papoea-invloed zich doen gelden.
Opmerkelijk vooral te dien opzichte is de groote overeenkomst in anatomischen bouw
tusschen de Tanimbarschedels en de vroeger door mij onderzochte Niassche crania. Deze
overeenkomst is o. a. te herkennen in de onderlinge verhoudingen bij beide groepen wat
betreft den index cephalicus, in het feit dat het gehalte ml. mbr. schedels bij beide
groepen even groot is, dat de hoogten van BROCA nagenoeg even groot zijn, dat verreweg
de meeste schedels zijn hypsicephaal, verder in gelijksoortige verhoudingen aangaande de
hoogte-indices van BROCA en SCHWALBE en den calottehoogte-index, in de gelijkheid der
achterste schedelhoogte. Bovendien vindt men bij de Tanimbargroep en bij de Niassche groep
overeenkomst wat betreft de schedelbasislengte, den fronto-pariëtaal-index, de kleinste en
grootste voorhoofdsbreedte, den horizontalen schedelomvang, de lengte der transversaalboog,
de verhoudingen van frontaal-, pariëtaal- en occipitaalboog tot den sagittaalomvang,
den Schwalbeschen welvings-index van den schedel, de welvings-indices van het frontale,
parietale en occipitale, den frontaalhoek, de gezichtshoogte en den craniofaciaal-index. Ik
kreeg den indruk, dat deze overeenkomst aan den hersenschedel duidelijker was dan aan
den aangezichtschedel.
Ook met Papoeaschedels is overeenkomst op te merken, zij 't ook in geringere
mate. De welving van 't voorhoofd is bij de Tanimbarschedels ongeveer even groot als
bij de Papoeaschedels, er is een opmerkelijke overeenkomst in frequentie van voorkomen
van type 3 van het naadverloop der sutura squamosa, er bestaat overeenkomst wat betreft
de hoogte van BROCA en den gezichts-index. Aan den anderen kant echter zijn er ook
duidelijke verschillen geconstateerd, b.v. wat betreft den index cephalicus, den gelaatshoek,
de neiging van het voorhoofd, de hoogte der schedels enz.
Behalve wat de uiterlijke gedaante betreft onderscheidt zich groep A van groep
— 8l —
K

TANIMBARSCHEDELS.
B door eene grootere schedellengte en eveneens door eene grootere schedelbreedte en
hoogte van BROCA, verder doordat bij eerstgenoemde groep de bovenkaak meer naar
voren staat dan bij groep B.
Nog wil ik de aandacht vestigen op het feit, dat bij een der schedels als uitsluitende
obliteratie van naden geconstateerd werd eene gedeeltelijke vergroeiing der linker
sutura squamosa en dat bij een viertal schedels eene obliteratie der pars temporalis der
kroonnaad werd geconstateerd, zonder dat er van eenige verbeening in de pijlnaad sprake
is. De obliteratie der sutura sagittalis werd minder frequent bevonden dan die der
sutura coronaria en de spheno frontalis ; ook te dien opzichte moet de overeenkomst met
de bevindingen bij mijn Niassche schedels opvallen.
De sterke plagiocephalie van sommige mijner schedels mag zeker ook nog wel
afzonderlijk gememoreerd worden.

co
Index Cephalicus
Schedelbasislengte
N U M M E R.
Glabella-Lambdaafstand
Grootste ,,
Biauriculairbreedte
Grootste achterhoofdsbreedte
Basionbregmahoogte
Index ,, „
Horizontaalomvang
Transversaalboog
,, sagittaalpariëtaalboog
,, faggittaaloccipitaalboog . . . .
,, sagittaalboog der bovenschub .
Koordeafstand der bovenschub
Kleinste breedte der neusbeenderen . .
Grootste „ „ „
,. van zijwand der neusbeenderen.
Gehemîltebreedte
Smalste breedte der pars basilaris . . .
Afstand voorste punten der for. lac. post
,, achterste ,, ,, ,, ,. ,, .
Maxillo-alveolairhoogte
59
17.5
13,«
78,8
10,0
i6,8
16,7
9-3
11,7
12,4
9,8
98
12,7
3,6
3.0
83.3
50-0
31.5
35-6
I2 ,3
12,4
io,ç
5,8
10,7
10,9
9,1
5>5
9,7
10,4
2,5
5°
0 7
—
—
6, t
4.1
3,2
2,0
3.8
6,3
2,4
3,6
9,9
Q,6
6,6
2,2
1,8
4.7
3,2
60
15,5
12,6
8r,3
9,o
15,2
i5,i
8,7
10,4
11,4
9,7
9,6
12,1
3°
2,6
S6,6
45,8
28,8
32,2
II-7
10,8
9,8
50
ic,3
P6
8.6
4,9
9,i
9.9
2,6
46
0,6
—
—
—
5,7
J,2
3.I
2,2
44
6,5
2,0
3,5
9,4
12,4
9,o
6,3
2,1
i,7
4,1
3,6
61
16,5
i.3,o
78,8
9,5
16,0
16,3
9,4
11,0
n,3
9,4
9,t
13,2
3-4
3,o
88.3
47,2
3°,5
34,5
11.5
12.5
io,5
5-3
io,3
10,8
9,3
5,o
9,«
9,9
23
4.6
0,8
t,8
2,0
2,3
5,8
4,6
2,8
2,1
3,9
68
2,5
3,6
9,i
11,8
8,q
6,3
2,2
i,7
4,o
3,3
62
17,6
12,8
72,7
io,5
17,2
17,3
9,0
10,4
12,0
9,8
10,4
13,6
3,2
2,7
844
49,0
30,1
354
12,0
12,6
11,0
6,0
10,9
I 1,2
9,4
5,8
106
2,5
4.7
1,0
2,0
2.4
2.6
—
2,2
4,6
7,i
2,6
—
10,2
13,2
10,2
—
25
2,0
4,6
3.3
63
l6,6
I28
77.1
10,0
16,2
16.^
9,o
10,3
»>7
10,4
10,1
I4,0
3.I
3,2
I03,2
48,0
30,3
34,8
11,6
12,9
10,4
5,3
10,7
n,3
9-3
5,2
99
io,3
2,3
5,°
°,9
i,4
2,4
6,q
46
36
2,3
4.2
6,8
2,9
3.8
q,6
13.2
10.9
6,5
2,1
i,4
4-4
34
64
17,0
13,0
76,5
9,°
154
16,3
9.4
10,7
II,T
106
97
13,2
2,8
3,o
107,1
48,0
3o,3
35,3
12,0
11,8
11,6
8,2
10,6
10,7
9,5
7,4
9,5
9,9
2.4
4,6
0,8
1,6
2,0
2,0
6,1
4,o
2,9
1,8
4,0
6,7
2,3
3,3
9,3
11,9
9,2
5.8
2,2
i,4
4,1
3.0
N U M M E R. 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74
65
16,4
13-5
82,3
9,i
15,2
16,0
9,o
11,0
11,8
10,7
10,2
13,1
3,3
2,8
84,8
46,5
30,8
35,6
11,8
11 q
ir,8
8,5
10,5
10,4
10,4
8,0
io,4
2,2
4,5
0,6
—
—
—
—
2,3
4,4
6,9
2,4
—
9,5
12.5
9.0
2 0
i,4
43
3.0
66
17,6
13,5
76,7
10,0
i6,8
17-3
98
«,i
12,1
10,2
10,2
13,6
3,5
3,°
85,7
49,°
3i,3
36,4
12,0
12,8
11,6
7-5
11,2
ii, 1
10,2
7,3
10.6
2,4
5,i
0,8
1,6
2,3
2,5
2,2
4,4
7,i
2,3
—
9,7
13.2
9,3
—
2,0
i,7
4,2
3,3
67
17,0
13,2
77,6
8,5
15,1
16.8
9,i
10 6
109
10,8
8,7
12,1
3,o
2,7
90,0
47,3
29,7
3 6 ,2
12,1
12,8
11,2
7,6
103
n,4
9.4
7,o
9.2
2,1
4-5
°,9
'i,6
—
2,1
5,7
3,5
2,7
',9
3,9
6,7
i,7
.3,1
8,4
—
—
5.6
2,2
1,8
3,6
3,2
68
16,0
14,1
88,1
10,3
16,0
i5,7
9,7
11,1
13,0
10,1
10,8
13.0
3,i
2,8
90.3
48,2
3i,i
32,5
11,2
I08
io,5
6,8
10,1
9-5
9,4
6,7
10,2
10,7
2,4
5,5
1,0
1,6
2.6
2,5
6,6
45
3,5
2,8
4,2
0,9
2-3
4,5
9,9
13.4
10,3
7,7
2.4
2,2
4,3
3-5
69
17,4
13,7
79, 1
10,0
16,7
16,9
9,4
n,4
12,0
10,4
10,0
i.3,8
3,8
3 3
86,9
49,o
32,1
36,2
12,5
S
11,0
6,5
11,2
11,0
9-7
6,3
10.3
10,8
2,7
5,8
0,8
i,5
—
2,6
6,5
5.0
3,2
2,1
4,6
7,i
2,5
4.1
10,1
13.5
9,8
7,2
2 '1
1,8
4.8
3.0
70
17,3
137
79,2
9,7
16,8
16,7
9,7
12,0
'3,°
9,2
10,4
13,4
3.1
3,o
96,8
49.5
3 2 ,4
35,9
13,1
12,5
10,3
5,°
11,2
10,9
8,9
4,8
10,8
2-5
5,3
0,4
i,3
—
2,4
—
2,2
3,9
6,7
23
—
10,1
—
9,4
—
2,4
i,7
46
3,6
71
16,4
14,0
8S4
10,4
16.4
16,4
9,7
11,1
12,7
10, r
10,4
13,8
3.4
2,9
85.3
48,7
32,2
34,2
123
119
10,9
5,ö
11,2
10.-5
8,9
5,5
10,8
27
5,8
0,0
i,4
2,6
3,i
—
2,1
4,3
7,i
2,7
—
97
14,0
9,7
—
2,4
i,7
4,4
37
72
18,3
14,4
78.7
i°,3
17,8
18,0
10,2
11,6
13,0
10,4
10,7
14,0
2,9
2,8
966
51,8
3-'.5
38,6
i3,9
12,5
12,0
0,7
11,8
11.2
10.1
o,5
11,2
30
5,4
0,9
i,9
3.0
0,7
3,3
2,0
3 9
7,o
2,6
3,8
io,4
14.4
10,1
2,8
2.4
4,4
3-7
73
>8,5
13.8
73.5
io,o
18.3
18.4
9.8
n,7
11,8
10,8
10,6
132
3,3
2,9
87,9
5 2 ,o
31,6
38,2
125
12,5
13.0
7,5
11,0
11,1
io,5
7.0
9-9
10,6
2,8
5-3
0.9
i,7
2,7
6,1
4-7
3,3
1.7
4,5
70
25
3,9
9,7
13.2
9.6
7.0
2,5
1.7
4-4
3,3
74
16,5
13.5
81,8
98
16,0
16,2
9,0
11,3
n,5
10.1
9,7
13,2
3,i
3,o
96,8
47,3
3o,7
34,4
12,2
12,9
9,2
49
107
IT,2
8,1
4,6
9,8
10,0
2,5
5,2
06
1.3
2,4
6,2
4,4
3,2
2 1
4,1
7,i
2,7
4,1
90
124
9.0
6,9
2,0
3,5
4P
32
A
17,7
131
74,o
9.7
'7.1
17,0
9,o
11,0
12,1
10,0
10,5
i3>°
3 5
2,7
77,i
49,8
29,7
36,0
12,4
11,4
12,0
7,o
10.6
10,5
10,1
6.6
98
10,3
2.5
5.0
o,9
15
2,3
2,5
6.3
46
3,5
2.4
4,8
7,4
2,3
4,o
9,3
12.6
9,7
7,0
2,3
1.7
4,1
3.1
B
17.0
13,3
78,2
9-2
i'',4
16,4
8,2
10,8
ii,7
9,8
9-7
12,2
2,9
2,7
93.1
48,1
29.7
35.4
12,6
12,1
11,i
6,8
lo,q
107
9,i
6,4
.
9,6
2-5
4.7
0,7
2,1
2,3
—
2.0
4,2
0,9
2,5
9,0
1 10 0
~~
2,0
i,7
3-7
3,2
>
o
D
K
r

