dpo_4835.pdf

D E
A F V A L
."DER
NEDERLANDEN.

268 LM
G E S C H I E D E N I S
V A N D E N
A F V A L
D E R
V E R E E N I G D E
NEDERLANDEN
V A N DE
SPAANSCHE REGERING,
UIT HET HOOGDUITSCH
V A N
FREDRIK SCHILLER.
( Dienende tot opheldering van dit vak in de
Viderlandfche Historie, )
E E R S T E D E E L .
*
TE AMSTERDAM, BY
JOHANNES ALLART.
MDCCX.CI.

GESCHIEDENIS
VAN DEN
A F V A L
DER
[VERENIGDE NEDERLANDEN;
SPAANSCHE REGERING.
E E R S T E BOEK.
I N L E I D I N G .
Onder de merkwaardige gebeurenisfen, I.
welke de Zestiende Ecu zo zeer boven BOEK.
andere hebben doen uitblinken, verdient, »
mijns bedunkens, de Grondvesting der
Nederlandfche Vrijheid een aanzienlijke
plaats. Immers, indien de fchitterende
daden van eergierigheid en verderflijke
heerschzügt regtmatige aanfpraak óp onze
verwondering hebben, hoe veel meer dan
ene gebeurenis, waarin men de verdrukte
mcnfchclijkheid ziet worftelen om hare
edellte regten te befchermen; terwijl mef
I. DEEL. A
VAN DE

ï.
BOEK.
fl DE AFVAL DEft,
de goede zaak zig ongewone kragten ver«
enigen, en de hulpmiddelen van beradeii
wanhoop over de gedugte kunften der
dwingelandij in enen ongelrjken ftrijd zegevierem
Groot en bemoedigend is het
gedagt, dat 'er tegen de trotfchc aanmatigingen
van Vorstelijke magt eindelijk nog
ene hulp voorhanden is 5 dat derzelver
best overlegde ontwerpen tegen de menfchelijke
vrijheid in duigen kunnen fpatten;
dat een kloekmoedige tegenftand den
opgeheven arm eens Geweldenaars kan
doen bukken, en manlijke Itandvastigheid
deszelfs fchriklijke hulpmiddelen ten laat*
•ften uitputten. Nooit trof mij deze waarheid
zo levendig r als bij de Gefchiedenis
van dien gedenkwaardigen Opfland, waardoor
de Verenigde Nederlanden voor altoos
van de Spaanfche Kroon wierden afgefcheurd;
en het fcheen mij wel der 7
moeite waardig te beproeven , dit fchone
gedenkteken van burgerlijke kragt voor
het oog der wereld op te rigten ; ten
einde in het hart mijner Lezeren een aangenaam
gevoel van zig zeiven te verwekken
, en een nieu, onwedeifpreeklijk bewijs
aan den dag te brengen , wat menfchen
voor de goede zaak durven wagen.,
en door eendragt in ftaat zijn uit te voeten.
't Is geenszins het buitengewone,. of
het eigenlijk zo genoemde heldhaftige dezer
gebeurenis, dat mij noopte om dezelve
te befchrijven. De Jaarboeken
des menschdoms hebben ons meer ondeï~

KEDÉRLANDrER 5
nemingen van dien aart nagelaten, welke
zig in den aanleg nog ftouter, en in
de uitvoering nog glansrijker vertonen.
Men zag meer dan énen Staat met enen
gedugten flag nederploffcn , en andere
met ene verheven vlugt oprijzen; Men
verwagte hier ook gene van die zeldfame,
reusagtige menfchen, gene dier ver-
Dazende daden, welke in de Gefchiedenis
van vroeger tijden zo menigvuldig
Voorkomen. Die tijden zijn geweest;
zulke menfchen zyn 'er niet meer. In
den zagten fchoot der bcfchaafdheid zijn
die kragtcn in flaap geraakt ^ welke in die
oude tijden werkten, en voor dezelve
noodzakelijk waren. Met vernederende
verwondering btfchonwcn wij tans die
reuzen-beelden, even als een verzwakte
grijzaart de manlijke oefeningen der jeugd
tóchout. Maar zo is het niet gelegen
met de Gebeurenis, waarvan wij fpreken*
Her Volk, dat wij hier op het toneeJ
zien verfchijnen, was het vrcedfaamfte
•cart den aardbodem, en minder, dan alle
zijne naburen, vatbaar voor dien heldengeest
, die zelfs aan de geringfte bedrijven
een verhevener vlugt geeft. De
nooddwang der omftandigheden deed het
zijn eigen kragt gevoelen , en voor
enen rijd ene grootheid aannemen,
welke het anders niet zoüde gehad
hebben, en .mogelijk nimmer zal wederkrijgen.
De kragt derhalven, waarmede
hetzelve gewerkt heeft, is onder
«ns niet verloren; de gelukkige uitflagy
A *
t
BOEK,

4 DE AFVAL DER
l waarmede deszelfs hachlijke onderneming
6 O EK. bekroond wierd, is ook ons niet ontzegd,
wanneer eens zulke tijden wederkeerden,
en gelijke omftandigheden ons tot gelijke
daden riepen. Het is dus juist het mangel
aan heldengrootheid, welk deze Gebeurenis
bijzonder en leerzaam doet zijn;
en daar anderen hun werk 'er van maken
, om de overmagt van het vernuft
boven het geval te betogen, heb ik
mij voorgefteld een tafereel op te han-*
gen, waarin de nood aan het vernuft leven
gaf, en het geval helden vormde.
Had men ooit vrijheid, om in menfchelijke
zaken ene hoger Voorzienigheid
te brengen, men had die zekerlijk
bij deze gefchiedenis: zo zeer fchijnt
dezelve tegen alle rede en tegen alle
ondervinding aan te lopen. FILIPS DE
T w E D E , de magrigfle Vorst van zijnen
tijd; wiens gedugte overmagt geheel Europa
dreigde te verflinden ; wiens fchatten
den verenigden rijkdom van • alle
Christen - Mogendheden overtroffen; wiens
vloten in alle zcën het meeflerfchap voerden
; — een Vorst, aan wiens gevaarlijke
oogmerken talrijke legers ten dienfte
tonden; legers, welke door lange en
bloedige oorlogen, en door ene Romein-
"che krijgstugt gehard, door enen geest
/an volks - hoogmoed gedreven , en door
i le herinnering aan behaalde overwinnin­
I gen aangefpoord, op eer en buit vlam-
» len , en zig onder den ondernemenden
;eest van hunne. Hoofden als gedienfiige
i

NEDERLANDEN. S
leden beweegden: — deze gedugte Vorst,
onveranderlijk overgegeven aan één halftarrig
, voornemen ; aan éne onderneming,
die den rustelozen arbeid van zijne
gehele regering uitmaakte; en alle deze
fchrikbarende middelen op een enig
doel gerigt, 't welk hij nogtans ten laatften
, aan den avond yan zijn leven, zonder
het bereikt te hebben , moet opgeven!
— Dezen FILIPS DE TWEDE zien
wij met ene zwakke Natie in enen oorlog,
welken hij niet kan ten einde brengen.
En met welk ene Natie? Hier, een
vredelievend Volk van Visfchers en Herders,
neêrgezeten in enen vergeten hoek van
Europa, welken het met grote moeite
den golven ontweldigd heeft; een volk,
voor welk de Zee zijn beftaan, zijn rijkdom
, en zijne plaag is; welks hoogde
goed zijne vrijwillige armoede, welks
roem zijne deugd is. Daar, een goedaartig,
befchaafd , handeldryvcnd Volk,
in ruimte levende van de welige vrugten
ener gezegende vlijt; wakende voor wetten
, welke hunne weldocnfters waren.
Te midden van de gelukkige rust des
voorfpoeds begeven zij zich buiten den
kleinen kring hunner behoeften , en beginnen
naar hoger voldoening te haken.
De nieuwe waarheid, welke tans over Europa
begon op te dagen, fchiet enen
yrugtbaarmakenden ftraal in deze gunstige
lugtftreck, en met blijdfehap ontvangt
de vrije burger het licht, waarvoor
onderdrukte , treurige Haven zig verfchui»
A 3
I.
BOEK.

6 DE AFVAL DER.
t len. Een losfe vrolijkheid, veelal her
flOEK. gevolg van overvloed en vrijheid, noopc
hen om het gezag van verjaarde begrippen
te toetfen , en enen fchandelijken keten
te verbreken. De harde tugtroede
der Dwingelandij wankt boven hunne hoofden
; een willekeurig geweld dreigt de
grondzuilen van hun geluk om ver te
fmijten; hij, die de Handhaver hunner
wetten moest zijn, wordt hun Tijran.
Eenvoudig in hunne ftaatkunde, zo wel
als in hunne zeden, durven zy het wagen
Dm zig op een verouderd verdrag te beroepen,
en den Heer der beide Indien om
bet regt der Natuur aan te fpreken. Een
ïaam beflist de geheele uitkomst der dingen.
Men noemde te Madrid oproer,
vat te Brusfel flegts ene wettige handelvijze
heette : de bezwaren van Braband
'orderden enen wijzen Staatsman tot middeaar;
FILIPS DE TWEDE zond enen beul;
n daarmede werd het teken tot den oor-,
3g gegeven. Een dwingelandij zonder
*\ oorbeeld tast leven en bezittingen aan.
1 )e wanhopige burger , wien flegts tusf
:hen twe zoorten van dood de keus werd
É elaten, kiest den edelen dood op het
1 agveld. Een welvarend, vrolijk Volk
E emint den vrede, maar het wordt oori<
)gzugtig, wanneer het arm wordt. Het
b ekommert zig nu niet langer om een iev
:n, dat alles, wat begerenswaardig is,
JT oet derven. De woede des oproers flaat
O' rer tot in de verst afgelegen gewesten;
«del en verkering Haan ffilj de fchepe*
5i;

NEDERLANDEN. ?
^ontwijken de havens; de handwerksman
yerlaat zijn werkplaats, de landman de
verwoeste velden. Duizenden nemen de
vlugt naar vreemde landen ; duizenden
laten hun leven op het moordfchavot,
en nieuwe duizenden vervangen dezelven:
Godlijk tog moet ene leer zijn , waarvoor
men zo rustig kan fterven. 'Er ontbreekt
nu nog de laatfte hand, om het werk
te voltoojen : de verlichte, ondernemendegeest,
welke met dit gewigtige tijdftip
weet voordeel te doen, en de vrugt van
?
t geval tQt een plan van wijsheid ce
vormen.
WILLEM, DE ZWIJGER, een twede
MÜTUS, trekt zig de grote zaak der Vrijheid
aan. Boven een vreesagtig eigenbelang
verheven, zegt hij den troon alle ftrafbaare
pligten op; ontdoet zig van den luister
zijns Vorftelijken rangs; vernedert zig tot
ene vrijwillige armoede, en is niets meer
*lan een Burger der Wereld. Pe goede
zaak wordt aan den hachlijken kans des
oorlogs gewaagd: maar een opgeraapte
hoop huurelingen is tegen de gedugte aanvallen
ener geoefende krijgsmagt niet heiland.
Twemaal voert hij zijne moedeloze
benden tegen den Dwingeland aan 3
twemaal begeven zij hem; maar zijn moed
begeeft hem niet. FILIPS zendt hem
telkens zo veel verfterking toe , als zij
ne gruwelijke fchraapzugt bedelaars maakt,
Ballingen, uit hun vaderland gevlugt, zoe<
ken een ander vaderland ter zee, en verzadiging
van wraak en honger ann de,
A 4
1.
EOEICo

t
8 DE AFVAL DER
fchepen van hunnen vijand. Weldra wor­
TOEK den Zeefchuimers in Zeehelden hervormd-
, uit eenen hoop Rooffchcpen ontflaat een
Zeemagt; en uit Moerasfen verheft zig
ene Republiek. Zeven Gewesten verbreken
te gelijk hunne banden , en maken
enen nieuwen jeugdigen Staat uit,
magtig door eendragt, door zijne wateren
en door wanhoop. Een plegtige uitfpraak
der Natie ontzet den Dwingeland
van den troon ; de Spaanfche naam verdwijnt
uit alle wetten. Nu is 'er een
ftap gedaan, waarvoor gene vergiffenis
meer te vinden is; de nieuwe Republiek
wordt gedugt, om dat zij niet weder te
rug kan gaan. Partijfchappen rukken hare
banden los ; zelfs haar vreeslijk element,
de Zee, met haren Onderdrukker
als t ware zamenfpannende , dreigt
Jaar zwak begin enen vroegtijdigen on-
( iergang. Zij gevoelt hare kragten voor
'< le overmagt haars Vijands bezwijken , en
1 verpt zig biddende neder voor de mag.
\ igfte Tronen van Europa, om ene op-
1 >ermagt weg te fchenken, welke zij niet
m befchermen. Na vele vrugteloze aan­
1 keken, (zo veragtelijk was deze Repu-
»hek m hare opkomst, dat zelfs de heb-
l ugt van andere Koningen die jonge
»loem verfmaadde,) gelukt het haar ein-
l elijk , hare gevaarlijke Kroon enen
t Vreemdeling op te dringen. Nieuwe ftra-
! ;n van hoop beuren haren kwijnenden
I i©ed weder op: maar het noodlot gaf
r aar in dezen nieuwen Landsvader enen
i

NEDERLANDEN, 9
Verrader; en in den dringendften nood,
terwijl de onverbidlijke vijand voor de
poorten Is, tast KAREL VAN ANJOU de
vrijheid aan, tot welker befcherming hij
was ingeroepen. Daarceboven wordt door
een moorddadige hand de Stuurman van
het roer gerukt. Nu fchijnt haar noodlot
beflist; in WILLEM VAN ORANJE haar
enige Schuts-Engel verloren: maar het
fchip vliegt tegen den itorm in , en heeft
des Stuurmans hulpe niet meer nodig.
FILIPS ziet de vrugt verloren van ene
daad, welke hem zijn Vorflelijke eer
kostte , en misfchien niet weinig de hei.
melijke trotschheid van zijn gemoed
vernederde. Hardnekkig en met enen
twijfelagtigen uitflag worftelt de Vrijheid
met de Dwingelandij; 'er vallen bloedige
veldflagen voor; een edele rij van Hek
den vervangt elkander op het veld der
eer; Vlaanderen en Braband waren de
fchool, welke voor de volgende eeuwen
veldheren kweekte. Een langdurige verderflijke
oorlog verwoestte den zegen der
velden ; overwinnaar en overwonnenen
vernielden elkander, terwijl de opkomende
Water-Staat de vlugtende nijverheid in
zijnen fchoot lokte, en op de puinhopen
zijner naburen het heerlijke gebou zijner
grootheid vestigde. Veertig jaren duurde
een oorlog, wiens gelukkig einde het
dervend oog van FILIPS niet verheugde; die
een Paradijs in Europa vernielde, en uit
deszelfs puinhopen een ander deed opkomen;
die den bloem der krijgshaftige
A 5
r.
BOEK,

I.
BOEK.
I© DL' AFVAL DEK.
jeugd bedorf, een geheel wereld-deel verrijkte
, en den bezitter van het goudrijke
Peru arm maakte. Deze Vorst, welke,
.zonder zijn land te drukken, negen honderd
tonnen gouds jaarlijks konde verfpillen;
die nog veel meer door de kunften der
dwingelandij afperste; bezwaarde zijn ontvolkt
land met een fchuld van honderd en
veertig millioenen dukaten. Een onverzoenlijke
haat tegen de vrijheid ver-
flond alle die fchatten, en krenkte nutteloos
zijn Koninglijk leven ; maai -
de
Hervorming groeide aan onder de verwoestingen
van zijn zwaard, en de nieuwe
Republiek Hak uit burgerbloed hare
zegevanen om hoog. Deze ongewone
zwaai der dingen fchijnt zeer nabij
aan een wonder te komen; doch vele
omftandigheden liepen 'er te zamen, om
de magt des Konings te fnuiken, en de
opkomst van den nieuwen Staat te begunfti*
gen. Ware het gehele gewigt van zijne
magt op de Verenigde Gewesten nedergeftort,
het zonde met hunnen Godsdienst
en hunne Vrijheid gedaan zijn geweest.
Doch zijne eigene eergierigheid kwam hunne
zwakheid te hulp, daar deeze hein noodzaakte
zijne magt te verdelen. Door de kostba?
re ftaatkunde, om in alle Kabinetten van
Europa verfpieders te onderhouden ; door
het onderfteunen van de Franfcbe Ligue;
door den opffand der Moren in Granada;
de Verovering van Portugal, en den bon
?an het pragtige Eskuriaal, werden zij*
AS, zo het fcheen, onmetelijke fchattea

NEDERLANDEN. ft
aitgeput, 't welk hem buiten ftaat ftelde
om niet ernst en nadruk in het veld te E
handelen. De Duitfche en ltaliaanfche „
krijgsbenden, welke zig alleen op hoop
van buit onder zijne banieren hadden begeven
, floegen aan het muiten, omdat
men ophield met haar te betalen, en
verlieten troulooslijk hunnen Veldheer in
het beflisfende ogenblik , toen zij hem van
dienst moesten zijn. Deze gedugte werktuigen
der onderdrukking keerden nu
hunne gevaarlijke magt tegen hem zclvai,
en woedden vijandlijk in die Gewesten
, welke hem getrou gebleven waren.
De ongelukkige uitrusting tegen Groot-
Bnttanje , waaraan hij, als een dolle fpeïer,
het gehele vermogen van zijn Rijk
Waagde , voltooide zijne verzwakking ;
niet de Onvcrwinnelijke Vloot gingen de
fchattingen der beide Indien , en de kern
der Spaanfche Kri'gsmagt verloren.
Dog juist naarmate dat de Spaanfche
magt verzwakte , nam de Republiek toe
in kragt en bloei, Het verlies, welk de
nieuwe Godsdienst, de dwingelandij der
Inquifitie, de woedende roofzugt der
zoldaten , de verwoestingen van enen
langdurigen oorlog , onophoudelijk in
Braband , Vlaanderen en Henegouwen,
de wapenplaatfcn en voorraadkamers van
dezen kostbaren Oorlog, veroorzaakten,
maakte het natuurlijkerwijze van jaar
tot jaar bezwaarlijker, de legermagt te
onderhouden en aan te vullen. De
Katholijke Nederlanden hadden reeds een
sniUioen burgers verloren, en de plat-
g
OEIC,

SOEK
13 DE AFVAL DER
getrapte velden verfchaften geen onderhoud
meer aan hunne bouwers. Span-
, je zelf kon weinig volk meer leveren.
Dit Land, fchielijk tot voorfpoed op.
genegen, waarvan ledigheid een gevolg
was, had zeer veel in zijne bevolking
geleden, en kon de verzendingen van men.
fchen naar de Nieuwe Wereld en de Nederlanden
niet lang uithouden. Weinigen
van deze menfchen zagen hun Vaderland
weder ; en deze weinigen hadden hetzelve
als jongelingen verlaten, en kwamen
nu als verzwakte grijzaarts weder. Het
goud, gemener geworden, maakte de zolda.
ten fteeds duurder. De hand over hand toenemende
bekoorelijkheid der weelde maakte
de tegengeftelde deugden fchaarfer. Ge.
heel anders was het met de Nederlanders
gelegen. Alle die duizenden, welken de
wreedheid van 'sKonings Stadhouder uit
de Zuidelijke Nederlanden, de vervolging
der Hugenoten uit Frankryk , en de gewetensdwang
uit andere landen van Euro.
pa verdreyen, kwamen tot hun over. De
gantfche Christen-wereld was hunne werf.
plaats. De geestdrijverij zo wel van den
vervolger, als van de vervolgden, werkte
hun in de handen. De geestvervoeren.
de drift ener nieu verkondigde Leer, de
wraakzugt, de honger en de wanhoop
trokken uit alle oorden van Europa geluk,
zoekers onder hunne banieren. Alles,
wat voor de Nieuwe Leer gewonnen was;
wat van overheerfching geleden, of in
het toekomende daarvoor te vreezen had,
was ene wezenlijke aanwinst voor deze

NEDERLANDEN.
nieuwe Republiek. Elke mishandeling, I.
van enen Dwingeland geleden, gaf het BOEK.'
Burgerregt in Holland. Alles vloeide toe
naar een land, waar de Vrijheid haren
heuchlijken ftanderd had geplant, waar
de gebannen Godsdienst op agting, veiligheid,
en wraak aan zijne onderdrukkers
ftaat konde maken. Wanneer wij den toevloed
van alle Volken in het tegenwoordige
Holland befchouwen, welke bij hunne
intrede binnen deszelfs grondgebied hunne
regten als menfchen wederkrijgen, dan
kan men zig verbeelden , hoe het toen
gefield was, toen het gehele overige Europa
nog onder enen beklaaglijken gewetensdwang
zugtte; toen Amflerdam bijna
de enige vrijplaats voor alle gevoelens
was. Vele honderden huisgezinnen borgen
hunne rijkdommen in een Land, dat
door den Oceaan en de Eendragt tevens
befchermd werd. Het Republikeinfche Leger
werd voltallig, zonder dat men nodig
had handen aan den ploeg te onttrekken.
Te midden van het gedruis der
wapenen bloeiden handel en nering, en
de geruste burger genoot bij voorraad alle
de vrugten der vrijheid, die met vreemd
bloed eerst bevogten wierd. Ten zelfden
tijde, toen de Republiek nog worflelde
om tot fland te komen, breidde zij
de grenzen van haar gebied over dei]
Oceaan uit, en boude in flilte aan hare
Oost-Indifche tronen.
Nog meer: Spanje voerde dezen oorlog
met onvrugtbaar, dood goud, dat niet
weêr te rug kwam in de hand van hem ;

.
*4 DE AFVAL DER
die het uitgaf, maar dat den prils van alle
BOEK . noodwendigheden in Europa deed fteige-
- ren. De fchatkamcren der Republiek waren
Nijverheid en' Koophandel. Het eerfte
Verminderde, de laatfh vermeerderde door
den tijd. , Juist naarmate dat de hulpbronnen
der Regering bi} den langdurigen
oorlog uitgeput werden, begon de
Republiek eigenlijk haren oogst in tezamelen.
Het was een gezaai, dat wel
wat laat, maar' honderdvoudig wedergaf;
de boom daartegen , van welken
FILIPS zig vrugten afrukte, was een afgehouwen
tronk , die nooit weder groende.
Het ongunlrigë noodlot van FILIPS wiU
de, dat juist alle die fchatten , welken hij
ten ondergang der Nederlanden verfpilde ,
dienden om dezelven nog rijker te maken.
De ftceds vlietende llfoom van het Spaanfche
goud had rijkdom en weelde door
geheel Europa verfprcid; maar Europa
ontving zijne vermeerderde benodigdheden
grotendeels uit de handen der Nederlanders
, welke destijds van den handel der
gehele wereld meester waren, en den prijs,
van alle waren bepaalden. FILIPS was niet
in Haatom, gedurende dezen oorlog- r
den handel der Republiek met zijne
Qnderdaanen te beletten; zelfs was dit
zijn zaak niet. Hij zelf betaalde hun
ie kosten Van hunne verdediging; want
:1e oorlog» welke hen verderven moest,
vermeerderde den aftrek hunner waaren.
De ontzaehlijke zoramen, welke aan
ïijne vloten en legers beftccd werden*-

