Untitled

DE WIJSGEERIGE ARTS.

'Je connois les dlvots: i!s font prompts ft prendre 1'allarme,
S'ils jugent une fois que eet écrit contfent quelque eh,ofe de
contraire h leurs idéés, je m'atwnds h toutes fes calomnies, qu'ils
ont sépandues fur le compte de mille gens, qui valoient mieux
que inoi. Si je ne fuis qu'un déïste & qu'un fcéjérat, fe»
«aai quitte k bon roarcWé. II y a longtemps qu'ils ont damné'
fÏESCARTES, M O N T A G N E , LOCI^B & B A T L B , &
J'éspère qu'ils en damneront bien d'autres.
Vtnfécs tmofopUquts. IVUL

D E
WgSGEElIGE A1TS,
B O O Ï
M. A .WEICI AB.D.
uit liet: Hoog'duitsci..
Te Dordreckt ;
bij DE LEEUW en XUAP.
M3>CCXCi*T" -

EDELEN HËERM
DEN tï È E R. Ê
$ S. CR O L,
WED. DQCT. oua L&nron. n* ae. H&ELi
EN ONTLEEDKUNDE TE DQRDRECVT.
W£L EJJELE ZEER GELEERDE HE&Rt ;
Ï'föleer was elke Opdragt een ftuk van
vleierij, tot het een of ander uitzigt gele*
zigd. Men behoeft geen Wijsgeer ie zijn
em het laage, het nietige daarvan te gevoelen.
Maar waarom zou men dat middel niet kunnen
gebruiken om, belangloos, vriendfchap te erken'
nen en achting te betuigen ? Uit dit oogpunt
de zaak befchouwende j zult GIJ, WEL
EDELE HEER! die de Genees- en Heelkunde
met wijsbegeerte paart en wijsgeerig beoe'
fent, het niet euvel opneemen dat ik U mijne
Vsrtaaling van deraWijSGEERiGE» ART.*
* 2
ip-

opdraagt en U tevens öpênlijk hetuig dat ik,
met achting voor uw karakter en kundigheden
en met erkentenis voor de vriendschap, waar­
mede GIJ mij vereert, bezield, het mij fteeds
een' geluk-'zal rekenen ''mij te kunnen noe­
men
frA 5 ... S EDELE:, ZEER CELEERDE HEER 1
••X^AOaV- '> - ••

O P D Rr A G T
- narfalftam tab r.ziizd oh Jfcöiö (M frfifo
VAN' D E N
• n > Mi-jiic:.;. «y* sbiiogli-:: r:: rroddcrrf
S C II R IJ V E R .
• Svnuite som [rv/ :? b les n j±;;;:ail A'T*
'* «ngsr «Miiis :•.»j ns£COC*foRr net
MIJNE HEEREN EN MEVROUWEN!
ï^[et is niet meer dan biiiijK hetgeen Gij
van ons Schrijvers vordert,eer Gij ons uwe
goedkeuring.-geeven zult. Wij moeten of
beh'aagen, of leerzaam en nuttig worden ,
dat is, wij moeten U of amufeeren, of verbeteren.
Beiden hoedanigheden wenschte ik
mijnen Wip ge eri gen Arts te kunnen geeven.
Maar daar-zal altoos hier omtrent aan uwe
en mijne, zijde veel vooraf moeten gaan.
Men"moet amufabel zijn, zegt een groot
Schrijver , als men wenscht geamufeerd te
worden. Men moet een buigzaam onverfchroeid
hart hebben, zal men indrukzelen tot
betering gevoelen en aanneemen. De Schrijver
daarentegens moet de gaaf bezitten om zig
van eéne aangename zijde te kunnen vertoo-
* 3 nen;

vi OFDRAGT v A u
nen; hij moet de harten der menfchen ea
hunne bekwaamheden wel waargenoomen
hebben en zelf goede voor heemens en eigenfchappen
uitdrukken. Uit diergelijke oorzaaken
moet het zeekerlijk fpruitén dat 'er
mfsfcnieri fïegts weinige zijn zullen, met
welke het fchikken zal dat wij met eikanderen
volkoomen te vreden zullen zijn. Wat
zou het voor vergenoegen geeven, als eene
bruid by eenen kouden, haatlijken en onvriendlijken
bruidegom fchoon en aardig
•ware, of wanneer een bevallige bruidegom
eerie flordïge, onnozele bruid-fcreege ? Ondertusfehen
zou het egter ook voor een boek
een gruwel en een onheil voor een meisjen
zijn, afc zij het lot hadden allen raënfehen
even zeer te gevallen.'
Om nu in het toekoomende een tamelijk
deel misverftand tusfehen de Leezeren 'en
den Schrijver te gemoet te koomen, zoo
ftaa men mg toe aan de zijde van de Leezers
énige voorwaarden vastteftellen. e Ik zal altoos
de misvattingen der Sehrij veren, naar
mijn vermogen, zoeken te verbeteren. Vooraf
verzoeke ik U allezints den tijtel van het
boek niet uit de gedagten te laaten gaan.
Ik zou mij gaerae alleen Artfen en Wijsgeere*..

D E K SCHRIJVER, vn
fen, of Wijsgeerinnen, welke 'er dog ook
in Duitschland gevonden worden, of lieden,
welke het der moeite waard achten zig om
geneeskundig-wijsgeerige kundigheden te
bekommeren, tot leezers en konstrichters
wenfchem Men zou zig bedriegen, als mem
bij mij metaphyfifche, alchemifche of andere
hoogvliegende geheimnisfen zoeken?
wilde. Mijne poogingen ftrekken alleenlijk
daarhenen om eehé foort van Wijsbegeerte!
te leveren, die op grondftellingen der geneeskonst
fteunt, of regelen voor de genees-*
konst te voorfchiju te brengen, welke de
Wijsbegeerte tot gerief zijn. Omtrent andere
moet elk Leezer zijne zwakheid en.
fterkte beproeven. Eene zwakheid in de.
maag veroorlooft mij niet zuurkool met fpek.
te eeten, om dan de maag niet te bezwaaren,
en ziek te worden, zal ik deeze fpijzen als
gift vermijden, hoe wel zij mrjnen mond ook
fmaaken mogen,- Gefteld nu, gij kent uwe,
zwakheid, uwe zwakke fpijsverteering; Gij
weet dat U elke bijzondere, of ongewoons
beet opbreekt en bezwaart, zoo moet ik U
ten besten voor uwe gezondheid verzoeken
dit werk terftond bij den eerften aanftooC
aedexteleggen. Gij kunt ü daarentegens lie-
4 ver

vin O P D R A G T.
ver bij tijds enige fcbiklijke plaatfen uit
Meester BOLLANDÜS of Don RUINART
of wat anders naar uwen fmaak en kragten
kiezen. Eindelijk kunnen zig egter kleine
geesten met gevolgtrekkingen , fchoolvosferij:
en fchoolfche. fpitsvindigheden bij zig.
zeiven vermaaken i als zij niets beters weeten
te verrigten. Doch het zou ordentelijk zijn
dat het publiek met zulke kramerij niet lastig
gevallen wierde.
Daar ik nu deeze waarfchouwingen en
voorzigtigheïcis-regelen welmeenend vooraf
gegeeven heb , zoo zal ik ook nu hier openlijk
durven verklaaren dat ik, in gevalle van
overtreeding, niet. verder voor fchade inftaa.
Daar, blijft mij dan niets overig dan mijzelven
geheel in uwe gunst te beveelen en te verzeekeren
dat ik ben
Uw ootmoedigfte Dienaar
D E S C H R I X V E R .
VOOR-

V O O R R E D E N .
]VIen moet de menfcheh hebben leereit
kennen, wil men hun Wetten, Godsdienst
en Weetenfchappen toemeeten. Deeze is
eene leer, welke thans door alle verftandige
Wijsgeeren en Zedenmeesters, gepredikt
wordt. Ook moet die Zedenleer en Wetgeeving
de verftandjgfte van alle zijn, welke
met de bekwaamheden der menfchen in de
aaauwile betrekking ftaat.
Doch men moet de hoedanigheden van alle
ouderdommen, temperamenten, den invloed
der opvoeding, levenswijs, van het
voedzel 5 der lugtftreek en bijna elke allerkleinfte
omftandigheid in overweeging neemen,
wil men tot eene naauwkeun'ge en volkoomen
kennis van den mensch geraaken.
Diergelijke-omftandigheden brengen in deri
mensch eene oneindige verfcheidenheid
voort. Het meisjen in Egijpte wordt vroegtijdig
rijp en. krijgt reeds in haar tiende jaar
dat het Duïtfchen meest nog na haar zestiende
ontbreekt. Het Italiaanfche meisjen
koomt in het elfde of twaalfde jaar tot rijpheid.
Zou nu zulk een wetgeever niet te
laa-

I VÓÓRREDEN.
laakefi zijn* welke voor deëze drieërlei ijlei#
jens eenerleien ouderdom om te trouwen
bepaalen wilde? De Groenlanderen Noord-
Amerikaan, of alle van de vlsch-vangst leevende
wilde natieèn verlaaten haare wooningen
en verhuizen, naar hét trekken der
visfchen, bij horden, van de eene ftreek naaf
de andere; zij hebben geene beftendigé
woonplaats; 'swinters koomen zij in haare
hutten terug en moeten zig dan metgedroogden
visch onderhouder!. De Tartaaren, de
Arabiers, Muuren, Laplanders en andere*
drijven hunne kudden en trekken zelve naar
hunne weiden. Z% veranderen, van maani
tot maand, van jaargetijde tot jaargetijde
hunne wooningen, die dus nooit bëftendig
zijn. Andere, de Wildfte van alle, leeven
enkel van jagen en rooven. Zij vei? wij deren
zig van alle zaamenleéving; zg haaten die
zelfs en over het algemeen de vermeerdéring
van het mensehlijk geflagt, wijl zulks
hun dé levensmiddelen fchaarfcher moet
maaken. In Kanada vondt men de men*
fchen, misfchien door den invloed der lugtftreek,
zoo dom en onvernuftig dat zij niet
in ftaat waren om te kunnen leeren leezen.
Welke wetgeever zou nu diergelijke volkeren

V O O R R E D E N . xr
ren aan dezelfde verordeningen al* be-.
fchaafde binden? Welke Godgeleerde zou
elk deezer volkjens tot denzelfden godsdienst,
tot dezelfde leer kunnen brengen?
Een verftandig vader weet tusfcben zijne,
kinderen onderfcheid in hetgeen hij hun
verbiedt en in de ftraffen, naar de verscheidenheid
hunnes ouderdoms en hunner vatbaarheid
te maaken. Een verftandige Wetgeever
zal zijne geboden naar de betrekking
der volkeren fchikken. Een theologifche
MONTESO^UIEU, als 'er eens een zoodanige
mogelijk zal zijn, zou den godsdienst
naar de levenswijs en bekwaamheid zijner
leerlingen inrigten. De voorflag van eenen
Franschman, dat men, als het land van gefteldheid
veranderde, ook eenen vrolijker
godsdienst invoeren zoude, dient tot bewijs
dat Franfchen geene Egijptenaars zijn.
Daar is ook onder befchaafde volkeren,
die in maatfchappij leeven en zig door den
akkerbouw en den handel voeden, naar den
invloed der lugtflreek, der levenswijs, of
andere oorzaaken, eene duidlijke verscheidenheid
waarteneemen. Zij zijn,naarmaate van
deeze omftandigheden, meer of minder ver--
Iicht en tot hooger begrippea of bezighe-

XH V O O R R E D E N .
den bekwaam.. Men vergelijke den Hollander,
den Spanjaard, den Franschman.
Uit alles blijkt klaar dat men zig zeer bevlijtigen
moet om eene naauwkeuriger kennis
van den mensch te verkrijgen, zoo men
hem behoorlijk beoordeelen of behandelen,
wil. Hiertoe behoort ook het betreklijk
verval , de wasdom of de volkoomenheid,
zijner kragten en. bekwaamheden. Hier toe
behoort alles wat in ftaat is in dit ftuk enige
verandering te maaken..
. Uit dit inzigt ben ik tot de keuze der verhandelingen
gekoomen, welke in dit werk
medegedeeld zijn. Ik heb enige punten, die
den mensch betreffen, naar wijsgeerige en
geneeskundige gronden beproefd en ontleed,
ïvlijn hoofdoogmerk is iets tot de gefchiedenis
der menschheid, tot verlichting van het
menschlijk verftand, en tot de rust en te
vredenheid van 's menfchen hart bijtedraagen.
Lieden, die hunne voornaamfte inkomften
van de domheid der menfchen trekken,,
voor welken het van aangelegenheid is het
menschlijk geflagt altoos in bijgeloovige
vrees en nêerflagügheid te houden, diergelijke
lieden zullen misfchien mijne poogingen
verdoemen.
Ie-

V O O R R E D E N , xin
Ieder heeft zijnen eigen bril, door welken
hij de voorwerpen wil nafpeuren; daarom
koomen dezelve den eenen kleiner, den anderen
grooter , en den derden mismaakt
voor. Ieder, zegt TRISTRAM, bereidt
zijn eigen, ftokpaerdjen. De Bovennatuurkundige
heeft overal afgetrokken en geestige
verfchijningen. De Natuurkundige zou
geene waarheid willen laaten gelden dan die
hij, zien of voelen kan. BERGASSEWÜ
haat en vriendfchap, oorlog en vrede, ge.
zondheid en dood door MESMERS magnetisch
beginsel beftierd hebben.
De drijfveer van wijsgeerige onderzoekingen
zij waarheidsliefde; de beweeggrond tot
derzelver algemeenmaaking zij opregtheid
en menfchenliefde. Hoe zeer wenschte ik
het menschdom door mijnen geringen arbeid
eenen werklijken dienst te"kunnen doen!
Hoe zeer wenschte ik mij oogen, die overal
de zuivere waarheid opfpooren konden! Ik
ben ten minsten overtuigd dat bij mijnen arbeid
het doel van mijn hart redenlijkst geweest
is.
Men ftaa mij nu altoos toe mijne gedagten
zonder verdraaijing, huichelarij, of dwang
befcheiden voorttebrengen. Niets kan geweld.

£ïv V O O R R E D E Ki
welddaadiger en vernederender voor het
menschdom zijn dan wanneer men het menfchen-verftand,
dat ons alleen van andere
Schepzelen onderfcheidendegefchenk, onnut
en onbruikbaar maaken en met flaaffchen
dwang ketenen wil. Dan blgft ons voorzeeker
niets overig dan met den opregten
;3TORICK uit voller harte pm de vrijheid
van denken angftig te roepen: „ Barmhertige
Hemel!" riep hij, terwijl ;hij nederknielde,
„ Gij hebt zoo veele gaaven; ver-
3, leen mij flegts gezondheid, en geef mg
maar deeze fchoone Godin (de vrijheid)
tot gezellinne: en fchud dan uwe prelaap,
ten-hoeden, als fneeuwvlokken > als het
O J uwe godlijke Voorzienigheid zoo goed
dunkt, over die hoofden uit, welke zig
jr, daarom pijnigen."
DE

D £
WIJSGEERIGE ARTS.
UITTREKZEL UIT DE HISTORIE
VAN DEN MENSCH.
D ie de geboorte, den wasdom, de opvoeding
en het onderfcheid der menfchen met enige
opmerkzaamheid heeft gade geflaagen , zal
denklijk de juistheid van de fchets, welke ik
hier van de Historie van den Mensch ontwerp,
niet kunnen betwisten. Met dat al weet ik
in deeze fchets nu nog niets nieuws te vertellen.
Veelligt valt men egter eerder op nieuwigheden,
als men de oorfpronglijke gefteldheid
van enige der voornaamfte veranderingen in
de historie van den mensch enigzints naauwkeuriger
ontwikkelen wil. Dit is van ouds het
voornaamfte veld en ook dikwerf de klip der
svijsgeerea geweest, Meermaalen egter heeft
A inga

2
UITTREKZEL WIT HISTORIE
men van alle hunne poogingen niets anders clan
de voorige onzeekerheid, of eene nog grootere
verwarring kunnen verkrijgen. Ik heb de vrijheid
geuoomen dikwijls enige punten van de
Historie vair den Mensch met onpartijdigheid
en aandacht natevorfchen. Ik zal enige van de
o-edagten, die mij daardoor verwekt zijn, en
die zig nog wel het best, bij de tegenswoordige
algemeene zwakheid van zenuwen der Adamskinderen,
zullen laaten verduuwen, te zijnen
tijd bijeenbrengen en daartoe heb ik dienftig
geacht een verkort uittrekzel uit.de Historie
van den Mensch vooraf te laaten gaan.
Geen toeftand is onmagtiger dan die , waarin
de Mensch eerst op de waereld verfchijnt. Hij
lag in het lighaam zijner moeder met een laauw
vogt omgeeven, zonder te hooren of te zien,
en dus, gelijk men denken mag, zonder enige
denkbeelden of begrippen te -kunnen ontvan.
gen. Ik weet niet of ik hem zelfs nog wel
enige weinige Iighaamlijke gewaarwordingen,
welke men onder finert of wellust kan rekenen,
met LOCKE met recht.mag .toeftaan.
De fpieren en beenderen van deezen nieuwen
mensch zijn ongemeen zwak en ongeoefend
; hij is onmagtig om te ftaan , te gaan,
of andere behoorlijke bevveegingen te verrigten.
De hersfenen, de zenuwen zijn te week; de
werktuigen zijner zinnen zijn over het algemeen
nog in zulk eenen onbekwaamenllaat, dat
zij de vcrrigüngen, die hun toekpomen, nog
niet

V A N D E N M E N S C H ,
niet ten vollen kunnen uitoefenen. Men bemerkt
aan het eerstgebpren kind ter naauwer
nood dat het hooren of zien kan. Men neemt
ook in het begin het eigenlijke weenen of
lagchen bij kinderen niet waar. Óver het algemeen
kan men van het menschlijk verftand
bijna geene fpooren ontdekken.
Eindelijk ziet men het kleine mensch enig
beter gebruik van zijne zinnen maaken. Zijne
gewaarwordingen gronden zig egter in het begin
flegts op zijnen tegenswoordigen toeftand.
Het ontvangt indrukzelen, of gewaarwordingen,
die of van fmert, of van wellust, of van onverfchilligheid
verzeld zijn. Het bezit het ver-?
moogen nog niet de tegenswoordige gewaarwordingen
naauwkeurig van eikanderen te ondericheiden.
De zwakheid van zijn geheugen maakt
dat zelfs de meest voorkoomende gewaarwordingen
het als nieuw voorkooraen. Daar verklaart
zig egter na enige maanden ook eene zeer
geringe en duistere herinnering van het voorledene
en eene even zoo zwakke verwagting
van het toekoomende, die met eene even zoo
geringe begeerte of afkeer verbonden is.
Het kind verkrijgt van langzaamerhand diepere
indrukzelen; het onderfcheidt beter de
tegenswoordige denkbeelden, of gewaarwordin-»
gen ; het leert de menfchen kennen, die het
voedsel geeven; het onderfcheidt kleuren,
voedzcl, toonen,* fpeelgoed enz. Deeze gewaarwordingen
maaken nogtans de vastfte in-
A a •, drukc

$1. UITTRERZEL' UIT DE HISTORIE
'drukzelen nog niet, zoo dat zij wederom zeer
ligt verloren gaan, als zij niet telkens wederom
vernieuwd worden. Een kind kan zijne moeder
en al 1
es in enige dagen vergeeten. Men weet
dat bij kinderen, welke hun gezigt verloren hebben
, toen zij reeds groot waren, de hun tejvooren
wel bekende denkbeelden der verfchillende
kleuren, na verfcheiden jaaren, nog flegts zeer
duister, of geheel en al uitgewischt zijn. Een
kind van vier of meer jaaren kan zijne moeder
verliezen en het zal na enige jaaren weinig of
geen denkbeeld meer van haar overig hebben.
Hieruit volgt dat deruuwe ziel, of het denkvermogen,
het refultaat van bewerktuiging,
gewaarwording en oefening, dat hier z/«/heeten
zal, bij zulk een kind eenen zeer engen gedagten-kring
te bearbeiden heeft. Het voorledene
en toekoomer.de fielt zig der ziele van
het kind niet in eene bijzondere duidüjkheid
of menigvuldigheid voor. Het aantal der begeerten
en afkeerlijkheden, welke hieruit ontflaan,
is zeer onbeduidend. Enige dagelijkfe
gewaarwordingen des tegenwoordigen , van het
kort voorledene, of van het toekoomende geeven
het genoegzaame ftof tot zijne zwakke overdenkingen
, te weeten; daar de gewoonlijkfte
gewaarwordingen het zoo ligt weder ontflippen,
zoo zullen zij het altoos weder als nieuw voorkoomen,
als zulke half of gantsch uitgewischte
denkbeelden herhaald worden. Het ontbreekt
daarenboven eene genoegzaame bekwaamheid,
ee-

V A N D E N M E N S C H . €
oefening, vaardigheid, rijkdom aan beelden
enz. zoo dat de vordering tot eene hoogere volkoomenheid
het, zonder verdere hulp, ongemeen
en bezwaarlijk moet worden.
Hier is het nu dat, gelijk de Heer van Aic HL-
BURG zegt, de lugtftreek, en levenswijs,
opvoeding en godsdienst de beftanddeelen van
den mensch worden : zij geeven hem , zegt
hij, „ zijne rigting; zij maaken de zeden zagt,
„ zij maaken die wreed. Dus beweert de Chris-
„ ten dat de veelwijverij verboden is, de Mufulman
ontkent het, en de Naïre en Thibe-
„ taaner verdedigen de veelmannerij; de Caraï-
„ be verflindt zelfs zijnen gelijken; de Boniau
9, bindt zig den mond toe om geen levendig
M diertje inteilokken; de Europeaan fchildert
„ den duivel zwart, de Neger wit." Hier is
het dat dikwerf een minimum in onze toekoomende
denkwijze en in onze toekoomende handelingen
de grootfte verandering maakt. Ee;i
vertoornde kalkoenfe haan befchadigt dan het
in den tuin gevallen jongsken BOILEAU aan
een zijner gewigtigfte lighaams deelen, welke
beet hem zijn leven lang hard valt; en hieruit
ontlaat zijne overdreven geftrengheid tegens
het vrouwlijk geflagt en alle liefhebberen van
hetzelve; hieruit ontftaat zijn haat tegens de Jefui-
O) Van der Kncchtfckuft. men 1775.
•A 3

|> UITTRÊKZEL UIT DE HISTORIE
fuiten, om dat zij, namelijk, de eerfte kalkoetoen
in Frankrijk gebragt hebben.
Over het algemeen biedt de Natuur den mensch
eene verbaazeiide verfcheidenheid van :beelden
aan : De omgang met verftandigere waereldburgeren,
het gezellig leven, de neiging om de
handelingen van andere natebootfen, verveeling,
alle diergelijke omftandigheden laaten den
mensch niet lang in deezen ruuwen Itaat der
natuur, die misfchien de naaste bij den dierlijken
is, ftil ftaan. Men betrekke hier toe ook
nog die denkbeelden of bezigheden, tot welke
de gefteldheid der lugtftreek, van het voedzel,
van de weelde, van een minimum en ontallijke
behoeften aanleiding geeven. Op deeze wijze
wordt in den mensch eene zugt naar volkoomenheid
verwekt, die op eene verbetering van
zijnen toeftand doelt; het mag dan eene werklljke
of eene gewaande verbetering wezen.
Dus ontwikkelen zig de bekwaamheden van
den mensch hoe langer hoe duidlijker ! Zoo
werkt hij zig zeiven uit den ftaat der ruuwe
natuur hervoort! Deeze bekwaamheden vertoonen
zig,* wel is waar, in het begin zeer
zwak en onduidlijk en derzelver vorderingen
•kan men flegts zeer langzaam bemerken; eindelijk
vertoonen zij zig in eenen hoogeren graad;
zij zijn menigvuldiger; zij neemen in fnelheid
of vaardigheid toe. De werkzaame en tot meer
volmaaking opgewekte ziel verkrijgt van tegenswoordige
dingen meer en meer levendige gewaar-

V A N D E N M E N S C H . T
waarwordingen ; zij vergeliikt en onderfcheidt
die; zij verbindt met dezelve een klaarer aandenken
aan het voorledene en eene levendigere
verwagting, of afkeer van het toekoomende.
Het gevoel van wellust , van fraert, van vreugde,
van fchrik wordt levendiger. Daar ont-
Haat een verlangen om genotene genoegens te
behouden of toekoomende te verkrijgen. Hier.
uit ontftaan hartstogten, naijver, hoop, zorg,
gierigheid, nijd. De kragt der gewoonte werkt
enz. Men onderfcheidt betrekkingen van oorzaaken
en werkingen, het waare ,en valfchc,
het fchoone, het haatlijke : in kort men beoordeelt
manlijker, men overlegt, merkt ©-p,
vindt uit, en brengt het eindelijk zoo vei .;,
dat men voor een fchalk , of gek, voor evn
held of bloodaart, voor een eerlijk man of
booswigt moet gehouden worden.
Dus verlaat men den ftaat der kindsheid 1
-,
welke den ttaat derruuwe natuur naast bijkoomt,
of men blijft denzelven meer of minder nabij ,
wanneer de bovengenoemde hulpmiddelen tot
ontwikkeling onzer bekwaamheden ontbre.eken..
Dan verkoopt de Caraïbe zijn bed en herinnert
zig eerst, als het nagt wordt, dat hij 'er geen
heeft, en weent: De Wilde ruilt goud en paerlen
tegens kinder-fpeelgoed, tegens dingen,
die klinken of blinken. Dan trof men enige
volkeren aan, die het vuur niet kenden, welke
niet boven drie tellen konden en anders
zonder enige gedagten van het voorledene of
A 4 toe-

8 UlTTR EtCZEL UIT DË HISTORIE
toekoomende in eene bijna dierlijke domheid
voortleefden. Dan vindt DAMPIER RE op
een uitermaate onvrugtbaar eiland menfchen,
die enkel van visch leefden, en die bijna geene
andere taal hadden dan enige naar het klokken
van een kalkoen gelijkende toonen: de
Samojeed drukt zig door een zeker gepiep uit en
BUFFON befchrijft de ruuwe levenswijs van
een gedeelte der Asfuaniers, welke, naar zijnverhaal
, geheel als het vee leeven, zig met kruiden
voeden,naakt loopen,zig, zonder fchroom,
keus, of aanzien van ouderdom of bloedverwantfchap,
vermengen. Uit meerdere befchrijvingen
van zulke ruuwe' menfchen ontworp
Ijs EL IN het beeld van den ftaat der ruuwe
Natuur, gelijk men het in het tweede boek
van zijne historie der menschheid Ieezen kan.
Men moet zig egter hier wel herinneren dat
'er van de zijde van ons lighaam veel phijfieschs
vooraf gefteld moet worden, als ons
denkvermogen tot enige ontwikkeling of tot enige
volkoomenheid geraaken zal; want zonder
de behoorlijke evenredigheid des lighaams,
zonder eene voordeelige bewerktuiging van
verfcheiden deelen, benevens eene menigte der
tot hier toe gewaagde uitwendige omftandigheden,
aankweeking, oefening, omgang enz., of
zonder eene behoorlijke gefteldheid de rhersfenen
en van onze vogten zoude onze ziel het
onbekwaamste ding van de waereld zijn; zij
zoude in zulk eenen toeftand naauvvlijks de gering-

V A N D E N M E N S C H . y
ringfte meerderheid boven de redenlooze dieren
aan den dag leggen kunnen; even zoo weinig
als een oester ooit, onder duizend gunftige
uitterlijke omftandigheden, de fchranderheid
van eenen vos bereiken zal. Even gelijk het
voelen of zien zonder de behoorlijke bewerktuiging
niet gefchieden kan, zoo is het ook
juist met denken gelegen. Dezelfde mensch,
die met een blind oog niet ziet en op de vereelte
huid des vingers niets voelt, zal ook met
onbekwaamer hersfenen niet denken kunnen.
Stel eens dat uwe hersfenen verhard of op eene
andere wijze bedorven zijn; dan houdt uw vermogen
van verftandig te denken op, maar uw
maag verteert nog en uw hart drijft den omloop
des bloeds nog voort. Dikwerf brengt eene
drukking, of de eene of andere geringe verandering
in de zelfftandigheid der herfenen
juist dat voort wat een vlies of een verduisterd
krijstallijn in een oog doet. Ik zal mij in het
algemeen hier over nog duidlijker zoeken te
verklaaren.
A
5 VAN

DROOM Ê N Ê N OOftDEELEN. rf
óns verftand met beeldên en kunnen ons daardoor
ook óp zijnen tijd afgetrokken denkbeelden
maaken. Wij zien wat grenzen zijn en eindelijk
denken, of fnijden wij deeze grenzen in
gedagten weg en zoo geraaken wij enigzints tot
het denkbeeld van een oneindige. Wij leeren
de kleur, die men rood noemt, met het gezigt
kennen, en onderfcheiden die van 'die,
welke zwart genoemd wordt ; wij zien het
ding, dat men een vogel noemt: Hieruit ont.
ftaat het vermogen om twee denkbeelden te vereenigen
en het beeld eens zwarten vogels t&
denken, al is het dat wij nog werklijkgeenen gezien
hebben. Een blindgeborene zou geen waar
denkbeeld van rood of zwart hebben; nog minder
zou hij zig het zaamengefteld denkbeeld van
eenen zwarten vogel kunnen vormen. Hij zou
niets van nabijheid of verwijdering, van gefchilderde
fchaduwen of lighaamen onderfcheiden
(Ö). Een doofgeborene zou zig het geluid
eener fluit niet begrijplijk kunnen maaken.
Een mensch zonder tong, of zonder het zintuig
van den fmaak zou zig niets verbeelden
kunnen dat zuur fmaakt enz.
Zoo onze ziel reeds bij onze geboorte ingeborene
bovennatuurlijke denkbeelden met zig
bragte , gelijk D E S C A R T E S en M A L L E -
00 Bibliothéque Itaügue T. XIII, p. 1753.
B RAN-

12 VAN DENKBEELDEN, VERST ANDSKB.AGTEN,
DRA NC ii E zouden beweerd hebben, dan zouden
wij nooit betere bovennatuurkundigen zijn dan
in den flaap; dan zouden de aangeboren denkbeelden
, zonder door het gedruis van die,
welke ons bij ons waakcn door de zinnen aangebragt
worden, gehinderd te worden, in de
ziel worden opgewekt en met den grootften
nadruk werken. Hoe onvergelijklijk zou 'er
dan voor veelen Bovennatuurkundigen gezorgd
zijn,^ daar het dan ten minsten nog in den
droom op deeze wijs recht in hunne denkende
hersfenen zou toegaan!
DESCARTES was, gelijk wij weeten, een
verdediger der aangeborene denkbeelden. Eene
Godgeleerde Faculteit in Frankrijk verworp
deeze leer, niet om dat zij valsch was, maar
omdat zij haar nieuw toefcheen en van DES­
CARTES kwam en wijl faculteiten in het algemeen
gaerne ter zijde de zaak redeneeren, als
zij om haar gevoelen cum figillo gevraagd wor­
den. LOCKE wederleidde de leer van DES­
CARTES. De faculteit verworp nu ook LOC­
HES leer, omdat zij van eenen Engelschman
was. Thans zal voorzeeker geen onpartijdig
redenlijk mensch, enige fcholastieken en Theologifche
Faculteiten niet medegerekend, de
leer der aangeboren denkbeelden verdedigen;
ik kan ten minsten niet begrijpen hoe een
mensch met vijf zinnen en gezonde hersfenen
nog zulke vertellingen droomen konne, als hij
eens de gronden van LOCKE, of flegts dehis-
to-

DROOM EN EN OORDEELS N. I3
torie van zijn eigen verftand van zijne kindsheid
aan tot op den tegenswoordigen tijd doorgeloopen
en zonder vooroordeel nagegaan heeft.
Daar beftaan zoo min aangeboren denkbeelden
als 'er boomen zijn, die hunne vrugten reeds
met zig brengen, zoo dra zij uit de aarde opkoomen
; ten zij men werklijke denkbeelden
met vatbaarheid venvarren wil.
Alvorens wij bekwaam zijn denkbeelden te
verkrijgen of'eindlijk te kunnen denken, wordt
'er bij den nieuwen waereld- burger eene zekere
ftevigheid der hersfenen vereischt. Het
brein is niet in ftaat om beweegingen of indrukzelen
aanteneemen, ofte behouden, als het al
te week, of al te beweeglijk is, gelijk de ontleeders
het dan ook werklijk bij het eerstgeboren
kind week en vloeibaar als brei vinden
Het wordt wederom onbekwaam tot gewaar^
wordingen, voortellingen, of tot denken, als
het door ouderdom, ziekte, of toeval al te
droog of onbeweeglijk geworden is? Daarentegen
zijn dikwerf zwakke zenuwen aandoenlijker,
gelijk wij aan kinderen en zwakke hysterieke
ftad -fchoonen zien. De verbeeldingskragt
van zulke zieken wordt fpoediger opge^
wekt en hunne hartstogten zijn heviger. Het
werktuig van het denken kan dan door het
temperament, door zedenlijke en natuurlijke
oorzaaken, gelijk alle andere werktuigen des
lighaams, bedorven worden, gelijk de fmaak
bij eenen geelzugtigen of de reuk bij iemand,
die

VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN ,
die verkouden is, bedorven is. PASCAL zag
door zulk eene bederving geduurig naast zijnen
leuningftoel eenen duizeligen afgrond. Bij andere
is door zekere befchadigingen der hersfenen
het gebruik des verftands geheel verloren
gegaan. „ Eenen miltzugtigen SMELFUNGUS
p, kwam alles, overal daar hij voorbijreisde,
ontzet, verbleekt en verwrongen voor. Ik
„ wil het de waereld vernaaien" riep hij in
verdrietige fpleen en geelzugt uit! „ Gij zoud
„ beter doen" hernam Yo RIK, „ als Gij het
t, uwen Arts verhaalde."
Het zal hier de plaats zijn enige der bekendfte
gevoelens over het ontdaan der gedagten,
cf der verftanuskragten in overweeging te neemen.
Wij zullen derzelver gegrondheid nafpooren,
zoo verre onze beperkte kragten toereiken
zullen. Wij zullen de proef neemen
jn hoe verre men de historie van 's menfchen
verftand in enig licht vertoonen konne. Men
jnoet, gelijk LOCKE zegt, hem niet gelijken,
die zig ontfchuldigt dat hij den, opgegeeven
taak bij kaarslicht afdoet, wijl hij niet van de
zonne ftraalen verlicht wordt, of dien, die
zijne voeten niet gebruiken wilde, maar uit
luiheid verfmagtte, wijl hem vleugelen ontbraken
om door de lugt te kunnen vliegen.
Onze zinnen, of alle gevoelige deelen heb*
ben, zegt de zalige Heer VAN H A L L E R ,
gelijk ook andere Phyfiologisten, zenuw-vezelen
uit het brein, ontvangen. Een lighaam
of

D R O O M E N EN OORDEELEN. "ïjj
of tegen (land, die mijne tong, mijn oog, of mijnen
vinger roert, wordt van mij gevoeld. Het
brengt, namelijk, in de zenuwen of in derzelver
zenuw-geesten eene zekere trilling, welke
aan de plaats van de oorfprong der zenuwen
in de hersfenen medegedeeld wordt en daar
eenen zekeren indruk (ycstigium) maakt»
Deeze wordt de daar woonende ziel voorgeftcld
en zoo verneemt de ziel wat buiten haar
is omgegaan. Wanneer nu door den wil van.
de ziel, of bij geval, of door de eene of andere
oorzaak zulk een indrukzel ''vesiigium impr esfilm';
weder op nieuw, hetzij alleen, hetzij te
gelijk met andere, wordt opgewekt, of wanneer
de ziel het zig op nieuw voorftelt, dan ontftaa t
dat hetwelk wij geheugen noemen; daar ontftaat,
namelijk, eene dergelijke voorftelling
van eene voorhenen verkregen gewaarwording
gelijk zij was, toen de eerfte beweeging van
het voelend werktuig uit de uitwendige oorzaak
ontftondt. Eene levendiger, of werkzaamer
beweeging of voorftelling van dit indrukzel»
zoo dat zij dikwerf den geheelen mensch beweegt,
wordt inbeelding, Veele gewaarvvor_
dingen moeten dikwijls herhaald worden aleer
zij zoodanige indrukzelen in het brein-merg
veroorzaaken, dat zij daarna geduurig voorhanden
zijn, als de ziel van dezelve gebruik wil
maaken, of als zij door een teken, door woorden
of dergelijke weder opgewekt worden. Bij
kinderen verdwijnen deeze indrukzelen zeer
ligt.

C6 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN ,
ligt. Zij kunnen door ziekten zwak, of verftoord,
of bijna als met eenen fluier overtoogen
worden, of wel geheel verloren gaan en zig
ook naderhand in behoorlijke orde en duurzaamheid
weder herftellen.
De ziel blijft, volgens HALLER, bij het
ontvangen deezer veranderingen of indrukzelen
in het hersfen-merg, juist geene ledige toekijkfter;
daar moet orde of monftering over gehouden
worden. Indrukzelen van eenen gelijkfoortigen
aart, van gelijke fterkte, ouderdom,
foort enz. worden te zaamen, of naast eikanderen
in het gelid geplaatst. Van daar fpruit
de bekende opvolging of verwantfchap van voorftellingen
; van daar koomt het dat men, bij
voorbeeld, als men eenen boom ziet, of zig voorftelt,
ligt eene reeks voorftellingen van allerhande
boomen, of van dingen, die tot boomen
behooren, in den zin krijgt; hier van daan
droomt men dikwerf, waakende of flaapende,
eene reeks omftandigheden of voorvallen bij de
andere, zoo haast men flegts met eene derzelve
een begin gemaakt heeft. Hier is dan veel eer
het Hersfen- merg de Tabula rafa, de fchrijftafel
of de lei, waarin de indrukzels gegriffeld
worden, gelijk PLATO anders van de ziel beweerd
heeft.
Daar zullen zig hier nu enige kleine vraagen
opdoen. Wanneer 'er, namelijk, eens zoo vee-
Ie ronde, driehoekige, lange, fmalle, of dikke
indrukzelen ten naasten bij als zoo veele
al-

fa R O Ö M É N EN ÓÓRDEELS,
ieiklernfte lidtekenen doof de gewaarwordingen
der zinnen in hetHersfen - merg zijn gegraveerd
geworden , waarom zweeven zij dan de daar
tegenwoordige of voorzittende ziele niet altoos
Voor oogen, z o o dat zij alles voor zig ziet wat
zij ooit te weeten gekoomen is? Of moeten zij
misfchien eerst de ziel door andere dienaareiï
voor den troon gebragt worden ? Waarom kan
dikwijls de ziel zulke indrukzelen niet in het
gezigt krijgen, al is het ernstig haar wil, die
voor zig te hebben of zig met dezelve bezig te
houden? Misfchien heeft zij de plaats vergee<
ten , daar zij zekere indrukzelen henen zondt,
toen zij bij haar de monftering ondergingen?
Wij befpeuren dat wij fomtijds zeer veele
moeite hebben om ons op zaaken te bezinnen,
die ons egter op eenen anderen tijd weder in'
vallen kunnen,
De ziet, zegt HA LEER, 2ï t dan in het
hoofd, wijl alle gewaarwordingen der zenuwen
tot in het hoofd koomen; want, zegt hij, men
binde eene zenuw af, zoo houdt de gewaarwording
op. Wij zouden hier , met verlof van den
Heer HALT, ER, beweeren kunnen, dat mende
ziel op denzelfden grond ook nog een aanhangzei
door het rugge-merg, langs de gantfche
ruggegraat zoude kunnen toefchrijven; want
eene menigte gevoelige zenuwen des Üghaams
fpruiten oorfpronglijk uit het rugge-merg; de
gewaarwordingen , op zulke zenuwen veroorzaakt,
moeten zig dan ook in het rugge-merg
B
ver-

IS TAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN,
verliezen en daar haare indrukzelen (vestigia
impresfa") maaken, welke de ziel misfchien hier
aan haar aanhangzel gewaar zou worden en in
orde houden. Daar fchijnt daarom eene ongerijmdheid
uit te ontftaan, als men de ziel haaien
zetel aan eene zekere plaats van het brein
wil aanwijzen. De theorie der indrukzelen,
welke de ziel te commandceren zoude hebben,
koomt mij buiten dat nog vrij foldaatachtig voor.
HELVETIUS, de Wijsgeer, Helt zig gewaarwordingen
en gedagten of denken wederom
anders voor. Hij zegt: als wij de beweeging,
den invloed, of het indrukzel van iets buiten
ons gewaar worden , zoo heet dit gewaarwording.
Deeze beweeging of de indruk der uitwendige
zaak maakt dus in onze werktuigen, zenuwen
of hersfenen eene zekere verandering, een zeker
gevoel, of eene zekere gewaarwording ,
waaruit j de voorftelling of het denkbeeld der
zaak ontftaat. Wanneer nu zulke zaaken onze
werktuigen fterk of dikwijls genoeg geroerd of
op dezelve gewerkt hebben, dan behouden zij
eindelijk deeze beweeging, deeze werking, dit
indrukzel, en dit heet Geheugen. Het geheugen
zou dan niets anders zijn dan eene aanhoudende
, hoewel verzwakte gewaarwording. Ik
heb, bij voorbeeld, door zien of voelen, de
gewaarwording van een ei verkregen. Deeze
gewaarwording, of die door het ei op mijne ze.
ouwen, of hersfenen gemaakte indruk blijft nu
in mij na, doch zoo, dat ik die niet altoos
.evea

DROOMEN E W OORDEELEN. ig
even fterk gevoel. De voorige voorftelling
Wordt egter weder opgewekt, zoo haast, doot
het noemen van het woord ei, of door enigs
andere aanleiding de voorheen ontvangen gewaarwording
weder opgewekt wordt. Wij leeren,
eindlijk, de gelijkheid of verfcheidenlieid,
de overeenftemming, de betrekking tot
ons enz. aan de zaaken kennen, en daaruit ont-
•ftaan de werkingen des geestes of des verftands,
toeftemming, afkeer, goedkeuring enz. Gevolglijk
zijn ook, zegtHELVETius, de werkingen
des verftands niets dan natuurlijke gewaarwordingen.
Men geeve, zal hij zeggen,
eenen mensch, in plaatfe van zijne gevoelige
Vingeren, paardenhoeven; men vermindere zijne
levensjaaren, de menigvuldigheid zijner foort,
de maatfchaplijke woonplaatfen, de menigte zijner
behoeften; men voedere hem, namelijk,
met gras, of met flegts eenerleïe fpijs, gelijk
veele dieren leeven, en laate hem naakt loopen;
men geeve hem daarenboven een zoo
vast brein, zulke harde zenuwen als die van
het paerd zijn, zoo zal hij, gelijk HELVE*
TIUS denkt, paerd, of orang-oetang zijn, namelijk
wat minder dan menige Hottentot, Samojeed
of Chichimecas, wiens taal in wat gapiep
beftaat, iets minder dan een Cyclops. Van
de ziel eenes M O N T A G N E , of eenes NEW*
TONS zou zig dan naauwlijks iets meer dan
misfchien bij eenen gefchikten aap vertoond
B a heb-

20 VAN DENKBEELDEN, VERST ANDSKRAGTEN,
hebben. Men leeze hier wat HELVETIUS
fchrijft O*)-
Het zou een koddig gezelfchap zijn', zegt
DIDEROT , als 'er eens vijf perfoonen bij elkanderen
kwamen, welke ieder maar eenen zin
bezaten, al ware die zin dan nog zoo volmaakt.
Zij zouden eikanderen voor krankzinnig verklaaren.
DIDEROT befchouwt hen als mafhematifche
helden bij elkanderen; en dan zou die,
welke het zintuig van het gezigt bezat, bonte
taal voeren; hij zou alles met kleuren of berekening
van kleuren onderfcheiden. Ziet daar,
zou de andere met het gehoor zeggen, deezes
geks zijn ftokpaardje. Het is wel jammer, zou
die met den fmaak zeggen: Wat de oplosling
of ontwikkeling belangt, die verftaat hij onvergelijklijk,
zou de ruikende bëweeren. De
laatfte met het gevoel zou verzeekeren dat de
ziende, zoo dikwijls hij op zijne kleuren kwam,
zoo gek was dat hij naar het dolhuis verdiende
gebragt te worden en zoo zou elk der andere
zijn eigen ftokpaardje rijden. Zij zouden zig
in fekten verdeelen; daar zouden godsdienstoorlogen
ontftaan. De zienden zouden van de
andere als droomers, die aan verfchijningen
geloofden, naar het. £ dolhuis verwezen worden;
de ruikende zouden voor bloohartige
(«) De UEsprit. Dkcours I. ch. I.
ver-

D R O O M E N III O O R D E E L E N . 21
verklaard worden; die met den fmaak zonden
van de andere als zeer eigenzinnige, verwijfde
en onverdraaglijke lieden gemijd worden; de
hoorende zouden om hunne nieuwsgierigheid en
hoogmoed verftooten worden; die met hunne handen
zouden als materialisten naar de hel verwezen
worden. — Eene goede zinfpeeling op de verfcheidenheid
der menschlijke oordeelvellingen!
Ieder oordeelt naar zijne gewaarwordingen en
ieder gevoelt naar de gefteldheid en rigting zijner
werktuigen.
Misfchien is het mogelijk de verklaaring van
de leer der gewaarwordingen en oordeelen met
iets gewigtigs te verrijken, als men de oorfprong
van eenen droom wel nagaat. Want
wij kunnen in eenen zekeren zin ons geheel leven
met recht met eenen geduurigen droom vergelijken;
Wij ontvangen, namelijk, voorftellingen,
gedagten, oordeelen, naar maate zekere
gewaarwordingen, onkunde, hartstogten,
misverftand, opvoeding, lugtftreek of wat het
ook zij, onzen zin zoo of anders buigen, even
gelijk ik beweere dat onze voortellingen in
droomen altoos door eene phyfieke oorzaak
voortgebragt en geleid worden. Zoo dagt de
Marfchalk M A U R J T S , Graaf van Saxen, toen
hij ftervende tot den Heer V A N S E N A C zeide
: „ Doctor, het leven is maar een droom %
„ de mijne is fchoon, maar kort geweest! "
Enige voorbeelden uit de gefchiedenis der
droomen bij flaapende zullen de gelijkheid of
B 3 on-

22 VAN DENKBEELDEN', VERSTA.NDSKRAGTEN,
ongelijkheid met den waakenden ftaat best op

DROOMEN EN OORDEELEN. 23
Op eenen anderen tijd droomde ik dat ik met
eenen fterken kaerel handgemeen geworden
was. Ik moest, ondanks alle mogelijke tegenweer,
onderleggen en de guit lag mij als een
ftuk hout op het lijf. Ik had te vergeefsch om
hulp geroepen en ik dagt werklijk dat de kaerel
mij verworgen zoude. Ik ontwaakte en
vond den arm mijner vrouw vast op mijne borst
liggen, zoo dat mij het opheffen van de borst
of van de ademhaaling bezwaarlijk was. De
gewaarwording van het drukken, van het moeije»
lijk fnuiven, en dus van iets, dat naar een
tweegevegt geleek, was dan ook natuurlijker
wijze uit de phyfieke gewaarwording van de
gehinderde ademhaaling ontftaan en deeze gewaarwording
zal bij mij gemaklijk de voorftelling
van eenen guit , die mij onderdrukte,
veroorzaakt hebben, daar het ons anders naauwlijks
eenen dag aan het denkbeeld van een
guit ontbreeken kan. Het behoort ook onder
de wetten van verwantfehap der denkbeelden
dat die gaarne op eikanderen volgen , welke
men kortling, maar zeer dikwerf, ondervonden
heeft.
Een jongeling heeft eenen overvloed van
warm of prikkelend zaadvogt in zijne teeldeelen.
Deeze of eene volle blaas verwekt den
jongeling, terwijl hij in het warme bed misfchien
op den rug ligt, in den flaap eene kittelende
gewaarwording, die zijn geheel lighaam
met zagte wellust verwarmt. vVat is nu
B 4 na-

&4. VAN DENKBEELDEN, V/ERSTANDSKRAGTEN£
natuurlijker dan eene reeks van zulke vooriteïlingen,
die men ook voorheen, bij het voele .
van wellustige prikkeling in theorie of praktijk
ondervonden heeft. De jongeling droomt daft
hij bij zijne fchoone is; hij is alleen in de
kamer, daar hem een gefchikt bed in den zin
toomt. Hij heeft zijne fchoone nu reeds enige
maaien gekust en verkrijgt in eens eene geheel
onwederitaanlijke aandrift om iets. beters te
waagen; zijn hart klopt; de vogten kooken en
koomen tot eene kittelende gisting; hij is werk-,
lijk op het punt van zijn befluit uit te voeren ea
dan doet in eens een eleclriek vuur alle zenuwen,
trillen; het koomt bij den volfappigen
droomer in die bewuste deelen, welke de plaats
van de oorfprong des gantfchen drooms zijn,
$ot wezenlijke bevindingen, die wij alle, als wij
gezonde mansperfoonen zijn, vroeger of laater
ondervonden hebben. De gewaarwording, door
denovervloed of de fcherpte- van een voor handen
zijnde- vogt, (of ook door de voortduurende
gewaarwording,' welke, door den dag, hetzij
door dartelen of door het leezen is verwekt geworden)
in een deel veroorzaakt, bragt dan
eene reeks vermaagfchapte gewaarwordingen
of voortellingen met zig. Het is dan ook niet
te verwonderen dat 'er zoo. eene heftige wer*
king ontftondt, d ;aar juist dat deel, uit natuurlijke
oorzaaken, meest daar in betrokken was,
het welk dan ook daarom natuurlijker wijze de
hoofdrol in het gantfche blijfpei moest fpeelen u
HAL-.