"=^ -
N J . 59-
N°. 60.
. 59-
N°. 60.
N°. 61. - 85 - N°. 61,
_J

N° 62.
N°. 63.
. 62.
N°. 63.
N' 64. — 86 N°. 64.

N*. 65. N°. 6 =
N°. 65. N . 66.
N°. 67. 87 - N . 67.

N°. 68. IV. 68.
N°. 69.
N°. 70. — 88 N°. ,70.

- ' — '
—
N°. 71.
N°. 72.
N°. 73
\
. 71.
N°. 72.
N°. 73-

N°. 74-
A.
N°. 74-
A.

— -.-lg"
f
_J

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM
DOOR
HERMAN F. E. VISSER.
Het Koloniaal Instituut kwam in het bezit van een belangrijke bruikleen-collectie
Ethnographica, in eigendom bij den Oud-Resident van Amboina H. J. A. RAEDT VAN
OLDENBAUNEVELT.
Tot die collectie behooren ook een aantal voorwerpen van Seram, waaronder eenige
versierde planken, copieën naar ornament, zooals dat aan sommige huizen voorkomt.
Het zijn in hoofdzaak deze planken, die in de volgende studie aan een nadere
beschouwing worden onderworpen.
Aan Prof. J. C. VAN EERDE betuig ik allereerst mijn dank voor den raad en den velen
steun, mij bij het samenstellen van die studie verleend.
Niet in het minst was de aanwezigheid van den heer H. KRAVER VAN AALST, hulpprediker
te Piroe, met verlof hier te lande, van belang voor het bewerken der stof.
Voor de vriendelijke bereidwilligheid mij alle gewenschte inlichtingen te geven, ben ik
den heer KRAYER VAN AALST ten zeerste dankbaar.
De heeren H. W. FISCHER te Leiden en J. W. VAN NOUHUYS te Rotterdam, verleenden
mij zeer gewaardeerde hulp, terwijl de heer A. J. C. VAN SETERS te 's Gravenhage
mij een bamboekoker ter reproductie afstond.
— 9i —

I.
„Een wetenschappelijk kunstkenner zonder
aesthetische intuïtie, zal een vrijwel waardeloos
werker zijn: want daar hij 't wezen niet voelt
der kunst, misduidt hij ook telkens haar documenteele
waarde". (JUST HAVELAAR, Onze
Eeuw Febr. 1916, Blz. 255).
WETENSCHAPPELIJKE EN KUNSTZINNIGE BESCHOUWINGEN OVER „ETHNOGRAPHICA".
Wint meer en meer het inzicht veld, dat belangrijke kunstuitingen niet slechts op
Java, Sumatra, Bali en Lombok, doch ook op andere eilanden van den Indischen
Archipel aangetroffen worden, zoo zal een uitsluitend wetenschappelijke beschouwing van
ethnographica, van deze eilanden afkomstig, niet meer kunnen bevredigen.
Ëen dusdanige bestudeering belicht immers, uit den aard der zaak, alle voortbrengselen,
hetzij van meer ethnographisch belang, hetzij van belang óók voor de kunst, slechts
van den wetenschappelijken kant.
Wanneer men op die wijze voorwerpen van kunstwaarde behandelt, wordt de benadering
nolens volens kunstwetenschappelijk, eventueel kunsthistorisch : waartegen dezelfde
bezwaren geopperd kunnen worden, die voor een vaak gangbare methode der kunstwetenschap
in het algemeen mogen gelden *).
Het spreekwoord „door de boomen het bosch niet zien", duidt vele dier bezwaren
aan, en zeer juist zegt Dr. G. J. NIEUWENHUIS: „Das durchlesen der ethnographischen
Litteratur eines Gebietes zum Zwecke — besser gesagt mit der Hoffnung — neue Perspektiven
in aesthetischen Problemen zu finden, ist keine dankbare Arbeit, denn dass es überhaupt
solche Probleme gibt, haben die meisten Reisenden nicht geahnt, und die es wussten,
hatten meistens nicht die Talente und die Vorbildung, um auf diesem Gebiet wertvolle
Beobachtungen machen zu können" °).
Een wetenschappelijk-artistieke, of artistiek-wetenschappelijke benadering van die
uitingen, in welke wij een bijkomstig of uitsluitend kunstbelang meenen te onderkennen,
schijnt ons dus gewenscht.
Met een wetenschappelijk-artistieke behandeling moge daarbij het te werk gaan van
1) Een treffend voorbeeld van een geleerde, die wetenschappelijke en aesfhetisch-intuïtieve aanleg vereenigde,
was ALOIS RIEGL te Weenen. De belangrijkste werken van dezen veel te vroeg gestorven kunstgeleerde, zijn de
in 1893 verschenen „Stilfragen", en de uitvoerige publicatie: „Die spätrömische Kunstindustrie" (1901).
Wat iemand als WORRINGER aan RIEGL te danken heeft, moge uit den volgenden zin blijken : „Wenn
auch der Verfasser nicht in allen Punkten mit RIEGL übereinstimmt, so steht er doch, was die Methode der
Untersuchungen angeht, auf demselben Boden und dankt ihm die grössten Anregungen". (Abstraktion und Einfühlung,
4