NEDERLANDEN. 15
kwamen merendeels in de fchatkamer van
de Republiek , die met de Vlaamfche
en Brabandfche Handelfteden verbonden
was. Al wat FILIPS tegen de Nederlanders
ondernam , werkte middelbaar
vóór bun. Hij vermogt niets tegen dezen
Vijand, om dat hij deszelfs land
niet door enen muur konde affluiten. Alle
die onnoemelijke fehatten, in enen
veertigjarigen oorlog verfpild, waren in de
vaten der Danaïden gegoten, en in een'
grondelozen put verzonken.
De trage voordgang van dezen oorlog
deed den Koning van Spanje even zo veel
fchade, als zij den Nederlanderen voordeel
aanbragt. Zijne legermagt was voor het
grootfle gedeelte zamengefteld uit het
overblijffel van die overwinnende benden,
welke onder KAREL DEN VIJFDEN
hunne laurieren geplukt hadden. Een veeljarige
dienst gaf hun regt tot rust: velen
hunner, weiken de oorlog verrijkt
had, verlangden vol ongedulds hunne
feaardfteden weder te Zien, en de overige
dagen van een afgefloofd leven in
gemak te eindigen. Hun vorige ijver»
hun heldenvuur en hunne krijgstugt, verfiaauden,
naarmate dat zij rekenden aan
eer en pligt voldaan te hebben, en de
vrugten van zo vele veldtogten eindelijk
begonnen in te zamelen. Hier kwam bij,
dat lieden, welke gewoon waren, door de
Woede hunner aanvallen eiken tegenfland
te overwinnen, verdriet moesten krijgen
h\ enen oorlog, die meer tegen elemen*
r.
BOEKi

I.
H O E K
IS OE AFVAL DËR
ten, dan tegen menfchen gevoerd wierdi
. meer het geduld oefende, dan de begeerte
- naar roem verzadigde ; waarbij men minder
met gevaar, dan met zwarigheden
en gebrek te itrijden had. Noch hun
moed, noch hunne langdurige ondervinding
konden hun te ftade komen in eert
Land, welks natuurlijke gefteldheid vaak
den lafharrigften der inborelingen voordelen
op hun deed behalen. Op enert
vreemden bodem eindelijk, kwam één nederlaag
hun duurder te Haan, dan vele
overwinningen op enen vijand, welke
hier t'huis was, hun voordeel konden
doen. Bij de Nederlanders had juist het
tegengeftelde plaats. In enen zo langdungen
oorlog, waarin geen beflisfende flag
voorviel, moest de zwakker vijand ten
jaatften van den flerker leren; moesten
kleine nederlagen hen aan het gevaar gewennen
, kleine overwinningen hunnen
moed aanvuren. Bij den aanvang van den
burger-oorlog had de legermagt der Republiek
zig naaulijks voor de Spaanfche in
t veld durven vertonen; maar de langdurigheid
van denzelven oefende haren moed
en hare kragten. Gelijk 'sKonings legers
verdriet in het ftrijden kregen, zo nam
het vertrouwen der Nederlanderen met hunne
verbeterde krijgstugt en ondervinding
toe. Eindelijk , na dat een halve eeu
verlopen was, gingen meesters en leerlingen,
zonder overwonnen te hebben,
als gelyke Kampvechters, uit elkander.
Ook

NEDERLANDEN. \y
Ook Werd 'er in den gehelen loop de- ï.
èes oorlogs van den kant der Nederlande­ BOES.
ren meer geregeld en eenftemmig gehandeld,
dan van den kant des Koning.?.
Voor dat de eerstgenocmden hun eerite
Hoofd verloren, was het beftuur der Nederlanden
door niet minder dan vijf verfcheidene
handen gegaan. De- befluiteloosheid
der Hcrtoginnc VAN PA^MA bragt het
Kabinet van Madrid in verwarring, en liet
hetzelve binnen korten tijd bijna alle ftaatsregelen
doorlopen. Dc onbuigfame gcllrenghcid
des Hertogen van A L B A , dc zagtheid
van zijnen opvolger REQUESENS, de listen
en ftreken van Don j u AN VAN OOS­
TENRIJK, en de levendige en krijgshaftige
geest desPrinfen VAN PARMA, gaven aan
dezen oorlog even Zo vele tegenflrijdige lig*
tingen ; terwijl het ontwerp' des Afvals in
het enige hoofd, waarin het klaar cn duidelijk
huisvestte, ilceds het zelfde bleef.
De grootfte misflag was, dat men altoos het
tijdftip verzuimde, waarin men van zijne
grondregels gebruik moest maken. In 't.
begin van den opftand, toen de overmagt
ogenfchijnlijk nog aan de zijde des Ko~
nings was; toen een fpoedig befluit eit
manlijke ftandvastigheid deii opltand in
zijne geboorte hadden kunnen fmoren,
liet men den teugel des beftuurs in
de handen ener vrouwe flaplijk heen en
tveder flingeren. Nadat de opftand
werkelijk Was uitgeborfren , de kragten
des Konings en der Tegenpartij reeds
meer elkander evenaarden , en ene ver*
I. DEEL, g

I.
*OEK.
l8 DE AFVAL DËtt
ftandige toegeeflijkheid alleen den nakerm
den burger-oorlog konde afweren, viet
het Stadhouderfchap enen man te beurt ?
wien juist deze enige deugd tot dien post
ontbrak. Enen zo waakzamen opziener,
als WILLEM DE ZWIJGER was, ontging
geen van die voordelen , welke hem
door de verkeerde flaatkunde zijns vijands
aangeboden werden, en met ilille
naarftigheid ftreefde hij langfaam naar
het doel van zijne grote onderneming.
Maar waarom verfcheen FILIPS DE
TWEDE niet zelf in de Nederlanden ?
Waarom wilde hij liever alle onnatuurlijke
middelen uitputten, om flegts het enige
niet te beproeven, dat niet misfen konde?
Om de bukenfporïge magt des Adels
te fnuiken, was 'er geen natuurlijker
middel , dan de perfoonlijke tegenwoordigheid
van den Heer. Bij de Hoogheid
zelve moest alle grootheid van bijzondere
perfonen dalen , alle ander aanzien
verdwijnen. In plaats dat nu de
waarheid door zo vele onzuivere kanalen
langfaam en troebel naar den ver afgelegen
troon vloeide , en de dralende
tegenweer aan het werk des gevals tijd
gunde om tot een werk van verftand
te rijpen , zoude zijn eigen fcherpziend
oog waarheid van dwalingen hebben
•onderfcheiden; niet zijne menschlievendheid,
maar alleen bedaarde Staatkunde
zou den lande een millioen Burgers befpaard
hebben. De Plakaten, hoe nader
2ij aan hunne bron waren, zouden des

NEDERLANDEN; ïa
ïe kragtiger zijn geweest, en de pijlen
des opflands, hoe nader aan hun doel, BOEK.
waren des te kragtelozer en zagter neergekomen.
Het kost oneindig meer het
kwaad, dat men tegen enen afwezigen
vijand ligtelyk beftaan kan, hem in
het aangezicht toe te brengen. De
opfland fcheen in den beginne zelfs
voor zijnen eigen naam te fchrikken , eh
bediende zig enen tijdlang van het kunftig
verzonnen voorwcndfcl, dat men de
zaak van den Souvercin tegen de willekeurige
aanmatigingen zyns Stadhouders
handhaafde. De verfchijning van
FILIPS in Brusfel had op éénmaal van dit
gochelfpel een einde gemaakt. Men had
dan zyn voorgeven moeten nakomen, of
het masker affmijten-, en zig door zijne
ware gedaante veroordelen^ En welke
verligting ware het niet voor de Nederlanden
geweest, bij aldien zijne tegenwoordigheid
hen flegts voor die onheilen
had gefpaard, waarmede zij buiten
zijn weten en tegen zynen wil gedrukt
werden! Welk een voordeel voor
hem zclvcn, al had die tegenwoordigheid
tot niets anders gediend, dan om
het oog te hebben op de uitgave dier
onnoemelijke zommen,- welke, tot de
benodigdheden van den Oorlog onregtmatiglijk
geheven ^ onder de handen zijner
bedienden te zoek raakten! Het geen zijne
Vertegenwoordigers door het onnatuurlijke
middel yan vrees moesten afperfen, h&A
de Vorst in aller gemoederen reeds gef
B 2

ï.
BOEK.
tfö DE AFVAL DÉR
reed gevonden. Het gene de eerstgenoemde!*'
tot voohverpen van haat maakte , had hem,
op zijn hoogst, gevreesd gemaakt: want
het misbruik van aangeboren magt drukt op
Verre na zo fmei'telijk tiiet, als het misbruik
van gegeven magt. Zijne tegenwoordigheid
zou" duizenden behouden
hebben , al ware hij niets anders dan
een huishoudelijk Despoot geweest; en
fchoon hij ook zelfs dat niet ware geweest
, zou dc vrees voor zijnen per-,
foon hem een Landfchap behouden hebben
, dat door den haat en de minagting
voor zijne werktuigen verloren
ging.
Even zo wel, als de onderdrukking
van het Nederlaridfche Volk de gemene
zaak werd van alle menfchen , welke
hunne regten gevoelden , is het te denken
, dat ook de ongehoorzaamheid en
afval dezes Volks alle Vorsten waakfaam
zouden hebben gemaakt, om in de regten
Van hunnen Nabuur hunne eigene te befchermen.
Maar de nijd tegen Spanje
behield voor dit maal het overwigt ovct
het Staatkundige medegevoel , en de voorhaamfte
Mogendheden van Europa begunstigden
, meer of min, 't zy Openbaar of
heimelyk, de zaak der Vrijheid. Keizer
M A X I M I L I A A N D E T W E D E , fcllOOU
door banden van bloedverwantfchap aan
het Huis van Spanje verknogt, gaf billijke
reden tot de befchuldiging, van de
partij der Afvalligen heimelijk toegedaan
te zijn. Door het aanbod van zijne

NEDERLANDEN. Ot
bemiddeling, erkende hij ftilzwijgend enig ï.
regt in hunne bezwaren, 't welk hen j
moest aanmoedigen , om destc ilijver .
daarop te blijven liaan, Onder enen
Keizer, welke het Spaanfche Hof oprcgtclijk
genegen ware geweest, zoude
de Prins VAN ORANJE niet ligtclijk zo
veel manfehap en geld uit Pujtschland
gekregen hebben. Frankrijk , zonder
openlijk en uitdrukkelijk den vrede te
breken , {lelde enen Prins van den bloq?
de aan het hoofd der Nederlanderen,
en de krijgsverrigtingen van dezen werden
grotendeels met Fransch geld en.
volk uitgevoerd. ELIZABET van Engeland
oefende flegts ene gcregtc wraak
en wedervergelding , met de wederfpannigen
tegen hunnen wettigen Heer in hare
befcherming te nemen; en fchoon
eigenlijk hare geringe hulp ten hoogften
daartoe kon dienen , om den gehelen ondergang
der Republiek te verhoeden, was
dit evenwel reeds oneindig veel in een
tijdilip, waarin hui} uitgeputte moed
door hoop alleen nog kon ftaande blijven.
Met deze beide Mogendheden ilond
FILIPS toenmaals nog in een verbond van
Vrede, en beide werden zij zijne Verraders.
Tusfchcn den Herken en den zwakken
is opregtheid dikwijls geen deugd;
m e
hem , die gevreesd wordt, k° n zelden
die fijner banden te ftade, welke gelijken
met huns gelijken verenigen. FILIPS
had zelf de waarheid uit den ftaatkundigen
omgang verbannen , de zedelijkheid 1
B 3
BOEK.

22 DE AFVAL DER
ï. tusfchcn Koningen vernietigd, en List tot-
BOEK, de Godheid van het Kabinet gemaakt.
Zonder zig ooit regt over zijne meerderheid
te verheugen, moest hij zijn gehele
leven worftélen met den nijd, welken zij
hem bij anderen verwekte. Europa liet
Jhem boeten voor het misbruik van een
magt, waarvan hij inderdaad nooit het
yolkomen gebruik had gehad,
Wanneer men tegen de ongelijke magt
van beide Partijen, welke ons in den
eerden opflag zo zeer verbaast, alle de
toevallen in rekening brengt, welke ten
j ladele van deze, en ten voordele van
;ene werkten, zo verdwijnt het Boven,
latuurlijke van deze gebeurenis, maar
iet Buitengemene blijft; en dan heeft
pen enen juisten maatdaf gevonden , om
Ie eigenlijke verdiende dezer Republieks-.
jezinden, ten aanzien hunner Vrijheid, te
;unnen opgeven. Men moet egter niet
lenken, dat ene zo naaukeurige berc-
i ening der kragten de onderneming zelve
1: ; voorafgegaan, of dat zij, reeds bij
l et afdeken in deze gevaarlijke zee,
e kust hebben geweten , waaraan zij vcr-
V olgens landden. Met die rijpheid , dout-
h cid en heerlijkheid, waarin dit werk bij
z jne voltoojing praalde, vertoonde het
z g geenszins in-, het plan van zijnen
O ntwerper, even zo weinig als ene vol-,
k amen fcheuring in 't Geloof zich voor-
4 :n geest van L UT HER vertoonde,-toen
ij tegen de Aflaatskraarri opkwam. Welk
m onderfcheid tusfehen den nederigen
I
ï

NEDERLANDER 53*
optogt dier Geuzen te Brusfel , die
om een menschlievende behandeling, als
om een genade, fineken, en de gedugte
Majefteit van enen Vrijen Staat, die
met Koningen, als met zijns gelijken,
in onderhandeling treedt, en in minder
tijds dan een ecu' den troon zijner vorige
Dwingelanden wegfehenkt! De onzigtbare
hand van het noodlot dreef den afgclchoten
pijl in enen hoger kring, en in ene
geheel andere {trekking voord, dan hem
bij het affcMeten gegeven was. In den
fchoot van het gelukkige Braband werd
de Vrijheid geboren , welke, als een
pasgeboren kind aan hare Moeder ontrukt
, het veragtc Holland gelukkig moest
maken. Dog, de onderneming zelve moei
ons daarom niet kleiner toefchijnen, on
dat zij anders uitviel, dan de bedoeling
was geweest. Van deze dwaasheid moes'
ons een gemeenzame omgang met d<
tegenwoordige en verleden wereld ge
nezen hebben. De mensen bewerkt
befchaaft en vormt den ruwen iteen
welken de tijden aanvoeren; tot hem be
hoort het ogenblik en tijdftip, maar he
geval rolt de gebeurenisfen. Indien d
driften, welke zig bij deze gebeuren,
werkfaam betoonden , flegts het wer
niet onwaardig waren, waaraan zij, zor
der het te weten , dienstbaar waren
indien de kragten, welke dezelve hie
pen uitvoeren, en dc enkelde bedrijven
uit welker vereniging dezelve op en
wonderbare wijze ontllond* flegts o
B 4
t
BOEK»
»
i
e P
s '•> i

H DÉ AFVAL DER
zig zelve edele kragten, fchone en gro-
SOEK , te bedrijven waren, dan i s de gebeu-
. rems groot, gewigtig en nuttig voor ons,
en mogen wij over de ftoutc geboorte
van het geval verbaasd ftaan, 0f een
hoger verftand daarin eerbiedigen
De Gefchiedenis der Wereld is zig
zelve gelyk , even als de wetten der Natuur,
en eenvoudig, even als de ziel des
menfchen. De zelfde gegeven onhandigheden
brengen de zelfde verfcnijnfelen
weder voort Op dien eigen grond,"
waarop tans de Nederlanders aan hunne
fcpaanlche Dwingelanden het hoofd boden,
hadden voor vyftienhonderd jaren
Jiunne ftamvaders, de Batavieren en Belgen,
tegen hunne Romeinfche Geweldenaars
geftreden. Dezen, even als genen
onwillig onder enen trotfehen Overheerfcher
ftaande en op gelyke wijze
van roofzugtige Landvoogden mishandeld,
wierpen met gelijke koenheid het flaaf-
[chc juk af, en waagden den kans in
sen even ongelijken ftrijd. De zelfde
! rotschheid van Veroveraars, de zelfde
3 loge vlugt der Natie had plaats in de
i Spanjaarden der zestiende, en in de Ro-
] nemen der eerftc eeu; de zelfde dappcr-
;i ïeid en krijgstugt in beide legers: de
:elfde vrees voor hunne wapenen. Daar.
:icn wij, even als hier, list met over-'
nagt kampen, e n ftandvastigheid, door
'endragt onderfteund, ene ontzaglijke magt
fmatten vvelke zig door verdeling ve?wakt
had. Daar, zo wel als hier,

NEDERLANDEN. &5
ïaa"de bijzondere haat de Natie in het
harnas: een enkeld mensch, voor zijnen
tijd geboren, ontdekt haar het gevaarlijke
geheim harer fterkte, en doet haar verkropt
misnoegen tot ene bloedige verklaring
uitbersten. „ Bekent het Batavieren!"
dus fprak CLAUDIUS CIVILIS zijne medeburgers
in het heilige woud aan, „worden
„ wij van deze Romeinen nog, gelijk voor
„ heen, als Bondgenoten en Vrienden,
* of niet veel meer als Haven behandeld 1
I.
BOE K.
?
" Wij zijn aan hunne Amtenaren en Stc-
„ dehouders overgeleverd, die , nadat zi
'„ zig met ons goed en bloed verzadigc [
i hebben, van anderen worden vervangen
die de zelfde geweldenarij, flegts onde:
„ andere namen , herhalen. Komt 'e
, al eens een Opperbevelhebber, dez<
',' drukt ons door zijn pragtig en kostbaa l
„ gevolg, en door zijnen nog ondraaghj
'„ ker hoogmoed. De wervingen ftaai 1,
weder voor de deur , die Kinders va 1
hunne Ouders, Broeders van elkander
voor altoos af fchcuren, en uwe wal
kere jonge manfehap aan de Romeir
£ fche geilheid ten prooie geven. Tam T
• Batavieren ! is de tijd voor u geborei !.
" Nooit ftond het met Rome zo veeg
als op dit ogenblik. Laat u door di e
„ namen van Legioenen genen fchrik aar i-
jaagen: in hunne Legers vindt men ni< !t
^ dan oude lieden en buit. Wij hebbe n
,', Voetvolk en Ruiterij. De Germane n
„ zijn op onze hand, en de Gallen zij n
gezind om met ons het juk af te werpej h
i 5

ï,
KOEK,
DE AFVAL DER
„ Laat Syrië, en Azie, cn het Oosten,
„ waar men Koningen van noden heeft
hun dienen, 'Er zijn nog onder ons,
„ die geboren zijn, vóór dat men den
„ Romein fchatring betaalde. De Goden
„ houden het met de dapperfteri." Door
enen plegtigen eed wordt de zamenzwemg
gewijd, even als het Verbond der
Geuzen; zij vermomt zig ook looslijk, gelijk
dit, met den grijns van onderdanigheid,
en fchuilt agter de Majefteit eens groten
mams. De benden van CIVILIS zweren
bij den Rhijn trou aan VESPASIAAN
in Syne, gelijk het Bondgenootfchap aan
riLips DEN TWEDEN. De zelfde
ftnjdplaats geeft het zelfde bellek van
verdediging, de zelfde toevlugt voor de
wanhoop aan de hand Beiden vertrouwen
hun weifelend geluk aan een gunftig
element. Iu gelijke benaaudheid redt
CIVILIS door een gemaakte overftromhig
zijn Eiland, gelijk vijftienhonderd jaren later
WILLEM VAN ORANJE de Stad Leijden.
De dapperheid der Batavieren bragt
de zwakheid van de Heren der Wereld aan
den dag, even gelijk de loflijke moed hunner
Naneven de pragtige uittering van
het Spaanfche Rijk voor het OOP- van geheel
Europa ontdekte. De zelfde vindingrijke
geest bij de Legerhoofden van beide
tijdperken doch den Oorlog even zo
hardnekkig voordduren, en bijna even zo
twijfelagtig eindigen. Eén onderfcheid
is -hier egter te vinden: de Romeinen
en Batavieren oorloogden raenfch©.

NEDERLANDEN. %J
lijk, want zij voerden geen'. Oorlog om
den Godsdienst. (*)
Eer wij ons in deze grote Omwenteling
verder begeven, moeten wij enige
fchreden in de oude Gefchiedenis des
Lands te rug gaan, om dien (laat van
zaken, welken wij ten tijde dezer merkwaardige
verandering aantreffen, te zien,
geboren worden.
Het ogenblik, waarin dit Volk in de
Gefchiedenis der Wereld zijne intrede doet,
is het tijdffip van deszelfs ondergang: het
verkreeg zijn Staatkundig beftaan van zij.ne
Overwinnaars. Dit üitgeftrektc gewest,
dat ten Oosten door Duitschland, ten
Zuiden door Frankrijk, ten Noorden en
Westen door de Noordzee bepaald wordt,
De Rhyn
maakte deszelfs grensfeheiding uit. Tei
linkerhand van die Rivier woonden de Belgen:;
aan hare regter hand de Friezen:
en de Batavieren op het Eiland , 't wel!
hare beide armen ten dien tijde met der l
£*) TACITUS. Hiftor. L. IV. V,
(f) J. C/ESAR de Bello GaU. L. ï, TACIÏ
de Mori'bus German. en Hist. L. IV.
BOEK

DE AFVAL DER
ï. Oceaan, vormden (*} Alle deze Natiën
BOEK, werden, de ene na de andere, aan de
Romeinen onderworpen: ondertusfehen geven
hare overwinnaars zelve ons de loffelvk,
fte getmgenisfen van derzelver dapperheid,
De Belgen, fchnjft CAESAR (ö7 warei
de emgften onder de Galjifchc Volken
Welke de inrukkende Tcutonen en Cimbren
van hunne grenzen weerden. De Batavieren
zegt TACXTÜS Cf), overtroffen
m heldenmoed alle volken omftreeks
den R W Dit woeste Volk betaalde
zijne fchatting in zoldaten , en werd van
zijne Overwinnaars, gelijk zwaard, en
P'jl, flegts tot den flag bewaard. De
Romeinen zelve verklaarden de Bataafse
Ruiterij voor het beste gedeelte
ran hun leger. Langen tijd waren zij, ge s f
1
1
1
<
t
ta
»? de Zwitfers, de Lijfwagt der
xomein che Keizers; hun wilde \ioed
rerfchnk/e den Dader , daar zij in volle
vapenmsnng over den Donau zwommen,
Je zelfde Batavieren hadden AGRICOM
»P fijnen togt naar Brittanje verzeld',
n hem in de verovering van dit eiland ge-
C*) Over de oude verdeling dezer landen
raadplege de weetgrage Lezer het voortrede
7*J1A A , l Eerwaardigen Engelberts , ^enaamd
: Aloude Staat en Gefchiedenis der V>r
cenigde Nederlanden. ^
CS) De Bello Gal!,
U) Hisr. L. IV. c. i2.

tiÉ'DERLANDEfi. 2 0
holpen ( * ). Dc Friezen werden het laatst
van allen overwonnen , en heriïelden zig ,
het eerst weder in de vrijheid. De moe- .
rasfen , waarin zij woonden , maakten de
Veroveraars later belust, cn kwamen hun
duurder te ftaan. De Romein D R U S U S ,
Welke in deze oorden den krijg voerde,
«roef een kanaal van den Rhijn m de
Flevo, tans de Zuiderzee, waardoor dc
Romeinfche vloot in dc Noordzee doordrong,
en Uit deze door dc monden vart
de Eems en dc Wczer een' gemakhjker
weg naar het binnenfte van Duitschland
vond (f).
Vier ecuwen lang vinden wij de Batavieren
in de legers der Romeinen, dog
na de tijden van HONORIÜS verdwijnt
dcrzelver naam Uit de Gefchiedenis. Wij
Zien hun eiland overftroomd van dc Franken
, welke zig vervolgens weder in het
naburige Bclgien verliezen. De Friezen
hebben het juk van hunnen verafgelegen
en magtelozen Beheerfchcr verbroken 3
cn komen weder te voorfchijn als ceii vrij
Völk, dat zelf veroveringen maakt, zig
door zijne eigene gebruiken en een over
fchot van Romeinfche wetten beftuurt.
en zijne grenzen tot over den linke)
oever des Rhijns uitbreidt. In 't algemeci
(*)DIONCASS. S. LXIX. TAC. Agric. C. %6.
TAC. Annal. II. 15. .
C§) TACIT. Annnl. II. 8. Su#rbN. P
©aud. Cap. 1. YS» 3,
h
I O K K .
I

