Tuinbou vir Gesondheid - Desert Soul

AFRIKAANS
Tuinbou vir
Gesondheid
Tuinbou by jou Huis in Namibië
Hierdie ontwikkelingsprojek vir die gemeenskap word in die belang van ’n gesonde nasie aangebied deur:

Hoe om hierdie boekie
te gebruik
Baie mense in Namibië het nie genoeg kos om te eet nie. Hierdie
boekie sal jou inlig oor wat jy kan doen om’n deel van jou eie
voedsel te kweek.
Baie Namibiërs het ook nie ’n groot verskeidenheid
voedsel-soorte nie. Hierdie boekie kan jou help om
meer verskillende tipes kos vir jou en jou gesin te
kry.
Die boekie kan in jou huis en gemeenskap gebruik word. Byvoorbeeld: ouers,
volwassenes, jongmense, onderwysers, gesondheidsdiens-werkers en gemeenskapswerkers
kan dit gebruik. Lees dus hierdie boekie en deel die inligting met ander.
Die boekie is ook beskikbaar in Engels, Oshiwambo, Rukwangali en Silozi.
Daar is gekleurde blokke in die boekie, met inligting wat kan help om toestande in
jou gemeenskap te verbeter. Die blokke lyk so:
Aksie deur die Gemeenskap: Baie kinders in Namibië onder die ouderdom
van 5 jaar kry nie genoeg kos om te eet nie. Kinders is ondergewig en kan nie
behoorlik groei nie. Deur kos met mekaar te deel, kan die gemeenskap help
om seker te maak dat hierdie kinders ook gesond bly.
Daar is gekleurde blokke wat jou help om belangrike dele te onthou. Die blokke lyk
so:
Kundige se wenk: Vir uitstekende tamaties, (1) moenie saailinge te naby aan mekaar
plant nie, (2) maak seker dat die plante baie lig kry, (3) haal die onderste blare af.
Desert Soul HDC is ’n deel van die 9-lande Streek Gesondheids Kommunikasie Program wat Botswana, Lesotho,
Malawi, Mozambique, Namibië, Suid Afrika, Swaziland, Zambia, en Zimbabwe insluit. Desert Soul HDC,
gesamentlik met Soul City, word geborg deur European Union, Royal Netherlands Embassy, die Department
for International Development, Development Corporation Ireland en BP.

Inhoud
Ons het almal kos nodig om te lewe ................. 2
Gesonde kos ..................................................... 4
Ken jou regte .................................................... 9
Kos wat ons kan insamel ................................ 10
Op watter ander maniere kan ons kos verkry? 14
Die Vrouens se Tuin ....................................... 18
Die grond ....................................................... 20
Monica se agterplaas ...................................... 29
Water ............................................................. 30
Plae en siektes ................................................ 32
Handige gereedskap ....................................... 37
Beplanning van jou tuin ................................. 38
Saad en Knolle ............................................... 40
Wat jy kan kweek ........................................... 44
Oes en berging .................................. 48
Wanneer jy meer as genoeg gekweek
het .................................................... 50
Beplanning en rekord-houding .......... 53
Wie kan jou help? ............................. 56
Bekendstelling aan Desert Soul HDC ... 57

Ons het almal kos nodig om te
Groente is
deesdae so
duur!
Hoe kan ons voedsel kry?
Daar is drie hoof-maniere om kos te kry:
Maak kos in jou omgewing bymekaar, soos byvoorbeeld wilde spinasie
Koop kos by winkels, en
lewe
Voorsien jou eie voedsel deur diere aan te hou en groente te kweek.
Dis hoekom
ons ons eie
kweek.

Bly gesond
Elke lewende wese het kos nodig om te oorleef,
maar om gesond te bly moet ons verskillende
soorte gesonde kos eet.
In party areas mag dit moeilik wees om
verskillende soorte kos te eet, omdat die kos nie
altyd vars is of maklik is om te verkry nie. Dit
mag ook wees dat mense nie genoeg geld het
om verskillende soorte kos te koop nie. Om jou
eie kos te kweek is nie net opwindend nie, maar
dit is ook ‘n goeie manier om jouself en ander te
voed. Jy kan selfs ’n deel van die voedsel wat jy
kweek, verkoop om ekstra geld te verdien.
Waarom ons eet
Kos is belangrik vir ons almal. Ons voel veilig wanneer ons genoeg kos het.
Tradisionele kos kan ons herinner aan ons kinderdae en ons tuistes. Baie van ons vier
belangrike geleenthede, soos huwelike, met spesiale geregte. Wanneer ons gesonde
kos eet, voel ons goed.
Kos gee energie en voedingstowwe aan ons
liggame, wat dit nodig het om-
aan die lewe te bly en te beweeg,
te groei en te herstel, en
siektes te beveg.
Wanneer ons liggame nie genoeg voedsel inkry nie, word dit swak en kan dit
nie werk om jou gesond en aan die lewe te hou nie. Dit is dus belangrik om
genoeg van die regte voedselsoorte te eet, sodat jy gesond en fiks kan bly en
jou lewe kan geniet.
Mense wat aan MIV/VIGS of ander siektes ly, moet sorg dra dat hulle ‘n
gebalanseerde dieët volg. Sodoende –
sal hulle liggame se immuniteit-stelsel sterker wees, sodat dit ander infeksies
kan teenwerk,
kan hulle langer met MIV leef voordat hulle VIGS ontwikkel, en
sal VIGS medikasie beter in hulle liggame werk.
Ons het almal kos nodig om te lewe

Gesonde kos
Gesonde kos is vir almal belangrik. Dit is veral belangrik vir kinders, verwagtende
vrouens, ouer mense en mense wat met siektes soos Tuberkulose (TB) en MIV/VIGS lewe.
Vrugte en groente: Vrugte en groente help die liggaam om
siektes teen te werk. Probeer om soveel vrugte en groente as
moontlik per dag te eet. Sommige van hierdie vrugte is papaja,
piesang, eenyandi (jakkals-bessies), eembe-vrugte, koejawels en
lemoene. Groente sluit in wortels, tamaties en pampoen.
Boontjies, lensies, vleis, hoender, vis, melk en eiers:
Hierdie voedsel bou die liggaam op en hou ons sterk. Ander
voorbeelde van voedsel wat die liggaam opbou is ertjies, soja,
grondboontjies, melk-produkte soos kaas, en mopanie-wurms.
Omaere, maaskaas en joghurt: Hierdie soorte kos help om
die voedsel wat ons geëet het af te breek, sodat ons liggame dit kan
gebruik.
Mahangu, bruin brood, bruin rys en pap (mielie-meel):
Hierdie voedsel-soorte gee aan ons energie om te groei, te speel,
te werk en te leer. Ander voorbeelde van voedsel wat energie
verskaf is cassava, posho, matooke, samp, aartappels, sorghum en
koring.
Botter, olie, grondboontjiebotter en neute: Dit gee
energie. Dit kan by ander voedsel gevoeg word.
Mense wat met MIV/VIGS lewe moet die volgende vermy:
Sommige tradisionele kruie. Vra
eers jou gesondheids-werker vir
raad.
Alkohol.
Rook
Knoffel: Dit veroorsaak dat sommige
MIV-medikasie nie werk soos dit
behoort te werk nie.
Kundige se wenk: Indien jy jou eetlus verloor (wanneer jy nie lus is om iets te eet nie),
probeer ten minste ’n klein bietjie kos op ’n keer, soveel keer as moontlik per dag inkry.
Indien jy diarree (lopende maag) kry, onthou om baie water te drink en vermy kos met
’n hoë olie- of vet-inhoud.
Aksie deur die Gemeenskap: Baie kinders in Namibië onder die ouderdom van
5 jaar kry nie genoeg kos om te eet nie. Sulke kinders is ondergewig en kan nie
behoorlik groei nie. Deur kos met mekaar te deel, kan die gemeenskap help
om seker te maak dat hierdie kinders ook gesond bly.

Veilige voorbereiding en berging van voedsel
Wanneer kos nie veilig voorberei of geberg word nie, kan dit kieme dra, wat siektes
veroorsaak. Mense wat met TB of MIV/VIGS lewe word makliker siek, omdat hulle
liggame nie behoorlik teen kieme kan veg nie.
Voorbereiding van voedsel
Was jou hande voor en nadat jy kos voorberei of
eet.
Maak die plek of die asdrom waar jy jou vullis gooi,
goed toe.
Hou jou kook-area en eetgerei skoon.
Maak enige oop sere wat jy mag hê, toe.
Kook vleis en hoender totdat dit nie meer pienk
binne is nie.
Gebruik veilige, skoon water. Dit is altyd die beste
om die water eers te kook.
As ’n eier gekraak is, moet dit nie gebruik nie.
Meng koppies water met ’n teelepel bleikmiddel
(soos Jik) en gebruik dit om al jou vrugte en groente
af te was, voordat jy dit eet. Dit sal alle kieme
doodmaak.
Kook eiers goed. As jy dit kook, maak seker dat dit
heeltemal hardgekook is.
Maak jou kos toe sodat vlieë en stof nie daarin kan
kom nie.

Gesonde Kos
Bewaring van voedsel
Maak voedsel goed toe en bewaar in houers.
Bêre vars voedsel in ’n koel plek of in ’n yskas, as jy een het.
Maak oorskiet-kos warm tot by kookpunt voordat jy dit eet, sodat alle kieme kan
doodgaan.
Moenie gekookte kos, wat ouer as ’n dag is, eet nie en veral nie as dit nie in ’n
yskas gebêre was nie. Gooi oorskiet-kos weg as dit vir meer as dae in ’n yskas
was. Kos wat bederf geraak het sal diarree veroorsaak.
Dit hoef nie duur te wees om gesond te
eet nie
Kies groente en vrugte wat in seisoen is, want dit is wanneer dit goedkoop is.
As vrugte te duur is, eet meer groente.
Boontjies en gemaalde soja is goedkoper as vleis en hoender en is net so goed vir
jou.
Drink water en rooibos-tee in plaas van borrel-koeldranke, wat baie suiker bevat.
Maak jou eie vars kos in plaas daarvan om kitskos of wegneem-etes te koop.
As jy jou eie groente kweek het jy altyd ‘n vars en goedkoop voorraad van
gesonde kos.
.

Resepte vir ’n gesonde dieët
Hierdie resepte is gesond en maklik om voor te berei. Dit is geskik vir almal. Indien
jy met MIV/VIGS of TB lewe sal hierdie resepte jou help om gewig aan te sit. Die
resepte sal jou ook help as jy te naar voel om ander kos te eet.
Tamatie en
boontjie-sop
Meng tamaties (of
een blikkie tamaties)
met 1 blikkie “Baked
Beans”. Kook dit en
laat die mengsel
dan vir 10 minute
prut. Wanneer die
sop gekook is, kan
jy ook kruie soos pietersielie of
balsemkruid, of kaas byvoeg.
Lensie- of ertjiesop
Week droë lensies of ertjies oornag in
water. Gooi die water af en kook die
groente in vars water, vir ongeveer 0
minute, totdat dit sag is. Jy kan ook ander
groente in die sop kook. Voeg sout by
voordat jy dit eet.
Boontjiesop
Plaas 1 koppie gedroogte bone in
water en laat week oornag. Gooi
die water af en kook die bone in ’n
groot hoeveelheid vars water, vir
ongeveer 0 tot 0 minute, totdat
dit sag is. Voeg bietjie sout by en
druk die bone fyn. Voeg genoeg
water by om ’n dun of dik sop,
volgens jou smaak, te maak. Jy kan
ook rys of mieliemeel saam met die
bone kook.
Gesonde Kos

Gesonde Kos
1 Plaas die regte
aantal sade in ’n
bottel met ’n wye
nek. Sien die tabel
hieronder om te
bepaal hoeveel die
regte aantal sade is.
Gooi die water
af.
Gooi water in
die bottel, totdat
dit half-vol is.
Hou die bottel in
’n donker plek
totdat die sade
begin ontkiem.
Spruite
Spruite is sade wat begin uitloop het, om ’n nuwe plantjie te vorm.
Spruite is goed vir jou, omdat hulle
vitamiene, minerale en proteïen bevat
jou liggaam help om ander voedsel af te breek en
’n goedkoop en maklike manier is om vars kos te kry.
Hoe om sade te laat uitloop
Gebruik ’n
rekkie om dun
materiaal oor
die bottel te trek.
Gooi twee keer per
dag vars water deur
die spruite. As dit
warm is, doen dit
drie keer per dag.
Week die sade
oornag.
Eet die spruite
wanneer dit gereed
is. Sien die table
hieronder om te
bepaal wanneer die
spruite gereed is om
geeët te word.
Tipe saad Aantal per bottel Wanneer gereed Lengte wanneer gereed
Boontjies 1 koppie - dae 1 cm
Grondboontjies 1 koppie 1- dae 1 cm
Lensies 1 koppie - dae 0. – 1.0 cm
Ertjies 1 koppie – dae 1 cm

Ken jou regte
Elke mens in die wêreld het die reg op genoeg gesonde kos.
Een uit elke drie huishoudings in Namibië word as voedsel onseker geklassifiseer. Dit
beteken dat hulle nie genoeg het om te eet nie. Een manier waarop die probleem
opgelos kan word, is om te leer om voedsel te kweek.
Al die lande wat aan die Verenigde Nasies behoort het in die jaar 000
ooreengekom om armoede in die wêreld teen 01 uit te wis. Namibië is een van
die lande wat daartoe ingestem het.
Die Namibiese regering werk in verskeie maniere om hierdie doelwit te bereik.
Die Ministerie van Geslagsgelykheid en Kinderregte het ’n departement daargestel
om die verdiening van inkomste te bevorder. Hierdie departement help mense om
klein besighede te begin, en ’n inkomste vir huself te verdien.
Besoek hulle kantore vir meer inligting.
Deur te leer om groente te kweek,
kan jy genoeg kos hê. Daarby kan
jy ook geld verdien deur jou
harde werk.