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
een kunstzinnig geleerde aangeduid worden, terwijl aan den anderen kant met een artistiekwetenschappelijke
beschouwing zulk een methode aangegeven zij, welke een kunstenaar
van wetenschappelijken aanleg eventueel zou kunnen volgen.
Het laatste geval is zeer wel denkbaar, en beide methodes, die hetzelfde resultaat
beoogen, kunnen rijke winst afwerpen — winst, die zoowel voor de volkenkunde als
voor verruiming van het inzicht in kunst in het algemeen, te boeken is.
Wetenschappelijke onderzoekers zonder kunstgevoel kunnen echter, waar het de
beschrijving van kunstvoorwerpen onder de ethnographica geldt, toch belangrijk materiaal
leveren, indien zij volledige, absoluut betrouwbare en systematisch onberispelijk gerangschikte
gegevens beschikbaar stellen.
Waar echter artistieke pretenties aangetroffen worden, bestaat het groote gevaar,
dat de wetenschappelijke waarde lijdt door onvolledigheid, ten koste van een quasiartistiek
belang, en dat de keuze der voorwerpen, die een beschrijving waardig gekeurd
worden, eventueel een willekeurige is. Deze voorwerpen geven dan geen beeld meer van
de beteelcenis als kunst-centrum van een zeker gebied.
Ten slotte, doch dit valt buiten het bestek van de in deze studie sameno-evatte
overwegingen, kan men dààr, waar men uitingen van hooge geestesgesteldheid meent te
bespeuren, die tot uitgangspunt van uitsluitend kunstzinnige beschouwingen kiezen, daarmede
in zekeren zin de voetsporen van den kunstcriticus drukkend, d. w. z. : een veelal
subjectief standpunt innemend.
OVER „DECORATIEVE" EN „BEELDENDE KUNST", EN HET MODERNE STREVEN IN DE SCHILDERKUNST.
-De hier in beschouwing genomen kunstuitingen van Seram bestaan in openbaringen
op dàt gebied, hetwelk men gemeenlijk met decoratieve kunst of sierkunst aanduidt.
Juister schijnt het van ornamentkunst te spreken, waarmede bedoeld wordt dat een
principieel, dus wezenlijk verschil tusschen deze en de „Beeldende kunst" niet behoeft
te bestaan. ')
Doch dit eischt eenige verklaring, die, daar zij ten nauwste samenhangt met onze
beschouwingen over de ornamentkunst van Seram, hier niet misplaatst schijnt.
Immers ook het moderne kunststreven 2 ) leidt tot werken, waaromtrent men in
dubio staat of van „beeldende", dan wel van „decoratieve" kunst gesproken moet worden.
Daardoor is deze quaestie van actueel belang.
Men vindt in voortbrengselen van China, Korea en Indië, Egypte en Amerika
voorstellingen, welke geen aanknoopingspunt bieden voor eenige concrete voorstelling, die
noch mensch of dier, plant of hemellichaam, noch producten van menschelijke makelij of
natuurtafereelen veraanschouwlijken, en tóch vertolking van hoogere gevoelens voor dezulken
beteekenen, die dieper inzicht bezitten.
Wij kunnen aan Oud-Peruaansche weefsels denken (met „geometrisch" ornament),
') „„Wo hört die „Hohe Kunst" auf und wo fängt das „Kunsgewerbe" an? Ist diese unhaltbare Klassifizierung
nicht nur das Merkmal einer Zeit, die den Sinn für die feinen Unterscheidungen von guter und schlechter
Qualität verloren hat?'"' vraagt BRUNO PAUL in een eerst onlangs (voorjaar 1917) gepubliceerde discussie over
„Die Zukunft der Vorbildung unserer Künstler". Wij namen, nadat het bovenstaande geschreven was met
instemming kennis van PAUL'S opinie in deze.
») Hier zij met moderne richting (in de schilderkunst b.v.) diè groep van waarachtige kunstenaars aangeduid,
welke er naar streeft uiting aan hun gevoelens, in het puurste accent van onzen tijd te geven (Marc, Matisse)-
Behoeft het gezegd te worden, dat wat gegeven wordt, indien het superieur is, vàn alle tijden voor alle
tijden is, dat juist 'de nieuwe wijze van zich te uiten weer een andere nuanceering van hel eeuwige beteekent"
,. w In /y, erl ' an , d hiermede zi J" cen 'Ke. aan BEKLAGE opgedragen, bladzijden: „De ware kunstenaar", van
UVERWEij (Iijdschr. voor Wijsbegeerte, April 1916) het lezen overwaard.
— 9.4 ~

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
aan Egyptische sieraden, of aan producten uit den Han-tijd, aan geometrisch geornamenteerde
Perziche tapijten (Damaskus), of ook, om het naderbij te zoeken, aan sommige
Gothische paneelen.
Indien THORN-PRIKKER zijn gedachten in den vorm van glasmozaiek uit, zal hij
daarbij nauwelijks op tegenstand van het publiek stuiten. Immers, „al kan men niet zien
wat het voorstelt" (inderdaad, doch hier in tweeledigen zin !), met de rangschikking onder
decoratieve kunst zijn alle bezwaren uit den weg geruimd.
Doch wee dengene, die als MONDRIAAN, met de middelen der schilderkunst een
dergelijke werking tracht te bereiken. Met olieverf op schilderslinnen gebracht, en in
een lijst gevat op een schilderijententoonstelling gehangen, werden dergelijke voorstellingen
voor het begrip van hetzelfde publiek dat een concrete voorstelling verlangt, tot
schilderijen gepromoveerd.
Een ernstige quaestie is nu zeer zeker, hoe men dan tot deze voorstellingen gekomen
is, of deze op directen weg, als schepping, als onmiddellijke uiting dus, of wel door vereenvoudiging
van de werkelijkheid ontstonden, waarbij dan vanzelf tot meer bedachtzame
producten afgedaald werd, en hoogere inblazing ontbrak.
Het kan voor het inzicht in de door ons te behandelen kunst van Seram van
belang zijn, KANDINSKY in sommige zijner werken te bestudeeren. KANDINSKY heeft toch
veelal de natuur dusdanig vereenvoudigd (op allesbehalve eenvoudige of naïeve wijze
echter!) dat een chaos van vormen en lijnen ontstond, waarbij met ondersteuning van
kleuren soms buitengewone sensaties verwekt worden.
Vele dezer voorstellingen voldoen echter juist dààrom niet, omdat zij aan de
werkelijkheid storend herinneren, en dus als meer abstracte verbeelding niet voldoen.
THORN-PRIKKER en MONDRIAAN bereiken dan ook in deze abstracte voorstellingen meer.
Wat gezegd wordt, kan echter, hetzij geheel los van de werkelijkheid, hetzij in
nauwen samenhang daarmede, op hetzelfde neerkomen, en dat is de kern van dit betoog.
Want men zal op Seram motieven aantreffen, welke géén concrete voorstelling verbeelden
(zooals met uitzonderingen voor alle uitingen van ons gebied geldt), die dus geheel als
ornament werken en toch blijkens de benamingen van het ornament, zooals die door den
heer KRAYER VAN AALST verklaard zijn J ), natuurimpressies en stemmingen weergeven. Dit
is niet in het minst een der redenen, waarom over het streven der modernen werd uitgewijd.
Immers een tweeledig doel wordt daarmede beoogd: Zij, die reeds vertrouwd
zijn met de taal der modernen, zullen direct dieper inzicht in de uitingen van een geheel
vreemd gebied, hier Seram, verkrijgen; omgekeerd kunnen de van Seram aangehaalde
voorbeelden die met name genoemde sensaties willen overbrengen, indien zij sterk genoeg
spreken, er toe bijdragen het begrip van het streven der laatste tijden een weg te banen.
De kunst van den Bismarck-Archipel staat in zooverre achter bij de kunst van
Seram, dat zij de primitieve, de ornamentsamenstellende motieven aan de natuur ontleent.
Weliswaar wordt het lichten van de zee in den Bismarck-Archipel door een gegolfde lijn,
met daartusschen aangebrachte stippen aangegeven, doch op Seram treft men zelfs het
verbeelden der morgen-stemming in een ornament aan.
Een zeer verre parallel, in relatieven zin natuurlijk, zou dus in zekere werken van
KANDINSKY en de kunst van den Bismarck-Archipel te vinden zijn, terwijl zeker streven
van THORN-PRIKKER en MONDRIAAN eerder aan de kunst van Seram herinnert.
„Man sollte überhaupt nicht mehr von der „Ornamentik" der Primitiven, sondern
') Als zeker schijnt te mogen worden aangenomen, dat men hier niet te doen heeft met een der willekeurige
namen, zooals die elders in den Indischen Archipel aan traditie-ornament worden gegeven. (Zie LOKBÈR
in Nederlandschlndië Oud en Nieuw 1916, Blz. 255).
— 95