DROOMEN EN OORDEELEN. £5
HALLEK. hadt eene heete koorts. Hij
d I omde dat hij niets dan vuur zag; aan het firmament
fchitterden van alle zijden de fterkfte
vuur-vlammen. Zoo gaf de tegenswoordige
gewaarwording van de hitte aanleiding tot voorftellingen
van het vuur, van den blikzem, van
het firmament, wijl men meermaalen aan hetzelve
vuur gezien heeft, waardoor dan eene
zekere verwantfchap tusfchen het denkbeeld
van het firmament en dat van het vuur ontftaan
was. Een dorllende zag uit eene even diergelijke
oorzaak in den droom frisfche bronwellen bij
een bosch ontfpringen. Hoe dikwerf heeft niet
de gewaarwording van eene volle pisblaas kinderen
en volwasfene tot valfche voorilellingen
en daar uit fpruitende ontijdige waterloozing
vervoerd ?
Een onaangenaame ziltige fmaak van mijn
fpeekzel gaf mij in den droom de gewaarwording
als of ik enkel zoute korrels zonder eind
uit mijnen mond haalde. Daar kwamen eens
in den nagt lieden bij mij in mijne kamer.
Misfchien was ik het kraaken van de deur in
mijnen flaap gewaar geworden. Ik geraakte in
eenen droom van dieven, fprong uit het bed,
floeg met alle magt op de geene , die onder
mijne vuisten kwamen, en leide mij weder te
llaapen, toen zij uit de kamer waren. Ik herinnerde
mij 'smorgens vroeg, dat ik van dieven
gedroomd had, maar van al het overig alarm,
d.at ik gemaakt had, was mij niets meer bekend^
B 5 Meri

20 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN,
Men kan door het laag leggen, als de hersfenen
met bloed opgekropt worden , en door
andere drukkende oorzaaken, doch meest door
winden in de maag, eene verhindering in den
bloeds-omloop hebben'; deeze geeft reden van
eene zekere angstigheid, en van de voorftelling
van de nagtmerrie enz. De ligtheid van den
ongehinderden bloeds-omloop bij gezonde menfchen
maakt eene zagte gewaarwording; wij
droomen dat wij vliegen.
Hiertoe brenge men dan nog die onbefchrijflijke
menigte van werklijke gewaarwordingen,
die ons, volgens de verwantfchapping der denkbeelden
, tot het droomen van tegenswoordige
of voorledene dingen brengen kunnen; Eene
vlo-beet, het fteeken van een veder, het hard
leggen van een ledenmaat, fpijzen, winden,
vervuilde ingewanden, fcherpte der vogten,
verftoppingen, verhitting, warmte, koude, geraas
, gewaarwordingen, die nog zedert dagen
in onze zintuigen liggen, en duizend andere
omftandigheden. Daarvandaan is droomen bij
gezonde lieden, die eene goede fpijs-verteering
gehad hebben, eene zeldzaame zaak; daarvandaan
worden de geene, die des avonds veele
of zwaare fpijzen eeten, gemeenlijk met droomen
gekweld. Daarvandaan zag ik eenen vijftien
dagen lang flaaploozen zieken aan een ftuk
droomen, zoo dra hij de oogen fluiten wilde,
of niet geduurig op tegenswoordige omftandigheden
opmerkzaam was. Daarvandaan vliegen
ge-

D R O O M E N EN OORDEELEN. 3?
gewoonlijk hun, die angftige droomen hebben,
winden uit de maag, als zij zig in de hoogte
of uit het bed rigten, wanneer zij misfchien
hun water moeten maaken.
Alle droomen, beweer ik nu, ontftaan uit
eene werklijke gewaarwording of uit phyfieke
oorzaaken; deeze geeven daarna de aanleiding
tot de volgende voortellingen, die insgelijks
niets dan nieuwere of oudere gewaarwordingen
zijn, en derhalven tot de geheele droom-gefchiedenis.
Men beproeve het; men fpoore het, zoo
dra men van zijnen droom ontwaakt, na, en
men zal zeer dikwijls de eerfte gelegenheid geevende
oorzaak, of de eerfte aanleidende gewaarwording
raaden kunnen; het is dwaasheid wanneer
men van ons vergt die alle te weeten; dan
moest men met de geringfte omftandigheid,
die binnen in ons lighaam omgegaan is, naauw
bekend zijn; men moest van elke werking de
oorzaak weeten; in het kort, men moest in de
nafpeuring der droomen veel fterker wijsgeer,
fterker natuurkundige zijn dan men in de gefchiedenis
van den waakenden mensch is.
Onze droomen, of de reeks dier voorftellingen
kunnen ook door de eene of andere oorzaak afgebrooken
worden, even gelijk wij waakende
in onze gedagten, of ook in van buiten [geleerde
redenvoeringen dikwerf door de geringfte
omftandigheid in de war worden geholpen. Men
kan ftrijdige dingen droomen en egter van eene
zelfde phyfieke oorzaak het begin gemaakt
heb-

28 ' VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN,
hebben; bij voorbeeld: men is warm en droomt
van vuur; nu werpt men de dekens van zig af
en de ons nu verfrisfchende koelte maakt dat
wij droomen,dat wij ons in koel water baaden,
omdat wij eens bij het baaden eene diergelijke
huivering, of koude ondervonden hebben.
Elke droom heeft derhalven , gelijk ik gezegd
heb, uit een zeker gewaarwordend werktuig
of deel des lighaams zijn begin of eene
van des daags aanhoudende en ons in het bed
verzeilende gewaarwording geeft aanleiding tot
denzelven; daarop volgt eene bende dan meer
dan minder te zaamenhangende voorftellingen,
die met de eerfte gewaarwording, of met het
gewaarwordend deel of anders eene gelijkvormigheid
, broederfchap, verwantfehap , of
maatfehappij hebben. Deeze verwantfehap der
denkbeelden kan uit verfcheiden oorzaaken
fpruiten. Zij kan ontftaan, als veelerlei gewaarwordingen
of voorftellingen op hetzelfde
zintuig werken ; dus zullen, bij voorbeeld ,
denkbeelden, die alle door het zintuig van het
oog verkregen zijn geworden, eerder eikanderen
verzeilen, dan wanneer zij, deels door het
oog, deels door het zintuig van de reuk verwekt
geworden waren Daar kan ook een zaamenhang,
eene gelijkvormigheid tusfehen de
gewaarwordingen zelve zijn; bij voorbeeld ,
vuur, hitte enz. Daarvandaan herinnert ons ook
het geruisch eener beek aan den dorst, de reuk
van fpijzen aan den honger. Wij ondervinden
dik-

DROOMEN EN OORDEELEN.' 2jj
dikwerf zekere gewaarwordingen, of wij verkrijgen
voorftellingen in een zeker verband of in
gezelfchap met malkand^ren en gewennen ons
daarom 'er aan , wanneer wij naderhand
weder deeze of geene derzelve ondervinden,
ook de andere in het vervolg te ontvangen.
Zij volgen eikanderen als de toonen van een
deuntje, dat een vogel heeft leeren fluiten, of
gelijk die zaamenftemmende beweegingen der
vingeren van eenen muzijk - fpeeler, die zijn
fpeeltuig zonder aandacht of in donker befpeelt.
Men gewenne zig aan een zeker drinkliedje bij
zijne punch ; nooit zal men in een punch-gezelfchap
zijn, zonder aan zijn liedje te denken
of lust tot zingen te krijgen.
Men brenge menfchen of dieren op de plaats,
daar zij eens fterk geflagen zijn ; naauwlijks
zullen zij deftreek, den boom, de plaats zien
of terftond zal hun de voorftelling der flagen,
die zij ontvangen hebben, voor den zin koomen.
Daar behoefde maar een van de door fchrikbeelden
in ftuipen gebragte kinderen van dè
fchriklijke gefchiedenis te praaten, of daar behoefde
maar een bij de voorftelling derzelve
in ftuipen te vallen, wanneer terftond alle de
andere van dezelfde kwaal overvallen wierden,
en BOERHAVE moest deeze bij den kinderen
eens ingewortelde voorftellingen of gewaarwordingen
door nog vreeslijker bedreigingen, door
gloeiende tangen en allerhande pijnigings • werktuigen
fchrik aanjaagen. Zoo dra men maar aan
den

30 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGÏEN ,
den lente-tijd denkt, krijgt men alles, wat
groen is, in den zin. Men denkt aan fneeuw
en terftond vernieuwt zig de voorftelling of
gewaarwording van de kusjes, die men zijn
meisjen in het fleêtje gaf. Zoo doet ons de
herinnering van een ingezwolgen geneesmiddel,
of het zien van de drank-flesch weder walgen
of zelfs wel ontlasting krijgen. Zoo gaerne
volgen de voorftellingen eikanderen, die voorheen
bij eikanderen geweest zijn! Van eenen
anderen kant kan de opvolgings - reeks geheel
werktuiglijk verkregen zijn, even gelijk een
redenaar of prediker zijne reden van buiten
leert. Hierom is ook alle verwantfehap der
denkbeelden een werk van oefening onzer werktuigen
of zinnen, en de domfte mensch zal ook
de armfte aan te zamenhangende droomen of
gedagten zijn. Daar zijn lieden, van welke
men denken zoude dat bij hen de denkbeelden
in geen verband ftonden, omtrent als de denkbeelden
van Rundvleesch, Kalfsgebraad, Wijn,
Vrouw, Beddezak.
Gelijk wij nu van de droomen gehoord hebben,
even zoo ontftaan ook gewaarwordingen,
voorftellingen , gedagten of handelingen bij
den waakenden mensch. Eene eerfte gewaarwording
geeft aanleiding tot de overige ; dit
kan men waarneemen, wanneer men, na eene
reeks gedagten, derzelver oorfprong onderzoekt.
Men zal dan vinden dat de eerfte gewaarwording
, die door eenen onzer zinnen,
dool 1

D R O O M E N X N O O R D E E L E N . JJ1
door leezen, hooren, of door eene aanhoudende
zwakke gewaarwording, dat is, door herinnering
van iets dat kortlijk gebeurd is, door
temperament, zorg, of de eene of andere oorzaak
verwekt is geworden, de andere in een
zeker verband of in eene zekere verwantfehap
met zig voerde. Wij koomen van langzaamerhand
door oneindige moeite, onderrigting, gebruik
der zinnen tot deeze vaerdigheid. Het
ware te wenfehen dat in elk waereld-deei
Wijsgeeren een dagboek van alle daaden, van
de onderrigtingen, van het gebruik der zinnen,
wijze van voeden, opvoedingen gedagten eenes
kinds houden konden. Dan zoude zig ras de
historie van 's menfchen verftand geheel eenvoudig
en ongedwongen daar ftellen , gelijk zij
trapswijze is aangegroeid. Dan zoude men waarneemen
hoe een kind, zonder bewustheid van
zigzelf, gelijk een dier ter waereld geboren,
door dikwerf herhaalde eenvoudige gewaarwordingen
tot te zaamengeftelde , tot vergelijkingen,
tot oordeelen en hierop tot bewust
zijn en hoogere verftands - kragten geraakt.
Ongelukkig neemt men ondertusfehen nu flegts
den volwasfenen of volkoomenen mensch waar,
en ziet alsdan zijne door oefening en andere
oorzaaken verbeterde werktuigen , zijner van
langzaamerhand vermeerderde verftands-kragten
als iets geheel onbegrijplijks, van het lig.
haam gantsch onderfcheidens of aangeborens
aan. Wij zijn een kind gelijk , dat eenen man,
die

3-2 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN ,
die met de grootfte 'vaerdigheid op een fpeeltuig
fpeelt, verbaasd aanziet, dat niet begrijpen
kan, welke fchepzelen dog in het orgel
fteeken mogen , die zulk een verfchillend geluid
van zig geeven ; of wij gelijken eenen onnozelen,
wien elke gochelarij als toverij voorkoomt,
wijl hij niet gezien heeft hoe langzaam
en met hoe veel moeite en oefening de gochelaar
aan zijne bekwaamheid gekoomen is.
Ik heb eenen jongeling, die in de rechten ftudeerde,
gezien, die van zwaare heete koort»
fen geneezen was. Hij was bijna de gantfcha
ziekte door buiten zijn verftand en dikwijls als
raazende geweest. Nu hadt de ziekte hem geheel
verhaten. Hij was nog zwak van lighaam;
maar zijne verftands -kragten fcheenen
weder in orde te zijn. Hij wierdt tegenswoordige
dingen gewaar en oordeelde zeer ordelijk;
maar het voorledene was hem uit de gedagten
gegaan. Hij wist niet in welke rtad, in welke
ftraat hij ware. Zijne medgezellen herinnerden
hem eindlijk voorledene dingen. Zij verhaalden
hem hoe menigmaalen zij te zaamen
muzijk gefpeeld hadden. Hij wist in het geheel
niet dat hij voorheen de muzijk verftaan
hadde; men gaf hem zijne harp; hij floeg zijne
vingeren aan en was verbaasd dat hij liederen
fpeelen konde; men fprak hem in het fransen
aan; hij andwoordde zeer wel en vroeg met
verwondering of hij dan voorheen fransch geleerd
hadde; hij kón zig niet herinneren in.de
rech-

DROOMEN EN OORDEELEN.
rechten geftudeerd te hebben, fchoon hij zig
zeer naarftig in die weetenfchap geoefend hadt;
Naardien het ftudeeren hem over het algemeen
enigzints zwaar viel, hadt hij alles door vlijt
gedwongen en bijna van buiten geleerd ; men
vroeg hem enige verklaaringen uit zijnen H E i -
NECCILTS; hij andwoordde zoo goed als in
zijne gezonde dagen, maar kon niet begrijpen
hoe hij deeze bekwaamheid bezate , waarvan
hij geheel onbewust was. Eindelijk verkreeg
hij zijn ordelijk geheugen wederom. Zal men
nu zulk eenen mensch niet bij dien vogel vergelijken,
die het deuntjen, dat hij geleerd hadt,
toen hij geruid hadt, half of geheel vergeeten
was en het daarna weder uit zig zeiven leerde?
Heeft men hier niet het duidlijkst fpoor
van eene opvolging van denkbeelden, zoo haast
flegts het eerfte denkbeeld is opgewekt geworden?
Men overdenke hier nog de gefchiedenis
van zekere bezwijmde of verftijfde {Catahpiici)
die, na dat zij hun toeval gehad hadden,
het verhaal of de gedagten, die bij den aanval
van hetzelve afgebrooken waren , weder voortzetteden.
Men vindt nog eene menigte vernaaien
van het verliezen van het geheugen door
kiekten in de Jaarboeken der Geneeskunde aan,
getekend.
Ik heb eenenjongen gekend, die, na langen
tijd de loop gehad te hebben, eindelijk genas
en ook wederom kragten genoeg bekoomen
hadt om te gaan; maar hij was zonder verftand
C en
33

34 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDS KR AGTEN»
eh even als een dier van de domfte foort; hij
at en dronk als hem fpijs en drank voorkwam;
hij nam ook de fpijs van anderen weg, zonder
ooit iets ordelijks te begeeren; hij was zonder
vrees, zonder fchaamte, en ging, zonder nadenken
, op het water of alle andere gevaarlijke
plaatfen af; hij noemde niemand met zijnen
regten naam; hij fprak bijna niets als flegts
dikwijls een verkeerd of ongewoon woord. Op
eenen zekeren dag vindt hij eenen goeden
voorraad van fterken wijn, koffij en fuikergebak
en eet en drinkt het alles op; hij viel
daarop in flaap en riep den volgenden morgen
zijne zuster bij haaren naam en begeerde vleeschnat.
Zoo verftandig was hij zedert zijne ziekte
nog niet geweest; men kookte hem vleeschnat
en vondt hem weder verftandloos toen het
vleeschnat klaar was; men gaf hem wederom
wijn, koffij en fuikergebak; hij was den vol-«
genden dag enige uuren, hierop eenen halven,
en eindelijk eenengeheelen dag verftandig, zoo
dat hij zijn verftand weder ten vollen bekwam.
Hier ontbrak dan de herinnering, of opvolging
van voorledene denkbeelden, gelijk de gewaarwording
der tegenswoordige denkbeelden gehinderd
wierdt. De ontftemde of gantschlijk
verflapte toon der hersfenen, des geheugen
moest, door eene nieuwe ftemming, door verhittende
dingen weder in werkzaamheid, in
overeenftemming gebragt worden; en dus kwam
ook de werking van het denkvermogen weder.
Zoo

-DROOMEN EN OORDEELEN. 3£
Zoo men flegts enige dagen agter den anderen
godanst heeft, zal het geluid van het muzijk,
voornamelijk van de gefpeelde ftukjens,
ons nog enige dagen in de ooren klinken en des
nagts in den droom tegensvvoordig zijn. Men
behoudt de gewaarwording van het geluid nog
na het luiden eener klok in de ooren. Men
ziet iets , dat ons doet fchrikken, en kan deeze
gewaarwording, als of men het nog voor zig
zag, niet van voor zijn gezigt verbannen.
Hiertoe behoort ook de aanmerking hoe wij
bij de herinnering van de eene of andere omftandigheid
met dat deel als medegevoelen
willen, of opmerkzaam zijn, waardoor wij de
eerfte gewaarwording ontvangen hebben. Bij
de herinnering aan fchoone muzijk loert het oor»
bij de herinnering eener fchoone kleur het oog;
bij de herinnering van den fmaak bemerkt men
de verwekte gewaarwording op de tong; de
mond watert; bij de herinnering van gevoelde
dingen fpitst men de vingeren; bij de herinnering
aanzijn meisjen denkt men aan —het hart.
Diergelijke beweeggronden moeten eenen
HELVETIUS bewoogen hebben om te beweeren
dat het geheugen eene aanhoudende, maar
zwakkere gewaarwording, dat herinnering, verbeelding
eene meer of minder gaand egemaakte
gewaarwording ware ;dat oordeel de vergelijking
van verfcheidene gewaarwordingen, of de
gewaarwording van het onderfcheid van andere
C z ge-

30 VAN DENKBEELDEN , VERSTANDSKRAGTEW,
gewaarwordingen ware; dat denken dus gewaar-
worden ware.
Wij hebben gezegd dat droomen eene gelijkheid
met ons denken, of met de handelingen
eenes waakenden hadden. Eene naauwkeuriger
vergelijking van beiden zal deeze telling
bevestigen. Droomen worden, gelijk wij
herinnerd hebben, door de eene of andere oorzaak
aan de hand gegeeven en even dit geldt
ook, in eenen zekeren zin, van ons oordeel,
onze gedagten of daaden. Wij handelen altijd
uit eigenbelang, oogmerken of eigenliefde, zegt
HELVETIUS, en het doel onzer eigenbaat is
de verbetering van ons geluk. Wellust of
fmert heeft ons hiertoe de eerfte aanleiding
gegeeven, maar de voorftellingen van wellust
of fmert, van het eigenbelang zijn bij de menfchen
oneindig verfchillende. Kleine infekten ,
die op de bladeren of het gras woonen, zouden
de dieren-liefde van den leeuw en den tijger
prijzen; maar zouden de wreedheid van het
fchaap, dat hen levendig verflindt, vervloeken;
Het fchaap zou den leeuw vreezen. De monniken,
wordt 'er in het boek over den Geest
gezegd, hebben in de gefchiedenis die vadzige
regenten altoos opgevijzeld, die kloosters geftigt
hebben, die met monnikken flempten, en
goederen aan hun verkwisteden, al lieten zij
fchoon hunne Rijken of onderdaanen te gronde
gaan. Bij moediger regenten, die voor het
welzijn hunner Staaten zorgden, en beter gebruik

P R O O M E N E N O O R D E E L S N« g7
bruik van hunne goederen maakten, is het:
Nihil fecit. De Wijsgeer prijst den rechtveerdigen
Koning, den menfchenvriend; BEATE
den vroomen dweeper, den bijgeloovigen. Van
ouds her hebben fommige volkeren zekere
dieren vergood of gevreesd, naar zij nut of fchade
van dezelve ontvingen. Op zulk eene wijze
wierden de menfchen tot oneindiglijk verfcheiden
handelingen vervoerd. Hier koomen
nu verwantfchappen , ouderen , onderwijs, levenswijs,
opvoeding, temperament, lugtftreek,
voedzel, bezigheden , ouderdom , onkunde»
hartstogten, gebrek aan natuurlijke bekwaamheden,
gebreken in de hersfenen, tijd en omftandigheid
, kleinigheden, tuiniers - weet.
lust (a), het vallen van eenen appel van eenen
boom (b) als aanleidende oorzaaken te voorfchijn.
Deeze maaken dat de een op deeze, de
ander op geene wijze voor zijn belang zorgt;
deeze veroorzaaken dat, 't geen men verfcheidenheid
van fmaak noemt, zoo dat het kind,
de wijsgeer, de Hottentot, de Arabier, de
Franschman, de Spanjaard, ieder zijnen bijzonderen
fmaak, elk zijne bijzondere foort van bezigheden,
vermaaken, eigenbelangen dus zijne
bijzondere handelingen heeft. Daar gefchiedt
(c) Gelijk bij GALIIÏU».
(é) Bij NEWTON,
niets

VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTÉN,
niets zonder oorzaak; en een befluit of eeneon-*
derneeming, tot welke wij geheel zonder reden,
geheel zonder inzigt, zonder belang, zonder
gefchiktheid, gelegenheidsoorzaak, verleid
zouden worden , zoude eene werking zonder
oorzaak zijn. Hadde KA REL XII, in plaats
van zijnen QUINTUS CURTIUS, bij eene
goede monniken-opvoeding, de legenden der
Heiligen geleezen, zoo zou hij misfchien een
geftrenge kluizenaar, of een vroome gek geworden
zijn. BOILEAU zou mogelijk nooit
zulk een geftreng zedenmeester en vrouwen -
vijand geworden zijn, zoo hem de kalkoenfe
haan niet in zijne kindsheid op eene ongefchikte
plaats zoo vreeslijk gebeten hadde.
Ik herinner mij dat ik, een knaapjen van weinige
jaaren zijnde, als ik eene fchoone vrouw
wat naauwkeuriger betragtte, of als ik zag
hoe de mannen ftoute fcherts met haar dree-
Ven, beweegingen gevoelde, welke menigen
volwasfen man ontbreeken. Ik kende in het geheel
het onderfcheid of gebruik der kunnen nog
niet en dagt dikwerf zelf van waar doch zulk
eene gewaarwording in mij ontftaan mogte. Dat,
hetgeen men willen noemt, hadt daar in het
geheel geen aandeel aan. Het zal meest eene
zaak van temperament geweest zijn. Zoo herinner
ik mij ook dat, ten tijde van mijne geestlijke
oefeningen, een jongeling zijnde, wien
het Venuswerk nog onbekend was, het droomen
van een regt beweeglijk gebedjen, dat mij
toe-

D R O O M E N E N O O R D E E L E N .
toegefprooken wierdt, eene heilige wellust in
mij verwekte , die egter eene zoo onheilige
werking op mij deedt als bij andere het droomen
van het genot van een meisjen niet erger
doen kan. Zou hier misfchien de uitflag van
den droom eene werking van den wil of van
eene werkzaame ziel verraaden? Is hij niet veel
meer een duidlijk bewijs hoe een door aandacht
verwekt wellustig gevoel door het tempérament
en door volfappigheid verder beftemd en
geëindigd wierdt ? Kan men bij waakende niet
dikwijls diergelijke werkingen waarneemen ?
Uit diergelijke oorzaaken koomt het nu dat
de gierigaart den wellustling haat, de wellustling
den gierigaart, de luiaart den uaarftigen ,
de zwelger den maatigen enz. Daarvandaan
fmaalde de tagtigjaarige Generaal op de dertelheid
der jonge Vaandrigs en wilde dat zij alle
'fiegts een voorbeeld aan hem zouden neemen.
Daarvandaan ontftaan de onderneemingen van
den galachtigeh of chohrieken van eene aandrift
zijner eerzugt; die des flijmachtigen, of phlegmatiekcn
doelen op geruste dagen en gemaklijkheid
des levens; die des bloedrijken of fattguineuzen
op boert en meisjens. Temperament,
ouderdom, lugtftreek, opvoeding, hartstogten,
onkunde, misverftand, levenswijs, eigenbelang
.enz. zijn dan voor den waakenden dat wat de
ligging van het lighaam, de gefteldheid van
het bloed, van de vogten, van de fpijsverteering,
van het lighaam,wat gedruis, drukken;
C 4 ver-

40 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN,
verftoppingen , fcherpte , winden , wormen ,
warmte, koude enz. voor droomenden zijn.
Daarvandaan zijn miltzieken zwaarmoedige
droomen zoo wel als zwaarmoedige handelingen
eigen en den bloedrijken levendiger droomen
zoo wel als vrolijke handelingen. Aanhoudend
droomen met een waakend lighaam
noemt men ijlhoofdig zijn.
Eenerlei ftelregelen of handelingen fchijnen
dikwerf uit verfcheidene beweeggronden ontftaan
te zijn en zullen evenwel alle, als men
haar naauwkeurig gade flaat, op eene eenige
drijfoorzaak, op ons eigenbelang, of onze eigenliefde
doelen. Men moet zijne verbonden
houden, zeggen befchaafde menfchen. Waarom?
Omdat God het wil en omdat men anders
de zaligheid verbeurt, zegt de Christen: wijl
hét nodig is de menfchen daardoor in de maatfchappij
te verbinden en, wijl zij, die hier tegens
handelen, van het; gemeenebest eene
ftraf behoort opgelegd te worden, zegt de Hobbefiaan
: wijl men anders oneerlijk en wel tegens
de waardigheid des menfchen of tegens
deszelfs volkoomenheid of deugd handelt, zegt
de Heidenfche Wijsgeer. Het eigenbelang des
Christen is dan de zaligheid, des Hobbefiaans
bevordering van het welzijn der maatfchappij,
des Heidens deugd en eer. De verfcheidenheid
der opvoeding laat nu nog ieder van hun zijn
belang uit een ander oogpunt befchouwen.
Daar zijn dan, gelijk wij gehoord hebben,
eene

DROOMEN EN OORDEELEN. 4$
eene menigte natuurlijke en zedenlijke omftandigheden,
welke in ftaat zijn in de vogten van
ons lighaam, in ons brein , of in onze neigingen
de aanmerklijkfte veranderingen teweegtebrengen,
die alle haaren invloed op onze verftandskragten
hebben en die men elke op zigzelve
in aanmerking moet neemen, als men den
mensch behoorlijk kennen en naar billijkheid
behandelen wil. Van de gewigtigfte deezer omftandigheden
zal in het vervolg nog uitvoerlij.
ker gehandeld worden. Wij rekenen voornamelijk
hier onder den invloed der lugtftreek ,
der levenswijs, der opvoeding, des regeeringsvorms
, der hartstogten , des temperaments.
Uit de verandering van zulke omftandigheden
fpruit misfchien hetgeen men van de dames in
Frankrijk verhaalt dat zij in haare jeugd ga.
lant, in haare middelbaare jaaren vrijgeesten,
en in haaren ouderdom fijne kweezeis zijn.
„ Welk een zonderling werktuig is de mensch
„ tog! " roept hier ook de wijze YORICK uit,
„ de hand der Natuur heeft het zoo teder
,, zaamengefteld dat elk element deszelfs be-
„ hoorlijke beweeging verhinderen kan. Dan
„ maakt de hitte dat het hart te fterk klopt;
„ dan verftijft elke vezel van koude; waar is
„ de eigenlijke middenweg te vinden? Wijst
„ mij dien , Gij Philofoophen! en ik zal U
„ zeggen dat Gij geen weetnieten zijt."
Men zou hier misfchien wenfchen de natuurlijke
historie van ons verftand in eene naauw.
C 5 keu-

42 V
VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN ,
keuriger fchets herhaald te zien. Ik zal die
kortlijk zoo zoeken voortedraagen als zij ten
naastenbij van Wijsgeeren, van BONNETS
mag beftemd zijn. Die uitvoeriger onderrigting
verlangt, kan die uit HELVETIUS, BON-
NET, LOCKE en YSELIN opzamelen.
Eene gevoelige vezel, of eene zenuw-vezel
heeft haar eigen maakzel; zij is een afzonderlijk
klein werktuig, een bijzonder organum,
zegt BONNET, in een gevoelig grooter'werktuig,
of in een zintuig. Deeze vezel wordt anders
in het oor door de fterkere beweeging der
lugt, en anders in het oog door de fnellerè beweeging
der lichtftoffe geroerd, bewoogen,
veranderd. De gevoel - vezelen van het oog zijn
mogelijk ook meer in betrekking van de trillingen
van het licht,'die van het oor gefchikter
tot het gevoelen van de beweeging der lugt
gevormd. Dus wordt eene gevoel-vezel door
de werking van eene betreklijke omftandigheid
zoo geftcld of geftemd als deeze omftandigheid
vordert; dit mag nu in eene zekere Helling,
of betrekking van de beftanddeelen deezer vezel
of in iets anders beftaan. Deeze verandering
of ftemming eener vezel is fomtijds fterker
of zwakker, wordt zeldzaamer of meermaalen
herhaald; zij wordt dan meer of min aanhoudende.
En hierin ligt de natuurlijke oorzaak
van het geheugen of van de herinnering; de
gewaarwording, namelijk, is eene werklijke,
meest levendiger beroering , verandering of
ftem-

D R O O M E N EN O O R D E E L E N . 4j
ftemming der gevoelende vezel, en de herinne»
ring is diezelfde , fchoon zwakkere , beweeging
derzelve, die eindlijk met een zeker teken,
met een woord of met de zaamenftemming
van andere vezelen verknogt is. Door herhaalde
gewaarwordingen, door het waarneemen van
derzelver onderfcheid verkrijgen wij eerst de
bewustheid van ons zeiven, die het pas geboren
kind nog ontbreekt en van veelen den dieren
geweigerd wordt. Wij ontvangen eene
opvolging van voorftellingen, zoo dat de herinnering
of gewaarwording van een voorwerp
te gelijk eene menigte andere in het geheugen
brengt. Deeze opvolging van denkbeelden
koomt misfchien daar van daan dat zekere
vezelen door haare overeenkomst, plaatfing,
fterkte,of duurzaamheid haarer ftemming,
of uit andere oorzaaken een middelbaar of onmiddelbaar
verband met eikanderen verkregen
hebben, zoo dat zij nu , naar meermaals herhaalde
oefening, dat is, naar meerdere herhaaling
van die gelijkvormige beweegingen of gewaarwordingen,
eene zekere vaardigheid bekoomen
hebben om eikanderen in eene bepaalde
of beftendige orde te doen trillen, of in medewerking
te brengen. Wanneer, namelijk,
eene deezer vezelen door het een of ander beroerd
wordt, zoo doet zij gaerne nog eene
menigte andere vezelen trillen, welke volgens
haare ftemming of gefteldheid met haar in enig
verband ftaan. Eene diergelijke Confmfus of
me-

|4 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEW/
medeftemming hebben de Geneeskundigen met
eene menigte voorbeelden getoond ook in de
grovere deelen des lighaams te beftaan ; bij
voorbeeld, — bij de meisjens worden de borsten
hard of gezwollen, als de maandelijkfe,
vloed aanftaande is; men begint te braaken, als
het hoofd zwaar gekwetst is enz. Waarom
zou men haar dan in de fijnfte gevoelvezelett
der hersfenen of der zinnen lochenen («)?
Gefteld nu, gelijk het bij Uwe Eerwaarden
werklijk het geval zijn kan, dat de gevoelvezelen
van eenen mensch , van de jeugd
af aan, door de eene zotheid na de andere beroerd
of valsch geftemd zijn geworden, zoo
zullen zij, als hij niet bij tijds in eene meesterlijke
hand geraakt, eeuwig eene valfche muzijk
geeven. Het is juist zoo als of men eenen
gekken het klavier hadde laaten ftemmen, of
als of een aap een uurwerk gefteld hadde. De
na veelvuldige herhaalingen door dezelfde zotte
voorftellingen bewoogen vezelen zullen zig
deeze valfche beweeging aanwennen; zij zullen
, volgens haar verband met andere, ook
valsch
(ff) Voor veelen is de uitdrukking vezelen aanftootlijk; maar
het is ons hetzelfde of men daardoor draaden, deeltjens, merg.
deelen of iets anders verftaa. Altoos zullen het zekere deeltjens
van het brein of der zenuwen zijn, waarop indrukzelen gefchie.
den, voortgeplant en medegedeeld worden Deeze deeltjens kun­
nen onder de benoeming van vezelen verdaan worden.

DROOMEN EN OORD BEÏ.E N. 4§
valsch geftemde, vezelen, dezelve terftond tot
trilling verleiden, zoo dra eene derzelve is opgewekt.
Dan ontftaat'er een valsch muzijk,een
katten-gelol. Ondertusfchen wordt deeze valfche
beweeglijkheid der vezelen zoo eigen en
ligt, dat het ongemeen moeilijk valt haar tot eene
andere hebbelijkheid te gewennen. Van daar
haat de man en de grijsaart alles dat buiten hunne
gewoonte gaat of dat hen van hunne meeningen
afbrengen wil. Hierin ligt de natuurlijke
grond der hardnekkigheid en onverbeterlijkheid
der oude lieden, die kragt van vooroordeelen
en wel her gebragte gewoonten, al loopen
zij tegens alle menfchen verftand aan. Ik
heb daarvan aan mij zeiven menigvuldige bewijzen.
Ik zal flegts een ophaalen. Mijne
minne, grootmoeder en leermeester hadden mij
honderdmaalen herhaald dat in den nagt fpooken
waarden. Ik wilde naderhand deeze meening
afleggen en naauwlijks kwam ik in donkerheid,
Sn eenzaamheid of ik had met de bij mij eens
daarmede verbonden voorftelling van fpooken te
kampen. Uit diergelijke oorzaaken ziet PAUL
LUCAS de monfterachtige Hang in Opper-
Egijpte en befchrijft haar als den duivel jtstnadeus,
die ten tijde der wonderwerken daat
henen gebannen was.
In rijpere jaaren, wordt 'er ergens gezegd,
verkrijgen de vezelen meer betreklijke vastigheid;
de beweegingen gefchieden zeldzaamer,
maar met meerder nadruk. Dan ontwikkelen
zig

VAN DENKBEELDEfI, VERSTANDSKRAGTEN,
zig die groote uitmuntende bekwaamheden van
genieën, zoo dat MONTESQUIEU den Geest
der Wetten fchept en CAESAR bij het ftandheeld
vari A L E X A N D E R weent. In eenen
hoogen ouderdom verliezen de vezelen haare
buigzaamheid, haare beweeglijkheid. De gevoeligheid
lijdt nadeel en de hartstogten verliezen
haare levendigheid. De vezelen des jongelings
zijn ligt beweegbaar. Het kind en den
jongeling verfchrikt dan ook alles wat hen van
hunne begeerten, van hunne driften dreigt terugteroepen.
Men kan hier ook nog een verfchijnzel verklaaren
, dat reeds dikwerf onder de wonderen
der ziele gefchiedenis is gefield geworden. Eens
in mijne jeugd wilde een bekende van mij zweeren
dat hij mij, daar hij 'smorgens vroeg, ten
vijf uuren, voor mijne wooning voorbijging,
aan het venster gezien hadt. Ik zwoer hem
dat ik toen nog in het bed gelegen had. Een
ander meende eenen heer in den avond aan zijn
venster gezien te hebben, die egter toen ter tijd
afwezig was. Men moet in acht neemen dat de
vezelen deezer lieden gewoon waren, bij het
zien naar diezelfde venflers, de heeren daar zit*
tende te vinden. Uit deeze gewoonte en uit de
opvolgings - reeks der denkbeelden, welke maakte
dat het beeld van den heer het beeld van het
venster of der wooning gaerne volgde, fproot
het nu dat een niet zeer opmerkzaam mensch
eene afweezende zaak werklijk meende gewaar

DROOMEN EN OORDEELEN. g
geworden te zijn. Zoo zal het anderen geesten -
zieneren misfchien menigmaalen gegaan zijn.
De eerfte beroering van lighaamlijke indrukzelen
door uitwendige dingen, de eerfte gewaarwording
, namelijk , is dus de ligtfte. Maar
de herinnering, die eene wederom opgewekte
trilling van dezelfde vezel is, die voorheen bewoogen
was geworden, heeft reeds meer gefchiktheid,
vaerdigheid , betere beweeglijkheid
of gefteldheid der vezelen tot grondflag, die
den dieren en den verftandeloozen meer of
min ontbreekt. Daarom hoort en ziet een domme
beter dan hij zig herinneren of denken kan.
Daarom valt het denken hun zoo zwaar, bij
welken het eene zeer zeldzaame bezigheid is.
Daarom zijn wij, als wij onze maag overlaaden
hebben, of bij eene ongefteldheid zoo ligt
onbekwaam tot denken of tot opmerkzaamheid.
Mannen, die in het venus-werk al te verfpil.
lend zijn, verkrijgen dikwijls door deeze levendige
trillingen zulk eene beweegbaarheid der
vezelen, dat zij levendiger dan andere denken
kunnen. Ik heb daarentegens eenen jongen
mensch gekend, die, na veelmaalen door kolijk
- pijnen gekweld te zijn geweest, na eene
onvermoeide leezing van de zwaarfte fchriften
en na andere ongeregeldheden, zijn zenuw-ge*
ftel ongemeen verzwakt hadt. Als hij zig fterker
dan gewoonlijk beweegen wilde, als hij
zwaare fpijs nuttigde, dreigde hij in flaauwte
te

|8 VAN DENKBEELDEN, VERSTANDSKRAGTEN ,
te vallen. Als hij zig aan zijn Ieezen herinnerde,
wierdt hij wederom zoo. Hij zag den
ftoel, de bank, hij hoorde de woorden van andere.
Hij behielt dus zonder moeite de eerfte
gewaarwordingen; maar hij was onvermogend
om opmerkzaamer gewaar te worden, zig te
herinneren, of natedenken wat hij gewaar geworden
was; hij was onbekwaam tot hetgeen
LOCKE Reflexio noemt. Hij kreeg eene foort
van onmagt,als hij nadenken wilde uit hoe veele
hoeken of ftukken de ftoel of de bank beftonden.
De ftemming der vezelen, namelijk, was
hier zoo zwak, dat flegts tegenswoordig zijnde
voorwerpen wezenlijk enige werking op dezelve
oefenen konden, even gelijk de door eene vogtige
lugt verflapte fnaaren eenes fpeeltuigs met
grooter kragt geroerd moeten worden om in
trilling te geraaken. Mijn jongeling bekwam
fomtijds door verfterkende en vlugtige geneesmiddelen
; maar ftorf eindelijk aan waterzugt
en teering.
Daar kan over het algemeen ook een onderfcheid
in de elementen of eerste beginzelen der
vezelen plaats hebben , zoo dat bij enige de
ftemming of verandering, die 'er in de vezelen
koomt, eerder opgenoomen wordt, langer
aanhoudt dan bij andere, van waar dan een
onderfcheid in het vermogen van te denken,
gewaar te worden en zig te herinneren fpruit,
zoo dat datgeen, [hetwelk men vernuft, ver.
fiand

D R O O M E N E N O O R D E E L E N . 'qg
fiani heet, dikwerf eerder in eene drooge ge»
fteldheid der vezelen, die door ouderdom',
kommer, treurigheid of vasten uitgedroogd
zijn, te vinden is. Het geheugen behoudt zig
bestin een vogtigbrein, bij kinderen, flijmachtigen,
of als de hersfenen vroeg naar den
flaap vogtiger geworden zijn. Inbeelding wil
warmte hebben, gelijk bij lieden, die tot heete
koortfen, tot raazen neigen, die in warme
lugtftreeken woonen, die het vuur der jeugd
nog hebben. Van daar is de grijzaart, de droefgeestige
verftandig, de (lijmachtige onthoudt
het meest uit de gefchiedenis; van vuurige
koppen ontftaan dichters, propheeten endiergelijke,
welke konsten dikwijls weder in den
ouderdom uitgedoofd worden. Daar kan over
het algemeen bij den eenen ook eene betere
maat van hersfenen en zenuwen zijn dan bij den
anderen. Van daar koomt misfchien het fpreekwoord.
Hij heeft firoo in zijn brein (hij is
hersfenloos).
Als nu iemand door ziekte, of uit gebrek
van oefening, of van menigvuldigheid der herhaalingen
zulker gewaarwordingen, uit gebrek,
of bederf of onvolkoomenheid eniger zintuigen
, door droogte of andere gebreken der hersfenen,
der zenuwen, uit ongefchiktheid der
maat, waaruit de man gevormd is, door de
werking der lugtftreek , der opvoeding, van
het voedzel, of wat het dan ook zijn mag;
v. D waji-

SO VAN DSNKB., VERSTANDSK» < DROOM. EN OORD.
«ranneer hij, zeg ik, uit de eene of andere
deezer oorzaaken niet deeze beweeglijkheid of
gefchiktheid zijner vezelen heeft, welke bij
het herinneren of denken vereischt wordt, dan
noemen wij hem dom, krankzinnig, aap, of
ezel, als hij vier voeten en lange ooren heeft.
VAN

si
VAN MÉT ZAAMENSTEL DER GEVOEL-»
VEZELEN EN VAN DERZEÏ.VER
WJJZE VAN WERKEN.
„ IVl^ar wie geeft ons een klaar en zuiver 1
a denkbeeld van de zoo dikwijls aangehaalde*
„ beweeglijkheid der gevoel - vezelen "? zegt
HELVETIUS 00»
De beweegbaarheid der gevoel - vezelen *
Waaruit wij eene fnellere begrijpens kragt of
ontvangbaarheid afleiden, kan niet bevatlijk gemaakt
worden, alvorens men het zaamenftel der
vezelen of de wijze hoe zij ontftaan ontleed
hebbe. Ik beken dat het vermetelheid is dit te
willen onderneemen. Men ftuit hier aan klei.
iiigheden daar men moet ophouden te kunrieö
zien of gevoelen. Men koomt op gisfingen en
hooit is men meer in gevaar van te zullen dwaalen
dan wanneer men heeft begonnen gisfingeri'
te maaken. Ik zal ondertusfchen beproeven!
in hoe verre ik mijnen leezeren mijne meening
waarfchijnlijk of begrijplijk konne maaken. M
Zal in het onderfcheiden zaamenftel der gevoefvezelen
het verfehil der bekwaamheden trag-
fcO De i'Homme StÊ. U, C. i,p. 77*
D a
teö

gO. VAN HIT ZAAMENSTBL BES. GEVOEL-VEZELE3)
ten optefpeuren. Ik zal den geest, of de gevoeligheid
der Dame en de hardnoofdigheid des
daglooners in de kleinfte vezelen ontdekken. Ia
het eind zal ik eene duistere zaak iets duidhj-
Icer of verwarder gemaakt hebben.
„ Ik zal u misfchien " dus laat men ergens
eenen DIOGENES fpreeken, „ tot verkeerde
„ oordeelvellingen aanleiding geeven — doch ,
„ denkt daarvan wat gij wilt; onze meening
5, omtrent eikanderen kan 7
u en mij niet flegter
?, maaken dan wij zijn."
Daar is geene zigtbaare vezel, die niet uit
©ntelbaare kleinere vezelen te zaamengefteld is.
Als men de laatfte onverdeelbaare vezel voor
liet oog bloot konde leggen, dan zou men de
cenvoudigfte eerfte vezel ge vonden hebben ; dan
zoude men derzelver zaamenftel doorzoeken,
derzelver deeltjens ontleeden kunnen en op deeze
wijze een klaar denkbeeld van de gefteldheid
en van de eigenfchappen eener vezel hebben.
Maar dit is voor ons eene onmogelijkheid.
De zaak valt fchier oneindig, in het kleine.
Men bedenke dat 'er diertjens zijn, welke men
eerst door het vergroot-glas ontdekt; deeze
diertjens hebben zinnen, ledenmaaten, werktuigen,
ingewanden, zenuwen en diergelijke;
deeze beftaan wederom uit hunne deeltjens en
laatstlijk uit vezelen, van welke de enkelvou-
-digfte zoo klein zijn moet dat men bijna niets
kleiners bedenken kan.
M.en zal dan ondertusfchen het zaamenftel der
ve-

EN VAN DERZELVE* WIJ!» VAN WERKEN. 5$
vezelen moeten aanneem en gelijk het waarfchijnlijker
wijze zijn kan, of gelijk men door proeven
en waarneentingen vermoeden kan dat het
.zij- .
Eene eenvoudigfte vezel zou nu een ding
zijn,' dat uit enige elementen in de langte zaamengcfteld
is. Een element zou dan het kleinfte
deeltjen der eenvoudigite vezel zijn , dat
niet verder in kleinere deelen te fcheiden is.
„ Een Element", zegt GALENUS , „ is het
„ kleinfte deel van datgeen, welks element
„ het is." Twee, of zeer weinige zulke elementen
, in de langte te zaamengenoomen ,
ftellen ons de kleinfte vezel voor. Een eenig
element, alleen op zigzelf befchouwd, zou diesvolgens
niets gevormds of te zaamenhangendsziin,
maar zou eenig op zig zelf in iiet vloeibaare
hangen.
Nu zou het "er op aan koomen te bepaalen
uit welke foort van deeltjens eigenlijk de vezelen
beftonden. Uit aarddeelen en water kar!
men naar alle geftrengheid bewijzen. Men noemt
aarde hetgeen niet door water en lugt opgelost,
en door het vuur niet verteerd wordt.
Verbrande beenderen, verrotte lighaamen laaten
zulk eene onveranderlijke aarde agter. De metaalfmelters
maaken van asch van beenderen
hunne fmeltkroezen, die het lood inzuigen en
eindelijk de goud.korreltjes alleen vertoonen
en in het hevigfte vuur niet veranderd worden.
Uit de fijnfte olieën, geesten, wateren blijft
D 3 «lil»

£4 VAN HET ZAAMENSTEIi DER GEV0EL*VE3ELEM
enige aarde terug. Men kan zoo wel enig
water uit de droogfte en oudfte beenderen als
uit weeke vloeibaare dingen door distilleering
herkrijgen («)•
De eenvoudigfte aarddeeltjens of waterbol-'
letjens is he,t ons even bezwaarlijk te toonen
als de eenvoudigfte vezel. Een klein water •
.deeltjen kan iets ftjnfte aarde of zout bij zig
nebben en het aarddeeltjen kan met het geringfte
waterbolletjen vermengd zijn. Wij kunnen
dus ook over de eerfte elementen niet wel
ZQO duidlijk zijn als wij wel wenfchen zouden»
Men befchouwt dan ook nu flegts de zaamengeftelde
elementen, gelijk men dezelve door de
-zinnen of door fcheikundige proeven bevestigen,
kan.'
Men kan vooruit met zeekerheid beweeren
dat ons' lighaam uit vogtige en drooge- deelen
feeftaar, dit is even waar van onze vogten en
van onze vaste deelen. Het is enkel de ver-
Schillende betrekking tusfchen vogtige en droo»
0 deeltjens, die het onderfcheid tusfchen
vogten en vaste deelen maakt. De mensch,
die nu twee honderd ponden weegt, was eens
eene
(a) Daar is een an^er gefchilftuk onder de tegenswoordige be-
minnaareu der Natuurkunde^ of niet uit water werklijk aarde
•worden konne? Zie VON GLEICHEN yon Entstehung, Bil*
(lung, Umlïldung und Bejlimmuitg des Erdkorpers.

' EN VAN DERZELVER WIJZE VAN WEB KEN. SS
eene inheteitjen liggende gevormde vogtigheid.
In de vogten van het ei wordt het kieken met
vloeibaare en vaste deelen ontwikkeld. De voeding
van ons vleesch , van onze beenderen
toomt van het vloeibaar voedend fap. De draad
van den zijdeworm, het rag van de fpin zijn
eerst iets vloeibaars geweest. Dus moeten vogten
en vaste deelen uit dezelfde elementen >
maar in verfchillende evenredigheden, beftaan.
Daar weinige vogtige en veele drooge deeltjens
zijn, daar moeten meer of minder vaste
cieelen ontftaan.
De grond van alle vogten is water; maar het
is met de hardfte er. vastste deeltjens vermengd ;
Men neeme al het waterweg, gelijk het door
een zagt vuur ligt verdreven wordt, en 'er
zal niets dan droog overblijven. Eene grootere
hoeveelheid van dit water maakt de vogten
vloeibaar, eene geringere hoeveelheid moet
weeke of buigzaame deelen veroorzaaken. Daar
in eene vermenging het minfte water is, daar
is het drooge.
Over het algemeen kan het drooge door de
fcheikunde in drieërleie foorten verdeeld worden
O). Deeze drie foorten en derzelver eigenschappen
zal ik kortlijk aanvoeren.
j. Men ontdekt iets brandbaars, zwavelach­
Qa) V. GA VB li li?{!iii'Monts PethologUat<
D 4
tig*

£5 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL - VEZELEN
tigs of phlogiston, dat gefchikt is óni het vuur
te onderhouden. Men fchrijft het kleur en;
warmte toe; liet zou de fchcrpte verltompen,en
in de vaste en vloeibaare deelen eene taaiheid
veroorzaaken. Door het enkel verkookea
van lijnolie, dat is, door het doen-uitwaasfemen
van het waterachtig gedeelte kan men
dezelve tot een taai vogellijm maaken.
fl. Men verkrijgt zout, dat in water opgelost
wordt of zig gaerne met water vereenigt; dit
zou de oorzaak zijn dat water zig met olie
verbindt; het wordt namelijk van het brandbaar
beginzel of van het olieachtige wat ftomp gemaakt
en hierop met hetzelve in water verdund.
Loogzout en olie geeven eene zeep, die
zig met water vermengen laat; daar is olie in
mijne kamer geftort; ik giet 'er eene fterke
heete loog op, die dus uit loogfotft

EN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. 5?
bloemen, wijl deeze meer aarde als geene bevatten,
zegt LIEUTAUD(Ö).
Deeze elementen treft men overal in eene bé>
treklijke vermenging aan. Dus beftaat het
bloed-bolletjen, het. melk-bolietjen, het fap
en de kleinfte vezel uit de zaamenvoegnig deezer
elementen. De vloeibaare en vaste deelen;
beftaan ook uit dezelfde grond-deelen; de
verfcheiderihcid ligt flegts in eenen zwakkeren
of fterkeren zaamenhang.
Hoe nader de aard-deelen bij eikanderen)
koomen, zegt GAUBIUS, hoe minder zig de
waterige of andere deeltjens daar tusfchen dringen,
des te vaster is de zaamenhang, des teharder
wordt het deel, waar in zoo veel meer
aarde is. Zoo is de zaak gelegen in de vastfte
beenderen , fteenen en diergelijke. Gebrand
gijps of kalk is eene ligte ftof; men vermengehaar
met water, zoo dat deeze aarddeeltjens
in verbinding kunnen koomen; men laate haar
nu uitdroogen of uitbranden en men zal de
hardfte fteenen verkrijgen. Arbeid en lighaamsoefening
droogt het lighaam uit; de waterige en? 1
andere deeltjens worden verdreven; de aard.
deeltjens worden nader bijeengebragt; van daar
worden de vezelen der arbeideren taai, fterk,
droog. Rust, ledigheid, vogtige lugt, week-
r>5
maa*

Si : VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL«VEZELEN»
maakend voedzel enz. vermeerderen de evenredigheid
van het waterachtige; de aard-deelen
of de drooge deelen worden meer door de
daar tusfchen gekoomene waterachtige en Hij-.
inige deeltjens van een gefcheiden, en daaruit
ontftaan weeke of zwakke vezelen. Van daar
'u het werk-paerd fterker dan dat, 't welk le-
- dig op ftal ftaat, en dit wordt vetter dan het
fcerfte.
Daar zijn ook inwendige middelen, die den
aaamenhang der drooge deelen vermeerderen,
bij voorbeeld, ijzer, zuure fpijzen, geestrijke
vogten, die gegist hebben. De flappe vezelen
•van het bleek bol meisjen worden door ijzer
veulerkt, zoo dat zij zig wederom kragtiger
(zaamentrekken en de gezwollenheid verdrijven
Jkunnen. Bij eene brandewijn-drinkfter wier-
I den de milt, het alvleesch, de lever, en de
}longen droog en verhard gevonden; alle klieren
waren zoo hard als fteenen. Hoe meer
•waterige of andere deeltjens men integendeel
tusfchen de drooge deeltjens brengen kan, des-
-,te weeker of zwakker zal de vezel zijn. Men
laate den damp. van heet water aan de voeten
cf over een ander deel van het lighaam gaan,
• 200 zullen de vezelen ongemeen veel zwakker
cn weeker worden ; de voet zal opzwellen of
geheel waterachtig worden, tot bewijs dat de
waterachtige deeltjens de drooge deeltjens
verwijderd hebben.
Elk deel des lighaams, elke ouderdom, elk
tem-
1

EN VAN DERZELVE*. WIJZE VAN WERKEN, 59
temperament heeft zij'ne eigene evenredig*
heid van .fterkte of zaamenhang der drooge
deeltjens. De vezelen van de hersfenen zijn
weeker dan die van een been. De jonge mensch
heeft weeker vezelen dan de oude; de vezelen
van den man zijn fterker dan die eener vrouw (a)*
Als eene vezel breekt, wanneer men haar behoorlijk
fpannen wil, dan is zij te zwak; als
zij zig door eene kleine kragt iaat verlangen of
rekken, zonder dat zij zig wederom i i.haaen
eerften ftand terugtrekt, dan is zij te flap, of
men noemt haar minder veêrkragtig, Deeze
flapheid kan trapswijze minder of meerder
zijn; daar zijn dan zwakke en nog zwakkere
vezelen. Als een al te têer zijden-draadjen
breekt, zoo dra een zeker gewigt aan hetzelve
gehangen wordt, zoo heeft men een begrip van
eene
(a) Men mag de fterkte en zwakheid in een wcrklijk onder-
fcheiden zaamenftel der vezelen zoeken, of men mag, gelijk
BORDEU, aannecmcn dat de eerfte vezelen van eene vlo even
£00 ftd-k als die van een* leeuw zljfr, dat de fpier van het
kind uit niet minder en niet zwakker vezelen dan die van den
reus beftaat, en dat het onderfcheid van de fterkte of zwakheid
der vezelen het onderfcheid des ouderdoms, der gofbgten en der
temperamenten,alleen van den overvloed, de ligging en de vas­
tigheid van het celachtig wezen, of der fcheden, met welke het
alle de vezelen omkleedt, voortkoomt, zoo heeft doch altoos
de verfchillendc evenredigheid van het vogtige en het drooge,
of van het waterige en de aarde plaats. Ziet BORDEU fi:r Ie
fisfu muyteux § XVIII c? XZIF,

Go' VAN HET ZAAMENSTEL DER «EVOEL-VEZBXEW»
eene zwakke vezel: Maar wanneer een loo*
den - draad van hetzelfde gewigt ongemeen uitgerekt
wordt zonder te breeken, zoo heeft men
een begrip van eene fiappe vezel.
Daar zijn nu ook n^g kroefe cn digte of grove
vezelen. Ten minsten 'moet dit van de zaamengefteïde
vezelen wa£ï zijm Een hairijen
van een kind is kroefer dan een hair van een
paerd; hennip is grover dan zijden - draaden.
Daar kunnen nu grove en fterke of drooge vezelen
zijn. Zoodanig mag die een flerk werk -
paerd, een reusachtige arbeider hebben, onder
wiens vuisten ik niet gaerne koomen wil. Bij
deeze foort van lieden vindt men de wonderen
van fterkte en eene foort van heldenmoed, als
zij door de eene of andere aanzettende oorzaak
verhit worden." Andere vezelen kunnen grof
en minder veêrkragtig of enigzints flap zijn.
Zulke zal misfchien 5e ftille, dikke Phlegmatieke,
het groote, ftille en traage ftalpaerd
bezitten. De vezelen kunnen kroes en vêer-
Eragtig, of kroes en week zijn. Een mager ,
lieet, gevoelig mensch zal misfchien kroefe en
veêrkragtige vezelen hebben en een gevoelig
land zal kroefe en weeke vezelen bezitten.
Kroefe en vêerkragtige vezelen neemen fnel
fchokken of indrukzelen aan en werken even
fnel en heftig, ten naasten bij gelijk eene fijne
gefpannen fnaar door eene ligte aanftrijking
bewoogen wordt en ook des te fneller beweeging
in de lugt veroorzaakt. Deeze noem ik

SN VAN DERZELVER WIJZE VAN WBRKEW- .*»
beweeglijke en veêrkragtige vezelen. Zulk
een mensch is ten uiterften gevoelig en even
zoo fnel werkzaam, heftig, onrustig; het zijn
vuurige koppen van levendige verbeeldingskragt.
Aanzettende, geestrijke dranken, fterke
reuken, zonne - warmte en diergelijke maaken zulke
vezelen nog beweeglijker en dikwijls zijn ook
zulke lieden juist om deeze reden onverdraagljk.
Kroefe- en weeke, maar niet al te flappe vezelen
kunnen de ontvangene indrukzelen ligt
aanneemen, zonder zoo vuurig, fnel of heftig
te werken. Hier zou dan ook gevoeligheid,
ontvangbaarheid zijn, of vezelen die tot het
aanneemen van indrukzelen ligt beweegbaar
waren. Zoo weet men dat de zenuwen de
weekfte zijn of gantsch mergachtig ontbloot
liggen daar de fijnfte indrukzelen aangenoomen
moeten worden. Tegens deeze foort van
gevoeligheid zal misfchien het zuure elixir,
uit vitriool-olie en alcohol, of nog beter enkele
vitriool-geest, behoorlijk met water verdund,
den besten dienst doen; wijl het het zaamenftel
der vezelen vaster en dus minder beweeglijk
maakt. Hiertoe behooren ook het
koude bad, yzer, de koortsbast. VAN SWIE­
TEN hielp eene juffer, daar hij haare kroeze
vezelen vaster en minder beweegbaar of ftijver
zogt te maaken. Het zeuuwgeftel was ongemeen
gevoelig. Een gering geluid, een zwaar
licht werkte zoo fterkop haar,dat zij ftuiptrekkingen
kreeg; zij gevoelde in het onderlijf
WOUr

j

EN VAN DE R ZELVER WIJZE VAN WERKEN. 63
lighaamsgefteldheid was door eene ziekte nog
zwakker , maar ook aandoenlijker geworden.
Daar hadt zig enige fcherpte in de voeten gezet.
Zij flingerde altoos, als zij (taan wilde*
haare beenen heen en weder, zoo dat zij geene
ordelijke fchrede doen kon. In het bed al.
leen was alles Uil; ik liet haare voeten van on -
deren naar boven omwinden en verminderde
fpoedig deeze beweeglijkheid.
Mij dunkt dan dat eene meerdere of mindere
gefchiktheid der vezelen tot beweeging uit de
verfcheidenheid van derzelver zaamenftel reeds
vrij wel te begrijpen is. Men voege hier nu
nog bij die eigenfchap der vezelen, welke HAL.
LER prikkelbaarheid, Irritabilitas, GORTEI;
beweegbaarheid, Mobilitas en GAUBITJS levendige
kragt Vis vitalis noemt, die altoos bij
den eenen duidlijker dan bij den anderen is
Men zoeke zig deeze begrijplijk te maaken en
dan zal men nog nader tot begrip van de gevoeligheid
of beweeglijkheid der vezelen gekoomen
zijn.
Wanneer een zeker deel zig op de beroering
eener prikkeling beweegt of zaamentrekt, of
wan-
wonder-middelen vervoerd. Het bedrieglijke wonderbaare van
eenen GREATRAKES, TISSERANT , en GASsNh R ver­
voert hen nog eerder dan den ruuwften boer. Hierin ligt ook
de grond waarom in onze ligtgevoelige of weekachtige tijden elke
dweeperij zoo ligt. indrukken en elke onbefcbaabaainde gek. opgang
jnaakt.