10
Voedsel wat ons kan insamel
Ons sal sommer
netnou genoeg
kos vir vanaand
hê.
Sommige dele in Namibië kry baie reën, terwyl ander dele baie min kry. Selfs al
verskil elke gebied, is daar wilde plante en diere wat natuurlik daar voorkom. Mense
gebruik sommige van hierdie plante en diere as voedsel. Byvoorbeeld maak mense
mopanie-wurms bymekaar en vang vis, paddas en voëls. Dit word alles as voedsel
gebruik.
In die volgende deel van hierdie boekie sal ons kyk na plaaslike plante, wat mense
bymekaarmaak om as voedsel te gebruik.

Plaaslike eetbare plante
Mahangu of manna-koring (Pennisetum glaucum)
Hoe dit lyk: Mahangu is ’n graan-gewas. Dit is ‘n belangrike daaglikse
voedsel-soort in Namibië. Mahangu kan vir baie jare na die oes geberg word.
Hoe ’n mens dit gebruik: Mahangu word gebruik om pap te maak.
Dit kan ook gemaal word vir meel en met suur-melk gemeng word, of
gebruik word om pannekoek en Owambo-brood (oshikwiila) te maak.
Dit is goed vir jou omdat mahangu meer voedingswaarde as enige
ander graan-gewas bevat. Dit word ook stadiger deur die liggaam
afgebreek, wat beteken dat jy vir langer versadig voel. Dit bevat ook meer
proteïen en vet as enige ander graan-gewas.
Waar ’n mens dit kry: Mahangu kom hoofsaaklik in die noord-sentrale streke,
soos Omusati, Ohangwena, Oshana en Otjikoto voor, asook in ‘n deel van die
Kunene-streek.
Maroela (Sclerocarya birrea)
Hoe dit lyk: Die stam van die maroela-boom
groei tot 1 meter hoog. Die vrugte is klein en word
geel wanneer dit ryp is. Die vrugte word vanaf
Februarie tot Junie-maand ryp. Daar is twee of drie
sade binne-in die vrug.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die maroela-vrug
kan rou geëet word. Jy kan dit ook gebruik om wyn
of bier te maak. Die fyngedrukte sade kan ook rou as ‘n lekkerny geëet word. Dit kan
ook in water gekook word, om die olie uit die sade te kry. Die olie kan dan gebruik
word wanneer jy kos maak.
Dit is goed vir jou omdat die vrugtemoes van die maroela baie vitamien C en
suiker bevat. Maroela-sade is ryk aan proteïen en olie.
Waar ’n mens dit kry: Noord- en Noord-oos Namibië.
Makalani-palm vrug (Hyphaene petersiana)
Hoe dit lyk: Die Makalani-palm kan tot meter hoog groei. Dit
het baie groot grys-groen blare. Die groot, ronde vrug het ‘n harde
wit saad (neut) binne-in.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die vrug word fyngedruk en
gedroog. Die gedroogde moes kan as lekkerny geëet word of as ‘n
maaltyd saam met geroosterde pampoensaad gebruik word. Die
blare word gebruik om dakke en mandjies te maak en die harde
neut word gebruik vir kerfwerk.
Dit is goed vir jou omdat die neute baie proteïen bevat.
Waar ’n mens dit kry: Noordelike Namibië
11

Voedsel wat ons kan insamel
1
Kalahari-waatlemoen, wilde spanspek, tsama of
eetanga (Citrullus lanatus)
Hoe dit lyk: Dis ‘n plant wat grondlangs rank met harige
blare en ‘n ronde vrug. Die vleis van die vrug kan lig
groen of geel wees en dit het bruin sade.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die vleis van die Kalahariwaatlemoen
kan fyngedruk word en dan geëet of gedrink
word. Die sade smaak soos neute as mens dit rooster. Die sade is baie goeie voeding
vir jou vee. Die olie kan uit die sade gedruk word en gebruik word om jou vel sag te
hou. Die vrugte-skille kan gebruik word om konfyt mee te maak.
Dit is goed vir jou omdat die sade baie vitamiene en proteïne bevat. Die vrugte
is ‘n belangrike manier om gedurende droë maande water te kry.
Waar ’n mens dit kry: Die tsama groei orals in Namibië, maar hoofsaaklik in die
sanderige gebied van die Kalahari-woestyn.
Jellie-waatlemoen, of Afrika Horing-komkommer
(Cucumis metuliferus)
Hoe dit lyk: Die groot vrug van die rankplant is geel, oranje of
rooi met stomp punterige uitgroeisels, wat soos horings lyk. Die
vrug se vleis is groenerig en waterig. Die blare en stamme is harig.
Hoe ’n mens dit gebruik: Horing-komkommers word rou of
met suiker geëet. Jy kan ook die sade eet. As mens die blare kook,
kan dit ook geëet word.
Dit is goed vir jou omdat die sade ryk aan olie is. Dit smaak soos neute.
Waar ’n mens dit kry: Kalahari-woestyn.
Kundige se wenk: Jy kan die Kalahari- en Jellie-waatlemoen in jou tuin kweek op
dieselfde manier waarop jy waatlemoen sou kweek.
Wilde spinasie of Ombidi (Amaranthus
thunbergii)
Hoe dit lyk: Dit is ’n blaaragtige groen groente. Die blare is
haarloos en blink. Die plant groei ’n halwe meter hoog.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die blare word van die
stam afgehaal en baie vinnig sonder water gekook (soos
spinasie). Die sade kan ook gekook word.
Dit is goed vir jou omdat die sade en blare baie
voedsaam is.
Waar ’n mens dit kry: Sentraal en Noordelike Namibië, in
oop veld.

Omutete (Cleome gynandra)
Hoe dit lyk: Dis ‘n groen, blaaragtige plant wat tot 1 0cm hoog
groei en amper soos spinasie lyk.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die jong blare en blomme kan
gekook en geëet word. Die blare kan vinnig vir ‘n paar minute
gekook word (geblansjeer) en in klein bolletjies gerol word. Die
bolletjies kan in die lug en son gedroog word. Dit kan vir ’n jaar
geberg word en in water geweek word, voordat dit gekook word.
Dit is goed vir jou omdat omutete verskeie voedingstowwe
bevat. Die sade bevat ook verskeie olies.
Waar ’n mens dit kry: Noord en verre-noord Namibië in oop veld.
Baobab (Adansonia digitata)
Hoe dit lyk: Die baobab het ‘n dik, grys stam.
Dit het dikwels geen blare nie, maar kan in die
lente of somer blare kry. Boabab-plante het ’n
lang lewensduur. Daar word beraam dat party
van die plante tot 000 jaar oud is.
Hoe ’n mens dit gebruik: Die vrug van die
baobab het baie sade. Die vrug smaak effens
suur, maar dis baie goed vir jou. Mens kan ook ‘n
drankie van die vrugte maak. Die blare en sade is eetbaar. Die sade word rou geëet,
of dit kan gerooster en gemaal word en gebruik word om ‘n warm drankie te maak,
wat soos koffie smaak.
Dit is goed vir jou omdat die vrug se vleis baie voedingstowwe bevat. Die skille
van die vrug bevat baie vitamiene en word daarom vir vee-voer gebruik.
Waar ’n mens dit kry: Noord-oos en Noord-wes Namibië.
Manketti of Mongongo (Schinziophyton
rautanenii)
Hoe dit lyk: Die manketti is ‘n boom wat neute dra. Dit
kan tot 0 meter hoog groei en het wit of geel blomme. Die
vrugte is rooi-bruin. Die boom kan ’n paar jaar van droogte
oorleef.
Hoe’n mens dit gebruik: Die vrug word vars geëet. Die vleis
van die vrug kan gedroog word en sal eetbaar bly vir maande. Dit
kan ook as ‘n dik, gekookte sop geëet word. Die neute se kern kan fyn
gemaal word en by vleis of groente gevoeg word om ‘n sop of bredie te maak.
Dit is goed vir jou omdat die neute se kern baie ryk aan vitamiene en yster is.
Waar’n mens dit: Noord-oos Namibië.
Voedsel wat ons kan insamel
1

1
Op watter ander maniere kan
Het jy nie baie
gereedskap
nodig vir
tuinmaak nie,
Simon?
ek kos kry?
Jy kan ’n tuin begin
Daar is drie verskillende soorte groente-tuine:
Mikro-tuine
Gemeenskaps-tuine
Huis-tuine
Nee, Albert. Ek kan
omtrent alles net met
hierdie graaf doen.

’n Mikro-tuin gebruik baie min
ruimte. Selfs al is dit klein, kan
’n mens nog steeds ’n paar
verskillende soorte groente
daarin kweek. Dit gebruik nie
baie water nie. Mikro-tuine is
voordelig as jy nie genoeg
ruimte, water of goeie grond
het om ’n normale tuin te
maak nie.
Mikro-tuinbou
’n Mikro-tuin is ’n water-kwekery (hidroponika). Dit
beteken dat plante met hulle wortels in skoon sand,
gruis of water groei. Geen grond word gebruik
nie en die plant se voedingstowwe (plant-voedsel)
word by die water gevoeg.
Die voordele van ’n mikro-tuin is dat:
dit baie min ruimte gebruik
dit goedkoop is om aan die gang te hou
dit nie so baie aandag soos ander soorte tuine nodig het nie
dit minder plae lok
dit baie kos produseer
dit deur die jaar kan produseer
Die Ministerie van Landbou, Water en Bosbou werk saam met die Verenigde Nasies
se Voedsel- en Landbou Organisasie om mikro-tuine in Namibië aan te moedig.
Indien jy meer daaroor wil weet, kan jy met hulle in aanraking kom. Hulle kontaknommers
verskyn aan die einde van hierdie boekie.
1

Op watter ander maniere kan ek kos kry?
1
Gemeenskaps-tuinbou
Wat is ’n gemeenskaps-tuin?
Dit is ’n tuin wat ’n paar mense saam besluit om te maak. Dit beteken dat hulle almal
deel het in die werk, sowel as die genot en voordele wat hulle daaruit put om hulle
eie voedsel te kweek.
’n Gemeenskaps-tuin kan kos aan jou en jou gesin voorsien. Jy kan ook nuwe
vaardighede by die ander mense, wat in die tuin werk, leer. Julle kan saamgesels oor
probleme en leer om dit as ’n groep op te los. Die beste van alles is dat tuinmaak jou
liggaam gesond sal hou, as gevolg van die oefening wat jy doen wanneer jy in die
tuin werk.
Hoe om ’n gemeenskaps-tuin te begin
Elke gemeenskaps-tuin verskil van ander. Dit kan groot of klein wees en enige vorm
aanneem. ’n Gemeenskaps-tuin is gewoonlik naby die huise van die tuinmakers.
Indien baie mense op dieselfde erf of stuk grond werk, sal daar tye wees dat almal
nie saamstem nie. Hulle mag dalk vir mekaar kwaad word. Dit mag ook moeilik wees
om dinge saam te beplan, sodat elke persoon weet wat al die ander doen. Daarom
mag dit dalk beter wees om die grond in kleiner stukke op te deel. Dan kan elke
persoon na sy eie deel van die tuin omsien.
In ’n gemeenskaps-tuin deel almal die werk en die oes. Die tuinmakers besluit self
hoe hulle die tuin wil beheer.
Sommige gemeenskaps-tuinmakers gee ’n deel van hulle oeste vir weeskinders,
mense wat met MIV/VIGS
lewe en aan armer lede
van die gemeenskap. Op
dié manier kan jou hele
gemeenskap uit die tuin
voordeel trek.