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
schlechtweg von der „Kunst der Primitiven" sprechen, weil die technischen Ausdrücke unsrer
Aesthetik, bei ihrer Anwendung auf die Kunst der sogenannten Naturvölker eine falsche
Auffassung gradezu herausfordert", zegt STEPHAN ').
Krijgt men zelfs niet den indruk, dat op Seram kunstuitingen aangetroffen worden,
die in zekeren zin eene oplossing beteekenen van sommige problemen, welke bij onze
modernen nog aan de orde zijn ?
Doch ook kan de vergelijking van onze moderne kunst met die van INDONESIË er
toe leiden, dat bij de beoordeeling der kunst van zoogenaamde lagere volken naar beide
kanten een zelfde maatstaf worde aangelegd.
„Het is juist de studie der volkenkunde, die leeren kan" zegt VAN EERDE, „dat
hetgeen wij met de inlanders gemeen hebben (denk aan neiging tot zelfbehoud, logisch
en zedelijk besef, kunstzin, drang om aan een hoogere macht gebonden te zijn, religie,
bewustzijn van eigen waarde, enz.) overtreft hetgeen ons van hen onderscheidt. . ." a ).
Verkeerde psychische beoordeeling en blindheid voor de kunstuitingen der inlanders
gaan hand in hand. Treurige voorbeelden liggen voor het grijpen. Men behoeft daarbij
nog niet eens te denken aan batik-patronen ontwerpende Europeesche mevrouwen, aan
den invloed der „Beschaving" op de kunst van Flores, of aan ingeweven namen op
Roti-doeken. De z.g.n. „prachtstukken" door repatrieerende Indische menschen naar het
vaderland gebracht, spreken boekdeelen.
II.
„There are two methods of studying the art
of savages; the one is to take a comparative
view of the art of diverse backward peoples;
the other is to limit the attention to a particular
district or people.
The former is extremely suggestive ; but one
is very liable at times to be led astray by
ressemblances The latter is in some
respects much more certain in its conclusions,
and is the only way, by wich certain problems
can be solved". (AI/RED C HADDON, The evolution
of decorative Art, London 1895, Blz. 3).
FOUTEN BIJ DE BEHANDELING VAN EEN BEPAALD ORNAMENTGEBIED.
Is het overbodig aan te teekenen dat betrekkelijk overeenkomstige geestesgesteldheid,
het gebruik van veelal dezelfde primitieve werktuigen, een verwante fauna en flora, en
hetzelfde te versieren materiaal, bij volken, die niet te ver van elkaar verwijderd zijn,
0 Südseekunst, Beiträge zur Kunst des Bismarck-Archipels und zur Urgeschichte der Kunst überhaupt,
von Dr. EMIL STEPHAN, Berlin 1907, Blz. 124.
Dit is een door een kunstzinnig medicus, van ethnographisch wetenschappelijken aanleg, geschreven boek.
" S. pubiceerde slechts die gegevens, die als zeker konden worden aanvaard, en door hem ter plaatse verzameld
werden. De overzichtelijkheid, de systematische indeeling, en de afbeeldingen dezer publicatie, zijn voorbeeldig.
2 ) „Koloniale Volkenkunde" door J. C. VAN EERDE, Directeur van de Afdeeling Volkenkunde van het
Koloniaal Instituut. Eerste stuk: „Omgang met Inlanders", 2e druk, Amsterdam 1915, Blz. 5.
- 96 -

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
soms tot het gebruik van schijnbaar of werkelijk gelijke motieven leidt? Men behoeft
daarom niet steeds naar „Beziehungen" te zoeken').
Men kan gevoeglijk van een „Ethnographische Beziehungspsychose" spreken, en
STEPHAN heeft het terecht over „Gewisse Leute, die überall Verwandtschaften oder Entlehnungen
wittern".
De rustige beschouwing van het geheel lijdt onder het te diep ingaan op détails,
waarbij dus wederom het „door de boomen het bosch niet zien" zoowel voor de bestudeering
van een geheel gebied, als voor het bekijken van een enkel voorwerp geldt.
Een eigenaardig-schrille tegenstelling : bij ethnographica, dus veelal bij kunstvoorwerpen
van bepaalde, door ons als „primitief" bestempelde volken, tracht men steeds de herkomst
van ieder motief tot in de kleinste détails na te speuren, voordat men zich rekenschap
geeft van de bizondere waarde van het geheel. Bij de bestudeering van kunst, die men
niet rekent als vallende onder het gebied der volkenkunde, is dit veel minder het geval.
Is het resultaat der eerstgenoemde speur-arbeid wel steeds evenredig aan den
daaraan besteden tijd en moeite?
OVER DE WAARDE EN HET GROOTE BELANG VAN HET TEEKENEN.
Een ornament gaat slechts dàn in ons geestelijk bezit over, indien wij er veel van
geteekend (d. i. nagevoeld) hebben.
Het ontstaan en de opbouw worden ons aldus veel duidelijker.
Zoo kan het schijnbaar zeer uiteenloopend aspect van ornament-samenstellingen en
verwerking uit één gebied, geheel onverklaarbaar schijnen ; al teekenend voelt men echter
spoedig het toch behooren tot ditzelfde gebied.
Wil men dus den wederzijdschen invloed, en de overeenkomst tusschen twee ornamentgebieden
bewijzen, zoo behoort met klem verlangd te worden: het in ruime mate
teekenen van de motieven van alle in aanmerking komende streken.
INDIVIDUEELE AANLEG EN TRADITIE.
Wederom een andere quaestie, waarom soms bij het bestudeeren van een zeker
gebied voorwerpen aangetroffen worden, waarvan het ornament bij eerste kennisneming
zeer vreemd aandoet, moge aldus verklaard worden : evenals men dat bij ons treft (tegenwoordig
natuurlijk veel meer dan b.v. in de middeleeuwen) is er wel degelijk bij de
inlandsche kunst van individueelen aanleg en smaak sprake, al blijft die persoonlijke
wending ook veel meer binnen het kader der traditie.
HET REPRODUCEEREN VAN HET ORNAMENT.
Indien men een ornament niet langs photographischen weg reproduceert, doch
daarvan afbeeldingen in den vorm van teekeningen geeft, zoo behoort de persoonlijkheid
des teekenaars geheel op den achtergrond te treden. Het geldt hier immers de volledige
schoonheid tot in de laatste vertrilling te doen spreken; daarvoor is het noodig zich geheel
in de in aanmerking komende kunst-sfeer te denken.
') Wij stellen ons hiermede in geen enkel opzicht op het standpunt der „Semperianer", d.w.z. dergenen,
die SEMPER onjuist geïnterpreteerd hebben. Tegen hen trekt RIEGL te velde: „Wenn SEMPER sagte: beim Werden
einer Kunstform kämen auch Stoff und Technik in Betracht, so meinten die Semperianer sofort schlechtweg: die
Kunstform Wcäre ein Produkt aus Stoff und Technik". (Stilfragen, Einleitung blz. VII).
— 97 —