54 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL-VEZELEN
wanneer de vezel zig opkrult, zoo heeft mes
éen begrip van deeze eigenfchap der vaste deelen,
van deeze prikkelbaarheid of levendige
luagt. Zij is verfchillende in verfchillende
deelen des lighaams, zij verfchilt naar ouderdom,
geilagt, temperament. Het hart wordt
door warm water en door het warm bloed tot
zaamentrekking geprikkeld. H A L L ER zet het
in de rei der prikkeibaare deelen boven aan;
•hierop volgen maag en darmen, na deeze het
middelrift en eindelijk de overige fpieren.
GAUBIUS zegt: men heeft waargenoomen
dat deeze prikkelbaarheid fterker gevonden
wierdt bij een tedei raaakzel der vaste deelen ,
maar anders ook daar de vezelen gefpannen en
veêrkragtiger waren, diensvolgens bij kroefe en
zwakkeen bij kroefe en vaste of veêrkragti ge vezelen.
Verder leert hij dat bij prikkelbaare vezelen
tegelijk eene gróote wakkerheid of gaauwigheid
der zinnen en menigrnaalen eene dunne fcherp»
te in de vogten en een levcndigere bloeds-omloop
plaats hebben. Van daar worden wij ,
zegt hij, door overerving,door de jeugd, door
een beweeglijk temperament, door eene al te
geftrenge inachtneeming van de levensregel,
door goede en heete fpijzen, door eene warme
lugtftreek, door heete ziekten tot prikkelbaarheid
voorbereid. Het vrouwlijk geflagt is prik-
.kelbaarer dan het manlijk. De zonne- hitte
vermeerdert de prikkelbaarheid en met haar ook
het gevoel van den honger bij infekten.
Te-

EÏY VAN DÈRZÈLVÈR WljZÉ VAN WERKEff,
Tegënovergeftelde obrzaaken brengén traag?
beid of verminderde prikkelbaarheid voort. Hier-
2ijn grove dikke vezelen bij, welke, wegens
haare grootte of ruuwheid ook zwaarer te beweegen
zijn; of daar is taaiheid en droogheid,
óf onbuigzaamheid der vezelen, welk gebrek
van het overwigt der aarde ontftaat; of de vezelen
zijn door dé toevloeijing van het waterige
, flijmige of vette te traag eh flap, zoo dat
foo wel eene koude waterige of taaie als eenë
al te drooge aardachtige gefteldheid der Vogten
nadeelig wordt. I3ij eerte geringer prikkelbaarheid
is een traager bloeds - omlöop; de zinnen
en het gemoed worden langzaamer geroerd;
Een lighaam, dat eenen tamelijkeh graad varf
prikkelbaarheid met eene zekere maatigihg bezit
i heeft reeds in het zamenftel zijner vezelen
een goed voorbehoedmiddel tegens zWaare ziekten.
Zoo haast 'er nu iets vreemds of fchade.'
lijks iri zulk een lighaam koomt, verwekt het
fterke prikkelingen , Waardoor de levenskragt
terftond in volle werking geraakt. Het vreemde
zal daadlijk Wanorde in dé dierlijke huishouding
Veroorzaaken; en wordt jüist door
deeze tegenwerking uit den weg geruimd.'
Daar Ontftaan verkoudheden J buikloopen; braa-"
kingen 4 neusbloedingen en diergelijke. Maar'
ih eett traag lighaam verzamelt zig alles tot het
üitbreeken eener zwaaré, heete of langduurige
krankte* Ik heb hieruit menigen een kort of
E lang

#5 VAN HET ZAAVENSTEL DER GEVOEL-VEZELEN
lang leven en den aart zijner toekoomende ziekten
voorfpeld.
Men ziet wel dat het zeer veel, zoo niet alles,
op het zaamenftel der vezelen aankoomt.
Kroefe en veerkragrige vezelen zullen misfchien
de pfikkWbaarfte of beweegbaarfte zijn , en na
deeze kroefe en weeke. De prikkelbaarheid
wordt minder, hoe nader weeke vezelen bij
eene flapheid koomen. Grove en flappe of weeke
vezelen zijn de traagfte; na deeze volgen
grove en drooge.
Men is altoos zeer geneigd geweest de dingen
noodloos te vermenigvuldigen. Bij elke
ontdekking eener zekere werking was men gereed
een geheim principium optezoeken. Men
nam de werking der zenuwen waar en vondt de
zenuw geesten uit. Men ontdekte eene bijzondere
levendige kragt of priRkelbaarheid en
wilde weder een verborgen principium tot
grondflag leggen. GAUBIUS houdt het daarvoor
dat derzelver grond meest in de vaste
deelen ligt; maar hij wil het maakzel der vezelen
alleen of de verplaatlirg der e:ementen
niet voor toereikende houden. H A L L E R
denkt dat de drijfveer der prikkelbaarheid in
het lijm of flijm, welke de aardachtige deelen
der fpier-vezelen verbindt, te zoeken zij. Ik
houde het daarvoor dat deeze prikkelbaarheid
onder de voorbijgaande eigenfehappen der lighaamen
behoort , die door eene zekere verbin-

SN VAN DÊRZELVÊR WIJZE VAN WERKEN. 6f
binding, evenredigheid en beweeging der deelen
ontftaan (a).
Daar zijn algemeene onveranderlijke eigenfchappen
der lighaamen, als zwaarte, beweeglijkheid
en ondoordringbaarheid. Daar zijn ook
bijzondere eigenfchappen, die uit de vermenging
en gefteldheid der deelen fpruiten en
voorbijgaan, zoo dra deeze vermenging of gefteldheid
veranderd wordt. Het yzer, zegt
een Scheikundige, beftaat uit yzer-aarde en
het brandbaar beginzel en heeft dan de eigenfchap
door den zeilfteen aangetrokken te worden.
Men fcheide het verband der yzerdeeltjens,
en men raake dan de yzer-aarde met den
zeilfteen aan; hij zal dezelve onbevvoogen laa.
ten. Men fmelte op nieuw deeze yzer-aarde
met een vet, opdat door. de bijvoeging van
het brandbaar beginzel, of van het phlogiston,
z e r
het v weder herfteld worde, dan wordt het
weder door den zeilfteen aangetrokken. Daar
zijn zouten, welke met zuuren opbruisfchen\
zij bruisfchen niet meer op, wanneer zij lang
in de lugt gefmolten of door eene andere vermenging
veranderd zijn. Welke veranderingen
in reuk, in kleur, beweegingen en eigenfchappen
kunnen de Scheikundigen door vermengingen
(B) Ziet de verhandeling van de eigenlijke iragt, waardoor
tiwdem en voeding gefchiedt, agter dit werk geplaatst»
E n

«58 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL-VEZELEN
gen niet veroorzaaken! Men kan vlammen en
flagen voortbrengen.
Zoude dan ook zulk eene eigenfchap, als de
prikkelbaarheid is, niet door eene bijzondere
vermenging, evenredigheid en beweeging der
elementen kunnen voortgebragt worden? Zoude
hieiuit niet die levendige kragt of prikkelbaarheid
der fpieren en de werkzaamheid der
zenuwen kunnen ontftaan, zonder dat het nodig
ware in de zenuw geesten en in de fpieren
een ander geheim principium aanteneemen ?
Ik zal mij hier in eene onderftelling inlaaten
na tot hier toe meest bekende dingen voorgefteld
te hebben.
Ik heb hier voor gezegd dat 'er ook een zeker
phlogiston, men noeme het dan brandbaar
beginzel , iets zwavelachtigs of olieachtigs, onder
de elementen is. Het verftaat zig egter
van zelf dat 'er onderfcheid tusfchen lijn - olie
en rosmarijn-olie is, dat dus dit phlogiston bi]
den eenen veel fijner, vlugtiger, en beweeglijker
zijn kan dan bij eenen anderen. Misfchien
kan men uit het onderfcheid en de evenredigheid
van dit phlogiston («j en uit deszelfs
Ca) Ons phlogiston zal misfchien ten naasten bij iets dierge­
lijks voorttelen als het acidum pingue van M E IJ ER. Bij andere
Wag het misfchien eene foorc van eletorwfcbe ftof zijn, vaa wel­
ke wij nog. fprteken zuliejn.

tti VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. 6$
«elfs onderfcheidene verbinding roet andere deelt'
Jens de verfcheidenheid der prikkelbaarheid afleiden;
misfchien zou daaruit de groote kragfc
der zenuwen verklaard kunnen worden.
Ik moet vooraf herinneren dat het rijk van
dit phlogiston zig verder uitftrekt dan men zig
mogelijk verbeeld heeft. Men heeft reeds enige
reizen in de narigten van de mineraal bronnen
getoond dat de geest van dat bronwater
niet anders is dan losgemaakte vaste lugt en
phlogiston benevens enig vlugtig zuur, en dat
andere onderaardfe dampen bijna hetzelfde zijn.
Dit aangenaam mengzel wakkert het leven of
de werkingen der zenuwen op eene kragtige
wijze aan. PRIESTLEY heeft getoond hoe
het door konst natemaaken is(a\
Eindelijk heeft ook de Graaf M I L L Y eene
overeenkomst tusfchen het fcheikundig phlogiston
en het e}ektriefche vuur ontdekt (£). Hij
toont dat de metaalen elektriciteit uitgeeven,
naar maate 'er phlogiston in hunne zaamenitelling
is en dat de metaalen deeze eiggnfchap
verliezen, naar maate zij meer of
min-
(a) Ziet M u r. R A y Medicinisch praktifche Bibüothek, I Ban^
iet, nStuk. P. 188.
(F) Mémoire fur la re'ducïïon des chaux metalliques par le ftti
tle&rique, lu h VAcadémie des Sciences de Paris le 20 Mat 1774-
far M. h Cemte de MILLY
E3

fÖ VAN HET ZAAMENSTEE D2& GEVQBIi* VfZEËEW
minder van bun phlogiston beroofd zijn. Hif
perste metaal-kalken in glazen pijpen op een*
maakte de einden niet kurken toe , waardoor
eene yzere ftaaf tot in de kalk ftak. Elke
deezer glazen pijpen wierdt op een ander glas.
vastgezet en dus aan een in beweeging gebragt,
èlektrifeer-werktuig gehouden. Daar kwamen
des te minder elektrieke vonken te voorfchijn
hoe meer de kalk van haar phlogiston beroofd:
was Bij voorbeeld: de kalk van tin en bisrnuth
gaf minder vonken dan die van menie >
deeze minder dan die van lood. Nu kwam
MILLY op de gedagte dat men de metaalen
weder zoude kunnen herftellen, als men elek-.
trieke ftof bij derzelver kalken deedt. Eet gelukte
hem ook werklijk, behalven met de yzer-faffraan,
daar men buiten dat weet dat men dezelve
in eene geringe hoeveelheid niet ligt weder
rot. yzer brengen kan. Du-s, befloot hij,,
is elektrieke ftof en phlogiston bijna eenerlek
' MEIJER, toont insgelijks O) dat zijn Acidu?nfjngue
niet verre van de elektriefche ftof verwijderd
is, of veel meer dat het geheel de
hoofd-ftoffe. bij de elektriciteit uitmaakt. Daarom
bewijst hij dat het ^cidum pingue. een
werklijk beftanddeel van bet glas is, als van
een lighaam, dat de oprfpronglijke elektriciteit
(d) Chymufche Verfueht Kof. %XV.
zeef,

ÏN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. "71
zeer fterk bezit, en wel houdt hij het daarvoor
dat ,, het Jcidum pingue op eene dubbelde
4, wijze in zijne fterkfte concentratie en droog-
„ heid in het glas voor handen is, eens als
„een wezen, dat in deszelfs vermenging inge-
„ gaan is, en ten tweeden als even datzelfde
„ wezen , dat ook deszelfs tusfchenruimretjms
„opvult." Ook heeft JALLABERT tien
grond der elektriciteit in een fijn zeer vêerkragtig
wezen, dat de gantfche waereld,de kleinfte
holletjens der lighaamen opvult, gefteld.
KIRCHVOGEL zegt van de elektrieke ftof dat
zij uit de ingewanden der aarde uitgaat en weder
in dezelve terugkeert, waaruit dan ahoosduurende
veranderingen in den dampkring voortkwamen;
zij doordringt, zegt hij, alle lighaamen
en werkt, naar derzelver verfcheidenheid,
verfcheidenlijk op dezelve. Als dan bewezen
wierde dat ons phlogiston de grondftoffe van de
elektriciteit ware, dan konde men reeds daaruit
deszelfs algemeenheid bewijzen.
Het in het glas zaamengedrongen en drooge phlogiston
maakt de fterke elektriekheid van het
glas uit. Nu heeft men fomtijds menfchen ,
die fterk gedanst of zig bewoogen hadden, in
den
(a) Disfertatio de eUaricitattsatrea in corpus hunmnumacTwns*
E 4

§2 VAN HET XAAMENSTEL DER GEVOEL-VEZELEN
den nagt licht van zig zien geeven, een ba^
wijs dat de uitwaasfeming bier elektriek was s
Daar moet dus hier ook een drooger en zaam?.
gedrongener phlogiston vervlogen zijn dan an*
ders gewoonlijk gefchiedt. Door de wrijving
pf door de beweegingen kan het phlogiston
meer elektriefche of phosphoriefche eigenfchappen
verkregen hebben. Onze uitwaasfeming
bevat, even gelijk ook onze pis, iets olieachtigs,
of een grover en onzuiverer phlogiston.
Men ontdekt aan het zweet, aan het water,
waarmede men zig gewasfchen heeft, aan eenen
beademden fpiegel altoos eene kleverige vettig-,
heid. Deeze vettigheid bevat het zuivere phlogiston,
dat hier metflijm, zuur en. water vermengd
is. Wanneer nu door. wrijven of warm-te.
de verfijnde ftof van het phlogiston zuiverer,
digter en drooger uit het lighaam waasfemt,
zoo zal zij zig als lichtende vertoonen,
kunnen» Daarvandaan heeft men ook diergelijke
verfchijnzelen flegts aan drooge. en heete,
dieren waargenoomen. Dus kan het lichtend
fchijnzel, dat verfcheiden kluizenaaren zou om-;
ringd hebben, en dat men voor een teken van
heiligheid hiel.dt, dikwerf werklijk beftaan hebben.
Zeer dikwijls, of bijna altoos, als ik bij,
e_en licht aan mijnen lesfenaar wat aanhoudend.
ftudeer, t
en dan met dit licht uit mijnen damp.kring
treede, bersten aan alle zijden om mïjn
hoofd lichtende vonken uit, zoo dat ik fchier.
geen avond verzeekerd ben niet voor een hei?

SN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. f3.
ïjge te zullen gehouden worden. Maar, helaas!
ik kan ook door deeze en andere proeven,
bijzonderlijk bij donder-buien, tot mijn ongeluk,
bewijzen dat mijn arm phlogiston te ligt in de
lugt vliegt.
Misfchien is het zig door de reuk onderfcheidend
vlugtig deel van het manlijk zaad, dat
het in het eitjen der moeder liggende dicr-kiemtjen
tot de eerfte beweeging of tot het leven opwekt,
niets anders dan een fijn phlogiston , daar
wij buiten dat weeten dat wij fijne zwavel achlige
deeltjens door de reuk gewaar worden,
Eieren van infekten, van visfchen, van vogelen,
zaaden en planten worden door de zonne-r
warmte tot het leven gebragt. De in den win»
ter dood fchijnende vlieg of vledermuis wordt
door de warmte weder bezield. Zou dit bezielende
niet insgelijks een verfijnd phlogiston kunnen
zijn, dat het in het ei of in den vledermuis aanwezig
zijnde, misfchien met flijm of grovere olie
omwonden, phlogiston in werking bragt, of
anders de vezelen tot beweeging opwekken
konde ? De hitte in het Oosten doet alle in
het Noorden zuur zijnde vrugten zoeter wasfen;
zelfs de azijn zou onder de evennagtslijn
zoeter, en in Holland weder zuurer geworden
zijn. Zijn deeze geene werkingen van een phlogiston
of van een allerfijnst olieachtig wezen?
Eene menigte diergelijke uitwaasfemingen uit
garden , bloemen, planten, dieren kunnen de
higt tot een levens-voedzel maaken. Opgeflo-
S $ - ten

f4
V A N H E T
ZAAMENSTEL DER GEVOELVEZELEN
ten bedorven lugt, rottende deeltjens, welke
het phlogiston vernietigen, of een onzuiver bedorven
phlogiston uitleveren enz. kunnen de
lugt weder ondienftig tot het leven maaken.
Men moet hier aanmerken dat ons phlogiston
niet dat onzuivere phlogistieke is , dat
men hedendaagsch onder den naam van phlogistieke
lugt verftaat. Deeze benaamingen der
lugt foorten zijn nok werklijk niet naar onzen
fmaak. Wat is de zoogenaamde gedephlogisticeerde,
zuivere, of vuurlugt anders dan een
zuiver verfijnd phlogiston?
Alles dan wat het phlogiston van ons lighaam
vermeerdert zou tot opwakkering van ons
leven kunnen dienen. Daarom heeft ook VAN
SWIE TEN O) de yzer zwavel zoo dienftig
en opwakkerend voor de mer.schh ke natuur
gehouden, wijl zij misfchien het vervliegend
phlogiston, als het hoofd-deel eener prikkelbaare
vezel, vergoeden kan. Veelligt koorat
, het ook daarvandaan dat voedzaame goede fpijzen
, geestrijke en verhittende middelen de
werkzaamheid der vezelen vermeerderen, dat
zij levendiger, opgewekter maaken. Nieuwere
wijsgeeren mogen het dan, elk naar zijne zinne-
•00 Hinc ferrum in lenibus acidis folutum reliquis fereprafer.
tur- quia non tantum yi aufisra adjlringente agit, fed fuif urn
fui'metallici, nature humane adeo amici, miro {limulo vires y,t

IN VAN DKRZELVER WIJZE VAN WERKEN. "J5
nelijkheid, vuurftoffe, elementair vuur, of zoo
als zij in hunne verwarring op nieuwe naamen
vallen mogen, noemen. Dit moet ook van ruikende
dingen gelden. Welke hartfterking en
opwakkering kan men menigmaalen enkel door
de reuk ontvangen ! Die na eene lange rust
zinnelooze en bijna' gevoellooze jongen wierdt
door koflij, fuikergebak en wijn wederom tot
zijn gevóel en tot zijn verftand gebragt. Zijn
phlogiston was door de hitte en rotting in zijne
ziekte opgelost geworden en verloren gegaan;
het was door geene behoorlijke fpijze vergoed
geworden. Koffij, fuikergebak en wijn hadden
altoos na den ïlaap wederom een deel des nodigen
phlogistons vergoed; want als de jongen
geflaapen hadt, was hij daaglijks wat meer
mensch geworden. Ik denk' wél dat wijn en
koffij terftond zouden gewerkt hebben, als in
den jongen nog eene nodige voorraad van het
phlogiston ware teruggebleven, welk door deeze
middelen los of werkzaam hadde kunnen gemaakt
worden, gelijk misfchien bij gezonde,
bij het in • of uitwendig gebruik van verfterkende
dingen, gefchiedt. CAPIVACCIUS behieldt
den eenigen erfgenaam van een geilagt,
door hem tusfchen twee gezonde jonge minnen
te laaten liggen en haare melk te laaten zuigen.
De melk zoo wel als de gezonde uitwaasfemingen
hadden den zieken kragten gegeeven.
De teeringachtige jongeling van FOREST te
Bononie wierdt door dit middel zoo opgewekt
dat

7

EN VAN DERZÊLVER WIJZE VAN WERKEN» ?7
worden; maar men weet ook dat juist deeze
deelen minder prikkelbaar of minder gevoelig
zijn. Bij geftorvene kan men in het geheel geene
elektriciteit meer voortbrengen (a,; het is
ook bekend dat de prikkelbaarheid bij lijken geheel
en al verdwenen is. Men weet dat de
prikkelbaarheid bij een geftorven of gedood dier
nog enige uuren na den dood aanhoudt en tot
dien tijd zal 'er zeeker ook nog wat elektriciteit
verwekt kunnen worden. Men weet dat het
hart van een .levendig dier zijne kragt van zig
nog
(e) Men moet den fchrijver hier wel verdaan; hetgeen hij
hier zegt heeft alleen betrekking tot het opwekken van de elek­
triciteit door wrijving in het dierlijk lighaam. Als geleider be-
•fchouwd vertoont het dierlijk lighaam dood zijnde, even dezelf­
de verf hijnzelen als het loevend; de elektrieke ftof kan, na­
melijk, in hetzelve worden opgehoopt, als het afgezonderd is,
of kan in hetzelve verminderd worden; het trekt ligte lighas-
lnen aan en ftoot die af; het laat, eindelijk, de laading eener
leidfche fles door, als het in de ftreeklijn van de ontlaading ge»
plaatst is. Doch ik ben niet volkoomen verzeekerd dat het
in geene omflandigheden mogelijk zoude zijn in doode dierlijke
lighaamen elektriciteit optewekken; doode katten, gewreven
zijnde, knappen, en geeven fomtijds, fchoon flaauwe, vonken.
Verfcheiden dierlijke zelfftandigheden, uit de lighaamen genoo-
men, geeven tekenen van elektriciteit; onder deeze de zenuwen,
die gedroogd zijnde onder de lighaamen behooren, die door wrij­
ving elektriek worden. Men heeft te Parijs een elektrizeer-
Werktuig zaamgefteld, waarvan de plaat, of wrijver enkel be­
lton dt uit zenuwen van 's menfchen lighaam en hij gaf elektri-
ftteit als een wrijver van glas. V E Ü T A A L E R .

78 VAN HET ZAAMENSTEli DER GEVOEL - VEZELEN
nog na den dood van het dier bij het gevoelen
van prikkeling zaamentetrekken terftond verliest,
zoo dra het met enige elektrieke fchokken ge»
flaagen, en dus van zijne elektriciteit beroofd
wordt O). Een vogeltjen, wiens weinigje leven
misfchien flegts in de prikkelbaarheid of
levendige kragt zijner deelen beftaat, wordt
door elektrieke fchokken gedood Bij koudbioe-
(a) Dit is niet naamvkeurig; kleine elektrieke vonken aan het
hart van een duif in dien ftaat medegedeeld, wekten het leevend
beginzel in hetzelve wederom op, na dat het reeds opgehouden
hadt zig te bewcegen ; en dit deeden zij verfclieiden reizen; dee­
ze prikkeling gefchiedt zoo wel door ftellige als ontkennende
vonken, hetgeen zou fchijnen te bewijzen dat die zaamentrekking
niet aan de tegenwoordigheid van meer elektrieke {toffe in de
fpieren en zenuwen, noch de ophouding van die prikkelbaarheid
aan het afwezen derzelve is toetefchrijven. Het is ondertusfehen
zeeker dat Iterke elektrieke vonken, en ook fchokken de prik­
kelbaai heid, het leevend beginzel geheel vernietigen kunnen;
wanneer zij zulks in deelen doen, die noodzaaklijk tot het leven
zijn, veroorzaakén zij den dood; doch hoedanig dit ook gefchie-
de, liet gevoelen van den fchrijver dat zulks veroorzaakt wordt
doordien die daelen, door welke de fchokken gaan, van hiinn»
eigen elektriciteit beroofd worden, is ten hoogften onwaarfchijn-
lijk; het is bekend dat lighaamen, door welken een fchok henen
gaat, daar door niet van hunne eigen elektriciteit beroofd wor­
den , in dat geval zouden zij tekenen van ontkennende elektrici­
teit geeven. VERTAAL ER.

EN VAN BERZELVER WÏJZ8 VAN WERKEN. ?9
bloedige diertjens zal misfchien het phlogiston
minder verfijnd of vlug zijn, het zal misfchien
uit een kleverig -flijm laater vervliegen dan bij
warmere dieren. Daarom behouden het hart
of de afgefneden poot van de kikvorsch nog
zoo lange 1 tijd hunne'prikkelbaarheid. Daarom
beweegt zig de kikvorsch nog zoo levendig
en fterft eerst des anderendaags, als men
hem het hart heeft uitgefneden; hij beweegt
zig zwak, fchijnt ongevoelig en fterft den derden
dag, als hem het brein uitgenoomen is geworden.
Uit de fpoedigere of laatere uitwas»,
feming des phlogistons of der elektrieke ftof
laat zig ook begrijpen waarom de teeringachtige
of d'e aan heete koortfen fterven eenen frellen
of zagten dood ondergaan, terwijl daarentegen
dikwijls andere veele dager, liggen te zieltoo.
gen. Hieruit kan men misfchien ook verkiaaren
't geen men van enige vrouwen zegt dat zij
een taaier leven dan de mannen hebben.
De hoeveelheid der elektriefche of fijnere phlogistieke
ftoffe moet dan minder in lamme, en
misfchien bijna geheel niet in verftorven deelen
zijn; of zoo haast het fijnste deel derzelve bij
ftervende vervlogen is, is het overig gedeelte
in het dood lighaam, veelligt ook uit gebrek
van warmte en beweeging in de vogten, werkloos
geworden en ligt in traag, onwerkzaam
flijm gewikkeld.
Wanneer men zig met het ontftaan der elektriciteit
in het een of ander lighaam heeft bekend

&0 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL- VËZEËEff
kend gemaakt, zoo zal men zig ook derzelve?
werking in een levendig lighaam eer voordel*
len kunnen. Men wrijft het glas. Doorliet wrijven
en de daar door voortgebragte warmte wordt
de in het glas zig onthoudende veêrkragtige dof
uitgezet en in beweeging gebragt; de porieëu
van het glas worden insgelijks verwijd eri de
deeltjens van het glas uitgezet. De elektriefché
ftof, of het fijn droog phlogiston waasfemt rondom
het glas uit en maakt eenen elektrieken
dampkring om hetzelve, bijzonderlijk daar de
door deezen elektrieken damp enigzints van het
glas teruggedrevene zwaarere lügt op deeze'
ftoffe drukt en dezelve om het glas verzameld
houdt. De in deezen kring zig ophoudende
en van eenen met haar niet gantsch ge-*
lijken dampkring gedrukt wordende fijnfte ftof
gaat weder terug, zoo dra men opgehouden
heeft met wrijven. Bij eene ligter, of bij eene
elektrieke lugt zal zig deeze elektrieke damp-kring
hooger in de lugt verliezen, gelijk
KIRCHVOGEL, MEIJER en andere getoond
hebben. Bij koud droog weder, als men een©
zwaare lugt heeft, is daarom de werking der
elektriciteit de fterkfte. Als men het glas wrijft
tot het eene groote warmte verkrijgt, zoo Ver-'
liest zig eindelijk de elektriciteit, wijl de elektrifche
deeltjens te fterk naar buiten gedreven
worden en wijl het heete glas de lugt, die het
omringt, verhit en uitzet, zoo dat de vlugge
elektriefché ftof zig- eer met dezelve vereenigen
kan*

SN VAN DER.ZELVER WIJZE VAN WERKEN. 8l
kan. Men pasfe dit nu op de menfchen toe,
en men zal begrijpen waarom veel zweeten bijzonderlijk
drooge lighaamen verzwakt; waarom
wij, bij eene warme, ligte, en elektrieke lugt,
namelijk bij aannaderend donderweder, eene
nêergeflagenheid gevoelen; waarom wij in koud
weder moediger kunnen werken.
Men kan dan met het verlies van de elektriefché
ftof kragten en wakkerheid verliezen.
Een droefgeestig mensch bevindt zig altoos
erger bij eene ligte regenachtige lugt. Elektrieke
trillingen beneemen ons een deel van onze
elektriefché ftof; daarvandaan krijgen de geeöe,
die van de vallende ziekte aangetast zijn,
door elektrieke fchokken herhaalde aanvallen;
zij krijgen die, als 'er eene regenachtige lugt
of donderbuien zijn. Een jager, zegt KÏRC H-
VOGEL (a\ was van den donder getroffen,
waardoor hem deeze tot het leven zoo nodige
damp meest ontnoomen was; hij lag langen tijd
levenloos op den grond tot hij wederom doorinzuiging,
of op eene andere wijze, zoo veel
elektriefché ftof verkreeg , of tot zig in zijn lighaam
weder zoo veel van dezelve verzamelde
als hij tot een zwak leven nodig hadt. Zoo
dikwijls deeze jager naderhand door een konftig
elektrizeer-werktuig gefchokt wierdt, is hij
altoos in onmagt gezonken.
Door
00 Diar'mm medico -praBkum Vitnn* peg. 169.
F

82 VAN HET ZAAMENSTELDER GEVOEL VEZELEN
Door elektrieke fchokken wordt ons elek­
z i
triefché ftof uit het lighaam gehaald (

E N VAN DERZELVER WIJZE VAN W E R K E N . 83
neren dat hedendaags bijna alle wonderbaare
geneezingen en waarneemingen, bijzonder bij
de Franfchen, bijna nooit waar zijn ££f. Ongelukkig
volgen wij goede Duitfchen meestendeels
flegts de gebreken van andere natiën
na. KIRCHVOGEL heeft goed gebruik van
de elektriciteit gemaakt. Hij wist, wanneer
dit elektriesch beginzel bij de menfchen fpaarzaamer
fcheen te zijn eiï%chier iedereen'eene
loome nêergeflagenheid gevoelde, zigzelven en
andere met het elektrizeer - werktuig, door
elektrieke beweegingen, zonder flagen of fchok-
Icen met die ftoffe bijna te verzadigen en de
zenuwen wakkerheid en fterkte te geeven
De prikkelbaarheid of werkzaamheid der vezelen
zal dan in evenredigheid ftaan met de
hoeveelheid en gefteldheid van het phlogiston
-of de elektrieke ftoffe. Infekten hebben des
siettegenftaande, dagelijks met fchokken te geeven voortgaande,
zoo verminderden en verdweenen eindelijk de toevallen. Dac
de vallende ziskte fomtijds door fchokken geneezen is getuigen
ook ander*; lchrij vers. Zie B E R T H O L O N é W clricité ilü [ èfps
humain Tom. I. Part. II, ch. 4. Ziet ook enige voorbeelden
aangehaald in de fchoone Verhandeling van de Heeren PA E T S
V A N TROOSTWIJK en KRAIJENHOFF over de toepasfing
van de elektriciteit op de Natuur- en Geneeskunde. VERTAALER.
(aj Het zoude ongelukkig voor de wetenfchappen zijn,seodit
300 ware. VERTAALER,
(J/) Dinr, Hei. Preft. p. 170. |
F a
te

*4 VAM HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL-VEZELEW
te minder honger hoe minder prikkelbaar zij
zijn. Zoo bevinden zij zig in den winter. In
den zomer verkrijgen zij fijn phlogiston, of het
traage phlogiston, dat in hun is, wordt door
de hitte verfijnd en werkzaamer gemaakt en
alsdan beginnen zij ook wederom te leeven en
te eeten.
„ Daar moet egter " zal men hier tegenwerpen,
,, een onderfcheid tusfchen uw phlogis-
„ ton en de elektriefché ftoffe zijn. Elektriefché
,. ftof zou allerwegen als vuur wegvloeijen."
Het onderfcheid kan in eene meerdere of
mindere verfijning van het phlogiston, in het
onderfcheid der beweeging, der warmte, in
eene verbinding met andere deeltjens beftaan.
MANGOLD hieldt de zenuw-geesten voor
eene lugtigevuurigezelfftandigheid; dit bewees
Siij door vuur-vonken, die zig, na diepzinnige
fcefpiegelingen ,vertoond hebben,gelijk MAL-
ï> IG H I , ZlMMERMAN , TsCHIRNHAU-
BEN, MANGOED en mijn geringe perfoon
ondervonden hebben, door de meerdere levendigheid
, die na het drinken van geestrijke
dranken volgt, door andere algemeene werkingen
van eene dergelijke zelfftandigheid f». Dit
beginzel onderfcheidde hij van het elektrieke
daar-
(d) Disfertatio exhibcns experientias dtCMifutionm ntrvsram 4g
J^/aS tiemi net urm lustrantcs. 1766*

EN VAN DEREELVER WIJ2E VAN WERKEN.
daardoor , dat de zenuw-geesten door een zagt,
grover en zigtbaar zenuw - vogt | omwikkeld en
in hunne werking gemaatigd worden. Hoe
meer nu deeze werkzaarae vlugtige zelfftandigheid
van dit flijmig vogt los gemaakt wierdt,
hoe fijner misfchien dit vogt zelf zijn zoude,
hoe heviger en fneller de werking in de zenuwen
en gevoel-vezelen zoude wezen. Eene
drooge elektriefché zelfftandigheid of phlogiston
is werkzaamer, gelijk ik hier boven van het
glas beweerd heb.
Of 'er nu zenuw-geesten zijn ,dan of, gelijk
ik liever geloove, de werkzaamheid en prikkelbaarheid
der vezelen zelve in derzelver maakzel
liggen en hoofdzaaklijk van een fijner phlogiston,
of, gelijk MAN GOLD het noemt, van
eene lugtige vuurige zelfftandigheid voortkoomen,
zoo kan men deeze maatiging door een
flijmig vogt altoos gelden laaten. Scherpe fpijzen,
vlugge fpecerijen; hitte der lugt, hevige
gemoedsaandoeningen , zorgen, kommer, minne-
fpel en diergelijke kunnen nu dit flijmig
vogt verminderen, gelijk men ook droogheid
en hitte op diergelijke dingen ziet volgen; zij
kunnen de zagte eigenfchap van dit vogt fcherper
maaken, hetzelve verdunnen enz. Hieruit
zou dan eene al te groote beweeglijkheid der
vezelen, al te groote aandoenlijkheid ontftaan;
het zou de hevigfte werkingen veroorzaaken,
als epileptifche toevallen bij de ligtfte prikke.
lingen, overdrevene inbeeldingen, eene zekere
F 3 foorl)

86" VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL * VEZELEN 1
foort van gekheid, die uit infpanning van den
geest of van het gemoed fpruit, omtrent zoodanig
eene als de geleerden dikwerf bekoomen.
Hier zoude men nu zeekerlijk bij de opening
van het lijk den toeftand van het brein
niet doorgronden kunnen. Men zou het phyfifche
niet vinden, dat de grond van die gekheid
ware. Men zou het egter ook even zoo
min ontdekken, wanneer 'er anderszints in het
maakzel der vezelen of in de vermenging der
elementen zekere gebreken plaats hadden.
MANGOLD verhaalteen geval van eene vallende
ziekte, die uit het menigvuldig dagelijks
gebruik van keuken-zout gefproten was. De
zieke liet eindelijk, na vergeefsch veele middelen
aangewend te hebben, van het gebruik van
zout af en wierdt gezond, tot bewijs dat zijn
flijmig zenuw-vogt, of in het algemeen het
flijm, 't welk het phlogiston in de vezelen omwikkelt,
door het zout te veel moet opgelost
en veelligt fcherp geworden zijn. Zoo zoude
men ook zekere hijpochondrieën verklaaren kunnen,
waarin men geene verftopping in de ingewanden
, geene verdikking in het bloed ontdekken
kan en daar dus niets dan eene zekere
fcherpte van het zenuw-vogt en eene al te
groote beweeglijkheid der vezelen te vermoeden
is.
Een geleerde van een zeer levendig bloedrijk
temperament was door vroegtijdige gemoedsaandoeningen
en door ftudeeren vroeg hypocon-

EN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. 87
conder geworden. Hij hadt zeer dikwijls veel
van de fterkfte zoogenaamde vapcurs te lijden;
hij kreeg, namelijk, eene ongemeene benaauwdheid,
angstigheid , onrustigheid, beeving, duizelingen
, winden, eenen gezwollen hals met een
zeker angstig onvermogen om te flikken. Na.
dikwijls enige flokken. zuiveren wijn of na mineraal-zuur,
of ook','na fterk azijn-zuur gebruikt
te hebben, loosde hij van boven winden
en wierdt beter. Deeze aanvallen overvielen
hem aan tafel en van tafel, bij verdrietige tijdingen,
bij onaangenaame voorftellingen, bij
voorbeeld, van eene gevaarlijke fteilte , of van
eene ongelukkige omftandigheid, zelfs in gezelfchappen,
als hij zig verveelde, doch egter
meest op het eeten van zekere fpijzen. Radijs,
knoflook en ajuin waren hem onverdraaglijk ,
gelijk ook meest de koflij. Zelfs ramelas en
met zoete gekookte most toegemaakte mostaart
kon hij niet wel verdraagen, voornamelijk als
door het ftudeeren of door gemoedsaandoeningen
zijne zenuwen buiten dat reeds een weinig
in wanorde waren. Door de meeste moesgroenten
kreeg hij zijne aanvallen, bijzonderlijk als
hij zig niet daarop gantsch en al van drinken
onthieldt. Altoos fcheen hij bij eenen aanval eene
zekere opzetting der vezelen te gevoelen, welke
bij het opgeeven van lugt of winden , die als uit
enige uit opgezetten vezelen uitgewaasfemde
ftoffe fcheenen te beftaan, wedei verminder-
F 4 den.

88 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL -VEZELEN
den. Daarom heeft bij hem eene warme kamer,
een warm bad, koffij, knoflook, ajuin eu alles
wat eene opzetting der vezelen of vogten verwekken
, of misfchien dat te vooren reeds vlug
of fcherp phlogiston vlugger of zwakker maaken
kan, altoos tot verfterking der aanvallen
ongemeen gediend («). Wijn en zuuren prikkelden
de opgezette vezelen tot eene zaamenirekking,
waardoor misfchien de uitzettende ftoffe
eerder uitgeperst en verdreven wierdt, of
misfchien zullen de zuuren in het veelligt al te
zeer opgeloste flijm, dat het phlogiston bevatten
zoude, eene nodige verdikking veroorzaakt
Siebben , terwijl de zoete olieachtige wijnen,
ook de Tokaaier wijn, bij hem deeze werking
niet gedaan hebben.
Daar zijn menfchen, die lam of beroerd worden,
zonder dat men bij de ontleeding hunner
lijken eene natuurlijke oorzaak ontdekken kan.
Men noemt het verlamming der zenuwen. Veelligt
is de oorzaak dat het phogiston te elek-
triek
00 Hier uit heb ik eene aanmerking getrokken dat de vlugge;
fpecerijachtige en olierijke middelen, Muskus, Bevergeil en an­
dere bij hijpochondrieke of hijsterieke van deeze foort, namelijk
van zeer levendige gevoeligheid ondienftig zijn; de ondervinding
bevestigt het en de beoefenende Geneesheeren , die heden- '
daags zoo veel met ligt beweeglijke menfchen - kinderen tc doen.
ïiebben, moesten op hetgeen ik van bet vlugger of gebondentr.
ïWogiston zegge enigzins verdagt zijn.

EN VAN DER ZE LV ER WIJZE VAN WERKEN. 89 '
triek en te vlug geworden is, zoo dat het "bijna
vervlogen is, of het is door de eene of andere
oorzaak onwerkzaam in zekete zenuwen of vezelen
geworden; of het vogt, dat het maatigen
moest, heeft zijne omwikkelende kragt verloren,
veelligt ook een ander gebrek gekregen.
Zoo zal het misfchien den volbloedigen jongeling
gegaan zijn, van welken DRELINCOURT
zegt, dat hij, na eenen buitengewoonen maaltijd
en dans-partij, de vallende ziekte verfcheiden
maaien kreeg, en eindlijk binnen zestien uuren
den geest gaf. Het elektriefché toonde zig hier
eerst al te werkzaam, en is misfchien eindlijk
verloren gegaan, waaruit een doodlijk gebrek
van prikkelbaarheid ontftaan is. Van daar kunnen
ook koffij en geestrijke dranken verlammingen
veroorzaakt hebben.
Men wil dat het roodhairig meisjen eene fcherper
reuk van zig geeve dan andere. Haare uitwaasfeming
verraadt dan een fijner phlogiston
of fcherpere olieachtige vogten. Ik heb haar
ook altoos voor prikke,lbaarer dan de bruinette
gehouden.
Bij het kind, bij de Dame, daar de vezelen
denklijk kroes en week en egter zeer aandoen,
lijk zijn, zal dan veelligt de gefchikte vloeibaarer
gefteldheid van dit flijm - vogt , van dit
voervogt (vehkulum) des phlogistons of der
elektriefché ftoffe deszelfs fnellere werking en
de daaruit voortfpruitende beweeglijkheid of
prikkelbaarheid bevorderen.
F 5 Uit

OP- VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL«VEZELEN.
Uit alles wat ik tot hiertoe bijgebragt heb
zal men nog gronden voor de ongelijkheid der
bekwaamheden ontdekken kunnen. De werkzaamheid
van een zeker beginzel of het fijner
zaamenftel der vezelen mag misfchien de hoofdoorzaak
eener grootere beweeglijkheid of gevoeligheid
zijn, men ontdekt egter altoos eene
verfchcidenheid, welke in het zaamenftel, het
maakzel, in de verbinding der beftand-deeltr
jens gegrond is. Ik heb de omftandigheden opgegeeven,
die de prikkelbaarheid vermeerderen
of verzeilen. Het zijn louter zulke, die fijnere
elementen, een fijner maakzel , minder grove
flijmige vogtigheden, fijnere olie en zout, of, een
fijner phlogiston en dergelijke helpen teelen. Oefening
en opvoeding doen 'er nu nog het haare bij.
Men voede twee broeders van eene zelfde gefteldheid
op verfchillende wijzen op.' De een zal teder
opgetrokken worden ; hij zal ftudeeren en denken
; de ander leeft ruuw en wordt aan den
arbeid gewend. Het onderfcheid zal zig aan
de kragten des lighaams, aan de bekwaamheden
van den geest en aan de hevigheid der hartstogten
doen bemerken.
Het nadenken, of de oefeningen van den geest
toonen haaren invloed op de kragten des lighaams
en naar de gefteldheid van het lighaam
worden dikwerf de kragten des verftands afgemeeten.
Va zal hier eene anecdote vernaaien,
die tot een voorbeeld kan ftrekken van het zaamenftel
der vezelen, van den invloed van hetze!-

. SN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. 0.1.
zelve op het denkvermogen en van de werking
van het nadenken op vloeibaare en vaste deelen.
Een jongeling, levendig van aart, hadt zig in
eene zekere geestlijke orde begeeven ; hij was
van eene gezonde kleur, vrolijk; zijn lighaam
fcheen faprijk ; zijne hairen waren fluik; hij
hadt luim en geestige invallen zoo dat zijne
makkers gaerne met hem in gezelfchap waren.
Hem wierdt als nieuwling, naar het gebruik der
Orde, een zijner makkeren toegevoegd, wiens
pligt het was zijn doen gade te liaan en zijne
fouten teberispen, of hem van dezelve te waar -
fchuuwen. Deeze zedenmeester was een hoog.
moedige dweeper. Zijn nieuwling was hem
altoos te levendig. Daar wierdt hem dan ook
niets voorgepraat dan voorbeelden van kluize.
naars-helden van de Orde, van de dooding van
het vleesch, van het beteugelen der gemoeds.
aandoeningen enz. Het gelukte deezen opziener
eindlijk, met hulp van de Overften, den goeden
nieuwling tot dweeperij te brengen. Hij zat in
befpiegelingen; hij las niet dan levens der Heiligen
; hij leefde in angst en vrees; hij wilde
alles vermijden wat flegts den fchijn van Iighaamlijke
wellust hadt. Om geenen fmaak van
de fpijzen te hebben, dat hij voor zondige
wellust hieldt, flikte hij de grootfte beeten
ongekaauwd in. Hij dorst niet tot verzadigings
toe eeten. Niets beminde hij zoo zeer als dweepachtige
vertellingen, of levensbefchrijvingen.
Zijne verbeelding was altoos met dweepzug-
ti.

$2 TAN HET ZAAMENSTE* DER GEVOEL-V«ZELEN
tige harsfenfchimmen bezig; hij geloofde zelfs
verfchijningen te hebben. Hierdoor zag men
eindelijk het lighaam even zoo als den geest bederven.
De nieuwling wierdt mager, droog,
flaaploos. Zijne voorheen fluike en fappige
hairen wierden nu alle gekroesd. Zijne vogten
waren fcherp en bedorven, de vaste deelen
week geworden. Daar kwamen op het voorhoofd
en elders gaatjens in de huid. Uit den
neus droop eene bedorven vogtigheid; inkort,
de goede jongeling was in lighaam en geest
een ander mensch geworden. De Overfren zagen
eindelijk hunne fout en bevalen den dweepzugtigen
nieuwling, op ftraffe van ongehoorzaamheid,
meer te eeten en niet meer te leezen,
of te peinzen. Op niets was hij tot hiertoe
angstvalliger geweest dan om de bevelen zijner
Overften uit heilige gehoorzaamheid allernauwkeurigst
natekoomen. Nu at hij zoo veel hij
flegts in de maag ftuuwen konde; hij vermijdde
de boeken en alle diep nadenken zoo veel mogelijk
was. Hij bleef langer dan te vooren lui
in het bed liggen. Zijne omftandigheden veranderden;
hij wierdt onwerkzaam, vogtrijk, gevleescht,
dik en vet. Het ging met hem omtrent
zoo als met den denkenden SWIFT, die
eerst vet begon te worden toen hij een gek geworden
was. De onwerkzaame jongeling wierdt
eindelijk uit de Orde weggezonden. Nu kent
hij geene grooter gelukzaligheid dan rust en
gemak. Hij ligt fchier meest te bed, laat zig
te

XV VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. Of
te eeten brengen, is ftil en vergenoegd, onbekwaam
tot denken en weinig van een ander,
dier onderfcheiden. —— Zijne gevoelvezelen
zijn misfchien eerst van een niet ongefchikt
maakzel , tamelijk kroes en vogtig geweest.
Het phlogiston, het elektriefché, het acidum
pinguè, het lugtig vuurige, of wat het dan zij,
was werkzaam, met gemaatigd flijmig vogt ge.
temperd; zoo was ook zijn omloop, bloed en de
overige vogten in eene bekwaame gefteldheid;
want ik heb boven reeds gezegd, dat in het bloed
en in elk vogt dezelfde elementen, gelijk in
de vaste deelen, flegts in onderfcheidene evenredigheden
zijn. Door die buitengewoonedweepachtige
levenswijs zijn de vezelen kroefer en
drooger geworden; dit wordt door het kroes
worden der hairen waarfchijnlijk gemaakt. Het
vogt, dat het vlugtig werkzaam beginzel temperen
moest, is opgelost, bedorven, of fcherp
geworden; dit bewijzen het bedorven vogt uit
den neus en de gaatjens in de huid. Het phlogiston
of het elektriesch beginzel kan zelf in
de vaste en vloeibaare deelen veranderd en
vrijer gemaakt geworden zijn. Van daar fproo.
ten de fterke inbeeldingen, verfchijningen ,
flaaploosheid, dweepzugt. Eindelijk zijn door
al te overvloedige fpijzen en werkloosheid de
vezelen grof en week en dus minder beweegbaar
geworden. Het phlogiston in de zagte en vaste
deelen zal in grove flijm ingewikkeld of 2eif
van eenen flijmigen aart geworden zijn. Hierbij
was

3Q4 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL-VEZELEN.
was ook gemoedsftilte, ongevoeligheid, flaaperigheid
en domheid ontftaan.
'Nu zou nog overig blijven te verklaaren op
welke wijze de zenuwen en fpieren, door het
zaamenftel haarer vezelen, of door hulp van
het elektriesch beginzel, haare groote werkingen
uitoefenen kunnen. De' groótfte werkingen
-heeft men in de zenuwen altoos bewonderd.
Zij zijn de gevoelende werktuigen van alle de
finnen. De prikkelbaarheid der fpieren is ook
van veele uit den invloed der zenuw-vezelen
afgeleid geworden. De prikkelbaarheid der
fpieren en van andere deelen ftaat in evenredigheid
met de menigte der vezelen , die dezelve
verzeilen, heeft Z I M M E R M A N eens in
eene Verhandeling gezegd. Men weet bij ondervinding
dat, als de zenuwen van het hart
• Jijden, ook de beweeging van het hart in wan.
orde is. Het gantsch en al ophouden van de
beweeging van het hart heeft BOERHAVE
•door het prikkelen van het rugge • merg weder
zien opwekken. Ook wordt de affcheiding der
klieren, zegt NuCK, veel verminderd, zoo
haast de daar henen gaande zenuwen afgebonden
worden. De lighaamen der kinderen zijn
•.prikkelbaarer, zegt een zeker Schrijver, omdat
zij naar eene zekere evenredigheid meer zenuwen
dan die der volwasfene hebben. Dus zoude
zelfs een groot gedeelte der prikkelbaarheid
der fpieren meest op de menigte der zenuw - vezelen
aankoomen. Daarom moest boven al de
wij-

SN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN» 05
wijze van werken van de zenuwen onderzogt
worden , daar anderszints reeds vooraf de prikkelbaarheid
der fpieren uit de onvergelijklijke
fchriften van eenen HALLER bijna aan iedee
een bekend geworden is.
Zenuwen zijn gevoelige koorden, welke eene
mergachtige zelfftandigheid bevatten, met eena
vliesachtige huid omgeeven zijn en zig in de
werktuigen der zinnen, of in de deelen des lighaams
verliezen. Zij koomen alle te zaamen
uit de mergachtige deelen der hersfenen eo.
van het rugge-merg voort,; en alle dieren, die
zenuwen hebben, bezitten ook hersfenen. Zi|
zijn het werktuig of de leiddraaden van hef
gevoel en der gewaarwordingen. Over de wijze
hoé zij werken is altoos ftrijd geweest.
Meest heeft men het daar voor gehouden dat
eene zenuw uit bondeltjens van mergachtige;
draaden beftonde, die hol waren en eene allerfijnste
vloeibaare zelfftandigheid bevatteden^
welke men zenuwgeest genoemd heeft. Deeze
zou de band of het middel-ding tusfchen dé
ziel en het lighaam zijn. Behalven dit heeft
men nog een grover vogt in de zenuwen gevonden,
welk men het zenuw-fap genoemd heeft,
dat misfchien tot voeding of bevogtiging der
zenuwen zou moeten dienen. Men heeft ook
allerfijnfte in de zenuwen voortloopende adervaten
gemeend ontdekt te hebben.
De zwaarigheid, welke men vindt om de verrigtingen
der zenuwen te verklaaren, maakte dat
men

gG VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL» VEZELEN
men voor dezelve de onzigtbaare zenuw-geesten
als een bijzonder beginzel hadt aangenoojïiett.
Dit is altoos de gewoonte van Geneeskundigen,
Wijsgeerer^ en Leeken geweest,, dat
zij een geheim beginzel vastftelden, zoo dra
zij dö waargenoomen verfchijnzelen niet uit natuurlijke
gronden verklaaren konden. Hierdoor
verviel het volk tot fpooken, hekfen en duivelskonstenaars,
de Wijsgeeren tot ^rchaos,
Zenuwgeesten, quaütatm occuhas enz.
K U L M en andere wederfpraken de zenuwbeesten
O); maar zij lieten de zenuwen als
gefpannen fnaaren werken en zijn daarin ook
wederom tegengefprooken geworden. METS-
CER heeft onlangs het aanwezen der zenuwgeesten
uitvoerig en grondig beftreden CO; de
Geheimraad H O F M A N N heeft derzelver ge-
Tchiedenis onder de fpookvertellingjens geplaatst.
Zoo min als de vezel van de fpier hol is en
eene zekere zelfftandigheid bevat, even zoo
min fchijnt zulks de vezel der zenuw te zijn.
De uitmuntende Ontleeder ALBINUS fpoot
het aschverwig gedeelte der hersfenen zoo gelukkig
op, dat hij de ftof tot in de tederfte in
het merg loopende adertjens bragt en egter
deedt hem deeze proef niet gelooven dat dit
00 K U L M Anatomifche Tafelen.