Hoe om julle gemeenskaps-tuin suksesvol te maak
As julle wil hê julle tuin moet suksesvol wees, is hier ’n paar eenvoudige stappe wat
julle kan volg:
Nooi almal in jou gemeenskap om deel van die tuinmakery te word.
Huis-tuine
Op watter ander maniere kan ek kos kry?
Maak ’n uithangbord wat vir almal sal wys dat dit ’n gemeenskaps-projek is.
Kies ’n goeie leier. ’n Suksesvolle tuin het sterk leierskap en toegewyde vrouens
en mans uit jou gemeenskap nodig.
Praat oor elke persoon se werk en verantwoordelikhede voordat julle begin
tuinmaak. Dit help om later ’n menings-verskil te voorkom. Julle kan byvoorbeeld
ooreenkom dat John met die boontjies sal werk en Maria met die tamaties.
Los ’n ruimte oop waar julle kinders kan speel.
Moedig hulle aan om in die tuin te help.
.
Nog ’n manier waarop jy kos kan kry is om jou eie tuin by jou huis te maak. Die res
van hierdie boekie sal vir jou meer oor huis-tuine verduidelik. Dit sal jou wys hoe om
jou eie klein huis-tuin met die minste bedrag geld te begin. Jy kan byvoorbeeld jou
tamaties in ’n ou drom of wielband kweek. Dit beteken dat jy nou kan begin om jou
eie tuin te beplan en binnekort jou eie kos te geniet.
1

Op watter ander maniere kan ek kos kry?
1
Die water tenk
Die veld word voorberei om te plant
Die voorbereide veld wat gereed is om te plant
Die Vrouens
se Tuin
’n Paar jaar gelede het ’n paar vrouens
’n droom gehad. Hulle droom was om
genoeg kos te hê, sodat hulle hulself en
hulle kinders kon voed. Hierdie vrouens
was nie bang vir werk nie – daar was
net geen werksgeleenthede vir hulle
nie. Hulle het vir ’n lang tyd probeer
om werk te kry, maar alles het hopeloos
gelyk.
Eendag het hulle vriend, Phillip, gesê:
“Kom ons maak ’n tuin en kweek ons
eie kos. Ek is seker iemand sal ons
daarmee help.”
En Phillip was reg. Die munisipaliteit
het vir hulle ’n stuk grond met genoeg
water gegee en die Ministerie van
Geslagsgelykheid en Kinderwelsyn
het vir hulle genoeg geld gegee om ‘n
water-tenk te koop. Skielik was die tuin
‘n werklikheid!
As gevolg van hulle sukses het ’n
organisasie wat mense help, aan
die groep geld gegee om saad en
bemesting te koop. ’n Vriendelike boer
het vir hulle gratis mis gegee.
Saailinge wat gereed is om oorgeplant te word Riete word gesny om ‘n heining te bou

Die groep het saamgewerk en die grond
voorberei en die bemesting ingewerk.
Hulle het die sade geplant. Hulle het
water van die tenk af aangedra en
hulle saailinge natgemaak.
Na ’n paar maande het die groep na
hulle tuin gegaan en gevind dat baie
van hulle plantjies deur hase gevreet
is. “Hulle het net in die nag gekom en
alles opgevreet,” het die vrouens gesê.
Die groep het egter nie moed verloor
nie. Hulle het besluit om riet-heinings
om hulle plante te maak om dit te help
beskerm en besluit om die plante in
saailing-potte in beskermde areas te
laat groei.
Toe dit oestyd word het hulle al die
vrugte en groente gedeel. Dit wat hulle
nie self kon eet nie, het hulle in die dorp
daar naby verkoop.
Die groep het nou planne om skaduwee
vir hulle kwekery te kry. Phillip glo dat
hulle hul doelwitte sal bereik, as hulle
almal aanhou om saam daaraan te
werk.
Op watter ander maniere kan ek kos kry?
Riet-heinings beskerm die tuin
Die tuin word voorberei om in te plant
Stokke met plastiek-sakke om voëls af te skrik
Die tuin is besig om te groei Die plante word nat gemaak
1

Selma, wat is
fout met my
wortels?
0
Die Grond
Waar om te begin
Hulle groei in
die verkeerde
tipe grond.
om te kweek. Die belangrikste is dat hulle sonskyn en water nodig het. Hulle het ook
losgemaakte grond, bemesting en onkruid wat moet uitgeroei word, nodig. Hulle moet
ook beskerm word teen insekte, voëls en ander diere. As jy ’n plek het wat vir ure per
dag sonskyn kry, kan jy jou huistuin daar maak.
Verskillende soorte grond
Dit verg baie werk om ’n
huistuin te begin. Gelukkig
hoef jy nie elke jaar weer
dieselfde werk te doen nie.
Dit is handig om jou eie
voedsel te kweek en dis ook
genotvol. Jy moet nogtans,
soos met enigiets wat jy vir
die eerste keer doen, leer
om dinge van die begin af
behoorlik te doen.
Baie soorte groente en
sommige vrugte is maklik
Grond is die sand en alles wat jy daarin vind.
As jy voedsel wil kweek, moet jy ’n paar dinge oor jou grond weet. Byna enige grond
kan gebruik word vir die kweek van groente en vrugte. Brak (souterige), klipperige of
vlak grond moet verbeter word voordat jy daarin plant of saai. Dit kan gedoen word
deur klippe uit die grond te sif, en grond uit nabygeleë areas in te bring. Jy kan ook
bemesting soos kompos en mis inwerk en hoë beddings maak.
Kundige se wenk:
Hoë beddings is een manier om tuin te maak indien jy arm of swak grond het.
Hierdie tipe tuinmaak het baie voordele:
Jou grond word vroeër warm in die lente. Dit beteken dat jy vroeër
in die seisoen kan begin plant as wanneer jy nie hoë beddings
gebruik nie.
Jou grond se dreinering is goed. Dit beteken die water kan
makliker daardeur vloei.
Die grond is los, wat dit makliker maak om plante daarin te plant.
Hoë beddings moenie meer as 1.5 meter breed wees nie, sodat jy
maklik van enige kant af in die middel daarvan kan bykom. Die
bedding moet 7.5 meter lank wees.

Grond toets
Doen hierdie toets om te bepaal watter tipe grond jy het.
Sanderige grond is grof. As jy daaraan
vat, voel dit soos suiker. Jy kan dit nie met
jou hand vorm nie. Sanderige grond hou
nie water baie goed nie, maar dit dreineer
goed en is maklik om in te werk. As jou
grond te sanderig is, moet jy baie kompos
of mis inwerk, sodat dit water beter kan
hou. Hierdie tipe grond bevat baie min
voedingstowwe vir plante.
Leemgrond sit aanmekaar vas, maar dit
kan nie in ’n bolletjie gevorm word nie.
Leemgrond het deeltjies sand, slik en klei
in. Dis die beste grond vir groente-tuine,
omdat dit baie voedingstowwe vir plante
bevat en omdat dit water goed inhou. Dit
het nie so baie kompos of mis soos ander
grondsoorte nodig nie.
Slikgrond voel soos meel. Dis glad en
kan nie met jou hand gevorm word nie.
Slikgrond hou water beter as sandgrond,
omdat die grond-deeltjies kleiner is.
Hierdie tipe grond het ook baie kompos
of mis nodig, maar dit bevat ’n bietjie
voedingstowwe vir plante en dreineer
goed. Dit is maklik om in te werk wanneer
dit klam is.
Kleigrond sit aanmekaar vas en kan in ’n
bolletjie gevorm word sonder om te breek.
Kleigrond bestaan uit baie klein deeltjies
en hou water baie goed in. Klei word
gewoonlik in rivier-beddings gevind. Baie
mense gebruik klei om potte te maak. As jy
net kleigrond in jou area het, kan jy dit met
sand meng om toe te laat dat water beter
daardeur dreineer. Wortels, aartappels en
knoffel groei nie baie goed in kleigrond nie,
omdat die wortels moeilik deur die klei druk.
Kleigrond moet baie goed losgemaak en
omgekeer word.
Grond waarin dit moeilik is om groente te kweek
Baie klipperige grond: Groente sal nie goed in klipperige grond groei nie. As jy nie
die klippe kan uithaal nie, plant jou groente in hoë beddings (lees bladsy 20) of in
potte (lees bladsy 37).
Baie vlak grond: As jy nie dieper as 20 cm kan spit nie, is jou grond te vlak. Dit sal beter wees
as jy jou grond uitgrawe en in hoë beddings of in potte te sit, voor jy jou groente daarin plant.
Baie brak (souterige) grond: Jy kan uitvind of jou grond brak is deur ’n klein gaatjie in jou
grond te maak. As daar klein, wit kristalle wat souterig smaak naby die bokant van die grond
is, dan is jou grond brak. Die sout sal die wortels van jou groente-plante beskadig. Dit is
belangrik om nie die grond te veel uit te droog as die grond of water wat jy gebruik, brak is
nie.
1

Die grond
Voeding vir die grond
’n Plant het baie verskillende dinge nodig om
goed te groei. Hierdie dinge kom uit die grond
waarin die plant groei en word voedingstowwe
genoem. Die voedingstowwe los in water op en
word deur die plant se wortels opgeneem.
Plantvoedsel bestaan uit baie verskillende tipes
voedingstowwe (minerale en elemente). Plante
benodig groot hoeveelhede van sommige
voedingstowwe en slegs klein hoeveelhede van
ander. Die voedingstowwe waarvan plante baie
nodig het, word makro-voedingstowwe genoem
en dié waarvan min nodig is, word mikrovoedingstowwe
genoem.
Soms kry plante nie genoeg voedingstowwe
uit die grond nie. Baie boere en tuiniers
voeg voedingstowwe by in die vorm van mis,
kompos of ander bemesting om die grond te
verbeter. Indien ’n mens nie die grond met meer
voedingstowwe verryk nie, sal jou plante na ’n
rukkie nie meer goed groei nie.
Kundige se wenk: Gesonde plante het gesonde grond nodig. Deur jou grond te
versorg gee jy jou plante die beste kans om te oorleef, om goed te groei en om ’n
goeie oes te lewer.
Mite: “Tuinbou is baie duur.”
Waarheid: Ja, dit kan wees, maar dit hoef nie
te wees nie.

Verskillende soorte mis
Diere-mis
Diere-mis word gebruik om bemesting aan plante te gee. Deur mis by die grond
te voeg, gee jy jou plante die voedingstowwe wat dit nodig het om te groei.
Diere wat lusern, goeie voer of kuilvoer eet, sal goeie mis produseer.
Hoender-mis bevat die meeste voedingstowwe. Dit is baie sterk en behoort net ‘n
bietjie op ‘n slag in die grond gewerk te word.
Strooi, wat as kooigoed vir diere gebruik is (waarop diere slaap) is ook baie goed vir
jou grond.
Moet egter nie hout-saagsels gebruik nie, aangesien dit te lank vat om in die grond af
te breek en dit gebruik baie stikstof uit die grond.
Moet ook nie vark-, honde- of kat-mis gebruik nie, want dit kan mense laat siek word.
Groen bemesting
Groen bemesting beteken dat ’n mens plante kweek, wat jy weer in die
grond kan terugploeg. Groen bemesting verbeter die grond deurdat
dit voedingstowwe verskaf. Die plante moet in die grond teruggeploeg
word, net voordat dit blom. Bone is ’n baie goeie groen bemesting-
plant, aangesien hulle wortels die grond verryk deur stikstof by te voeg.
See-wier
As jy naby die see bly, behoort dit maklik te wees om see-wier te kry. Dit is
baie gesond vir jou plante. Was dit in vars water, voordat jy dit in die
grond inwerk, omdat te veel sout jou plante kan beskadig. See-wier
word die beste aangewend in die vorm van ’n dek-laag (sien bladsy 1 vir
meer oor dek-lae). Werk dit in die grond in, nadat jy ge-oes het.
Bloedmeel, vismeel en beenmeevl
Hierdie soort bemesting neem lank om die grond te verbeter, maar die
effek is langdurig. Bloedmeel en vismeel is ryk aan stikstof, kalsium en
ander voedingstowwe. Wanneer ’n dier geslag word, kan die bloed
gedroog word en by ’n kompos-hoop gevoeg word. Die gedroogde
bloed is bekend as bloedmeel. Beenmeel, wat van gedroogde bene gemaak word,
bevat fosfor. Dis ’n goeie idee om ’n paar droë bene en droë bloed by jou komposhoop
te sit (sien bladsye en vir meer oor kompos).
Vloeibare bemesting
Hierdie soort bemesting kan bo-op die grond bygevoeg word terwyl jou plante groei.
Plaas gewone bemesting in ’n geweefde plastiek-sak of in ’n growwe
(hessian)-sak.
Hang die sak in ’n drom water. Sommige van die bemesting sal opbreek
en in die water oplos.
Voeg na twee weke vars water by die mengsel en gebruik dit in jou tuin.
Dit is ’n baie goeie manier om hoender-mis te gebruik.
Die grond

Die grond
1 2
3
4
Kompos
Kompos gebruik klein lewende organismes soos bakterië en swamme om organiese
afval uit jou kombuis, tuin of plaas, af te breek. Die afval word afgebreek na ’n
donker, krummelrige stof, wat kompos genoem word. Dit verbeter die grond se
voedingswaarde indien dit gereeld bygevoeg word.
Hoe om ’n kompos-hoop te maak
Maak jou kompos-hoop op ’n plek waar dit nie reën, wind of te veel son sal kry nie.
Onthou dat dit omtrent drie maande neem om die organiese afval af te breek. Hier is
’n manier waarop jy elke ses weke kompos kan hê:
Begin jou kompos-hoop deur ’n dun
lagie klein stokkies op die grond te
plaas. Dit sal toelaat dat lug onder
die hoop kan beweeg.
Sprinkel sowat 10cm mis bo-op die plant-laag en maak dit nat.
Gooi plant-aardige afval, soos gras,
blare of strooi sowat 0cm dik oor die
stokkies en maak dit nat met water.
Gooi nou ’n dun lagie hout-as en grond bo-oor. Herhaal hierdie lae drie keer.