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
Ook mag men niets „mooier" maken, en onsymmetrische en ietwat slordige rangschikking
bij in wezen symmetrisch ornament, niet tot een mathematisch spiegelbeeld
vervormen.
Beschilderde boombast, ornament in transparante kleuren op hout en zoo meer,
is het beste in aquarel weer te geven. Gouache leent zich daarentegen beter voor de wedergave
van met dekverf beschilderde voorwerpen. Zoo zijn de platen i, 2, 6, 7, 8, 9 en 10
(reproducties van in transparante kleuren geschilderde voorwerpen) naar aquarellen van
schrijver dezes vervaardigd.
Het gegraveerde bamboe-ornament biedt bij de reproductie groote moeilijkheden.
De gele kleur van het materiaal, in donkerste nuanceering, werkt zóó sterk
op de photographische plaat, dat het gegraveerde, donkerbruine ornament in den afdruk
licht tegen een donker fond uitkomt. In dit geval krijgt men dus een eenigszins negatief
resultaat, en geeft het negatief nog eerder de werkelijkheid weer, d. w. z. : Men zou de
negatieven in sommige gevallen direct als lantaarnplaten kunnen gebruiken.
Toch blijft de photographische reproductie verre boven „rubbings" te verkiezen ;
ook geeft een van een cylinder afgewikkeld ornament nooit de bedoeling en den indruk
der oorspronkelijke versiering weer. Wij zijn optisch immers niet in staat meer dan de
helft van een cylinder te zien. De versiering is ook speciaal voor den cylinder gedacht,
en zoude geheel anders op een rechthoek, welks breedte gelijk is aan den omvang van
den cylinder en waarvan de hoogte gelijk is aan die van dit lichaam, aangebracht zijn.
Op Plaat 13 geeft fig. 6 bij uitzondering de teekening van een afgerolden cylinder
weer, daar de bamboestok door den houtworm danig beschadigd was, en zich niet voor
photographische reproductie leende.
De overige afbeeldingen van gegraveerd en gebrand bamboe-ornament zijn langs
photographischen weg verkregen.
III.
ETHNOGRAPHISCHE EN GEOGRAPHISCHE GEGEVENS.
GEOGRAPHISCHE VERSPREIDING DER KUNST OP SERAM. LITERATUUR.
De Noord-kust van West-Seram is het kunstcentrum bij uitnemendheid van dit
eiland. Het gedeelte dezer kust van Moernaten tot beoosten Sohoewé komt hierbij het
allereerst in aanmerking.
Op bijgaand kaartje van West- en een gedeelte van Midden-Seram zijn in hoofdzaak
slechts die plaatsen aangegeven, waarvan hier materiaal gepubliceerd wordt. Loki op het
schiereiland Hoeamoal, de plaatsen Piroe en Amahai aan de Zuid-kust, werden om andere
redenen aangegeven (Loki als vroegere, en Piroe en Amahai als tegenwoordige standplaatsen
van regeeringsambtenaren en hulppredikers).
MARTIN vermeldt eerrig snijwerk aan de dakbalken van oen sinds dien gesloopten
- 98 -

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
baileo (geestenluiis, clubhuis voor mannen) te Piroe') en publiceert een tjidako (schaamgordel)
van Kairatoe 2 ) (waarschijnlijk in het binnenland, in de buurt van Honitetoe, vervaardigd),
benevens een kalkkokertje van Kaibobo 3 ).
De afbeeldingen van schaamgordels bij RIEDEL, SACHSE 4 ) en in de „Systematische
beschrijving eener ethnographische verzameling bijeengebracht ter Noord-kust van Seram",
door C. M. PLEYTE WZN. 5 ) zijn niet van belang voor onze ornamentstudie.
De heer H. KRAYER. VAN AALST, hulpprediker te Piroe, heeft een paar baileomotieven
ter plaatse gephotographeerd, en publiceert deze als illustratie (voor blz. 77) van
zijn hier eenige malen te citeeren reisverhaal 6 ).
Behalve sommige bladzijden bij MARTIN, eenige regels bij SACHSE en enkele belangrijke
mededeelingen bij KRAYER VAN AALST, vinden wij slechts, voor zoover ons bekend 7 ),
een korte notitie over ornamentkunst-uitingen in het voorloopig bericht van Professor
K. DENINGER, den geoloog der Freiburger Molukken-Expeditie : 8 ) „Kulturell findet ein
allmähliches Absteigen von W. nach O. zu statt. Es zeigt sich dies am auffälligsten an
der künstlerischen Ausgestattung der Gebrachsgegenständen, Häusern, u. s. w. West-Seram
besitzt eine hochenwickelte Ornamentik, die zwar im ganzen in den Kulturkreis der
Molukken hineinpasst, in unserem Gebiet aber eine besonders hohe Ausgestaltung
erfahren hat.
Besonders im Sapolewa und Uligebiet (het stroomgebied van de Oeli, ook wel
Oewengebied genaamd) trifft man Schnitzereien von hervorragender Schönheit, auf Kalkköchern,
Kokosbechern, Webstühlen, Hausplanken, u. s. w. angebracht. Schon das Patalimagebiet
(grensgebied tusschen West-Seram en Midden-Seram) zeigt demo-eo-enüber eine
') K. MARTIN, ,.Reisen in den Molukken", Leiden 1894, ie Band, Blz. 75, zie ook gevelversiering aan
den Baileo te Ilatoesoea, Blz. 78.
') Aldaar, 2e Band, Plaat XXIII fig 1.
3) Aldaar, 2e Band, Plaat XXX, fig. 4. Dit kalkkokertje bevindt zich in het R. E. M. te Leiden, en werd
verscheidene malen ook door LOEBÉR afgebeeld in : a. „Timoreesch Snijwerk en Ornament", 's Gravenhage 1903 ;
/>. „Het Nederl.-Indisch Bamboe ornament", (in .,llet Huis Oud en Nieuw", Amsterdam 1906); c. „Bamboe in
Nederl-Indie" Bulletin43 v/h. Kol.Museum, 1909
4) F. J. P. SACHSÉ, „Het eiland Seran en zijne bewoners", Leiden 1907.
5) Tijdschrift Aardrijkskundig Genootschap 1894, Blz. 721.
6) „Liefde Macht", uitgegeven door den Boekhandel van den Zendings Studieraad, Den Haag.
0 Terwijl deze studie ter perse was, verscheen in „Indie" van 27 Juni 1917: „Pamboe-ornament van
Ceram" door Jon. F. SNF.LLEMAN, met één afbeelding.
s ) „Petermanns Mitteilungen", October 1915, blz. 388 etc.
— 99 —