£N VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN.
merg uit holle buisj'ens beftonde; dit fcheen
hem toe zoo weinig daaruit te volgen, als liet
ongegrond zoude zijn dat men de beenderen
enkel voor kleine vaten zoude willen houden
om reden dat 'er aderen in dezelve ingaan (a).
Het hart heeft zijne levendige kragt of prikkelbaarheid,
waardoor het zig zonder weeten of
willen van de ziel, zelfs nog na den dood, of
na het affnijden der zenuwen beweegt. Eene
diergelijke, maar nog fterker prikkelbaarheid
fchijnt de eigenfchap van het zenuwmerg te
zijn. Even gelijk nu de prikkelbaarheid der
fpier-vezel in derzelver zaamenftel, of in de
vermenging haarer beftanddeelen haaren grond
heeft, zoo kan ook de kragt der zenuwen uit
diergelijke oorzaaken fpruiten. Als het nu
waar ware dat van de gefteldheid en de evenredigheid
van het phlogiston de levendige kragt
der vleesch- vezel afhinge, zoo zoude men ook
hetzelfde van de vezelen der hersfenen en der
zenuwen durven beweeren. Het merg der
hersfenen en de zenuwen mogen in de reeks
der prikkelbaare deelen wel de bovenfte plaats
bekleeden, gelijk doorgaande het een deel prikkelbaarer
dan het ander is, of gelijk bijna elk
deel zijne eigene prikkelbaarheid heeft. Daarr,
om
00 VOGELS Neut Mtücmfehe Biblkth. des yitrtsn Handt?.
ii Stueht, S. l^i.
G

*§S VAN HET ZAATSENSTEL DER GEVÖEL-VEZElEN
om hebben misfchien ook de hersfenen, behalven
een vast loogzout, meer roode empyreumatieke
olie dan andere ingewanden van deri
mensch opgeleverd; misfchien is zulks een bewijs
dat ook daar meer phlogiston en dus meer
levendige kragt aanwezig is (Ö> Van daar is
misfchien het vet vati het aangezigt en van het
hoofd een vaster zelfftandige vet om de inzuigende
vaten reeds ftoffe tot een fterker phlO'
giston medetedeelen.
Men kan niet aanneemen dat de elektriefché
ftof bij de menfchen door buisjens loope, daar
derzelver werking, vervlieging, derzelver loop
enz. zig zoo veelvuldig verbreiden. Waarom
zouden dan zenuwgeesten juist door zenuwbuisjens
moeten loopen ?
Het is zeekerlijk zwaar te verklaaren op welke
wijze de beweeging der vezelen gefchiede 5
maar deeze duisterheid blijft evenwel overig of
men zenuwgeesten aanneeme dan niet. Misfchien
werkt de in de tusfchenruimtetjens verbonden
phlogistieke of elektriefché ftof door
eene foort van uitzetting in de vezelen, of op
eene andere voor ons nog verborgen wijze.
Dit kan men nog te eer vermoeden, als men
aanneemt dat onze vaste deelen uit veel minder
aar-
, 00 SPULMANN Inft. Chtm. 1,766*, p. 304 6? aoS,

EN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. §Q
aarde beft aan dan men tot hiertoe gedagt heeft (a)
Want hoe nader aardachtige deeltjens aan elkanderen
zouden raaken, hoe minder gevoeligheid
de vezelen hebben zouden. Hierin kan
de oorzaak liggen waarom de zeer gevoelige
huid, bij eene hevige koude gekwetst kan worden
zonder dat men 'er het minste van gevoelt.
Ziekten, zekere fcherpten en veranderingen
of gistingen kunnen de gevoeligheid des lig*
haams, of van deszelfs deelen verminderen, of
vermeerderen, wanneer misfchien degefteldheid
of de evenredigheid des phlogistons of van andere
elementen eene verandering geleden heeft.
„Hoeveel", zegt B R I N K M A N N , „ ver-
„ meerdert de gevoeligheid bij ontfteeking?
Hoe gevoelig wordt niet de huid voor elk
„ lugtjen in eene fterke zinking en hoe zeer
„ wordt niet in eene ziekte de prikkelbaarheid
„ van de maag vermeerderd?" Ik heb eene
lijderes gekend, wier gevoeligheid in eene
ziekte zoo hoog geftegen was, dat het geruisch.
van een zijden kleed voor haare ooren, en het
nieuwsgierig pols voelen voor haare handen
onverdraaglijk was. Men weet daarentegens
hoe kwaadaartige koortfen met alle fnelheid
kragten en gewaarwordingen vernietigen. Hartstog-
f-
(
G o

IOO VAN HET ZAAMENÏTEL DER GEVOEL - VEZELEN
togten kunnen zekere deelen gevoeliger maaken;
in andere kunnen zij de levendige kragt verminderen.
Dat hier gezegd is geworden geldt
van zenuwen en andere vezelen.
Men weet dat in de fpier - vezelen haare
werking in eene zekere beweeging of zaamentrekking
beftaat. Dit kan men aan het uitgefneden
en geprikkelde hart en aan de afgehakte,
afgevilde en met zout beftrooidekikvorfchen -
pooten zien. Men zou dus ook bij de hersfenen-en
zenuwvezelen eene fijnere beweeging
of zaamentrekking aanneemen kunnen. Door
deeze trillingen , of beweegingen der zenuw -
vezelen ontftaan de gewaarwordingen der zinnen,
pijn en jeukte. Maankop-fap kan het
pijnlijk gevoel op de lijdende plaats verminderen
, eer het nog in het brein zijne werking gedaan
heeft. Dus is dan ook de pijnlijke beweeging
daar en niet-in het brein geweest. Dus
kunnen ook de zinnen dikwerf door uiterlijke
dingen, .welke de beweegbaarheid der zenuwvezelen
opwekken,opgefcherpt worden,zonder
dat op het brein of deszelfs geesten enige werking
gefchiedt. Prikkelingen en beweegingen
der zenuw-vezelen maaken zinlijke gewaarwordingen;
uit prikkelingen en beweegingen
der brein-vezelen ontftaan voorftellingen en de
werkingen van het denkvermogen. Eene volkoomen
rust der brein-vezelen en der zenuwvezelen
wordt flaap genaamd. Daarom ftoort
eek alles den flaap dat de ledenmaaten, inge-
wan.

ÏN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. IOX
wanden en zinnen- prikkelt. Hiertoe behooren
pijn, gedruis, hitte, harde ligging, aanraakingen,
onverduuwlijkheid of fcherpheden in maag
en darmen. Eene rustlooze vlo heeft menigwerf
eene juiTer uit den flaap gehouden. De
flaap wordt ook afgebrooken door alles wat de
brein-vezelen in beweeging brengt. Hoe flaaploos
is de veel denkende, als hij zig met levendige
verbeeldingen of met diepzinnige overweegingen
bezig houdt? Hoe onrustig woelt- het
meisjen den langen nagt door, als haare inbeelding
met verliefde overleggingen of veelligt met
de bcfchikkingen van haaren bruilofts - dag
verlevendigd wordt ? Aan de prikkeling , of
aan de beweegingen bij het ademhaalen en bij
den bloeds-omloop, zoo lang zij in hunne gewoone
orde blijven, is de mensch gewoon,
even als hij aan de zwaarte of aan het gevoel
van de hem omgeevende lugt gewoon is, zoo
lang in dezelve geene bijzondere verandering is
voorgevallen.
Als 'er. dan in de vezelen der fpieren en ze •
nuwen eenerlei foort van werking, dezelfde
bcweeging of zaamentrekking waargenoomen
wordt, zoo zullen wij ook in eene zekere betrekking
eenerlei foort van maakzel en evenredigheid
der elementen durven aanneemen. De
fpier-vezel is niet hol; derzelver prikkelbaarheid
fteunt'niet op fijne geesten; waartoe zullen
wij dan deeze in het brein of de zenuwen
gebruiken?
G 3 SCHLICH'

102 VAN HET ZAAMENSTEL DER GEVOEL"VEZELEN
SCHLICHTING heeft eene fijnfte beweeging
der vezelen van de hersfenen en zenuwen
waarfchijnlijk gemaakt (a). De Heer V A N
H A L L E R , SCHLICHTING, WALSTORF
en andere hebben reeds bij verfcheiden dieren ,
behalven bij de vogelen en visfchen,' eene
beurtelingfe beweeging des breins ontdekt; de'
hersfenen rijzen, namelijk, op, of zwellen als
het dier den adem uitgeeft; zij zinken weder
neder of in , als het denzelven inhaalt. Doch
behalven deeze beurtelingfe bertendige beweeging
in de hersfenen, heeft SCHLICHTING
nog eene ftuiptrekkenden tegennatuurlijken toeftand
bij de dieren waargenoomen. Hij heeft
op eenen levendigen hond zijne onbarmhartige
proef genoomen. Hij fneedt het hersfen-vlies
en de aschgraauwe zelfftandigheid der hersfenen
weg en ftak eene naald in het verlengde
merg om ftuiptrekkingen te verwekken; tegelijk
ftak hij 'er zijnen vinger met opmerkzaamheid
in en nam zeer duidlijk waar dat de hersfenvezelen
rondom lioegen of trokken zoo lang de
ftuiptrekkingen duurden. Ook bij de vrijwillige
ftuiptrekkingen, welke op de bloedftorting
ontftonden, nam hij dit trekken der vezelen
waar. Hieruit was nu bewezen dat de hersfen-vezelen
in tegennatuurlijke toeftanden eene
%e zaamentrekkende beweeging hebben.
xJ.;'. ' : V '? f
f|
t» VQ PELS -Nette Medicinifche Biblioth. I. B. 4 Si. f. jo| a

EN VAN DERZELVER WIJZE VAN WERKEN. 103,
Bemerkt men nu, zegt SCHLICHTING,
bij krampen, of in eenen tegennatuurlijken toeftand
zulke beweegingen of trekkingen , zoo
kan men ook in den natuurlijken toetïand zwakke,
zagte beweegingen of trekkingen der hersfenen
en zenuwen vermoeden. Men kan beweoren
dat het even zoo met de fpier-vezelen gaat
en de werkingen der zenuwen tot zekere trillingen
en beweegingen der vezelen, niet zonder
grond, bepaalen. Men heeft ook buiten dat aan
têere zenuwachtige deelen in gezonde en tegennatuurlijke
toeftanden beweegingen waargenoomen.
SCHLICHTING heeft aan het balzakvlies
(dartus ) bij gezwollen ballen eene fchier
wormvormige beweeging geheel duidlijk gezien
, welke beweeging egter in den gezonden,
itaat zoo zwak is, dat zij naauwlijks bemerkt
wordt. Men ziet dat de zeer weeke vezelen der
geile, onder het bijflaapen, op eene wonderbaarlijke
wijze getrokken of vernaauwd worden ;
dus is de zagtheid der hersfenen en der zenuwvezelen
bij deeze beweeglijkheid ook geene;
hindernis. Wie weet hoe week de eerfte vezelen
eener fpier zijn, die egter nog tot beweegingen
bekwaam zijnC«)-
Dus zal men ook in de hersfenen en in de?
(a~) BOUDEU fur le tisfu mujueux § XX, XXJU, St. XXJX^
jm BRINKMANN f. 24.
G 4
ze-

ï«4 VAN HET ZAAMENSTEL DEtt GB VOEL * VEZELEN
zenuw-vezelen eene eigene foort van levendige
kragt, of eene bijzondere fijne prikkelbaarheid
en beweeglijkheid durven aanneemen. Men zal*
niet nodig hebben, bij de verklaaring van de
werkingen der zenuwen,- zijne toevlugt tot de
onzigtbaare hersfenfchim, de zenuw geesten,
te neemen.
Nu zoude men misfchien naar de gefteldheid,
ontwikkeling, verfïjniBg en hoeveelheid
van het phlogiston, van het flijmige, waarmede
het omgeeven is, of naar andere omllandigheden,
eene nieuwe verdeeling der vezelen .kunnen
maaken. Men zoude ook naar deeze betrekking
de beweeglijkheid of traagheid der vezelen
bepaalen kunnen. Doch ik zal ondertusfchen
de hier voor eens gemaakte verdeel ng
in kroefe, grove, weeke en drooge vezelen
behouden en onderftel vooraf dat daarbij eene
voegzaame en goed geè'venredigde geileldheid,
hoeveelheid en verbinding der elementen aanwezig
is, dat eene weeke kroefe vezeL een tamelijk
beweeglijk, eene kroefe drooge vezel
een veelligt nog vlugger en drooger. phlogiston
tot grond heeft. Eene grove flappe vezel
zal misfchien een traag met dikker flijm omwikkeld
phlogiston vervatten. Dat der grove
drooge vezel zal veelligt minder verfijnd, van
aardachtiger, doch drooger aart, wat minder
vlug en daarom langzaamer doch heftig wer*
kend zijn.
Het mag ook met de wijze van werken van
de

EN VAN DERZELVER XVIJZE VAN WERKEN.' "l*9fr
de zenuwen zijn als het wil, zoo kan men egter
niet zonder grond vermoeden dat 'er altoos
eene verfcheidenbeid in het zaamenftel en in
de werkingen der zenuw-en fpier-vezelen zij.
Men zal zig eene grootere beweeglijkheid en
traagheid der vezelen en dus eene oorfprong.
lijke verfcheidenheid van bekwaamheden kunnen
verbeelden: het zij dan dat zij van den invloed
der voortteeling, der lugtftreek, des temperaments,
der levenswijs, eenes toevals, of uit
iets anders haare oorfprong hebbe. Ik laat de
opvoeding haar groot voordeel; ik beweer flegtsdat
ook zij op den eenen mensch eerder dan op
den anderen haare werking kan doen, en dat
uit alle hout niet even ligt een Mercurius gefneden
wordt. Ondertusfchen moest egter niemand
door de opvoeding verzuimd worden; altoos
zullen de algemecne grondftellingen eener wijsgeerige
zedenkunde in de harten der menfchen'
ingeplant kunnen worden; en hun zal altoos de
eene of andere, het menschlijk geflagt nuttige,
werkzaamheid, kunst,ofweetenfchap door eenc>
yerftandige opvoeding te leeren zijn.
G s VA ri

ÏCSf VAN HET ONDERSCHEID TÜSSCHEB)
VAN HET ONDERSCHEID TUSSCHEN
DIEREN, MENSCHEN, GEKKEN.
Üe gefchiktheid en de oefening of vaerdigheid
der gevoel-vezelen maaken, gelijk wij gehoord
hebben , het onderfcheid tusfchen fchrandere
en domme en het onderfcheid tusfchen dieren
en menfchen. BONNET en andere voornaame
Wijsgeeren ftaan den dieren ook eene ziel gelijk
den menfchen toe. W j kennen de natuur van
deezen geest niet en fpreeken flegts van hetgeen
Van het lighaam afhangt. Men beweert dat de
bewerktuiging, -de levenswijs, de opvoeding en
honderd phyfieke omftandigheden bij het dier
verhinderen dat zijne gewaarwordende vezel
niet tot die beweeglijkheid, niet tot die volkoomenheid
der gevoel-vezelen geraaken kan en
dat het daarom op den ladder der gefchapen
wezens zoo verre beneden den fchrandereren
mensch ftaat.
,, Alle pooten der dieren " zegt HELVETIUS,
eindigen of in hoorn, gelijk bij den Os en
„ het hert, of in nagelen, gelijk bij den wolf,
„ bij den hond, of in klaauwen, gelijk bij de
„ kat en bij den leeuW. Dit onderfcheid nu
,, tusfchen onze handen en de pooten der die-
„ ren berooft hen niet flegts alleen, vol-

DIEREN, MENSCH EN, "GEKKEN. 10J
3, gens BUFFON, van den zin des gevoels,
„ maar ook van de nodige gefchiktheid , van
„ het gebruik van enige hand-werktuigen, of
3, van het maaken van zulke ontdekkingen, bij
welke handen vooronderfteld worden. Het
„ over het algemeen korter leven der dieren
„ laat hun niet toe zoo veele waarneemingen op
„ te zamelen, en gevolglijk ook niet zoo veele
„ gewaarwordingen of denkbeelden te bekoo-
„ men als de mensch verkrijgt. De dieren
„ hebben, wijl zij door de Natuur beter ge-
„ wapend en gekleed zijn dan wij , minder
„ behoeften, en behoeven dus ook minder uit-
„ vindingen uittedenken. Zoo de roofdieren
„ over het algemeen loozer zijn dan de andere,
„ zoo koomt zulks daar van daan, wijl de altoos
„ vindingrijke honger hen genoodzaakt heeft aï-
„ lerhande listen te verzinnen om buit te be-
„ jaagen.
„ De dieren vertoonen flegts eene maatfehap-
„ pij, die voor den mensch vlugtende is. De
„ mensch heeft zig door hulp van de wapenen^
„ welke hij zig gefmeed heeft, den fterkften
„ onder de dieren zelfs vreeslijk gemaakt. De
„ Mensch is voor het overige het meest ver-
„ menigvuldigde dier op aarde. Hij wordt ge*
„ boren en leeft in alle hemelsftreeken, terwijl
„ een deel der andere dieren, als de Leeuwen,
„ de Olijphanten, de Rhinoceros flegts in ze-
9, kere ftreeken gevonden worden. Hoe meer
n egter eene foort van dieren, die bekwaam
„ is

Itff VAN.HET ONDERSCHEID TUSSCHEI*
„ is om waarneeraingen optedoen , vermenig.
„ vujdigd is, hoe meer begrippen, hoe meer
9, geest zij heeft."
Zal men zeggen waarom dan de Aapen,
welker pooten onze handen zoo zeer gelijken,
met ons geene gelijke vorderingen maaken ,
zoo andwoordt HELVETITJS: de reden is,
wijl de menfchen meer op aarde vermenigvuldigd
zijn, wijl onder de verfchillende foorten
van Aapen weinige,gevonden worden, welker
fterkte die van den mensch evenaart; wijl de
Aapen van vrugten léeVen, minder behoeften
en . dus ook minder uitvindingen hebben dan de
menfchen; wijl hun leven korter is en wijl zij
flegts eene voor den menfchen en grooten wilden
dieren vlugtende maatfchappij uitmaaken:
en, eindelijk, wijl de bewerktuiging van hun
lighaam hen altoos als kinderen in onrustige
beweeging houdt, ook als hunne behoeften bevredigd
zijn, zoo blijven zij altijd kinderen, of
zij zijn niet in ftaat te voelen hetgeen men
yerveeling noemt, dat tog een hoofd-grond tot
bearbeiding van den menschlijken geest is.
c Bij deeze omftandigheden voegen wij nu
nog een ongefchikt maakzel van het brein, zekere
gebreken in de fijnfte gevoel-vezelen, eene
hardheid van hersfenen, flegter maat van dezelve
of enig ander gebrek, dat opder de menfchen
de krankzinnige onderfcheidt en op het
voorhoofd zigtbaar is. De fchranderfte Aap zal
ep zijn best nog maar het gelaat van den doms-
tefi

DIEREN, MENSCHEN, GEKKEN. 'lOCJ
ten mensch hebben en het zou voorwaar een
flegt voorteken van de verftandskragten van
eenen mensch zijn, als zijn gelaat naar dat van
eenen Aap geleeke. De Graaf DE BUFFON
zou dan ook hierin , namelijk in de fijnfte gefteldheid
van het brein, nog eene verfcheiden.
heid of oorzaak vinden kunnen waarom de
Orang-Oetang nog geen mensch is, of waarom
hij misfchien niet meer dan mogelijk de domiïe
of ruuwfte onder de menfchen is.
„ Bij de dieren" zegt CASSEEOHM O)
,, worden de hersfenen naar evenredigheid veel
„ kleiner waargenoomen dan bij de menfchen.
„ De pijuappelklier is bij de dieren naar even-
„ redigheid grooter en heeft ook eene andere
-, gedaante. De Testes zien 'er ook anders uit
„ dan bij de menfchen. De procesfus mammil-
„ lares zijn grooter; de protuberantia annula-
„ mis is kleiner naar evenredigheid van het
„ brein; de protuberantia. pyramidales en oli-
„ yares hebben bij de dieren eene andere ge-
„ daante dan bij de menfchen. De bogten van
„ de hersfenen zijn bij de dieren niet zoo diep
„ als bij de menfchen. De likkelvormige ver-
„ lenging van de harde huid is ook naar even-
5, redigheid veel kleiner dan bij de menfchen "
WIL-
O) Anatamifche Betrachtung und zergliederung des mcnschlkhan.
Herpers.

1IO VAN HET ONDERSCHEID TUSSCHEN 1
WILLIS bevondt dat de pijnappelklier bij de
dieren grooter is Qa); zij zal dan misfchien ook
meer van de uit de flagaderen afgefcheiden en door
de aderen intezuigene waterachtige vogtigheidbe.
vatten dan bij de menfchen. In de derde holligheid
der hersfenen volgen vier tamelijk zigtbaare
ronde verhevenheden, die men Nates en
Testes noemt, die bij de dieren veel grooter en
ronder, maar bij den mensch kleiner en langwerpiger
en puntiger aan het eind zijn. Men
neemt aan het voorlïe gedeelte van ieder zijdelings
hersfengroefjen een zeker gat waar, dat
met de holligheid, die in het midden der reukzenuwen
zigtbaar is, gemeenfchap heeft en van
fommige canalis adprocesfus papiïïares genoemd
wordt. Dit gat is bij zekere dieren, voornamelijk
bij de fchaapen, veel grooter dan bij de
menfchen. Die mergachtige verhevenheid, welke
men Pons Varolii en Procesfus annularis Willifii
heet, is bij de menfchen veel aanmerklijker
dan bij de dieren. WILLIS zegt(£): daar
deeze verhevenheid de grootfte was, daar wa»
ren de kleine hoogten, die men Nates en Testes
heet, des te kleiner en zoo ook omgekeerd. Bij de
vogelen en de dieren, bij welke de Nates ontbreeken,
ontbreekt ook de Pons Varolii. Voor
00 Anat. Ctrébr. C. Xlf £? likr. dt Anim. Brut,
CO dnat. Cerek Q, Uk
het

DIEREN, MÈNSCH.HN, GEKKEN. ïlt
liet overige wordt bij de meeste dieren onder
deeze verhevenheid (Pons Varolii') nog eene
andere geringere verhevenheid waargenoomen»
die wij bij de menfchen niet vinden. Van de zijde
van de flijm-klier (glanditla pituharia) fpruït
onder de harde huid der hersfenen een net,
dat uit bloed-vaten en vliezige vezelen beftaat,
en rete mirabile heet. VIEUSSEN en WIL­
LIS loochenen het aanwezen van dit net bi|
menfchen. WILLIS beweerde 00 dat, zoo
het bij eenen mensch gevonden ware, hij een
krankzinnige, een mensch zonder verftand geweest
ware. Men vindt het, wel is waar, ook
bij de menfchen, maar lang zoo groot of duïdlijk
niet als bij de dieren, bij kalveren; bij
krankzinnige zal men het misfchien duidlijker
vinden. Over de evenredigheid van de hoeveelheid
der hersfenen in infekten , vogelen»
viervoetige dieren kan men den Heer VA»
HALLER CO naleezen. Men vindt daar ook
verder hetgeen van het onderfcheid der hersfenen
bij dieren en menfchen bekend geworden
is. Het ware te wenfchen dat deeze waarneemingen
van de Ontleeders minder waren veronachtzaamd
geworden. Men hadt het brein der
die-
00 Anat. Cfrei. C. V1ÏI.
) Hlm. Phtfet. i. X. S*8. I. % I ad Ff. «Tf.

fï» VAN SET ONDERSCHEID TUSSCHEtf '
dieren, der Montesquieus, der Huronen nauwkeuriger
moeten onderzoeken; maar dit werk
Jiadden zeeker geene andere dan LVONNETS,
.die in eene rups vier duizend fpieren ontleeden
kon, moeten onderneemen.
Bij woedende, bij krankzinnige, bij onnoze-
Je heeft men altoos eene zekere verandering in
de hersfenen gevonden. Men kan hun meestendeels
aan het gelaat of aan den vorm van het
hoofd hunne verftands zwakheid aanzien; zoo
ziet men dat breede of lang gedrukte mismaakte
hoofden domheid verraaden. Dat van de
inwendige gefteldheid van zulke verftandelooze
fcreinen bekend is heeft H A L L E R , meest uit
MORGAGNI bijeenverzameld. Bij woedende
heeft men drooge, harde of bedorven hersfenen
of vreemde lighaamen in dezelve gevonden. Bij
miltzieken vondt men harde, drooge hersfenen,
geronnen of zwart taai bloed, water of ander
vogt in dezelve. Krankzinnige hadden een liegt
maakzel van hersfenen, droogheid, water, een
fteen, verhardingen of andere diergelijke gebreken
in dezelve. Het is reeds tot eene bij.
zondere vaste regel geworden, voegt 'er MOR­
GAGNI bij, dat bij alle verftandelooze of de
hersfenen of ten minsten het mergachtig deel
derzelve verhard geweest zijn.
Men heeft meermaalen over de natuur der dieren
wijsgeerige gisfingen gevormd. Enige
hebben met BONNET beweerd dat de overige
dieren, gelijk de gekken , even zoo eene
ziel

DIEREN, MENSCHEN, GEKKEN. 113
ziel hadden, als wij fchranderer menfchen bezitten,
-wanneer dus het onderfcheid tusfchen
mensch en muilezel flegts in de phyfieke verfcheidenheden
des lighaams b'eftaan zoude.
Vrijdenkende Materialisten houden het daar
voor dat onze ziel niets anders dan ons leven,
het refultaat, de ovefeenltemming van onze
bewerktuiging, of van de werking der vloeibaare
en vaste deelen op eikanderen zij, of dat
wij, zoo wel als de dieren, niets dan eene bezielde
bewerktuigde ftoffe zijn, welker eigenfchap
is gewaar te worden, even gelijk het
beweegen of fpringen van het enige uuren na
den dood geprikkelde hart, het trekken van de
afgefcheurde en met zout befprenkelde kikvorfchen
- pooten, in kort, even als 4ttra£lio

114
V A N H E T
ONDERSCHEID TWSSGHES
op de overeenftemming der Wijsgeereti verlaaten
wil, bij hen zoo weinig zeekers of beflisfends
zal vinden als bij hunne overige meeningen,
Christenen laaten hier de Openbaaring de
eerde uitfpraak doen, fchoon men, wat de zielen
der dieren aangaat, juist daarin ook niets
beflisfends heeft; ten minsten daar kan uit de
H. Schrift over de dieren niets bepaalds gehaald
wordem
Die ooit de leerzaamheid of vatbaarheid der
dieren naauwkeurig heeft gade geflaagen , zal
ligt toeftaan dat men hen, op den ladder der ge»
fchapen wezens , juist niet zoo verre beneden
den mensch plaatfen kan als zig veele hebben
laaten welgevallen. Ik gaa hier de konstftukken
voorbij, welke men dagelijks allerhande
dieren, honden, paerden, vogelen en diergelijke
leert verrigten. Hun natuurlijk vooruitzigt
en overleg zal mij bewijs genoeg zijn. Men
ondervraage den jager en laate zig de loosheid
van eenen vos , de nieuwsgierigheid van de
rhee, de voorzigtigheid van het hert vernaaien,
Als een troep herten des avonds in het woud
trekt, en het minste gerugt in het bosch merkt 9
zoo ziet men hen buiten het bosch met eikanderen
ftrijden tot zij eindlijk den jongden onder
hen dwingen vooruittegaan. Zoo doen zij ook
als 'er door een water moet getrokken worden.
Zoo als zij het bosch bereiken, treedèn zij in
het begin zeer langzaam en met alle behoedzaam,
heid toe; maar zoo dra zij veilig zoo verre ge-
koo-

DIEREN, MÈNSCHEN, GEKKEN. lig
koomen zijn, beginnen zij in vollen loop verder
in hetzelve intefpriogen» Trapt men in het
bosch op een rijsjen, of maakt men het minste
geruisch, zoo blijft de rhee nieuwsgierig ftil
ftaan; zij ziet lang rondom van waar dat geruisch
mag ontftaan zijn. Wanneer nu hier de
jager, of die het is, geheel onbeweeglijk blijft
ftaan , zoo drijft eindelijk de nieuwsgierigheid
de rhee zoo verre dat zij gaat zien wat 'er geruischt,
of zig bewoogen hebbe. Men kent
ook de fchranderheid van de rhee, als 'er een
drijfjagt gehouden wordt. Zij loopt altoos terug
tegens de drijvers in, daar zij gemeenlijk veiligst
doorkoomt, terwijl de al te voorzigtige
Vos, die te vroeg vooruit loopt en alle gerugt
en gevaar te vroeg ontgaan wil, van de nog
voorzigtiger menfchen eerder gefchoten wordt.
Men heeft het den haas in de fneeuw afgezien
hoe hij zig in zijn leger begeeft. Hij loopt
naar de plaats daar hij zijn leger maaken wil;
hij gaat langs denzelfden weg weder terug; hij
neemt weder eenen anderen weg en loopt ook
weder langs deezen terug; dit doet hij verfcheiden
maaien; eindelijk doet hij eenen grooten
fprong op de plaats daar hij wezen wil en legt
zig daar neder, dat men zijn leger noemt.
Hierdoor nu moet hij de roofdieren, die zijn
fpoor navolgen , zoeken te misleiden.
Wij zijn altoos jegens de arme dieren niet
billijk genoeg. Wij verheffen ons eigen verftand,
omdat wij gewoon zijn alle kleinigheden
H a bij

Jl6 VAN HET ONDERSCHEID TUSSCHEN
bij onszelven met het vergrootglas te befchou»
wen en de bekwaamheden van andere het eerst
te miskennen. De dieren hebben hunne gewaarwordingen;
zij ondeifcheiden het goede
van het kwaade ; zij kennen hunne jongen,
hunne meesters, hunne vijanden; zij hebben
hunne taal; zij klaagen en verblijden zig; zij
roepen eikanderen bijeen en nodigen elkaêr
tot liefde. Als de hen zig niet jfchikken
wil, verkragt haar de haan. De dieren vleijen
en dreigen ons; zij fpreeken met ons gelijk wij
met hun; maar ongelukkiglijk kunnen wij elkanderen
dikwijls in het geheel niet verftaan.
De hemel weet welke denkbeelden zig de
dieren menigmaalen van ons maaken? Veelligt
is ook menig Kanfelier dikwerf in de oogen
van een muilezel een dwaas!
Wij zeggen : lighaamlijke, afwezende of
toekoomende dingen zig voorteftellen zijn werkingen
des geestes. Hier, zeggen wij, zijn
wij van de dieren onderfcheiden. Maar misfchien
hebben wij de handelingen der dieren
niet naauwkeurig genoeg leeren kennen. Men
gaa in den paardenftal; het Haat vijf uuren;
alle de paerden ftampen met de voeten; zij hinnikken;
zij zien om; het is, namelijk, de tijd
wanneer zij weeten dat zij gevoederd zullen
worden. Ik grijp mijne hoed en (tok; aanftonds
fpringt mijn hondjen voel moed naar
mij toe; het weet dat wij zullen gaan wandelen;
het paerd van den krijgsman leert eindelijk

DIEREN, MENSCH EN, GEKKEN. II7
lijk den flag van de trommel, het blaazen des
trompetters kennen; het weet het wanneer een
veldflag aangaat. Nog daaglijks zien wij voorbeelden,
die naast de fchranderheid van den
muilezel van den Wijsgeer THALES, van den
hond bij PLUTARCHUS, naast de trouwheid
van den hond van LYSIMACHTJS zouden kunnen
geplaatst worden. Osfen, honden, paerden
, die men bij water-werken, of andere
werktuigen, die omgevoerd moeten worden,
gebruikt, om een zeker getal gangen in het rad
te doen, zullen zig aan dat getal gewennen en
niet verder gaan. In Kamfchatka worden vijf
honden voor de flede gefpannen om den reiziger
bij ongemeen hooge fneeuw van de eene
post naar de andere te brengen. De vijfde
als de| fchranderfte en best afgerigte,
loopt vooruit, welken de vier andere volgen.
Zij loopen en vallen, als zij daar zijn, zeer
vermoeid ter neder, tot zij weder bekoomen
zijn en met gedroogde visch zijn gevoederd
geworden. Zij huilen erbarmelijk als men hen
bij geval daarna nog verder als hunne post
was, drijven wil. Mijn hondjen blaft, als het
de deur hoort open gaan, en verbeeldt zig dat
'er een vreemde tot mij koonit; het fpringt vol
verlangen naar mijnen flaaprok, als ik enigen
tijd van huis blijf, of als inen het vraagt waar zijn
meester is.
Ik zal nog enige verrigtingen van dieren verhaalcn,
van welker waarheid ik bijna zeeker
H ben.

Ïl8 VAN HET ONDERSCHEID TUSSCHEN
ben. Een hond zag zijnen meester ellendig vallen
en liggen blijven , hij liep in het huis overal
heen en wéér; hij zogt menfchen op; hij fprak
hen in zijne honden-taal al jankende aan en bragt
hen daar zijn meester nog lag. Een vos lag in
eene hoeve in zijn eigen hok aan eene ketting;
hij liet zig het voeder van het gevogelte boven
alle ander eeten welgevallen. Wanneer hij dan
voeder verkreeg, zoo worp hij wat van hetzelve
uit zijn hok; hij fchoof het geduurig voorwaarts
en ging dan in zijn hok om te beproeven;
of zijn fprong, naar de lengte zijner ketting,
nog tot het uitgeworpen voeder reeken konde.
Nu wagtte hij geheel bedaard af dat
een onnozel hoen het van het hok tamelijk
verre verwijderde voeder kwame pikken , en
dan haalde hij deezen buit met eenen fprong
weg. De dieren hebben ook hunne foorten
van fchranderere en dommere onder zig,omtrent
Zoo a^ hij de menfchen onderfcheid tusfchen
Jefuiten en Capucijnen was. Een hoen is in lang
niet zoo loos een dier als de vosfen zijn. Een
jager, die in het hosch op wild zat te loeren,
2ag hoe een vos zig oefende op eenen ouden
ftronk te fpringen; toen kwam de vos met een
ftuk hout in den bek en . beproefde of hij ook
met dit gewigt op den uitgekozen ftronk fpringen
konde. Eindelijk kwam hij met een jong
wild biggetjen in den bek, fprong met dien
buit pp den ftronk en fpottede dus veilig met
de vervolging van de pude zeug. Men geeve
nu

DIER EN, MENSCHEN, GEKKEN. Il£
nu eenen zulken vos voelende vingeren , een
langer leven, beter gezelfchap, opvoeding en
misfchien enige verbetering in de hersfenen: —op
den kanzei zou men hem gebruiken kunnen!
Zoude men nu hieruit niet befluiten kunnen
dat de dieren qp den ladder der levende wezens
onder de menfchen ftaan gelijk de dwaaze,
de onnozele op dezelfde rei der dieren onder
den verftandigen ftaat; of dat, gelijk C H AR,
lvoif beweert, de afftand van menfchen tot menfchen
dikwerf nog grooter is dan de afftand
van menfchen tot dieren is ?
Men zal dan met goeden grond het waar on-
• derfcheid tusfchen menfchen, gekken en dieren
in de phyfieke gefteldheid der werktuigen ,
in de levenswijs en opvoeding zoeken kunnen.
Men plaatfe de ziel van eenen Huron in de
hersfenen van eenen MONTESQ.UIEU, zegt
de Christlijke Wijsgeer EONN.ET, zoo zal de
Huron fransen fpreeken; hij zal'een Wijsgeer
zijn; het zal hem niet anders toefchijnen dan
als of hij al zijn leven. MONTESQUIEU en
nooit Huron geweest ware. Men plaatfe integendeel
de ziel van eenen MONTESQUIEU
in het brein vaneenen krankzinnigen, zoo zal
zij krankzinnig zijn. De ziel werkt altoos in
betrekking met haar lighaam. De Materialisten,
die de vrijheid neemen te bekennen dat
zij niet weeten wat men eigenlijk door ziel of
ziele-waarneemingen verftaan moet, zullen het
onderfcheid tusfchen menfchen en dieren an.
H 4 der*

1 ZO VAN HET ONDERSCHEID TL' SS 0I1EM
ders uit phyfieke oorzaaken verkharen moeten.
Zij zullen zeggen: men geeve den Huron
de hersfenen , de zenuwen, de lugtftreek, de
opvoeding, de levenswijs van eenen MOSTEST
QUIEU, zoo zal hij MONTESQUIEÜ en
niet Huron zijn. Men laate eenen M ON TE s-
QOIEÜ in Kanada van de Wilden geboren en
opgevoed worden, zoo zal hij een Wilde zijn.
Christen Wijsgeeren begeeren een onftofiijk on-fterflijk
wezen, dat de eerfte drijfveêr van het
werktuig is, een willend, denkend, beweegend
wezen, dat met het lighaam op eene voor
ons onbegrijplijke wijze vereenigd is. Heidenfche
Wijsgeeren, Materialisten befchouwen
dit wezen als eene werking van de bewerktuiging,
van het zaamenftel des lighaams
en laaten het met den dood vervliegen. Bij
beiden zal het dan meest op het maakzel des
lighaams, op de gefchiktheid der bewerktuigde
deelen en op de verfcheidenheid van uitwendige
omftandigheden moeten aankoomen ; gelijk
ook even zoo bij eiken konstenaar, als bijeen
zigzelf bevveegend werkftuk, de verfcheidenheid
der werktuigen en andere omftandigheden een
onderfcheid in den arbeid veroorzaakt. Men
pasfe deeze gelijkenis op menfchen en dieren
toe. De dieren zouden, gelijk veele bewee- !
ren, leevende werktuigen, van zelf loopende
konstwerktuigen zijn ; de mensch zou een zaamenftel
van werktuigen zijn, welke onder de
beftiering eens konstenaars , der willende zie-
le*

DIEREN, KENSCHEN, GEKKEN. 121
le, in beweeging gebragt worden. Zou het niet
overal meest op de geordenheid en gerteldheid
der werktuigen aankoomen? Zou niet in
dit phyfiesch onderfcheid de verfcheidenheid
der dierlijke en menschlijke bekwaamheden,
der handelingen van den verftandigen en raa**
zenden gezogt moeten worden ? mijn buurman
wierdt over vier weeken nog voor een verftandig
man gehouden; hij kreeg eene koorts en geraakte
aan het raazen; eene aderlaating heeft
hem wederom tot zijn verftand gebragt. Waarin
lag nu het onderfcheid tusfchen verftand en'
zinneloosheid? De bekende BOUHOURS was
altoos een van de domfte jongens geweest; hij
viel op zijn hoofd, genas na deezen gevaarlijken
val en is daarop een fchrandere kop geworden.
Heeft hier eene. ziel of het brein bij
die omkeering verandering ondergaan ? Men
leeze hier een werk jen van de eigenlijke kragt,
waardoor groeijing en voeding gefchiedt, in het
hoogduitsch uitgekoomen te Frankfort in het
jaar 1787.
Het is aanmerkenswaardig dat 'er yverige
Christlijke leeraars geweest zijn , die in vol.
len ernst beweerden dat de dieren {bruta~y
werktuigen waren. Die braave lieden begreepen
niet waarom DESCARTES en andere deeze
leer ingevoerd hadden. Is het eens vastgefteld
dat de dieren werktuigen zijn, of dat de
ftof bij de dieren gewaarworden en alle dierlijke
handelingen verrigten kan, dan moet hij
H 5 wel

122 VAN HET ONDERS, TUSSCH. BIES.-»» MENSCH., 6.EKK;
wel een domoor zijn, die niet van haar bij menfchen
hetzelfde , fchoon in eenen hoogeren
graad, aanneemen konde. DESCARTES hadt
buiten dat vervolgingen genoeg; hij zeide wel niet
wat hij meende en dagt dat een verftandige ligt
zelf zijne gevolgtrekkingen zoude weeten te maaken.
En egter heeft men zulke Hellingen van leerr
aaien aan Katholijke Univerfiteiten, van leeraaren
in kloofteren openlyk hooren beweeren. Wisten
de goede lieden wel wat zij geleeraard hadden?
Ik geloof dat zij het zeer zelden
weeten.
VAN

1*3
VAN DE OORSPRONGLIJKE VERSCHEI­
DENHEID DER BEKWAAMHEDEN.
De zinnen bieden ons de beelden der tegenswoordige
uiterlijke omftandigheden aan. Wij
bezitten, namelijk, een vermogen om de verfchillende
indrukzelen van uitwendige dingen
te ontvangen en noemen dat gewaarwording*-,
vermogen; en wij zijn in ftaat deeze op ons gemaakte
indrukzelen te behouden en noemen dat
geheugen. Daar kan dan niets in het geheugen
of in het verftand koomen dat niet te vooren
door eenen zin bemerkt is geworden; het is dan
ook geen wonder dat zig het gantfche verftand
van een oester, aan welken men flegts twee
zinnen ontdekken kan, niet verder uitftrekt
dan om zijne fchaal te openen en te fluiten.
Alle dieren zijn niet met even goede en met evenveel
zinnen voorzien. Zekere wormen en flakken
ontbreekt de zin des gezigts; men twijfelt aan
hetgehoor der visfchen en infekten. Den mol heeft
S c H E L H A M M E R de eer van zijnen vijfden zin
gered, dien andere hem geweigerd hadden C»
Andere dieren zijn met vijf zinnen voorzien
De
O) Men heeft den mollen het gezigt en den visfchen het ge­
hoor geweigerd; doch beiden bezitten deeze zinnen, gelijk «hans
genoegzaam bekend is. VERTAALER.

124 VAN DE OORSPRONGLIJK3 VERSCHE DENHETD
De fchrijver van het werk de la Philofophle de
la Nature en zijne gelijke mogen zig door eenen
zesden zin, door het zedenlijk gevoel, misfchien
alleen boven ons anderen menfchen-kinderen
des aardbodems een voorrang geeven. Wij andere
menfchen bezitten, beneffens de vijf al.
gemeene zinnen, nog een op eene bijzondere
wijze ingerigt brein, waarmede wij verftandig
denken kunnen en door welk vermogen van
beter te denken wij ons boven alle andere dieren
onderfcheiden. Misfchien, zegt een Wijsgeer
, heeft men in andere waerelden nog zintien,
van welke wij hier geene denkbeelden
hebben; misfchien vermeerdert het getal der
zinnen van waerelden tot waerelden; misfchien
is een wezen, dat ontelbaare en volkoomen
zinnen heeft, de laatfte trap of grens aller dingen.
Misfchien — misfchien — Gij hebt gelijk
; men laate de Wijsgeeren hunne misfchienen
verandwoorden ! want misfchien is dit alles ook
maar enkel droomerij, gelijk zoo veele andere
fijnigheden der hedendaagfe geleerden.
De zinnen zijn ook bij alle niet even goed.
Een zin wordt veranderd of onbruikbaar, als
het daartoe geftelde zintaig niet goed gevormd,
of als 'er een ander gebrek aanwezig is. Dus
zijn zekere dieren of menfchen meer of min
fcherpziende. Aan het maakzel van den neus
van den hond, aan diepere holligheden bij eenen
langeren kop fchrijft men toe dat hij fijner ruikt
dan een mensch of eene kat, die rond van kop
is.