5
Gooi jou kompos-hoop toe met ’n sak of plastiek, sodat dit nat kan bly. Swart
plastiek-sakke trek meer hitte en is die beste om te gebruik.
6 7
Toets die temperatuur van jou
kompos-hoop deur stokke daarin
te druk. As die stokke warm is
wanneer jy hulle uittrek, werk jou
hoop goed. Druk die stokke weer in.
Die stokke sal ook help om lugvloei
deur die hoop te bevorder.
Indien die stokke droog word, gooi
bietjie water op die hoop.
8
Na ses weke kan jy die komposhoop
versigtig met ’n graaf meng.
Maak nou nog ’n hoop langs die
eerste een, sodat jy altyd genoeg
kompos kan hê.
Na nog ses weke sal die eerste kompos-hoop gereed wees om in jou tuin
te gebruik.
Belangrik: Was altyd jou hande nadat jy met kompos gewerk het.
Die grond

Die grond
Chemiese Bemesting-stowwe
Chemiese (of nie-organiese) bemesting-stowwe (kunsmis) bevat
baie voedingstowwe. As jy egter hierdie tipe bemesting verkeerd
gebruik, kan dit jou grond beskadig. Jy hoef nie chemiese stowwe
te gebruik indien jy genoeg kompos of mis gebruik nie.
Wanneer jy chemiese bemesting koop, lees eers die aanwysings
oor hoe om dit te gebruik. Die beste is om jou Landbou Voorligtingsbeampte
oor hierdie tipe bemesting uit te vra voordat jy dit gebruik.
Wenke oor die gebruik van chemiese
bemesting
Gee jou plante water voordat jy die kunsmis gebruik
Moet nooit in die laat-somer kunsmis vir jou plante
gebruik nie, tensy jy winter-groente kweek.
Die beste manier om kunsmis te gebruik is om dit
eweredig tussen die rye plante te versprei.
Vergelyking tussen bemesting-stowwe
Organiese bemesting:
Kompos en mis
Voordele
Daar is min gevaar dat mens te veel
organiese bemesting kan gebruik
Voedingstowwe word stadig in die grond
vrygelaat en bly langer in die grond
Dit verbeter die grond-samestelling
Dit help dat sanderige grond meer
water behou
Dis baie goedkoper
Nadele
Plante kan nie dadelik die
voedingstowwe gebruik nie
Nie-organiese bemesting:
Chemiese stowwe
Voordele
Plante kan die voedingstowwe dadelik gebruik
’n Mens weet presies watter voedingstowwe die chemiese
bemesting bevat en jy kan uitwerk hoeveel om vir jou plante te gee
Nadele
Chemiese bemesting spoel maklik tot onder die plante se wortels
sodat die plant nie die voedingstowwe kan bereik nie
Jy mag dalk jou plante te veel kunsmis gee of dit kan te naby aan
jou plante se wortels kom. Dit sal veroorsaak dat jou plante se
wortels “brand” en die plante beskadig.
Jy moet weet watter voedingstowwe jou grond en plante nodig
het, voordat jy die bemesting aankoop.
Chemiese bemesting kan te veel sout in die grond agterlaat. Dit
kan al die lewende organismes in die grond doodmaak.

Meng jou eie grond
Elke plant benodig goeie grond om goed te groei.
Om seker te maak dat jou plant goeie grond het, moet jy ’n gat van sowat 0cm
diep, 1 meter wyd en 1 meter lank grawe. Meng dan versigtig die volgende:
0 grawe vol van die grond wat
jy uit die gat gegrawe het
‘n paar ou, fyngemaakte bene.
grawe vol kompos of mis
Plaas die mengsel in die gat. Enigiets
wat jy nou in die verbeterde grond
plant, sal ’n beter kans hê om te oorleef.
Aksie deur die Gemeenskap: Moedig jou gemeenskap aan om ’n komposhoop
te begin.
Die grond

Die grond
Rotering van jou gewasse (plante)
Deur dieselfde gewasse elke jaar in dieselfde grond te plant, veroorsaak dat
dieselfde voedingstowwe uit die grond geput word. Dieselfde plae en siektes kan
dan ook die plant elke jaar aanval, totdat dit baie moeilik word om die gewas in
daardie grond te laat groei.
Rotering van gewasse is ’n manier waarop verskillende plante, een na die ander, in
dieselfde spasie geplant word. Dit laat toe dat die verskillende plante verskillende
voedingstowwe uit die grond gebruik. Rotering van gewasse veroorsaak ook minder
probleme met plae en siektes.
’n Voorbeeld van hoe om gewasse te roteer is om as volg te plant:
1. Plant kool en
spinasie
. Plant
geelwortels,
rooibeet en
soet patat
. Laat die grond rus . Plant bone
en ertjies

Monica se
agterplaas
My naam is Monica en ek is ’n Hererosprekende
Namibiër. Ek woon naby
Omaruru, in Ozondje, waar ek ’n klein huisie
het. Ek werk as ’n huishulp in Omaruru.
Ek kon nie altyd bekostig om baie
verskillende soort vrugte en groente by die
winkels te koop nie. Die winkels het ook nie
altyd ’n groot verskeidenheid van vrugte en
groente gehad nie.
Eendag het my lewe verander. Ek onthou dit
so goed. Ek het na die Herero-diens op die
radio geluister, waar hulle oor die kweek van
groente gepraat het. Ek het toe besluit dat ek
gaan probeer om my eie groente te kweek.
Ek het eers bokmis van ’n vriend se plaas
af gekry, om my grond te verbeter. Ek het
die sade van ’n paar tamaties en boontjies
gebêre en dit toe geplant. Ek het my plante
twee keer per week met ’n emmer water
gegee. Ek het geen spesiale implemente nie
en ook nie ’n heining om my tuin nie, maar
alles wat ek geplant het, het
gegroei en skielik het ek
genoeg van alles gehad!
Wanneer ek te veel het,
verkoop ek dit in die straat.
Mense soek altyd vars
groente. Ek sien nou uit
na die nuwe seisoen.
Ek wil probeer
om ander soorte
groente ook te
kweek.
Monica skraap die sade uit ’n tamatie
Die tamatie sade
Hier plant sy die sade
Die grond

0
Dis so warm! My
plante het te veel
water nodig.
Water
Tuin Natmaak
Dit is belangrik om te weet hoeveel water jou plante nodig het, omdat dit jou oes
beïnvloed. Genoeg water sal jou plante vinnig laat groei. Te min water kan veroorsaak
dat sommige plante bitter smaak, stadig groei en swak oeste lewer.
Die hoeveelheid water wat plante nodig het hang af van die tipe grond, die lugtemperatuur
en die wind.
Klei-grond hou water baie beter as sanderige grond, wat beteken dat dit nie so
baie water nodig het nie.
Droë, warm winde veroorsaak dat grond vinniger uitdroog.
Plante het ook meer water nodig indien daar warm winde waai.
Saailinge is baie jong plante, wat uit sade gegroei het. Hulle moet elke dag water
kry. Wanneer hulle groter word, het hulle minder gereeld water nodig.
Verkillende groentes het verskillende hoeveelhede water nodig. Blaar-kool, spinasie en
tamaties het baie water nodig, maar geelwortels of aartappels, het nie so baie water
nodig nie.
Hoeveel water is genoeg?
Maak jou groente-bedding nat
Grawe ’n gat langs die bedding van sowat 0 cm diep
Jou grond moet nog klam wees wanneer jy hierdie diepte bereik
Probeer ’n
deklaag,
Paul!
Kundige se wenk: Dit is beter om jou groter plante in die laat namiddag nat te
maak. Maak saai-beddings vroeg in die oggend nat.

Dek-lae
Hoe om water in die grond te hou
’n Deklaag is ’n laag dooie gras of blare wat op die grond-oppervlak, tussen
saailinge of plante, geplaas word. ’n Deklaag sal die grond beskerm, verhinder
dat onkruid groei en keer dat water te vinnig verdamp. ’n Deklaag moenie aan die
saailinge of plante raak nie.
Wat om vir ’n deklaag te gebruik
Plant onder bome
afgesnyde gras
blare
sagte afsnysels van hout, (maar nie saagsels
nie)
see-wier
strooi
mis
’n Deklaag kan weer in die grond ingewerk
word wanneer jy klaar ge-oes het.
Namibië se son is baie warm en kan plante beskadig. Dis goed om skaduwee
gedurende die warmste deel van die dag te voorsien. Skaduwee help om die grond
koeler te hou en die plante sal minder water nodig hê. Skaduwee kan op verskillende
maniere voorsien word, maar een van die maklikste maniere is om jou plante onder
groot skaduwee-bome te plant.
As jy ’n groot boom by jou huis het, berei ’n bedding rondom die stam voor.
Grawe ’n deel van die grond uit vir jou voedsel-plante en maak ’n wal aan elke
kant van die bedding. Die
breedte van jou bedding sal
afhang van hoe groot die
skaduwee van die boom is.
Kies ’n boom waarvan die
wortels baie diep is, sodat
dit nie met jou voedselplante
sal meeding vir
water en voedingstowwe
nie. Kameeldoringbome
en ander soorte acaciabome
is die beste.
Gebruik kompos of mis om
die grond te verryk.
Die walle aan elke kant van
die bedding keer dat water
wegloop van die plante af. ‘n wal
1

John, help my
asseblief. Ek weet nie
wat om te doen nie!
Ruspes vreet my soet
patat plante.
Plae en siektes
Meng net 2 teelepels
skottelgoedseep met 20
koppies water. Sproei
die mengsel oor jou
plante.
Plante kan beskadig word deur plae en siektes wat plante aanval. Jy moet plae en
siektes weghou van jou plante af, omdat dit jou oes kan beïnvloed.
Plae en siektes kan biologies (natuurlik) beheer word, of dit kan chemies (met
gifstowwe) gedoen word. Wanneer jy chemiese beheer toepas, sien asseblief bladsy
vir waarskuwings daaroor.
Belangrik:
Dit is beter om glad nie chemiese beheer te gebruik nie, omdat dit gifstowwe in
die grond, water en lug vrylaat. Chemiese beheer kan gevaarlik wees vir mense
se gesondheid, indien dit verkeerd gebruik word. As jy meer oor chemiese beheer
wil uitvind, vra asseblief jou naaste Landbou Voorligtings-beampte.