3° DÈ AFVAL DElt
i. heeft Friesland onder alle de Gewesten
BOEK . van Nederland het minst van de inval-
• Icn van vreemde volken, van vreemde
gewoonten en wetten geleden* en, eeuwen.
kng, fporen van zijne oorfpronkehjke
gedeldheid , zijnen volksgeest
en zijne zeden behouden, welke noe
ten huidigen dage niet geheel verdwenen
zijn,
Het tijdperk der Volksverhuizingen
Vernietigt den oorfpronkelijken vorm vande
meeste dezer Natiën ; 'er ontdaan andere
vermengingen, en andere inrigtingen-
De deden en legerplaatfen der Romeinen
verdwijnen in de algemene Verwoesting,
en met dezen zo vele gedenktekens van
hunne grote kunst van regeren, door de
Vlijt van vreemde handen voltooid. De
verlatene dijken moeten weder voor de
woede der dromen en den indringenden
Oceaan zwigten. De Wonderen van
menfchen handen , de kundige kanalen-
I Irogen weder uit; de wateren veranderen
ïunnen loop ; het vaste land en de zee
) 'erwarren hunne grenzen * en de natuur
an den grond verandert met zijne be-
j roners. De zamenhang van beide tijden
i :hijnt vernietigd , en met een nieu ge^
{ agt van menfchen begint ene nieuwe
g efchiedenisi
Het Rijk der Franken, dat uit de
P uinhopen van het Romeinfche Galliè'n
O pkwam , had in de zesde en zevende
e ;u alle Nederlandfche gewesten ingeü
M , cn het Christelijke geloof in deze

NEDERLANDEN. gt
Janden gevestigd. Friesland , het' laatite T.
van allen, werd na enen hardnekkigen oor­ BOEK,
log eindelijk door KAREL MARTEL,
die voor het Euangelie met zijne wapenen
den weg baande , der Frarikifche krone onderworpen.
KAREL DÉ GROTE verenigde
alle dezen landen, welke van toen af eert
deel uitmaakten van die uitgebreide Mo-»
narchie, welke deze Veroveraar uitDuitschland,
Frankrijk ert Lombardijen ichiep.
Toen naderhand dit grote Rijk onder deszelfs
nakomelingen weder verdeeld wicrd,
werden ook de Nederlanden, nu eens tot
Duitfche, dan eens tót Frankifche, dan
weder tot Lotharingfche Provinciën gemaakt
, en eindelijk vinden wij dezelve
onder de beide namen van Friesland en
Neder-Lotharingen.
Met de Franken kwam ook de Leenregering,
een vrugt van Noordfchen grond,
in deze landen, en ontaartte zo wel hier*
als overal elders. De vermogendile Leenmannen
onttrokken zig van tijd tot tijd
aan de Kroon , en de Koninglijke
Amtenaren fleepten de landfehappen,
welken zij befchermen moesten , als een
Wettig erfgoed naar zig. Dan deze afvallige
Leenmannen konden zig niet,
dan met hulp van hunne Onderhorigen,
tegen den Vorst ftaande houden, en de bij-
Hand , welken dezen verleenden , moest
door nieuwe Lenen gekogt worden.
De Geestlijkheid werd door vrome veroveringen
en gefchenken magtig, en vcrworf
zig weldra een onafhan.kc.1 ijk bc«

ï.
& O E!',
3* DË AFVAL DE^
ilaan in hare Abtdijen cn Bisfchoplijka
zetels. Op die wijze waren de Ne*
, derlanden in de tiende , elfde , twaalfde
cn dertiende eeuwen in verfcheidene kleine
onafhankelijke Staten gefplitst, welker
Heren nu eens aan liet Duitfche Keizerrijk,
dan eens aan de Frankifche Koningen
hulde deden. Door koop, huwelijk
ken, verwantfehap, of ook door overhering,
werden vaak 't grootst gedeelte van dezelven
weder onder een' hoofdfiam verenigd; en
•in de vijftiende eeu zien wij het Huis
van Bourgondiën in bezit van het grootfte
gedeelte der Nederlanden (*). FILIPS DE
GOEDE, Hertog van Bourgondiën, had,
met meer of minder regt, airede elf Gewesten
onder zijn gebied gebragt, welke door
KAREL DEN STOUT EN, zijnen zoon,
door magt van wapenen met nog twe
nieuwe vermeerderd wierden. Dus ontftond
ongemerkt een nieuwe Staat in Europa,
waaraan niets meer dan de naam ontbrak,
om het bloeiendfte Koningrijk van dit Werelddeel
uit te maken. Deze uitgeftrekte
bezittingen maakten den Bourgondifchen
Hertog tot enen gedugtcn nabuur voor
Frankrijk , en bragt den (routen , onrustïgen
geest van KAREL in verzoeking, om
het ontwerp ener verovering te maken, welr
ke het gehele ingefloten land van de Zuiderzee
en den mond des Rhijns af tot in den
Elzas toe zoude bevatten. Dc onuitputtelijke
C*) Grat. Annal. L. L p. 2. 3.

&ÏEDERLANDE1N. gg
ïïjke middelen van dezen Vorst kunnen f.
énigszins deze vermetele herfenfchim goed- BOEK*
maaken: een gëdugfe legermagt dreigde
dezelve tot dadelijkheid te brengen.
Reeds beefde Zwitferland voor zijne vrijheid
, maar het trouloze geluk verliet
KAREL in drie vreeslijke veldflagert, en
de dolle Veroveraar raakte onder dc levenden
cn de doden verloren
De enige erfgenaam van KAREL DEM
STOUTEN, MARIA, de rijkiïe Prinfes
van dien tijd, en de rampzalige HELENE,
die het ongeluk over deze Landen
bragt, hield tans de gehele wereld
ih verwagting opgetogen, Twe magtigê'
(*) Een Hofjonker, welke hem had zie»
vallen , en de Overwinnaars , enige dagen na
den flag , op de plaats verleide, redde hem nog
uit ene veragtelijke vergetelheid. Men trok
zijin lijk, naakt en door wonden deerlijk misvormd
, uit een moeras, waarin het vast gevroren
was , en herkende hem nog met vele
moeite aan enige tanden, welken hij milie, en
aan de nagelen van zijne vingers, welken hij
gewoon was langer , dan andere mentenen,
te dragen. Dat 'er evenwel, onaangezien deze
kenmerken , nog fteeds dezulken zijn geweest
, welke aan zijnen dood twijfelden, en
zijne wederverfchyning te gemoete zagen, blijkt
uit een plaats in den brief, waarin LODEWYK
DE ELFDE van de Bourgondifche Staten vorderde,
dat zij weder onder de kroon van Frankrijk,
zouden terug keeren. „ Ingevalle," dus luidt die
plaats, „ Hertog KAREL nog in leven is ,
„ zijt gij van uwen eed aan mij weder ontfla-
„ gen." C OM IN ES T. III. Preuves desMemoires
4P5, 497-
I. DEEL. Q

I
BOEK.
$4 DÊ AFVAL DEK.
Vorsten, L O D E W Y K D E E L F D E , Koning
van Frankrijk, voor den jongen
Daufijn, zijnen Zoon, en M A X I MI LI A A N
V A N O O S T E N R Y K , Zoon van Keizer
F R E D E R I K D E N D E R D E N , deden zig
op als mededingers naar haar bezit. Hij,
wien zij hare hand zou fchenken , moest
de magtiglte Vorst van Europa worden,
en nu begon dit werelddeel voor 't
eerst te vrezen voor zijn evenwigt.
L O D E W Y K , de magtigfte van beiden,
konde zijn aanfpraak door de kragt der
wapenen onderfteunen ; maar het Nederlandfche
Volk , dat over de hand van zijne
Vorstin befchikte, ging dezen gedugteiï
Nabuur voorbij, en befloot ten voordele van
M A X I M I L I A A N , wiens afgelegene Staten
en bepaalde magt voor 's Lands vrijheid
min gevaarlijk fchenen : ene bedrieglijke
ftaatkunde, welke door ene zonderlinge
fchikking des Hemels het ongeluk verhaastte
, in plaats van hetzelve voortekomen!
FILIPS DE S C H O O N E , Zoon van
M A R I A en M A X I M I L I A A N , geraakte
door zijne Spaanfche Bruid in het
bezit van dat uitgeftrekte Rijk, dat onlangs
door F E R D I N A N D en I S A B E L L A
geftigt was ; en zijn Zoon, K A R E L
V A N OOSTENRIJK, was geboren Heer
van het Koningrijk Spanje, de beide
Siciliën, dc nieuwe Wereld en de Nederlanden.
Het gemeen raakte hier,, vroeger
dan in de overige Leenrijken, van zij-

HP lijflijke flavemij öntflagën, en verkreeg
wel ras een eigen burgerlijk be- BOEKi
ftaan. De gunstige ligging des Lands
aan de Noordzee en groote bevaarbare
wateren, deed fpoedig den Koophandel
opkomen, welke de menfchen
in Steden bijeen verzamelde, de nijverheid
opwekte * vreemdelingen lokte, en
Welvaart en overvloed onder hen verfpreidde:
Hoe veragtelijk ook dë borlogzugtige
Itaatkunde dier tijden op elke
nuttige handtering nederzag, konden
egter de Landsheren de wezenlijke
voordelen, welke hun daaruit toevloeiden
; niet miskennen. De toenemende
bevolking hunner Landen , de menigvuldige
giften, welke zij onder de verfchillende
benamingen van Tol, Weggeld,
Bruggeld, Markt - geld, enz. vati
inlanders en uithecmfchen afpersten, waren
voor hun te zoete lokazen;
dan dat zij onverfchillig zouden gebleeven
zijn omtrent de Oorzaken, waaraan
zij die te danken hadden. Hunne
eigen hebzugt maakte hen tot voorftanders
van den Koophandel, en de
onkunde zelve, gelijk meermalen gebeurt
, holp zo lang, tot dat eindelijk
ene gezonde ftaatkunde in derzeïver plaats
kwam; In vervolg van tijd zogten zij
zelfs de Lombardifche Kooplieden aan,>
befchonken de Steden met grote voorregten
en een eigen regtsgebied,- waardoor'
deze in aanzien en invloed grootlijks
toenamen; De gedurige oorlogen/
e 2
ïi

BOEK.
'5* 5>E AFVAL DER
welken de Graven onder elkander erï
met hunne naburen voerden, maakten
hen afhankelijk van de gunst der Steden
, welke zig door haren rijkdom belangrijk
maakten, en die voor de onderftand-gelden,
door haar verleend, aanzienlijke
voorregten wisten te bedingen.
Van tijd tot tijd groeiden de Voorregten
der Gemeenten aan, toen dc Kruistogten
den Adel tot ene kostbare uitrusting
noodzaakten, toen de voortbrengfels van
het Oosten langs enen nieuwen weg in
Europa kwamen, en de inrukkende weelde
den Vorftcn nieuwe behoeften veroorzaakte.
Zo vinden wij reeds in de
elfde cn twaalfde eeu enen gemengden
regeringsvorm in deze landen, waar de
magt van den Vorst door den invloed
van de Standen , te weten den Adel,
de Geestelijkheid, en de Steden , merkelijk
bepaald is. Deze , welke Staten
genaamd werden , kwamen zo dikwijls
te zamen, als het belang der Provincie
zulks vorderde. Zonder hunne toeftemming
golden gene nieuwe wetten, mogt
geen oorlog gevoerd, gene nieuwe tollen
geheven, gene verandering in de
munt gemaakt, en geen vreemdeling tot
enig deel van het ftaatsbeftuur toegelaten
worden. Deze Voorrechten hadden alle
Landfchappen met elkander gemeen; ander
• i waren verfchillende naar de onderfcheidene
Gewesten. De regering was
erflijk, maar de Zoon trad niet in de
regten des Vaders, dan na alvorens de

NEDERLANDEN. 37
Staatsgeftcldhcid plcgtig bezworen te heb­ I.
ben (*). , SOEK,
Nood is de eerfte wetgever; alle .
noodzakelijkheden, welken men in deze
ftaatsgeltcldheid ontmoet, zijn oorfpronkelijk
noodzakelijkheden van den Koophandel
geweest. Dus is de gehele inrigting
van de Republiek op Koophandel gegrond
, en hare wetten zijn later dan
haar handel. Het laatfte Artiekcl van deze
ftaatsinrigting, waardoor Uitlandcrs buiten
bedieningen gefloten worden, is een
natuurlijk gevolg van alle de voorgaande.
Eene zo ingewikkelde en kunflige betrekking
van den Vorst tot het Volk,
welke in elke Provincie , en dikwijls in
elke enkelde Stad nog weer bijzonder
was , vorderde mannen , welke den
vurigften ijver voor de onderhouding van
's Lands vrijheden met de grondigfte
kennis van dezelve verenigden: beide zaken
, die niet wel in enen vreemdeling
konden öhderfteld worden. Deze wet
gold voor het overige voor elk Landfchap
in 't bijzonder, zo dat in Braband
geen Vlaming , in Zeeland geen
Hollander mogt worden aangeltcld , en
zij bleef ook naderhand nog ftand houden,
na dat reeds alle deze Gewesten
onder één Hoofd verenigd waren.
Van alle de overigen genoot Braband
de ruimfte vrijheid. Deszelfs Voorregten
C*0 GROTIUS L. I. 3.
C g

|i O EK.
3§ DE AFVAL DER
werden op zo hogen prijs gefchat, dac
vele moeders uit de aangrenzende landfchappen
tegen den tijd van hare verlosfing
derwaards trokken, om daar hare
kinders te baren, en dezelven hierdoor,
alle de Voorregten van dit gelukkige
Land ;< deelagtig te maken; „ op dezelfde
„ wijze," zegt STRADA, „ als men ge-
„ wasfen van een ongunftige lijgtftreek
„ in enen beter grond veredelt (*)."
Na dat het Huis yan Bourgondie verfcheidene
Gewesten onder zijne heerfchappij
verenigd had, werden de bijzondere
Provinciale Gerechtshoven, welke
tot dus verre onafhankelijke rcgtbanken
waren geweest, naar een algemeen
Gerechtshof te Mechclen gewezen ,
k welk de onderfcheidcne leden tot een
enkeld lighaam verbond, en alle burgerlijke
en lijfftraffelijke zaken door een
onherroepelijke uitfpraak befliste. De
Souvereiniteit der enkelde Provinciën werd
weggenomen , en de Oppermagt had
tans zijnen zetel in den Raad van
Mechelen.
Na den dood van KAREL DEN STOU-
TEN verzuimden de Staten niet, hun
voordeel te doen met de verlegenheid
hunner Hertoginne, die door de wapenen
van Frankrijk bedreigd zijnde tans van
(*) De faeüo Belg.Dec. I. L. II. 34. GUICCI-
ARDINI. Descr. Belg. " • •' " :

NEDERLANDEN, tg
hun afhankelijk was (*). De Staten L
van Holland en Zeeland noodzaakten i
haar, een groot Privilegie te onder- .
tekenen, welk hun de gewigtigfte regten
der Souvereiniteit verzekerde. De
ftoutheid der Gentenaren ging zo ver,
dat zij de gunftelingen van MARIA,
welke het ongeluk hadden gehad hun te
mishagen , op eigen gezag voor hunnen
regtbank fleepten, en onder het oog
yan deze Vorflin onthalsden.
Gedurende de korte regering der Herto«-inne
MARIA tot aan haar huwelijk,
verkreeg de Gemeente een vermogen ,
't welk haar al zeer nabij aan enen
vrijen Staat deed komen. Na het affterven
van zijne Gemalin nam MAXIMILI­
AAN op eigen gezag, als Voogd over
zijnen Zoon, de Regering op zig. De
Staten , door deze inbreuk in hunne
regten beledigd, wilden zijn gebied niet
erkennen , cn konden ook niet verder
o-ebragt worden, dan om hem enen bepaalden
tijd, en onder beëdigde voor=
waarden , als Stadhouder te dulden.
MAXIMILIAAN verbeeldde zig, na
dat hij Roomsch Koning geworden was.
de flaatsgefteldheid te kunnen overtreden
Hij leide den Gewesten buitengewoon
belastingen op, gaf bedieningen aan Bour
gondiërs en Duitfchcrs, en bragt vreem
r
de Krijgsbenden in het Land. Maa
(
met de magt van den Regent was oo
(*; Memoires de PHILIPPE DE CPWINE i
C 4
lOEK.

.
« O E K,
4* BE AFVAL DER.
dc yverzugt dezer Republieksgezinden
toegenomen. Hce Volk vatte de wapenen
op, toen hij met een fterk gevolg
van Vreemdelingen binnen BruS»
zijne intrede deed; maakte zig meester
van zijnen perfoon, en zettede hem op
het Slot gevangen. In wêerwil der vermogende
voorfprake van het Keizerlijke
en Roomfchc Hof, verwierf hij zine
vrijheid niet weder, voor dat men der
Natie wegens dc punten in verfchil,
verzekerdheid had gegeven.
De veiligheid van leven en goederen,
welke uit zagter wetten, en ene gelijke
handhaving van het regt ontftond? had
de nijverheid en vlijt jp deze Landen
aangewakkerd. In enen- geftadigen Üriid
met den Oceaan en buiten hunne oevers
rijzende ftroomen , welke tegen het lager
land woedden, en wier geweld door
dammen en kanalen gebroken moest' worden
had dit Volk al vroeg geleerd ,
op de Natuur rondom zig te letten
een magtige hoofdftof door vlijt en
ftandvastigheid te trotfeeren , en, even
als de Egyptenaar, die den Nijl tot zijnen
leermeester had, in enen kunstrijken
tegenweer zijne vindingskracht en fchranderheid
te oefenen. De natuurlijke
vrugtbaarheid van het Land, welke door
den akkerbou en de veeteelt bevorderd
werd, vermeerderde tevens de bevolking.
Deszelfs gelukkige liggmg a a n de
£ee en de groote bevaarbare Rivieren
yan Duitschland en Frankrijk, welke ^

NEDERLANDEN, 4r
deekelijk hier in de Zee vallen; zo ve­ I.
le kundige Kanalen, welke het Land 5 BOEK
heen en weder doorfnijden , gaven leven .
aan de Scheepvaart; en dc naauwer
gemeenfchap der Provinciën, welke daardoor
zo gemakkelijk werd gemaakt, wekte
ras enen geest van Koophandel in
deze Volken op.
De naburige kusten van Brittanje en
Denemarken waren de eerfte, die zij met
hunne fchepen bezogten. Dc Engelfche
wol, door dezen medegebragt, verfchaftc
werk aan duizend vlijtige handen
in Brugge , Gent en Antwerpen, en
reeds in het midden der twaalfde
ecu werd in Frankrijk en Duitschland
Vlaamsch linnen gedragen. ïn de elfde
eeu vinden wij reeds Friefche Schepen
in de Belt , en zelfs in de Lcvantfche
Zee. Ja, dit ondernemende Volk waagde
het, om , zonder kompas, onder
den Noordpool door, tot aan den Noordelijken
punt van Rusland, te ftevencn.
Van de Wendifche Steden kregen de
Nederlanden een deel des Levantfchen
handels , welke destijds nog uit de Zwarte
Zee door het Rusfifche Rijk naar de
Oostzee ging. Toen deze in de dertiende
eeu begon ten gronde te gaan ;
toen de Kruistogten enen nieuwen weg
door de Middellandfche Zee voor de Indifche
waren openden, de Italiaanfche
Steden dezen vrugtbaren tak van handel
naar zig trokken, en in Duitschland het
grote Hanze-vcrbond
C 5
werd opgerigt,

BOEK.
4^ PE AFVAL DER
werden de Nederlanden de gewigtige
Stapelplaats tusfchen 't Noorden en Zuiden.
Het gebruik van 't kompas was
nog niet algemeen, en men zeilde nog
langfaam en niet zonder omwegen langs
de kusten. De Havens van de Oostzee
waren in de wintermaanden grotendeels
toegevroren, en voor gene vaartuigen
toegankelijk. Die fchepen derhalven
, welke dep verren weg van de
Middellandfche Zee en de Belt, in een
zelfde jaargetijde, niet wel konden afleggen,
kozen geredelijk ene plaats van
vereniging, in het midden van beide delen
gelegen. Agter zig een onmetelijk
vast land hebbende, waarmede zij door
de vaarbare Aromen verbonden waren ,
terwijl tegen het Westen en Noorden
de Oceaan door veilige Havens voor
hun geopend was, fchenen deze Gewesten
opzettelijk tot een verzamelplaats
der Volken, en tot een middenpunt van
den Handel gefchapen. De voornaamfte
Nederlandfche Steden werden tot Stapelplaatfen
gemaakt. Portugezen , Spanjaarden
, Italianen , Franfchen , Britten ,
Duitfchers, Decnen en Zweden vloeiden
hier zamen met voortbrengfels uit alle
oorden der wereld. De menigte en
naarijver der verkoperen verminderden den
prijs der waaren ; de nijverheid werd
aangewakkerd, dewijl de markt voor de
deur was. Met den noodzakelijken omloop
van geld kwam de wisfelhandel op,
welke ene nieuwe vrugtbare bron yafl

NEDERLANDEN. 43
rijkdom opeqde. Dc Lands - Vorsten , I.
die eindelijk hun waar belang beter begonnen
te kennen, moedigden den Koop­
SOEli.
man door de grootfte vrijheden aan, en
wisten hunnen handel door voordelige
verdragen met buitenlandfche Mogendheden
te befchermen. Toen in de vijftiende
ecu dc meeste enkelde Provinciën zig
onder énen Heer vereenigden , hielden
pok derzelver fchadelijke oorlogen tegen
elkander op , en derzelver gcfchcidcne
voordelen werden thans door ene gemcenfchappelijke
Regering naauwcr verbonden.
Haar handel en welvaart
groeiden aan in den fchoot van enen
ïangdurigen Vrede, waartoe de overmagt
harer Vorsten de naburige Koningen
noodzaakte. De Bourgondifche vlag werd
in alle Zeen geëerbiedigd (*) ; het
aanzien van den Vorst gaf aan de onderneemingen
der Ingezetenen nadruk ;
en maakte dien van elk bijzonder perfoon
tot de aangelegenheid van enen
gedugtcn Staat. Een zo magtige befcherming
(telde hen weldra in (laat,
om zelfs het Hanze - verbond te verlaten
cn dezen trotfehen Vijand door
alle Zeën te vervolgen. De Hanzcfche
Koopvaarders, welken dc Spaanfche Kust
toegefloten werd, moesten ten laatften
tegen hunnen wil in Vlaanderen te
markt komen, en de Spaanfche waaren
pp Nederlandfchen (lapel ontvangen.
(*) Memoires de COMINES L. III, Ch. 5,