DEK BEKWAAMHEDEN. lij
ïs. Het koomt van het uitwendig maakzel van
de ooren dat de vlugge en vreesachtige haas
en het konijntjen best hooren hetgeen hun van
agteren aankoomt, doch de roofzieke kat en de
vegtzieke leeuw hetgeen voor hun gefchiedt.
Een dier, welks pooten in hoorn of klaauwen
eindigen, ontbreeken zeekerlijk die gewaarwordingen,
welke men door een teder gevoel verkrijgt;
of het ontbreekt, gelijk BUFFON
zegt, geheel de eigenlijke zin des gevoels. De
zintuigen van den vos zijn zeekerlijk anders
gefteld dan die van eene oester of nagtuil.
Waarom zou dat onderfcheid zig ook niet tot
de hersfenen, als het werktuig van het denken,
uitftrekken ? Heeft niet het brein van
een kind, van eenen man, van eenen krankzinnigen
zijne verfchillende gefteldheid ? Het
tot dieper denken gefchapen brein eenes menfchen
is van dat der dieren en gekken onderfcheiden;
en enkel uit dit onderfcheid , dat
van de natuuronderzoekeren nog niet genoeg
nagefpoord en bepaald is, zal men eene oorfpronglijke
verfcheidenheid van bekwaamheden
in ons denkvermogen moeten afleiden, welke
ons H E L V E T I U S geweigerd heeft en waarin
HELVETIUS baarblijklijk ongelijk heeft.
De menfchen, zegt HELVETIUS, zijn als
zaad-korreltjens. Alleen de grond, de zon,
de lugt, de regen maaken dat het zaad-korreltjen
op deeze plaats eene grootere plant of bete-

I2Ö VAN ÖE ÓORSPRÖNGLTjkE VERSCHEIDENHEID
tere vrugten als op geerie voortbrengt. Maar
wij zullen, met verlof van de Heeren HEL­
VETIUS, BONNET en andere , beweeren dat
ook in de zaad-korreltjens reeds eene groote
verfcheidenheid waargertoomen wordt. Verftandige
landbouwers weeten hoe dikwijls zekere
gewasfen ontaarten, welk gebrek men
donr het verwisfelen van het zaad zeer wel verhelpen
kan. Geene tuiniersvrouw zoude hierin
den wijsgeer gelijk kunnen geeven. Het is
waar, fommige planten en kruiden kunnen door
konst zoodanig bewerkt worden dat zij betere
vrugten geeven dan zij zonder deeze verzorging
zouden gedraagen hebben; maar nooit zal men
uit varken • fpeeren door opkweeking bons Chre.
tiens kunnen trekken. CICERO, die zeekerlijk,
naar de Romeinfche gewoonte , als
Vader, zijnen zoon MARCUS de beste opvoe- 1
ding gaf, terwijl hij, voor hem zelfs nog nieuwe
boeken fchreef, zondt hem eindlijk naaf
Athenen, daar hij onder de menigte van geleerden
, de beste voorbeelden ter navolging
hadt; hij ftelde hem nog boven dien onder het
opzigt van den grootften wijsgeer CRATIPPUS
en met dat al is MARCUS, aan welken de
Natuur haare verfpilling jegens zijnen vader
weder wreeken wilde, geen groote geest geworden.
Mijne moeder, eene zeer bekwaame
vroedvrouw, zeide SOCRATES, kan geene
vrouw doen haaren, die niet eerst zwanger is,
en

£> E & B E K W A A M H É D E N . UT
en ik, zeide hij, kan ook niemand tot eenen
geleerden maaken, als de Natuur zijn hoofd
daar niet toe gevormd heeft. CLAVIUS zou,
als een onbekvvaame lompert, uit de Jefuitenfchool
verftoten geworden zijn, zoo niet een
deezer Vaders bijgeval zijn buitengewoon vernuft
tot de meetkunde ontdekt hadde. Aan
een ruuw ongefatfoeneerd ftuk marmer worden,
door flijpen de fchoonfte aderen, verwen en
een fchoone glans gewerkt; men hakt 'er ftandbeelden
uit, welke PHIDIAS en PRAXITË-
LES eene ongemeene volmaaktheid weeten te
geeven; maar aan eenen ruuwen zandfteen is
alle deeze fijnfte arbeid bijna verloren.
Men weet met zeekerheid dat de hersfenen ,
die in het kind zoo week als brei zijn, in den
ouderdom eene andere vastigheid verkrijgen*;
dat, onder volvvasfen menfchen, de een meer
de ander minder, de een een weeker, de ander
een vaster brein bezit. Zoude dit in dit
werktuig geen onderfcheid in deszelfs werkingen
maaken? juist zoo als of een duister of helder
oog, of eene harde of weeke huid aan de
vingeren in de gewaarwordingen deezer zinnen
geen onderfcheid maaken zouden. De Heerett
Philofoophen beroepen zig altoos ook wel op
de werking der lugtftreek, van het voedzel,
van de levenswijs. De eene levenswijs, voedzel
of lugtftreek veroorzaakt drooge , vaste ,
doch de andere weeke,ligtbeweeglijke, of traage
vezelen. Deeze werking moet zig ook op
da

128 VAN DE OORSPRONGUJKE VERSCHEfDENHEID
de gevoelvezelen der hersfenen uitftrekken ; zij
moet den eenen mensch bekwaamer maaken om
dingen ligt te vatten, den anderen om diepzinnig
te denken, den derden om zig zijner
gewaarwordingen lang te herinneren, den vijfden
traag en tot alles onbekwaam doen worden.
Waar koomt het van daan dat wij in de jeugd
een beter geheugen, in den ouderom eene betere
beoordeelingskfagt bezitten?
Ik heb reeds meermaalen hier gronden ingevlogten,
welke men tegens de gelijkheid der
bekwaamheden zoude kunnen aanvoeren. Ik
heb de werkingen van de verfcheidenheid der
gevoelvezelen, en het phijfiesch onderfcheid
tusfchen het brein van eenen dwaas, van een
,'dier en van eenen mensch aangeroerd. Maar
daar zal doorgaande nog meer bijgebragt worden,
als ik van de werking der lugtftreek,
van het voedzel en der opvoeding fpreeken zal.
Men ziet in zekere phyfiognomieën tekenen
van domheid of plompheid; men heeft tekenen
van een vatbaar verftand. LAVATER heeft
dergelijke tekenen, naar de regelen der tekenkonst,
bij gekken en bij de verftandigfte mannen,
bij groote genieën verzameld en tot een
ftelzel gezogt te brengen. Ik bedoel hier zijn
eerfte en kleinfte werkjen; in het daarop gevolgde
grooter werk ontaartte de Phyfiognomist
reeds al te zeer tot een dweeper. Men
weet, bij voorbeeld, dat een dikkop, welken
(men zijne dikte voor aan het voorhoofd aanziet

D È R B E K W A A M H E D E N . 129
ziet, niet zoo veel goeds belooft als een ander
met eenen kop, die van agteren dik is, en aan
welken men van voren niets dikkoppigs waarneemen
kan. De fpitsvindigheid of verbeeldingskragt
kan aan het maakzel van den neus,
en de goedheid van het hart uit de lippen gegist
worden. Zouden deeze uitwendige tekenen
niet de verraders van eené inwendige niet
Zeer voordeelige bewerktuiging der hersfenen
zijn, even gelijk zekere gelaatstrekken den toornigen,
den verliefden, den vreesachtigen verraaden?
Wij zijn, wel is waar, nog niet geoefend
genoeg om te bepaalen hoe de beste hersfen-vezelen
bij den dichter, hoe zij bij den redenaar,
bij den wijsgeer eigenlijk gefteld zijn ;
maar het zal egter onloochenbaar zijn dat in
het maakzel der hersfenen een onderfcheid zijn
moet, wanneer de Europeaan met een lang, de
Chinees en Tartaar met een breed hoofd verfchijnt,
wanneer de Druze eene naar agteren
lang, de Kalmuk een vierkantig, de Turk een
rond hoofd van de Natuur ontvangen heeft ,
en wanneer ons zelfs de ontleedkunde zulk eene
verfcheidenheid in de hersfenen voor oogen legt.
*
I 00

i2>o
OF HET LIGHAAM BEN GEEST IN
DEN MENSCH HINDERLIJK ZIJ?
Niets is de ziel onzer Bovennatuurkundigen
zoozeer tot last als het lastige gezelfchap van
het onbehulpzaam lighaam. „ Alsdan (zeggen
,, zij ) zal onze ziel fcherpst denken, wanneer
„ zij noch door indrukzelen van het gezigt,
,, noch door het gehoor, noch van eenen an-
„ deren zin lighaamlijke gewaarwordingen ont-
„ vangt. Alsdan trekt de ziel haare aandacht
,, van het lighaam af, verlaat,zoo veel zij kan,
„ deszelfs gezelfchap, om, in zigzelve ver-
„ diept, niet den fchijn der zinnen, maar het
,, wezen, niet de indrukzelen, gelijk zij ons
„ aangebragt worden, maar hetgeen zij waars
„ bevatten te betragten."
Ik moet hier de vrijheid neemen zulke geestige
heeren ernstig te verzeekeren dat zij zelfs
ook hunne overfchrandere bovennatuurkundige
grillen, of hunne duidlijke inzigten in de waarheid,
of het wezen der indrukzelen of der gewaarwordingen
door niets dan door de gefchiktheid
of het voorafgegaan gebruik hunner zinnen
bekoomen hebben, en dat zij ook nog zonder
eenen gezonden toeftand hunner hersfenen in
het geheel niets vermogen. Ik heb, bij voorbeeld,

OF HET LIGHAAM DEN GEEST HINDERLIJK ZIJ? 131
'beeld, eens egt goud gezien, gevoeld, opgeligt,
hooren klinken; hierdoor ben ik in ftaat
gefteld oordeel over koper of klatergoud te vellen.
Ik kan mijzelven van het goud, fchoon
het niet tegenswoordig is, de duidlijkfte verbeelding
maaken. Ik kan mijzelven gouden bergen
(mits ik ook reeds het denkbeeld van eenen
berg hebbe) of iets anders, dat naar goud gelijkt
, voorftellen. Daaruit , gelijk ik /reeds
hier boven gezegd heb, dat wij weeten wat
grenzen zijn kunnen wij ons iets zonder grenzen
of een oneindig denken. Nu wil ik gaerne toegeeven
dat, zullen onze hersfenen hunne werking
naauwkeurig genoeg doen, zullen wij
met verftand en overleg denken, wij zulks op
eene ftille plaats, daar wij van de indrukzelen
der uitwendige zinnen , die ons voor als nu
ontbeerlijk zijn, minst geftoord worden, best
doen kunnen. Daar maaken wij dan een ftU
gebruik van de in ons leven door de zinnen
bekoomene indrukzelen en denkbeelden; wij
gebruiken , wij vergelijken die; dat is, wij bedienen
ons nu van den voorraad, die door hulp
der zinnen in de hersfenen is opgelegd. Wij
vellen oordeel en verlangen voor dit tijdftip
geene nieuwe indrukzelen door andere zinnen.
Is het met de overige werktuigen of zinnen
üiet even zoo gefteld als wij bij het gebruik
der hersfenen waarneemen?Die met den zin van
het oog iets naauwkeurig zien wil, wil gaerne
vrij zijn van alle andere voorwerpen en
Ia "ï"

IS2 OP HET LIGHAAM DEN GEEST
indrukzelen. Die naauwkeurig naar iets luisteren
wil, verlangt bevrijd te zijn van alle geruiich,
van de werking der andere zinnen en
zelfs van die der hersfenen. Die iets fijns met
de uiterfle naauwkeurigheid betasten wil, vergunt
alle de andere zinnen gaerne ftilftand. Men
weet zelfs dat menigraaalen door naauwkeurige
opmerkzaamheid en oefening een zin volkoomener
geworden is, wanneer de een of ander
van de overige ontbrak. Menige blindgeborene
ftreeft in het gehoor of in het gevoel anderen
verre voorbij. Zelfs onze maag wil, om
goed te verteeren, dat het brein of het werktuig
der gedagten en de overige zinnen in rust
zijn, gelijk daarentegen het denkend brein fchijnt
te wenfchen dat 'er niets in de maag ware.
Menigmaalen wanneer ik op het gemak zit, en
iets ernftigs lees, kan ik geene ontlasting krijgen
tot ik het boek wegleg. Anderen worden
in het bed de voeten niet warm, zoo lang zij
nog in het bed liggen te leezen.
Gij zult mij zeggen: men weet uit ondervinding
dat eenbreedgefchouderd,metvleesch,
beenderen en vogtigheden opgeftopt reusachtig
lighaam juist niet de beste aanbeveeling voor
het vermogen van den geest is. Dus moet
noodwendig de last des lighaams de bezigheden
des geests in den weg zijn. Men kan
zeekerlijk niet van een werktuig, of van eenen
vlec-ch- toren, bij welken de Natuur door de
fterkte zijner fpieren, aan lighaamskragten vergoedt

IN DEN MENfCH HINDERLIJK ZIJ? 133
goedt hetgeen hem aan fijnheid der zinnen of
hersfenen ontbreekt, tot een evenredig, ordelijk
en goed bewerktuigd lighaam befluiten.
Daar wordt altoos tot een goed gebruik der
hersfenen of van het denk-werktuig, eene gelukkige
vermenging of eene zekere getemperdheid
der vogten, der warmte of koude, der
beweeglijkheid der mergvezelen, eene behoorlijke
oefening en diergelijke gevorderd. En
het is ook met alle andere werktuigen der andere
zinnen even zoo gefteld. Een vinger, aan
welken de huid verdikt, het zaamenftel der
zenuwen te traag, te grof, de vogten te taai,
te flijmig zijn, een ongeoefende vinger zal minder
tot voelen bekwaam zijn dan die, waarin de
huid en de vogten haare behoorlijke fijnheid ,
de zenuw-vezeltjens hunne vereischte beweeglijkheid
hebben. Eene warmere loop in de
vogten der hersfenen,eene grootere beweeglijkheid,
eene fnellere en fterkere wijze van werken,
geeft Enthufiasmus; doch uit het tegenovergeftelde
fpruit traage domheid of onverftand.
Wicn onder u, mijne Heeren, het lighaam
zoo zeer tot bezwaar is, dien wenfche ik, uit
een welmeenend hart, voor de ongeftoorde
werkzaamheid zijner ziel, eene dikwijls herhaalde
en lang aanhoudende, of, zoo gij wilt,
eene eeuwige onmagt, of, wanneer evenwel
een omloop der vogten en het ademhaalen nodig
geacht wordt, eene beroerte, die aanhoudt
zoo lang het de bezige geest goedvindt ; dan
I 3 rus»

134
0 F H E T
LIGHAAM DEN GEEST
rusten fchier alle lighaamlijke verrigtingen ,
alle indrukzelen der zinnen, en wat nu immer
de eenzaame ziel in haare geestlijke belpiegelingen
ltooren kan. O! met welke bovennatuurkundige
geftrengheid zal dan de aan zig zeiven
overgelaaten geest bij zulk eene onmagt
arbeiden! Hoe genoeglijk zal hij zig met hoogere
dingen bezig houden , daar hij nu van
het plomp lighaam, al heeft het hem te vooren
zijnen dienst gedaan, niet verontrust wordt!
Konden ons dog eens zulke heeren verhaalen
hoe zuiver en verheven alsdan hunne aan zigzelve
overgelaaten ziel gedagt en geoordeeld
heeft! Het kwam misfchien maar op eene proef
aan om eens te weeten, hoe het met den geest
ten tijd eener onmagt, beroerte of verftijving
geftaan hadde. Doch daar zijn lieden, die hiervan
reeds ondervinding hebben, en, helaas!
niets weeten te vertellen ; zij zijn, helaas!
in deezen ongeftoorden ziele-Haat niet eens tot
eene verheven zielewending a la Layater, of
tot eene boven alles heen vliegende gril, zoo
als onze hedendaagfche geleerden onder eene
pijp toebak droomen, bekwaam geweest, en
wisten volftrekt van niets, toen hunne aderen
en zenuwen weder tot haare voorige werkzaamheid
kwamen.
Mij armen aarden-klomp is, helaas! het ongeluk
te beurt gevallen dat mijne ziel al te
zeer met haar lighaam vereenigd op de waereld
gekoomen is. Ja zij bleef zelfs van mijne
ge-

IN DEN MENSCH HINDERLIJK ZIJ? 135
geboorte af aan en nog enige jaaren laater in
de grootfte werkloosheid, daar tog mijn lighaam,
dat ook nog niet onder de fterkfte behoort,
toen gantsch gering en dus, naar die
bovennatuurkundige theorie, de ziel minder
hinderlijk was. Ik beken mijne onmagt of mijne
ongefchiktheid, dat ik, namelijk, daar ik
mij nog altoos op aarde met een lighaam, die
ctidermaanfche ziekte, heb moeten voortfleepen,
zonder ooit verrukt te worden, dat ik, zeg
ik, van een oneindig wezen, van het hoogfte
goed, en van diergelijke verhevenfte dingen,
mijne begrippen eerst in laater jaaren met
moeite heb kunnen verkrijgen. Ik ftel hier
ter zijde dat men mij door godsdienst en opvoeding
(toen ik op hetzelfde tijdftip en uit
denzelfden mond leerde dat 'er ftalkaarsjens,
fpookverfchijnzelen, buldergeesten en een God
•waren) heeft ingeboezemd, en dan koom ik met
mijne begrippen omtrent op de volgende wijze
tot ftand. Ik zie de wonderbaarfte fchepzelen
op aarde; ik befpeur dat het een geduurig
van het ander en geen uit zigzelf ontftaat; en
van waar, denk ik, van waar is dan het eerfte
gekoomen? Den maaker van het eerfte, die in
de volgende kragt leide om zig voortteplanten,
noeme ik den eerften Schepper,den Maaker
aller dingen, mijnen GOD. Misfchien
mag ik in mijn eerfte denkbeeld mij deezen
God als eenen blinkenden man op eenen,gouden
troon, in eene pragtige zaai voorgefteld
l 4 heb-

I3

ÏN DEN MENSCH HINDERLIJK ZIJ? 137 1
.
ding de regte gedaante en kon geene zaak door
het gezigt van eene andere onderfcheiden, hoe
verfchillend zij ook in gestalte cn grootte waren.
Als men hem een voorwerp noemde, welk
hij te vooren op het gevoel gekend hadt, zoo
hekeek hij het met opmerkzaamheid om het ia
het vervolg weder te kennen. Hij wilde in het
eerst te veel voorwerpen in eens leeren kennen »
maar hij vergat die en moest die dan honderd'
maaien op eenen dag weder leeren. Hij hadt,
bij voorbeeld, zoo dikwijls vergeeten de kat
van den hond te onderfcheiden , dat hij zig
fchaamde 'er weder naar te vraagen ; eindelijk,
vong hij de kat, bevoelde haar en herkende
haar, gelijk voorheen , aan het gevoel ; hij.
bekeek haar nu met alle mogelijke aandacht;-
„ goed (zeide hij) voortaan zal ik mij omtrent.
„ u zoo ligt niet weder bedriegen." Men
merkte eerst eriige maanden na de konstbewerking
dat hij de voorftellingen der fchilderkonst
nog niet waargenoomen hadt. In eens wierdt
hij gewaar dat de beelden lighaamen voorftelden,
daar hij dezelve tot hier toe flegts voor
overfchilderde oppervlakten gehouden hadt ;
maar nu verwonderde hij zig nog meer, toen
hij waarnam dat deeze fchilderijen, als hij haar
naauwkeuriger bezag , naar het gevoel niet
werklijk zoo gefteld waren als de lighaamen,.
welke zij verbeeldden, en dat zijne vingeren
die glad en effen, maar zijn oog verheven voorftelden.
„ Welk van beiden de zinnen" vroeg
I 5

I38 O F HET LIGHAAM DEN GEEST
hij, „ bedriegt mij ?" Men liet hem het beeld van
zijnen vader in miniatuur zien. Hij herkende
het, maar kon niet begrijpen dat een geheel
aangezigt in eene zoo kleine ruimte, in eenen
ring plaats konde vinden, hij zeide dit was hem
even zoo onmogelijk voorgekoomen als of men
een vat wijn in een pintsglas wilde fteeken.
Voor het overige wist hij niets van verwijdering
, maar geloofde dat alles, wat hij zag, zijn
oog raakte even gelijk dat, hetgeen hij gevoel»
de, zijnen vinger aanraakte.
Men moest de eerfte gefchiedenis van eiken
zin naauwkeurig genoeg aangetekend hebben;
dan zou men ligt begrijpen op welk eene eenvoudige
wijs onze gantfche rijkdom van denkbeelden
en kundigheden van langzaamerhand
verkregen wordt; dan zou men overtuigd worden
dat een mensch zonder zinnen een onverftandig
zigzelven beweegend blok en meer niets
zijn zoude.
Maar misfchien zou men nog eenen bewijsgrond
tegens mij in gereedheid hebben. Men
zou mij kunnen tegenwerpen hoe zuiver en
volkoomen dikwijls de ziel van eenen teeringachtigen
denkt , als het lighaam uitteert, en
de ziel, om zoo te fpreeken, op de fprong is
om van het gering overfchot van deezen onbehulpzaamen
gezel bevrijd te worden. Maar
deeze fchranderheid van enige weinige ftervende
heeft gantsch andere oorzaaken tot grondflag.
Ik moet hier vooraf herinneren dat ik
meer-

ÏN DEN MENSCH HINDERLIJK Zij? T3C;
meermaalen waargenoomen heb dat men alle
half verftandige fpreuken eenes ftervenden ,
dikwijls om de naastbeftaanden te troosten, als
godfpraaken uitkrijt. Voor het overige wil ik
ook gaerne toeftaan dat enige weinige ook werklijk
levendiger of fchranderer dan te vooren fpreeken.
Daar zijn lieden, die eerst levendiger
denken kunnen, als zij koffij, of als zij goeden
wijn gedronken hebben. Deeze dranken, namelijk
, vermeerderen den omloop des bloeds ,
misfchien ook de beweeglijkheid der zenuwvezelen,
den invloed der zenuwgeesten, of van
iets anders, zoo 'er geene zenuwgeesten zijn;
hieruit kunnen nu fnellere, vuurigere of levendigere
gedagten fpruiten. Zouden niet de
laatfte koortfige beweegingen bij uitteerende
eene diergelijke uitwerking doen kunnen? Men
weet dat uitteerende aandoenlijker worden dan
zij te vooren waren. Hunne gevoelvezelen ,
welke veelligt te vooren minder beweeglijk
geweest zijn, waren misfchien nu prikkelbaarer
en gefchikter tot levendige voorftellingen
dan voorheen. De hitte der koorts, het naar
het hoofd dringende bloed onderhoudt de verbeelding
of de werking der hersfenen. Het
was, dunkt mij, de Heer VAN H A L L E R ,
die nooit fcherper dagt dan als hij de belroos
hadt en geduurende het afgaan van de koorts
in de koorts • hitte. Men kent de veelvuldige
verbeeldingen van degeene , die aan koortfen
ziek zijn, eer zij, bij fterke koorts , volkoomen
aan

'ïdd OT HET LIGHAAM DEN GEEST
aan het ylen gaan. De veretterde of verdopte
longen kunnen buiten dar het terugvloeien van
het bloed van het hoofd af bezwaarlijk maaken,
zoo dat 'er juist eene voeglijke, de hersfenen
behoorlijk verlevendigende, maar niet onderdrukkende
menigte bloeds in het hoofd blijft.
Het zijn dan geheel andere phijüeke omftandigheden
, betreklijke koorts • hitte, gefchikte opkropping
van bloed, eene vermeerderde prikkelbaarheid
, fnellere beweeglijkheid der vezelen
va».het hersfenmerg en diergelijke, welke
den uitgeteerden mensch fomtijds nog kort
voor zijnen dood fchranderer dan te vooren
doen fpreeken. Het zijn, zeg ik, diezelfde
omftandigheden, welke, wanneer zij de maat
te buiten gaan , integendeel de menfchen zoo
menigmaalen raazend of zinneloos kunnen maaken.
Want eene al te groote koorts - hitte, eene
al te groote beweeging of droogheid der gevoel-vezelen
maakt razernij; eene al te groote
hoeveelheid bloed drukt de hersfenen 'en verdooft.
Eene al te geringe warmte, prikkelbaarheid,
te weinig bloed, te weinig beweeging
in de vogten maakt blohartig, traag, verftandloos.
PYTHAGORAS en PLATO wilden zonder
lighaam denken, daarom waren zij de uitvin,
ders van de grondftelling dat men de ziel ontlijven
moest om tot eene nadere gemeenfchap
met de Godheid te geraaken, zegt Zi MM ER-
MAN N. Hieruit fproot in het Oosten de gewoon-

IN DEN MENSCH HINDERLIJK ZIJ? 14*
Woonte van tegens zijn lighaam met de uiterfte
geftrengheid te werk te gaan. Hieruit fpruiten
de grillen der hedendaagfe Bovennatuurkundigen
en het muggenziften van het gilde onzer
zielen-waarneemeren. Hieruit fpruit ook de bekende
Platonifche liefde, die flegts eene overeenftemming
der geesten tot grond zoude hebben;
die goede Platonifche liefde, waarmede
men dikwijls een begin maakt, als men goed
Cynisch eindigen wil, of wélke zij, die in het
geheim beminnen, tot voorwendzel gebruiken
als zij in het verborgen zig met alle magt met
het lighaamlijke bezig houden. . In hoe
verre de leer van PLATO van het ontlijven der
ziele gegrond of niet gegrond zij, kan uit het
tot hiertoe gezegde verklaard worden.
V A N

'42
VAN DE VOORTTEELING EN ANDERE
OMSTANDIGHEDEN, DIE INVLOED
HEBBEN OP DE BEKWAAMHE­
DEN VAN DEN MENSCH.
Door menigvuldige ondervindingen en waarneemingen,
uit de historie van den mensch afgeleid
, zijn wij overtuigd geworden dat het
juist geene onverfchillige zaak is, waar en onder
welke voorwaarden wij eenen waereldburger
teelen, laaten opwasfen en opvoeden.
Het maakt op de bekwaamheden des menfchen
geene onverfchillige werking of wij hem in
eene warme of koude, natte of vogtige lugtftreek
laaten opgroeijen, of wij hem befchaafd
of onbefchaafd volk tot gezelfchap geeven,
dan of men hem met het kind van ROUSSEAU
in het woud laaten heromloopen , en eikelen
eeten. ,, In het algemeen", zegt MONTES-
QUIEU, ,, ftaat het in onze magt onzen kinde.
,, ren onze kundigheden te geeven, maar nog
,, veel meer onze hartstogten."
Van den invloed der lugtftreek en der opvoeding
zal ik ftraks fpreeken; maar ik heb vooraf
enige omftandigheden omtrent de voortteeling
en andere uiterlijke omftandigheden, welke

INVLOED DER VOORTTEELING ENZ. OP DEN MENSCH. 143
ke men eenen invloed op de menfchen toefchrijft,
willen aanvoeren.
Men dagt, in de tijden van het bijgeloof,
dat het bij de teeling, of bij de geboorte des
menfchen alleenlijk op den invloed van een
goed of kwaad gefternte aankwame, of het kind
tot eenen geestigen, dommen of verftandigen,
gelukkigen of ongelukkigen waereld - burger
beftemd ware. In het teken van de Maagd ,
fprak de Dichter M A N I L I U S , worden bekwaame
tot de weetenfchappen aangelegde koppen
geteeld.
Enige der oude Wijsgeeren zogten de eigen,
fchappen of bekwaamheden van het lighaam ett
den geest van eene zekere vermenging der elementen,
van aarde, water, vuur of van lugt.
deelen afteleiden. Doch zij meenden dat de
mensch zijne natuurlijke neigingen, zijnen aanleg
tot bekwaamheden reeds van het begin zijner
teeling en niet eerst na de geboorte ontving.
Vroome deftige vrouwen en duistere
zedenleeraars zijn van meening dat de mensch.
de meeste neigingen zijner ziel met de melk
zijner minne hebbe ingezogen. Zij brengen tot
bewijs de onkuischheid onzer edellieden bij,
welker minnen, gelijk zij zeggen, doorgaans
hoeren waren.
De onmogelijkheid van den invloed van het
gefternte is door eene verftandiger beoefening
der Natuur- en Sterrenkunde en door goede
proeven bewezen geworden. Men moet hier
in

444 INVLOED DER VOORTTEELING ENZ. OF
.in het geheel geene van die zotte voorbeelden
laaten gelden, welke bekrompen verdanden
gouden mogen aanvoeren. Ik zou, als het der
moeite waard ware, 'er even zoo veele kwalijk
gedaagde voorbeelden tegens kunnen zetten.
B AR CL AI fpreekt reeds van iemand, die het
niet waagde zijne vrouw te bekennen, voor
tiij zorgvuldig vernoomen hadt welke planeeten
legeerden en des niet te min ongemeen domme
koppen verwekte. Men moet altoos bij de
Vertellingjens van den invloed der derren denken
gelijk DIDEROT van de fpooken en mirakelen
dagt. „ Ik zou wel durven zweeren",
zegt hij, ,, dat alle degeene," die voorgeeven
„ dat zij fpooken gezien hebben, voor dezelve
„ bevreesd geweest zijn; en zij, die heden ten
dage mirakelen willen gezien hebben, waren
reeds zeer geneigd, of gongen 'er op uit om
die te zien."
Wat nu de melk der minnen betreft , zoo
weeten wij wel dat elke hartstogt, gelijk elke
foort van fpijs, haare groote werking op de
melk der minne en in het lighaam des kinds
doet. Maar anders zoude men, met verlof van
alle dame? en burger-vrouwen, geen merkbaar
natuurlijk onderfcheid tusfchen de melk eener
hoere en die eener getrouwde vrouw toedaan
kunnen. De onkuischheid van onze Amadisfen
zal uit hunne opvoeding, uit hunne ftoutheid
en levenswijs beter verklaard kunnen worden.
Voor het overige weet ik anders niet met
wel-

DE BEKWAAMHEDEN VAN DEN MENSCH. I4f
welken grond Zedenkundigen en Dorp artfen
altoos zoo zeer tegens de minnen fchreeuwen
kunnen. Men kiest eene fterke, gezonde, met
gewelfde borsten wel voorziene minne en verfchaft
het kind een voedzel, dat het de dame
uit haar weinigjen boezem niet geeven kan.
Eene deern van den burger- of boerenftand
leeft eenvoudiger; zij heeft vaster vleeschdeelen,
dikker, voedzaamer vogten, grover
zenuwen, daarbij minder aandoenlijkheid, minder
hartstogten dan de ligt aandoenlijke dame.
Eene gefchikte minne is dan voor de gezondheid
en lighaams fterkte van het jonge heertjen
het voordeeligste, dat hem zijne ouderen
verfchaffen kunnen.
De tijd, de drift of zekere andere omftandigheden,
welke bij het voortteelings-werk in
aanmerking kunnen koomen, moeten zeekerlijk
voor het toekoomende des geteelden waereldburgers
nog minder onverfchillig zijn. ARIS-
T o T JE LES zegt: de vader, die verftandige
zoonen teelen wil, moet gezond water drinken,
en niet bij de vogtige middags - lugt, maar, bil
den vrugtbaaren geestrijken avond-wind zijne
vrouw bezoeken. GALENUS, die deeze zaak
zeekerlijk beter verftaan zal hebben, wil meer
op goed voedzel zien en leert dat men, als men
vadervan verftandige kinderen zijn wil, eer
men hand aan het werk legt, zijne drie boeken
van de deugd en de elgenfchappcn der fpijzen wel
doorgedagt moet hebben. HSRACLITUS wil
K dat

INVLOED DER VOORTTEELING ENZ, OP
dat men zig bevlijtige dat het lighaam zijns
zoons enigzints droog worde, wijl, zegt hij »
in een droog lighaam, de geest veel fcherper
werkt. LINGCET zou verbieden het kind
roggenbrood te geeven. TISSOT wil dat men
het met tarwenbrood optrekke , als het verftandig
zal worden. Die zijn lighaam tot het
teelen van fchrandere kinderen kunstmaatig wil
voorbereiden , mag bij verftandige artfen om
goeden raad gaan. Hij kan naleezen hetgeen
HUART naar GALENUS en naar deezen
veele andere over dat ftuk gefchreven hebben.
Hij zal bij deeze fchrijveren verneemen hoe hij
zijn lighaam door patrijzen, kapoenen, zout,
honig, kalfsgebraad, beweegingen en ontelbaare
andere middelen tot deeze zoo gewigtige verrigting
bekwaam zal maaken. Ook moet men
nog opmerken dat jonge vrouwen gaerne meisjens,
maar die wat ouder zijn gaerne jongens
krijgen; kinderen, de van oude ouderen geteeld
worden, hebben meest iets ernstigs, minder
moed en temperament dan andere. Het
overerven van veele ziekten en eene zieklijke
gesteldheid is buiten dat eene meest bekende
zaak. Men oordeele hier door van het nadeel,
dat een Staat lijdt, daar altoos de fchoonste en
gezondste menfchen tot monnikken en foldaaten
genoomen worden en daar meestendeels flegts de
gebrekkige zig der bevolking toewijden.
De levenswijs der ouderen kan ook voor de
vrugt, die geteeld moet worden, geene geheel
on-

DE BEKWAAMHEDEN VAN DEN MENSCH, 14?
onverfchillige zaak zijn, gelijk zij van onze ge­
boorte af aan als gewigtig voor ons lighaam be-
fchouwd wordt. HIPPOCRATES heeft door
de verfcheidenheid van onze fpijzen, onze
dranken, van onze kleeding, levenswijs enz;
reden willen geeven waarom wij menfchen in
de meeste landen eikanderen zoo weinig in aan-
gezigt en zeden gelijken. Want van de Schy-
then zegt hij dat zij bijna alle gelijke zeden en
even gelijke gelaatstrekken hadden, waarvart
de reden was dat zij alle van dezelfde levens­
middelen, van hetzelfde water leefden en dezelf­
de foort van kledij droegen en over het alge­
meen eene eenvormige levenswijs volgden. Bij
de Mooren, die eikanderen zoo zeer gelijken
dat men hen met fneden in het gezigt tekenen
moet, zou denklijk HIPPOCRATES eenö
diergelijke oorzaak gezogt hebben.
Men kan ten minsten zoo veel met zeekerheid
beweeren dat de lighaamlij've gesteldheid of het
te werk gaan der ouderen in het venuswerk*
met opzigt tot de teeling van den menfch, van
zeer veel belang zij. Zwakke ouders, ouders,
die door het misbruik van het liefde-fpeU of
door ziekten uitgeput of die door aanhou-
.dend ftudeeren ontzenuwd zijn, van welke, ge­
lijk de vrouwen zeggen, gefchreven ftaat: „ zij
„ zijn half flaapende als zij te bed gaan en zijn
„naauwlijks half wakker , als zij weder
opstaan. " Zulke vaders hebben meer-
maalen kinderen geteeld, die aan de kragten
K a de*

J4? INVLOED DER VOORTTEELING ENZ. OP
des lighaams en des geestes gebrek hadden.
Van ruuwe phlegmatieke ouderen koomen
meestal wederom zulke kinderen voort. Ik ken
gantfche gedagten van dappere, levendige, eerlijke
en flegte menfchen. De Heer V A N HAL-
•LEK. heeft dikwijls waargenoomen dat groote,
Uitsteekende lieden en domkoppen zig gewoonlijk
tot in het vierde gelid voortplanten. Moeders,
die met den witten vloed gekweld zijn,
brengen dikwijls kinderen ter waereld, die
fchielijk uitdroogen of de Engelfche ziekte
krijgen. Ouders, bij welke overblijfzelen van
venus-ziekten in het lighaam zijn, teelen kinderen
met melaatsheid en andere flegte kwaaien.
SANCHEZ heeft de ontaarting van het
menfchlijk gefiagt in Rusland van het venusfmet
afgeleid. Kinderen, die in een roes geteeld
zijn, zouden, volgens H O F M A N N , duizelingen
onderworpen zijn. Ik heb egter meest
waargenoomen dat brandewijn-zuipers fchoone
kinderen teelden. Ook heb ik meest bevonden
dat de tweede zoon meer geest hadt dan de
eerstgeborene, eene omstandigheid, die veelligt
menig land onheil heeft aangebragt , vermits
altoos de oudste zoon tot opvolger in de regeering
bestemd is. Kinderen der wellust zijn gemeenlijk
aan lighaam en geest volkoomener dan
andere.
Daar wordt bij het werk der voortteeling
eene zekere warmte en fterkte des lighaams,
èene behoorlijke hoedanigheid van het zaad-
vogt,

DE BEKWAAMHEDEN VAN DEN MENSCH. I4>
vogt, eene ziedende moedige liefde vereifcht»
welke bij den man door eene natuurlijke prikkeling
van overvloedige vogten, of door de bevalligheid
zijner vrouw, in het geheel of ten deelen
genoomen, en bij de vrouw door de eene
of andere omstandigheid, gelijk bij TRIS­
TRAMS moeder door het opwinden van de klok,
of bij andere door volheid van vogten, door
ltoeijen, gezondheid, of wat haar anders in gedagten
of in den zin koomt, wordt gaande en
driftig gemaakt. Dan zal de verdere verrigting
op eene geheel dierlijke wijze ten einde gebragt
worden. De inbceldings- kragt der moeder
kan wel het haare tot opwekking van geile
lusten, maar, met verlof van A RIS TOT E LES,
niets tot de gelaatstrekken, kleur of gesteldheid
van het kind toebrengen.
K 3 VA»

f50
VAN DEN INVLOED DER LUGTSTREEK.
Jk heb, dunkt mij, tot hiertoe door wettige
fluitpedenen en door voorbeelden bewezen dat
de werkingen, welke in het brein» of in onze
uiterlijke zinnen verrigt worden , met de gefteldheid
van ons lighaam,- onzer vogten en
werktuigen in eene juiste evenredigheid ftaan.
Ik heb gezegd dat het nieuw geboren kind ter
nauwer nood de geringste fpooren van enig
Verstand of geheugen heeft, wijl zijn brein te
brëijachtig is. Een jongen, gelijk ook een
phlegmatiek menfeh, is het gefchiktst tot de
gefchiedenis, of tot alles wat op een goed geheugen
rust, wijl zijn hersfen-merg week genoeg
is om de indrukzelen, gelijk men in de
fchoolen fpreekt, dieper opteneemen. Het
koomt van een drooger brein dat mannen van
eenen volwasfen ouderdom, of van een cholerifch
temperament meer verstand en minder ge*
heugen hebben. Vuurige koppen, vlugge vogten
, beweeglijke vezelen veroorzaaken eene
warmte of hevigheid van inbeeldingskragt. Een
al te vogtig brein geeft domheid, een al te
droog zinneloosheid. ARISTOTELES zeide
dat die dieren verstandiger waren, die drooger
jwaren, bij voorbeeld, de mieren, de bijen; die
vog

VAN DEN INVLOED DER LLGTSTREEK. I3S
vogtigst van natuur waren kon men ook voor
de domste houden; hiertoe betrekt hij de zwijnen
enz. De zenuwen, de hersfenen, de vogten
van eenen reus zijn grover, aardachtiger,
onbeweeglijker; hij zal dan minder fchrander,
minder gevoelig, minder aandoenlijk zijn, even
gelijk de zenuwen van het kind te week, te beweeglijk
en dus te aandoenlijk zijn, waarvan
daan het koomt dat het kind ügtst verfchnkt en
van zuur in'het gedarmte of fchier elke prikkeling
ftuipen krijgt. In zagte teêre vingeren,
huid, zenuwen is het gevoel het fijnste. Wanneer
nu de verfcheidenheid der lugt, warmte ot
koude, vogtigheid uf droogte, waterachtige,
rottige of zoutachtige uitwaasfemingen, of enige
andere gesteldheid der lugtstreek, welke wij
bewoonen, in ons lighaam tot weeke of harde
vezelen, tot waterige, aardachtige of vlugge
vogten, tot zwakkere of fterkere fpieren, beenderen,
huid, zenuwen enz. aanleiding kunnen
geeven, zoo moet 'er voorzeeker ook in ons
vermogen van te gevoelen, gewaar te worden,
te denken, te oordeelen noodwendig eene verfcheidenheid
ontftaan. Aan de verfchillende gefteldheid
der lugt heeft men de fijnheid der
Atheneren en de domheid der Thebaners toegefchreven.
De lugtftreek dan, in welke de waereld-bur-
Ser het geluk heeft te koomen, is eene der
noofdoorzaaken, die op de zinnen en op de verdingen
van het brein, of volgens onze wijze
v a n
K 4

Ï52 V A N D È N I N V L O E D
van fpreeken, op het vermogen van den geest,
den grootsten invloed heeft. Naderhand kunnen,
het is waar, de levenswijs, de opvoeding,
de wetten, de gewoonte, de werking der lugtftreek
behulpzaam of nadeelig zijn. De Athener
kan, onder eenen willekeurigen dwang
wederom tot traagheid en onweetendheid vervallen.
Een vrugtbaare grond kan ook door vlijtige
bebouwing goed gehouden, of door nalaatigbeid
bijna onvrugtbaar worden. Men bepaate
de geheele werking der lugtftreek tot eene mindere
of meerdere bekwaamheid tot nadenken,
Too zal tog altoos deeze bekwaamheid door opvoeding
kunnen bearbeid worden of woest blijven
liggen.
Men heeft over het algemeen uit de waarnee-;
mingen over den invloed der lugtftreek omtrent
de volgende natuurkundige regelen aangenoo*
men. Hoe meer, namelijk, de landen naar het
Hoorden liggen , hoe fterker, vogtrijker of
bloedrijker de menfchen naar evenredigheid zijn;,
daarvandaan zijn zij ook wilder en hebben eener*
fijnen en tot nadenken onbekwaameren geest.
Hoe meer de menfchen naar het Zuiden woonen,
boe minder zij tot dapperheid of fterkte, en hoe»
meer zij tot fcherpzinnigheid aangelegd zijn. De
Noordfche volkeren hebben in zaaken van het
geheugen en die dieper denken vereisfchen der»
voorrang, in taaien, werktuigkunde, krijgskunst,
ftaatkunde; de zenuwen hunner tong, de werk-
Jcingen hunner fpraak zijn ruuwer, traager;
waar-

DER L U G T S T R E I J t . *53
waarom zij gemeenlijk eene harder fpraak, meet
woorden van eene lettergreep en meer medeklinkers
hebben. De Zuidlijke volkeren zijn minder
tot taaien en wijdloopiger geleerdheid ge»
fch'ikt; maarzij zijn fpitsvindig, nadenkend en
tot levendigen verbeeldingen bekwaam; hunne
taal is ligter, vlugger. Men weet de werking
der lugtftreek op plantgewasfen, waarom zoude
men die niet aan de menfchen erkennen ? Waarom
wast de zuiker en koffij flegts digt bij den
keerkring? Waarom zijn alle vrugten in het
Noorden zuurer, en zoeter in warme landen?
Zelfs de azijn zou onder de evennagtslijn van
zijn zuurheid verloren en dezelve in HollaHd
wedergekregen hebben. Men leeze hetgeen
MONTESQUIEU zoo fchoon over den invloed
der lugtftreek gefchreven heeft. Doch hij, die
leezen wil wat de lugtftreek op den godsdienst,
den regeeringsvorm, op hartstogten, haat, liefde,
verftand, zeden en alle onze handelingen
vermag, kan het vinden in een werk, dat FAL-
CONER over den invloed der lugtftreek verzameld
heeft.
Een land, dat vogtig, moerasfig, ongezond
en koud is, teelt ongezonde, traage, weeke en
flappe lighaamen, waarnaar de ziele-kragten
insgelijks zijn afgemeeten. Dusdanig was weleer
Amerika, eer het door omhakking der bosfchen,
door uitdrooging der moerasfen en door
bebouwing van den grond gezonder geworden
was. De inwooners, fchrijft de Heer Kanun-
K 5 nik

154 ,V A N BE.N I N V L O E D
nik DE PAU waren zwak, vogtig van lighaam
en onaandoenljk; zij waren meest zonder baard
en wenkbraauwen, traag en kragtloos in het
liefde-fpel. De vrouwen baarden ligt wegens
de ilappigheid haarer deelen; zij waren niet
vrugtbaar, zelfs de vrouwen der Mooren en
Europeaanen, die daarhenen kwamen, verlooren
haare vrugtbaarheid. Alle daar gebragte foorten
van viervoetige dieren ontaarteden of gingen geheel
te niet; alleen die, welke in moerasfen of
in vogtigheid leeven, kwamen tot eene ontzagchelijkè
grootte, als Hangen, hagedisfen, padden,
zwijnen. Dus kan men ook aan de zeden
en ziele-kragten den invloed der lugtftreek ontdekken.
„De Amerikaan, zegt onze fchrijver,
„is dom, noch deugdzaam, noch een booss,,wigt;
de vreesachtigheid zijner ziel, dezwak-
„,heid van zijnen geest, de noodzaaklijkheid om
i, zig, in den fchoot der armoede, voedzel te verschaffen,
de beheerfching der bijgeloovigheid,
,,de invloed der lugtftreek leiden hem, zonder
„dat hij het gewaar wordt,, in de diepste dwaa-
„lingen en verwarring. Zijn geluk beftaat
„daarin dat hij niet denkt, in eene volkoomen
„werkloosheid blijft, veel flaapt,.en zig, als
„zijn honger geftild is, om niets in de waereld
„bekommert. Hij heeft niets te doen dan zijn
„onderhoud te vinden, als de honger hem
„ kwelt; hij zou zig geene hut bouwen, als de
b, koude en de onguurheid van het weder hem
„daartoe niet nodigden; hij zou de eens ge-
„ bouw-

B t t t ü R T S T R E S I C . I5J
„bouwde hut ook niet verhaten, als hem de
„ndod en de honger niet daaruit dreeven. Zijn
„ verftand 1
koomt niet tot rijpheid. Hij blijft
li een kind tot hij fterft.,,
Wie zou hier niet uit het phyfiek en zedenlijk
karakter des Amerikaans den duidlijksten invloed
der lugtftreek raaden ? De moerasfige,
zoutachtige, rottige, vogtige gefteldheid der
lugt in een land, daar men niet dan blijken van
eene niet lang geledene overftrooming heeft, en
andere nadeelige eigenfchappen der lugtftreek
maakten dat de vézelen der hersfenen, der zenuwen,
der fpieren, week of flap, traag, onwerkzaam
en minder aandoenlijk waren. De
vogten waren flijmachtig, onzuiver, en ongeschikt
tot eenen fnellen omloop, tot de af kléine
zing van züiverer en fijner vogten. Hieruit kan
men de zwakheid zijner lijfs- en ziele-kragten
verklaaren. Tot beiden worden prikkelbaare,
vêerkragtige vezelen, gevoeligheid, levendigheid,
zuivere vogten een warmer drift in dezelve
en eene werkzaame goede gefteldheid der
werktuigen gevorderd.
De invloed der lugtftreek is zeekerlijk trapswijze
in betrekking van de ligging van een land
naar het nabij, nader, of naast aan het Zuiden
óf Noorden ligt (a). De hitte van de lugts-
ge-
(a) Ik zou liever zeggen: naar het aan de Urne, of naar de
f,tooien ligt. VERTAALER.

*5Ö* V A N D E N I N V L O E »
gefteldheid in de verzengde lugtftreek is oorzaak
van de-zwarte kleur der Mooren of Negeren,
als het waar zij dat daarheenen gebragte
Europeaanen eindelijk tot Negeren verbasteren.
De in Europa gebragte Neger, die, wel is waar,
eenen aanleg tot het voortplanten van het zwarte
geflagt in zijn zaad draagt, wordt van geflagt tot
geflagt meer den. Europeer gelijk en eindelijk
even als hij. De kleur der Negeren verliest
reeds van haare zwartheid, hoe meer de land*
ftreek van de heete lugtftreek verwijderd ligt en
hoe vogtiger zij wordt. De huid wordt bruineE,
witter, de hairen minder gekroest, de gezigtstrekken
aangenaamer. De Mooren zijn
reeds minder zwart dan de Negers, wijl zij verder
van de linie verwijderd zijn. De lugtftreek
maakt dat geen Portugees,' geen Spanjaard en
Napolitaan blond en degeene, die aan deeze
zijde van het gebergte woonen, blank zijn, maar
de lugtftreek maakt den Neger ook verhit,
zijne hartstogten fterk, buitenfpoorig. De tedere,
fijne en gevoelige werktuigen van het
brein worden door het vuur der lugtftreek ftomp
gemaakt; het geheugen en het verftand wordt
bedorven. De maatig warme lugtftreek van den
Italiaan, welke van die der Grieken en Spanjaarden
weinig verfchilt, geeft hem gevoelige,
enigzïnts droogere vezelen, vuurige vogten;
hij'is hevig in zijne hartstogten, toornig, geil,
en van eene levendige verbeeldingskragt, doch
altoos nog met eene zekere maatiging, zoo dat
hij

B E R L Ü G T S T I E E K ; tgf
hij aan hoogmoed en zagtmoedigheid, aan ftoutheid
en vreesachtigheid een maatig aandeel
heeft en dus tot de meeste foorten van konsten
of vveetenfchappen gefchikt is. De Spanjaard
heeft veel fcherpzinnigheid, maar is minder tot
taaien en omflagtige geleerdheid gefchikt, waarin
de Duitfchers den voorrang hebben, welken
men egter, niet zoo veel befpiegelings - geest en
levendigheid van geest toeftaan wik Ik meen
Waargenoomen te hebben dat de levendigheid
van geest der Duitfche natie gestadig afneemt,
hoe meer zig de natie naar het Noorden uitbreidt
en hoe zwaarmoediger of meer afgemeeten
zij haare taal fpreekt. De Courlander is
reeds minder geestig dan de Pruis, deeze minder
dan de Sax; de Lijflander minder dan beiden;
en zoo ftrekt zig dat verder uit, tot de
goede Duitfcher bijna tot een Laplander ontaart.
De Franfchen hebben, in zaaken, welke eene
levendige verbeeldingskragt eisfehen , den
roem; de Engelfchen bezitten eene fterke nadruklijke
verbeeldingskragt; zij bouwen nieuwe
ftelzelen en verdedigen die hardnekkig; in
hartstogten worden zij hevig, eigenzinnig,
dweepig, zelfsmoorders. De Hollander bezit
meer koelheid en voorzigtigheid ; hij is tot
historiefchrijver, tot den handel, tot wiskundige
weetenfehappen, tot bezigheden gefchikt.
De lugtftreek mag ook wel eene hoofdoorzaak
zijn dat, gelijk TRISTRAM zegt, de
Jooden en Romeinen hunne droefheid weg
ween-

lüt V A N D E N I N v t O E B
weenden, dat de Laplander die verflaapt, dat
de Engelschman die met zig ophangt, dat de
Duitfcher die verzuipt, en de Franfchman die
weg zingt. Uit de hitte der lugtftreek fpruit het
dat de zwarte en alle in warme ftreeken woonende
volkeren ten uitersten jaloers, en dat
daarentegens volkeren uit eene koudere lugtftreek,
gelijk de Groenlanders, minst jaloers
zijn. De naauwlijks vier voet hooge zwakke
Eskimaux van de Hudfons baai konden in het
jaar 1747 hunne blijdfchap niet genoeg betoonen,
als de welgemaakte Engelfchen de hun
aangeboden vrouwen wel wilden voor lief
neemen.
De verandering der lugtftreek heeft zig reeds
duidlijk aan geheele volkeren en aan enkelde
reizenden getoond. De Noordfche volkeren veranderen
hunne zeden en lighaamlijke eigenfchappen,
als zij in heete landen gaan woonem
Men kent, zegt DEPAU, eenen man, die,
om de vervolging der monnikken, Europa verliet
en als frokees ging leeven. Men bragt
hem, eindelijk, bij gelegenheid des laatsten
krijgs, terug; maar hij hadt zijn verftand verloren.
De wiskundige MATTIAL dagt dat te
Parijs te veel gedruis ware om zijne meetkonst
daar te oefenen; hij gong naar Kanada; daar
jeefde hij vijf jaaren onder de Wilden, vergat
zijne Wiskunde en fcheen eene zwakheid in
het verftand te hebben. Een Fransch Officier,
die in den laatsten zee-oorlog in Amerika was,
ver.