Verskillende plae
Daar is baie verskillende tipes plae. Die tabel hieronder sal jou help om te herken
watter plaag jou plante aanval en wat om daaraan te doen.
Simptoom/tekens op plant Oorsaak Behandeling Plante wat
aangetas word
Baie klein insekte op die plant.
Blare krul om.
Alle groente
Groen ruspes op die plant.
Vreemde gate in die blare. Baie klein
korrels rondom die plant
se basis of op die
blare
Plantluise Kweek knoffel naby.
Meng teelepels skottelgoedseep (dit
moet skottelgoedseep wees) met 0
koppies koue water. Sproei om siek
plant totdat die probleem verdwyn.
Ruspes Kyk goed op en rondom jou plante.
Haal enige ruspes met die hand af.
Kweek kruisement naby.
Meng teelepels skottelgoedseep met
0 koppies koue water. Sproei die
plante daarmee
Klein, grys ruspes in die grond, net Snywurms Plant Afrika gousblomme naby.
onder die oppervlak, wat die
plant-stam vreet. Die
hele plant val om.
Druk brandrissies, 1 klein ui en ’n
huisie knoffel fyn. Voeg 10 koppies
water by en laat die mengsel kook.
Laat die mengsel vir dae rus.
Dreineer dit en spuit die aangetaste
plant met die vloeistof. Verwyder die
wurms met die hand.
Wit of grys merkies bo-op blare Blaarmyners Haal die aangetaste blare met die
hand af en verbrand dit.
Hou jou tuin vry van onkruid
Baie klein plae val die blare aan. Blare
word geel met rooi
kolletjies. Klein
spinnerakkies aan die
agterkant van die blare.
Klein wit insekte wat om die plant
vlieg
Spinnekop
miete
Haal die aangetaste plante uit en
verbrand dit.
Kweek knoffel naby.
Meng teelepels skottelgoedseep met
0 koppies koue water. Sproei die
plante daarmee
.
Witvlieg Sproei die insekte af met baie water.
Plant balsemkruid naby.
Maak ’n pasta met telepels
brandrissie en knoffel en meng met
1 koppies seperige water. Gooi die
mengsel oor die groente of vrugte om
die vlieë weg te hou
Kool,
blomkool,
blaar-groente
Kool, wortels,
aartappels,
tamaties, rankbone,
spinasie
beet, meeste
saailinge
Kool,
pampoen,
tamatie
Rank-bone,
tamatie,
spinasie beet,
pampoen,
waatlemoen
Soet-patat,
tamatie, soetspanspek

Plae en siektes
Verskillende Siektes
Daar is baie verskillende siektes. Die tabel hieronder sal jou help om uit te vind wat
met jou plant verkeerd is en wat om daaraan te doen.
Onthou, dit is beter om die siekte van die begin af te verhoed.
As jy ’n siek plant opmerk, verwyder dit gou uit jou tuin.
Roteer jou gewasse en spasieër jou plante op die regte manier (lees bladsy ).
Plante wat te naby aan mekaar groei, bly nat en kan swam-siektes veroorsaak.
Simptoom Oorsaak Versorging Plante
Blare word bruin (of
donker vlekke verskyn
op blare) en
krul om.
Saailinge
val plat.
Wit, poeieragtige
stof op die blare. Die
onderste blare en die
stam word grys.
Rooi of roeserige kolle
op die blare. Die blare
verlep.
Blare verlep en word
geel, selfs wanneer die
grond klam is.
’n Verandering in die
kleur van die onderste
blare. Die plant
se groei word
belemmer en
die blare
val af.
Skimmel Roteer gewasse. Vernietig aangetaste
plante. Bêre aartappel-knolle in ’n koel,
droë plek.
Swamme maak die
plant dood as die
area rondom te nat
is.
Roteer gewasse. Vernietig aangetaste
plante. Jy kan die sade in ’n teelepel
bleikmiddel (soos Jik), gemeng met
koppies water, week voordat dit
geplant word.
Muf Plant die gewasse verder van mekaar af.
Moenie die blare natmaak wanneer jy
die plante water gee nie.
Teenmiddel 1: Giet koppies
kokende water oor ’n twee-derdes
koppie balsemkruid en stamme. Laat
die mengsel afkoel. Haal die blare en
stamme uit en sproei die aangetaste
plante met die water.
Teenmiddel 2: Meng koppies melk
met 0 koppies koue water. Spuit die
plante elke tien dae indien hulle dit nodig
het.
Roes Vernietig die aangetaste plante.
Moenie die blare natmaak wanneer jy
die plante water gee nie.
Verlepsiekte Roteer gewasse. Vernietig alle plante
met hierdie siekte.
Swartvrot Roteer gewasse. Vernietig alle plante
met die siekte.
Wortels, pampoen,
aartappels,
rank-bone, tamatie
Wortels, blomkool
en baie ander soorte
groente
Kool, blomkool,
rank-bone, mielies,
soet-spanspek,
uie, pampoen,
waatlemoen
Rank-bone
Kool, soet-patat,
tamatie
Kool, blomkool, soetpatat

Hase
Kweek Afrika gousblomme naby jou tuin. Dit sal hase
weghou.
Molle
Diere wat ook plae kan wees
Muise en ander knaagdiere
Indien muise ’n probleem is, kan hulle doodgemaak word deur mieliemeel en sement
te meng en dit naby jou tuin te strooi.
Voëls
Indien voëls ’n probleem is, kan jy ’n 1-meter lange stok in grond druk
met ’n plastieksak wat bo-op die stok vasgebind is.
Wanneer die wind waai sal die plastieksak beweeg
en ’n geraas maak. Dit sal baie voëls laat skrik. Jy
mag dalk baie stokke en sakke nodig hê as jy ’n
groot groentetuin het.
Voëls kan ook ’n probleem vir saailinge wees. Saailinge moet
met nette beskerm word, totdat hulle groter gegroei het.
Kundige se wenk: In plaas daarvan om ’n plastieksak te gebruik kan jy
ook blink goed, soos blikkies of strokies foelie van stokke of takke naby
die tuin hang. Voëls hou nie daarvan om by plekke te kom waar baie
beweging of geraas is nie.
Kasterolie is die beste om molle weg te hou. Meng
kasterolie en seperige water en sprinkel dit op die
grond waar die molle gegrawe het.
Plae en siektes

Plae en siektes
Biologiese beheer
Dit is ’n manier om plae en siektes te beheer deur die natuur te gebruik om jou te
help.
Roteer gewasse: Sien bladsy , waar dit verduidelik word.
Gebruik goeie saad: Baie siektes kan in die sade van plante bly nadat dit
aangeval is. Daarom is dit belangrik om slegs saad van gesonde plante te gebruik.
Kies die regte plante: Kweek groente of vrugte wat nie maklik die siektes wat in
jou area voorkom, sal optel nie.
Plant op die regte tyd: Verskillende plae en siektes val plante op verskillende
tye aan. Byvoorbeeld, aartappels kry siektes in warm weer. Plant in die vroeë lente,
wanneer dit koeler is.
Gebruik natuurlike vyande: Insekte soos die
hotnotsgot, liewenheers-besies en spinnekoppe eet plantluise
en ander klein insekte.
Gebruik lig: Plaas ‘n lig, bv. parafien-lamp, in ’n vlak
waterbak met water in jou tuin. Motte word na die lig aangetrek en
sal in die water verdrink.
Chemiese beheer
Chemiese gifstowwe kan gebruik word om plae dood te maak. Gifstowwe moet
egter versigtig gebruik word, omdat dit jou siek kan maak as dit op jou vel of in
jou liggaam beland. Praat met jou naaste Landbou Voorligtings-beampte, voordat
jy enige chemiese stowwe gebruik. Gebruik liewer biologiese beheer-maatreëls of
ander natuurlike metodes.
Natuurlike metodes
Kruie is plante wat hoofsaaklik gekweek word om smaak aan voedsel te gee. Hulle
is ook baie bruikbaar om plae weg te hou. Hierdie plante kan tussen jou vrugte
en groente gekweek word.
Afrika Gousblomme (Tagetes Erects en Calendula officinalis):
Die reuk van die blomme hou baie tuin-plae en ander diere, soos hase, weg.
Die blomme gee ook baie sade, wat jou tuin kan ophelder.
Kruisement (Mentha spicata): Kruisement hou die meeste
plae weg van plante af. Meng gelyke hoeveelhede kruisement, gekapte
uie en knoffel saam. Die mengsel kan op die blare van jou plante
gespuit word.
Knoffel (Allium sativum): Knoffel hou plantluise en uie-vlieë van
jou plante af weg. Sproei-mengsel, wat van knoffel gemaak word, is
goed vir die behandeling van enige skimmel, muf of swam-siektes (lees
bladsy ).

Handige gereedskap
Die gereedskap wat hieronder genoem word, is baie handig in jou tuin, maar jy kan
ook daarsonder begin.
Vir die meeste groente-tuine het jy net ’n paar eenvoudige stukkies gereedskap
nodig. Jy kan jou tuin hiermee begin en stadigaan meer kry, soos wat jou tuin meer
suksesvol raak. ’n Graaf, ’n tuinvurk en ’n kruiwa moet eerste op jou lys wees.
Graaf: Dit word gebruik om mee te
grawe, te spit of grond op te tel en om
die grond skoon te maak.
Kruiwa: Dit word gebruik om sand te
vervoer en om die grond in te meng.
Tuinvurk: Dit word gebruik om die
grond om te dop, onkruid uit te haal
en om kompos te meng.
Hark: Dit kan gebruik word om die
grond gelyk te maak voordat jy jou
sade plant.
Jy kan die volgende gereedskap later bykry, wanneer jou tuin groei:
handvurk
skoffelpik water-gieter tuinslang
plaag-beheer
toerusting
(soos hand-sproeiers)
Kundige se wenk: Maak ‘n water-kan deur ‘n drom of emmer te
neem, en gaatjies in die bodem te maak.

Beplanning en Voorbereiding
van jou Tuin
Voorbereiding van jou tuin
Verwyder al die gras, bosse, wortels en klippe van en uit die grond wat jy gekies het.
Jy mag dit dalk nodig vind om ’n heining rondom op te rig, om diere uit te hou. Jy
kan ook versperrings, of ’n heining maak met die bosse wat jy uitgekap het om die
grond skoon te kry.
Nou kan jy begin om die beddings voor te berei.
’n Bedding kan tien treë lank en een tree breed wees. Jy kan die bedding langer
maak, as jy meer ruimte het, maar probeer om dit net een tree breed te hou. Op
dié manier kan jy by al jou plante bykom sonder om in die bedding te loop. As jy
besluit het om hoë beddings in jou tuin te gebruik, lees dan die inligting op bladsy
0 oor hoe om dit te doen.
Los ’n paadjie van sowat vier hand-breedtes wyd tussen beddings, sodat jy maklik
van een bedding na die ander kan werk.
Beplanning van jou tuin
Wanneer jy besluit het waar jy jou groentetuin gaan aanlê, kan jy begin om dit te
beplan.
Helling: Kyk na die helling (hoe skuins die grond loop) en waarheen reënwater
sal dreineer. Reënwater behoort nie vinnig deur jou tuin te loop nie, maar dit moet
ook nie groot poele water in jou tuin laat opdam nie. Die grond moet redelik gelyk
wees.
Beskerming teen diere en die weer: Indien jou area baie ryp in die winter
kry, moet jy nie plante kweek wat vatbaar vir ryp is nie. Sterk wind kan ook maklik
jou plante en skaduwee-strukture beskadig of selfs vernietig, so jou tuin moet teen
die wind beskerm wees. Heinings of versperrings help om bokke en hoenders uit
jou tuin te hou.
Ligging: Jou tuin moet naby jou huis wees. Dit moet vinnig en maklik wees om by
jou tuin te kom, omdat jy elke dag daarin moet werk.
Grootte: In ’n groter tuin kan jy maklik pampoene en waatlemoene kweek, maar
in ’n kleiner tuin is dit beter om kleiner gewasse, soos wilde spinasie te week. Jy
kan ook oorweeg om groente te plant waarvan jou gesin hou.

Hoe om ’n plant-kwekery te maak
Party soorte saad het
meer beskerming nodig as
ander, wanneer hulle begin
groei. Een manier om sulke
beskerming te bied is om
jou saailinge in ’n groot
pot te plant en dit onder
die skaduwee van ’n groot
boom te plaas. Probeer
ook ander maniere om jou
saailinge te beskerm en kyk
wat werk vir jou die beste.
Groente in potte
Almal het nie altyd genoeg grond vir ’n groente-tuin of genoeg spasie om een te
maak nie. Gelukkig is daar baie soorte groente wat goed in potte groei. Dit sluit in
uie, tamaties, wortels, spinasie-beet, bone en knoffel.
Voordele om groente in potte te kweek Nadele om groente in potte te kweek
Die grond word vinniger warm in die lente.
Dreinering is beter.
Jy het minder water en bemesting nodig.
Jy kan dalk nie so baie plante kweek nie.
Die plante se wortels mag dalk nie so goed ontwikkel
nie.
Jy kan dalk ’n kleiner oes kry.
Jy kan in enige tipe pot plant, solank dit gate in die bodem het, sodat water daardeur
kan dreineer. Hou plante, wat in potte geplant is, in die skaduwee. Jy kan klei-potte,
groot blikke, plastiek-houers, metaal-kratte, hout-houers, was-balies, plastiek-sakke en
emmers gebruik. Probeer enigiets wat jy dink sal werk.