4v DE AFVAL DER
I. Brugge in Vlaanderen was in de veer­
SOEK. tiende en vijftiende eeu het middenpunt
van den gehelen Europifchen handel ,
en de grote markt van alle Natiën.
In 't jaar 1468 telde men honderd en
vijftig Koopvaardij fchepen , welke op
eenmaal dc haven van Sluis binnenliepen.
Behalveh het rijke Magazijn van
het Hanzc-verbond, waren hier nog vijftien
Genootfchappen van Koophandel met
hunne Kantoren, benevens vele Factorijen
en Handelhuizen uit alle Landen van Europa.
Hier was dc ftapêl van alle Noordfche
voordbrengfels voor het Zuiden, en
van alle Zuidelijke en Levantfche voor het
Noorden. Deze gingen met Hanzcfche
Schepen door de Zond, en over den
Rijn naar O'pper-Duitschlahd , of werden
op wagens ter zijde af naar Bronswijk
en Lunenburg vervoerd.
Het is de zeer natuurlijke loop der
menfchelijke zaken , dat deze welvaartvan
ene buitenfporige dertelheid gevolgd
werd. Het verleidende voorbeeld van
FILIPS DEN SCHONEN konde dit tijdperk
flegts verhaasten. Het Hof der
Bourgondifche Hertogen was het wellus-»
tigfte en pragtigfte van Europa, zelfs
Italië niet uitgezonderd. Dc kostbaare
kleding der Groten , welke vervolgens
tot een model voor de Spaanfche verftrekte
, en eindelijk met de Bourgondifche
gebruiken tot het Oostcnrijkfche
Hof overging,
Volk ? en de
kwam welras onder het
geringfte burger kleedde

N E D E R L A N D E N . *5
tig in zijden ftoffen (.*> „ Op den
„overvloed," zegt c o MINES , ( een ] iOEK
Schrijver, die omtrenc het midden der .
vijftiende eeu de Nederlanden doorgereisd
heeft) „ was de hoogmoed ge-
„ volgd. De pragt en praal in kleding
„ werd van beiderlcie kunne tot de bui-
,', tenfporigfte verkwisting gedreven. Toe
„ zo hogen trap, als hier, was de weel-
(*) FILIPS DE GOEDE was te groot een
verkwister , om fchatten te vergaderen : des
met tegengaande vond KAREL DE STOUTE
in deszelfs nalatenfchap, aan tafelgereedfchap „
kleinoodién, boeken, tapijten en lijnwaat, een
erooter voorraad opeengehoopt , dan drie rijke
Vorftëlijke huizen toenmaals te zamen bezaten
, en bovendien nog enen fchat van driemaal
honderd duizend Daalders in baren gelde.
De rijkdom van dezen Vorst en het Bourgondifche
Volk lag op de flagvelden bij Granfon
, Murten en Nancy ten toon gefpreid.
Hier'trok een zoldaat van de Zwitfers KAREI,
DEN STOUTEN den beroemden Diamant van
den vinger, welke langen tijd voor den grootflen
van Europa is doorgegaan, die nog lieden
als de twed'e aan de Franfche Kroon
prijkt, cn die toen door den onkundigen vinder
voor enen gulden verkogt werd. De
Zwitfers verruilden het gevonden Zilver tegen
Tin, het Goud tegen Koper, en fcheurden de
kostbaarfte tenten van goudftof in ftukken.
De waarde van den buit , welke aan Zilver,
Goud en edele Geftecnten gemaakt werd,
•wordt op drie millioenen gefchat. KAREI.
en zijn leger waren niet als vijanden , die
vegten willen , maar als overwinnaars, die zig
na behaalde zege optooijen , ten (Wijde geicokken.
COMINES I. 253. 259. 265.
L

t
SOEK
4& DE AFVAL DER,
„ de der tafel nog bij geen ander Volff
„ geftegen. De zedeloze .gemeenfchap
„ van beide geflagten in Badftoven eri
„ foortgelijke plaatfen van bijeenkomst i
„ welke den wellust aanprikkelen , had
„ alle fchaamte verbannen: en het is
„ niet de gewoone dertelheid der Gro-
„ ten, waarvan wij hier fpreken ; de
„ geringde Vrouwen gaven zig onbepaald
aan deze buitenfporighedeti
„ over (*)."
Dan , hoe veel aangenaamer is nier
zelfs deze buitenfpoorighëid voor den'
menfehenvriend, dan de treurige ingetogenheid
des gebreks, en de barbaarfche
deugd der domheid, welke toenmaals
geheel Europa ter neder drukten!
Het Bourgondifche tijdvak fchijnt weldadig
tusfehen die duistere eeuwen door,
gelijk een aangename lentedag tusfehen
het nog gure weder van den afgaanden
winter.
Maar juist deze bloeiende welvaart
bragt eindelijk de Vlaamfche Staten ten
val. Gent en Brugge , dronken vari
vrijheid en overvloed, kondigen den
Beheerfcher van elf Provinciën, FILIPS
DEN GOEDEN, den Oorlog aan, welke
zo ongelukkig geëindigd , als vermetel
ondernomen werd. Gent alleen verloor
in den flag bij Havre vele duizenden
Volks, en moest den toorn
van zijnen Overwinnaar met ene Geld-
(*) Memoires de M. PHILIPPE DE COMINES
T. h L. I, C. L. V. C. p. S

NEDERLANDEN, 4?
boete van viermaal honderd duizend
Goudguldens verzoenen; alle de Leden
der Regering en de voornaamfte Burgers
van de Stad, ten getale van twe
duizend, moesten in het blote hemd,
barrevoets, en met ongedekten hoofde,
den Hertog een Franfche mijl verre te
gemoet gaan , en hem op de kniën om
genade fmeken. Bij deze gelegenheid
werden hun enige dierbaare Voorregten
ontnomen , 't welk een onherftelbaar
verlies was voor hunnen gehelen toekomenden
handel. Niet veel gelukkiger
oorloogden zij, in 't jaar 1482, tegen
M A X I M I L I A A N V A N O O S T E N R Y K ,
om hem de Voogdijfchap over zijnen
Zoon te ontweldigen, welke hij zig
wederregtelijk had aangematigd : de Stad
Brugge zettede in 't jaar 1487 den Aartshertog
zeiven gevangen, en liet enigen
zijner voornaamfte Staatsdienaren ter dood
brengen. Keizer F R E D E R I K D E D E R D E
rukte, om zijnen Zoon te wreeken, met
een Leger binnen hun grondgebied, en
hield de haven van Sluis tien jaren
lang gefloten , waardoor hun Handel
ganfchelijk geftremd werd. Amfterdam
en Antwerpen, welke reeds lang den
bloei der Vlaamfche Steden met nijdige
ogen hadden aangezien, verleenden hem
hierin den gewigtigften bijftand. _ De Italianen
begonnen hunne eigene zijden waren
naar Antwerpen te koop te brengen,
en de Vlaamfche Linnenwevers, welke
zig in Engeland hadden neergezet, zonden
insgelijks hunne waren derwaards.
i
B O E ff.

I.
BOEK.
4§ DE AFVAL DER
waardoor de Stad Brugge twe voorname
takken van Handel verloor. Hare
hooggaande trotschheid had reeds lang
het Hanze-verbond beledigd, 't welk
haar nu ook verliet , en zijn Magazijn
naar Antwerpen overbragt. In 't jaar
1516 vertrokken alle vreemde Kooplieden,
zodat 'er flegts enige weinige Spanjaarden
overbleven : doch haar welvaart
verkwijnde langfaam , even als dezelve
was opgekomen.
Antwerpen kreeg in de zestiende eeu
den handel, welke door de dertelheid
der Vlaamfche Steden verdreven was ,
Weder; en onder de Regering van
KAREL DEN VIJFDEN was zij de levendigfte
en aanzienlijkfte Stad in de Christenwereld.
Een Rivier als de Schelde ,
welker naburige wijde mond eb en vloed
met de Noordzee gemeen heeft, en die
in ftaat is om de zwaarfte Schepen tot
onder de muren te brengen, maakte
haar tot de natuurlijke verzamelplaats
van alle Schepen, welke deze kusten bezogten.
Hare Vrijmarkten trokken handelaars
uit alle Landen. (*) De nijverheid
der Natie was in den aanvang dezer
eeu tot den hoogflen bloei gerezen»
De Akker- en Vlasbou, de Veeteelt,
de Jagt en de Visfcherij verrijkten den
Landman; Kunsten, Handwerken en Handel
(*) Twee zulke Markten, duurden veertig
dagen, en alle waaren welken aldaar geveild
Werden, waren tolvrij."

N E D E R L A N D E N ! *ö
del de Steden. Het duurde niet lang,
öf men zag de vrugten van den Vlaam- ;
fchcn en Brabandfchen vlijt in Arabiën , .
in Perziën en Indiën. Hunne fchepen
bedekten den Oceaan , en wij zien dezelve
in de Zwarte Zee met de Genuezen
om het meesterfchap ftrijden. Die
eigenaartige onderfcheidde den Nederlandfchen
Zeeman , dat hij in alle tijden
van 't jaar onder zeil ging, en niec
overwinterde.
Na dat de nieuwe weg om het Voorgebergte
van Afrika was uitgevonden „
en de Portugeefche Oostindifche handel dcii
Levaritfchch ondermijnde, ontvingen de*
Nederlanden dc wonde niet, welke hierdoor
aan de Italiaanfche Staten werd
toegebragt; de Portugezen zettedën ïrt
Braband hunnen (tapel op, en de Specerijen
van Kalikuta pronkten thans op 1
de markt van Antwerpen (*). Herwaards
vloeiden de Wcst-indifche waren 4
waarmede de trotfehc traagheid der
Spanjaarden de Ncderlaridfché nijverheid
betaalde. De Oost-indifche ftapel trok
de beroemdfte Huizen van koophandel
uit' Florence, Lucca en Genua; eri uic
Augsburg de Fuggërs en Welzcrs, herwaards.
Hcrwaards bragt ook tans hec
Hanzë-verbönd zijne Noórdfche waaren
( * ) De waarde der Specerijen en Apotckerswaaren
, welke van Lisfabon derwaarös verzonden
werden , zouden , volgens opgave van
GuicciARDiNi, een millioen kronen belopersl
hebbeii.
I; DEET, D
SOEK;

50 DE AFVAL DER
,
I, en de Engelfche Maatfchappij zettede zig
BOEK. hier neder. Natuur en kunst fchenen
hier haren gehelen rijkdom ten toon te
fpreiden. Het was een pragtig fchoutoneel
van de werken des Scheppers en
der menfchen.
Hun roem verbreidde zig weldra de
gehele wereld door, Op het einde dezer
een verzogt een gezelfchap van
Turkfche Kooplieden de vrijheid om zig
hier neder te zetten, en de voortbrengfels
van het Oosten over Griekenland
herwaards te brengen. Met den handel
der waaren nam ook de geldhandel toe.
Hunne wisfelbrieven waren aan alle hoeken
der aarde gangbaar. Men wil, dal:
Antwerpen toenmaals in minder tijd dan
een maand meer en groter handel deed,
dan Venetiën , gedurende hare beste
tijden, in twe gehele jaren.
In het jaar 1491 hield het gehele
I lanze-verbond in deze Stad zijne pleg-
:ige Vergadering , welke te voren nergens
dan in Lubek was gehouden. In
£
A A R
J 153 T werd de Beurs geboud,
destijds de pragtiglte van geheel Europa,
i ïïi welke aan haar trotsch opfchrift bemtwoordde.
Huizen, welke een eeu vroe-
I rer voor honderd kronen verhuurd wer-
I len, waren nu tot agthonderd en duilend
in prijs gefteigerd'. De Stad tel-
4 le nu honderd duizend Inwoners. Hec
i ;ewoel, en de menigte van menfchen,
i relke zig hier in 't oneindige zamen-
4 rong, gaat alle geloof te boven. Twee

Ï\ T
E HERLANDEN. *r
tot derdehalf honderd masten werden f.
meermalen te gelijk in hare havens ge­ BOEK,
zien ; geen dag verliep 'er, dat 'ër
niet vijfhonderd fchepen kwamen en
afgingen; öp marktdagen liep het getal
tot agt- en negen-honderd. Dagelijks reden
twehonderd en meer Karosfen door
hare poorten ; meer dan tweduizend,
vragtwagens zag men ieder week uic
Duitschland, Frankrijk cn Lotharingen
aankomen , zonder de boerenkarren cn
korenwagens mede te rekenen , wier
getal gewoonlijk tot tienduizend beliep.
Dertigduizend handen werden alleen door
de Engelfche maatfchappij van Kooplieden
in deze Stad bezig gehouden.
Aan markrgelden, tollen en cijnzen won
de Regering jaarlijks bij de twe millioenen;
een fom 4 welke in die tijden nog veel
meer dan thans betekende. Wij kunnen
Ons van het vermogen der Natie een derfM
beeld maken, wanneer wij horen, dat de
buitengewone fchattingen, welke zij aan
K A R E L DEN VfjFDEN tot zijne veelvuldige
oorlogen moest opbrengen, op veertig
millioenen gouds gerekend worden.
Dezen bloeienden welvaart hadden de
Nederlanders even zo zeer aan hunne
vrijheid, als aan de natuurlijke ligging
des Lands te danken. Onzekere wetten en
het willekeurige beftuur van enen roofzugtigen
Vorst zouden alle voordelen
vernietigd hebben, welken erie gunftige
gefteldheid in zo ruime mate óver dezelve
had verfpreid. Alleen de ón-
D a

DE AFVAL DER
i fchendbare heiligheid der wetten kan cfeti
BOE K. burger van de vrugten zijns vlijts verze-
. keren , en hem dat gelukkige vertrouwen
inboezemen, dat
le werkzaamheid.
de ziel is van al­
Het vernuft dezer Natie, door den
geest des koophandels en den omgangmet
zo vele Volken ontwikkeld, blonk
uit in nuttige uitvindingen: in den fchoot
des overvloeds en der vrijheid kwamen
alle edele kunften tot rijpheid. Uit her
verlichte Italiën, waar cos MUS DE ME­
DICI s in korten tijd de goudene eeu herfteld
had, bragten de Nederlanders de Schilderkunst,
de Boukunst, de Houtfneê- en
Graveer-kunst in hun Vaderland over, wel •
ke hier in enen nieuwen grond nieuwen
bloei verkregen. De Nederlandfche fchool,
ene Dogter der Italiaanfche, dong wel
dra met hare Moeder naar den prijs,
en ftelde, in gemeenfehap met deze,
de wet aan de fchone kunften in geheel
Europa. De Fabrijken en kunften,
waarop de Nederlanders hunnen welvaars
voornamelijk geboud hebben, en gedeeltelijk
nog bouwen, hebben gene verdere
melding van noden. Het tapijtenweven, het
fchilderen met olijverw,. de kunst om op
^las te fchilderen, zelfs de zak- en zon-uuriverken,
zijn, volgens de fteüing van GUIO
I : i A R D i N i, oorfpronkelijk Nederlandfche
i litvindingen; ook heeft men aan hun
( le verbetering van het Kompas te
< lanken , welks fïreken nu nog onder Nelerlandfche
namen bekend zijn. In 'r

NEDERLANDEN. 53
jaar 1428. werd de Boek-drukkunst in I.
Haarlem uitgevonden, en het lot wil­ BOEK.
de dat deze nuttige kunst een eeu
later haar Vaderland met de Vrijheid
befchenken moest. Met het vrugtbaarfte
vernuft tot nieuwe uitvindingen paarden
zij een gelukkig talent, om vreemde
cn reeds in wezen zijnde dingen te verbeteren
: men zal weinige kimden en
handwerken vinden , welke niet of op
dezen grond geteeld, of altans tot groter
volkomenheid gebragt zijn.
Tot dus verre maakten deze Gewesten
den benijdenswaardigften Staat van Europa
uit Geen der Bourgondifche Hertogen
had in 't hoofd gekregen, de ftaatsgcfleldheid
omver te floten; zelfs de ondernemende
geest van KARE L DEN STOUTEN,
welke enen butenlandfchen vrijen Staat de
flavernij bereidde, had haar ongerept gelaten.
Alle deze Vorften groeiden in gene
hoger verwagting op, dan pm over een
Republiek te gebieden , en geep hunner
Landen konde hun ene andere ondervinding
opleveren, Behalven dat bezaten
deze Vorsten niets, dan wat de Nederlanden
hun gaven ; gene legers, dan
welke de Natie voor hun in het veld
bragt; gene rijkdommen, dan welke de
Staten hun inwilligden. Maar nu veranderde
alles van gedaante. Nu waren
zij in handen van enen Heer geraakt,
wien andere werktuigen en andere hulpmiddelen
ten dienfte ftonden; die ene
D 3

ï.
SOEK.
54 DE AFVAL DER
vreemde magt tegen hen in de wapenen
konde brengen (*). KAREL DE VIJFDE
(*) De onnatuurlijke vereniging van twe zo
tegenftrijdige Natiën , als de Nederlanders en
Spanjaarden zijn , konde nimmer gelukkig uitvallen.
Ik kan mij niet bedwingen, van hier de
vergelyking te plaatfen , welke GROTIUS in
ene kragtige taal tusfehen deze beiden heeft
gemaakt. „Met de n-burige volken, zegt hij,
„konden de Nederlanders ligtlijk in vriendfehap
„ leven , daar deze van enen zelfden oorfprong
„met hun, en door de zelfde wegen en middelen
groot geworden waren. Maar de Spanjaar-
„den en Nederlanders weken in de meeste din-
„ gen van elkander af," en daar, waar zij overeenkwamen,
botften zij te fterker tegen een.
„Beiden hadden van eeuwen her in den oorlog
„uitgeblonken alleen de laatften waren thans
„ door de rust aan de wapenen ontwend , terwijl
„de eerften door hunne veldtogten in Italiën
„en Africa in oefening gehouden waren. De
„zugt tot gewin maakte den Nederlander meer
„tot den vrede genegen, maar egter niet ongevoelig
voor beledigingen. Geen volk is min-
„ der gezet op het maken van veroveringen
„maar ook geen verdedigt beter zijn eigendom'
„Van hier dat aantal van Heden in enen oord
„opeengepakt, eerst aan de zee en de rivieren
„ verlterkt , en vervolgens met vreemde aanko-
„ melingen en eigene bevolking opgevuld. Dus
„zijn zij agt honderd jaren na de Noordfehe
„ Volksverhuizing beveiligd gebleven , zonder door
„ vreemde wapenen overwonnen of beroofd te
„worden. Spanje daarentegenverwisfelde meermalen
„van Heren, cn had, totn het eindelijk in de
„handen der Gothcn viel, vrij veel door het karakter
en de zeden van hunne overwinnaars
„geleden. Bij het flot van alle die vermengiu

NEDERLANDEN. £5
gebood willekeurig in zijne Spaanfche
Staten; in de Nederlanden was hij niet
meer dan de eerde Burger. De volkomenfte
onderwerping in het Zuidelijke ge-
„gen wordt dit volk ons befchreven als het ge-
"duldigfte bij den arbeid, het onverfchrokkenlte
in gevaren, even zeer belust op rijkdom als
op eer , trotsch genoeg om anderen te verag-
„ten, opmerkfaam en erkentelijk voor weldaden
„van anderen , maar tevens zo wraakgierig en
„uitgelaten in overwinningen, als of tegen den
„vijand noch eer , noch geweten golden. Van
„dit alles hebben de Nederlanders niets; zij zijn.
„ flim, doch niet bedrieglijk ; in het midden tusfehen
Frankrijk en Duitschland gelegen , hebben
zij door ene zagter mengeling de gebreken
en deugden dier beide volken verenigd; zij la-
„ten zig niet ligtelijk bedriegen, noch ftraffe-
„loos beledigen. Ook in Godsdienltigheid ge-
„ ven zij den Spanjaarden niet toe : het Chris-
„ tendom eenmaal aangenomen hebbende, waren zij
„door de wapenen der Noormannen niet wedet
„daarvan af te trekken; geen gevoelen, dooi
„ de Kerk veroordeeld, had tot dus verre dc
„ zuiverheid van hun geloof befmet. Ja zo vei
„ging hunne vrome milddadigheid , dat mer
" genoodzaakt was de hebzugt hunner Geestelij
"ken door wetten te beteugelen. Eerbied et
", onderdanigheid aan de Landsheren warci bei
"de volken aangeboren; alleen met dit onder
" fcheid , dat bij de Nederlanders de Wet meer l
" dan de Vorst. De Kastilianen willen voorzichtige
"dan de overige Spanjaarden geregeerd worden,
"maar zij gunnen niet gaarne aan anderen dh
"vrijheden, waartoe zij zig zeiven geregtig< i
„ agten. Hierom was het een zo moeilijke zaal
"voor een' gemenen Heer van die onderfchei
",dene volken , de oplettendheid en zorg tus
"fchen beiden zodanig te verdeler., dat noch d i
„voorrang der Kastilianen den Nederlanderen \ I
D 4
ï.
BOEK.

50 DE AFVAL DER
I decltc van zijn gebied moest hem klef»,
SOEK. agting voor de regten van den onderdaan
inboezemen; maar hier leerde men hem
dezen te ontzien. Hoe meer hij aldaar
het vermaak van een onbepaalde magt
genoot, en hoe hooger het gevoelen
was, 't welk hem van zig zeiven werd
gegeven, des te minder moest het hem
fmaken, zig hier tot de befcheidene
menschlijkheid te vernederen; des te
meer moest hij zig geneigd gevoelen,
om dezen hinderpaal uit den weg te
ruimen. 'Er wordt reeds een grote deugd
vereischt, om dc magt, welke tegen onze
meest geliefde wenfehen gekant is,
niet als vijandig te beftrijden. Eer wij
ons naar de blinde noodzakelijkheid
fchikken, veranderen wij haar liever in
een vrijwerkend wezen , 't welk wij
kunnen te keer gaan ; hoe veel meer
ian, wanneer het de Vrijheid is, welke
mze Vrijheid beperkt?
De ovennagt van KAREL maakte
\ evens het wantrouwen , altoos een
i re volg van zwakheid, bij de Nedcr-
] anders gaande. Nooit hadden zij fter-
1 ;er voor hunne ftaatsgefteldheid geijverd,
1 looit meer zwarigheden tegen de reg­
t en van hunnen Vorst gemaakt; nooit
\ /aren zij omflagtiger in hunne verdraen
geweest. Wij vinden onder zijne
}) de ogen ftak , noch de gelijkheid van dezen
r> den hoogmoed der Kastilianen beledigde. Gitoi.
i TIUS. Annal. Belg. L. i.

NEDERLANDEN, 57
regering de hevigfte uitbarftingen van den
Republickeinfchen geest, en de eifchen ,
der Natie vaak gedreven tot een mis- .
bruik, dat aan de Happen, door de
Koningrijke magt gedaan , enen glimp
van billijkheid konde geven. Een Vorst
befchouwt ftc-eds de burgerlijke vrijheid
als een gedeelte vap zijn gebied,
dat hem ontvreemd is, en dat hij
moet tragten te herwinnen. Voor den
Burger is de Oppcrheerfchappij een geweldige-
vloed, welke zijne regten overftroomt.
De Nederlanders dekten zig tegen
hunne zee door dijken, en tegen
hunne Vorlten door grondwetten. De gehele
Wereldlijke gefchiedenis is een
fteeds herhaalde ftrijd tusfehen dc heersenzugt
cn dc vrijheid om deze» betwisten
plek gronds, gelijk derzelver Natuurlijke
gefchiedenis niets anders is, dan een ftrijd
tusfehen de Elementen cn de lighamen
om dc ruimte.
De Nederlanders gevoelden wel ras,
dat zij de Provincie van ene Monarchie
geworden waren. Zo lang hunne vorige
Heren geen hoger doel hadder., dan
voor hunnen welftand te zorgen, geleek
hun Staat naar het ftille geluk van een
verenigd huisgezin, welks hoofd de
Vorst was. KAREL DE VIJFDE voer-,
de hen op het toneel der ftaatkundige
wereld. Nu maakten zij een lid uit
van dat reusagtige Üglitwpn , dat door
de eerzugt van énen tot zijn werktuig
gebruikt werd. Zij hielden op het doe}
O 5
I.
10 E K.