S E R L O G T S T R E E K .
verhaalde mij dat de Wilden, bij de aankomst
der Franfchen, enige afgevaardigden gezonden
hadden. Een hunner, die in kleeding, zeden
en voorkoomen de andere volkoomen geleek,
maakte bekend dat hij een Duitfcher uit dePaltsj
was. Hij was daarhenen gedreven, hadt nu
reeds agttien of negentien jaaren onder de Wil»
den gewoond, was vergenoegd en leefde als" dè
andere. Zoo kan de lugtftreek en levenswijs
de beste koppen veranderen! Men weet dat
door de hitte alleen zulke uitwerkingen kunnen
voortgebragt worden. Een jongen van agt jaa*
ren, lees ik bij VAN SWIETEN, verloor drie
dagen lang, bij eene groote zonne-hitte, volkoomen
het geheugen van alles wat hij geleerd
hadt, en kreeg het bij koeler weder wederom.
Hij verloor het weder, toen de warmte weerom
kwam. Door de hitte kan, namelijk, de
beweeglijkheid der merg-vezelen van het brein
verminderd geworden zijn, of eene zekere menigte
verhitting en ophooping van het bloed in
de aderen en holligheden van het brein heeft
door drukking deeze wanorde geftigt. „ In ons
„ Walliferland," zegt de Heer Lijfarts ZIM­
MER MANN in zijn werk over de ondervinding^
,, moeten de inwooners in den zomer hunne
„ kinderen naar het hooge gebergte zenden, op
„ dat zij niet in de, tusfchen hooge marmer-
,, fteenen-muuren liggende dalen hun geheu-
„ gen verliezen of krankzinnig worden." Door
deeze oorzaak zijn in die dalen eene menigte
gek-

ifift V A N D[«N I N V L O E D
gekken. De natuurlijke uitwerkingen der hitte
onder de linie hebben M E C K E L en TOWNS
door de ontleedingen der zwarten bepaald. Het
trein-merg is zwartachtig: de pijnappel-klier
bijna geheel zwart: Dat deel der gezigt- zenuwen
daar zij tezaamenloopen, eer zij in beiden
de oogen ingaan, is bruinachtig: het bloed is
donkerer rood dan bij ons; hun zaadvogt en
flijmhuid (corpus mucofum) bevatten buiten
dat den grond der zwarte kleur, die egter oorfpronglijk
uit de warmte fpruit, terwijl alle Euïrjpeaanen,
die in die landen gebragt worden,
eindelijk tot Zwarten ontaarten.
Men zou hier misfchien, onder verbetering,
eene vraag kunnen opwerpen; hoe, namelijk,
de verdedigers van de gelijkheid der menschlijke
bekwaamheden zig tot hier toe verklaaren
zouden? Zouden zij nog altoos alle oorzaaken
der verfcheidenheid aan de opvoeding toefchrijven?
Misfchien zeggen zij, het Wallifersch
kind bragt van zijner moeder lijf af aan bekwaamheden
met zig, gelijk alle kinderen;
maar de hitte van dat land verdorf het terftond
daarop zijne vloeibaare en vaste deelen zoo, dat
het, ondanks de beste opvoeding, nimmermeer
een verftandige waereld - burger worden konde.
In dit geval zouden wij het misfchien ras eens
kunnen worden. Hoe zeer ik mij, wel is waar,
overtuigd houde dat het moeder-lijf eener Laplanderin
en een moeder - lijf eener Italiaanfche
tweërleie moeder-lijven zija en dus ook tweër-
leie

E R L Ü G T S T R E E K. 1^1
leie vrugten draagen , zoü ik tog 'egter, op
hoop van een goed verdrag, niet ongenegen
zijn mij enigzints toegeevend te toonën. Men
geeve mij hü toe dat een jongen of jongeling,
Uit welke oorzaaken zulks dan ook fpruiten mag *
naar de phyfieke gefteldheid van zijn brein,
voortaan meer of minder gefchikt zij om ge*
waar te worden, te denken of opgevoed te worden
dan de andere. Deeze beleefdheid mag ik
van mijne tegenpartijderen ook wel vergen:
„ Hinder mij in mijn purgeer-middel niet, dait
„ zal ik u ook in uwe aderlaating toegeeven,"
is het verdrag der geneesheeren bij MOLIÈ­
RE. Staat men mij eens deeze ongelijkheid
Van bekwaamheden toe, dan gaa ik verder en
ben wel zoo ftout van te beweeren dat, uit
even zulke oorzaaken, het fchoone geflagt niet
tot groote dingen, tot gróote voortbrengzelen
van den geest gefchapen zij. Daar zijn misfchien
uitzonderingen. De Schoonen munten uit
in geestigheid en het jongste meisjen kan wel
aan den grootsten ftaatsdienaar iets belagchcnswaardigs
vinden ; maar eene Odysfea, eene
Made, eene Mneïde, eene Henriade en Iphigenió
waren geen juffer-werk. Deeze waren werken,
waartoe vastere zenuw - kragt, aanhoudende
kragt van geest behoorden;
De Noordfche volkeren, de Afiatifche, in
Uort elke natie heeft haare grootheid of fterkte
van lighaam, haaren uitteekenende vorm vatl
gelaat, haare bloohartigheid of moedigheids
h zoö

IÓ2 V A H B E N I N V L O Ï i
zoo is ook de hevigheid of bedaardheid haarer
hartstogten grootendeels als eene werking der
lugtftreek te befchouwen. HIPPOCRATES
zegt wel, daar hij de zeden der Scythen befchrijft,
dat de lugtftreek en de wilde levenswijs
de liefde en andere hartstogten vermindert, dat
eene heete lugtftreek en een maatfchaplijk leven
dezelve aanzet.
Men heeft ook waargenoomen dat een volk des
te meer gefchikt geweest is om befchaafdte worden,
hoe gunftiger daartoe de lugtftreek ware.
Volkeren, die onder palm- en cokosboomen woonen,
zijn leniger dan die, welke niet dan de
fchaduwen der beuken en de toppen der eiken
zien. Eene warmere lugtftreek, beweeglijker
vezelen en vogten, een vrugtbaar land, een heldere
hemel maaken dat zig de menfchen veel
eer in maatfchappij begeeven en zig laaten befchaaven
dan die in ruuwe en onvrugtbaare
ftreeken woonen. Men heeft het menfchen
verftand of de liefde tot eenen gezelligen ftaat,
tot konsten en weetenfchappen zig ordelijk en
trapswijze van beter in flegter ftreeken zien verbreiden.
Het was als of zij de reize deeden van
Perfie of Zuidlijk Afia in Egypte, van Egypte en
Phenicie in Griekenland, van Griekenland in Italië,
van Italië in Gallie, van daar inDuitschland en
wel altoos naar evenredigheid van de warmte en
vrugtbaarheid des lands, zoo dat de Zwabers en
Weftphalingers misfchien de laatste geweeft zijn,
die eikelen gegeeten hebben. Even deezen omweg
hei»-

D E R L U G T S T R 1 B K , J(?3
hebben ook alle wysgeerige of veel meer onwysgeerige
dweeperijen genoomen. Onze goudmaakers,
Geestenzieners, Mystieken, en al het
hoogvliegende onzer Duitfche koppen wordt
nog altoos van de Egyptifche pyramiden uit het
lieve Oosten gehaald: en over het algemeen is
'er thans fchier geene Duitfche gekheid, welke
ons niet door eenen Franschruan of andere is
voorgedanst. Ongelukkig genoeg dat in de
phlegmatieke Duitfche lugtftreek alle deeze
grillen langer blijven kleeven dan in andere
ftreeken.
Lz VAM

f©4 V'AN D E N 1 N V L • E B
VAN DEN INVLOED DER OPVOE­
DING.
Even gelijk de Hovenier door zijne vlijt es
met hulp van miiïbedden en trekkasfen , in een
koud land, vroegtijdiger en betere vrugten teelen,.
daarentegens door nalaatigheid alles flegter
en laater verkrijgen kan, zoo zal ook de op«
voeding en wat daar onder behoort in den
mensch meerdere of mindere bekwaamheden
ontwikkelen; zij zal hem tot eenen ruuwen of
befchaafden waereld burger kunnen vormen.
Deezen invloed der opvoeding of der levenswijs
zal men in de menfchen niet in twijfel kunnen
trekken, daar men dezelve overal duidlijk bij
de dieren waarneemen kan. Niemand twijfelt dat
onze tamme dieren van de wilde gekoomen zijn;
maar hoe zeer zijn, bij voorbeeld, onze varkens
van de wilde zwijnen ontaart! De nood heeft
het aan zijne eigene zorg betrouwde wilde zwijn
voorzigtig en loos gemaakt; door het heromdwaaleninhet
woud is het wild geworden. Men
kan zelfs dit onderfcheid naar de verfcheidenheid
der landen'gewaar worden. Men vergelijke
eens eenen os uit Duitschland, eenen uit
Hongarije, uit Afrika en Amerika met eikanderen.
Men vergelijke een Hongersch, in wilde
hei-

DER O P V O. E D I N ©. J6S
heiden en bosfchen omloopend wild met een tam
Duitsch in de ftal of de beperkte weide opgetrokken
paerd. Men hadt den, in het voorbeen
ongezond moerasfig Amerika gevonden, zwakken
en vreesachtigen Leeuw tegens eenen ui'
Afrika moeten vergelijken! (a) Bewijzen genoeg
dat opvoeding of levenswijs en lugtftreek
ook bij dieren de gewigtigste veranderingen
maaken!
Op gelijke wijze zal men aan den geheelen
mensch, en bijzonderlijk aan zijne verftandskragten,
van den invloed der opvoeding diergelijke
veranderingen mogen afleiden. Het brein,
het werktuig, waarmede men denken moet, kan
ontftemmingen, verwarringen en daaruit ontftaande
wanorden in zijne verrigtingen ondergaan,
gelijk elk ander werktuig des lighaams zulks
onderworpen is. In het oog, bij voorbeeld,
kan eene belediging of verandering van een
vliesjen of van een vogt oorzaak zijn dat men
alles rood of geel ziet, alfchoon het andere
kleuren heeft. Men ziet vuur - vonken en zwarte
De Leeuw wordt in Amerika niet gevonden; men heeft wel
•en dier, dat men aldaar aangetroffen heeft en dat door de natuur­
lijke inwooneren Putna genoemd wordt, den naam van Ameri-
kaanfche leeuw gegeeven, doch het is een geheel ander dier; het
is de Cougouar van BÜFFON. Zie L I N N S I Systh. Nat, e&h
« C M E I I N Lip/. 1788. T. I, p. 79. Felis eoncolor.
LI
' VERTAAIER.

l66 V A N D I N I N V L O E *
te vlekken, die egter niet werklijk daar zijn.
Eene verharding van de huid , verlamming, jigt,
kan mij het gebruik mijner handen, het gevoel
of de beweeging veranderen, of geheel en al beneemen.
Even zoo is het met de werkingen van
het brein gefield; even zoo kan bet door een
gebrek in de vogten, of in de vaste deelen ontfleld
zijn. De gek kan ordelijk zien of gevoelen;
maar alleen in zijn brein gefchieden gebrekkige
gewaarwordingen. Hij fpringt uit
het venfter, denkt dat hij vliegen kan en breekt
den hals; hij legt vuur onder het dak-riet en
meent zig dood te lagchen dat hij zijn huis zoo
fchoon ziet afbranden; hij eet eene fpin of rups
met evenveel fmaak als wij een patrijs. Ik heb
eenen man gekend, die door het venus-fpel
uitgeput was, wiens gewaarwordings-vezelen
zoo overfpannen waren, dat het brommen van
eene vlieg aan zijne ooren hem zoo fchrikverwekkend
als eene kanon - fchoot was; hij fidderde
aan zijn gantfche lijf als hem een kind haastig
aanfprak. Hetgeen hier ziekte deedt kan
bij andere eene verwijfde opvoeding doen. Bijzonderlijk
is die thans zoo gewoone aandoenlijkheid
of het fentimenteele, en ook waare gevoeligheid
, eene uitwerking der opvoeding. Een
tedergevoelige Ridder viel in onmagt, als hij
bij iemand eene geringe wond in den vinger zag.
Hier over is voorzeeker nooit een van de oude
krijgshaftige Duitfchers onmagtig geworden.
Men ftelle nu in het algemeen dat opvoeding of

D Z R O F V O E D I N » 1&7
levenswijs eene meer of minder duidlijke verandering
in de werktuigen des menfchen maaken ;
hierbij ftelle men de zedenlijke verfcheidenheid
in gewaarwordingen, voortellingen en oordeelen,
waartoe ons opvoeding, wetten en vooroordeelen
gewennen, zoo zal 'er natuurlijkerwijze
onder ons een onderfcheid in neigingen, genegenheden,
verftandskragten en handelingen ontftaan.
Het natuurlijk en zedenlijk gedeelte van
den mensch hangt zeer veel van den invloed der
opvoeding af.
De Wysgeeren neemen gewoonlijk het woord
fpvoeding in den ruimften zin. Hiertoe rekent
men de levenswijs, het voedzel, het gezelfchap,
de gewoonte, de leerwijze, den godsdienst, dê
wetten, bijzondere toevallen en diergelijke, elken
van welke men zekeren invloed op de menfchen
toefchrijft. Deeze hebben, zegt men,
het gewigtigst aandeel aan de verfcheidenheid
der menfchen, welke zig zoo wel over het lighaam
als over de werkingen des geestes
uitftrekt.
Men heeft bewijzen genoeg, die de kragt van
het voedzel en van onze levenswijs op onze handelingen
ftaaven. Uit het dik fcorbutiek bloed
der volkeren van de Noord-pool fpruit het dat
zij meest melancholiesch zijn; en deeze fcorbutieke
gefteldheid koomt van de buitengewoon
dikke of koude lugt, van hunne fpijzen, van
hunne werklooze levenswijs geduurende den
langen nagt; want daar zijn levensmiddelen, die
* L 4
o n
*

l63 VAN- D E N I N V L O E D
ons traag, werkloos, dom, zwak en ilaaperig
maaken; andere kunnen onze bekwaamheden en
hartstogten ongemeen opwekken. De koudbloedige
vet gemeste man heeft mindere hartstogten;
hij vertoornt zig niet; hij haat niet en is
zelfs zelden verliefd. Maar men kan door wijn,
koffij of andere verhittende dingen, door muzijk
en diergelijke zijne gevoel vezelen tot eene ligtere
beweeging ftemmen; men kan dezelve dan
meer doen gevoellen; Andere, die heete vlug*,
tige vogten en prikkeibaare vezelen bezitten,
zullen de levendigste gewaarwordingen en hartstogten
hebben, doch welke men door eene verkoelende
leefregel en arbeid, door werkloosheid
en nederslaande gemoeds - aandoeningen
weder zoude kunnen verminderen. HALLER
klaagde dat hem de vaste fpijzen, van welke
hij zig om zijne jigt en gal lang bedienen moest,
in het venus-werk merklijk zwakker maakten»
Daarentegen dorst de eerwaardige Vader SAN-
EHEZ noch peper, noch zout noch azijn gebruiken;
hij hieldt aan de tafel, als hij gong
eeten, altoos de voeten in de hoogte, enkel om
zig tegens de aanprikkehng van onkuisheid op
alle mogelijke wijzen te hoeden, Uit een misfchien
tegengefteld inzigt nam ik eens waar
dat eene jonge vrouw haaren ouden man fchier
eiken dag tot het eeten van fcherpe radijs en
peper nodigde.
HIPPOCRATES heeft reeds zekere wanorden
in het brein van verdorven en onzuivere
Vog=

p B R 0 P V 0 E D I N 8 . l6$
vogten, die welligt door de levenswijs en het
voedzel geteeld zijn gewerden, afgeleid. Daarom
liet hij zig zekere kruiden opzoeken, toen
hij naar Abdera reisde, om den krankzinnigen
DEMOCRITUS te geneezen. MELAMPUS
genas de razernij der Konings dogter met nieswortel,
toen hij woedende geiten hierdoor hadt
zien geneezen. HOFMANN verhaalt dat een
krankzinnig en voor alle onderrigting onvatbaar
mensch door een flik-middel van ^dnacardium
in korten tijd zoo gevoelig en vatbaar geworden is,
dat men hem tot leeraar in de rechten aangefteld
heeft. Maar enige jaaren daarna wierdt hij zoa
droog en dorstig, dat hij zig dagelijks vol zoop,
zig en zijnen medeburgeren onnut wierdt en ellendiglijk
ftorf. Geneesmiddelen en levenswijs
konden den hier fchranderheid en ook wederom
krankzinnigheid veroorzaaken. Wij zullen wel
altoos naar de gefteldheid onzer vogten en vaste
deelen, of naar ons temperament denken en ons
temperament zal veel van den invloed der levensmiddelen,
levenswijs en andere omftandigheden
afhangen.
Een mensch, die door fterk werken gehard is,
heeft weinig aandoenlijkheid, weinig gevoel en
verftandskragten, dewijl hij door den arbeid
drooger en ftijver huid, zenuwen, vaten en
taaier vogten verkrijgt en in zijne levenswijs met
minder voorwerpen of bezigheden voor zijnen
geest omringd is. Eene in de ftad met haaren
opfchik, mecfpeelen, breijen, of knoopen zig
L g bezig

tJO VAN BEN INVLOED
bezig houdende dame behoudt eene fijne huid,
gevoelige zenuwen, dunnere vogten. Zij breidt
den kring haarer denkbeelden door het leezen
van boeken, door den omgang met menfchen
Uit; en van de heertjens, die haar liefkoozen,
wordt haar bijna daaglijks iets nieuws gezegd;
zij heeft tijds genoeg om op listige ftreeken, vermaaken
en andere voorwerpen te denken. Haar
geest wordt dus aandoenlijker, levendiger en
met veel meer denkbeelden verrijkt; zij wordt
welleevend, gevoelig, fpraakzaam, listig, onderhoudende;
zij kan ons anderen gevoelige
ftervelingen het leven verzoeten of ongemeen
bitter maaken. De arbeidsman daarentegens
blijft, tot hij fterft, onweetend en onbefchoft.
Gefteld, zegt MONTESQUIEU, daar ware
onder ons eene maatfchappij van lieden, die zoo
met de jagt ingenoomen waren, dat zij zig eenig
en alleen daarmede bezig hielden, zoo zouden
zij ook zeer zeeker eene zekere ruuwheid aanneemen.
De Grieken lieten den arbeid en den
koophandel aan de ilaaven over; zij zogten zig
flegts door lighaamsoefeningen en prijs-fpelen
tot den krijg bekwaam en hun lighaam hard te
maaken; maar deeze oefeningen zouden hen
ruuw en wild gemaakt hebben, zegt MONTES­
QUIEU, zoo zij hunne zeden niet door de muzijk
hadden geweeten te verzagten. Dus verhaalt
hij uit POLYBIÜS dat de muzijk nodig
ware, om de zeden der Arcadiers, die een akelig

D E I O P V O E D I N » .
lig en koud land bewoonen, getemder te maaken
en dat deCyneters, welke de muzijk aan eene
zijde zetteden, in wreedheid alle Grieken over»
troffen hadden.
Daar is over het algemeen een onderfcheid
tusfchen de lighaamen en geesten van hun, die
van den landbouw leeven, en die, welke zig in
wildernisfen van den roof onderhouden. De
godsdienst, de wetten, de befchaaving, de regeering
enz. konden nergens tot ftand koomen
voor men de dwaalende volkeren tot eenen ordelijken
landbouw en dus ook door tot verza*
meling, aanhoudende wooning en tot eenen gezelligen
omgang gebragt hadde. De denkbeelden
van ziel, van zaligheid, onsterflijkheid en
diergelijke zijn vrugten van de fchranderhoid der
menfchen, die in maatfchappij leefden, en, zonder
op roof of levensmiddelen te denken, tijd hadden
om wysgeerige befpiegelingen te maaken.
Voor den Hottentot, den Neger, den zwervenden
volkeren zijn deeze onbekende dingen. Men
weet dat zulke verheven begrppen en leeringen
altoos van een volk, dat eerst in maatschappij
leefde, aan een ander zijn medegedeeld geworden.
Zij kwamen van de Perfen enChaldeers tot
de Egyptenaaren, van deeze tot de Grieken, van de
Grieken tot deRomeinen, van de Romeinen verder
tot andere. Alle waren zij eerst in maatschappijen
verzameld, eer zij befchaafd en wysgeerig wierden.
De Chineezen noemen ons den eersten
ftigter hunner maatschappij en leeraar, hunnen
FOHI

I?2 V A N B E N r N V L O E »
FOHI en CHIN-NONG; de Perfen hadden
hunnen KEIOMARAS en HTJSHANC; bij de
Egyptenaaren leest men van hunnen V U L K A -
NUS, SATURNUS, OSIRIS en Isis; de
Grieken roemen hunnen PELASGUS, hunne
CiREs, hunnen TRIFTOLEMTJS. Alle,
namelijk, wierden zij dooreenen of meerdere
aanv erers in maatschappij verzameld; zij wierden
tot enige bouwkonst, tot den akkerbouw,
tot konsten en werken aangevoerd.
De gefchiedenis van MejuiTer LE B L A N C
en andere haare gelijke is al te bekend en zeekerlijk
toereikende genoeg om ons te overtuigen
wat gezelligheid wat wildheid op eenen mensch
vermag. Dit in het jaar 1731 bij Chalons in
Champagne gevangene wild, van roof levende
meisjen bekende daarna zelve, toen het door
omgang en opvoeding hadt leeren fpreeken en
denken, dat zij in haaren wilden Staat nooit
eene verftandige overlegging gemaakt hadt. Zij
hadt niets dan een gevoel van haare behoeften
en eene aandrift om die te bevredigen gevoeld.
Daarvandaan hadt zij zig in. het loopen, in het beklimmen
van boomen, zwemmen, en in het verdedigen
van zigzelve tegens vijandlijke dieren
enz., op aandringen van haare behoeften, eene
ongemeene bekwaamheid verkregen, eene bekwaamheid,
welke men nog daaglijks onder de
horden van zwervende volkeren waarneemen kan.
De bekende Schotsman A L E X ANDER SEL-
SIRK leefde vier jaaren en even zoo veele
maag-

DEK. O P T O E D I N O i 173
maanden alleen op het eiland Juan Fernandez,
waarop hem de onmenschlijke STRADLINS
met enige klederen, een bed, eene fnaphaan,
een pond buskruid, kogelen, tobak, een mes,
eene timmermans bijl, een ketel, een bijbel en
nog enige boeken aan land gezet hadt. In de
eerste vier maanden hadt hij altoos luft zig uit
droefheid en mismoedigheid om te brengen;
toen zijn kruid verfchoten was, moest hij zig
in het loopen oefenen; hij verkreeg ook eindelijk
daarin eene ongemeene bekwaamheid. Hi)
agterhaaide geiten; hij moest meest altoos op
zijne levensmiddelen denken en vergat daardoor
zeden, weetenfchappen en bijna zijne taal. Zijn
verlosfer ROG ER.S bemerkte met verbaasdheid
dat hij van elk woord flegts de laatste lettergreep
uitfprak; hij zou dan zonder boeken en
als het langer geduurd hadde, alle fpraak verloren
hebben. Hier toont zig de kragt der gezelligheid,
de kragt der opvoeding. Zet VOL«
TAIRES en NEWÏONS tien jaaren lang zonder
boeken, zonder gezelfchap van menfchen in
de.woestijn; laaten zij zig hun voedzel met zoo
veele moeite bejaagen en dan.zult gij de NEW-
TONS en VOLTAIRES weder in ruuwe, onweetende
en onbefchaafde menfchen verkeerd
zien.
Het gezelfchap van de fchoone kunne maakt
ons aangenaam, zagtmoedig en mak a's lammetjens.
De wilde dapperheid van KAKEL XII
zou getemd en Europa niet door dezelve
OHt-

174 V A N D E N I N V L O E D
ontrust zijn geworden, zegt een fchrijver, als
hij meer in den omgang van de fchoonen geleefd
hadde. Doch die te vroeg, te veel in zulk gezelfchap
verkeert, wordt dikwerf enigzints zot,
zegt KANT. Men pleegt over het algemeen
den mensch naar zijne verkeering met goed of
liegt gezelfchap te beoordelen. Ca)
Het gezellige leven wekt naijver, begeerte
naar roem, weelde, taaien, verfijning van zeden,
ongebondenheid, verdragen, wetten, konsten
en weetenfchappen. In de maatschappij onderhouden
wij de zinnen, verrijken wij het verftand,
worden wij gemeenzaam, welfpreekend,
zindelijk, menschlievend. De dapperste Officier
is met zijnen pérfoon verlegen, zoo dra hij in
gezelfchap van Hovelingen koomt, aan welke hij
niet gewoon is. De fcherpzinnigste geleerde,
die niet uit zijnen kring koomt, moet dikwerf
in fatsoenlijk gezelfchap voor een lompert doorgaan.
Schuuwheid en gebrek aan welvoeglijkheid
worden eerst door gezelligen omgang
afgelegd.
De eenzaame levenswijs der Kluizenaaren in
heete landen maakte hen miltziek en dweepig.
Daar­
na) Wij zien in onzen tijd een voorbeeld wat opvoeding ver­
mag, dat de fchrijver zon hebben kunnen bijbrengen, in de zoo-
genaarada Ridderes D'EON, die, eene vrouw zijnde en als eea
man opgetrokken wordende, die hoedanigliedea bekwam, d»«
welke de mannen uitmunun. VSRTAAIER,

Daarom trof PROSPER ALPINUS in Egypte
zeer veele melancholiefche lieden aan. De hitte,
het gering deel voedzel, dat zij gebruikten, het
veel waaken, hadden hun brein te droog gemaakt
en bijna uitgebrand; zij zagen doorgaans
zwart, morsfig en droog als mummieën uit.
Hunne ten uitersten gevoelige en zwakke zenuwen
waren door hunne werklooze levenswijs tot
de hoogste inbeelding, tot dweeperij en woede
geneigd. Door eene zittende levenswijs, door
diep denken en onbehoorlijk voedzel kan het
brein ligt door beangstigende zwarte gal gedrukt,
de fijnere vogten onzuiver gemaakt, de
inbeeldingskragt en het geheugen bedorven
worden.
De zedenlijke opvoeding verandert t'eefimaal
in den grond de denkwijze der menfchen; men
kan den jongen lieden hoogmoed, bijgelovigheid,
vooroordeel, gekheid en allerlei in het
hoofd planten. Hieruit fpruit de groote
verfcheidenheid van zeden, gewoonten, wetten
en allerhande vooroordeelen, welke men bij
elke natie en fchier bij elke familie anders vindt.
De verkiezing, de wending van het hoofd, van
de onderrigting, alles brengt hier eene oneindige
verfcheidenheid voort. Dit is meermaalen
van oude volkeren erkend geworden. Bij de
Spartaaners mogt een vader zijn kind niet naar
willekeur opvoeden. Zoo dra de kinderen hun
zevende jaar bereikt hadden, wierden zij in zekere
afdeelingen ingefchreven en van het gemee-
ne»

17Ö V A N D E N I N V L 0 E - D
nebest door bekwaame leermeesters-opgetrokken.
Dan konden LYCURGUS wetten, naar
welke de jeugd werdt opgevoed , Sparta tot
groo:heid en roem brengen. PHILOP OE MEN*
dwong, om de Lacedemoniers van hunne grootmoedige
en edele denkenswijs aftebrengen, de
ouderen hunne kinderen niet meer op de voori*
ge wijze optevoeden.
De hoofdneigingen der menfchen vertoonerï
Zig dikwerf reeds in de eerste jaaren* en welke
vernuften zou die Staat opkweeken, welke van
de neigingen der jeugd het regte gebruik wist
te maaken! Toen CASSIUS, in 'het gevolg
van eenen der zaamgezworene tegens C E SAR,
nog een jongen zijnde, den zoon van SYELA
eene oorvijg gaf, omdat deeze van zijnen vader
beweerde dat hij heer over het volk ware,.zoo
kon men toen reeds aan hem den ij veraar voof
Vrijheid van den Staat. befpèuren. Toen
A L E X A N D E R in zijne jeugd bij. de Olympifche
fpelen niet om den prijs Wilde kampen,
omdat zijne tegenpartijders geene Koningen
waren , hadt men daaraan reeds een bewijs
van zijne toekoomende eerzugt. SCIPÏO zag
het den jongen M ARIUS aan dat hij nog eens na
hem veldheer worden konde. Een Italiaanscli
fchrijver dagt dat men van eenen fchaapenhoeder
in de wildernis, die met eene ongemeene
naauwkeurigheid en met het ernstigst gelaat
enige minuuteti lang eieren beurtelings in de
hoogte wierp en weder opvong, eenen grooten
Meet-

D U O f ï O Ï B I S ü . 177
•meetkundigen dan ARCHIMEDES ZOU hebben
kunnen maaken. Zonder opvoeding en afkomst
zou misfchien van eenen JULIUS C^SAR
niets dan een bekwaame kampvegter geworden
lijn. Wat hadde integendeel uit dien fpartaanfchen
jongen niet goeds of flegts kunnen worden,
die zig, uit vrees voor de fchande dat hij
eenen vos geftolen hadt, dien hij onder zijnen
rok verborgen hieldt, zonder te fchreeuwen,
in de ingewanden liet bijten ?
In het Oosten, in de despotieke Staaten zoekt
men het hart vrees en het verftand eene zeer
oppervlakkige kennis van enigen godsdienst inteplanten.
Dit is dan ook bijna de inhoud der
gantfche opvoeding; daar ontbreekt dan nog de
invloed van den gezelligen omgang. De jeugd
is opgefloten; daarom zijn alle begrippen of
oordeelen , welke men door het gezellige leven
verkrijgt ,hier binnen zeer enge paaien befloten;
zij worden veel meer door den omgang met
flaaven bedorven. Het ontbreekt hun aan
onderrigting, aan naijver, aan talrijkheid van
denkbeelden en aan vatbaarheid. Het hoofd
wordt flegts met gekheden en bijgeloovigheden
opgevuld. Men houdt daarenboven het vernuft
voor een gevaarlijk gefchenk der Goden; daarom
vereert men in de oosterfche landen de
gekken als lievelingen der Voorzienigheid,
welken dit gevaarlijk gefchenk geweigerd is;
waarom zij ook dikwijls in hun leven voor
heiligen verklaard worden.
M Een

J?8 V A » D E N I N V L O E D
Een Fakir heeft het kind, naar hij denkt,
opvoeding genoeg gegeeven, als hij het tusfchen
zijn vijfde en zesde jaar in het hoofd
brengt dat de God Fo deH mensch in de geftalte
eenes witten olijphants verfchenen zij en
dat het kind, als het dit niet gelooven wil, na
zijn dood zoo veele jaaren lang gegeesfeld zal
worden. Hij leert het kind misfchien nog dat
omtrent het einde der waereld de vijand des
Gods Fo met deezen God vegten zal. Den
Perfiaanfchen kinderen vertelt men dat de groote
H A L I voor hun alleen gekoomen zij; dat
de ongeloovige Turken en andere geloofsgenooten
in den dag des oordeels den Jooden als
ezels dienen zullen om hen in vollen draf naar
de hel te rijden. Deeze en nog enige diergelijke
: leerftellingen plant menden kinderen als
eerfte waarheden in. Dit is de beste voorbereiding
tot toekoomende dwaasheden en ver*
keerde fluitredenen.
Men kan aan elk kind bemerken hoe zijne
verftandskragten of zijn vermogen van te oordeelen
door bijgeloovige vertellingen en ingeboezemde
vooroordeelen nog daaglijks bedorven
worden. Wat heeft, bij voorbeeld, een
boldergeest met de duisternis gemeen? Waarom
zoude hij niet even zoo goed bij dag verfchijnen,
als hij werklijk aanwezig ware ? Doch
men laate eene bijgeloovige dienstmeid het
kind bij nagt meermaalen het denkbeeld van
een fpook inprenten, zoo zal bet kind zig gewen*

S E R O P V O E D I N G . Y/9
•wennen om beiden denkbeelden van /pook en
tiagt te zaamen te vereenigen; het zal veelligt,
gelijk LOCKE zegt, in zijn gantfche leven
niet meer in ftaat zijn die van eikanderen te
fëheiden. De duisternis zal het voortaan enkel
fchriklijke inbeeldingen verwekken; elke fchaduw,
elke boom, elk geruisch zal het zig bij
nagt als fpooken verbeelden. In zijne droomen
zullen zig vreeslijke verfchijningen opdoen,
welke ligtgeloovige tot loutere dwaaling brengen.
GLAPHYRA, de dogter des Konings
ARCHELAUS geloofde het, en JOSEPHUS,
haar gefchiedfchrijver, geloofde het ook als
eene waarheid, dat haar veelligt een droom of
eene bedorven inbeelding hadt voorgefteld.
Haar eerfte man was haar verfchenen en hadt
haar beloofd haar weder in de eeuwigheid ten
vrouw te neemen. Die wijze van leven in eenea
toekomenden ftaat, de verfchijning des over.
ledenen, beiden deeze droomerijen wierden als
waarheden aangenoomen, omdat de opvoeding
hun reeds zulke denkbeelden hadt in het hoofd
gebragt en geloofbaar gemaakt. Nog veele
zulke fraaie vertellingen van bijgeloovigheden,
benevens derzelver ijslijke gevolgen heeft ons
PLUTARCHUS , een Griekfche Franschman,
verhaald.
Bijna elke foort van weetenfchappen veroorzaakt
in den mensch haare eigene dwaasheid.
Van de godgeleerde boeken zegt
M 3 men

l8f> V A N D E N I N V L O E B
men O) dat zij ons twistziek, hardnekkig, eigenzinnig
maaken. De rechtsgeleerde leerboeken
en verrigtingen zullen misfchien het gevoel
van menfchen-liefde verminderen en tot
eenen verachtenden hoogmoed aanleiding geeven,
gelijk men het werklijk aan zeer veele
matroozen der gerechtigheid meent waargenoomen
te hebben. De tot het gevoel van de ellenden
der menfchen gefchapene artfen zijn
meestendeels medelijdend en vol menschlievendheid,
eer zij door de gewoonte al te zeer verhard
zijn geworden. De groote uitgeftrektheid
en onzeekerheid hunner konst mag veele tot
kwakzalverij verleiden, waardoor zij ons bedrevener
fchijnen willen dan zij werklijk zijn ;
en door lange oefening hunner kunst wordt ook
meenig een hard, onbarmhartig, eindelijk ook
zoo onbeleefd als een post-fekretaris. Uit de
verfcheidenheid der weetenfchappen fpruit
meermaalen dat iemand, als Wijsgeer, aan alles
twijffelt, en als Godgeleerde niets durft
ontkennen. Een Philofooph heeft eenen onbegrensden
haat tegens den man, die het hoofd
vol gefchiedenisfen heeft , en de Philofooph
wordt daarentegen van den man met een goed
geheugen voor een hersfenfchimmige, voor een
droomer gehouden. „ De man", zeide eens
(e) Confeils i urn /tmit,
een

H E R 0 P V 0 1 D Ï N G . l8l
een rechtsgeleerde daglooner van eenen onzer
grootfte Wijsgeeren, „ zou bij mij geen droog
„ brood verdienen."
De Wiskundige is ook menigmaal een Os,
zegt een vriend van liefde en geneugten; hij
is een adelaar, die zoo hoog in de wolken
zweeft, dat hij eindelijk onbeweeglijk fchijnt»
zegt zijn Heer Collega.
Elk handwerk heeft zijnen invloed op de zeden
der menfchen. Hoe aardig is de paruikmaaker,
de fnijder, het kameniertjen, de jongen
in het koffijhuis. De daaglijkfe omgang met
fatfoenlijke lieden, de verfcheidenheid en menigvuldigheid
der voorwerpen, hunne niet zeer
drukke bezigheden, die nog tijd genoeg tot
fpreeken of denken laaten , de vaerdigheid,
waartoe die foort van lieden meermaalen aangezet
wordt, alle diergelijke omftandigheden veroorzaaken
bij hen eene zekere loosheid, handigheid
en bevalliger manieren. Men vergelijke
met deeze den fmit, den molenaars knegt»
den houthakker. Een osfenhoeder zal, als zijn
vee, dom, traag en langzaam zijn. De ftalknegt
is ijveriger, van een fneller befluit, gaauwer
en gefchikter. Het gevaar bij dartele paarden
maakt hem voorzigtig, en over het algemeen
veroorzaakt de heftiger en driftiger aart van een
paard ook bij zijnen oppasfer diergelijke hoedanigheden.
Hiervan heeft men een zeer duidlijk
bewijs als men den luien, aan lijf en ziele
traagen, Ukrainer met den werkzaamen en
M 3 moe-

ï?2 VAN DEN 1 K V 1/ S I S
fnoedigen Rus vergelijkt. Wat kan niet dikwerf
de flipte foldaaten - dienst van ruuwe boe»
ren-knegten geordende menfchen maaken ?
Welk onderfcheid is 'er tusfchen eenen arbeidsman
in eene voornaame ftad en eenen op
een klein dorpjen ? Hoe fpraakzaam wordt de
galanterie-kraamfter? Wie heeft niet, na den
voorigen oorlog, na de langduurige verkeering
met Franfchen en allerleie troepen aan onze boeren
, vrouwen en meisjens eene merklijke verandering
waargenoomen? Zoo veel werkte voorbeeld,
opvoeding, omgang en bezigheid !
Onvoorziene toevallen kunnen in het brein,
het hoofdwerktuig van het denken, eene phijfieke
en zedenlijke verandering maaken j zij
kunnen voor eerst op de vloeibaare en vaste
deelen van ons lighaam eenen invloed maaken ,
waardoor zig gantsch andere uitwerkingen des
geestes vertoonen, gelijk de val van den jongen'
BOÜHOURS bewijst. Misfchien is zijn
brein te vogtig, te koud, zijn bloeds-omloop
te traag of zijn jzijne vezelen te ftram geweest.
Door de trilling, welke door den val in zijn
hoofd wierdt veroorzaakt, door de ziekte, geneesmiddelen
enz. is in zijn brein de voordeeligfte
verandering voorgevallen. Kinderen ,
die in hunne jeugd met engelfche ziekte, met
zweeren, been - eeters, en diergelijke toevallen
lang gemarteld worden, hebben daarna in hunne
jongelings jaaren de grootfte bekwaamheden
van geest getoond. Kinderen, welken het
hoofd

fiEït O P V O E D I N G . ï'3
hoofd in de geboorte tegennatuurlijk in de
lengte of breedte gedrukt wordt, kunnen aan
het verftand lijden , wijl de fchikking van het
brein geleden heeft. Ziekten kunnen tot inwendige
verrukkingen aanleiding geeven , gelijk
men weet dat lieden, naa heete ziekten, het
geheugen, andere het verftand verloren hebben.
Eene once bloed, dat onder het bekkeneel
is uitgeftort, neemt de menschlijkheid
weg, zegt V A N S WIET EN. Met recht, zegt
daarom DESCARTES : „ Onze geest hangt
„ zoodanig van ons temperament en van de ge-
„ fteldheid der werktuigen des lighaams af •
H dat, zoo 'er middelen zijn, die de menfchen
'„ verftandiger en geestiger maaken kunnen dan
,, zij werklijk zijn, zulke middelen, naar mij-
„ ne gedagten, bij de artfen te zoeken zijn." 0 0
" Andere onvoorziene toevallen hebben de grootfte
aanleiding tot onze opmerkzaamheid, tot
onze omkeering, tot onze zeden, en verftandskragten
gegeeven. Men herinnere zig hier den
beet van den kalkoenfen haan ,bij B O I L E A U ;
men erinnere zig die kleinigheden, waardoor
Wijsgeeren, als N E W T O N door het vallen
van den appel, tot nieuwe ftelzelen geleid zijn.
Dikwerf kan een droom, eene voorfpelling, befchaming,
aanmoediging, lof, een roman enz.
on-
(d) Mtthcd. Disf. VI- § «•
M 4

184 V A K D « N 1 N V I. O E B
onze opmerkzaamheid in eens gaande en werkzaam
maaken. Van dien oogenblik af aan beginnen
wij ons anders te wenden, natevolgen ,
ons te beteren, te verilimmeren, te veranderen.
Ieder denke de omftandigheden zijns levens
na; en hij zal ontdekken dat zijne gewigtigfte
veranderingen uit de geringfte omftandigheden
zijn voortgefproten. Een toevallig
verkregen goede leermeester, de verftandige
of geftrenge grootmoeder, enige dugtige flagen,
vermaaningen, naijver, de omgang met
eenen naarftigen fchoolier en diergelijke wekten
den jongeling tot vlijtig ftudeeren. Wat
heeft niet menige vrouw van haaren [maft
weeten te maaken? De goede luim van eenen
Staatsdienaar, een juist te pas gebragt compliment,
de voorfpraak eener gemalin, van
eenen juist daar tegenswoordigen heer, der kamenier,
des kappers, de geftalte, de kleding,
of de vrouw, die hij meent te trouwen, hebben
menigen man dienst gedaan. Een bijgeval betrokken
eet - huis , een gastmaal, een lijk, eene
wandeling, de fchouwburg, eene' fnuifje hebben
hem de eerfte kennis aan, en de eerfte aanleiding
tot zijne vrouw gegeeven. Het bad,
gasten, wijn, een maaltijd, eene verliefde vertelling,
opwekkende pillen, de juist op het gelukkig
tijdftip gekoomen kapper hielpen hem
aan zijnen erfgenaam. Een eenig woord jen ,
dar een ander niet dulden wilde, eene ftruikeling,
een losgebrande fnaphaan, een op eenen
ver-

B K K O P V O E D I N G . ]$£
verkeerden tijd genoomen dronk, een toevalB»
ge val, een fprong, een ingeflikt beentjen, in
kort, de minfte omftandigheid bereidde hem
tot zijn graf. Men fpoore het geluk van den
krijgsman, den rijkdom der geflagten, de keuze
der regenten, de bevorderingen hunner bedienden
na, en men zal overal een minimum
kunnen vinden, dat bekwaame gelegenheid tot
alles gaf. Even zoo is het nu met onze zeden,
geneigdheden, konsten, bekwaamheden, godsdienst,
weetenfchappen, in kort, bijna met alles,
van der jeugd af, gefteld. Hadde eene,
juist aan den oever der rivier wandelende, prinfes
niet den in zijne biezen.korfjen drijvenden,
kleinen Mos ES juist in het oog gekregen, dan
zou hij niet aan het hof opgevoed, en tot zulk
een groot legerhoofd gefchikt geworden zijn.
Enige minuuten laater hadden de opvoeding
van het kind, zoo wel als zijn leven, kunnen
verdelgen.
Het verval of de verandering van gantfche
natieën fproot dikwerf oorfpronglijk uit eene
even zulke kleinigheid. Erkent de magt van
hem, die mij gezonden heeft, zegt een van de
medgezellen van HARCOURT tot het volk in
Guinea, en ik zal u water in fteen veranderen
; hij maakte door de konstgreep die ieder
een bekend is konftig ijs; de Negers ftonden
verbaasd en waren alle bereid hem aantebid-
den. ADRIAAN VAN DER S T E L L , een
Hollandsen bevelhebber, ftak in tegenswoor-
M 5 dig-

l86 V A N O E N Ï N V L O E-D
digheid van eenen troep Afrikaanen een beker
met brandewijn aan en zeide : wie onder u
durft deezen beker met vuur drinken ? welaan
ik zal doen dat geen van u onderftaan durft.
Hij dronk den beker in eene teug uit. Hier ,
zeide hij, hebt Gij een, naar alle regelen volmaakt
wonderwerk, dat Gij van ons vreemde
begeerd hebt; van dat uur af aan wierden de
Hottentotten met de Hollanderen de beste vrienden.
De Turken wilden eens van hunnen Keizer
OSMAN niets als geregtigheid bij zekere
bezwaaren begeeren. Eene onbekende ftem
riep bij geval uit den hoop den naam van
MUSTAPHA; terftond riep men algemeen
MUSTAPHA en maakte hem tot Keizer,
OSMAN wierdt dus afgezet, zonder dat men
te vooren die daad in den zin had. Eene verdrietigheid,
welke BOERHAVE door eene
zijner predikaatieën wierdt aangedaan, bragte
hem tot het befluit zig in de geneeskonst te oefenen
, waarop daarna in deeze konst eene algemeene
hervorming gevolgd is. En het gefchreeuw,
dat bij de eerfte verfchijning van
den Wijsgeerigen Arts ontftondt, maakte dat
de fchrijver buiten 'slands zoo veele vrienden
won als hem deeze arbeid onder de vroome
zielen van zijn Vaderland vijanden op den hals
gehaald hadt.
Door bijvoegzelen, veranderingen en verbeteringen
kunnen uit de minst aanmerklijke kleinigheden
groote en gewigtige dingen ontftaan.
De

B E K o r v o e D i N e; it?
De grootfte verfchijnzelen en gebeurtenisfeti
waren dikwijls in haare oorfprong de geringfte
kleinigheden: uit de zwakke beginzelen van
het ballet ontftondt langzaamerhand de pragt
onzer eeuw, de Opera. Zoo kunnen de geringfte
voorbereidingen ons hoofd tot de gewigtigfte
uitvindingen brengen. Zoo krijgt
onze verbeeldingskragt door omftandigheden
aanleiding om het een of ander voorttebrengen.
De heere PHRINE heeft PRAXITE-
LES als een model voor zijne Gridifche VE-
NUS gediend. APELLES zag deeze zelfde
PHRINE op het feest van NEPHTUNUS aan
den oever der zee, naakt, met wapperende
hairen liggen en nam aan haar het model zijner
VENUS uit het bad ftijgende. Een ander
zou wederom van haar het ideaal tot eene Heilige
MAGDALENA genoomen hebben.
De invloed, welke de gewoonte eindelijk op
onze handelingen doet, is reeds genoegzaam
erkend geworden. De gewoonte van met gefchillen
omtegaan maakt dat de Rechtsgeleerde,
ook in gezelfchap, over elke voorvallende
zaak gefchil vraagen opwerpt; zijn gebrek
in den daaglijkfen omgang wordt twiszugt en
de geest van tegenfpreeken. De Meetkonstehaar
heeft zig zoo aan eene geftrenge naauwkeurigheid
van befluiten gewend, dat hij ook
in de gemeenzaamfte gefprekken geftrenge bewijzen
vordert. Het is wonderlijk hoe zig onze
zinnen dikwerf aan dingen gewennen en
juist

l88 V A N D B N I N V L O E B
juist diezelvde meest beminnen, van welke zij
eerst den grootften affchrik hadden. Welk
kind of welk mensch heeft niet het hoofd gefchud,
toen hem de eerfte reis wijn, toebafc,
Jcoffij of brandewijn gegeeven wierdt? En nu
wil hij het om alle de waereld niet ontbeeren.
Ik heb enige der dapperfte wijnzuipers gekend,
die voor hun agttiende jaar de reuk van den
wijn niet verdraagen konden. Het meisjen gewent
zig eindlijk zoo aan het persfen van haar
keurslijf dat zij zig fchier niet meer vertrouwt
zonder hetzelve te gaan. De Israëliten zugteden
in de woestijn naar hunne vleesch-potten
in Egijpte. Een man, die eenen vuurigen kop
om te denken hadt, vondt, door eene lange
gewoonte, eindelijk zijne lust in protokollen
te leezen. Men leert koude, hitte, arbeid
met lust verdraagen. De Heer V A N H A L -
IER, die door zijne aandoenlijke reuk de uitwaasfemingen
van eenen ouden mensch, als
die hem naderde, onderfcheidde, die zekere
boeken niet leezen kon, om dat zij in eene
kaas-kist ingepakt geweest waren, hadt zig
zoo zeer aan de reuk van lijken gewend, dat
hij die bijna niet meer gewaar wierdt. Men
kan zig gramfchap, boosheid, deugd en ondeugd
aanwennen en zig daarin verlustigen,
Men gaat voort zekere dingen te haaten of te
beminnen zoo dat men diergelijke afkeerigheden
eindlijk voor iets aangeborens houdt.
PYTHAGORAS trok hier de regel uit dat men
zig

D E R O P V O E D I N G . l8

3$9 V A K B S W I N V L O E D
egter voort, naar de eens aangenoomen orde
de uuren te tellen.
Om de verfcheiden wijzen van denken, welke
de godsdienst inboezemt, uittedrukken, liet
een Wijsgeer eenen goedhartigen Perfiaan daaglijks
het volgend gebed tot God rigten («; ;
„ Heere, ik veriïaa niets van de gefchillen,
„ welke men daaglijks over u voert; ik wilde
„ u gaerne dienen volgens uwen wil maar elk,
„ dien ik raadpleeg, wil dat ik u naar de zij-
„ nen diene. Als, ik mijn gebed tot u wil rig-
„ ten, weet ik niet in welke taal ik u moete
„ aanfpreeken. Ik weet niet in welke geftalte
„ ik mij plaatfen moete; de een zegt dat ik u
„ overeind moete bidden; de ander wil dat ik
„ zitten zal; de ander eischt dat ik mijn lighaam
., op mijne knieën ruste. Dit is het nog niet
„ al; daar zijn 'er die willen dat ik mij eiken
s, morgen met koud water wasfchen zal; andere
9, wederom houden ftaande dat gijmijmetafgrij.
„ zenbefchouwen ziut*alsik mij niet een fluk jen
„ van mijn vleesch affijde. Het geviel laatst
„ dat ik in een carayan/èra een konijn at: drie
,, mannen,die bij mij ftonden, deeden mij beeven ;
„ Zij beweerden alle drie dat ik u zwaar bele-
„ digd hadde, de een een Jood, om dat dat
„ dier onrein was; den ander, een Turk, om
05MONTESQUIEU Lettres Perfanes L. XLVI,
„ dat

D i t O P V O E D I N G . 191
„ dat het verflikt was; de ander, eindlijk een
„ Armeniër, omdat het geen visch was. Een
„ Brachmaan, die voorbij kwam, en welken,
„ ik tot fcheidsman inriep , zeide mij: Zij
„ hebben ongelijk, want gij hebt zeekerlijk
„ dat dier niet zelf gedood. Ja wel, zeide
s, ik. Ach! dan hebt gij een verfoeielijke daad
„ gedaan, die God u nooit vergeeven zal,
„ zeide hij mij op eenen flraffen toon: wat
,, weet gij of de ziel van uwen Vader niet in
„ dat dier ware overgegaan? Alle deeze din-
„ gen, Heere, brengen mij in eenen onbegrijp-
,, lijken maalftroom, ik kan het hoofd niet om-
„ draaien of ik ben in gevaar van u te beledigen;
ik wenschte ondertusfchen u te kun-
„ nen behaagen en daartoe wilde ik het leven»
„ dat ik van u ontvangen heb, befleeden. Ik
„ weet niet of ik mij bedriege; maar ik ge-
„ loof dat de beste wijze om daartoe te geraa-
„ ken zij als goed burger te leeven in de
„ maatfchappij, waarin gij mij hebt doen gebooren
worden en als goed vader in het ge*
zin, dat gij mij gegeeven hebt." Eene Iange
aanhaaling uit eenen lang bekenden Schrijver!
Maar als men de hedendaagfe dweepexijen
der zig verlicht noemende Christenen
doorleest en den weder in zwang koomenden
vervolgings-geest overweegt, dan is het tog
der moeite wel waardig zulk een wijsgeerig gebedjen
weder op nieuw in herinnering te brengen.
Men

ÏQl V A N D E N I N V L • E D.
Mea vervolgde en verworgde onder LODE.
WYK XIII en zijnen ftaatsdienaar RICHELIEU
de Calvinisten , MALHERBE bezingt deeze
onmenfchlijkheid in eenen lierzang en zoekt die
een dweepachtig vuur bijtezetten. Een Jefuit»
Vader BOTJHOURS leest den lierzang en roept
vol verrukking uit. „ Dat is verheven! „VOL-
TAIRE, de Apostel der verdraagzaamheid,
leest dien; hij beklaagt den rampzaligen huichelaar
en predikt zig fehor tegens de woede des
wreeden vervolgings - geest. In alle hoeken des
aardsbodems, zegt hij, vind ik de onfchuld op
de knieën der ondeugd den hals toereiken.
Een wilde zonder alle opvoeding en godsdienst
zou misfchien dit menfchen moorden als een
gruwel, ,of, als hij ongevoelig genoeg ware,
met onverfchilligheid befchouwen. MASIUS
bekent dat hij zijne eerfte . verlichting uit de Openbaaringe
van J o HA N KTE S en zijne gelukzaligheid
uit het aanzien van JESUS verkregen heeft
Ach! zou een Wijsgeer zeggen, lieve M A S I U S ,
uwe Jpocalijpfis heeft u tot eenen gek gemaakt!
Uit dit alles ziet men hoe de opvoeding en
het geen 'daar onder gerekend wordt van den
mensch goeds of kwaads maaken kan. Men
leert 'er tegelijk uit hoe gewigtig het zoude zijn,
als in eiken ftaat de jeugd eene overeenkomftige
opvoeding gegeeven wierde. Men zal beden,
ken hoe onmenschlijk het zij gekken tot opzieneren
over de jeugd te maaken. Maar even zoo
onmenschlijk is het dat in onze tijden dweepers ei}
gek-

P E K 0 8 V O E D I N G ; .1^3
gekken den toon geeven willen. PERIKLES zeide,
in de beroemde lijkreden na den Samifchen
flag dat het verlies, hetwelk het gemeenebest
door den dood der Athener jongelingen leedt,
bij dat te vergelijken ware, dat het jaar door
het verlies van de lente lijden zoude; maar wat
helpt hét, als eene ruuwe, flegte, onvrugtbaare
lente het gantlche jaar nadeelig wordt?
CICERO zegt: de roem van Rome heeft zoo
lang geduurd als men den jongelingen het ledig
rondloopen niet toeliet. Daar was bij de Romeinen
eene heilige wet dat geen jongeling na zijn
tiende jaar ledig op de ftraat mogt loopen. De
vrije burgers kinderen liet men zuigen tot in
het tvveeede jaar; tot in het vierde wierden zij
ligt en goed gevoed; in het zesde jaar moesten
zij leezen, in het agtfte fchrijven en in het tiende
de grondbeginzelen der fpraakkunst leeren.
Na het tiende jaar moesten zij tot een handwerk
of tot de weetenfchappen, of tot den krijgsdienst
opgeleid worden. Zoo wist men bij de
Romeinfche jeugd vlijt en opmerkzaamheid door
de opvoeding gaande en werkzaam te maaken!
— Hadt men toen wel zoo veele boekjens over
de opvoeding der jeugd geleezen als men nu elk
jaar ziet verfchijnen! — Maar broddelaars en
fchrijvertjens durfden zig ook in dien tijd niet
met zulke gewigtige bezigheden bemoeijen en,
niet ieder, die flegts vijf vingeren en eene vermeden
pen hadt, gevoelde zig beroepen eeu Schrijver
en Leeraar des volks te worden.
N VA,r»

104.
VAN DAT HETWELK MEN GEWETEN
NOEMT,
De mensch, die nu niet eens aan zigzelvea
blijft overgelaaten, die door de lugtftreek, opvoeding
en andere omftandigheden dus of zoo
veranderd wordt, heeft egter altoos een zeker
rigtfnoer, naar welk hij zijne handelingen pleegt
aftemeeten. Men fchikt zig meermaalen naar
de gewoonten van het volk, van hetwelk men
goedkeuring en lof verwagt. Zoo is men,onder
de Wilden, trotsch op fterkte des lighaams, in
gemeenebesten op vaderlandsliefde, in Koningrijken
op adel, in despotieke Rijken op pragt en
glans en op de menigte van rondom ons kruipende
flaaven. Men fchikt zig naar den fmaak
dar Grooten, of van hun, van welke men gunst
of goedkeuring verwagt. Zoo was, bij voorbeeld,
NERO op het geele amberkleurige hair
van PopPiEA raazend verliefd j hij bezong deeze
hairen op zijne lier, en maakte 'er verzen op»
hij telde die, gaf elk haairtjen zijnen naam; hij
kemde die; de uitgevallen hairen liet hij in goud
zettenen wijdde die aan JUNO. Om deeze reden
nu wilden alle de Romeinfche vrouwen amberkleurige
hairen hebben en ook zulke klederen
draagen. Men droeg ringen, halsfnoeren, alle*
van amberkleur,.
Bij

TAN ÖAT HETWELK MEN GEWETEN NOEMT. ICg
Bij andere v'oeijen alle handelingen uit cere
zekere hartstogt en zijn naar een daaruit fpruitend
doel gerigt. Men ftreeft, bij voorbeeld,
naar eer; alles, wat men onderneemt, moet
daartoe ftrekken om ons bij Hot eer te verwerven;
maar de begrippen, welke men zig van
waare eer maakt, en de middelen, welke men
verkiest omtot dezelve te geraaken* zijn oneindig
verfcheiden. Ik heb lieden gekend, welker doel
in alles was rijk en geëerd te worden. Zij waren
ten uitersten gebelgd, als men het minfte
aan hunnen tijtel of rang liet ontbreeken; daarentegen
konden zij,bij andere gelegenheden,als
zij geld wonnen, of als 'er geld te winnen ware, dé
ftekeligste verwijtingen verduuwen. De hartstogt
de hebzugt werkte hier aan fterker dan die der
ecrzugt en de gewaande eer beftondt flegts in
een buitenwerk.
De vegter zoekt de verheerlijking van zijnen
roem in kloekmoedigheid en veele tweegevegten
; de veroveraar in gelukkige veldflagen;
HARPAxin het opleggen van groote fchatten; ,
AMADIS in het genieten van veele meis ens en
DonQuixoTTE bij zijne DULCINEA; Hieruit
moet zekerlijk eene ongemeehe verfcheidenheid
in neigingen en handelingen fpruiten. „ Ik
*, verzeekereuweMajefteit,zeidePARME NIO,
,i de gunfteling van ALEXANDER, tot zijneiï-
Koning, dat ik de aanbiedingen van DAi,
RIUS, om den vrede te koopen, aanneemen
n zoude, als ik ALEXAN DER ware; ik zou-
N s» „ ó$

Ïfj6 VAN DAT H E T W E L K M E N
„ de die ook aanneemen, "zeide ALEXANDER,
„ als ik PARMENIO ware."
Wanneer nu bijgeval de veroveraar iets over
het hoofd gezien heeft, waardoor de flag hadde
kunnen gewonnen worden: wanneer men iets
ondernoomen heeft, ftrijdig met den fmaak der
Grooten, of de goedkeuring des volks,aan welke
ons egter veel gelegen was; als de vegter
zig eens te blohartig getoond heeft; als AMA-
DIS een der fchoonfte meisjens uit onachtzaamheid
alleen heeft laaten liggen, zoo geeft dat te
zijner tijd misnoegdheid, verwijten. AM ADIS
kwelt zig over zijn verlies zoo goed als de
veroveraar; zij erkennen beiden dat zij niet
yverig of voorzigtig genoeg geweest zijn. HAR­
IA x wordt raazend over zijne achtloosheid,
waardoor hij fommen verloren heeft; en de dame
rukt zig de hairen uit dat zij niet ook, als
andere haare gelijke, een band of hals-fieraad
van amberkleur gekozen heeft.
Daar zijn nu zekere wetten, gewoonten, verbonden,
ftraffen, belooningen, welke, ons tot
deeze of geene handelingen verbinden, en het
berouwt ons meer of minder, als wij daartegens
gezondigd hebben, naar maate ons belang daarbij
kleiner of grooter zij, en naar maate onze
inbeeldingskragt en ons gevoel fijner, werkzaa.
mer of werkloozer zij. Wat bekommert zig een
eek dat hij de geheele waereld beledigd heeft,
als zijn huis afbrandt? Wat trekt het zig de
sevoellooze dwingeland aan, als hij zoo veele
* on-