0
Sade en knolle
Tjimune, met hierdie
saad sal ek genoeg
spinasie hê om my
gesin vir ‘n hele jaar
kos te gee!
Jy kan die sade van party van jou groente bêre, nadat jy ge-oes het. Dit sluit in bone,
ertjies, kruie, murgpampoen en tamatie.
Dis nie nodig om die sade van knol-groentes te bêre nie, want hulle groei wanneer jy
die knolle weer plant. ’n Aartappel-plant sal byvoorbeeld groei as jy die aartappelknol
plant.
Dit is goedkoper en beter om jou eie plante se sade te bêre as om dit te koop,
aangesien ’n winkel dalk nie altyd aanhou wat jy nodig het nie.
Hoe om jou eie saad te oes
Sade moet verkieslik nie vir langer as drie jaar gebêre word nie. Daarna moet ’n
mens dit nie gebruik nie en moet jy nuwe sade koop.
Wanneer jy jou eie vrugte- en groente-sade oes, is dit belangrik om-
Slegs die sade van die plante, wat die beste oes gelewer het, af te haal
Slegs die sade van gesonde plante af te haal, aangesien sade ook siektes kan dra
Slegs die sade af te haal wanneer die vrug baie ryp is
die sade in ’n droë, koel plek te bêre, waar insekte en ander klein diere, soos
muise, nie daarby kan kom nie.

Bone en ertjies
Laat die peule bruin word terwyl dit aan die plant is. Oes die peule
en laat dit vir ’n week of twee droog word. Haal die saad uit die peule
en bêre die saad in ’n koel, droë plek.
Tamatie-saad
Pluk die ryp vrug van die plant af. Sny die vrug en druk die
binnekant in ’n houer uit. Voeg ’n bietjie water by, los die
mengsel vir drie dae teen kamer-temperatuur en roer dit af en
toe. Die swak sade sal boontoe dryf en die goeie sade sal afsak
ondertoe. Gooi die pulp en swak sade af en sprei die goeie sade
dun uit, sodat hulle heeltemal droog kan word. Bêre die saad in
’n droë, koel plek.
Somer-skorsies, murgpampoen, pampoen, spanspek en
waatlemoen
Pluk oorryp vrugte en sny dit in die helfte. Skraap al die
vleis met die sade daarin uit. Week die sade oornag in
warm water. Was die sade genoeg om dit skoon te maak.
Los dit dan vir twee dae om droog te word. Draai die
sade af en toe om, sodat hulle orals lug kry en droog kan
word. Stop wanneer alles droog is.
Hoe om jou sade te bêre
Indien saad nie korrek gestoor word nie, kan dit na ’n kort rukkie nie meer gebruik
word nie. As jy beplan om jou sade vir ’n lang ruk te hou, moet dit in ’n houer, wat
lugdig geseël kan word, gehou word. Glas-flesse met rubber-seëls of plastieksakke
wat dig kan seël en binne in flesse gestoor kan word, is goeie keuses.
Sade moet altyd in koel, droë plekke gebêre word. Maak seker dat jy al die pakke
of houers met sade MERK met die naam van die plant waarvan dit ge-oes is en die
datum waaarop jy dit verpak het.
Kundige se wenk om knol-groente (soos patats en aartappels) te
plant:
Koop ’n aartappel of patat by die winkel. Maak seker dit het klein
uitloopsels (ogies) op. Plant dan die hele aartappel-knol, of jy kan
’n paar nuwe plante van een knol maak. Doen dit deur ’n dik sny
van die aartappel af te sny, waarop daar ’n ogie is. Vryf die gesnyde
kant met Sunlight-seep of fyn hout-as. Dit maak enige kieme op die
gesnyde kant dood en beskerm dit teen plae. Wanneer die aartappel-snye geplant
is, sal die ogies begin groei om ’n nuwe plant te vorm.
1

Sade en knolle
Koop van sade
Jy kan saad by enige supermark of by ’n boere-kooperatief, soos Agra, koop.
Dis beter om nie kruis-geteelde saad te koop nie, aangesien ’n mens nie die sade na
’n oes kan bêre nie. Dit sal beteken dat jy elke jaar nuwe saad moet koop.
Lees die saad-pakket
As jy die saad-pakket lees, voordat jy die saad koop, sal dit jou help om seker te
maak dat die sade die beste vir jou huis-tuin is.
Die pakket sal ook vir jou aandui of jy kruis-geteelde saad koop. As jy T1 of T op
die pakkie sien by die naam van die plant, is die saad kruis-geteel.
Prentjie: Die prentjie op die pakkie
wys vir jou hoe die plant op sy beste
sal lyk. Jou plante mag dalk nie altyd
dieselfde as op die prentjie lyk nie.
Hulle mag verskil in vorm of kleur.
Dit beteken nie dat jou plante nie
goed genoeg is om te eet nie, tensy
jou plant tekens van siektes toon (die
prente op bladsy sal jou help om
te besluit).
Beskrywing: Die plant word soms
op die pakkie beskryf. Die pakkie sal
ook wys hoe lank die plant moet groei
voordat dit ten volle gegroei het.
Datum: Die datum op die pakkie
wys jou hoe oud die saad is. Probeer
om nie saad te koop wat ouer as een
jaar is nie, omdat dit dalk nie sal groei
nie
Inligting oor hoe en wanneer om te plant: Die pakkie sal ook die volgende
inligting vir jou gee:
Wanneer die beste tyd is om die saad te saai
Hoe warm of koud dit buite moet wees voordat die plant kan begin groei
Waar die saad geplant moet word
Hoe ver dit van ander sade of saailinge af geplant moet word
Watter grootte die groente of vrug behoort te wees wanneer dit uitgegroei is

Plant opeenvolgend
Deur opeenvolgend te plant, plant jy in stappe wat herhaal kan word. As jy so
plant, sal jy ’n volgehoue voorraad van ’n sekere soort groente gedurende die plantseisoen
hê.
Hoe om opeenvolgend te plant
Ons gebruik geelwortels as voorbeeld. In plaas daarvan om ’n groot
klomp te plant, saai ’n klein rytjie of selfs ’n halwe ry sade. Plant of saai
byvoorbeeld genoeg om vir een week daarvan te eet wanneer jy dit oes.
Plant dan elke twee weke nog ’n ry of ’n halwe ry. Wanneer jy dit drie
tot vyf keer so gedoen het, sal jy die spasie van die eerste ry weer vir ’n
verskillende gewas kan gebruik, omdat jy die eerste geelwortels wat jy
geplant het, dan ge-oes het. Jy kan ook verskillende soorte wortels plant.
Hou rekord van hoe goed jou opeenvolgende oeste gewerk het. Op dié
manier kan jy dit volgende keer beter doen.
Jy kan enige groente of vrugte, wat vinnig groei, op die manier
aanplant. Jy sal ook tydens jou beplanning moet onthou dat elke
groente of vrug van mekaar verskil en dat elke soort sy eie groei-tyd het.
Onkruid uithaal
Onkruid is plante wat jy nie geplant het nie, of nie
daar wil hê waar dit besluit het om te groei nie.
Onkruid sal met jou plante meeding vir water, sonlig,
lug en plant-voedsel.
Jy moet so gou as moontlik, nadat jy jou groente
geplant het, enige onkruid uithaal.
Onkruid moet nooit toegelaat word om saad te
skiet, voordat jy dit uithaal nie.
Wees versigtig wanneer jy onkruid uithaal. As dit
al groot is, kan jy dalk die voeder-wortels van jou
eie plante beskadig.
Sade en knolle

Pappa, kan ek
help om die
boontjies vir
aand-ete te
pluk?
Wat jy kan kweek
Natuurlik kan jy,
Ndeshi. ’n Mens is
nooit te jonk om te
leer tuinmaak nie.
In hierdie boekie het ons net op ’n paar soorte groente en een vrug gefokus. Moet
egter nie dat dit jou beperk nie.
Probeer verskillende soorte voedsel-plante en kyk wat vir jou werk. Onthou om klein
te begin en gewasse te kweek wat jou familie geniet om te eet.
Dit is beter om een of twee soorte gewasse reg te kweek as om niks te plant nie.

Verskillende soorte groente
Peul-groente: Dit sluit in bone, ertjies en boer-bone. Peul-groente
kan gebruik word om die grond te verryk, as hulle wortels daarin
teruggeploeg word.
Blaar-groente: Hierdie sluit in spinasie, wilde spinasie en kool. Dit het
ekstra voeding-stowwe nodig omdat hulle baie daarvan uit die grond
neem. Jy sal genoeg bemesting en kompos moet gebruik om te verseker
dat blaargroente goed groei.
Vrugte-groente: Dit sluit in tamaties, geel- en groenpepers,
suikermielies en waatlemoen.
Wortel-groente: Hierdie sluit in geelwortels, uie en aartappels.
Moenie bemesting in die grond inwerk voordat jy hierdie tipe groente
plant nie, want dit kan veroorsaak dat te veel sy-wortels uitgroei.
Rank-bone (Phaseolus vulgaris)
Dis is ’n goeie gewas om aan te plant, omdat dit maklik groei en ’n lang oes-seisoen het.
Plant: Neem stokke van ongeveer meter lank. Plant die stokke so dat hulle bokante
kruis. Sit nog ’n stok oor die bo-punt en bind die punte aan mekaar vas. Plant die stokke
0cm van mekaar af en elke ry cm van mekaar af. Plant tot sade rondom elke
stok, cm diep. Wanneer die saailinge opkom, trek die twee swakstes uit.
Versorging: Wanneer die plant die bokant van die stok bereik, sny dit terug. Gee die
grond bemesting wanneer die boontjie-peule begin vorm. Gebruik dek-lae.
Oes: Die bone is weke nadat dit geplant is gereed om gepluk te word.
Geelwortels (Daucus carota)
Moenie geelwortels in klei-grond kweek nie, want die wortels sal nie
ordentlik kan groei nie. Moenie kompos of bemesting in die grond sit nie,
want dit sal veroorsaak dat die wortels op ’n snaakse manier groei.
Plant: Saai die saad 1 cm diep en omtrent 10cm van mekaar af. Maak
die saad nat nadat jy dit gesaai het. Die saailinge sal sowat 10 dae later
opkom.
Versorging: Gebruik baie dek-laag. Wanneer die wortels groter word,
moet jy hulle minder water gee. Begin die plante uitdun sodra die eerste een of twee
blare uitgroei.
Oes: Die geelwortels sal sowat weke nadit jy dit gesaai het, gereed wees om te
oes.

Wat jy kan kweek
Aartappel (Solanum tuberosum)
Aartappels het gewoonlik genoeg spasie nodig om te groei. Sien die “Kundige se
Wenk” hieronder, indien jou tuin klein is. Aartappels kan in die winter geplant word,
as daar nie ryp voorkom nie. Leem- of sanderige grond is die beste. Hulle moet in
effense hopies grond geplant word.
Plant: Wanneer jy aartappels plant, maak seker dat hulle groei-punte (ogies) op het.
Plant aartappels cm diep en cm van mekaar af. Die plant sal na1 dae opkom.
Versorging: Stoot die grond rondom die plant op sodat die knolle kan vorm. Dit sal
verhinder dat die aartappels groen word. Gee die plante minstens keer per week
water, maar moenie die blare natmaak nie. As die plant groter word, kan jy minder
water gee. Dit sal meebring dat die aartappels ryp word.
Oes: Aartappels is na sowat maande gereed om te oes.
Kundige se Wenk: Aartappels en patats kan ook in ou motor-buitebande geplant
word. Dit spaar water en werk.
1 Sit ’n ou motor-buiteband op die grond onder skaduwee. Maak die
buiteband halfpad vol grond en bemesting. Sit ’n aartappel in die grond
en gee gereeld water.
2 Wanneer die plant hoër as die buiteband gegroei het, sit nog ’n
buiteband bo-op die eerste een. Nou is die plant in die skaduwee en
beskerm teen die wind.
3 As die plant groter word, sit stadig nog grond en bemesting in die bande.
Wees versigtig dat jy nie die bande oorvol maak nie. Maak seker daar
steek altyd nog blare uit die grond uit.
4 Wanneer die plant hoër as die tweede buiteband groei, sit ‘n derde
buiteband bo-op en maak stadig met grond vol soos die plant hoër groei.
5 Wanneer die plant blom en doodgaan, is die aartappels gereed. Teen hierdie
tyd sal die plant die spasie in die buite-bande met aartappels gevul het.
6 Stoot die bande om en haal die aartappels uit die los grond
uit.
7 Hierdie manier om aartappels te kweek spaar water en
beskerm die aartappel-plante teen hitte en wind. Dit
maak dit ook makliker om die aartappels te oes en
laat jou aartappels in ’n baie klein ruimte groei.
Spinasie-beet (Tetragona expansa)
Hierdie blaar-gewas is baie soos gewone spinasie, maar dit hanteer
hitte beter, is makliker om te kweek en kan vir baie maande ge-oes word.
Plant: Saai die saad in ’n saadbedding, sowat cm diep en
omtrent cm van mekaar af.
Versorging: Dun die saailinge uit wanneer hulle omtrent cm
hoog is. Gee water en sit dek-laag op die grond.
Oes: Die buitenste blare kan omtrent weke nadat dit gesaai is, ge-oes
word.
.