ï.
BOEK
ft
58 DE AFVAL DER
van zig zclven te zijn ; het middenpunt
van hun beflaan was in de ziel van
hunnen Vorst verplaatst. Daar zijne gehele
regering flegts éne beweging naar
buiten, of één Staatkundig bedrijf was,
moest hij voor alle andere dingen meester
van zijne leden zijn , om zig met nadruk
en fpoed daarvan te kunnen bedienen.
Hij kon zig dus met gene mogelijkheid
met het omflagtige kunstwerktuig van
hun inwendig burgerlijk leven bemoejen,
of hunne eigendommelijke voorregten
met die naaugezette opmerkfaamheid
behartigen, welke hunne Republiek infche
omflagtigheid vorderde, Met den
ftouten flap van enen Aljeenheerfcher
vertrapte hij het kunflige gebou van
ene wormen-wereld. Hij moest zig het
gebruik van hunne kragten gemaklijker
maken door eenheid. De Raad tc
Mechelen was tot hier toe een onafhankelijke
Vierfchaar geweest; tans onderwierp
hij denzelven aan een Koninglijk
Geregtshof, dat hij te Brusfel vestigde,
en dat het werktuig van 's Vorsten wil
was. In het hart van hun Staatsber
ftuur voerde hij vreemdelingen in ,
Welken hij de gewigtigfle bedieningen in
handen gaf. Lieden, die alleen van
s
s Konings genade afhingen, moesten noodwendig
flegte handhavers zijn van regten,
Welke hun behalven dat weinig bekend
waren. De toenemende onkosten zijner
oorlogzugtige regering noodzaakten hem
zijne hulpmiddelen te vermeerderen. Met

NEDERLANDEN. $9
yerfmading van de heiligfte Voorregten, I.
legde hij den Landen ongewone bclastin- • SOEK.
gen op. De Staten moesten, om bun .
aanzien te bewaren, dat gene wel bewilligen
, wat hij zo befchciden was
geweest van niet met geweld te willen
invorderen: de gehele Gefchiedenis der
regeering van dezen Vorst in de Nederlanden
is genoegzaam een aaneengeschakeld
verflag van gevraagde, geweigerde,
cn eindelijk evenwel ingewilligde fchattingen.
Tegen de Staatsgefteldhcid voerde hij
vreemd Krijgsvolk in hun Land, liet in
de Provinciën werven voor zijne legers
, en wikkelde haar in oorlogen,
welke voor haar belang onvcrfchillig,
zo niet fchadelijk waren , cn waarin zij
niet hadden toegeftemd. Hij ftrafte als
Monarch de misftappen van enen vrijen
Staat, cn de gedugte ftraf der Gentenaren
vertoonde hun de grote verandering,
welke hunne ftaatsgelteldheid airede geleden
had. Zommige gefchiedfehrijvers
befchuldigen hem, dat hij getragt zoude
hebben, de gewigtigftc Vrijbrieven der
Provinciën uit de kloosters cn vertrekken,
waar dezelve bewaard werden, heimelijk
te laten opligten: een lage cn
veragtelijke daad voor enen zo groten
Vorst, maar tevens een bewijs»,
deze brieven nog vreesde!
dat hij
De welvaart des Lands was voor z

€9 DE AFVAL DE li
I. KAREL'S verftandige Staatkunde den ge-
r-OEK. zondheidsregel des Jighaams zekerlijk niet
overtrad, waaraan hij nodig vond zig
ftiptelijk te houden. Gelukkig treffen
•vaak de tegenftrijdige bedoelingen der
heerschzugt en der belangeloze menschlievendheid
het zelfde wit, en de burgerlijke
welvaart, welke het doel is van
enen M A R C U S A U R E L I U S , wordt
onder enen LODEWIJK en AUGUS­
TUS toevalligerwijze bevorderd. De
regering van enen denkenden Despoot
heeft daarom niet zelden de fehone
buitenzijde van dat gezegende land,
waarvan een Wijsgeer de Wetgever was;
en deze betoverende fchijn is in ftaat
om het oordeel des Gefchiedfchrijvers
te misleiden. Maar laat hem dk bevallige
bekleedfel opligten, zo zal een nader
inzien hem leren, hoe weinig bij
de magt van d.en Staat het welzijn der
ingezetenen ter harte genomen is, cn
hoe veel nog een bloejend rijk van
een gelukkig rijk verfchilt. K A R E L
D E VIJFDE was volkomen overtuigd,
dat Koophandel de fterkte der Natie
Was, en vrijheid de grondflag van ha^
ren Koophandel. Hij ontzag hare vrijheid,
om dat hij hare fterkte nodig had.
Staatkundiger, maar niet regtvaardiger,
dan zijn Zoon, onderwierp hij zijne
grondftellingen aan de noodzaaklijkheid
van plaats en omftandigheden, en trok
te Antwerpen ene verordening in, welke
hij met magt en geweld te Madrid en

NEDERLANDEN, ót
Lisfabon zoude hebben ftaande gehouden. ï.
Het gene de regeering van KAREL BOEK*
» BEN VIJFDEN voor de Nederlanden
bijzonder merkwaardig maakt, is de grote
Geloofs - omwenteling , welke onder
hen voorviel , en met welke wij ons,
als de voorname oorzaak van den namaals
gevolgdcn oplrand, wat omftandiger
zullen bezie; houden: deze Geloofsomwenteling
baande het eerst den toegang
voor het willekeurig gezag tot
het binnenfte heiligdom der Nederlandfche
daatsgedcldheid, bragt dit gezach in
verzoeking om een mecsterftuk van zyn
bekwaamheid te vertoonen, en gaf het
zekere houding van wettigheid, terwijl
het, ten zelfden tyde, den Republiekeinfchen
geest op een gevaarlijke deilte
plaatde. Even gelijk dees laatde in anarchie
en oproer ontaarte, beklom de
eerde , het monarchaal geweld namelyk,
den hoogden top van het despotismus.
Niets is natuurlijker, dan de overgang,
van burgerlijke vrijheid tot vrijheid van
geweten. De mensch, of het volk ,
dat door ene gelukkige Staatsgedeldheid
eenmaal de waardij der menschheid heeft
leren kennen; dat de wet, die over
hetzelve uitfpraak moet doen, gewoon
is geworden te beoordelen , of zelf
daarvan de rnker is; welks geest door
werkfaamheid opgeklaard; welks gevoel
door het genot des levens gaande gemaakt;
welks natuurlijke moed door inwendige
veiligheid en welvaart verheven

& D'Ë AFVAL DER
t is geworden; zulk een volk en zulk eer!
BOEE. niensch zullen zig niet zo gemaklijk als
anderen aan de blinde heerfchappij vart
een willekeurig geloof overgeven , en zig
eer dan anderen daarvan weder ontdaan.
Nog ene andere omftandigheid moest dén
voortgang van den nieuwen Godsdienst
in deze Landen begunftigen. Italicn,
toenmaals de zetel van de grootfte befchaafdheid
des Geestes, een land, waar
anders altoos de hevigfte partijfchappen
van Staat gewoed hebben , waar een
hete lugtsgefteldheid het bloed tot de
buitenfporigfte driften verhit; Italiën ,•
zoude men kunnen tegenwerpen, bleef
bijna onder alle Europifche landen het
meest bevrijd van deze nieuwigheid.
Maar voor een Romanesk volk, 't welk
foor enen warmen en lieflijken hemel ,
ioor ene welige, immer jeugdige en
mraer lachende Natuur , en door de
neest verfcheidene betoveringen der Kunst
n een eeuwigdurend genot der zinnen
verd gehouden, paste beter een Gods-
( lienst, wiens pragt en ftaatfie de zin-
i ïen boeit, wiens geheimvolle raadfelen
i :oor de verbeelding een oneindig veld
>pcnen, wiens voornaamfte leringen doof
: childeragtige gedaanten op ene aange-
i ïame wijze tot de ziel indringen. Een
i rolk daarentegen, dat door de bezig-
] ïeden des burgerlijken levens tot ene
4 mdigterlijke werkfaamheid afgedaald, meer
] H duidelijke denkbeelden dan in beelden
] eeft, en zijn menfehenverftand ten ko

NEDERLANDEN.
te der verbeeldingskragt befchaaft; zulk I.
een volk zal meer behagen vinden in BOEK.
een geloof, dat het onderzoek minder
vreest, dat minder op Verborgenheden
dan op Zedenleer aandringt, minder door
het oog gezien dan door het verftand
begrepen kan worden; met één woord:
de Katholijke Godsdienst zal over het
geheel beter voor een volk van Kunitenaars,
de Proteflantfche beter voor
een volk van Kooplieden pasfen.
Dit vooronderfteld zijnde , moest de
nieuwe Leer, welke door LUTHER in
Duitschland, en door KALVYN in Zwitferland
verbreid werd , in dc Nederlanden
den gunftigftcn grond aantreffen.
De weg, waardoor zij derwaards geraakte
, was de. zelfde , waardoor de
Pest uit het Oosten komt , waardoor
wijsheid en dwaasheid tot ons komen,
de weg des Koophandels. De eerfte
zaden derzelve werden door de Proteftantfche
Kooplieden, welke te Amfterdam
en Antwerpen bijeen kwamen *
in de Nederlanden geftrooid. De Duitfche
en Zwitferfche Krijgsbenden, door
KAREL in deze landen gebragt, en
de grote menigte van Franfche, Duitfche
en Engeifche vlugtelingen, welke
het zwaard der vervolging, dat in hun
Vaderland op hen wagtte^, in de
vrijheden van Vlaanderen zogtèn te ontvlieden
, bevorderden derzelver verfpreiding.
Een groot deel des Nederlandfchen
Adels ftudeerde desüjds nog te

f.
H ï>]t AFVAL DER
Geneve, terwijl de Hoge School vari
BOEK . Leuven toen nog genen opgang had
. gemaakt, en die van Douai nog eerst
geftigt moest worden; de ftudercndc
jeugd bragt de nieuwe Godsdienstbegrippen,
welke daar openlijk geleerd
werden, in hun Vaderland met zig te
rug. Bij een onvermengd befloten volk
konden deze eeriïe zaden verdrukt worden.
De toevloed van zo vele en zo
ongelijke Natiën in de Höllandfche eri
Brabandfche Stapelplaatfen moest derzelver
eer/len wasdom voor het Oog der
Regering ongemerkt laten , cn.
1
&
onder
het dekkleed der verborgenheid verhaasten.
^ Ene verfcheidenheid in gevoelens
kon ligtlijk veld winnen, waar geen algemeen
Volkskarakter , gene eenheid
van zeden en wetten was. In een
land, eindelijk, waar arbeidfaamheid dc'
meest geroemde deugd, en bedelarij
de veragtelijkfte ondeugd was, moest
een Orde van lediglopers , de Monnikenftand
, voorlang ergernis gegeven
hebben. De nieuwe Godsdienst, welke
daartegen ijverde, won dus reeds onbegnjplijk
veel daardoor, dat hij in dif
fluk het gevoelen des völks op zijn
zijde had. Schötichriften., vol van bitterheid
eh fpottemij, welke door de
Dnlangs uitgevonden Drukkunst enen"
neller omloop kregen; gelijk mede vercheidene,
toenmaals de Provinciën rondrwervende,
Redenaarsbenden , Rederijers
genaamd, welke in Toneelfpelen
i
of

!
NEDERLANDEN, 3?
of gezangen dc misbruiken van hunnen
.tijd befpottelijk maakten , bragtcn niet
weinig toe, om het gezag der Roomfche
Kerk te ondermijnen, cn der nieuwe
Lerc enen gundigen ingang in dc
gemoederen des volks te bereiden.
Het ging.met de eerde voordelen, welken
zij behaalde, ongemeen ,fncl, en het'
getal der ^enen, welke in korten tijd,
voornamelijk in de Noordelijke Provinciën,
zig voor de nieuwe Sekte verklaarden
, is verbazend : maar de Buitenlanders
wonnen het daarin nog verre van
de geboren Nederlanders. KAREL DE
VYFDE, welke bij deze grote gcloofs-fchcuring
de partij had genomen,
welke een Defpoot voldrekt moet nemen,
delde de derkde middelen in
het werk, om dezen aanwasfenden vloed
te keren. Tot geluk voor den verbeterden
Godsdienst was de Staatkundige
geregtighcid aan de - zijde van
zijnen vervolger. Dc dam,- welke dc
mcnfchclijke rede zo vele eeuwen lang
van de waarheid afgehouden had, was
te fchielijk weggebroken, dan dat de losgelaten
droom de hein aangewezene
oevers niet zou overtreden hebben.
De herlevende geest van vrijheid en onderzoek,
welke zig binnen de palen van
Godsdiendige punten had moeten houden,
onderzogt tans ook dc regten der Koningen.
Daar men in den beginne
ilegts ijzeren ketens verbrak , wilde
men ten laatdcn ook de billijkdc
en noodzakelijkilc banden verfcheuren.
L DEEL. L"
I.
BOEK»

66 DE AFVAL DER
i De boeken der H. Schrift , welke
ÜOEK. meer en meer algemeen geworden waren
, moesten tans zo wel vergif aan
de fporeloosfte dweperij, als licht en
voedfel aan de opregtfte waarheidsliefde
verfchaffen. De goede zaak moest
den verkeerden weg van oproer kiezen
, en dit had die gevolgen, welken
het immer hebben zal, zo lang
menfchen menfchen zullen blijven. Ook
de kwade zaak, welke met de andere
niets dan het onwettige middel
gemeen had, door deze verwantfchap
driester geworden, vericheen in gezelfchap
van deze, en werd met haar
verwisfeld. LUTHER had tegen het
aanbidden van de Heiligen geijverd;
nu heette elke baldadige guit, die in
de Kerken en Kloosters brak , en dc
Altaren beroofde, een Lutheraan. Partijfchap
, roofzugt , woestheid, ontugt,
ftaken zig in zijn kleed; de godloosfte
booswigten verklaarden voor den
regter tot zijne Sekte te behoren.
De Hervorming had den Bisfchop van
Rome tot dei; ftaat van een' mensch,
die dwalen kan, vernederd; nu wilde
een razende bende", door honger aangedreven
, alle onderfcheid van ftand
vernietigd hebben. Natuurlijk was het,,
dat een leer, welke zig aan den
Staat alleenlijk van hare nadelige zijde
vertoonde , enen Vorst niet met zig
konde bevredigen, die reeds vele redenen
had, om haar te verdelgen ;
en geen wonder dus, dat hij de wa-

.NEDERLANDEN. tf?
ftenen tegen haar gebruikte, welken zij
zelve hem had opgedrongen.
KAREL moet zig in de Nederlanden
reeds als enen vrijmagtigen Vorst
bcfchoud hebben, daar hij de geloofsvrijheid
, welke hij in Duitschland veroorloofde
, niet mede tot deze landen
uiritrekte. Terwijl hij, door de kragtdadige
tegenweer der Duitfche Vorften
genoodzaakt , den nieuwen Godsdienst
aldaar ene vreedfame oefening
verleende, liet hij denzelvcn hier door
de wreedlïe Plakaten vervolgen. Het
lezen der Euangelistcn cn Apostelen,
alle openbare en heimelijke bijeenkomften
, welke maar enigszins tot den
Godsdienst betrekking hadden, alle gefprekken
van deze foort, 't huis cn
over tafel, werden in deze Plakaten
onder ftrenge .ftraffen verboden. In alle
Provinciën des Lands werden bijzondere
regtbanken ingefteld, om voor de uitvoering
der Plakaten te waken Al
wie onregtzinnige gevoelens aankleefde,
wierd, zonder aanzien van rang, uit
zijn amt gezet. Al wie bewezen wierd
Kctterfche lcerftellingen verbreid, of ook
flegts de geheime zamenkomften dei-
Hervormers bijgewoond te hebben ,
werd ter dood veroordeeld; de mannen
onthalsd, en de vrouwen levende begraven.
Wederafvallende Ketters werden
ten vure gedoemd. Zelfs kon de
herroeping van den misdadigen deze gedugte
vonnisfen niet vernietigen. Wie
zijne dwaling afzwoer, had niets daar-
E 2
I.
BOEK.

I
'BOEK
m AFVAL DER
bij gewonnen, dan, ten hoogden, een
zagter foort van dood. (*.) -
De leengoederen- van de veroordeelden
vervielen aan- de fehatkist, tegen
alle regten. des Lands, volgens
welke het. den- erfgenamen vrijflond
dezelven voor weinig gelds te losfen.
Tegen een uitdrukkelijk dierbaar voorregt
van den Nederlandfchen burger,
volgens welk hij nier, buiten zijne Provincie
kon te regt gefield worden ,
werden de fchuldigen buiten de grenzen
van hun vaderlandsch regtsgebied gevoerd
, en door vreemde vierfcharen
veroordeeld. Zo moest Godsdienst
de hand der Dwingelandije beltieren
om vrijheden , welke voor den
wereldlijken arm beveiligd waren, met
heilige klaauvven zonder gevaar en
tegenfpraak aantetasten..
KAREL DE VYFDE, door den
voorfpoed zijner wapenen in Duitschland
flout geworden, meende nu ' alles
te kunnen wagen, en was ernflig daarop
bedagt, om de Spaanfche Inquifitie
in de Nederlanden te planten.
Alleen de fchrik voor dien naam bragt
reeds te Antwerpen plotslijk enen fin-
Hand iii den handel te wege. De voorr
naamfle vreemde kooplieden waren van
gedagten de Stad te verlaten. 'Er werd
niets meer gekogt of verkogt. De prijs
der .huizen daalde, de handwerken, fronr
(*) THUAN. Hist. p. i. :L. VI. 300.

N E D E R L A N D E R
'den ffil. Het geld verdween uit de I.
handen des burgers. De ondergang BOER.
dezer bloeiende koopfiad ware onvermijdelijk
geweest, bijaldien KAREL,
door de voorflellingen der Landvoogdesfe
overgehaald, deze gevaarlijke onderneming
niet had laten varen. Men beval
dan dit Geregtshof, met uitlandlche
kooplieden oogluiking te gebruiken, en
dc Inquifitie kreeg den naam van Geestelijke
Regters: Dog in de overige
Provinciën ging deze regtbank voord
te woeden met de onmenfchelijkfte
dwingelandij, welke hem eigen is. Men
heeft berekend , dat, gedurende de regering
van KAREL DEN V.YFDEN, vijftig
duizend menfchen, alleen ter zake
van den Godsdienst, door beuls handen
zijn omgebragt. (*)
Slaat men het oog op de geweldige
handelwijze van deezen Vorst, zo kan
men kwalijk begrijpen , wat den opftand,
welke onder de volgende regeringmet
zo veel woede uitborst, onder
zijn beftuur in bedwang hebhe gehou-
(*) VAN METEREN I. D. Boek 56, 57.
GROTius .Ann. Belg. I. 12. de laatfte noemt
honderd duizend. S.
Gegrond is hieromtrent de aanmerking vnn den
oordeelkundigen Schrijver van: De Opkomst en
B'loèi der Vereenigde Nederlanden : „ Onder de-
„zen, zëgthij, zijn ook buiten twijfel vele op-
Iroerigen geweest, die de godvrugt, ja misfehien
de dweperij, llegt's' tot een' dekmantel gebruikten,
om heimelijk hunne gevaarlijke aanflagen
i te fmeden. De mislukte ondernemingen det

,
KOEK
7-0 DE AFVAL DER
den. Ene nadere opheldering zal deza
omftandigheid verklaren. KAREL'S gedugte
overmagt in Europa had den
fSederlandfchen handel tot ene hoogte
gebragt, welke door denzelven nooit te voren
bereikt was. Het ontzag voor zijnen
naam ze.ttede alle havens voor hunne
Schepen open, maakte alle Zeën voor
hun lehoon-, en bezorgde hun de voordehgfte
verdragen van koophandel met
bmtcnlandfchc Mogendheden. Voomaamlijk
door hem maakten zij een einde van
de opperhecrfchappij van het Hanzeverbond
in de Oostzee. De Nieuwe Wereld,
Spanje, Italië, Duitschland, welke
van nu voordaan énen Heer inet
hun gemeen hadden, konden even als
Provinciën van hun eigen Vaderland
gerekend worden , en lagen alle voor
hunne onderneemingen open. Hij had
verder de nog overige zes Provinciën
met de Bourgondifche ervcnis verenigd,
en dezen Staat ene uitgebreidheid, een
ftaatkundig gewigt gegeven, waar door
dezelven een plaats naast de ecrile Rijken
van Europa bekleedde. (*) Ilier-
„Herdoperen, zo wel te Amfterdnm als te Mun-
„ïter, vertonen een ijslijk mengfel van bijgeloof,
„ fchijnheiligheid, en ontugt. VEXT.
(*) Hij had ook eens het voornemen , om
hen tot een Koningrijk te verheffen ; maar het
wezenlijke verfchil der Provinciën tusfehen el- '
kander 't welk zig van de ftaatsgelïeldheid
cn zeden tot de maten en gewigten uitllrekte,
deden hem van dit voornemen afzien. Van
jaeer belang voor hun had de dienst kunnea'

NEDERLANDEN. 7 1
door vleide hij den nationalen hoog­ l
moed van dit volk. Na dat Gelder­ BOF, K.
land, Utrecht, Friesland en Groningen
aan zijn gebied gevoegd waren hielden
alle binnenlandfche oorlogen in dese
Provinciën op, welke zo langen tijd
derzelver handel ontrust hadden: een
onafgebroken vrede van binnen het
haai- alle de vrugten van hare arbeidfaamheid
inzamelen. KAREL was dus
een weldoener dezer volken. levens
had de glans zijner overwinningen
hunne ogen verblind; de roem van
hunnen Opperheer, welke ook op hun
-afdaalde, had hunne republieksgezmde waakfaamheid
in flaap gewiegd; de gedugte
luister van onverwinnelijkheid, waarmede
de Beheerfcher van Duitschland, Frankrijk,
Italië cn Afrika omgeven
bragt de fchrik onder de partijen.
was :
Li • -
behalven dat, wie weet niet, hoe vee ij
zijn , welken hij bun door het Bourgondifch
verdrag bewees, waarin hunne betrekking tot he t
Duitfche Rijk werd vastgelteld. Volgens d: t
verdras; moesten de zeventien Provinden tot d
gemene behoeften des Duitfchen Rijks twems» 1
zo veel als een Keurvorst , en tot enen Turl
fchen oorlog driemaal zo veel opbrengen -, do g
daarvoor zouden zij de vermogende befchermn, g
van dat Rijk genieten, en in geen van hum- e
bijzondere voorregten benadeeld worden. E e
omwenteling, welke onder zijnen Zoor. h :t
• Staatswezen der Provinciën veranderde maak :e
dit verdrag weder te niet , welk uit hoof< le
van het geringe nut , daaruit voordgefprooter >
gene verdere melding verdient.
E 4
S.