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
beträchtliche Armut an Erzeugnissen, und im eigentlichen Mitten-Seram zeigen sich nur
schwache Andeutungen dieser Kultur".
Hier is slechts die literatuur aangegeven, waarin eenige, hetzij dan ook zeer
spaarzame gegevens voor ons doel van belang, gevonden werden; afbeeldingen van
ornament vonden wij dus alleen bij MARTIN en KRAYER VAN AALST.
TOEPASSING VAN HET ORNAMENT. MATERIAAL EN TECHNIEK.
SACHSE bericht dat in hoofdzaak slechts aan stijlen en gevelplaten versiering wordt
aangebracht. DENINGER vermeldt tevens rijk versierde weefstoelen en geornamenteerde
bekers van cocosnoot. Van deze beide laatste categorieën waren noch exemplaren in
natura, noch afbeeldingen beschikbaar. Men vindt verder beschilderde schilden en beschilderde
houten parangs, voor gebruik bij het dansen en bij feestelijke gelegenheden
(Platen i en 2).
Rijk materiaal voor ornamentstudie leveren de vele gegraveerde bamboe-kalkkokertjes
en bamboestokken. Het bamboe-ornament wordt meestal gegraveerd, een enkel maal
gebrand. (Plaat 14, fig. 1 a-f). Het gegraveerde ornament is veel gecompliceerder en
wordt in zeer verschillende qualiteit aangetroffen.
Het ornament op stijlen en gevelplaten kan als beschilderd snijwerk aangebracht
worden, of uitsluitend in beschildering bestaan.
Een geheel andere techniek is een soort plakwerk, waarbij het ornament uit kajoepoetihbast
b.v. op een fond aangebracht wordt (Zie bijschrift plaat 5, fig. 3, 4, 5).
Ten slotte worden mannen- en vrouwengordels, wimpels en bandjes (dit alles van
geklopte boomschors vervaardigd) op veelal naieve wijze beschilderd. Interessant ornament
vindt men in relatief geringere mate op deze gordels etc, dan op de planken en kokers.
Volgens SACHSE worden de tjidako's meestal door vrouwen vervaardigd. Deze tjidako's
maken soms meer den indruk van „versierd" te zijn, of bevatten alleen, in den vorm van
de diverse snelteekens (in het aantal ringen daarvan) een mededeeling over het aantal
gesnelde koppen.
Toch dient erkend te worden, dat sommige dezer snelteekens, slechts uit gekartelde,
concentrische, in verschillende kleuren gehouden ringen bestaande, zeer decoratief werken
(Plaat 10, fig. 3).
Het graveeren van het bamboe-ornament geschiedt dikwijls met den punt van den
parang, waarbij het gevest dan op den schouder rust. Dat deze soort van bewerking
met vaste hand dient te geschieden, behoeft wel geen toelichting. Het beschilderen der
geklopte boombast (PLEYTE spreekt van „de voor Seram karakteristieke ribbels") geschiedt
met primitieve penseeltjes. De verfstoffen zijn veelal plantaardig, doch men treft ook
geïmporteerd blauw aan.
SPECIALE MOTIEVEN VAN ELK STROOMGEBIED.
Elke baileo op Seram heeft speciale ornamentmotieven, welke niet naar elders
overgebracht mogen worden (taboe, pamali). Deze motieven zijn volgens KRAYER VAN
AALST slechts aan lieden van hetzelfde stroomgebied bekend.
Kunstuitingen kunnen overal worden aangetroffen, in dien zin, dat een inlandsen
hoofd b.v. onversierde of leelijke voorwerpen bezitten kan, terwijl een gewone Serammer
zich in het bezit van rijk besneden en gegraveerde voorwerpen verheugt.
Dit hangt ten nauwste samen met het feit, dat kunstenaars o & nder alle standen
aangetroffen worden en de kunst-beoefening niet tot zekere families of standen beperkt blijft.
— 100 —

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
Karakterbeschrijvingen van kunstenaars op Seram kunnen belangrijk psychologisch
materiaal leveren; doch dergelijke gegevens zijn voorshands niet beschikbaar. Een aansporing
om ook in Indonesië te pogen een psychologisch verschil tusschen kunstenaars
en minder begaafden vast te stellen, zij hier niet misplaatst.
DE PLAATS, WELKE SERAM ALS ORNAMENTGEBIED INNEEMT.
Wij hoorden reeds de uitspraak van Prof. DENINGER :
,,.... West-Seram besitzt eine hochentwickelte Ornamentik, die zwar in den Kulturkreis
der Molukken hineinpasst, in unserem Gebiet aber eine besonders hohe Ausgestaltung
erfahren hat".
Beter en ter voorkoming van misverstand, is het wellicht te spreken van de kuituur
op Seram, die ,,in den Kulturkreis der Molukken hineinpasst", doch vast te stellen dat
de Seram'sche ornamentkunst een eigen plaats in de kunst der Molukken, en in de
Indonesische kunst over het algemeen, inneemt.
Welke momenten op het ontstaan der Seram'sche kunst van invloed zijn geweest,
kan hier niet nagegaan worden (indien zulks al mogelijk ware).
Bij de keuze der afbeeldingen, heeft men zich dan ook slechts tot de reproductie
van specifiek Seram'sche motieven bepaald.
Een eventueele invloed van Seram op de kunst van Nieuw-Guinea vast te stellen,
valt buiten het bestek van deze studie.
IV.
ALGEMEENE KARAKTERISTIEK DER SERAM'SCHE KUNST.
De kunstuitingen van Seram, fel, rythmisch en toch sober, zijn veelal tot uiterste
spanning opgevoerd ; toch wordt hier en daar een bijna lyrische stemming bereikt, waarbij
de grondtoon echter vlijmend en gespannen blijft, en van matheid geen sprake is.
Deze min of meer lyrische stemming spreekt wellicht uit de schilden van het
Leidsche Museum (plaat i, fig. i en plaat 2, fig. 3) en uit sommige huisplanken (plaat 5,
fig. 2, 3 en 5; plaat 6, fig. 1).
Zeer fel daarentegen werken de planken, op de Platen 7 en 8 afgebeeld. De
architectuur en het karakter dezer ornamentsamenstellingen doen aan fuga's denken ').
Welk een resultaat wordt hier met eenvoudige vormen bereikt, vormen die in
hoofdzaak uit verschillende haken en vlamvormige of dubbel-vlamvormige tusschenmotieven
>) In ons geval dekt zich het begrip „lyrisch" vrijwel met het door WORRINGER aangeduide grensbebied
tusschen „Abstraktion und Einfühlung", terwijl plaat 7 vrij goed datgene illustreert, wat W. onder „Abtraktion"
verstaat. Indien wij echter de figuren op de platen 7 en 8 als meer dramatisch getint, die op de platen 1 (fig. 1),
2 (fig. 3) enz. (zie boven) als meer lyrisch genuanceerd opvatten, zoo mag daaruit natuurlijk geenszins de gevolgtrekking
gemaakt worden, als zoude „Abstraktion" met dramatisch, „Einfühlung" met lyrisch indentiek zijn. Een
voorbeeld: De laatste werken van MARC waren uitingen op het gebied der „Abstraktion". Doch M. was een
geprononceerd lyrisch talent; daarom moeten deze werken ook als lyrische uitingen worden opgevat.
— IOI —