« E W E T E N N O E M T . 127
onfchuldige zig in hun bloed ziet wentelen? En
de zwelger, die in den toorn Gods {taatsdienaar
of voorzitter geworden is, als de menfchen verhongeren
en derven, eer hij zig de moeite geeft
hunne rechtvaerdigfte zaak voor den troon te
brengen? als een gantsch Rijk in nood en verval
geraakt, omdat hij niet deedt,of niet wist te doen
hetgeen zijn pligt van hem vorderde.
Het hondjen fpeelde met het kind; het wierdt
eindelijk ongeduldig en beet in de drift het kind
in den vinger; maar hoe (loop het met den ft aart
tusfchen de pooten bevreesd henen, toen het
kind overluid begon te fchreeuwen! De ftraf,
welke het hondjen meermaalen in diergelijke gevallen
geleden hadt, maakte het loos diertjen
hier aan zijn misdrijf gedagtig en bewoog het
tot berouw, daar het zig nu wederom in het geval
bevondt van met flagen getuchtigd te worden.
De ftudent doet zig zeiven verwijtingen
over zijne nalaatigheid, als hij op het eind van
het jaar niet aan de uitgeloofde eerprijs geraaken
kan. De foldaat, de burger heeft zig verwijtingen
te maaken, als hij tegens zijne wetten gezondigd
heeft, wijl hem zijne misgreepen in eer,
goedkeuring, lof, of andere belangen nadeelig
geweest zijn.
Dus kan ook eene zaak, die op zigzelve onverfchillig
is, verboden worden ,en dan doet zig
evenwel de overtreder verwijtingen over zijne
overtreding, enkel omdat hij voor eene ftraf
te vreezen heeft. Daarom beweerde CARWEA-
N 3 DES

I98 V A N D A T H E T W E L K M E M
DES en na hem HOBBES en LOCKE, dat
Recht en Onrecht niet eer beftonden dan toen
'er werklijk wetten gegeeven waren. Zoo kan
ook, zegt MONTESQUIEU, voornamelijk in
gemaatigde regeeringen, voor eenen goeden
wetgeever, alles tot ftraffe dienen; alles, zegt
hij, dat de wet eene ftraf noemt, is wezenlijk
eene ftraf; zoo was het met die ftraffen in Sparta
gefteld, van welke hij gewag maakt Dit
zelfde geldt ook van eer, fchande, van veele
deugden en ondeugden. Wat kunnen wij arme
echtgenooien het helpen, als ons moedigefpringers
met hoornen kroonen en egter moeten wij
daarvoor aan befpotting blootgefteld zijn, daar
oniertusfchen "hij, die ons tpt hoorndragers gemaakt
heeft, zig trotsch durft beroemen? Bij
de Groenlanderen, zegt de Bisfchop EGEDE,
is het eene der edelfte gemoedshoedanigheden,
als men zijne vrouw zonder den minften tegenzin
aan eenen anderen leenen kan. In het
Spaanfche Peru wil nog tot op denhuidigendag,
trotsch de inquifitie en alle bedreigingen, geen
mansperfoon eene vrouw trouwendie nog
maagd is. Niets koomt hun befpotlijker voor
dan een meisjen, die de eer nog niet gehad
heeft van door veele gebruikt te worden.
Misfchien ware het voor de menschlijke
i- 1
-
1
'•
1 1
" - >
Verrit Hes Lot* T. I, L VU CA. §. •
maav

G E W E T E N N O E M T . 199
maatfchappij het voordeeligfte, wanneer men
eikanderen flegts over die overtredingen de
grootlte verwijtingen deede, welke.de pligten
tegens de maatfchappij, tegens onzen naasten,
onze huisgenooten en overigheden betroffen en
wanneer zig onze goede naam en eer op de
vervulling van die pligten der menschlievendheid
grondden. De pligten van eenen mensch,
van eenen burger, van eenen Vaderlander, als het
gewigtigfte doel onzer handelingen waargenoomen
wordende zouden den Staaten en het menschlijk
geflagt eene mogelijke gelukzaligheid verfchaffen.
Ik zal gelegenheid hebben meer hier
van te zeggen in de verhandeling over het
tweegevegt en het point cfhonneur.
Daar zijn nu nog wetten van den godsdienst,
welke ons in eene andere waereld eene eeuwige
ftraffe dreigen, of eene eeuwige vergelding be.
looven. Dsor deeze wetten worden wij aangemaand
onze handelingen in deeze waereld geftreng
naar het voorfchrift van den godsdienst
interigten, opdat wij het voorgefteld doel eener
gelukzaligheid in eene andere waereld niet misfen
mogen. Deeze ftraffen of belooningen na
ons leven op aarde, welke ons de godsdienst
daar als eeuwigduurend verklaart, moeten nu
zeekerlijk voor ons gewigtiger dan alle andere
zijn. Wanneer wij ons dan hier aan eenen misftap
fchuldig kennen, zoo errinneren wij ons de
eeuwige duuring der pijnlijkfte ftraffen en het
verlies der hoogfte gelukzaligheid j wij hebben
N 4 meer

*2©0 V A N D A T H E 1 W É L K M E' ft
meer berouw over die zonde dan over alk overtredingen
van tijdlijke pligten; wij worden onrustig;
wjj gelooven eene eeuwige ftraf verdiend
te hebben; ons belang lijdt ten uiterften,
Deeze ongerustheid nu, deeze verwijtingen,
deeze overtuiging van onzen misflag heeft men
het Geweten genaamd.
Men zal mij tegenwerpen dat het berouw
over onze zonden niet om de verbeurde belooning
of de te vreezen ftraf, maar om de belediging
van eenen oneindig volmaakten . God
ontftaan moet, dat ons daarover een welgefteld
gewisfe zal knaagen. Ik weet dat men dit een
volmaakt berouw noemt; maar ik weet ook
dat, bij het denkbeeld van deezen God , gelijk
bij alles in de waereld, ons belang ook mede
inrekening koomt. Bij alles vreezen wij ftraffen
, berisping, verachting of hoopen belooning,
of, goedkeuring, eer, gelukzaligheid. Zonder
zulke eigenbaatige drijfvederen, het mag dan
wezenlijk of gewaand goed of kwaad zijn, zouden
wij niets goeds onderneemen, zoo lang wij
menfchen zijn; zelfs de eer, naar welke men
ftreeft, van eene belanglooze daad gedaan te
hebben noemt men eigenbelang.
Die zig nu duidlijk genoeg voorftelt wat lugtftreek,
opvoeding, wetten en omftandigheden
van de menfchen maaken kunnen, die zig over
het algemeen met de gefchiedenis en doeleinden
der menschlijke handelingen wat naauwkeuriger
heeft bekend gemaakt, zal ligtlijk befluiten
dat

G E W E T E N N O E M T . 201,
dat Geweten geene van de Natuur aangeboren
overtuiging van het goed of kwaad, of een ander
bijzonder principium zij. Alles koomt flegts
daarop aan of bij ons de opvoeding , of het temperament
met eene daad tegelijk het denkbeeld
eener zonde verbonden hebbe;ofwij, namelijk,
gelooven daar mede de oneindige Godheid beledigd
en dus eene eeuwige ftraf verdiend te
hebben. Het koomt daarop aan of men ons van
de jeugd af aan ingeboezemd hebbe dat het
konijntjen een onrein dier zij, of dat het zonde
zij een verflikt dier te eeten, of zonde een
dier te nuttigen , dat niet visch heet, of de
grootfte zonden een dier, welk het ook zij, te
dooden. Men prente een kind in dat het zonde
begaat als het brood op den grond laat vallen,
zoo zal het, als het brood wegwerpt, een in_
wendig verwijt over zijne overtreeding, eenen
knaagenden worm van het gewisfe gevoelen ,
welken het zigzelf geeft, als het wegens de hel
beangftigd wordt. Als het gewisfe iets aangeborens
ware, dan zou deeze aangeboren overtuiging
zoo menigerlei zijn als 'er volkeren, godsdiensten
en temperamenten zijn.
Bij een zeker Noord - Amerikaansch volk
trouwt men zijne dogter en zuster ; men neeint
ligt vrouwen en zendt die ook even ligt weder
weg. Zekere wilde volkeren geeven zig uit
onweetendheid en verzaagdheid den dood; Heidenfche
Wijsgeeren hebben het met grootmoedigheid
en overleg gedaan. De menfchen -
N 5 eeters

SOS V A N D A T H E T W E L K M E N
eeters Aagten eenen mensch met de grootfte onverfchilligheid.
Daar zijn volkeren , van welke
GARCILASSO enVossius voorbeelden verhaaien
, die de vrouwen, welke zij gevangen
kreegen, tot bijwijven gebruikten en haare kinderen
tot hun dertiende jaar mesteden en dan
met de moeder opvraten. Als deMexicaanfche
priesters lust hadden een feest te geeven, dan
zeiden zij dat hun God Vislipuüi dorst hadde
en terftond wierdt 'er een gevangene aan den
voet van zijn beeld geflagt. Bij veele volkeren
was het weleer het gebruik vreemdelingen
ten offer te Aagten; men verhaalt dit zelfs van
de Romeinen dat zij twee Grieken en twee
Galliërs geAagt hebben om de minnarijen van
drie Vestaalfche priesteresfen daardoor bij de
Goden te boeten. JEPHTA Aagtede zijne dog»
ter. De Braminen laaten, uit hunne zugt voor
de zielverhuizing, geen infekt vrijwillig dooden
; maar zij laaten de Ieevende weduwen met
haare verdorven mannen verbranden, opdat de
mannen zig in de andere waereld nog van haar
zouden kunnen bedienen. BRENNUS zeide,
toen hij tegens het Kapitool optrok, tot de
Romeinen: gij onderneemt in het geheel niets
zeldzaams of onrechtvaerdigs, als gij uwe nabuuren
beftrijdt en onderwerpt, of u hunne
goederen toeeigent, gij handelt naar de oudfte
aller wetten, dat is, naar die, welke den fterta
ften de goederen van den zwakften toewijst. —
Alle deeze dingen zijn bij ons, volgens de op-

G E W E T E N N O E M T . 20$
voeding van het gros der menfchen, onvergeeflijke
misdaaden: zoo zij zig daaraan fchuldig
bevonden,zou hun een knaagend gew isfekwellen;
terwijl ondertusfchen de hier genoemde
menfchen en volkeren bij zulke handelingen
altoos in de genoeglijkfte rust van hun gemoed
geweest zijn.
Bij lieden van tederer zintuigen zijn het gevoel
en de inbeeldingskragt veel fijner en le*
vendiger dan zij bij ruuwere vezelen en werktuigen
zijn. Lieden, welke meer gevoel en inbeeldingskragt
dan andere hebben, kunnen van
toekoomende , of tegenswoordige dingen veel,
fcherpere en levendigere gewaarwordingen of
denkbeelden hebben; daarom zullen zij ook des
te meer het verlies of het bezit eener gelukzaligheid
weeten te gevoelen ofte fchatten; daar
van daan zal bij hen ook dat, hetwelk men gc~
yisfe heet, des te gevoeliger zijn. Men vergelijke
eene tedere dame en eene ruuwe boerenvrouw
; beiden zullen eenen even gelijken ramp
geleden hebben. De dame zal in onmagt vallen,
de boerin zal door enige traanen haare
droefheid te kennen geeven. Even zoo verfcheiden
zouden, in geval eener overtreding,
de verwijtingen van het geweten bij beiden zijn,
vooronderfteld egter dat beiden in dezelfde
grondbeginzelen van godsdienst opgevoed waren.
Miltzieke, vrouwen met opftijgingen gekweld
, vuurige en zwaarmoedige menfchen
zijn over het algemeen gevoeliger dan andere;
el.

2Ö4 V A N D A T H E T W E L K M E N
elke kleinigheid ontroert hen ; zij worden daarom
ook door verwijtingen van het geweten, ligter
dan andere, in angst en onrust gebragt.
Als men nu nog aanneemt dat bij iemand door
eene fterke droefgeestigheid de vloeibaare en
vaste deelen van een lighaam bedorven zijn,
waardoor bij hem een natuurlijke aanleg tot
eene bedendige angst en rustloosheid ontftaat,
zoo zal hij in eenen grooten graad beangst van
geweten zijn; dat hij zegt of onderneemt zal
hem bijna alles als zonde voorkoomen en eeuwige
angsten veroorzaaken; hij zal de ongerustfte
boetvaardige worden; hij gaat wreed met
zijn lighaam te werk , waarvan men in de
warmde landen de menigvuldigde voorbeelden
heeft, of hij beneemt zig ook eindelijk uit vertwijfeling
zelf het leven. Zeer dikwijls, als ikenigzints
ongezond word, en eene hijpocondriefche
luim krijg, gevoel ik waare angstheid des herte
, als mij zoo veele in mijn leven begaane losheden
in gedagten koomen; maar zoo dra ik mij
wederom beter bevind, trek ik mij alle mijne bedreven
dwaasheden minder aan: genoeg , denk
ik, dat ik de grenzen der eerlijkheid niet overfchreden
hebbe: Nos omnes fuo temporeftultescimus.
De verfcheidenheid van het gewisfe rust dan
op het onderfcheid der opvoeding, onzer vogten,
gevoel-vezelen, temperamenten, even gelijk
de kragt der hartstogten op diergelijke oorzaaken
gegrond is. Platonifche wijsgeeren,
die het geweten en de hartstogten enkel als
wer-

« B W E T E N N O E M T . 2

flQ

O E W E T E N N O E M T . ïCf
oefening, eindelijk, heeft in de gevoel-vezelen
eene vaerdigheid veroorzaakt, die niet zoo
ligt tot in den grond verloren wordt De
zelden geprikkelde wellust-deelen van eenen
zig onthoudenden kluizenaar zullen voorzeeker in
lang niet zoo gereed en langduurig hunnen
dienst verrigten als die eenes wellustlings, die
dezelve van de jeugd af aan in eene behoorlijke,
maar niet onmaatige oefening wist te houden.
Onze jongeling dan, die nog in zijnen
ouderdom een man is, die in de fraaie waereld
weet te leeven, is alsdan van den ouden daglooner
zoo veel onderfcheiden als een van de
jeugd af aan aan de weetenfchappen toegewijd
man van eenen anderen, die zig niet met dezelve
heeft bezig gehouden: men geeve beiden
eene nieuwe taak opteftellen, zoo zal men zien
met welke bezwaarlijkheid, hoofdpijn en vermoeijing
de ongeoefende het opgegeevene vervaardigt.
De hersfen- vezelen, namelijk, van
den eersten zijn beweeglijker, gefchikter en
meer aan oefening gewoon dan die des laatiTen.
Hieruit volgt dat ook die Platonifche verdoemenis
ftraf, die daarin beftaan zoude dat zig de
ziel
(d) VAge afoïblit le caraiïère: c'ejl un prlre qtti ne prodttft
plus que quelquesfruits dégénérés; rmtü ils fint toujours de m(mt
nature; il ft couyre de nauds & de mousfe, il devient vermi«!u t
siais il est tovjmrt chine e* piirier.

«OS V A N D A T H E T W E L K . tóEN
ziel na den dood in de haar aanhangende be*
geerten niet meer verzadigen kan, zonder grond
is. "Daaruit volgt over het algemeen dat de
hartstogten eene zekere gefteldheid en oefening
der gevoel-vezelen, der vogten, des temperaments
tot grondflag hebben.
Ik heb hier eene uitweiding over de hartstog.
ten gemaakt, wijl ik geloof dat zij met dat,hetwelk
men gewisfe noemt, veel gemeens hebben.
Een ligtzinnig, lustig, zorgloo.s mensch zal even
zulke ligte vlugtige fpooren van het verwijt
van zijn gewisfe hebben als zijne gemoedsneiging
is. De zwaarmoedige nadenker gevoelt
een aanhoudend knaagen van zijn geweten,
gelijk alle zijne gewaarwordingen aanhoudender
zijn. Men weet enigzints van waar het koome
dat men ligtzinniger of zwaarmoediger gevoelt,
als men weet dat men naar elk temperament anders
gewaar wordt. Even ook als de wellustlïng
den gierigaart en de gierigaart hem , uit
het verfchil van hun temperament, hunne opvoeding
en de uit beiden fpruitende neigingen
haat, zoo ziet ook de wellustling zijne minnarijtjens
als kleinigheden aan en berispt het onmenschlijk
geweten van den gierigaart. De
gierigaart vergeeft zigzelven zijne tegens alle
menschlievendheid ftrijdende handelingen en
beklaagt den bedorven gewetens-toeftand des
wellustlings, die bij zijne veelvuldige wellustige
zonden nog gerust leeven kan; hij zou in vertwijfeling
geraaken, als zijne ziel met het twintig-

3 Ï W K T E K N O E M T .
ïïgfte deel deezer ontugtigheden verontreinigd
ware. De Wijsgeer beklaagt de ongelukkige »
welken de rechter hunne bezittingen via juris
en falvo regresfu ontneemt; en de rechter weet
in de waereld niets godloozers te bedenken,
dan een Philofooph. Dus koomt ook op de verfcheidenheid
der neigingen en hartstogten eert
groot deel van de verfcheidenheid van het gewisfe
aan; en waaruit de verfcheidenheid van
onze hartstogten en neigingen fpruite, zal reeds
uit de voorige verhandelingen vrij duidlijk gebleken
zijn.
O VAN

VAN DE HISTORIE DER ZIEL, HAA­
RE ZITPLAATS EN EIGEN­
SCHAPPEN.
Ons vermogen van te willen, te denken, het lighaam
of deelen in beweeging te brengen wordt,
als iets dat van het lighaamonderfcheiden,maar
egter met hetzelve vereenigdis, Zte/genaamd (a).
Andere hebben enkel het vermogen van
te denken Ziel genoemd en het wezen der ziel
in het denken bepaald. Het vermogen van te
denken is reeds den ouden Wijsgeeren altoos
als het wonderbaarlijkfte aan den mensch voorgekoomen;
daarom hebben zij het in een bijzonder
wezen gezogt. „ Het moet iets wonder-
„ lijks zijn" zeiden de eerfte Chaldeefche en
Egijptifche Wijsgeeren, „ dat onze gedagten
„ teelt." Men geloofde meestal dat denken en
ziel een en hetzelfde waren. „ Eene denken-
„ de ziel", zegtPLAïo, «doet niet anders
„ dan met zig zelve fpreeken; zij vraagt zig,
,, zij andwoord zig, zij beaamt, zij ontkent zig-
„ zelve. Gedagten zijn dan eene redeneering,
„ wel-
(d) Anima vühi est Principium yolens, cogitans, imp ellens,
torpori unititm, SEKF T £lftti. PhyfmU Patfrolog. Vol. !•£.

VAK DE HISTORIE DER ZIEL-, enz. 2tj
„ welke de ziel met zigzelve houdt over din-
„ gen, die zij betragten wil."
De Grieken dagten dat het iets zeer fijns,
vlugs, vuurigs of etherisch moest zijn dat ons
doet denken, en noemden het ons Wij. Doch dat
wezen, dat in de vingeren gevoelt, in den neus
riekt, dat gewaar wordt, of dat wij met andere
dieren gemeen hebben, fcheen hun toe grover
en dierlijker te wezen en zij hebben het Psyche,
genaamd. In den grond zou hun het een zoo
zwaar te verklaaren geweest zijn als het ander.
De verborgen eigenfehappen, geheime beginzelen,
het beftaan en de verfchijningen van geefteu
hebben van ouds her hunne tijdperken gehad.
Men befchouwde dan meest altoos het denkvermogen
als het eigenlijke, wezen der ziele en
van deeze ziel zijn de wonderlijkfte gisfingen
ontftaan; daarom zegt een fchrijver met recht:
„ Het is nu reeds veele eeuwen dat de ziel zig
,, met de ziel bezig houdt, zonder dat zij daar-
,, toe geraaken kan de ziel grondig te leeren.
„ kennen."
Wat is ziel ? Het is eene hoop in beweeging
gebragte lighaamtjens of deeltjens, zeggen
EPICURUS, HOBBES, SPINOSA. Het is de
Natuur in haare beweeging, zegt T H A LES. Een
zekere DIOGENES beweerde dat de ziel een
deel van het wezen van God zeiven ware. ARIS«
TOTELES, die, gelijk iemand zig uitdrukt,
alles verklaarde en niets verftondt, zoude gezegd
hebben dat de ziel de eerfte verrigting eens be-
O 2 werk-

222 VAM DE HISTORIE DER ZIEL,
werktuigden lighaams ware; andere zeggen dat
hij gedagt heeft dat het verftand van alle menfchen
eenen het zelfde wezen ware. PLATO
enSocRATES onderfcheidden wel de ziel van
het lighaam, welke zij als de bevelvoerder
over het lighaam, of over den mensch zeiven
befchouwden; maar hunne zielen fchijnen tog
iets zaamengeftelds, en derhalven een fijnst,
Ijghaamlijk en egter eeuwig wezen te zijn. PLA­
TO leerde, na zijne voorgangeren THALES,
PYTHAGORAS, ALCMEON en andere, dat
onze zielen iets godlijks en onfterflijks waren en,
bij het verlaaten van ons lighaam, weder naar
den hemel terugkeerden, en de meeste Christlijke
leerftellingen ftammen van de Platonifche
fchool af. Veele Kerkvaders van de eerfte
eeuwen zouden geloofd hebben dat de menschlijke
ziel, de Engelen, God en alles wat men
geesten noemt, lighaamen waren; geest of
ziel, namelijk, zou niets dan een lighaam van
zulk eene fijnheid zijn, dat het niet onder het
bereik der zinnen viel, hoedanig ook HOBBES
eigenlijk de ziel verftaan heeft. Het denkbeeld
van geestlijkheid, gelijk wij het hebben, was
hem volkoomen onbekend Qa), PHILO en
AviCENNA gaven zelfs de fterren ook eene
verftandige ziel, welke egter SIMPLICIUS
maar
(a) NouvdUs Littersjres TM, /, 1771. p. 35.

HAARE ZITPLAATS EN EIGENSCHAPPEjf» Sl-f
maar drie van onze zinnen en de Heilige THO­
MAS eene gewaarwordende ziel (Animam fenfitiyam')
vergunde. De godlijke ANAXAGO.
RAS, ftaat 'er ergens gefchreven, welken men
een altaar ftigtte, omdat hij den menfchen geleerd
hadt dat de zon grooter was dan Pelopon*
nefus dat de fneeuw zwart en de hemel van fteen
waren, verzeekerde dat de Ziel een lugtachtige,
maar niet te min onfterfiijke geest was. DE-
MOCRITUS hieldt haar voor vuur, HYPPON
voor water;DIC^EARCHUS voor de overeenftemmingen
der vier hoofdftoffen. Andere maaken
van de Ziel dat PASCAL van de Natuur
gemaakt heeft, eenen cirkel zonder eind, van
welken het middenpunt overal is en welks omtrek
nergens gevonden wordt. De hemel weet,
zegt RIEDEL («), waarvoor nog andere fcherpzinnige
leeraars, de fijnspinnende SCOTUS,
de onwederfpreeklijke Doctor H A LES, de
engelachtige, de honigvloeiende, de feraphijnfche,
de cherubijnfche of ik weet niet welke
Doctor haar gehouden hebben. Uit alles blijkt
klaar dat men van eeuwig langen tijd reeds zeer
veel waars en zeer veel onzin heeft voorgeftaan
over datgeen wat men hedendaags eigenlijk
door ziel verftaat.
Enige ftoutere Wijsgeeren beweerden dat het
(a) Philofophifche EiHiothek.
03
werk-

JJJ£ VAN DE HISTORIE DER ZIEL,
werktuig onzes lighaams zoo ingerigt ware dat
het naar zijne natuurlijke ordelijke gefteldheid
leven en gewaarwordingen hadde. Andere verzeekeren
dat de naam Ziel niets anders te befchouwen
is dan als eene overeenftemming, een
muzijk of eene zaamenvoeging van enkele werkingen
der lighaamlijke beftanddeelen, of toonen.
Zoo zouden DICJEARCHÜS en ARIS-
TOXENES omtrent geleerd hebben-en omtrent
dus leert VOLTAIRE en zijn aanhang. Het
as niet bewezen, zegt LOCKE, dat eene ftof
niet ook denken konne O). Denken of gewaar
worden kan eene eigenfchap van een bewerktuigd
lighaam zijn, zegt HELVETIUS (JÏ).
Door het woord floffe verftaat hij de verzameling
van de eigenfchappen, die allen lighaamen
gemeen zijn. Het vermogen van gewaar te
Worden, zegt hij, kan (gelijk AttraStio, Solidi«
•tas, Impenetrabilitas) eene eigenfchap van alle
lighaamen zijn, welke zig egter flegts iri de bewerktuigde
lighaamen der dieren uitwendig
vertoont (/). Men leeze hier wederom het ftukjen
fc_ ii . •
Xa) Lib. IV. Cap. JK
OO Discours I. Chap. 11. de VEsprit.
(/) Qjiand Vlmmme tont entier ne feroit que matiére, il n ,
en
feroit pas moins parfait, til moins appellé tl Vimmortalité. BON-.
NE T.
L'extenjion n'ejl pas une proprieté de la matiére fcule, mail
celle de tout ce qui cxisle; natte amt existe, ettc efi dom étcndue,
D. CANOiMI.

HA MIE ZITPLAATS EN EIGENSCHAPPEN. 2.1?
jen over de eigenlijke kragt, waardoor wasdom en
voeding ontflaat.
Nu vondt men nog enige zwaarigheid te verklaaren
, wanneer en op welke wijze de ziel
met het menschlijk lighaam véreenigd worde?
De eene onderftelling volgt altoos uit de andere
, zoo dra men eens lust tot wonderbaare ondcrftellingen
gekregen heeft. De ziel of het
denkend wezen, zeggen fomniige, moet reeds
met het manlijk zaad in het eitjen der moedei'
koomen. Zij koomt eerst na enige maanden in
het kind, terwijl het in het lijf zijner moeder
Wast, zeggen weder andere. Zekere Godgeleerden
beweerden dat zielen door zielen geteeld
wierden. ÏERIULIIANÜS -iaat haar in eene
regte lijn van de ziel van ADAM afdammen.
_ Man heeft altoos allerlei verkeerds
van zaaken gezegd, van welke men niets zee.
kers wist. Van waar koomt het, twistede men
zeer lang en zeer geleerd, dat in den winter
de kelders en bronnen wanner en in den zomer
kouder zijn ? Dat koomt daar vandaan, en daar
van daan of daarvandaan, zeiden de fijne geleerden.
Een man, die Natuurkunde verftondt
en goed verftand bezat, bewees nu ontegenzeglijk
dat de kelders noch in den winter warmer,
noch in den zomer kouder waren, dat deeze
meening enkel uit eenen valfchen waan en eene
misleide gewaarwording fproot en nu wil geen
mensch m;er over die fijne zaak gefchil voeren.
O 4 **'

6l5 'VAN DB HISTORIE DER ZIEL,
De gevoelens zijn niet minder verfcheiderc
geweest over de zitplaats der ziel: „ De ziel"
zegt HE LM ONT, „ is een zeker licht ; zij
„ heeft haaren zetel in den bovenften mond van
de maag, of in de ftreek van het hart-kuiltjen,
waaruit zij, als uit een middenpunt haa-
„ re licht-en levens-ftraalen door den levens-
,, geest Archaus, die het werktuig des levens-'
„ lichts is, uitzendt." DESCARTES heeft
bij de menfchen de ziel in de pijnappel-klier
gehuisvest; LA PEIRONIE heeft haar, naar
CAMISITJS, het corpus callofum, het weerachtig
lighaam aangewezen. STR U VIUS heeft
haar in de verduuwings-werktuigen en andere
in het bloed gezogt. SCHELHAMMER gaf
haar het verlengde rugge-merg, VIEBISSEN
de geftreepte lighaamen, NUC.K het eivormig
middenpunt. De ziel woont in de borst, beweerden
enige; want op de borst gevoelt men,
zeggen zij, beklemming in droefheid, op de
borst gevoelt men vuur in min -geneugten. Een
van nationaalen hoogmoed opgezwollen Italiaanfche
Schrijver beweerde in plompe fcherts
dat de Duitfchers hunne zielen niet, gelijk andere
menfchen, in het hoofd, maar als muilezels
op den rug hadden. WILLIS zogt de
ziel in het begin van het verlangde merg ;
BOERHAVE plaatfte die in de mergachtige
zelfftandigheid van het brein. Weleer was het
in de fchoolen: de ziel is gantsch in het gantfche
en gantsch in elk deel. Zij was door het
m gant-

HAAEE ZITPLAATS EN EICENSCHAPPEN. £l£
gantfche lighaam uitgeftort en men noemde
haar firma fubftantialis. Ach! wisten tog die
grondig geleerde Pfychologen flegts eerst eens
waar het ding t'huis hoort, waarover zij reeds
zoo veel geredentwist en waargenoomen hebben
!
Tot geluk voor het menschlijk geflagt maaken
de dwaasheden der Wijsgeeren op verre na
niet zoo veel indruk of zulk eene gisting in de
gemoederen des volks als die der Godgeleerden
veroorzaaken. Anders moesten 'er, enkel om de
zitplaats der ziel, de bloedigfte oorlogen gevoerd
geworden zijn. Nog erger oorlogen, nog grootere
beroeringen zouden 'er hebben kunnen ontftaan
dan die tusfchen de inwooneren van Bh'
fusku en Liüput over het gewigtig gefchilftuk
of men een zagt gekookt ei aan de punt, of
aan het breede eind openen moeste? Nog erger
dan die onder de inwooneren van Schefchian
om de blaauwe of vuurverwige aap. De hemel
bewaare ons nu dat niet nog eens het gefchilftuk
over de eigenlijke zitplaats der ziel tot
eene Theologifche vraag gemaakt en met moord
en donder geftaafd worde. „ Wij moesten onze
„ verftandskragten daartoe befteeden om het
„ goede te vinden en uitteoefenen, en niet om
„ het eigen wezen van ons verftand daarmede
„ uittevorfchen" zegt LOCKE naar GASSEN-
XJI en H A L L E R naar beiden. En deeze mannen
zeggen dat recht is.
Het flot van alles wat wij met opzigt tot het
O 5 den-

VAM DÉ HÏSTÖRÏË DES ZIEL,
denkend wezen of de ziel van de beste Wijs*
geeren, zelfs van de Apollos en Alexanders in
de Wijsbegeerte geleerd hebben is ondertusfchen
nu zoo veel, dat wij, zoo wel omtrent het
aanwezen en de gefteldheid als omtrent de woonplaats
deezer ziel nog zeer onkundig zijn.
Over waarheden, welke men duidlijk en zeeker
erkent te zijn, wordt zelden of nooit ge.
ftreden. Men kan dan reeds uit de menigvuldigheid
der gevoelens de duisterheid van onze
zaak befpeuren.
De Christen Artfen, die in alles gaerne den middenweg
bewandelen, houden het nu meest daarmede
dat in het hersfen ~ merg, bij de oorfprong
of verzamelplaats der zenuwen, de zitplaats
der ziele is. Daar werkt of denkt zij,
gelijk zij zeggen, en deelt bevelen uit tot die
handelingen, welke wij willekeurig heeten.
Daar laat zij zig de verrigtingen aankondigen,
die in de uitwendige deelen of zinnen zijn omgegaan.
De Artfen hebben tot deeze onderhandeling
zekere adjudanten, een zeker bovenniaaten
fijn, vlug, onzigtbaar wezen veraonrien,
welk in de holletjens van de tederlïe
zenuw-vezelen, onder den naam van Zenuwgeatcn,
als een middelding tusfchen geest en
lighaam tot den vaerdigften dienst der ziel gereed
is. Doch zij weeten, helaas! even zoo
weinig'grondigs van deeze zenuw-geesten als
zij van de ziel zelve weeten.
Ik zal hier, met verlof van alle Artfen, herin.

HAARE ZITPLAATS EJJ EIGENSCHAPPEN. 2Ï$
inneren dat een punt of eenfioek in het brein,
waarin een geest zou opgefloten zijn, even zoo
ongerijmd zoude kunnen fchijnen als of men
hem in de maan verwezen hadde. Een ding,
dat eene zekere plaats inneemt, of dat een zeker
vertrek bewoont, zal altoos een lighaam -
lijk ding zijn, het mag dan uit zulke fijne deelen
beftaan als het wil; het zal eene zekere
grootte, eene zekere afmecting hebben. Naar
het gevoelen onzer Artfen woont de Ziel in het
brein, aan de plaats daar alle de zenuw-draaden
te zaamenloopen, omtrent Zoo als eene fpin
in het raidden van haar web zit. Eene vlieg,
of iets anders, mag eene draad van het web
beweegen waar het ook zij , zoo zal de fpin
deeze geringe fchudding merken en of op den
buit toevliegen, of naar goedvinden wegloopen,
even gelijk de Ziel de aangenaame of onaangenaame
beroeringen dier zenuw-draaden verneemt.
Ware dit egter niet even zoo goed als
de ziel in eene flesch te willen opfluiten als Eau,
dc Luce P Zouden wij niet die bedriegers gelijk
zijn, die ligtgeioovige wilden opdringen dat
zij in hunne lederen valiezen of knapzakken
eenen ieder, die zulks verlangde, de fpooken
uit het huis kouden wegdraagen? Als de ziel
in het brein woont, dan is ook daar het willende,
of het willekeurig beweegende beginzel.
Nu fnijd ik de wesp den kop af en het dier
doet nog langen tijd zijn best om mij met zijnen
angel te kwetfen. Zij wil mij pijn doen.
Zou-

SKf VAM DE HISTORIE DER ZIEL,
Zouden misfchien de zielen der wespen in de
ftreek van den angel en niet ook in den kop
woonen?
Ik moet egter ook in het voorbijgaan erkennen
dat mij , menschlijker wijze gefprooken ,
over het algemeen de natuur van eenen geest,
naar het denkbeeld, dat wij hedendaags van denzei
ven verkrijgen, ongemeen zwaar om te begrijpen
voorkoomt. Ik wenschte wel dat redenlijke
Pfychologen de geesten-leer duidlijker
wilden ophelderen. Ik weet dat brandewijn
uit fijnere deeltjens beftaat dan bruin bier; ik
noem dien dan fijner of vlugger. De reuk, die
van muskus opvliegt, moet uit nog fijnere deeltjens
beftaan. Ik mag nu iets zoo fijns bedenken
als ik maar immer kan, zoo blijft het altoos
vast dat het uit onuitfpreeklijk fijne deeltjens
beftaat en dat het tog altoos iets is, dat dooide
eene of andere werking zig kan laaten bemerken,
gelijk de lichtftraalen op de oogen,
de ruikende deeltjens in den neus. Wanneer
men mij nu van een ding verhaalt, dat ook niet
uit de allerfijnste deeltjens beftaat, dat in het
geheel geene deeltjens heeft, men mag die dan
zoo klein denken als men wil, zoo zal ik het
naar menschlijke redeneering uit de reeks der
dingen bannen, ten minsten uit de reeks van
zulke dingen, die in onze zenuwen of ergens
anders eene werking zullen voortbrengen; ik
zoude fchier zeggen: wat niet iets is, is niets,,
Klaardenkende Wijsgeeren hebben lang beweerd

HAARE ZITPLAATS EN EIGENSCHAPPEN. 23 f:
Weerd dat Ziel zoo veel was als Overeenftem*
ming , Gedag!'e , Bewceging , Duuring, Tijd,
Leven, Dood, of dat zij de werking of de uitkomst
van werkende oorzaaken was. De Geest,
zegt BONNET en enige Christlijke angstvallige
Wijsgeeren, zou enige fijnfte ftoife en tog tot
de onfterflijkheid beftemd kunnen zijn. Zij
zeggen dat deeze leer niet tegens het Euangelie
ftrijdt, wijl in hetzelve flegts van de onfterflijkheid
des menfchen en niet van de onfterflijkheid
der Ziele gefprooken wordt. ' Daar zou
dan een deeltjen der ftoffe voor de eeuwigheid
bewaard kunnen worden. Waartoe?
Men ftrijdt ook daartegens dat juist het den»
ken als het wezen der Ziel befchouwd wordt.
Gij verwondert U, zeggen de Wijsgeeren ,
over het vermogen van denken en Gij noemt
het Zieh Is het gewaarworden, het gevoel in
het kleinst infekt, zeggen zij, niet even zoo
wonderbaarlijk als het vermogen van te denken
in het brein van eenen NEWTON? Is de gewaarwording
niet even zoo wel een onvergelijklijk
konstftuk des Scheppers? of,zou H E L ­
VETIUS zeggen, is denken iets anders dan gevaarworden
? Daaruit dat alle gevoelende zenuwen
naar het brein loopen volgt even zoo
weinig dat daar de denkende ziel woone als men
daaruit bewijzen kan dat zij in het hart woont,
wijl uit hetzelve de oorfprong van alle beweeging
der vogten koomt? De maag is gevormd
om te verteeren, het oog om te zien, het oor
om

523 VAN DE HISTORIE DER ZIBI,,
om te hooren ; zekere deelen dienen tot het
teelen van onze gelijke; het hart is beftemd
tot de beweeging van het bloed en het brein
om te denken. Ziekten van het gemoed ge»
voelt men in het hart-kuiltjen. Waarom hebt
Gij, zeggen nu de Wijsgeeren, uw verteerend,
uw hoorend, uw gevoelend wezen ook niet tot
zielen gemaakt? Kan uw denkend wezen het
oor, de maag, het hart gt?bieden ? Als uwe
Ziel, zeggen zij verder, het denkende wezen
is, zoo zou men gelooven dat zij in een afgehouwen
hoofd, dat dikwijls nog, na deszelfs
fcheiding van het lighaam, huppelt, met de
lippen klappert, gelijk ik zelf gezien heb, en
in welk het weerachtig lighaam, de plaats van
de oorfprongder zenuw-vezelen, de pijnappelklier
, of wat men anders tot de woonplaats
der Ziele maakt, nog lang onveranderd blijft,
ongemeen levendig denken moest. Uw hoofd
moest het hoofd vanORPHEus gelijken, dat
nog een liedjen zong, toen men het in het water
van den Ibrus wierp. Als uw hoofd van
uw lighaam gefcheiden is, dan is vermoedlijk
uw vermogen van te denken weg; maar het
hart heeft nog gevoel en prikkelbaarheid. Als
de beweegingen der fpieren werkingen der
willende ziel zijn, zoo verklaare men hoe het
gefchiede dat wij, bij eenen pnvoorzienen
fchrik, bij eene kanon-fchoot in de hoogte
fprlngen, alle ledenmaaten beweegen, dingen
vatten of van ons werpen, zonder dat zulks de
ge.

HAARE ZITPLAATS EN EIGENSCHAPPEN. 253
geringfte werking van onzen wil was. Men
heeft van fchrikken onvoorziene proeven van
ongelooflijke kragt gezien. Eene zwakke vrouw
wees eenen fterken bedelaar af; de fchurk greep
naar zijn mes. De vrouw vatte in eenen buitengewoonen
fchrik den kaerl aan en droeg hem
lugtig de deur uit. Wij zien eenen mensch van
eene hoogte ftorten; wij gevoelen terftond den
val in alle onze ledenmaaten en fpringen toe v
of grijpen naarhem, zonder overlegd te hebben
dat wij helpen willen. Kan men dit werkingen
eener willende ziele heeten?
Wij laaten den Wijsgeeren hunne grillent
De Hardouins zouden hen voor Atheisten uitfchelden
en eene halve eeuw tegens hen op elken
dorps-kanzei prediken en hunne voorvaders
zouden hen hebben laaten verbranden.
Wij ondertusfchen zouden egter den Wijsgeeren
zoo veel toegegeeven hebben dat het juist
nog niet, gelijk veele gelooven, onweêrfpreeklijk
bewezen is wat door Ziele eigenlijk verftaan
moete worden en of de zetel der Ziel in
het brein, en of het vermogen van te denken
de wezenlijke Ziel zij? DESCARTES dwaalde
met te gelooven dat hij altoos dagt. Daar
kunnen tijdftippen zijn, wanneer wij in het geheel
niet denken en wanneer de Ziel egter nog
moet voor handen zijn. Men bedenke hier den
toeftand eener flaauwte, of van zekere epileptifche
of andere ziekten, bij voorbeeld, den zinvang,
welke voorheen de toeftand der-verrukte
was,

824 VAN DE HISTORIE DER ZIEL,
was, waardoor de mensch in het midden zijner
reden van de ziekte overvallen wordt, Hij
blijft enigen tijd in dien toeftand en zet dan de
begonnen reden of half uitgefprooken woorden
weder voort, gelijk mij zeiven voorbeelden
daarvan bekend zijn. De ziel heeft dan in dien
tusfchentijd, zoo lang de aanval duurt, voorzeeker
niets gedagt. Zullen wij zeggen dat het
denken iets onverdeelbaars en dus zelfde ziele
zij, zoo zegt ons terftond de Wijsgeer VOL-
TAIRE: „ Ontleedt ons in den fteen zijne
„ kragt van naar het middenpunt der aarde te
„ vallen,of zijne beweegingskragt;ontleedt ons
„ in de roozen-ftruik het vermogen van te
„ groei jen en bloemen voorttebrengen, ontleedt
„ de ingefchapen drift van uwen hond, het
„ leven van uw paerd. Gij moet dan ook enkel
„ zielen in de beweeging van den fteen, in
„ het wasfen van de roos in het inftinft van
,, den hond vinden." Die geene moeten ook
dwaalen, welke de woonplaats der Ziel juist in
het brein bepaalen, want daar zijn leevende kinderen
ter waereld gekoomen, bij welke noch
brein, noch verlengd ruggemerg te vinden was,
en die egter eerst na verfcheiden uuren geftorven
zijn. Diergelijk een voorbeeld is in het
Jaar 1768 te Weenen in een zieken - huis gezien;
en daar zijn mij zedert nog enige diergelijke
voorbeelden bekend geworden. Daar ziju
nog andere ongerijmdheden, welke uitdeopfluiting
van deezen Geest in het brein volgen zouden.
Een

V HAARE ZITPLAATS EN EIGENSCHAPPEN. 325
Een driftige Godgeleerde, wien ik, uit grond
van mijn hart, verftand, menfchen-liefde en
alles goeds wenfche, zal het mij wel niet kwalijk
willen neemen dat ik hier over de natuur en
woonplaats van eenen Geest mijne natuurlijke
twijfelingen en phyfifche onweetendheid met alle
befcheidenheid te kennen gegeeven hebbe. Ik
neem de vrijheid hem te herinneren dat 'er nog
meer godsdienstige leerftukken zijn, waaromtrent
de Heer Theologant en ik de grootfte onkunde
bekennen moeten, bij welke de Christen
zig enkel aan de hem voorgezeide öpenbaaring
houdt, maar de Wijsgeer menigmaalen eene
onderdaanige twijfeling opwerpt, of anders, op"
eene befcheiden wijze uit phyfifche, en andere
gronden, zijne gedagten zegt; maar dit alles
zonder ooit den Theologant te vervolgen, die
ftrijdige leerftellingen leert, of Platonifche grillen
in de leer van zijnen Godsdienst inweeft.
Wie heeft ons nog uit Phijfifche gronden bewezen
hoe God de waereld uit niets gefchapen
heeft, hoe hij mensch geworden is enz? Christenen
gelooven dat, zonder 'er ooit over natedenken,daar,buiten
dat, in geloofs-zaaken het
denken eene gevaarlijke zaak is, gelijk de predikers
ons leeren. De Wijsgeer zegt: als ik
juist niet als Christen, maar wijsgeerig van de
zaak fpreeken zoude, zoo hield ik dit of dat
daar voor. In den grond is het hem vervolgens
hetzelfde of hij gelijk of ongelijk hebbe.—
Voor het overige is ons zoo wel omtrent de
P na-

22Ö VAN DE HISTORIE BÈR ZIEL,ellZ.
natuur van eenen Geest als omtrent zijne woonplaats
in den mensch, mijns weetens, door de
Openbaaring nog niets naauwkeurigs bepaaldlijk
verkondigd. Daar is ons niet voorgefchreven
of de Ziel in de hersfenen, in de maag, of in
het bloed woone. Integendeel heeft V O L T AI-
RE zelf uit de fchrift de wonderlijkfte (tellingen
over de ziel getrokken. Men zie zijne Dictionaire
Philosophique A. Ame. Of men leeze wat
zoo veele oude heilige Vaders, bij voorbeeld
IRE NiEus , TERTTJLLIANUS , TATIA-
NUS, HIEARIÜS, AMBROSIUS, van de ziel
gefchreven hebben.
VAN

VAN HET LEVEN, DEN OUDER­
DOM , DEN DOOD.
SS?
Veele Artsen en Natuur onderzoekers hebben
van de oorfprong van ons leven hedendaags
omtrent de volgende gedagte. Het wijfjen heeft
eiertjens in haare eierstokken. In het eitjen
ligt het dierkiemtjen, dat is, een allerkleinst
ftipjen, dat een onontwikkeld diertjen in het
klein voorüelt 0> Dit kiemtjen ligt hier onont-
(«) In dit ftipjen, of dier kiemtjen iaat BONNET de ziel
woonen. Alle dieren en planten zouden zielen hebben. Elk
wijfjen heeft, naar zijn gevoelen, van een voorgaand wijfjen eene
menigte deezer kiemtjens geërfd, enz. Ik waag het niet bij
zulke fijnigheden iets te willen beflisfen. Daarenboven is de
theorie der dier-kiemtjens ook nog niet algemeen aangenoo-
men. De Heer VON GLEICHEN heeft onlangs zeer veele
proeven ten besten van de theorie der zaad-diertjens genoo-
men. De historie van den jongen, wiens afbeelding ik in drie-
erleie geftalten of profilen bezitte, en wiens eene helft het lig­
haam van dén bruinen vader, de andere dat van de blonde moe­
der, in hair, oogen, handen, voeten gelijkt, is wederom cene
gewigtige tegenwerping tegens veele in zwang zijnde theorieën,
der voortteeling. Ik heb hier ovet in het ftukjen van de eigen­
lijke kragt, waardoor wasdom en voeding gefchiedtenige verklaa-
ring gewaagd.
P a

228 V A N H E T L B V E N ,
ontwikkeld, als fïaapende, omtrent 200 als de*
vledermuis of de huisvlieg in den winter ligt.
Het bezit eene zekere prikkelbaarheid, waarop
misfchien alleen het vlugtig deel des manlijken
zaads werken kan. Dit fijnfte deel'- des zaadvogts
alleen, als het op de wijze, die beiden de geflagten
genoeg bekend is, tot het ekjen van het wijfjen gebragt
wordt, doordringt het eitjen, prikkelt het
dfer-kiemtjen, zoo dat het begin van enige beweegïng
in hetzelve wordt voortgebragt. Deeze
beweeging mag nog in het eerfte begin allergeringst
en alleronduidlijkst zijn; maar zij wordt
van langzaamerhand fterker, naar maate enige
deelen toegenoomen of vaster geworden zijn.
Daar onftaat in de vloeibare deelen eene fteeds
duidlijker flingerende beweeging, hieruit eene
uitzetting der vafte deelen, eene ontwikkeling
der buisjens, ledenmaaten; daar vloeien meer
voedzaame vogten naartoe; daar ontftaat over
het-algemeen dat hetgeen men Wasdom heet,
welke bij de Physiologisten duidlijk en omftandig
genoeg behandeld is, of ten minften behoorde
te zijn.
Van de prikkelbaarheid (Irritabilitas, Con.
tractibilitas) zal ik enige voorbeelden aanvoeren.
Beweegingen, die noch van de ziel, noch
van den invloed der zenuwen koomen, worden
hier-
(a) Zie de meergemelde Verhandeling over de eigenlijke kragt t
waardoor wasdom en voeding-.:gefchiedt.