.
SOEK
van KAREL m deze landen, welke
hïj volgens Zijn eigen getuigenis, tot
tien ondcrfcheidene leren-
1
l
3
i
<
j
1
i
t
6
bezogt 'had
hielden de misnoegden in toom; "de her*
haalde vertoningen van ftreng en vaardig
regt hielden den fchrik voor het
oppermagtig g e z a g "lëvendfe KAREL
emdehjk, was in de Nederlanden gel
boren, -on beminde hef volk, m welks
iehoor hy- opgevoed was. "Hunne zcdert
gevielen hem; .het- natuurlijke van hun
karakter en hunnen' omgang' verfchafte
hem ene aangename Vwisfcling van
de ftrcnge Spaanfche 'deftigheid. Hit
[prak hunne taal, 'en fchikte zig in zijn
ponder lemr: naar hunne gebruiken,
let lastige Ceremonieel,' een • onnatuur,
üjke fcbeidsmuur tusfehen Koning en
/ode, was uit Brusfer verbannen. Geer*
ïorfchc en trotfehc vreemdeling beletede
hun den toegang tot hunnen Vorstle
weg tot hem liep door hunne eirene
landsoeden, aan welken, hij zijlen
perfoon vertroude.
m gaarne met hun;
Hij fmk veel
zijn vóórkomen
vas bevallig zijne redenen innemend/
)ezc kleine kunstgrepen verwierven henl
iunne hefdc, en. inmiddels.: dat zijne
oofgienge handen bezig waren in hune-
bezittingen te wroeten, zijne Je ers hunne koornvelden vertrapten, zijne^
I
Ï
7* DE AFVAL DER
ff " ,en
5 h
> hi
> zi
) b
»rgcr of Vorst
•Hg durft onderwinden, dien het £3
' Sff,
1 S
e
' T.
ver
wondering ' tot zi* te

NEDERLANDEN. f)
Stadhouders presten , en zijne beulen
flflgtten, wist hij zig door ene vriendlijke
houding van hunne harten te verzekeren.
• Gaarne' had KAREL gezien, dat deze
genegenheid der Natie op zijnen Zoon
EILIPS ware overgeërfd; om geene
andere redert liet hij hem, nog in
zijne jeugd ,, uit Spanje komen ,• en
vertoonde hem in Brusfel zijn toekomend
volk. Op den plegtigcn dag
van zijnen afftand, beval hij hem deze
Landen aan als de kostelijkfte parels aan
Zijne kroon, en vermaande hem ernflelijk,
hunne' 'ftaa'tsgeitcldheid te ontzien.
FILIPS DE TWEDE was in alles ^
Wat menschlijk is, het tegenbeeld van zijnen
Vader. Eerzugtig, gelijk deze, maar
minder bekend met menfchen en derzelver'
waarde, had hij zig een denkbeeld van
de koninglijke magt gevormd, dat de menfchen
flegts als fiaaffche werktuigen
der willekeur behandelt , en door eiken
ilap van vrijheid beledigd wordt. In
Spanje geboren , en onder de ijzeren
tugtroedc der Monniken opgevoed, cischre
hij ook van anderen de droevige
eenvormigheid en den dwang , welke
afjjn' karakter uitmaakten. De vrolijke
ftouthcid der Nederlanders was
niet minder aanllotelijk voor zijne gemocdsgefteldheid
, " dan hunne regten
zy'ne "foeerschzugt griefden. Hij- fprak
gene andere dan de Spaanfche taal,
ckilde rondom zig genen dan Spanjaarden
, en was ftijfzinnig aan hunne
>"•'•' E 4 v
I.
BOEK

74 BE AFVAL DER
I.
gebruiken gchegt. IIcc was te ver­
BOEK. geefs, dat het vindingrijke vernuft van
alle Vlaamfche fteden, wetten hij doortrok,
zig om ftrijd beijverde om zijne
tegenwoordigheid door kostbare feesten
te veréren Q*% FILIPS aanfehoude
d« alles met een donker gelaat; al
de verkwistende pragt, alle luide uitboezemmgen
van de betamclijkfte vr&uode
waren niet in ftaat om enen cnkelden
lach van welgevallen op zijn
aangezigt te lokken.
KAREL miste gansch cn al zijn
oogmerk , met zijnen Zoon aan de
Vlamingen voor te ftelicn. Zij zouden
deszelfs juk in 't vervolg veel minder
drukkend gevonden hebben , bij aldien
lij zijnen voet nooit in hun Land had
?ezet; maar zijn gelaat kondigde hun
i ictzelvc aan; zijne intrede in Brusfel-
l leed hem alle harten verliezen. Des
J ÈeiÉers vriendelijke infchikkelijkheid met"
I lit volk diende tans alleenlijk daar.
t oe, om den hoogmoedigen ernst van
5 ijnen
i en..
Zoon des te hatelijker te maa-
Tans hadden zij het voorwerp
£ ezien, dat naderhand oorzaak van hun
£ jden werd. Die heilige fchrik, welken
C nbekendheid eu verre afftand hem zouen
verfchaft hebben, was met zijne verè
:hijning verdwenen. Hij vertoonde zich
aor hun geheugen als een mensch gelijk
v
('*) Dè Stad Antwerpen alleen verfpilde ter
^zer gelegenheid tweemaal honderd en zestig dui-
Zi ihd goudguldens. VVN METEIIEN, I. D. i. B.

NEDERLANDEN. 75
zij, en als een klein mensch. In
zijn aangezigt hadden zij den verdervelijken
aanflag tegen hunne vrijheid
gelezen, . welke reeds toen in zijn
hart woelde. Zij waren voorbereid om
enen Dwingeland in hem te vinden,
en gereed om hem het hoofd te
bieden.
Qe Nederlanden waren de eerfte
troon, van welken KAREL DE VIJFDE
afftapte. In ene plegtige Vergadering re
Brusfel, ontfloeg hij de Algemene Staten
van hunnen eed, en droeg hun
FILIPS, zijnen Zoon, op. „Bijaldien
„ mijn dood," dus fprak hij bij het
flot tot dezen, „ u in het bezit
„ dezer Landen gefteld had, moest zulk
„ een rijke ervenis mij reeds een
„ regtmatige aanfpraak op uwe dank-
„ baarheid, geven. Maar nu, daar ik u
„ dezelve uit ene vrije keuze affta,
, daar ik den dood vooruitloope, om u
„ te fpoediger het genot van dezelve te
„ bezorgen, nu begere ik van u, dat gij
„ aan dit volk betaalt, wat gij oordeelt
„ mij daarvoor verder fehuldig te zijn,
„ Andere Vorsten achten zig gelukkig
hunne kinderen met de kroon, well,
ke de dood hun afvordert, te ver-
„ blijden; deze vreugde wil ik nog
„ zelf genieten; ik wil u zien le-
„ ven en regeren. Weinigen zijn mij
„ hierin voorgegaan; weinigen zullen
„ mijn voorbeeld volgen. Maar mijn
„ gedrag zal prijslijk, zijn, wanneer
I.
B QEKJ

76 DE AFVAL DEÏè
L „ uw coekomend leven mijn vertrou-
S OEI; . „ wen billijkt; wanneer gij nooit af-
-„wijkt van de wijsheid, welke gij
* dusverre beleden hebt; wanneer M
„ onveranderlijk volhardt in de zuiver-
„ heid vaö geloof , welke de fterkfte
*» "eunpuaar uws troons is. Ik eindige
met den wensch , dat de I Je~
B mei u ook enefl Zoon fchenke
» aan wien gij het gebied kunt, maar*
si niet behoeft afteflaan."
Nadat de Keizer geëindigd had, viel
FILIPS voor hem op de knieën, drukte
zijn aangezigt op deszelfs hand,
en ontving den vaderlijken zegen Zijne
ogen waren tans voor de laatfte
maal met tranen bcvogtigd. Alles ween,
dc, wat 'er omtrent wast Het was een
onvergetelijk ogenblik (*).
Op dit aandoenlijke -guichclfpcl vols-"
de dadelijk een ander. FILIPS ont-
Jing van de vergaderde Staten de
hulde; hij zelf leidc den eed af ,
welke hem in de volgende woorden
werd voorgehouden: „Ik, FILIPS, door
„ Gods genade Prins van Spanje, bei-
„ de Siciliën enz: belove cn zwere
« d a r ik i n d e
T banden , Graaffchap-'
pen, Hertogdommen enz. een o-ocd
„ en regtvaardig Heer zal zijn ; b
das
, ik allen Edelen, Steden, Gemeen»
, ten en' Onderdanen hunne Privilegiën
(*) STRADA Dec. I. L. ï. 4,5. VA'N ma4
J
- THUA.\ Hifi:. P. L L. XVL

NEDERLANDEN. 7?
uilen Vrijheden, hun van mijne Voori,
zaten verleend, en verder hunne
gewoonten, herkomens, gebruiken eii
„ wetten, welken zij tans allen in t
„ gemeen, en ieder in 't bijzonder,
l] hebben en bezitten, getrouwelijk zal
houden en doen onderhouden ; en
5' verder al dat gene doen, wat een
„ goed en regtvaardig Vorst en Heer
„ van regtswegen te doen verfchuldigd
], is. Zo waarlijk hclpe mij God en
„ alle zijne Heiligen!"
De vrees, welke de willekeurige
hcerfchappij des Keizers had ingeboezemd
, en het wantrouwen der Landsfténden
op zijnen Zoon, zijn reeds
duidelijk te zien in dit formulier van
den eed, welk met veel meer behoedfaamheid
en bepaling was ontworpen.,
dan dat, waarmede KAREL DE
VIJFDE zelf, en alle Bourgondifche
Hertogen 's Lands regten bezworen hadden:
FILIPS moest nu ook de onderhouding
hunner gebruiken en gewoonten
beloven, 't welk vóór hem nooit
gevergd was. In den eed , welken
de Staren hem zwoeren, werd hen-
•gene andere gehoorfaamheid beloofd.
dan die met de regten des Land:
bellaanbaar was. Zijne Amtenaren mog
ten alleenlijk dan onderwerping en hulp(
verwagten , wanneer zij de hun op
gedragen amten gemoedelijk waarnamen
Eindelijk werd FILIPS in dezen hul
digingseed der Staten alleenlijk d
L
3 O EK

BOEK
7% DE AFVAL 'DER
Natuurlijke, de Geboren Vorst, en niet
U v e r e m
• ,f
, o f
Heer genoemd, gelijk de
. Keizer wel gewenscht had. Bewijzen
genoeg, hoe gering de vcrwagtingen
waren welken men had aangaande de
regtvaardigheid en grootmoedigheid van
den nieuwen Landsheer!
Na het aflopen van dit laatfte be­
drijf verliet KAREL DE VIJFDE Z I J N E
komnglijke woning te Brusfel, en betrok
een gemeen huis, tot dat hij
de reize naar zijne voorgemelde wijkplaats
konde aannemen. Daarheen bragt
hij zijne eerzugt in veiligheid, dewijl
de nieuwe ftrijd met den tegenfpoed
voor dezelve te hachelijk was Het
onzigtbare Wezen, dat dc gebeurtenisien
der wereld beftuurt, vindt fomajds
goed met den hoogmoed der mensenkinderen
t e f
P°"en, en in zijne
chaal te wegen wat wij voortrefljjk
(
* godhjk heten. Dat merkwaardige
]
even, t welk der Gefchiedenis voor
•ele eeuwen haren loop voorfchreef,
t
mdigde met een armhartige klooster-
t
igt. bne kmderagtige boete was het
| )on van zo vele lastige jaren, en
d e ondankbaarheid van hem, voor wien-
a leen zij befteed waren.
FILIPS DE TWEDE ontving de Ne­
d erlanden in den fterkften bloei van
b mne welvaart. Hij was de eerfte
v; n derzelver Vorsten, die hen volta
Ihg aanvaardde. Zij beftonden van
m i af me zeventien landfehappen: de

NEDERLANDEN. 79-
Vier Hertogdommen Braband, Limburg, r.
Luxemburg, Gelder; de zeven Graaf- SOEK.
fchappen Artois, Henegouwen , Vlaanderen
, Namen, Zutfen, Holland cn
Zeeland; het Markgraaffchap Antwerpen
, en de vijf Heerlijkheden Friesland,
Mechelcn, Utregt, Ovenjsfel en
-Groningen, welke verenigd enen groten
en magtigen Staat uitmaakten, me,
ten opzigtc van inwendig leven en
rijkdom, met de eerfte Koningrijken
van Europa naar den prijs konden
dingen. Hun handel had tans het
hoogfte toppunt bereikt. Hunne goud
mijnen waren boven den grond, maarzij
waren onuitputtclijker en rijker dan
alle mijnen van zijn Amerika. Deze
zeventien Provinciën , welke te zamen genomen
naaulijks het vijfde deel van Italië
uitmaken , cn zig niet boven driehonderd
Vlaamfche mijlen uitftrekken, bragten haren
Bcheerfcher niet veel minder op,
dan geheel Brittanje zijnen Koningen,
vóórdat dezen nog dc geestlijke goederen
aan hunne kroon getrokken hadden.
Driehonderd en vijftig Steden , door genot
en arbeid levendig, waaronder vele
fterk zonder bolwerken, en gefloten zonder
muren; zesduizend en driehonderd
grote vlekken; kleiner dorpen, meierijën en
Merkten zonder tal, verenigen dit gebied
tot een enig bloeiend landfchap (*). Tan<
(*) STRADA Dcc.
8
i. L. I. i- 5i » TnuAf
II. 482.

v
BOEIi
•
8 0
DE AFVAL DER
had dc Natie juist den middag van
. haren uister bereikt: vlijt en over-
• vloed hadden het vernuft des burgers
verheven,. zij u e denkbeelden opgeklaard'
zijne neigingen veredeld; elke bloei
van den geest kwam met den bloei
des Lands te voorfchijn. Een bedaarder
bloed , door ene ureneer lugtssefteldheid
bekoeld, laat dc drifter? hier
minder woeden : bedaardheid van geest
matigheid,' cn ftandvastig geduld, ge'
ichenken van dezen noordelijker aardgordel
; redelijkheid, regtvaardigheid en
goede rrou , noodzakelijke deugden
voor zijnen handel, cn de lieflijke
vrugten zijner vrijheid ; waarheid, goedwilligheid
cn patriotfche hoogmoed,
fpelen hier in zagter mengelingen met
menschlijkc ondeugden. Geen volk ter
wereld wordt gemakhjker beheerscht
door enen verftandigen Vorst, en geen
moeilijker door enen bedrieger of
Dwingeland. Nergens is de volks-ftem
ene zo onfaalbarc beoordeclfter der
regering als hier. Ware Staatkunde
Kan geen roemrugtiger proefftuk ondernemen
en zwakke , kunftige
politiek heeft geen dimmer te vrezen.
Een Staat als deze kon met reuzenfterkte
handelen en volhouden ,
wanneer de dringende nood deszelfs
kragt opëischte; wanneer een
verftandig en .wel overlegd beftuur
deszelfs bronnen opende. KAREL I>E
VIJF-

NEDERLANDEN fct
V I J F D E liet zijn Zoon erie magt in
deze landen, welke niet veel van j
éne gematigde Alieenheerfching vcrfchil- ,
de. Het koninglijke gezag had zig
merkelijk boven het vrije ftaatsbeftuur
verheven, en dit zamengeftelde kunstwerktuig
konde nü bijna even zo fnel
en zeker in beweging gebragt wordèn
j als een geheel onderworpen.
Staat. Dë talrijke, , anders zo vermogende
Adel, volgde tans den Vorst
gewillig in zijne oorlogen, of vrijde
ter verkrijging van bedieningen in
tijden van vrede om den vriende-
•lijken lach der Majefteit. De loze
Staatkunde van de Kroon had nieuwe
goederen der inbeelding gefchapen ,
waarvan zij alleen de uitdeling had.
Nieuwe driften en nieuwe denkbeelden
van geluk verdrongen eindelijk de
ruwe eenvoudigheid der Rtpublieksgezinde
deugd. Hoogmoed week voor praalzugt,
vrijheid voor eer i bekrompen
onafhankelijkheid voor ene wellustige
lachende flavernij. Als onbepaald Landvoogd
van enen önbepaalden Heer
het Land te onderdrukken , öf te
plunderen, was een vermogender aanlokfel
voor de fchraap- en eerzugt
der Groten, dan het honderdfte en
düizendfte deel der Oppermagt op den
rijksdag met hem te delen. Een groot
gedeelte van den Adel was daarenboven
ih armoede cn zware fchülden
gedompeld. Onder het fchoonfehijnend
I; D E E E. F
t
IOEK*

B O E K .
#2 0E AFVAL DE K
voonvendfel van eerbewijzingen , had
K A R E L D E V I J F D E reeds de gevaarlijkfte
Leenmannen van de Kroon, door
kostbare gezantfchappcn aan vreemde
Hoven, gekortwiekt. Dus werd W I L L E M
V A N O R A N J E met de Keizerlijke
Kroon naar Duitschland, en de Graaf
V A N E G M O N D naar Engeland gezonden
, om de huwelijksverbindnisfen
vm FILIPS met Koningin M A R I A te
fluiten. Beiden verzelderi ook vervolgens
den Hertog V A N A L B A naar
Frankrijk , om den vrede • tusfehen de
i Msfcfe Kronen en de nieuwe verbind-
] n's van hunnen Koning met Mada-
I ne
t 3n
E L I Z A B E T
van deze
te
reis
fluiten. De kosbeliependriemaal-
I onderd-duizend guldens, waarvan de
}• .oning hun genen penning vergoed-
è e. Toen de Prins van Oranje, in
P laats van den Hertog van Savoyen,
\ eldheer was geworden y moest hij:
leen de kosten dragen , welken deze
•aardigheid noodzakelijk medebragt. —
V /anneer 'er vreemde Gezanten of
V orsten te Brusfel kwamen , moesten
d ; Nederlandfche Groten de eer van
h innen Koning ophouden, die alleen
ff ijsde , en voor niemand open tafel
hi eid. De Spaanfche Staatkunde had
m >g kunstiger middelen uitgevonden
OJ i de rijkfte geflagten des Lands
ki igfamerhand te fnuiken. Alle jaren
ve rfcheen een der Kastiliaanfche Gro-
rei t te Brusfel, welke daar enen ftaac
vc erde en verteringen maakte, die zijn

NEDERLANDEN. ff*
Vermogen verre te boven gingen. Hierin
vöor hem onder te doen , ware in
Brusfel voor ene onuitwischbare fchande
gerekend. Om ftrijd beijverde zig
elk om hem te overtreffen , en verfpilde
in dezen kostbaren wedftrijd zijn
vermogen; terwijl de Spanjaard nog
in tijds naar huis keerde, en de
verkwisting van een enkeld jaar door
ene vierjarige zuinigheid weder goed
maakte. Met eiken aankomeling om
den prijs van rijkdom te kampen ,
was' het zwak van den Ncderlandfcheu
Adel , waarvan dc Regering voor zig
een zeer goed gebruik wist te maken.
Evenwel hadden deze kunstenarijen
geenszins dat gelukkige gevolg, welk
men zig daarvan beloofd had; want
juist die drukkende last van fchulden
maakte den Adel te fterker op elke
nieuwigheid belust, daar hij, die alles
verloren had, in ene algemene verwoesting
niets • dan voordeel had te
Wagten (*).
De Geestelijkheid was vaii oudsher
een fteun der Koninglijke magt, en
dit moest zij zijn. Zij had haren
gouden tijd, wanneer 's menfchen
geest gekluisterd was, en wij zien
haar , evctt als die, van kleinmoedigheid
en zinlijkheid enen rijken oogst
inzamelen. Burgerlijke onderdrukking
maakt den Godsdienst noodzakelijker' éri
Q"j RtiD ANUS L. 1. 2:
F a
l
BOËKi

t
) O E Ki
84 DE AFVAL DES.
dierbaarder; blinde overgeving aan het
geweld eens Dwingelands bereidt de
• gemoederen tot een blind, gemakkelijk
geloof, en de Wereldlijke dwingelandij
krijgt hare dienlten van dc
Geestelijke met woeker weder betaald.
De Bisfchoppen cn Prelaten in het
Parlement waren ijverige handhavers der
Koninglijke magt, en fteeds bereid om
de belangen des Burgers aan het nut
van de Kerk en aan het Staatsbelang^
van den Vorst opteofferen.
Talrijke en dappere Bezettingen hielden
de Steden in vrees, welke tevens
door Godsdienfh'ge knibbelarijen
en partijfchappen verdeeld 3 en van
hare magtigfte fteunfels zo onzeker
waren. Hoe weinig was 'er derhalven
nodig, om dit overwigt te bewaren
, en hoe onbegrijpelijk groot
moest de misflag zijn, waardoor hetzelve
verloren trina; !
Zo groot als de invloed van FI­
LIPS in deze Landen was, zo groot
was het aanzien , welk het Spaanfche
Rijk ten dien tijde in geheel Europa ver^
worven had. Geen Staat durfde op
het flagvcld een' kans met hetzelve
wagen. Frankrijk, deszelfs gevaarlijkfle
nabuur, door enen zwaren oorlog,
en nog meer door inwendige partijfchappen
, welke onder ene kindfche
regering het hoofd opftaken, verzwakt,
fnelde reeds met rasfe fchreden
ftaar het ongelukkige tijdperk, welk

NEDERLANDEN.
hetzelve, bijna een halve eeu iang,
tot een toneel van gruwelen en jam- ,
mer heeft gemaakt. ELizA-BET VAN ,
ENGELAND had genoeg te doen om
haren eigen, nog wankelen, troon tegen
de aanvallen der Partijen , en
hare nieuwe, nog niet bevestigde, Kerk
tegen de heimelijke aanflagen der uitgedrevenen
te befchermen. Op hare
fcheppende ftem moest deze Staat eerst
uit de duisternis te voorfchijn komen,
en de levende kragt, waarmede hij
zijnen mededinger onder den yoet
wierp, van de verkeerde Staatkunde
van dezen ontvangen. Het Duitfche
Keizerlijke huis was door de dubbelde
banden van bloed cn ftaatsbelang
aan het Spaanfche verknogt; en het
toenemende krijgsgeluk van so LIMAN
trok zijne aandagt meer naar het Oosten
, dan naar het Westen van Europa
; dankbaarheid en vrees verzekerden
FILIPS van de Italiaanfche Vorr
ften, en zijne Creaturen regeerden het
Conclave. De Noordfche Rijken lagen
nog in enen nagt van woestheid,
of begonnen pas ene gedaante
te ontvangen, cn het Staatkundige ftelfel
van Europa kende dezelven niet.
De bekwaamde Krygsbevelhcbbers, talrijke
legers, aan overwinnen gewoon,
ene gedugte Zeemagt, en de rijke
goudbron, welke nu eerst regt begon
geregeld en zeker uit de West-,
indiën toe te vloeien — welke fchqk-
F 3
I.
SOEK.