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
bestaan. Zig-zaglijnen, of combinaties dezer hevig bewogen lijnen, leggen het karakter
van het ornament soms in eersten aanleg reeds vast.
Herhaling van motieven werkt krachtig mee tot het bereiken van een rythmisch
geheel; fijn, doch pittig overwogen kleurenverdeeling verleent aan de compositie eerst
het bijzonder cachet, waarbij als eigenaardigheid, als karaktertrek van de Seramsche kunst
gelden mag, dat een vormelement in twee kleuren behandeld kan worden. (Zie de
figuurtjes tusschen de dubbele haken van fig. i op plaat 7).
Dit ophouden der kleuren binnen een sterk geaccentueerden vorm,'bemerkt men
ook op de figuren van den op Plaat 10, fig. 1 en ia afgebeelden tjidako; tevens vergelijke
men de zijkanten van het op Plaat 8 afgebeelde werktuig (?). Daar treft men de
bovengenoemde behandeling in twee kleuren aan; tevens werd hier echter hetzelfde
ornament met èèn kleur aangegeven. Een vergelijking met de kleurenverdeeling van een
dergelijk ornament in de Grieksche kunst b.v. schijnt als tegenstelling niet oninteressant
(Deze laatste opmerking heb ik te danken aan Dr. F. ADAMA VAN SCHELTEMA, Gauting-
Beieren).
De voorkant van dit op plaat 8 afgebeelde voorwerp vertoont in het midden een
blanke baan. Het geheel krijgt daardoor iets geheimzinnigs.
_ In Indonesië bereikt men juist door blanke vlakken en strepen, als middenmotief
b.v. uitgespaard, soms zooveel meer dan in de Westersche kunst, waar men zich dikwijls
te buiten gaat aan te rijke middenmotieven.
Eenvoudig silhouet, als omsluiting van rijk ornamentspel uitkomend tegen het blanke
vlak: ziedaar veelal het bijzondere dezer kunst.
Voor Seram schijnt het gebruik van abstracte elementen voor de ornament-samenstelling
vrijwel karakteristiek (Een belangrijke uitzondering vindt men bij het op plaat 3
gereproduceerde bamboe-ornament).
Deze elementen bezitten reeds een felle vorm, en zijn vol latente energie. Slechts
vormen, die aan het doel — de hevige werking — beantwoorden, kan men gebruiken ; zij
moeten onmiddellijke uiling der geestesgesteldheid kunnen zijn. Eenvoudige vormen zooals
vlijmende haken, felle, vlamvormige figuren, strakke en hevig bewogen lijnen, schijnen
aan dit doel te beantwoorden.
Om dit gewaar te worden, verdient het allereerst aanbeveling de uitingen van snijen
schilderkunst te bestudeeren, als zijnde om technisch begrijpelijke redenen meer directe
uiting der geestesgesteldheid dan het graveerwerk. Het penseel leent zich eerder tot
wedergave eener laatste vertrilling, dan dat de graveerende punt van den parang daartoe
in staat is.
Op plaat 13, fig. 4 ziet men een hagedisje, fijnzinnig en naturalistisch afgebeeld,
zooals dat voorkomt op een bamboekokertje, dat op plaat 11, fig. 6 is weergegeven.
Men vindt het op het blanke vlak, geheel los van het ornament.
Op dezelfde plaat 13, fig. 6 vindt men op den afgewikkelden bamboekoker eveneens
in het blanke vlak aangebrachte dierfiguurtjes.
En nu schijnt alles er wel op te wijzen dat wanneer al een enkel maal een dier
afgebeeld wordt, de keuze slechts op uiterst vlugge, schichtige hagedissen '), vechtende
vogels, of venijnig kronkelende slangen valt. (Misschien zijn slangen als ornament in
fig. 8, boven, gebruikt. Van verwerkt kan nauwelijks gesproken worden) 2 ).
1) Zie Prof. Dr. G. A. WILKEN. „De Hagedis in het Volksgeloof der Malayo Polynesien", Verspreide
geschriften, Deel IV, Blz. 123 etc.
-0 Het sporadisch optreden van afbeeldingen van dieren, voorts de al^eheele afwezigheid van zuivere
plantvormen op- Seram, sluit zich zeer wel bij de volgende uiting van RIECL (Stilfragen blz. 42) aan: „Soviel aber
die biesher gemachten Funde aus prähistorischer Zeit erkennen lassen, hat sich der Mensch.... früher in der
Nachbildung von Thieren als in derjenigen von Pflanzen versucht". En verder: „Ähnliche Beobachtungen hat
— 102 —

OVER ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
Juist de spanning van twee tegenover elkaar staande vogels, die een gevecht
zullen beginnen, moet den kunstenaar getroffen hebben (zie plaat 13, fig. 6).
Indien men verder al den rank als op Seram bestaande, en eventueel als van elders
overgenomen aanneemt, zoo dient toch erkend te worden, dat hier nauwelijks van
„reminiscences botaniques" sprake kan zijn.
Het lyrisch karakter der meeste blad- en plantvormen zou er aanleiding toe kunnen
geven, dat deze vormen niet als elementen voor ornamentcompositie op Seram in aanmerking
komen ; doch een nader uitwijden over deze quaestie voert veel te ver, omdat men
zich immers hierbij niet meer uitsluitend tot de kunst van Seram bepalen kan (Zie blz. 102 2 )).
Voor het bereiken van een zekere stemming in Perzische of Oost-Aziatische kunst,
kunnen bloemen en blad vormen, meer of minder tot ornament verwerkt, onmisbaar
geacht worden.
Een dramatische vertolking van boomen of bloemen vindt men echter, om af te
dwalen tot andere kunstuitingen, in etsen van HERCULES SEGIIERS of in het werk van
VINCENT VAN GOGII. Hierbij is echter de uiterlijke vorm meer naturalistisch, niet ornamentaal.
„Familiarity with animals or plants does not necessarily lead tho their delineation "
zegt HADDON (The decorative Art of Br. Nêw-Guinea, Dublin 1894, blz. 21). HADDON
gelooft, dat het afbeelden van zekere dieren hoofdzakelijk een quaestie van Totemisme
is; dit zal in sommige streken wel het geval zijn, doch andere invloeden kunnen ook wel
een belangrijke rol spelen. Denk aan Soemba-doeken met dierfiguren, aan andere doeken
uit den Timor-Archipel, waarop wederom geen dierfiguren voorkomen, aan den Islam etc.
(Zie ook Prof. Dr. A. W. NIEUWENHUIS, Die Veranlagung der Malaiischen Völker, I. A f. E.
Bd. XXI, 1913, Suppl. Blz. 9).
Plaat 3 verklaart de belangrijke, boven reeds vermelde uitzondering op het gebruik
van abstracte elementen voor de ornamentcompositie. Men ziet hier het verwerken van
de vleugels van den taling tot een ornament : als samenstelling met een snelteeken, en als
zuiver snelmotief. Op blz. 10 van zijn reisverhaal vertelt KRAYER VAN AALST ons het
volgende van den taling : „ de blauwe lucht, waar hij de talings met breeden vleugelslaohoog
kan zien zweven en vliegen, of als met opgeheven vlerken zien neervallen en
neerschieten op hun prooi", en op blz. 54, van de koppensnellers sprekende : „Zij vielen
op hun prooi zooals de taling, hoog in de lucht, zich neerwerpt op de visschen in de
zee " Als noot wordt hieraan toegevoegd : „Daarom worden de vleugels van dezen
vogel op inlandsche voorwerpen afgebeeld, wanneer men symbolisch het koppensnellen
wil aanduiden".
Men ziet dus dat hoofdzakelijk de felle beweging van den vogel, de actie die men
gewaar wordt in het neerschieten van het vleugelsilhouet, aanleiding geeft deze vleugels
(dus hier niet slechts om den vorm) als ornament te verwerken.
Hierbij moge ook M. KRUYT geciteerd worden: (Het Animisme, blz. 120). „Zelfs
vinden wij vermeld, dat de zielestof van dieren (en ook van planten) zich, evenals die
van den mensch, vertoont in den vorm van een of ander dier, voornamelijk een vogel.
Hieruit blijkt nog eens duidelijk, dat de natuurmensch niet in de eerste plaats gedacht
heeft aan de gedaante van den vogel, maar aan de eigenschap van de vogels om zich
snel en licht door het luchtruim te bewegen, een onpersoonlijk iets dus".
man auf dem Gebiete der Ethnologie der heutigen Naturvölker gemacht. Überall geht das geometrische Ornament
und das Thierbild der Darstellung von Pflanzen voraus Die Erklärung dieser Ersc/icinung werden wir wohl
in dem Umstände zu suchen haben, dass die bewegliche, scheinbar mit freiem Willen ausgestattete Thierweltinweit
höherem Gtade als die Pflanzenwelt die Aufmerksamheit des Menschen erregt haben möchte". Nadat onze opinie in
deze reeds te boek gesteld was, trof het ons ten zeerste dat RIECL — reeds een kwart eeuw geleden — een dergelijke,
veel scherper gestelde hypothese te berde gebracht heeft. De cursiveering in het citaat van RIEGL is van ons.
— 103 —