£>EN OUDERDOM DEN DOOD. S2£
hiertoe gerekend. Ik heb dikwijls reden dat
men kikvorichen-pooten, verfcheiden uuren na
dat zij afgekapt of afgerukt waren, met zout
beftrooide, als wanneer 'er een hevig trekken
en eene lang aanhoudende beweeging in dezelve
ontftondt. Wanneer reeds alle gewaarwording
bij den mensch ophoudt, zal de beweer
ging van het hart weder herfteld worden, wan*
neer men warm bloed, water; lugt in hetzelve
inlaat.(» Het uit het dier gerukte hart begint
door zoodanig eene prikkeling wederom in beweeging
te koomen. Het hart van het kieken
in het ei was reeds gantsch ftil; men legde het ei
in warm water, het hart begon wederom te beeven
en zig te beweegen. De prikkelbaarheid
van de vledermuis, van de huisvlieg en andere
dieren, moet door de koude in den winter verdoofd
zijn; zij wordt door de warmte weder
opgewekt; daar vertoont zig weder beweeging,
pmloop, leven. Deeze proef gelukt ook in
den winter bij de kagchel. Poch men moet
*
, : :
•' id i-v IUJL tij. - ioq ::;.-9P T
(/) Dié da bekwaamheidbezace een dood dier warm bloed,
Svater,of liigt in liet hart te brengen 2011 zoo terftond de bewee-
jing van het hart weder hei-Hellen; hij zou den bloeds omloop
en het leven herltellen, als de nodige deelen nog onbefchadigd,
de vogten nog onbedorven en de verftoppingcii in de aderen',
de longen, of in andere deelen wegtencemen waren. Hierin zou,
men het onderfcheid tusfchen onmagtige, verflikte en andere, die
ivcder opgewekt worden, en tusfchen verftorvene kunnen zoeken,
V 3

230 V A N H E T L E V E N,
opmerken dat deeze prikkelbaarheid dikwerf
betreklijk is. Zoo zal misfchien het bloed het
gefehiktfte middel wezen om het hart van den
mensch te prikkelen en de warmte bij zekere
diertjens ofinfekten. De gezigt-zenuwen prikkelt
hét licht; de gehoor-zenuwen het geluid;
de reuk zenuwen de riekende dingen. Braakwortel
prikkelt, de maag-, rhabarber de darmen.
Van ingelaaten lugt wordt het hart het fterkst
geprikkeld.' De pisblaas ondervindt van de
fcherpe pis flegts eene maatige prikkeling ;
maar de prikkeling wordt fterker en pijnlijk ,
als 'er warm water in de blaas gebragt wordt.
Warm water heeft dikwijls de maag tot braaken
geprikkeld. Het manlijk zaadvogt mag
misfchien het regte prikkel middel voor het
dier kiemtjen zijn, even gelijk een ander man.
lijk werktuig de gefehiktfte prikkeling veroorzaakt
om de vrouwlijke eitjens en deelen in behoorlijke
beweeging te zetten. Het een dier
heeft ook prikkelbaaref deelen dan'het ander,
gelijk ook het een deel van hetzelfde dier prik-
Kelbaarer dan het ander is. Het hart van een
kikvorsch floeg,door het inlaaten van lugt,enige
uuren voort. Ook is deeze prikkelbaarheid
naar het onderfcheid des ouderdoms en des ge»
flagts onderfcheiden. Het kind is veel prikkel-
-baarer dan de grijzaart; daarom gefchieden
ook de kloppingen van zijn hart veel fneller.
De dame is prikkelbaarer dan de boeren knegt.
Het dier-kiemtjen wordt dan door het zaadvogt

DEN OUDERDOM, DEN DOOD. 23!
vögftot zijne eerfte beweeging, tot zijne ontwikkeling
geprikkeld. Het begin^ van den
mensch begint zig te vertoonen; hij wast; hij
koomt ter waereld. Nu ondervindt hij de werkingen
der voedingsmiddelen, der lugtftreek,
der°opvoeding en van dat alles, waarvan wij
tot hier toe gefprooken hebben- Wanneer men
nu uit hem, naar de.verfcheidenheid zijner
opvoeding, van zijn temperament, der lugtftreek,
die hij bewoont, der levenswijs, die
hij volgt, 'of van een minimum, een meer of
minder volkoomen mensch van zijne foort heeft
laaten worden, zoo koomt hij eindlijk tot den
ouderdom, tot het afneemen zijner bekwaamheden
van lighaam en geest en fterft.
Het is bekend dat ons leven hoofdzaaklijk in
den omloop van het bloed beftaat. Het bloed
koomt van de deelen des lighaams uit oneindig
kleine adertjens geduurig in grootere en eindelijk
in de twee groote holle aderen terug in de
regter herts - holligheid; hieruit wordt het door
de longen-flag-ader in de longen gedreven;
van daar koomt het door de longen-bloed-aderen
in de flinker holligheid van het hart, uit
deeze door de groote flag-ader en haare ontallijke
takken en verdeelingen weder in alle deelen
des lighaams. Zoo lang deeze omloop in
'orde gehouden wordt, zoo lang leeft de mensch;
hij wordt wederom uit zijne onmagt of verflik -
king tot het leven opgewekt, als deeze omloop
weder te herftellen is. Maar juist deeze be-
P 4
ften
"

»S? V A N H I T / L E V E N ,
ftendige omloop bereidt ojis eindelijk tot den
dood. De vaste en vloeibaare deelen worden
door denzelven zoo bedorven en afgefleten, dat
eindelijk het gantfche werktuig niet langer in
ftaat kan blijven.
Als het hart zijn bloed door de flag-aderen
drijft, dan moet eerstlijk het bloed voorwaarts
geftooten worden; ook moeten de wanden der
aderen uitgezet worden. Door den aanhoudenden
bloeds-omloop, of door de aanhoudende
drukking van het bloed op de wanden der
flag aderen, worden deeze wanden meer en
meer digter en fterker; wijl de zeer kleine vaat •
jens, waaruit die wanden beftaan, of door verlies
, of verdikking van dezelver vogten eindelijk
vergroëijen en vafter wanden maaken, die bij
zeer oude luiden meefmaalen kraakbeenig of
gantsch beenachtig gevonden worden; elke vezel
van deeze wanden wordt eindelijk drooger,
vaster en digter: fterker wanden maaken nu
eenen fterkeren wéderftand tegens de kragten
van het hart; of het hart, 'twelk buiten dat gp
eenen volwasfen ouderdom naar evenredigheid
van het lighaam geringer geworden is dan het
in de kindsheid was, verliest meer kragten, terwijl
het, door het voordrijven van die bloedkolom,
deeze fterkere. wanden der flagaderen
verwijden moet; eindelijk kan het deezen wéderftand
niet meer overwinnen. Deszelfs prikkelbaarheid
is tct hiertoe daaglijks verminderd ge.
worden; het wordt zeldzaamer tot zaamentrek-
king

DEH «OÖERDOM, DEN DOOD. 233
king of onrlediging van het bloed aangeprikkeld
, waardoor het bloed, bij eenen traagen om»
loop, meer tijd tot verdikking of ftremming wint.
Door den langen omloop zijn ook buiten dat
de vogten fcherper, dikker, rijker aan aardp
geworden. Eindelijk kan het zwakker hart het
dikke bloed niet meer door de ftramme vaten
van zig ftooten; het beproeft om door meerdere
ftooten, na krampachtige prikkelingen, dat
te weeg te brengen dat het in eene zaamentrekking
zoude hebben moeten voortftooten,
waardoor enige hartkloppingen, afgebrooken
pols en eene ligte angftigheid, ook in eenen
hoogen ouderdom, yolgen moet. In het eind
bezwijkt het hart onder zijnen last; daar ont»
ftaat een zagte dood des puderdoms, .gelijk
Co RN AR o dien ondervondt.
De dood des ouderdoms is meest de zagtfte
wijze van fterven. Wij kunnen egter vroeger
of laater dien dood ondergaan , naar maate,
namelijk, de ftramheid of droogheid onzer' vaten,
de onbeweeglijkheid der vogten vroeger
of laater tot ftand koomt. VAN SWIETEN
zag eene vrouw, die nog geene veertig jaaren
oud was, welke, zonder ziek te wezen, binnen
twee jaaren zoo uitdroogde, dat haar flegts de
rimpelige huid over de beenderen overig bleef,
dat men misfchien de ouderdoms ziekte mag
noemen. Zoo weeten wij ook dat dieren des te
eerder de uitwerkingen des ouderdoms gevoelen,
hoe heviger zij, van de jeugd af aan,'ge-
P 5 oe-

'fi'34 V A N H E T L E V E N ,
oefend worden of naar hun voedzel en levenswijs
is, daar, ondertusfchen , de Amerikaan
langer dan andere leefde, wijl zijne lugtftreek
'en -'zijn (temperament vogtig en zijn gemoed
zorgloos was, of oók, wijl hij, daar hij niets
zouts eet, minder fcherpte in de vogten hadt,
gelj|k men ook minder dierlijk zout i uit zijne
Vogten dan bij andere menfchen verkregen heeft.
Men weet over het algemeen van het dierlijk
lighaam dat deszelfs vogten door den geftadigen
omloop en door meer gezouten fpijzen geduurig
taaier en fcherpcr worden. Van de fcherpte
der uitgewaasfemde deelen koomt het dat de
oude vrouw het bij haar liggende kind bleek
en ongezond maakt, en dat HA LI. ER eenen agter
zig koomenden ouden mensch kan ruiken.
Het is eene algemeen bekende werking des
ouderdoms dat onze zinnen even als onze kragten
afneemen. Wij weeten hoe het gevoel, de
fmaak, de reuk gefchiedèn. Daar zijn zenuwtepeltjens
of voelkorreltjens, welke onder de
opperhuid, die wij Epidermis heeten, in een
zeker flijm of vógtigheid liggen en van de uitwendige
lighaamen geroerd worden. Deeze
opperhuid kan door langheid van tijd, door
zekere drukkende oorzaaken dikker of harder
werden; het flijm of de vógtigheid, die het
voelkorreitjeu omgeeft, of week houdt, kan
taai of droog worden; de zenuwen zelve kunnen
drooger, derzelver huid dikker, derzelver geesten
(als zij die hebben; taaier, minder en on-
be-

OEN OUDERDOM, DEN DOOD' 2
35
beweeglijker worden, waardoor flegts het gevoel
verminderd wordt. Men kent zekere deelen
aan den mensch, welke door veele onder
een fijn huidjen liggende gevoeltepeltjens zeer
gevoelig zijn: zij worden eindelijk zoo ftomp
of ongevoelig, dat zij naauwlijks nog fpooren
dier prikkelingen gevoelen, die dezelve in de
jeugd bijna tot razernij bragten. En dan eerst
roept de negentigjaarige Generaal in vollen toorn
enige jonge officieren,'die met meisjensdartelheid
bedreven, toe. Is dat het voorbeeld'datikugeeve?
Zoo verdwijnt de eene zin na den anderen!
De fmaak - tepeltjens op de tong verliezen van
hunne gevoe;igheid, of de vógtigheid, welke dezelve
omgeeft, neemt eene fcherpte aan; beiden
oorzaaken verminderen het naauwkeurig gevoel
van den fmaak; want dat alleen is voor ons
fmaaklijk, wat ziltiger dan de vógtigheid va n
onzen mond is; en dat is fmaakloos, 't welk
niet zoo ziltig als die vógtigheid is. Hoe ziltiger
nu de vógtigheid in onzen mond wordt,
hoe minder fmaaklijk ons de fpijzen zullen
voorkoomen , gelijk het den wijnzuiperen en
anderen gaat. Even zoo verminderen ook het
gezigt, de reuk en het gehoor,'door eene ver.
harding of andere gebreken der huid, der vogten
] der zenuwen enz. geftadig in den ouderdom.
De oude vrouw wordt aan het naaikusfen
genodigd zig van eene bril, die verraderes
haarér klimmende jaaren, te bedienen.
Wij

235 V A N H E T L E V E N ,
Wij moeten met eene fterker ftem fpreeken,
zal ons de grijsaart hooren. Het geheugen zal
zig bijna geheel in het door den ouderdom uitgedroogde,
brein verliezen. De zenuwen, het
hersfenmerg verliezen hunne natuurlijke beweeglijkheid,
hunne gevoeligheid; of, hoort
gij dat liever , de zenuwgeesten worden, bij
eenen zwakken en langzaamen bloedsomloop,
in geringere hoeveelheid afgekleinsd. De zenuwen
zijn daardoor onbekwaam om de uitwendige
indrukzelen fnel en duidlijk genoeg gewaar
te worden, cf zoo vaardig als voorheen beweegingen
te werk te ftellen; want het is zeer
wel waargenoonien dat de zenuwen des te onbeweeglijker
zijn , hoe drooger zij worden.
Deeze ongevpeJigheid der zenuwen, of het verminderd
gewaarwordingsvermogen ftrekt zi^
ook tot dat uit, 't welk wij ziele-werkingen
noemen. De grjjzaart is onbarmhartiger ; hij
wordt minder door de Schoonen geroerd en
zelden in hevige gemoedsbeweegingen gebragt.
De fpieren verliezen haare prikkelbaarheid; zij
worden niet zoo ligt tot bewcegingen opgewakkerd.
Uit droogheid pf gebrek vanhetbevogtigend
vet, of van een ander vogt zijn de vleeschachtige
deelen harder en ftijver, de gewrigten onbuigzaamer,.
de huid droog, wankleurig en :gerimpeld
geworden. De aderen zijn, gelijk wij
weeten, uitgedroogd, verhard of verlieten.
De prikkelbaarheid van het hart, dat anders,
bij

BEN OÜBERDOM, DBN DOÖD. 23J
bij het invloeijen van het warme bloed, terftond
eene verwonderlijke beweeging veroorzaakte,
is verminderd geworden, gelijk ook bijna alle
deelen nu minder prikkelbaar en minder gevoe.
lig zijn. In den hoogften ouderdom wordt men
weder den kinderen gelijk. De menfchen worden
dan bijna gevoelloos. Eene ftoute vlieg
kan ongeftoord op hun aangezigt heromwandelen.
Zulke lieden gevoelen naauwlijks nog de
prikkeling van den afgang. Zij flaapen meesf,
én houden dikwijls in den ftaap op te leeven-
De gewrigten zijn ftijf, de fpieren zoo zwak,
dat zij naauwlijks meer gaan kunnen; het lighaam
is te zaamengebogen, mager en week geworden.
Menigmaal fterven 'er ledenmaatea
brandig af, daar 'er geen bloed meer toevloeijen
kan. Het ademhaalen wordt moeijelijk, langzaam,
afgebrooken. Het hart, dat de ftijfheid
dér flag-adereri niet wel overwinnen kan, wordt
gevolglijk meer uitgezet. Eindelijk wordt de
geheele omloop geftremd. Het bloed wint geduurig
meer tijd om dikker of geftremder te
worden; het hoopt in de groote aderen op, terwijl
de kleine adertjens ten deelen vergroeijen,
ten deelen voor dikkere vogten ondoordringbaar
zijn. Dus verliest, gelijk ik reeds gezegd heb,
het hart zijn vermogen om het bloed door de
ftrammere kanaalen der groote flag-aderen in de
verwijderde deelen des lighaams te drijven ; het
kan zig niet ontledigen. Het uit de longen terugvlietende
bloed kan geenen ingang in het
mat-

2 f
3S V A N H E T L E V E N ,
matte hart verkrijgen; daar ontftaat eene ftrem.
ming van het bloed in de longen , en veroor-
zaakt eene geringe benaauwdheid, die in den
dood eindigt Hij heeft opgehouden te fnuiven
de oude grijzaart, hij k> dood, zegt men dan van
hem, terwijl men hem reeds menigmaaleu als
onnut op de waereld heeft aangezien; men troost
zig daarmede, dat men zijne plaats door fonge-
re dikwijls veelvuldiger vervullen kan. Omtrent
zoo doen de Chineezen met een uurwerk als het
bedorven is ; het is dood, zeggen zij, en ver­
ruilen het tegens een ander.
Weinige menfchen egter koomen tot het doel
van eenen natuurlijken dood des ouderdoms. De
meeste worden door wanorde of ziekten voor
den tijd in het graf geftort. Ik zal nu in het
algemeen zulke foorten van dood in weinige
klasfen verdeelen.
Door enige doodlijke toevallen wordt het hart
de behoorlijke hoeveelheid bloeds of vogten, die
tot den omloop of tot het leven nodig zijn, be-
noomen, gelijk, bij voorbeeld, door fchielijke
wonden gefchiedt. Hier houdt de beweeging
van het hart, uit gebrek van het invloeijend
bloed, op: de doodfluipt, zonder enige groote
benaauwdheid, toe, behalven die misfchien uit
de belediging der doorboorde of verfcheurde
ingewanden ontftaan mag, Zoo liep een Jager
twee fchelmen na; de een ftiet hem een mes in
de borst; de Jager, die niets dan eenen flag op
de borst gevoeld hadt, liep den vlugtenden
nog

DEN OUDERDOM, DEN DOOD. 239
nog verder ageer na; hij kwam terug, en fprak
met zijnen medgezel; eindelijk zonk hij neder
en ftorf: de groote holle ader was bij het hart
doorgefneden; de invloeijing van het bloed in
het hart was eindelijk, en daarmede ook deszelfs
beweeging, opgehouden; daarvan volgde
de dood, zonder bijzonderen doods-angst. Op
eene diergelijke, maar langzaamere wijze dooden
zekere langzaame bloedftortingen, verteerende
of verzwakkende ziekten, uitteeringen,
buikloopen en diergelijke. Naar het getuigenis
van VAN SWIETEN kan een mensch in
eene heete ziekte binnen vier en twintig uuren
de helft zijner vogten verliezen. De phyfieke
doods-angst is bij zulke langzaame uitputtingen
naauwlijks veel aanmerklijker; het heeft flegts
aan de hoeveelheid en aan den invloed der
vogten ontbrooken. Men zegt meest van deeze:
Zij zijn zagtjens ontjlaapen. God trooste hen!
Andere ziekten dooden daardoor dat zij zekere
ftremmingen of hindernisfen in den omloop
te weeg brengen, zoo dat het tot beweeging
geprikkelde hart zig van het bloed niet ontledigen
kan. Zoo gefchiedt het in ontfteekingen
der longen en van andere deelen, in drukkingen,
of verftoppingen der aderen, door flijmproppen,
gezwellen, en diergelijke. Deeze is
ook de wijze van fterven, fchoon op eene fchielijkere
wijze, bij verdikkingen, verdrinking,
gehangene, enz. In deze gevallen kan zig nu,
natuurlijker wijze, het leven niet zonder groote
ang.

ï'40' V A N H E T L É V E F?,
angften eindigen; het geprikkelde hart trek'!
zig, namelijk, dikwijls en onvolkoomen te zaa<
men; het kan zijne hindernisfen niet overwinnen.
Hierbij ontftaat uit het om de ftreek van
het hart opgehoopt bloed eene ongemeene benaauwdheid.
Eindelijk fterft de zieke na den
allervuurigften doods-angst. Maar mén moet
egter ook niet gelooven dat deze angst tot het
laatfte eind van het leven aanhoudt. Ik weet de
gefchiedenis van eenen gehangenen, die weder
afgefneden en tot het leven terug gebragt wierdt»
Hij herinnerde zig eene fpoedige of oogenbliklijke
benaauwdheid, maar terftond was hem
hooren, zien, en alle gewaarwording vergaan ,
en hij kon eerst na langen tijd weder tot gewaarwordingen
, of tot een regelmaatig leven gebragt
worden. Het hoofd wordt, namelijk, terftond
met bloed opgevuld, daar hetzelve door
de afgebonden aderen niet terug koomen kan.
Het brein en de zenuwen worden van het bloed
gedrukt en onaandoenlijk gemaakt. Men gevoelt
welhaast even zoo weinig fmerten of benaauwdheid
als men bij eene beroerte ondervindt.
Dit wordt ook door de opening der gehangene
of verworgde bevestigd. Ook het fpartelen,
of de trekkingen van enige ledenmaaten
des gehangenen kunnen niet als bewijzen van
pijnlijke gewaarwordingen gelden; het zijn
werkingen van die levenskragt, waardoor de
kikvorfchen pooten of het hart zig nog na den
dood van het dier beweegen,
Daar'

DEN OUD'ERÖOM, DÉN fiOÖD. 241
Daar is nog een derde geval, waarin het hart
èn de aderen, fchielijk doorftilftaandeof benoomen
kragt der zenuwen gelamd, ongevoelig, of
Onwerkzaam gemaakt worden, bij voorbeeld,
in onmagten, in algemeene verlammingen, of
doodlijke beroerten. Hier fluipt de dood, zonder
enig angftig gevoel, toe. Men moet zig
zelfs door de vreeslijkfte ftuipen niet laateri
Verfchrikken. Welk mensch, dat met de vallende
ziekte bezogt is, heeft nog ooit over
fmerten, bij zijne hevigfte ftuiptrekkingen, geklaagd?
Ik heb iemand, na ontallijke ftuipen ,
zien fterven. Hij fprak als de ftuipen ophielden
, en Was zig geener fraerte bewust. Diergelijke
heb ik nog meer gezien. Twee beroerde
hadden veele honderd ftuipen; zij fprakeni
enigzints verward, doch zonder enig teken van
fmert te geeven. Zij zijn 'er weder van opgekoomen,
zonder dat zij zig hunne omftandigheden
duidlijk wisten te herinneren.- Iö eene
onmagt houden de bloed-aders op haar bloed iri
het hart te brengen. De onmagtige wordt dus
eerst dan weder opgewekt, wanneer door het
befprenkelen met koud water, of op eene andere
wijze, dé aderen zig weder beginnen zaamen
te trekken, en haar bloed in het hart te
brengen, waardoor dan het hart op nieuw tot
beweeging geprikkeld wordt. In doodlijke beroerten,
in kneuzingen van de hersfenen, in
verlammingen en diergelijke wordt de werking
der zenuwen op het hart en op de aderen afge»
Q broo-

242 V A N H E T L E V E N ,
fcrooken. Dus wordt zoo wel de invïoeijing des
bloeds uit de bloed-aderen in het hart, als de
uitvloeijing in de flag-aderen geftaakt. In gedrukte
of verlamde zenuwen houdt terftond alle
gevoel op. Bovennatuurkundigen, die alles zien
gelijk zij het gaerne zien willen, en niet gelijk
het werklijk is, kunnen waarlijk tot hiertoe
gantsch andere denkbeelden opgevat hebben.
„ De onmagt ontftaat," zegt SULZER 6?),
„ als de ziel op eenmaal met eene menigte
„ denkbeelden verrascht wordt." Hoe zig de
ziel bij eene duizeling bevindt is zeer ftigtlijk te
leezen bij Heer MARKUS HERZ over de Duizeling.
Nog fchooner zaaken van bovennatuurkundige
rariteiten vindt men in de verzamelingen
der ziele-waarneemeren. SULZER gelooft
zijne ftelling te bewijzen, daar hij verhaalt dat
zelfs ook op al te groote blijdfchap of fchrik,
welke uitvallen der ziel zouden zijn, onmagt
volgen kan. Doch men kent nu al te wel de
lighaamlijke veranderingen, waardoor onmagt
ontftaat; en zelfs ook de hartstogten zouden
geene onmagt kunnen veroorzaaken, als zij niet
diezelfde ftremming in het bloed te weeg bragten
, f
gelijk bij veele eene hevige pijn, kramp,
ftank, kolen-damp, of wat het ook zijn mag.
Zoo dikwijls ik aan eene gevaarlijke omftandigheid
(*)-Firaiscks Philofofhifchs Schriften, 117%.

DEN OUDERDOM, DEN DOOD. 343
beid van mijnen lijder denke, gevoel ik eene
beweeging tot afgang. Is bet de ziel, die zig
door deezen afgang van haaren angst bevrijden
wil, of is de beweeging der ingewanden uit
den invloed mijner gevoelige zenuwen op de
even zoo gevoelige aderen en darmen te verklaaren?
Ik zal misfchien in het vervolg diergelijke
omftandigheden duidlijker tragten te maaken.
Het is irriiabilitas, prikkelbaarheid. De gemeene
man noemt het niet geheel verkeerd de
levensgeesten. Irritabilitas £? reaÏÏio.
Op deeze wijzen koomen wij dan eindlijk tot
fterven, tot het einde onzes levens, waaraanwij
doorgaans niet zonder fiddering en ontroering
denken. Doch daar zijn zedenlijke en natuurlijke
omftandigheden, die ons eene ijzing
yoor den dood doen hebben. De dood fcheidt
verbonden harten, zeggen de verliefde. Hij
laat arme weduwen, verlaaten kinderen agter,
zoo zugten de vrouwen. Hij ontrukt den Staat
getrouwe regenten, voorzigtige ftaatsdienaaren,
bekwaame burgeren. Hij plaatst ons, c^dat men
voor het ergfte van alle houdt) in eene angftige
onzeekerheid wegens het toekomftige, zegt de
ijverige zielezorger.
Elk volksken zoekt hier vooruit zijne verfchillende
wegen, waardoor het zig, omtrent
deeze onzeekerheid van het toekomftige, in
veiligheid hoopt te ftellen. De Bramin belooft
toekoomende zaligheid, als het geen infekt dooden,
en ondeitusfchen de leeyende weduwen
Q % mst

V'A'tf ft I T L E' V E K,
met haare verftorvene mannen verbranden last;
De Inca laat het volk aan zigbiegten, en heeft
voor zigzelven genoeg gedaan, als hij zijne
zónden aan de zon gebiegt heeft. De Hogepriester
in Peru geeft tot zeekerheid den Kei-
2fer ën zijn geflagt de vergiffenis vooruit, als
zij lust hebben bij den hemel hunne biegt te
doen. De Indiër heeft zig met God verzoend ,
als hij, hem ter eere, jaarlijks eenen flemp maaltijd
gehouden heeft. Wie weet welke verzeekeringen
nog elke Lama, Bonze, Dervis, Faquir,
Druide, Mandarin en diergelijke luidjens
weeten te geeven, of welke bijzondere kunstgreepën
zij nog in articulo mortis in voorraad
hebben? De leidsman van gevader MATHES
laat zig dan in deze laatfte verlegenheid het
monnikskleed aandoen, en RABELAIS verlangt
een domino, omdat hij in de fchrift geleezen
heeft: Beati qui in Domino morientur. ——
}k gun eenen ieder zijne rust, en keer weder"
terug tot het geen ik van het fterven nog goeds
óf kwaads te zeggen heb„-
Voor den dood gaat gemeenlijk een heir
vreeslijke toneelen vooraf. Eene martelende
ziekte of een ander gruwelijk toeval, zegt men,
veroorzaakt ons, 'eer wij fterven, buitengewoone
fmerten; verder ziet men ftervende van angst
beeven; ftuiptrekkende beweegingen vertrekken
alle fpieren van het lighaam. De fchcidlng
van de ziel van het lighaam, bij het laatfte
affchéid, wordt buiter) dat van enige boven-
na-

HEN O U D E R D O M , DEN DOOD. 2$$
natuurkundige denkers voor ten uiterflen fmertlijk
gehouden, en dikwijls, zegt BEATE, verfchijnen
den ftervenden nog in zijne laatfte
oogenblikken, fchriklijke duivels met lange
ftaerten en hoornen, benevens vertwijfelde verwijtingen
en verzoekingen; in kort, men wil
zig gaerne alle ongemakken des menschlijken
levens onderwerpen, als maar de gruwel van het
fterven weg ware!
Ik ben voor de rust van het gemoed mijner
medeburgeren zoo bezorgd, dat ik meermaalen
waarneemingen aan het fterf-bed verzameld, en
de regte gronden nagevorscht heb, om, over
het algemeen, allen den geenen, die nog eens
meenen te fterven, tot troost te kunnen zeggen
dat zij voor den werklijken dood, voor het flerfuur
in het geheel niet behoeven te vreezen.
Men heeft zonder grond gedagt dat het fterven
fmertlijk zij- Zekere ziekten kunnen ongemee.
ne fmerten veroorzaaken; maar de dood zelf is,
als wij denzelven natuurkundig befchouwen,
niet veel meer dan eene kleinigheid. Ik zal mijn
best doen om dit, en over het algemeen de
gefchiedenis van het fterven, duidlijk te maaken.
Als men het ongeluk heeft aan een gevoelig
deel eene ontfteeking, en hierop het heet vuur
te krijgen, zoo beklaag ik den ongelukkigen;
ik neem deel aan zijne fmerten. Het ontfteekings-gezwel
drukt zijne vezelen en zet die uit;
bet brengt haar bijna tot verfcheuring. In het
vuur is deeze uitzetting op haar hoogst toppunt,
Q 3
er
»

240 » 1 » « I I LEVEN,
en dan lijdt men ook de grootfte fmert. Ik heb
lieden gezien, die aan het vuur in de darmen
leeden; zij wilden van pijn langs de muuren
opkruipen. Ik heb iemand aan eene ontfteeking
van een deel zien fterven, dat hem anders de
grootfte wellust verfchaft hadt. Hij beefde van
pijn. Maar dit bedroefd tooneel kan egter niet
altijd duuren. De hoogfte fmert moet even als
de hoogfte wellust de eerfte ophouden. Mijn
zieke kreeg, na de fterkfte ontfteeking, na het
lieet vuur, het koud vuur, gelijk bij alle gemeenlijk
gefchiedt. Nu hielde de gewaarwording
van de pijn op. „ Ik ben zeer wel,"
zeide hij. Hij fnoof wat heviger; hij begon
menigmaalen in eens te raaskallen; deeze toe.
Hand duurde wel meer dan twaalf uuren. Hij
ilorf gerust, voor de zijnen, gelijk de meeste
ftervende, onbekommerd, zonder gewaarwording;
dit is het geval met alle, die van het
vuur fterven. Op deeze wijze zag ik ook iemand
aan het vuur in de voeten fterven. „ Ik
3, bevind mij thans vrij wel," zeide hij, en
wilde, als burgemeester, geheel bedaardlijk
van ftadszaaken fpreeken. Hij bevondt zig,
naar zijne gedagten, wel, tot hij den laatften
adem uitblies. Bij de meeste, of bij alle, die
aan heete ziekten fterven, neemt men dezelfde
wijze van fterven waar. Zij fterven even zoo
gerust; zij bevinden zig even zoo wel als mijn
burgemeester. Men bevindt ook bij eene ontleedkundige
opening bijna altoos dat 'er aan
ze-

DEN OUDERDOM, DEN DOOD. «47
zekere inwendige deelen vuur is. Dan heeft
men de darmen, lever, longenrdan iets anders
met vuur aangedaan gevonden.
Nu zal men mij nog tegenwerpen dat zulke
menfchen ondertusfehen meenigmaalen fchriklijke
ftuiptrekkingen lijden. „ Het isverbaazend
„ wat dat onnozele kind nog lijden moet," zegt
dan zoo menige meêdoogende minne, als zij
deeze ftuiptrekkende bewcegingen ziet. Doch
ik heb boven reeds herinnerd dat ftuiptrekkingen
geen bewijs van tegenswoordige fmerten
zijn. Dit heb ik door het voorbeeld van lieden ,
die de vallende ziekte hebben, van enige, die
van beroerte overvallen wierden, en van andere
bewezen. Die de vallende ziekte hebben zijn
zoo ongevoelig dat zij gloeijend ijzer zelf niet
gevoelen zouden. Waarom zien wij bijna alle
kinderen met ftuiptrekkingen fterven? Omdat
hunne vezelen aandoenlijker en beweeglijker
zijn dan bij andere. Zij leeden, bij het uitkoomen
der tanden, bij wormen, bij zuur in de
maag en darmen, ftuiptrekkingen, zonder dat
zij ooit daarna over geledene fmerten geweend
hebben. Ik heb meer dan eenmaal menfchen ,
•welke uit ijslijke ftuipen kwamen, en die, als
zij alles om zig in beweeging zagen, haastig
vroegen wat hun gebeurd ware, geandwoord,
dat zij eene flaauwte gehad hadden, of bijna in
eene flaauwte gevallen waren. Zij waren met
mijn andwoord zeer wel te vreden. Ik had
flegts nog enige moeite om hun de overgeble-
Q 4 veae

248 VAN H B ï t e v E y,
vene hoofdpijn en de nedergeflagenheid der iedenmaaten
op waarfchijnlijke gronden te ver»
klaaren. Wij hebben zenuw-vezelen, die tot
het gevoel dienen, en deeze veroorzaaken fmerten,
zoo dra zij geprikkeld worden; wij hebben
andere, welke tot beweeging dienen, en deeze
maaken hevige of onordelijke beweegingen,
zoo dra zij eene tegennatuurlijke prikkeling ondervinden,
TISSOT en andere, die zig van de
hulp der zenuw-geesten bedienen, vergelijken
de gevoelende, of de gewaarwordings-zenuwen
met de terugvoerende aderen en de beweegingszenuwen
ftellen zij met de pitwaartsvoerende flagaderen
gelijk. De kragt der eerfte fchijnt bijna altoos
voor den dood verdelgd te wezen. Door de
nog overig zijnde en geprikkelde kragt der laatfte,
door de over het algemeen nog enige uuren na
den dood overig zijnde prikkelbaarheid der
fpierachtige deelen kan zeekerlijk de mond nog
laat vertrokken, en het lighaam gefchud wor-den.
Maar wij kunnen die vertrekkingen altoos
daar laaten, als zij ons geene pijn aandoen. En
op deezen grond vergeef ik eenen man, dien ik
gekend heb, zijne nieuwsgierigheid. Hij hadt
eene affchuuwelijk lelijke oude vrouw, en hieldt
zig zeer zelden bij haar op, uitgezonderd toen
zij ziek wierdt, en hij vermoedde dat zij wel
zoude kunnen fterven. ,, Ik wil nu nog eens de
„ affchuwelijkheid van haarep mond zien," zeide
hij, „ als hij door den dood vertrokken wordt."
^Iet de verfchijning van den Duivel aan het
ft erf-

BEN OUDERDOM, DE» DOOD. 249
fterf-bed zal het zoodanig gefchapen zijn als het
weleer niet den ontugtsduivel (Incubts, Succugeweest
is. Men onderdek dat de Boschgoden,
Faunen of Satyrs der Dichteren niet
anders dan groote Aapen, Oerang- Oetangs
waren. Dan viel het ligt bij zwaar bloed of
belette fpijs verteering, van Faunen of Satyrs
te droomen, die ontugt met den llaapenden
dreeven (a). De uit volfappigheid of uit het
temperament, of uit eene phyfieke oorzaak ontftaane
prikkeling tot wellust, de wellustige
gewaarwording in den droom was te gelijk met
zwaarmoedigheid verbonden, die uit dik bloei ,
uit miltziekte of belette fpijsverteering ontftaau
was. Even zoo gaat het met de verfchijningen bij
ftervende. Menfchen, die eene verhitte bloedsomloop
hebben,verkrijgen eene vermeerderde ge
voeligheid of aandoenlijkheid en eene verhitte verbeel­
de) Dit que les Anciens introdmfirent dans leur religion de\
Dcmidieux ji libertins & fi luxurieux, il dut s'y trouyer des hom­
mes & des femmes d'un temperament méltncolique, qui, oppreS'
fis durant la nuit par le poids d'un fang (pais ou tTune indiges-
tion, réyèrent que les Faunes £? les Satyr es les yioloient pendant
leur fommeil; £? ce font ces fonges, que les Latim nommeient
Faunorum ludibria, contre lefquels FLINE confeille fagement la
racine de la grande Pioine. Telle eft Vorigine det Intubes & des
Succubes, dont parient les Démonograplies modernes, qai rappor-
tent aux génies immondes ce que les Anciens attribuoient ü leurs
Satyres & ce que les Phyficiens n'attribuent ni aux uns tti aux
mtres. Recherches Philofophiques fur lts Amerkatnt, T. IL
letT. II.
Q5

2o» V A N H E T L E V E N
beelding; zij hebben menigerleie inbeeldingen.
Als nu de bloeds-omloop te gelijk met bezwaarlijkheid
of enige hindernis gefchiedt; zoo zullen
deeze inbeeldingen zwaarmoedig en vreeslijk
zijn. Als men nu van de kindsheid af aan het
hoofd vol hexen- of duivels-hiftorietjens heeft,
dan is het ook geen wonder dat men altoos
droomt duivelen of geesten te zien. De kraamvrouw,
die in eene foort van wond-koorts ligt,
koomt het voor als of eene hex haar den nieuwen
erfgenaam ontlteelen wilde, en als daarop
het kindjen door de Engelfche ziekte een mismaakt
hoofd krijgt, zoo zal het de goede moeder
ligt voor een verruild kind, voor een zoogenaamd
wisfel- of tover-kind houden. De
ftervende, of iemand, die aan eene zwaare
ziekte ter neder ligt, die nu ten uiterften voor
zijnen toekoomenden ftaat bekommerd, en om
zijne zonden vol angst is, ziet allerhande vreeslijke
duivelen met zonden listen. De koortshitte
van den zieken, die zijne gevoeligheid
vermeerdert, maakt dat hij ligt van fchrikken
zaamen trekt; zijne verhitte verbeelding is vrugtbaarer
aan wonderlijke beelden, en eene Itremming
in den bloeds-omloop, eene verftopping
of belediging van het een of ander ingewand,
eene drukking kan alle deeze beelden uit natuurlijke
oorzaaken met benaauwdheid en zwaarmoedigheid
overdekken , behalven nog hetgeen
de zieke van de zedenlijke zijde in zijne verbeelding
te lijden heeft.
Nu

DEN OUDERDOM, DEN DÓÓD. 2^1
Nu koom ik tot de gefchiede.nis der Verzoekingen
op het fterfbed, waarvoor zoo menige
vroome Vestaale zoo zeer gedugt heeft. Wat
noemen uwe Eerwaarden dan wel verzoekingen?
Ik , onmetaphyfiek mensch, daar ik de
zaak gaerne neem gelijk ik die voor oogen vinde,
ik noem verzoekingen juist niet veel anders dan
gelegenheid, gewoonte, temperament, opvoeding.
De jongeling heeft zijne verzoekingen tot vrolijkheid
en ontugt, deGrijzaart tot gierigheid,
de dikke phlegmatieke tot rust en traagheid, de
drooge cholerieke tot toorn en eergierigheid,
de kleinmoedige miltzieke tot zelfsmoord. De
oorzaak is phyfiek; zij ligt in de verfcheidenheid
der vogten, der beweegbaarheid onzer
vezelen, enz. De omgang met vrolijke meisjens
vervoert mij tot liefde, de goede wijn tot
het maaken van gedruis. De gelegenheid, benevens
enige levendigheid van mijn temperament,
het meisjen aan lijf en ziele rond f», de
goede wijn, het vrolijk gezelfchap waren misfchien
hierbij de oorzaaken mijner verzoekingen.
„ De belustheid eener zwangere vrouw," zegt
SHANDY, „ fpruit uit de veranderde gefteld-
„ heid van haar lighaam; de belustheid eener
„ vrouw, die niet zwanger is, fpruit even zbo
,, uit de gefteldheid van haar lighaam. De
OÖ Lindonette in den Nieuwen Amadis.
„ arme

252 » A U K B T L E V B M,
„ arma ziel is flegts lijdelijk en buiten alle
„ fchuld." Om mij nu niet te wijd van mijn
onderwerp te laaten vervoeren, ben ik voorneemens
liever op eenen anderen tijd van de Verzoekingen
in het algemeen, als ik mij flegts
mijne belofte weder herinnere, eene opzetlijke
verhandeling te geeven. Thans heb ik van de
verzoekingen der dervende nog iets weinigs te
zeggen.
Een zieke kan uit gewoonte, uit volheid, of
zieding, of uit eene zekere fcherpte zijner vogten,
uit de vermeerderde prikkelbaarheid der
vaste deelen, uit zijne ligging, uit onthouding,
door de geneesmiddelen en diergelijke, opwekkingen
tot wellust ondervinden. Dit wordt van
de geneesheeren voor een goed teken gehouden
, voor zoo verre het uit overvloed des zaadvogts,
uit eene wakkerheid der levens-kragten
en niet uit de fcherpte der vogten, en uit al te
groote prikkelbaarheid of beweeglijkheid van
verzwakte vezelen ontftaat. Ik herinnere mij
hier eenen zieklijken ouden man, wiens vrolijke
vrouw zig nog beftendig op dit kenteken, of op
deeze proef van fterkte beriep. Zij zeide mij
dikwerf: ,, ik geloof niet dat mijn man nog
„ fterven zal, wijl hij nog zulke fterke opwek-
„ kingen heeft.'* De man ftorf egter enige
maanden daarna, toen ik hem niet meer waarnam.
Of het nu uit de veelvuldigheid der proeyen
gefchiede, welke de vrouw in dit ftuk met
hem genoomen hadt, dan of de opwekkingen
meer

Dl» OUDERDOM, ÖÏN DOOD. i$$
meer uit eene fcherpte en zwakheid dan van
werklijke fterkte kwamen, heb ik zoo naauwkeurig
niet kunnen nagaan. Ik heb reeds ergens
verhaald dat aangelegde blaartrekkende pleifters,
welke men hadt vergeeteh afteneemen, eenen
zieken, die in eene heete koorts lag te ijlen*
zoo verre bragten dat hij zijnen eerwaardigen
arts met eene groote wit gepoederde paruik &
la grecque bedienen wilde. Hier hadden dan
de Spaanfche vliegen zulke fchriklijke verzoekingen
veroorzaakt.
Hier mede meen ik de oorfprong der verzoekingen
tot wellust gedeeltelijk aangetoond te
hebben. Doch ik verzeeker dat bij die geene,
welke door de zwaarfte ziekten verzwakt zijn,
die reeds half van den dood onderdrukt liggen ,
in het geheel niets van de aandrift tot wellust
befpeurd zal worden. Eene aandachtige Non
behoeft daarom in het geringfte niet vooraf ovér
dit gevaar in haar laatfte uur bekommerd te zijn.
wijl haar zeer zeeker de zegen over de onkuischheid
op haar dood-bed, niet zoo veel als in haare
cel bij gezonde en ledige uuren, zal te doen
geeven.
Andere verzoekingen, zegt men, betreffen
zwaarmoedige vrees en vertwijfeling. Ik heb
boven reeds verhaald hoe uit phyfieke oorzaaken
voor den dood eene benaauwdheid ondervonden
wordt. Eene uit phyfieke oorzaaken in
het lighaam ontftaane benaauwdheid kan zeekerlijk
oorzaak tot kleinmoedigende en beangftigen-

454' f A N H E T L E - V E M ,
gende gedagten geeven, bijzonderlijk als ons
denkvermogen door eene dweepachtige opvoeding,
door verfchrikkende vertellingen eenes
akeligen predikers geheel ontftemd, en flegts
aan fchrikbeelden gewoon is. Hier is de eenigfte
hulp in het goed gebruik van het gezond
verftand, in de aanwending eener gezonde wijsbegeerte
te vinden. Doch even gelijk tegens
het einde des levens alle gevoeligheid ,of gevoelbaarheid
vermindert, zco zal deeze beklemming
ook verdwijnen. De inbeelding, en over het
algemeen het vermogen van gewaar te worden
en te denken, wordt omtrent het eind des levens
meest vernietigd, en met een zullen de verfchrikkende
verwijtingen en inbeeldingen verbannen
zijn. Men fterft meest in de grootfte
onverfchilligheid des gemoeds, en is noch om
vrienden, noch nabeftaanden bekommerd. Vertwijfeling
fpruit uit een gebrek aan kloekmoedigheid,
uit verzaagdheid, die dikwijls in het
lighaam phyfieke oorzaaken heefc, en meermaalen
door verkeerde begrippen en leeringen van
God, godsdienst en een toekoomend leven,door
onbefcheiden predikers is ingeboezemd, terwijl
ondertusfchen de ongelukkige Duivel als bewerker
der verzoekingen gantsch onbillijk de
fchuld moet draagen Ik was eens bij eenen
00
Su
" quemque premis terroris imago.
ütu ! quaniuin p«:ioi mi/ira mens eosfcia donat,
fter-

DEN OUDERDOM, DEN DOOD.
ftervenden. De oogen waren gevoelloos en
fcheef op eenen zekeren hoek in de kamer, daar
het handbekken ftondt, gerigt. De fpieren van
het oog behoeven flegts aan eene zijde verflapt
of verlamd te zijn, zoo trekken zig de andere
fterker te zaamen, en dus is de geheele wending
van het oog verklaard. De omftanders en
de Heer Pater namen deeze omftandigheid van
den rogchelenden ftervenden waar. Daar in
dien hoek, bij het handbekken, zeiden zij, moet
de Duivel ftaan en zijne verzoekingeu maaken,
wijl de oogen van den ftervenden beftendig daar
henen gerigt zijn. Meer dan tien maaien hadt
de Heer Pastoor de plaats met wijwater befprengd,
gezegend, en den armen Duivel allerlei fcheldnaamen
toegeduwd, tot eindelijk de zieke ten
vollen verfcheiden was.
„ Het is voorzeeker een onvermijdlijk nood-
„ lot — het eerfte ftatuut in de Magna Char-
„ ta — het is eene eeuwigduurende Parlements-
„ aftc, mijn lieve broeder," zeide de oude
SHANDV, • „ alles moet fleryen" Maar
daar is egter dit onderfcheid in, dat enige met
koelzinnige onverfchilligheid, andere met angst
en onrustigheid, andere met overleg en tevreden-
Qfiot Jlygia, et manes infestaque Tartara vWet l
wm^ infira menfira flagellant.
fc V C A N.

Eenheid den dood te geraoet zien. Ik heb van
a
' ke klasfe menfchen zien fterven. Enige fchertften,
om zoo te fpreeken, tot hunne laatfte
ademhaaling; andere gaven zig aan den wil des
Scheppers övef, wien het behaagde hen van de
Waereld te roepen, andere ftorven in domme
onverfchilligheid. Enige beefden voor het denkbeeld
van den dood, en riepen, zoo lang zij
tegenswoordig van geest waren, om hulp. Dat'
vreeslijk fterven! Zelfs die ftervende Prelaat
verdemoedigde zig te zugten: o God, zijt mijtier
Hoogeerwaardigheid genadig!
Ik heb reeds enige oorzaaken des doodsangst
aangeroerd; ik zal de verfcheidenheid in het
gedrag der ftervende nog verder zoeken te ontleeden.
Ik heb meermaalen de grootfte werking van
de opvoeding en de gewoonte ook op het fterfbed
waargenoomen. Menfchen, die in hun leven
vrolijk en ligt van befluit waren, konden'
zig even zoo ligt bij de aankondiging van den
dood bezitten. „ Hoe lang zal ik nog leeven?"
vraagde mij eens een kloekmoedige ftervende.
„ Ik denk tot morgen," andwoordde ik. „ Laat
„ het dan mijnen heer zeggen," hernam hij,
„ en ik zal van daag van mijne vrienden affcheid
„ neemen." Hij ftorf omtrent een of twee uuren
vroeger of laater dan ik voorzegd hadt- Hij
W3s gelaaten, onderworpen, tot hij eindelijk
enigzints verward en ongevoelig ftorf. RABE-
&AIS boertte tot hij ftorf. De iugtige PETR.0-
KI-

DEN OUDERDOM, DEN DOOti. 35?
Nius ftorf gelijk hij geleefd hadt* THOMAS
• Mo RUS was vrolijk tot op de gerigtsplaats, hij
ftak zijnen kop vrolijk toe. Ik heb eenen longzieken
zoo fchertfend op zijn doodbed als voorheen
in gezelfchap gezien.
Andere hebben zig uit wijsgeerige grootmoedigheid
den dood onderworpen. Zij kennen de
onbillijkheid van de vervolgingen der waereld,
de bezwaarnisfen hunnes levens, de noodwendigheid
van het fterven ; zij ftellen zig den
Schepper als eenen goeden Vader voor. Uit
zulke gronden zien zij het einde des levens met
even zulk eene gelaatenheid te gemoet als een
wijsgeerige Staatsdienaar, na den dood van zijnen
Heer, zijne verwijdering van het Hof bedaard
vooruitziet. Zulke voorbeelden van
eenen wijsgeerigen dood zouden BRAND en
STRUENSEE gegeeven hebben of hadden zij
ten minsten moeten geeven Met blijdfchap
en fiere grootmoedigheid gong de on.
fchuldige PHOCION naar de geregtsplaats.
SOCRATES was zig eens wel beftead levens
bewust en van eene toekoomende zaligheid
over-
00 BRAND ondergong den dood als een man, als een Wijs*
geer, doch STRUENSEE was ten uitenten kleinmoedig,,
YERTAAIER.

V A N JIET L E V E N ,
overtuigd , daaruit fproot zijne grootmoedig©
wijze van fterven. Zoo fterven Wijsgeeren en
waare Helden!
— Quos ille timorum.
Maximus haud urget lethi metus: inde ruendi
In ferrum mens prona viris atiimceque capaces
LüCAN.
Eene edele eergierigheid, de hoop van roem
natelaaten kan insgelijks den dood doen verachten.
EPAMINONDAS was doodlijk gewond
en het zwaerd ftak nog in zijne wonde. Hij
bleef in deeze geftalte liggen tot hij hoorde
dat zijn volk de overwinning behaald hadt.
Hierop liet hij het ftaal uittrekken en zeide:
Hier eindigt mijn leven niet, lieve fpitsbroeders\
thans wordt uw EPAMINONDAS eerst regt geboren,
daar hij met zoo veel eere fier ft. Men
weet dat het denkbeeld van eer dikwerf alle
andere denkbeelden overweegt. Bij eentweegevegt
hebben veele van de vrees voor den dood en
het verlies der zaligheid maar al te duidlijke en be.
naauwde denkbeeldenen egterkanhet denkbeeld
_yan eer bij veele die beiden andere verdringen.
Men vegt, al gelooft men leven en zaligheid te
waagen. Men praat van looden kogelen als of
het

BBN OUDERDOM, DE ff DOOD. ZgQ
het pepernooten waren; wel te verdaan egter
dat dit denkbeeld van eer niet bij alle even
dezelfde werking doet!
De begrippen van God en van eenen toekoo •
menden "ftaat kunnen ons op het fterfbed insgelijks
gerust of ongerust maaken. De Druyden
hadden hun volk een toekomftig leven in eene
andere waereld zoo waarfchijnlijk geweetcn te
maaken dat men eikanderen in deeze geld leende
om hetzelve in de andere waereld wederom te
ontvangen/Volkeren, die aan de ziele verhuizing,
aan toekoomende wellust, aan eene weder opftanding
in een beter land gelooven , zullen
beter te vreden deeze waereld verlaaten. Volkeren
, die in het geheel geene begrippen van
eenen toekoomenden ftaat, of van onfterflijkheid
hebben, zullen insgelijks onverfchilliger bij het
fterven zijn. Ik zag eens eene ftervende, welke
de predikant van niets dan van hoop, van
verkrijging der zaligheid en diergelijke 'fprak.
Zij bereidde zig met de grootfte orde en tevredenheid
tot den dood, zij fcheen naar dat doel
te reikhalzen. Men heeft de vrugt van de voormaalige
Jefuiten-bezendingen gezien, fommige
menfchen zijn raazend geworden. Hoe fidderen
en beeven diergelijke beangftigde menfchen van
vrees en vertwijfeling bij het bloot aandenken
aan den dood!
Daar is nog eene phyfieke oorzaak, die ons
ongevoeliger of koelzinniger voor den dood
R a maakt

S50 - V A N H E T L E V E N ,
maakt. Ik bedoel fterker of minder gevoel ,
vermeerderde of verminderde gevoeligheid, die
op de gefteldheid der vezelen des lighaams gegrond
is. Scherpdenkende menfchen, ligt gevoelige
menfchen zullen van alles duidlijker
begrippen vatten. Zij zullen het verlies van het
leven, het uur des doods, of de leer van eenen
toekoomenden ftaat veel duidlijker en heviger
gevoelen en dus daardoor ook meer ontrust
worden, als hen eene goede Wijsbegeerte niet
te regt helpt. Hier zal het egter meermaalen
zijn gelijk SCHLAUKENBERG bij SHANDY
zegt: „ Het gemeene volk, zegt hij, befchouvvt
„ het te hoog de Philofooph dikwijls te
,, laag—-maar de waarheid ftaat in hetmidden."
Ruuwe plompe kinkels zijn bijna ongevoelig;
zij zijn het vee gelijk, dat van het fterven even
zoo weinig begrip heeft. Zoo ziet men veele
ruuwe boeren doorgaans koelzinnig fterven.
Zoo fterven alle gekken of krankzinnige. Even
zoo verdraagt de Rus twee honderd ftokflagendaar
de gevoeligeFranschman aan vijftien genoeg
heeft. „ Broeder! "zeide een Rusfisch foldaat
"tot zijnen makker, ,, de veldflag is verloren;
„ ziet gij niet hoe voor, agter en nevens ons
kaerels vallen? — Wat raakt ons dat", hernam
de ander, „ dat mag onze Commandant verand-
„ woorden." Voor den koelzinnigen inwooner van
Par-aguai mogen onder de Jesuiten-regeering
twaalf flagen met de geesfel - zweep, ter eere
van

DEN OUDERDOM, DEN DOOD. l6t
van de twaalf Apoftelen, bij den eenen of anderen
geringen misflag, ook flegts eene geringe
herinnering geweest zijn. Vogtige hemels ftreeken,
dikke bedorven vogten, phlegmatieke lighaamen,
grove of onbeweeglijke vezelen en diergelijke
kunnen de fpanning en aandoenlijkheid
der zenuw • vezelen bijna doen verdwijnen. Zoovindt
men Wilden in Amerika en elders, die
onmenschlijk geflaagen en gepijnigd worden
zonder enig bijzonder teken van fmert te verraaden.
Even zoo weinig zijn zij over den dood
bekommerd. Zij laaten zig zonder groote gemoeds
aandoening naar de geregtsplaats voeren.
Zij hebben over het algemeen weinig denkbeelden
en bijna geene van een gelukkig of ongelukkig
toekoomende; daarom hebben zij ook dien
zedenlijken angst niet, welke den Theologanten
kwelt, zegt DE PATJ na D'ULLOA 00
G e
*
fteld,
(a) lis ne fe débattext presque poirit en mou aitl des faites cTuns
malaiie, oü des fitites d'uxe blesfure, £? enyifagent fans ejfroi,
fans inquietude, l'ombre de la mort, £? la mort mime: l'idic de
Vayenir, auquel ils n''ont jamais réjlechi, ifa rempli leur tmagimu
tion ni d'images flatleufes, ni d'images terribles. Enfin ils ont
trop peu d'idées faBices & morales pour craindre la mort commes
un Theologien la craint.
Ce tfestpoint feulement parmi les peuples du Nord, Kaisencsre
chiz tottieslfi nctions Americaines qui hebitent versie Stid & dans
R 3 fa

3Ó2 V A N H E T L E V E N ;
fteld, men martele hen; of zij worden van eene
pijnlijke ziekte geknaagd, zoo zullen zij na het
eind dezer fmerten verlangen, hetzij het dan
door den dood of door de geneezing gefchiede.
Wij gaan nu de nog overig blijvende vraag
voorbij, wanneer eigenlijk de ziel van het lighaam
fcheide ? Zij is voor koppen gefchikt, die
in gisfingen en befpiegelingen behaagen fcheppen.
Den goeden dorppredikeren wilde ik nu
gaerne nog narigt geeven dat hun toefchreeuwen
•inarticulo mortis weinig baaten zal. Een mensch
zonder gevoel, zonder het gebruik van zijne zinnen
zal weinig gewaarwording van dit angftig
toeroepen hebben. Niet zonder lagchen ziet men
fomtijds den geeftlijken wegwijzer de ziel tot
op het uiterften met toeroepingen vervolgen.
De zieke begint te fterven: handen en voeten
zijn reeds koud en dood; de oogen zijn gebrooken
en zonder gewaarwording; de Geeftlijke vermoedt
of merkt in de ooren dezelfde ongevoeligheid.
Nu begint hij den ftervenden boven op het hoofd
toe
ia Zone Tornde qu'on obferye, au declln dele vit, tette tren-
quillitc fingulièrc qu'on nommeroit grandeur /Paine dans des hom­
mes flus brayes g> plus fiers, mais qui n'est en eux que Teftt.
machinal de leur orgmifation allerée. Recherches fhüofoyhi-
ques fur les Americains, T, I,

DEN OUDERDOM, DES D00 D. "2ÖJ
toetefchreeuwen, wijl hij gelooft dat de ziel
zig aldaar nog het langst ophoudt en misfchien
daar uit het hoofd haar affcheid neemt. Dit getuigt
egter van niets dan van onkunde en baat
even zoo veel als of men den ftervenden door
den grooten teen toeroepen wilde. Door het oog
ontdekt men zigbaare voorwerpen, door de ooren
het geluid. Een mensch mag duizend zielen
hebben, zoo zal hij egter niet kunnen zien, als
hij geene oogen heeft en niet kunnen hooren,
als hij zonder ooren is. De ooren zijn het werktuig
des gehoors en niet de hoofdfchedel. Daarenboven
ligt het edelfte deel der hersfenen, het
Cerebellum, waarin de ziel dan eerst te zoeken
zoude zijn, diep naar onderen. De Heer Paftoor
heeft dan eene verkeerde plaats gekozen,
als hij den ftervenden op de kruin toeroept.
STRUVIUSZOU op het hart-kuiltjen roepen.
Voor het overige kan men de allerwijsfte fchikking,
dat alle menfchen /Ier/lijk zijn, zoo min haare
zedenlijke als natuurlijke nuttigheid hetwisten ;
en de leer van een toekomftig leven is een heerlijk
middel om menfc