Tamatie (Lycopersicon esculentum)
Tamatie-saad moet net gesaai word as daar geen kans meer is dat dit
gaan ryp nie. Goed-bemeste grond is belangrik vir tamaties en die
grond mag nooit uitdroog nie.
Plant: Maak jou saai-beddings nat en saai die saad cm diep en
cm van mekaar af. Wanneer die saailinge ’n paar cm hoog is, haal
die swakker saailinge uit. Haal gereeld onkruid uit jou beddings.
Gesonde plante kan oorgeplant word wanneer hulle of stelle blare
het. Doen dit in die laat-middag en maak hulle goed nat, voordat jy hulle oorplant.
Plant die saailinge 0 cm van mekaar af. Plant hulle diep, met die boonste twee stelle
blare wat bo die grond uitsteek. Maak die oorgeplante saailinge onmiddelik nat.
Versorging: Gooi dek-lae op die grond. Sit kompos in die grond wanneer die eerste
vrugte gevorm het. Bind jou plant aan ’n stok vas, sodat dit nie op die grond lê nie.
Verhoed dat grond op die plante spat wanneer jy hulle natlei, aangesien dit siektes
kan bevorder.
Oes: Begin oes wanneer jou tamaties ryp is, omtrent 10 weke na die oorplanting.
Kundige se wenk: Vir uitstekende tamaties, (1) moenie saailinge te naby aan mekaar
plant nie, (2) maak seker dat die plante baie lig kry, (3) haal die onderste blare af.
Pampoen (Cucurbitaceae)
Pampoen is baie voedsaam en kan vir lang tye gebêre word. Hulle groei goed in
die meeste soorte grond, maar het baie spasie nodig.
Plant: Plant sade saam, cm diep, in goed-voorbereide grond. Dun die drie
swakste plantjies na weke uit. Sit dek-laag tussen die saailinge wat jy hou.
Versorging: Pampoen moet water kry nadat die eerste of drie blare gevorm het. Moenie water
op die blare laat kom nie, omdat die plante siektes sal optel. Gee liewer onder die blare water.
Oes: Die meeste pampoen is gereed vir oes omtrent tot maande nadat dit geplant is
Knoffel (Allium spp.)
Knoffel het ’n sterk reuk en sal in die meeste grondsoorte, behalwe klei,
groei. Dit moet op sonnige plekke geplant word.
Plant: Knoffel word geplant deur die bolle in huisies te verdeel en dan elke huisie te
plant. Plant elke huisie in ’n gaatjie van cm diep met die dun punt wat boontoe wys,
1 cm van die volgende huisie af.
Versorging: Maak goed nat nadat dit geplant is, haal gereeld onkruid uit en
gebruik baie dek-laag. Blomme moet afgebreek word sodra hulle uitkom, sodat die
knol groter kan groei.
Oes: Knoffel kan tot 10 maande nadat dit geplant is, ge-oes word.
Kundige se Wenk: Knoffel hou baie plae uit die tuin weg of maak dit dood.
Wat jy kan kweek

Oes en berging
Oes
Winter-skorsies en pampoen: Oes hierdie groente wanneer
hulle heeltemal ryp is. Hulle sal die regte kleur hê en dit sal moeilik
wees om die skil met jou duimnael te breek. Haal die groente met
’n skerp mes af, maar los cm se stingel aan die groente, om te keer
dat swamme dit aanval. Bêre in ’n koel plek.
Aartappels: Wag tot die plant blom. Gebruik ’n tuinvurk om die plant uit die grond
te lig. Die tuinvurk moet reguit in die grond, weg van die plant af ingedruk word
en dan agtertoe gedruk word. Die plant kan dan uit die grond getrek word en die
aartappels afgehaal word. Bêre ge-oeste aartappels in ’n koel, donker plek.
Waatlemoen: Jy sal weet jou waatlemoen is ryp wanneer dit ’n dowwe klank
maak wanneer jy dit met jou kneukels klop.
Uie: Oes uie sodra hulle blare ombuig. Trek uie aan die blare uit en laat
dit dat vir drie dae in die son droogword. Maak elke ui met die blare van
die volgend ui toe, sodat die uie nie deur die son gebrand word nie.
Tamaties: Oes tamaties wanneer hulle rooi is. As hulle nog liggroen is,
draai elkeen in koerantpapier toe, plaas dit in ’n karton in ’n koel plek en
kyk gereeld of hulle ryp is. Hulle behoort binne weke ryp te word.
Groenbone: Oes bone wanneer die saad uitbult, maar voordat dit te hard word.
Moenie die plant beskadig wanneer jy die boontjies pluk nie. Hou die plant in die
een hand vas en trek die peule met die ander hand af.
Skulp-boontjies: Laat die bone aan die plant self droogword.
Spinasie-beet: Draai die blare naby die basis van die plant af.
Kies al die blare wat gereed is. Dit sal die plant aanmoedig om
te groei.
Knoffel: Jy sal weet wanneer dit gereed is, omdat die blare sal
uitdroog. Wanneer dit gebeur kan jy ophou om die plant water
te gee en die grond laat droogword. Lig dan die knolle met ’n tuinvurk uit die grond
uit en laat dit vir ’n dag lank in die son droogword. Hang jou oes vir ’n maand lank
in die skaduwee. Sny dan die blare en wortels af en bêre die knoffel in ’n koel plek.

Berging
Die meeste vrugte en groente hou nie lank nadat dit ge-oes is nie. Wortel-groente en
groente soos uie en skorsies hou die langste.
Bêre slegs gesonde, ryp groente.
Maak alle groente, behalwe geelwortels en soet-patats, skoon voordat jy dit bêre.
Daar is baie maniere om jou vrugte, groente en kruie langer te laat hou. Dit word
preservering genoem. Die soort preservering wat jy kies sal afhang van die tipe vrug,
groente of kruie wat jy gebruik.
Begrawe in sand: Wortels, soet-patats en beet kan almal in
sand begrawe word, waar daar nie ryp kom nie. Moet dit nie was
voordat jy dit begrawe nie en maak seker dat hulle nie in die sand
aan mekaar raak nie.
Ophang in nette: Skorsies en pampoen sal die beste hou as hulle in
nette opgehang word.
Ophang met toutjies: Wanneer uie op die regte manier gedroog is, kan dit
met tou in ’n koel plek, waar genoeg lug inkom, gehang word.
Bottel: Vrugte en groente met hoë waterinhoud, soos tamaties, boontjies en
perskes kan in glas-houers gepreserveer word.
Uitdroog: Jy kan sade, vrugte en groente preserveer deur hulle uit te droog,
soos bv. tsama-saad, songedroogde tamaties en gedroogde wilde spinasie.
Maak seker die plek wat jy gebruik kry baie bewegende lug rondom en gee
die kos genoeg tyd om heeltemal uit te droog. As jou kos nie heeltemal droog
is nie, sal dit nie so lank hou as wat dit kan nie.
Pekel: Dit is wanneer jy genoeg asyn of suurlemoen-sap by lae-suur voedsel
voeg om dit vir ’n lang tyd eetbaar te hou. Baie groente en vrugte kan gepekel
word. Komkommers, pepers, blomkool, appels en pere kan maklik gepekel
word, maar jy moet ’n getoetste resep gebruik.
Vries: As jy ’n vrieskas het, kan jy dit gebruik om jou groente in te bêre.
Gevriesde groente en vrugte kan tot weke in die vrieskas bly. Sny die
kos op en plaas dit vir ’n paar minute in kokende water. Dreineer die
water en laat die kos afkoel. Sit dit dan dadelik in die vrieskas.
Preservering met suiker: Vrugte en groente kan met suiker gepreserveer
word, om blatjang, konfyt en stroop daarmee te maak.

0
Wanneer jy meer as genoeg
gekweek het
As jy nie die ekstra oes kan bêre of preserveer nie, en jy dit nie alles kan eet nie, kan
jy altyd-
dit aan ’n honger persoon gee
dit ruil vir jou bure se ekstra oes, as dit van joune verskil
dit verkoop
Dit is maklik om jou ekstra oes weg te gee of te verruil. Dit sal egter nodig wees om
bietjie te dink as jy dit wil verkoop.
Teiken-mark
Verkoop van jou Oes
Jy moet eers uitvind wie jou groente sal wil koop. Dit word jou teiken-mark genoem.
Jou teiken-mark kan jou bure, of mense wat deur jou dorp reis, of pasiënte by ’n
naby-geleë kliniek wees. Die beste is om naby-geleë teiken-markte te kry, want dit sal
jou geld kos om jou groente na ander plekke te neem.
Verkoopspunte
In baie areas is daar Saterdag-markte of ander plaaslike gemeenskaps-markte.
Die meeste van hierdie markte sal jou nie geld vra om daar te verkoop nie. Jy kan
net jou mandjie groente soontoe neem en verkoop.
Jy kan ook jou ekstra groente na ’n naby-geleë hospitaal of kliniek neem. As die
pasiënte wat buite wag dit nie koop nie, sal die mense wat in die kliniek werk dit
dalk wil koop.
Jy kan ook net in die skaduwee van ’n boom sit, naby ’n pad waar baie mense
stap, en jou groente aan hulle verkoop.
In jou gemeenskap mag dit dalk baie makliker wees om jou groente direk aan ’n
winkel te verkoop.
Werk die prys uit
Vind uit wat mense vir dieselfde kos by ’n winkel betaal. Probeer dan om jou prys
laer as die winkel te hou.

Ander wenke
Berei jou oes voor vir verkoop deur dit skoon te maak, sodat dit vars en aantreklik
lyk.
Maak seker jy het genoeg kleingeld om aan jou kliënte te gee.
Daar sal tye in die maand wees wanneer mense meer geld het as op ander tye.
Byvoorbeeld, as jou teiken-mark ouer mense insluit, wat pensioen kry, sal dit goed
wees om op die dag, wanneer hulle hul pensioen kry, jou groente te verkoop.
Bemarking
Dis ’n manier om jou teiken-mark te laat weet dat jy vars groente te koop het.
Plakkate: Maak plakkate om te adverteer dat jy vars groente te koop aanbied.
Plaas dit in ‘n boom naby die plek waar jy verkoop, of langs ‘n pad waar baie mense
verbystap.
Mondelings: Dis een van die beste maniere om te bemark. Wanneer mense jou
groente koop en hulle tevrede is met die prys en die smaak, sal hulle vir hulle vriende
vertel om ook by jou te koop. Hoe meer gelukkige kliënte jy het, hoe meer kliënte sal
by jou wil koop.
1

Wanneer jy meer as genoeg gekweek het
Begroting
Begroting is ’n manier waarop jy kan weet hoe jy jou geld gaan spandeer. Jy moet
weet hoeveel geld jy het en dan begroot jy vir die dinge wat jy nodig het of graag
met die geld sal wil koop.
Begroting is baie belangrik en daarsonder sal jou tuin sukkel om te ontwikkel.
As jy groente wil verkoop, moet jy kyk na wat dit jou kos om dit te kweek. Jou mees
basiese kostes sal wees vir:
grond
water (selfs al kry jy water uit ’n boorgat, sal jy nog steeds vir diesel moet betaal
om die pomp te laat loop of geld om die pomp reg te maak)
gereedskap
bemesting
saad
Hierdie uitgawes sal elke keer daar wees en dit beteken dat jy elke jaar daarvoor sal
moet begroot.
Kom ons kyk na die voorbeeld van John, wat tamaties kweek.
Toe John begin het, moes hy saad koop
en vir water betaal totdat die tamaties
ge-oes kon word. Dit het hom N$ 0
gekos.
Hierdie jaar het hy 0 kg tamaties uit sy
tuin ge-oes.
Hy het 10kg huis toe gevat sodat sy familie
daarvan kon eet.
Die res, 0kg, het hy teen N$ per
kilogram verkoop.
10kg
10kg
10kg 10kg 10kg 10kg
10kg 10kg 10kg
Dit beteken hy het N$1 0 uit sy verkope gemaak. Om weer volgende jaar te
kan plant, sal hy nog N$ 0 nodig hê. Dit beteken dat sy wins eintlik N$ 0 was
(N$1 0 minus N$ 0). As John N$ hiervan spaar, beteken dit dat sy tuin kan
groter word, omdat hy ‘n ekstra N$ sal hê om daarop te spandeer.
Dit is altyd belangrik om van jou geld terug te sit in jou besigheid. Dit word herbelegging
genoem. As jy wil hê jou besigheid moet groei, spaar en herbelê soveel
geld as wat jy kan.
10kg

Beplanning en
Rekordhouding
Hou Rekord
Dit is belangrik om jou groente-tuin goed te beplan. Jy moet weet wat elke dag in die
tuin gedoen moet word. Dit benodig beplanning en rekord-houding.
Hou rekord van gewas-rotasie. Dit sal jou help om te onthou wat in elke bedding
geplant was en wanneer.
Maak ’n tabel vir elke bedding. Jy moet rekord hou van-
Die tipe groente wat jy plant
Die datum waarop jy dit plant
Voeding en onkruid-verwydering:
Hoeveel jy ge-oes het
Watter plae of siektes jou plante aangeval het
Maak vir jou ’n tabel soos hieronder om rekord van jou groente-gewasse te hou:
Bedding
nommer
Ry
nommer
Groente
geplant
Datum
geplant
Voeding en
Water
Oes
Plae of
siektes

Vrug of groente Jan Feb Mar Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des
Kool
Geelwortels
Blomkool
Knoffel
Uie
Aartappels
Pampoen
Rank-bone
Spinasie-beet
Soet-patats
Suikermielies
Tamatie
Waatlemoen
Wanneer om te plant en te oes
Dit is belangrik om te weet watter tyd van die jaar jy jou gewasse moet plant, en
wanneer hulle gereed sal wees vir die oes. Gebruik die tabel hieronder om jou te
help.
Plant Oes
Jou Tuin-kalender
In hierdie voorbeeld van ’n tuin, kweek ons tamatie-plante, boontjies, spinasiebeet,
geelwortels, knoffel, rank-boontjies, soet-patats, waatlemoen, aartappels en
suikermielies. Verlede jaar se oes word in die geel blokke gewys en hierdie jaar se
oes in die blou blokke.