I
BOEK.
P -BE AFVAL DEÏ\
barende werktuigen in de vaste en
zekere hand van enen verdandigen
Vorst! Onder zulk een gunfh'g ge*
fternte aanvaardde FILIPS de regering.
Voor dat wij hem zien handelen°,'
moeten wij met een viugtig oog in
zijne ziele zien, om daar enen den,
tel tot zijn daatkundig leven te zoeken.
Vrolykheid en goedwilligheid
ontbraken in- dit hart. Zijn bloed
en zijne eerde fombere jaren hadden
hem de eerstgenoemde geweigerd, en
gene menfchen konden hem °de 'laatje
geven, daar hem de lieflijkde en
lerkde band der gezelligheid ontbrak
rwe denkbeelden, zijn Ik, en 't geen
i Joven dezen Ik was, vervulden zij­
I len bekrompen geest : Eigenbaat en
Godsdienst waren de inhoud en het
( •pfchrift van zijn gehele leven. Hij
\ ras Koning en Christen , en beiden
V /as hij degt; mensch voor menfchen
V 'as hij nooit, om dat hij van zig
2 elven alleenlijk naar boven, nooit
n aar beneden klom. Zijn geloof was
f< >mber en wreed , want zijn Godheid
V as
3 ;ze
een verfchrikkclijk wezen.
had hij niets meer te
Van
ont-
Vi mgen, maar wel te vrezen. Den
é :nngen man verfchijnt de Godheid
al 5 trooster, als verlosfer; voor hem
w is dezelve een opgeregt fchrikbeeld,
ee n droevige vernederende beperking
va n zijn menschlijk alvermogen. Zim
tzag voor dezelve was ^te diepU

NEDERLANDEN.
toe minder het zig op andere wezens
verdeelde: hij beefde flaafsch BOEK»
voor God, omdat God het eenigfte
was, waarvoor hij behoefde te beven.
KAREL DE VIJFDE ijverde
voor den Godsdienst , omdat de Godsdienst
voor hem arbeidde ; FILIPS
deed het , omdat hij werkelijk aan
denzelven geloofde. De eerfte Het,
om lecrfhikken, te vuur cn te zwaard
tegen duizenden woeden; en hij
zelf dreef in den perfoon van den
Paus, zijnen gevangen, den fpot met
het leerftelfel, waaraan hij menfchenbloed
opofferde: FILIPS befloot niet
dan met tegenzin en gewetensangst
tot den regtvaardigflen oorlog tegen
dezen, en gaf alle vrugten zijner overwinning
over , even als een beronhebbend
kwaaddoener zijnen roof. De
Keizer was een Barbaar door uitzigt
op voordeel ; zijn Zoon uit gevoel
De eerfte was een fterke en vei
lichte geest, maar misfchien een des
te flegter mensch ; de andere was
een bekrompen en zwak hoofd, maar
hij was regtvaardiger.
Beiden egter zouden, mijns bedunkens
, beter menfchen hebben kunnen
zijn dan zij werkelijk waren,
en evenwel in 't geheel naar de
zelfde .maatregels gehandeld hebben.
Dat gene, wat wij aan het karakter
des perfoons wijten, is zeer dikwijls
de zwakheid, de noodzakelijk
F 4

I.
SOEK.
8
$ DE AFVAL DÉR
afwijking der algemene menschlijfce m
tuur. Een gebied Van deze uitgeftrektneid
was ene al te fterke verzoeking
voor den menschlijken hoogmoed
, en een ai te zware taak
voor menschlijke kragten. Algemeen
fit 'in - 'J?
, 1 0
( i e v r i
°S
h e i d
i
van
eik m t bijzonder te paren, is het
werk van- den oneindigen Geest, die
zig over alle delen alomtegenwoordig
Verfpreidt Maar hoe redt de menscfc
zig m het geval van den Schepper?
De mensen komt de bepaaldheid van
zijn verftand door foortverdeling te hulpeven
als de Natuur-ondcrzoekcr Mi
hij kenmerken en enen regel
welke voor zijn zwak oog het
V3§t,
over,
nen gemakhjker. maakt, én tot wel-
j ce alle denkbeelden moeten gebrast wor-
I fen; dezen geeft de Godsdienst hem
tan de hand. Zij vindt hoop en
«es in elk menschüjk hart gezaaid.
Ferwijl zy Zig m d e z e 4
t en verzekert , deze hartstogten
i _en voorwerp dienstbaar maakt,
am
heeft
2 ij milhoenen zelffhmdige wezens in
C en eenvormig Algemeen veranderd.
ï *u wordt de Beheerfcher niet meer
C oor de oneindige vcrfcheidenheid der
r mensehlijke willekeur in verwarring
z ebragt; nu is Vr een algemeen
V. waad, en een algemeen goed, \
v 'elk hïj tonen en wegnemen kan:
'i welk OOK daar, waar hij niet i s,
e ytfemmig met hem werkt; nu %\

NEDERLANDEN,
?
er ene
Vrijheid
grènsfcheiding , waarbij • de I,
ftüitaat; een eerwaardige hei­ BOE*<
lige ïijn , naar welke alle itrijdige
bewegingen van den wil zig ten laatften
moeien bepaalen. Het gemene doel
van den Dwingeland en van het Priesterdom
is Eenvormigheid; en Eenvormigheid
is een noodzaaklijk huipmiddef
voor de armoede en beperktheid
van den mensch. FILIPS moest
meer Dwingeland zijn, dan. zijn Vader
, naar maate zijn geest bekrompener
was ; of, met andere woorden,
hij moest zig des te zorgvuldiger _ aan
algemene regels houden, hoe mindei
hij tot de foorten en eenlingen kor
afdalen. Wat volgt n« uit ai
alles? FILIPS DE TWEDE kor I
niets meer ter harte gaan dan d<
gelijkvormigheid in 't Geloof en ii 1
de Staatsgeflcldheid, omdat hij zonde t
die niet kon rcgcrai.
En
met
egter zoude
meer zagtheid
hij
en
zijne regerin; •>
toegeeflijkhci 1
begonnen hebben , bijaldien hij tiezei
re vroeger had aanvaard. In h< t
oordeel, dat men gewoon is ovc r
dezen Vorst te vellen, fchijnt me n
niet genoeg op ene omllandigheid i e
letten , welke nogtans bij de g<
fchiedenis van zijnen g^est en vs n
zijn hart billijkerwijze in aanmerkir g
dient genomen te worden. FILII 5
telde bijna dertig jaren, toen hij dc n
Spaanfcacu troon beklom, en zi.
F 5

BOEK
9» DE AFVAL DER
r. vroeg-rijp verftand had vóór den tijd
zijne meerderjarigheid verhaast. Een
geest als de zijne, welke zijne rijp.
heid gevoelde, e n m a a r ajte £
meenfaam met grote uitzigten was
geworden kon het juk van kinderlijke
onderwerping niet anders dan
met tegenzin dragen; de iterker geest
des Vaders en de willekeur des
Aüeenheerfchers moest den met zig
zeiven ingenomen hoogmoed van de-
St Z
A°°
i
|
1
l
l
li
•
e
i\
b
k<
k<
dj
bi
nc
tb
°P
n ,, d
r ukken
' Het aandeel,
welk den Vader hem aan het rijks'
beftuur toeftond, was juist toereikende
om zijnen geest van lager
driften • aftetrekken, en den ifrengen
:rnst van zijn karakter te bewaen,
maar ook gering genoeg om
'J n
verlangen naar de onbepaalde
nagt deste . rterker gaande te maen.
Joen hij dezelve -werkelijk in
ander kreeg had zij het bekoor-
Jke der meuheid voor hem verlot
Die zoete dronkenfchap van
ien jongen Vorst , die mee de hooge
raagt verrast wordt; die vrolijke
ïdwelmmg, welke de ziel voor el,
t e
• fê aandoening opent, en weli
de menschheid reeds menige welige
fligring heeft afgetroggeld, was
! p hem
oit bij
federt lang
hem geweest.
voorbij , 0f
Zijn karak-
' was gezet, toen het geluk hem
deze zware proef ftelde, en ziibevestigde
grondftellingen wedei

NEDERLANDEN.
ftonden deze weldadige roering. Hij
had vijftien jaren tijds gehad , om
zig "tot dezen • overgang vuuia.ue- .
reiden; en in plaats van bij de tekenen
van zijnen nieuwen ftand', naar de
wijze der jeugd, opgetogen te blijven
ftaan, of den morgen van zijne regering
in den roes eener ledige ijdelheid
doortebrengen , bleef hij- gelaten
en ernsthafrig genoeg, om
daadlijk in het grondige bezit van zijne
magt te treden , en door het
volkomenfte gebruik van dezelve z :
g over
het lang gemis daarvan te w-vken.
FILIPS DE TWEDE zag zig niet
zo dra, door den vrede van Chateau in
CambrHis, in het geruste bezit van
zijn Rijk , of hij gaf zig geheel
en al aan het grote werk der Geloofs-zuivering
over, en bevestigde de
vrees, welke zijne Nederlandfche onderdanen
reeds had bevangen. De
Plakaten, welke zijn Vader tegen de
Ketters had laten uitgaan, werden in
volle kragt vernieud, en fchrikkelijke
Regtbankcn , waaraan niets dan de
naam der Inquifïtie ontbrak , zorgden
, dat dezelve wierden nagekomen.
Doch bij fcheen zijn werk nog maar
ten halven voltooid te hebben , zo
lang hij de Spaanfche Inquifitie niet
in hare ganfche gedaante in deze
landen konde overbrengen ; een onderneming
, welke den Keizer r
I.
BOEK.
ecdg
^eerlijk mislukt was,

ï.
ftOEK.
99 BE AFVAL DEü
. De Spaanfche Inquifitie is ene in
ngting yan enen geheel nieuwen aar
en en e b i J z dere fQJ ^ « ^
1
]
c
i
i
z
g
d
li
h
dc
te
he
M
m
g c
gehelen omloop der rijden geen voo2
beeld wordt gevonden / en lelke met
gene geestelijke, gene wereldlijke vSrï
fchaar kan vergeleken worden. I n q uiime
is er geweest, federt dat de reden
zig aan het heilige waagde; federt dat
er twijfelaars en hervormers geweest
mi maar eerst in het midden van
de dertiende eeu, na dat enige voo"
beelden van afval aan de GeesteSe
nagt enen fchrik hadden aangejaagd
Igtte INNOCENTIUS DE S i
aar ene eigene Regtbank, en fcheur!
e
op ene onnatuurlijke wijze het
,eestl,jke opzigt en onderwijs
rei
Rc
Sp
gei
J
van de
raffende magt. Om te beter ver!
ekerd te zijn, dat geen menfehen-
V
°wr PI n f ne
, in
iP raak
^r Natuur
? wrede- itrengheid van hare inftel-
Jgen zou verijdelen, onttrok hij
ar aan d c Bisichoppen en de We-
Idhjke Geestelijkheid , welke door
handen des burgerlijken levens nog
veel aan de menfchlijkheid g egt
was, en droeg haar op aan
oimiken ; ene basterdfoort ?
van
mfcfaen, die de heilige aandoenin-
" der Natuur hebben afgezwoi,
dienstbare Creaturen van den
-omfchen ifoel. Duitschland, Italië
mje Portugal en Frankrijk oS
i haar: een Franciskaner Monnik

N E D E R L A N D E N ; 9$
zat bij het gëdugte oordeel over de
Tempelheren als regter ; aan _ enige , SOEK*
weinige Staten gelukte het haar buiten te ,
fluiten, of aan de Wereldlijke Hoogheid
te onderwerpen. De Nederlanden
waren tot aan de regering vart
KAREL DEN VIJFDEN van dezelve
verfchoond gebleven; hunne Bisicnoppen
oefenden de geestelijke ragt, en
in buitengewone gevallen vervoegde
men zig bij vreemde Inquifitie-gengten
, de Franfche Provinciën te
Parys , en de Duitfche te Keulen.
(*) j|l u„.
Maar de Inquifitie, welke hier bedoeld
wordt, kwam uit het Westen
van Europa, zijnde anders in haren
oorfprong en anders van gedaante.
De laatrte Moorfche troon was m
de vijftiende eeu in Granada gevallen,
cn de Saraceenfche Godsdienst
had eindelijk voor de overmagt vart
den Christelijken moeten wijken. Maar
het Euangelij was in dit jongtte
Christelijke rijk nog nieü en niet
bevestigd, en in de troebele vermenging
van ongelijke wetten en zeden,
hadden de Godsdienilen zig nog
niet vaneen gefcheiden. Het zwaard der
vervolging had wel vele duizenden
van huisgezinnen naar Afrika gedreven
, maar een veel groter aantal.
(*) HOPPER Memoires des foubleï d*
ftrys-Bas. in vit» VigU *5«
i.

1
êOEK
i loei HPC « • Koomfche
i e t
i
genoeg, dit wev
o l k
2r? «ö« den uitwenden
i
o m vaü een nieu geloof te dwin-
£ e" , or hetzelve door de zwakke
t
d TZeZeTT^ P^hedeTtt
k
e zegepialende kerk te verenigen- hor
*P 'er o p a a n, o m
V;
rc
g enen ouden Godsdienst uit te
g»* en ene hardnekkige gezind!
hi
«' te overwinnen, welke doS t
Ja
igfaamwèrkende kragt va„ ? .
in
v a n
deqzplfc 4 ^ T eeuwen
W:
deszelfs zeden, fpraak e n
du
? '"gedrukt, en door', den lord
fel
renden invloed van den vaderknl"
oe
en grojid en hemel i„ IZSl
vo
emng bleef. Wilde de Kerk ene
kei
kome zegen over den %£i
we
J
\ Godsdienst behalen, e n ,J e .
zeJ<
gro
OUC
Êm *m
s
t?Ë AFVAL fiËH
g c J f e f d e
d e
«he im
te dienen. Zo lano- w "
ftStfË Wa
f, n

NEDERLANDEN
den vorm van het zedelijke karakter,
waaraan het ten fterkften fcheen
eeheo-t te zijn , geheel in ftukken
flaan. &
Zij moest in de inwendigfte
diepten der ziele deszelfs geheime
wortelen uitgraven, alle deszelfs fporen
in den kring des huislijken levens
en der burger-wereld uitwisfchen;
alle herinnering aan denzelven laten
uitfterven, en, ware het mogelijk,
zelfs het gevoel voor deszelfs indrukken
doden. Vaderland en bloedverwanten
, geweten en eer, het heilige
gevoel der maatfchappij en dei
Natuur zijn fteeds de eerften en de
naasten, met welke de Godsdienfter
zig vermengen, van welken zij fterk
te ontvangen, en aan welken zij dii
geven. Deze verbindnis moest ni \
verbroken, de oude Godsdienst moe=
BOEK»
van de heilige aandoeningen der Na
tuur met geweld losgefcheurd wor
den; al zoude het ook de heiligheid
dezer aandoeningen zelve kosten. Zo
danig werd de Inquifitie ingerigt, wel i
ke wij, om haar van de meer mer
fchelijke vierfcharen van dien naai
to onderfcheiden, de Spaanfche no<
men. De oprigting van dezelve vu
voor onder het beftuur van den Kaï
dinaal XIMENES; een Domimkanc ï
Monnik, TORQUEMADA, openc
het eerst dit afgrijslijke Geregts-hof r
grondvestte deszelfs verordeningen, € e
bragt daardoor over zijne Ordende »
n
n
!
C

t
fcOEK.
i
1 e nquifice g af h e m d e n flcu^
\
<
N
^
'et werktuï ' zi
Z l p e
Ie fterke i r c r K e L
band
J
was,
t e v e n
J ?
e n
waardoor
'
hii
e verinogendcn vasthield. De Z e ReS
t
i
2
V e r e m g d e
ü erlX ht ^ ^ twe
g t e
Het v.ïï i " S^hvaagd wierd.
Z>
- onder een blind geloof te doen
b
«Ken en de vrijheid Van den
g<
est door ene dode eenvormigheid
te
ë
*• DÊ AFVAL DËt
2Jr
V / e r d
dit werktuig van we-
ski ^ k
?"« ~
verklaren der goederen in de koninglij-
aarlS ff
g e
^ eE
, n ; r
k W a m e ö
h
' ^ een g
gi-
e t d o e i
' ^ doo;
• seftgt beoogd Werd; de werktuigen
da
f c h l i k è n
H breL^-- ' fthande.
;t bre dde z,jn onnatuurlijk rechtsge-
bii
uil FV\
d C § C h e i m f t e
gedagfen
E l k e
fol d harstogc Hond in zijne
%: vnendfehap, huwelijksliefde \ n
all
neigingen der Natuur wist het toe
zijl
va] üaSTt^ \ ?^ lev
fiiê
zig
feh
kCn;
«* Waar het t^T^
^ B n d e ^ e «
van iet geweten door vrees- een
emeraehdg geloof aan zijne" overal
' ^
ge#

NEDERLANDEN. $*)
•genwoordigheid kluisterde de vrijheid 1.
van den wil , zelfs in het binnenfte BOEK.
der ziele. Het deed alle ingevingen
der menschlijkheid bukken onder het
formulier van een willekeurig geloof;
alle aanfpraak op zijn geflagt was voor
enen Ketter verfpeeld; met de geringfte.
ontrou aan de Kerk , had hij
zijn geflagt verloren. Den aangeborenen
afkeer, waarmede de Schepper ons
wijslijk tegen onnatuurlijke zonden gewapend
heeft, droeg het willekeurig
op een ellendig Priesterwerk over; een
zedig twijfelen aan dc onfeilbaarheid
van den Paus werd geftraft als vadermoord
, en gefchandvlekt als fodomy.
Geen toeval kon hetzelve van
zijn offer ontzetten ; deszelfs vonnisfen
werden aan lijken en fchilderijen uitgevoerd
; het graf zelf was geen
fchuilplaats voor den arm der Inquifitie
, cn dc fchuld des vaders bleef
voordleven
geflagten.
in dc ellende van gehele
De vermetelheid van de vonnisfen
der Inquifitie kan alleen overtroffen
worden door de onmenschlijkheid ?
waarmede zij dezelve uitvoert. Zij
valt de zinnen aan met nieuwe, uk*
gezogtc, en onderaardfche verfchrikkingen,
ontleend van de fpoken , welken
zij zelve in ecne kranke en kinderagtige
verbeelding gevestigd heeft ;
cn vermengt de wezenlijke ontzetting
over het tegenwoordige met een gufe
I. DEEL. G

9« DE AFVAL DER.
t chelfpel uit toekomende werelden. Ter­
BOEK wijl zij het belachelijke met het verfchrikkelijke
verenigt, en door enen
misfehjken opfchik het oog vermaakt.»
maakt zij de deelnemende aandoening
kragtloos door de kitteling van ene
andere: zij verdrinkt het medelijden
m fpot en veragting. In enen plegtigen
optogt wordt de misdadige naar
de geregtsplaats gevoerd; een rode
bloedvlag waait voorop; het verenigde
gebrom van alle klokken verzelt
den trein ; vooraf gaan Priesters in
nisgewaad, en zingen een geestlijk
] ied; op dezen volgt de gedoemde
Zondaar, gekleed in een geel ge-
1 vaad , met zwarte Duivels - beelden bei
'childerd; op zijn hoofd draagt hij
< ne papieren muts, welke in een
I aenschlijke figuur uitloopt, om wel-
1 e vlammen vuurs flikkeren, en afrijsiijke
helfchc geesten heen vliegen;
et beeld des Gekruiligden wordt" af-
i
ekeerd van den eeuwig verdoemde,
edragen; voor hem geldt de verlosng
niet meer; zijn ftervelijk lijf i s
i
en vure, en zijne onftervelijke ziel
i sr helfche vlammen gewijd; de mond
d hem toegeftopt, om te beletten,
d it hij zijne fmert niet door een
is :rzagtend klagen koele, het verdor­
d st medelijden door zijne aandoen-
v ke _ gefchiedenis opwekke , en de
Vi :heimen van het heilige gerigt aan
Üj
O dag brenge. Hem volgt de Geestg<
è

NEDERLANDEN^ 99
iïjkheid in ftaatfij - klederen, de Over­ t
heid en de Adel ; de Vaders, wel- i OEK
ke hem geoordeeld hebben , fluiten -
den affchuwelijken trein. Men zou zig
Verbeelden een lijk te zien , dat ten
grave gebragt wordt, en het is een
levend mensen, wiens ongelukken thans
het volk op ene zo wrede _ wijze
moeten vermaken. Gewoonlijk zijn^ deze
regtsoefeningen voor hoge Feesten
beflemd, waar toe men een bepaald
getal van zulke ongelukkiger!
in de gevangenisfen van het heilige
Huis befpaartj, om door de menigte
Van offers aan het bedrijf meer luister
bij te zetten , en dan zijn zelfs
de Koningen tegenwoordig : deze zitten
met ongedekten hoofde op enen
lager' ftoel» dan de Opper - Inqüifitie*
meester , aan wien zij op zulk een' dag
den rang afftaan: cn wie zou niet
beven voor een Vierfchaar, waar voor
de Oppermagt zelve moet onderdoen? (*)
De grote Gcloofs - Omwenteling door
tuïHEii en KALVIJN veroorzaakt » bragt de
noodzakelijkheid Weder te voorfchijn, welke
aan dit Geregts - Hof zijn beflaan had ge^
geven; en 't geen oorfpronkelijk alleen
was uitgevonden om het kleine
Koningrijk Granada van de zwakk?
(*) BURGUND. Hist. Belg. 126. 127. HOPPER.
65. 66. 67. GROT. Annal. Belg. L. i< Esfay W
les meeuw/Tom. III. Inquifition.
G s

tam DE AFVAL DER
I. overblijffels der Joden en Saracenen te
BOEK, zuiveren , werd thans een noodzaakelijk
middel voor de ganfche Katholijke
Christenheid Alle Inquifitie - Hoven
in Portugal, Italië , Duitschland
en Frankrijk namen den vorm van
het Spaanfche aan ; dit volgde de Europeanen
naar de Indien, en vestigde
te Coa een Vierfchaar, welker
onmenschlijke rechtsplegingen ons nog, bij
het lezen van de befchrijving daarvan, ene
rilling door de leden jagen. Overal
volgde de verwoesting haar op den
voet ; maar in geen oord van de wereld
heeft zy ooit zo fterk als in Spanje
gewoed: de doden , door haar
geofferd, raken in vergetelheid,- de
^eflagtcn der menfchen worden weer
aeriteld, en ook de landen, door
ïaar overweldigd en ontvolkt, krijgen
3 ncttertijd hunnen bloei weder; maar
I ;euwen zullen 'er verlopen, 'eer ha-
1 e fporen uit het karakter der Spanjaar-
< len zijn uitgewischt. Ene vurige, voor-
t reflijke Natie heeft zij midden op den we«-
t er volmaking gefluit, het vernuft uit ene
1 lemeïsftreek, waar het te huis hoor-
C e , verbannen, en ene fomberheid,
t veo als die op graflieden rust, agter ge­
]; iten in den geest eens volks , 't
V reik boven vele andere, die dit 'vVer<
:ld - deel bewonen, tot vreugde o-e. li :hapen was.
ir
De eerfte Inquifitie - Meester werd
het Jaar 1522 door KAREL OEN