OVER .ORNAMENTKUNST VAN SERAM.
De beweging van den vogel treft het allereerst, en maakt den sterksten indruk;
dit is het uitgangspunt van beiderlei gedachtengang. De daarna te volgen wegen gaan
uiteen, en de weg over vogelbeweging — vleugels als symbool daarvan — snelteeken,
snelmotief en denken aan het snellen, zooals wij dien op Seram aan de hand der figuren op
plaat 3 kunnen vervolgen, voert verder dan de denkwijze vogelbeweging — verplaatsing
der zielestof.
Reeds vroeger was sprake van het vertolken van natuurstemmingen in abstract
ornament. Slechts van de motieven, fig. 3 en 5 op plaat 5 zijn ons de namen bekend.
Zij staan tot elkaar in verband.
Men moet feitelijk eerst fig. 5 „Moeder van den Morgen", dan fig. 3 „Tegen den
morgenstond" beschouwen. Het eerste motief is nog ineengestrengeld, een verwachting.
Doch tegen zonsopgang ontvouwt zich alles, juicht het ornament in vrome blijdschap.
Verschillende schrijvers berichten steeds weer dat de inlanders geen gevoel voor
het schoon der natuur schijnen te bezitten; dit opstel moge er toe bijdragen de vraag
onder de oogen te zien, of de inlander zijn extase voor het schoone in de natuur niet
op andere wijze uit, dan in woorden alleen,.
— 104 —

sm
Fig. i. HESCHILDERD HOUTEN SCHILD, R.E.M. Leiden. Serie 84 N°. 19.
Fig. 2. „ „ „ „ „ „ 300 „ 442.
PLAAT i

^
PLAAT 2
Fig. i. BESCHILDERD HOUTEN SCHILD, R.E.M. Leiden. Serie 84 N° 18. | Waarschijnlijk v00r bruik bij het dansen.
Fig. 2. BESCHILDERD HOUTEN ZWAARD, R.E.M. Leiden, bene 84 N°. 20. ) J J 6 '
Flg. 3. BESCHILDERD HOUTEN SCHILD, R.E.M. Leiden. Serie 300N°. 437.

Ware grootte.
Fig. 2.
Fig. 3-
*N i
Fig. i.
Fig. 1. Taling. 1 _ , - ,
Fig. 2. Daarvan afgeleid snelteeken. g^raveerd Bamboe-ornament.
Fig. 3. „ „ snelmotief.
Co11 KoL
I
Inst
1
PLAAT 3.

Ware grootte.
Fig. i. Fig. 2.
Fig. 4-
Fig- 5-
Fig. 1, 2, 3, 4, 5: Snelmotieven. Gegraveerd Bamboe-ornament
Coll. Kol. Inst.
Fig- 3-
PLAAT 4.

COLL. KOL. INST.
Fig. i.
ORNAMENT VAN DE NOORDKUST.
Fig. 2.
ORNAMENT VAN DE NOORDKUST.
F 'g- 3-
NAAM VAN HET ORNAMENT LALIKI SIANA (TEGEN DEN MORGENSTOND). — TANIWEL.
Fig. 4-
ORNAMENT VAN TANIWEL.
Fig. 5-
NAAM VAN HET ORNAMENT: LALIKI INAI (MOEDER VAN DEN MORGEN). — TANIWEL.
PLAAT 5.
Fig ? 4 en 5 zijn gecopiëerd naar buitenversieringen van een baileo. Het (hier uitgespaarde) ornament dier
baileo-versiering wordt verkregen door het aanbrengen van kajoepoeti-bast, het zwarte fond wordt gevormd
door het naast elkaar leggen van den nerf (idjoek) van den arenpalm.

Fig. I. GESCHILDERD ORNAMENT VAN NOENIALI.
Schaal i à 4
Coll. Kol. Inst.
Fig. 2. GESCHILDERD ORNAMENT VAN WOKOLO.
Schaal 1 à 5
Coll. Kol. Inst.
PLAAT 6

Fig. i. BOENGA SALAWAKO (Schildversiering) VAN SAWELI. Verdiept fond.
Schaal i à 3. Coll. Kol. Inst.
Fig. 2. KALAKALAKA (Pantat Kodok = achterdeel van den kikvorsch) VAN SAWELI. Verdiept fond.
Schaal 1 à 2«. Coll. Kol. Inst.
PLAAT 7

.-.

I
I
Bovenzijde
(Verdiept fond)
Zijkant
Onderzijde
Zijkant
BALKJE VAN SAWELI.
Schaal i à 4
.r
PLAAT 8

Fig. i. ORNAMENT VAN SAWELI. Verdiept fond.
Schaal i à 5.
Fig. 2. ORNAMENT VAN SAWELI. Verdiept fond.
Schaal 1 à 5.
PLAAT 9

Schaal 133.
Fig. I. TJIDAKO VAN HONITETOE OF KAIRATOE.
COLL. KOL. INST.
Fig. 2. VROUWENGORDEL VAN SOHOEWÉ?
COLL. KOL. INST.
Fig. 4. DÉTAIL DER STAATSIEVLAG VAN DEN VOORMALIGEN KAPALA SANIRI VAN PALO.
R.E.M. Leiden, Serie 1157 N°. 4.
BHMM9R1SMMH
I I I I I I/ I » J I | I I I I III " I I I I I I I U 'I "t \ TTTTT
WÊÊÊKKÊÊÊÊM
Fig. i a. DETAIL.
PLAAT i o
Fig. 3. SNELTEEKEN OP EEN TJIDAKO.
R.E.M. Leiden, Serie 370 N°. 2065.
Fig. 5. TJIDAKO VAN MARAHOENOE (PATA-LIMA).
E.M. Rotterdam, 13811.

Fig. i.
OMSTREKEN VAN
HOELOENG.
Fig. 2.
OMSTREKEN VAN
HOELOENG.
GEGRAVEERD BAMBOE-ORNAMENT.
COLL. KOL. INST.
Fig. 3.
SOHOEWÉ.
Fig. 4.
SOHOEWÉ
Fig- 5-
HOELOENG.
l r
# J " a s
vir
r
Fig. 6.
SOHOEWÉ.
PLAAT u.
W-m
i^'-'
'1
i
Fig- 7-
OMSTREKEN
VAN
HOELOENG.

Fig. i.
MOTIEF OP EEN DEUR VAN EEN BAILEO TE SOHOEWÉ. VERDIEPT FOND, ZWART ORNAMENT.
COLL. KOL. 1NST.
Fig. 2.
DEKSEL VAN EEN KALKKOKER VAN MOER-
NATEN, EIGENDOM VAN DEN HEER A. J. C.
VAN SETERS, DEN HAAG.
NATUURL. GROOTTE.
PLAAT 12
>III)HT;H7 ' t H H ' "> ' ' T ' ' ' ' rTTr '
,TrrTT THUTYT VTTH H f \f1\TXT^ rrV
Fig. 3-
DEKSEL VAN EEN KALKKOKER VAN MOER-
NATEN, EIGENDOM VANDEN HEERH. KRAYER
VAN AALST,
NATUURL. GROOTTE.

Fig. i.
"
Fig. 2.
BAMBOEKAMMEN VAN HET OEWENGEBIED.
NATUURLIJKE GROOTTE.
Fig- 3-
ORNAMENT VAN NIKOELOEKAN.
COLL. KOL. INST.
Fig. 4.
HAGEDIS. GEGRAVEERD OP EEN
KALKKOKERTJE. SOHOEWÉ.
Fig- 5-
SNELMOTIEF, GEGRAVEERD
BAMBOE-ORNAMENT. SOHOEWÉ.
r A
PLAAT 13
, ^b~—-* * -fi a. M —A. ...4. ^4. ,_A. .-4. .^t „AJ
'Hf ^mr ^P
h
WS)
SSSSSSS
\ i
4 II
. Â ék
:V
Fig. 6.
TEEKENING VAN AFGEWIKKELD
BAMBOE-ORNAMENT. SOHOEWÉ.
:
'.

COLL. KOL. INST.
b e d e
Fig. I. GEBRAND BAMBOE-ORNAMENT VAN LASAHATA.
i^s^A^i.
PLAAT 14
ÖE23SS22&
Fig. 3 a - Fig. 3b.
ORNAMENT OP EEN BAMBOESTOK VAN SOHOEWÉ.
Fig. 4. ORNAMENT VAN NIKOELOEKAN.
ü