Maand
Januarie
Februarie
Maart
April
Mei
Junie
Julie
Augustus
September
Oktober
November
Desember
Werk om te doen Wat om te plant Wat om te oes
Soos die weer warmer word, plaas dek-lae rondom die groente om vog binne te
hou. Gee bemesting aan jou tamatie-plante. Haal onkruid uit. As die beddings
leeg is, moet hulle omgespit word en bemesting of kompos bygevoeg word
Gee in die laat-middag water en probeer om nie die blare van jou plante nat
te maak nie. Ondersoek jou tamatie-plante vir plae of siektes
Haal plante, wat nie meer groente of vrugte gee nie, uit. As daar nie siektes op
die plante is nie, sny hulle en gebruik dit vir dek-lae of gooi dit op die komposhoop.
As die weer kouer word, kan jy jou tuin minder water gee. Gooi deklae
vir geelwortel-plante. Plant uie-saailinge oor.
Dek-lae wat jy in Januarie gegooi het kan nou in die grond ingewerk word.
Haal onkruid uit al die leë beddings. As jy pampoene gaan bêre, laat hulle
heel ryp word aan die plant. Plant blomkool saailinge oor.
Ondersoek alle plante vir siektes en plae. Haal plante uit wat nie meer
groente of vrugte dra nie. Gebruik alle gesonde plante vir dek-lae of kompos.
Hierdie is ‘n goeie tyd om al jou tuin-gereedskap skoon te maak, te slyp en
reg te maak. Wanneer jou winter-gewasse klaar gedra het, haal hulle uit.
Gebruik alle gesonde plante as dek-lae of kompos.
Begin met beplanning van jou somer-tuin, sodat jy genoeg tyd het om al die
sade wat jy nodig het te kry. Berei die beddings voor vir die somer.
Hierdie is ‘n besig maand vir saai en plant.
Moenie die saad te veel water gee nie, omdat dit kan veroorsaak dat hulle
vrot word. Vul die grond op teen die aartappel plante.
Ondersoek plante vir siektes en haal aangetaste plante onmiddelik uit. Moenie
siek plante op jou kompos-hoop gooi nie; dis beter om dit te verbrand. Plantluise
mag nou ‘n probleem word, so maak seker dat jy ‘n teenmiddel gereed het. Vul
grond op teen aartappel-plante. Plant tamatie-plante oor.
Maak seker dat jy genoeg water gee soos dit warmer word. Gooi dek-lae
om saailinge om die grond koel en klam te hou. Haal onkruid uit en dun
saailinge uit. Vul grond op rondom aartappel en patat-plante. Gooi deklae
om wortel-plante. Plant tamatie-plante oor.
Alle plante sal nou kan voordeel trek uit bemesting/mis. Haal ou en siek
plante uit. Gee minder water aan soet-patat-plante gedurende die maand.
Soos jou tamatie-plante groter word, sal jy hulle met stokke of riete moet stut,
sodat die plant en vrugte nie op die grond lê nie.
Uie
Knoffel; plant/saai
geelwortels opeenvolgend
Spinasie-beet, ertjies en
kool. Plant/saai geelwortels
opeenvolgend
Uie en knoffel, sommige
soorte ertjies en boontjies.
Saai geelwortels
Plant/saai kool en blomkool
opeenvolgend
Plant/saai kool en blomkool
opeenvolgend
Spinasie-beet, plant/saai
kool opeenvolgend
Rank-bone, spinasie-beet,
pampoen, tamaties,
aartappels, plant/saai kool,
tamaties en geelwortels
opeenvolgend
Waatlemoen, spanspek,
suikermielies, plant/saai
tamaties en wortels
opeenvolgend
Spinasie-beet, pampoen
en soet-patats, plant/ saai
tamaties en geelwortels
opeenvolgend
Spinasie-beet, Geelwortels, knoffel,
soet-patats, waatlemoen, aartappels,
suikermielies
Spinasie-beet, rank-bone, soet-patats,
waatlemoen, pampoen, aartappels en
suikermielies
Rank-bone, soet-patats, waatlemoen,
pampoen, aartappels en suikermielies
Geelwortels, rank-bone, soet-patats,
pampoen, tamatie en blomkool
Spinasie-beet, geelwortels, tamaties,
blomkool, die laaste soet-patats en rankbone
Tamaties, blomkool, geelwortels, kool en
spinasie-beet
Kool, blomkool, en die laaste tamaties en
geelwortels
Kool, blomkool en uie
Kool, blomkool, spinasie-beet, uie en
geelwortels
Kool, spinasie, uie, geelwortels en knoffel
Waatlemoen, spanspek, rank-bone,
tamaties, kool, spinasie-beet, uie,
geelwortels en knoffel
Waatlemoen, rank-bone, tamaties, kool,
spinasie-beet, geelwortels, knoffel en
pampoen

kHOMAS
Ministry of Regional and Local
Government, Housing and Rural
Development, Tel: 061 – 2975111
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry, Tel: 061 – 2087111
Namibia Red Cross Society,
Tel: 061 – 235226
Food and Agriculture Organisation at
the United Nations (FAO),
Tel: 061 – 2046111
Ministry of Health and Social Services,
Tel: 061 – 2039111
Ministry of Lands and Resettlement,
Tel: 061 – 2965000
Ministry of Gender Equality and Child
Welfare, Tel: 061 – 2833111
World Food Programme,
Tel: 061 – 2046111
Rural People’s Institute for Social
Empowerment (RISE),
Tel: 061 – 236029
Habitat Research and Development
Centre, Tel: 061 – 268200
Catholic AIDS Action,Tel: 061 – 276350
Women’s Action for Development,
Tel: 061 – 227630
New Dimension Consultancy,
Tel: 061 – 271188
OMUSAtI
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Outapi Extension Office,
Tel: 065 – 251 028
Women Actions for Development,
Tel: 065 – 250 340
Namibia Red Cross Society – Outapi,
Tel: 065 – 251 539
OHANGWENA
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Ondobe Extension Office,
Tel: 065 – 262 467
Namibia Red Cross Office – Eenhana,
Tel: 065 – 236 177
OSHANA
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Ongwediva Extension
Office, Tel: 065 – 233 821
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Oshikuku Extension Office,
Tel: 065 – 254 677
Wie kan jou help?
kAvANGO
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Kahenge Extension Office,
Tel: 066 – 257 901
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry –Rundu Extension Office,
Tel: 066 – 255 846
Namibia Red Cross Society, 066 – 256 213
CAPRIvI
Namibia Red Cross Society – Katima
Mulilo, Tel: 066 – 252661
kUNENE
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Oruvandjai Extension
Office, Tel: 065 – 276 602
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Outjo Extension Office,
Tel: 067 – 313 148
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Sesfontein Extension Office,
Tel: 065 – 275 505
Women Actions for Development,
Tel: 067 – 313 065
RISE - Khorixas
Namibia Red Cross Society – Outjo,
Opuwo (Tel: 065 – 273 135) and
Khorixas (Tel: 067 – 331277)
ERONGO
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Omaruru Extension Office,
Tel: 064 – 570 115
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Otjimbingwe Extension
Office, Tel: 064 – 551 074
Women Actions for Development,
Tel: 064 – 510 175
OMAHEkE
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Gobabis Extension Office,
Tel: 062 – 562 441
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Otjinene Extension Office,
Tel: 062 – 567 515
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Ben Hur Extension Office,
Tel: 062 – 568 457
OtjOzONDjUPA
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Otjiwarongo Extension
Office, Tel: 067 – 302 132
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Okakarara Extension Office,
Tel: 067 – 317 034
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Okamatapati Extension
Office, Tel: 067 – 274 519
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Grootfontein Extension
Office, Tel: 067 – 242 349
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Otjituuo Extension Office,
Tel: 067 – 243 615
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Okahandja Extension Office,
Tel: 062 – 501 564
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Ovitoto Extension Office,
Tel: 062 – 503 955
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Tsumkwe Extension Office,
Tel: 067 – 244 021
Women Action for Development
– Okakara, Tel: 067 – 317 041
Namibia Red Cross Society - Grootfontein
(Tel: 067 – 243 909), Tsumkwe
(Tel: 067 – 244 000) and Okakarara
HARDAP
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Mariental Extension Office,
Tel: 063 – 242 197
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Rehoboth Extension Office,
Tel: 062 – 522 527
kARAS
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Bethanie Extension Office,
Tel: 063 – 283 117
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Maltahohe Extension Office,
Tel: 063 – 293 052
Namibia Red Cross Society – Luderitz,
Tel: 063 – 202 659
OSHIkOtO
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Onathinge Extension Office,
Tel: 065 – 248 850
Ministry of Agriculture, Water and
Forestry – Tsumeb Extension Office,
Tel: 067 – 220 263
RISE – Tsintsabis
Namibia Red Cross Society –
Onandjokwe, Tel: 065 – 248 101

Registrasie No. 21/2008/0431
Bekendstelling
Desert Soul Health and Development
Communication is op die 13 Mei 2008 as ’n
NGO geregistreer. As deel van sy missie streef
die organisasie daarna “om ’n leidende massa
media organisasie te wees wat alle Namibiese
gemeenskappe bemagtig deur die produksie van
gesondheids- en ontwikkelings-media materiale,
wat hulle kan gebruik om ingeligte keuses oor hulle
gesondheid te neem, en dus positiewe sosiale
veranderings mee te bring.”
Aanvanklik was Desert Soul: HDC gestig as ’n
projek van die Namibië Rooi Kruis Vereniging, in
vennootskap met Soul City Institute for Health and
Development Communication. Die doel van die
projek was, en is steeds om die publiek met feitelike
korrekte inligting oor gesondheid- en ontwikkeling-
verwante aangeleenthede te voorsien. Dit word
gedoen deur middel van boekies, so wel as TV en
radio programme.
Desert Soul is geleë op die hoek van
Mandume Ndemufayo Laan en Sam Nujoma Straat,
in Atlas House op die eerste vloer.
Tel: 061 – 387 450
Fax: 061 – 309 763
Hierdie ontwikkelingsprojek
vir die gemeenskap word in
die belang van ’n gesonde
nasie aangebied deur:
Hierdie dokument is vervaardig
met die finansiële hulp van die
Europese Gemeenskap. Die
opinies wat daarin gelig word,
is dié van Desert Soul en Soul
City en kan dus onder geen
omstandighede as dié van die
Europese Gemeenskap beskou
word nie.
Die oorspronklike material
is vir Desert Soul: HDC
geskryf deur Bryony van der
Merwe en Sandie Fitchat
met tegniese bystand van
Soul City Institute for
Health and Development
Communication.
Oorspronklike ontwerp en
produksie deur LED.
Dit is moeilik om vir u al
die antwoorde wat u nodig
het in ’n klein boekie soos
hierdie een te gee. Die doel
is om u raad te gee. U moet
nie slegs op alles wat in die
boek geskryf is afhang vir
elke situasie nie. As u meer
inligting nodig het, praat met
een van die organisasies wat
in hierdie boekie gelys is.
Desert Soul en LED dra geen
verantwoordelikheid vir
enige probleme wat dalk mag
opduik nie.
Eerste edisie 2009
Gepubliseer deur Desert Soul
Health and Development
Communication
ISBN 978-99945-68-64-2
EAN 9789994568642

ack cover