NEDERLANDEN. ï*f
VIJFDEN in Braband aangefteld. Eni­ I.
ge Priesters werden hem als hel- B DEK.
pers toegevoegd ; doch hij zelf was _
een Wereldlijke. Na den dood • van
ADRIAAN DEN ZESDEN, befchikte deszelfs
Opvolger, CLEMENS DE ZE­
V E N D E , drie ïnqmfiteurs voor alle
Nederlandfche Provinciën, en pAULUS
DE DERDE bragt dit getal weder
tot twe , welke tot aan het, begin
der onrust ftand hielden. In 't Jaar
1530 werden, met voorkennis en goedvinden
der Staten , de Plakaten tegen
de Ketters uitgegeven , welke tot alle
volgende den grond leiden , en waarin
uitdrukkelijk melding van de Inquifitie
gemaakt werd. In 't Jaar 1550 zag
K A R E L DE VITFDE Zjg door den
fnellen aanwas fier fckten genoodzaakt
deze Plakaten tc vernieuwen en fcherpcr
te maken; en bij deze gelegenheid
was het, dat de ftad Antwerpen
zig tegen dc Inquifitie verzettede , cn
ook gelukkig van dezelve vrij raakte.
Maar de geest van deze Nederlandfche
Inquifitie was naar den aart
des Lands menschlijker , dan in het
Spaanfche gebied, en geen uitlander,
veel minder een Dominikaan , had tot
nog toe dezelve bediend. Tot rigtfnoer
dienden haar de Plakaten, welken
ieder kende ; en juist daarom vond
men haar minder hatelijk, om dat
zij, hoe ftreng ook in het vonnisfen
, nogtans minder willekeurig fcheen ,
* C 3

i
|OEK.
r
ï©a DÊ AFVAL DER.
en zig niet, gelijk de Spaanfche
Inquifitie, , in het kleed der geheimenis
verftak.
Maar juist deze laatfte zogt ri-.
LIPS in de Nederlanden in te voeren
, om dat zij hem het gefchiktfte
werktuig fchcen te zijn om den
geest dezes Volks te bederven, en
tot ene willekeurige Regering voor
te bereiden. Hij maakte een begin
met de Geloofsverordeningen zijns
Vaders ftrenger te maken , de magt
der Inquifitie - Meesters hoe langer hoe
meer uit te breiden, hun gezag wik
lekeuriger , en van het burgerlijke
beltuur onafhangelijker te maken.
Binnen kort ontbrak aan deze Vierfchaar
weinig meer van de Spaanfche
Inquifitie, dan de naam en Dotninikanen.
Bloot vermoeden was geloeg
om enen Burger uit den fchoot
ier openbare ruste, en uit den kring
/an zijn huisgezin weg te rukken %
< ;n het zwakfte getuigenis gaf regt
| )m hem op de pijnbank te bren-
I ren. Wie in dezen afgrond neder-,
'iel, kwam nooit weder; alle wek
< laden der wetten hielden voor hem
< >p : de moederlijke zorg der Gereg--
| igheid liet hem varen: aan gene
| ijde van de wereld oordeelde hem
1 loosheid en dolheid naar wetten, wel-
i e voor menfchen niet gelden: de
t misdadiger vernam nooit wie zijn aanklaer,
; en. zeer zelden wat zijn misdrijf was j
I

NEDERLANDEN. «°S
een helfche kunstgreep , welke den
rampzaligen noodzaakte naar zijn ver­ BOEK.'
grijp te raden, en door de bedwelming
der pijnen , of uit verdriet van zo
lano- levend begraven te zijn, wanbedrijven
te belijden, welke mogelijk nooit
begaan , of altans den Regter niet bekend
geworden waren : de goederen der
gedoemden werden verbeurd verklaard,
en de aanbrenger door vergiffenis - brieven
en beloningen aangemoedigd: generhande
voorregt, gene burgerlijke geregtigheid
, gold tegen dit heilig geweld; wien
het aantastte, die wasvoorden wereldlijken
arm verloren : dezen had het geen verder
aandeel aan zijne regtsplegingen gelaten
, dan met eerbiedige onderwerping
de vonnisfen ter uitvoer te brengen.
De gevolgen van zodanige inftelling moesten
onnatuurlijk en ij slijk zijn: het gantfche
tijdlijke geluk, ja zelfs het leven
van den onbefproken man was nu in d<
hand van eiken gewetenlozen deugnie
gefteld. Elk verborgen vijand, elk be
nijder werd tans tot ene onzigtbare ei I
zekere wraak uitgelokt. Het was me t
veiligheid van bezittingen, met troü 11 l
de verkering gedaan. Alle banden vai 1
voordeel, van bloed en van liefde wa
ren verbroken; een aanftekend wantrou
wen vergiftigde het gezellige leven; d
gevreesde tegenwoordigheid van den ene 1
of anderen verfpieder ftuitte den opfla r
->
in het oog, en de ftem in de kee
1,
Men geloofde aan geen eerlijk mensc
tl
G 4

104 DE AFVAL DER
i. meer, en werd zelf niet meer voor zo-
BOEK . d a n i
g gehouden. Goede naam, landge-
. nootfchap , broederfchap , de eed zelfs ,
en alles, wat van menfchen voor heilig
gehouden wordt, had zijne waarde
verloren. Aan dit noodlot gaf men ene
grote bloeijende Koopftad over, waarin
honderdduizend bezige menfchen door
den enigen band van vertrouwen zamen
woonden: ieder onontbeerlijk voor den
anderen, en ieder dubbelhartig, verdagt:
allen door den geest der winzugt
tot elkander getrokken , en uit elkander
gedreven door vrees; alle grondzuilen
der gezelligheid omver gerukt, waar
gezelligheid de grond is van alle leven en
duurfaamheid. (*)
t Geen wonder, dat een zo onnatuurlijke
regtbank, welke zelfs voor den lijdzamen
geest der Spanjaarden onverdraagelijk
was geweest, enen vrijen Staat in oproer
bragt. Doch de fchrik, welken deze inboezemde
, werd nog vermeerderd dooide
Spaanfche krijgsmagt, die, ook na
de herftelling van den vrede , op de been
werd gehouden, en, tegen de grondwetten
des Lands, de grensfteden vervul­
de. Men had KAREL DEN VIJFDEN deze invoering
van vreemde legers vergeven,
zo lang men de noodzakelijkheid daar van
konde zien , en meer Haat maakte op
Zijne goede gezindheid. Maar tans zag
O GROTIUS L. I,

NEDERLANDEN. 105
men in deze benden niets anders dan de 1.
gedugte toerustingen der onderdrukking, j
en de werktuigen ener gehate geestelijke .
dwingelandij. Ene aanzienlijke ruiterij,
uit in borelingen opgerigt, was tot beicherming
des Lands toereikend, en
maakte deze uitlanders onnodig. De losbandigheid
en roofzugt dezer Spanjaarden,
welke' nog veel agterftallige foldij te vorderen
hadden , en zig op kosten van
den burger betaling verichaften , voltooiden
de verbittering des Volks, en
vervoerden den gemencn man tot wanhoop.
Toen vervolgens het algemene gemor
de Regering bewoog , hen van de
grenzen zamen te trekken , en op de
Zeculche Eilanden te verplaatfen, waaide
Schepen tot hunnen aftogt werden uitgerust
, ging hun moedwil zo verre ,
dat de inwoners hunnen arbeid aan de
dijken Haakten , cn liever hun Vaderland
aan de Zee ten prooic wilden ge­ IO EK.
ven , dan langer de bcestagtigc onbefchofthcidgen.
van dit razende volk verdra­
Zeer gaarne had FILIPS deze Spanjaarden
in het land gehouden, om doo:
middel van dezelve aan zijne Plakatei
meer kragts bij te zetten , en de nieuw
inrigtingen te onderlteunen , welke lr
voornemens was in het Nederlandfch
Staatswezen , te maken. Zij waren voc
hem zo veel als waarborgen van de a
gemene rust, en een keten , waaraa
hij de Natie gekluisterd hield. Daaroi
G
5
1 a i r a

i
I.
3
<
]
j
3
C
C
|
a
i 1
liet hij ook niets onbeproefd, om den
aanhoudenden aandrang van 's Lands Staten
, welke deze Spanjaarden verwijderd
wilden hebben , te ontgaan, en nam
alle gelegenheden en alle middelen van
list en overreeding bij de hand. Dan eens
vreesde hij enen onvervvagten aanval van
Frankrijk, dat ondertusfchen door woedende
partijfchappcn jammerlijk verfcheurd ,
üaaulijks in ftaat was om het tegen enen inandfchen
vijand uit te houden ; dan eens
noesten zij zijnen zoon Don KARLOS aan
Ie grenzen inhalen , terwyl hij nooit van
ms was hem uit Kastiliën te laten gaan,
iun onderhoud zou der Natie niet tot last
*jn; hij zelf wilde uit zijn eigen Kas
Me kosten daarvan draagen. Om hen met
es te beter fchijn in het land te houen
, hield hij opzettelijk hunne agterallige
foldij te rug, daar hij hen rog
nders aan de inlandfche krijgsbenden,
melken hij volkomen voldoening gaf,
S
ewisfelijk zoude voorgetrokken hebben.
C >m de vrees der Natie in flaap te wie-
g sn, en het algemene misnoegen te be­
v ëdigen , wilde hij het opperbevel over
i :ze benden aan de beide lievelingen des
V olks, den Prinfe van Oranje, en den
G rave van Egmond opdragen; doch bei-
d< in wezen dit aanbod van de hand , met
d< : edelmoedige verklaring, dat zij nim-
m sr befluiten zouden tegen de wetten des
L: mds te dienen. Hoe meer de Koninf
n verlangen liet blijken om zijne Spat£
%
jas rden in het land te houden , des te
HOEK.
io5 DE AFVAL DER

NEDERLANDEN.
fterker bleven de Staten op derzelver verwiidering
aandringen. Op de eerst volgen- ,
de Staten-Vergadering te Gent moest hij, •
midden in den kring zijner hovelingen, dc
volgende vrije taal der waarheid horen:
Waar toe vreemde handen ter onzer befcherming?"
voegde de Sijndicus van
Gent hem toe. „ of is het misfchien
„ daarom, op dat de overige Wereld
ons voor tc zwak, of wel voor te
„lafhartig houde , om ons zeiven te
verdedigen? waar toe vrede gemaaKt ,
" zo de lasten van den oorlog ons ook
" nog in vrede drukken? In den oor-
" log fcherpte de nood ons geduld , m
* den vrede zugten wij onder deszelfs lrjden.
Of zullen wij dit losbandige
" Krijgsvolk in -toom houden , daar uwe
" ei-ene tegenwoordigheid zo veel met
heeft vermogt? Hier ftaan uwe onder-
" danen uit Kamerik en Antwerpen, en
" klagen over ceweld. Thionvüle en Ma-
" rienburg liggen woest ; en daartoe
" hebt gij on! tog den vrede niet gege-
" ven op dat onze fteden tot woestij
" nen zouden worden, gelijk zij nood
" wendig worden moeten, mdien gi
" haar niet van deze plonderaars verlost
" Of wilt gij u misfehien tegen enen on
" verwagten aanval onzer naburen in d
" weer ftellen ? deze voorzorg is wijs
f m a a r het gerugt van hunne toerustin
" zal ver genoeg hunne wapenen vooruii
;; &en. Waarom met zware koste
„ vreemdelingen in foldij gehouden , cü
I.
SOEK
\ T 1
•y e

i°8 DE AFVAL DER
t ,, eert land niet zullen verfchonen , dat
BOEK. ,, zij morgen weer verlaten moeten ? No-
3, Jaan dappere Nederlanders tot uwen
„ dienst, aan welken uw Vader, in
„ veel hachlijker tijden , de Republiek
„ betroude: waarom zoudt gij tans
„ twijfelen aan de trou van lieden , die
»
(
1
(
9
t
2
2
C
f
1
z
33
33
33
33
33
33
33
33
33
z o v e l c
eeuwen lang aan uwe Voorva-
» d e r e n
.
r r o u
gf
z[
P gebleven ? zouden
„ zij niet in ftaat zijn om den oorlog zo
, a n
S g
u k
te houden , tot dat uwe
:, bondgenoten zig bij h imns vanen voeg;-
, den, of gij zelf uit de nabuurfchap
„ hulpe zond ?" Deze taal was voor
len Koning al te ongewoon , en hare
vaarheid al te blijkbaar, dan dat hij
tezelve dadelijk konde beantwoorden:
i Ik _ben ook een Uitlauder," riep hij
indelijk uit, „ waarom niet liever mij
elven ten lande uitgejaagd?" Met dce
woorden rees hij van zijnen ftoel
p, en verliet de vergadering; doch den
Jreker. werd zijne iloutheid vergeven,
we dagen later liet hij aan de Staten
jnentwege de verklaring doen , „ dat,
bij aldien hij eerder geweten had , dat
deze Krijgsbenden hun tot last ftrekten,
hij reeds toeftel zoude gemaakt hebben,
om dezclven met zig naar Spanje
te nemen; dit was nu te laat, om
dat zij zonder betaling niet zouden
vertrekken ; maar hij beloofde hun op
het heiligfte, dat deze last hen niet
langer^dan vier maanden meer drukken
zoude." Dan, niet tegenllaande deze

NEDERLANDEN. i°9
belofte, bleef dit volk, in plaats van
vier, nog agttien maanden in het land ,
en zij zouden denkelijk nog langer gebleven
zijn , zo niet de omftandigheden
des Rijks hen in een ander werelddeel
noodzakelijk hadden gemaakt. (*)
De gewcldadigc invoering van Vreemden
in de voornaamfte Amten des Lands, gaf
ftof tot nieuwe klagten tegen de Regering.
Van alle dc voorregten der Nederlanden
ftak geen den Spanjaarden zo zeer
in de ogen , als dat , waar door Vreemdelingen
buiten bedieningen gefloten waren
; en geen van allen hadden zij ijveriger
gepoogd te ondermijnen, (t) Italië,
de beide Indien , en alle Provinciën var
deze uitgeftrekte Monarchie ftonden vooi
hunne fchraapzugt en eerzugt open; al
leen van de rijkften onder allen waren zi
door een onveranderlijke grondwet uitge
floten. Men wist den Koning te overtui
gen , dat zijne Könihglijke magt in dez
landen nimmer bevestigd konde worden
zo lang hij zig niet van vreemde werk
tuigen daartoe mogt bedienen. Reec 1
L
B O E ff.'
I
»
S
was de Bisfchop van Atrecbt , een Boui
gondiër van geboorte, den Vlaminge n
wederregtelijk opgedrongen , en tans zot 1-
de ook dc Graaf van Feria , een Kastil i*
aan , zitting en ftem in den Raad va n
(*) BURGÜÜND, L. i. p. 38. 39- 4°-
DAN. L. I. P. I. METEREN, D. I. B. 47.
(•() RE ID AN , L. 1. p. 1.
R e i
'

tto DE AFVAL DER
I Staten bekomen. Maar deze ondenurtnine
vond kragtiger tegenfland , dan de vleiers
des Komngs hem hadden voorgelleld en
zijne willekeurige magt zag zig ditmaal
door de flnnheid des Prinfen van Oranje
en de flandvastigheid der Staten . te leur
gefield (*) ' ^
Met deze voortekens begon FILIPS
zijn bcftuur over de Nederlanden, en
Zodanig waren derzelver bezwaren , toen
hij van zins was dezelve te verlaten.
Reeds lang verdroot het hem in een land',
Waar hij een vreemdeling was ; waar zo
vele voorwerpen zijne neigingen beledigden,
_ en zijn heerschzugtigen geest zo
dikwijls met grote vrijpostigheid aan de
wetten der vrijheid herinnerd werd. De
vrede met Frankrijk vergunde hem'eindelijk
zijn vertrek ; de toerustingen van s o-
LIMAN trokken hem naar het Zuiden, en
m begon ook Spanje zijnen Heer te mis-
1 en. De keuze van enen Opper - Landvoogd
over de Nederlanden was de grote
i
aak j welke hem nu nog bezig hield
<
>edert het ontflag van Koningin MARIA
an Hongarijen , had E M A N U E L P H I-
\
IBERT van Savoijen deze plaats be­
L
leed, welke egter, zo lang de Ko-
k
mg in de Nederlanden zelf tegenwoordig
n
as, meer aanzien dan wezenlijken invloed
w
if- 's Konings afwezigheid maakte de-g
;lve tot het gewigtigrte Amt, en he£
Zl
O GROT. Annal. L. i. p. 13.

NEDERLANDEN. i n
roemrijkite doel, waarnaaf de cerzugt I.
eens Burgers kon ftreven. Zij ftond tans JOEC.
:
ledig door het vertrek van den Hertog , •
welke door den vrede van Chateau in
Cambrefis weder in 't bezit van zijne landen
was gefteld. Het bijna onbepaalde
gezag, dat den Landvoogd moest gegeven
worden; de bekwaamheden en kundigheden ,
welken een zo omflagtige en netelige post
vorderde; en vooral de gewaagde aanflagen
der Regering tegen de Vrijheid des
Lands, welker uitvoering van hem moest
afhangen, maakten noodwendig deze
keus ten hoogden moeijclijk. De wet,
welke Uitlanders buiten bedieningen floot,
maakte in den Opper - Landvoogd ene
uitzondering. Daar hij niet uit alle zeventien
Provinciën tevens geboortig konde
Zijn , behoefde hij tot gene van allen te
behoren; want de nayver eens Brabanders
zoude aan enen Vlaming, die een halve
mijl van zijne grenzen t* huis hoorde,
geen groter regt daarop hebben toegeftaan,
dan aan enen Siciliaan, die in
een ander land, en onder enen anderen
hemel woonde. Egter fchecn het belang
van de Kroon zelf, in dit geval, voorenen
Nederlandfchen burger te zijn. Een geboren
Brabander, bij voorbeeld, wiens
Vaderland zig met een onbepaald vertrouwen
aan hem overgaf, konde , bij aldien
hij een verrader ware , den dodelijken
ilag reeds ten halven volbragt hebben
, eer dat een Uitlander op het nieuwe
fpeeltuig had geleerd te fpelen ,

I.
"2 DE AFVAL DER
O EK,
R • """.
<
t
1
\
n
d
«
r
d
vr
L
•J
LL
J VGH
upiettenct was. Had
de Regering m éne Provincie hare oogmerken
doorgezet, zo was de tegenkanting
der ovengen ene ftoutheid, welke
zij regt had om ten ftrengften te ftraffen.
in het gemeenfchaplijke geheel, welk de
Provinciën tans uitmaakten, 'waren de
bijzondere inngtingen van ieder als 't ware
verfmolten ; de gehoorfaamheid van ene
enkelde was een wet voor elke der ovengen,
en het voorregt, dat één niet
m Haat was te bewaren ,
dc anderen verloren.
was voor alle
Onder de Nederlandfche Groten , wel-
^
G r
°PP - L a
"dvoogdij konden
togen, was de verwagting en wensch
Ier Natie verdeeld tusfehen den Graaf
*n Egmond cn den Prins van Oranje
velke door even aanzienlijke geboorte
laar toe geroepen , door gelijke verdiensen
daartoe geregtigd , endoor gelijke
d e s V o k s
«* dezen post welkom
aien een luisterrijke rang had beiden
aast den troon geplaast, cn wanneer
Vorsten oog in de eerfte plaats onder
e waardigften zogt, moest het noodenoig
0p enen van deze beiden vallen
'aar wij in 't vervolg van deze Gefchiemis
die twe namen meermalen zullen
oeten aanhalen, kan de aandagt des
ezers niet te vroeg op dezelven gevesi
rd worden.
WILLEM D E EERSTE, Prins van
O
ranje, was gefproten uit het Vorst-

NEDERLANDEN, lij
lijke huis van Nasfau, Welk reeds
agt eeuwen gebloeid, met dat van j !OEK»
Oostenrijk enen tijd lang om den ,
voorrang geftreden , en aan het Duitfche
Ryk enen Keizer gegeven had.
Behalven vele rijke bezittingen in de
Nederlanden, welke hem tot enen
Burger van dezen Staat 9 en geboren
leenman van Spanje maakten , bezat
hij in Frankrijk nog het orffhangelijke
Vorstendom Oranje, 't welk RE-
NATUS VAN CHALON hem bij uitenten
wille had nagelaten (*). WIL­
L E M werd in 't jaar 1533 te Dillenburg
, in het Graaffchap Nasfau,
van ene Gravinne S T O L L B E R G , geboren.
Zijn Vader, de Graaf van Nasfiiu,
van den zelfden naam , had den
Protestantfchen Godsdienst aangenomen,
en liet ook zijnen zoon daarin op-
Voeden ; maar K A R E L DE V Y F D E ,
die den knaap reeds vroeg genegen
was , nam hem, nog zeer jong zijnde,
aan zijn Hof, en liet hem in
den Roomfchcn Godsdienst opwasfen.
Deze Vorst , welke reeds in het
Deze RENATUS VAN CHALON , was
een volle Neef van VVILLEM, en een Zoon van
Graaf IIENDEIK VAN NASSAU, welke met de
erfgename van den Huize van CIIALON op eene
reis, door hem nis gezant naar Frankryk gedaan,
gehuwd was. Hy kwam by de belegering van
St. Didier om 't leven , en zyne Weduwe, Prinfes
ANNA VAN LOTHARINGEN, was de gene, die
den jongen WILLEM voor het eerst te Brusfel
kragt.
I. DEEL. II
L

ïï"4 DE AFVAL DER
kind den toekomenden groten man onc-
BOEK , dekte , hield hem negen jaren in
. zijn gezelfchap , verwaardigde hem
mee zijn eigen onderwijs in zaken
van regeling, cn vereerde hem met
een vertrouwen boven zijne jaren.
Hem alleen was het vergund bij
den Keizer te blijven , wanneer deze
aan vreemde gezanten gehoor gaf:
een .bewijs, dat hij reeds in zijn
vroege jeugd moet begonnen hebben
den roemrijken naam van ZWYGER te
verdienen. Zelfs fchaamde de Keizer
zig niet, openlijk te bekennen , dat
deze jongeling hem meermalen raadflagen
had opgegeven, die aan zijne
eigene fchranderheid ontglipt waren.
Wat mogt men niet verwagten van
den geest eens mans , die in zodanige
fchool gevormd was % en wat
niet van het hart van dien man ,
welke reeds als kind, zo nabij- den
troon, niet had opgehouden een goed
mensch te zijn !
W I L L E M was drie-en . twintig jaren
oud, toen KAREL afftand van
de regering deed, en had reeds twe
openbare bewijzen der hoogfle agting
van dezen ontvangen. Hem was met
uitfluiting van alle de Groten aan
het Hof, den hoogstaanzienlijken post
opgedragen, om de keizerlijke Kroon aan
FERDINAND overtebrengen. Toen de
Hertog van Savojen, welke over het
Keizerlijke leger in de Nederlanden

NEDERLANDEN. Jïïf
het bevel voerde, door zaken van
zijn eigen land naar Italië geroepen
wierd, vertroude de Keizer aan hem
het Opperbevel over deze krijgsbenden
; en zulks in wêerwil der tegenbedenking
van zijnen gehelen Krijgsraad
, wien het al te veel gewaagd
fcheen , den ervaren Franfchen Veldheer
enen jongeling tot opvolger te
geven. Hem , die afwezig en generhande
aanbeveling had, gaf de Vorst
de voorkeur boven de gelauwerde fchaar
zijner helden, en de uitkomst gaf
hem geen redeïi om zig dezer keuze
te beklagen.
De buitengewone gunst, waarin deze
Prins bij den Vader gellaan had, zoude
alleen reeds een gewigtige reden
zijn geweest, om hem van het ver*
trouwen des Zoons uit te fluiten.
Het fcheen dat FILIPS zig tot een
wet gemaakt had , den Spaanfchen Adel
aan den Nederlandfchen te wreken
wegens den voorrang, welken KAREL
DE VYFDE fteeds aan den laatstgenoemden
gegeeven had. Maar van meeï
gewigt waren de geheime beweegredenen,
welken hem van den Prins afke­
rig maakten. WILLEM VAN ORANJE
Was een van die fchrale en bleke
menfchen, gelijk CAESAR hen noemt,
welke 's nagts niet flapen , en te
veel denken; die ook de onverfchrokkendfle
harten aan 't wankelen kunnen
brengen. De ftille rust van een
Ha
I
BOEK»

I
ROEK.

NEDERLANDEN,' 117
dat zij werkelijk kwamen. Zo zeer L
als zijn gemoed boven fchrik cn vreug- ] BOEK.'
de verheven was, zo zeer was het .
aan de vrees onderworpen; maar zijfie
vrees kwam vroeger dan het gevaar
, en hij was bedaard in den
iiood, om dat hij in de rust gebeefd had.
Met volle handen ltrooide WILLEM zyn
jreld, maar als het den tijd betrof, was hij
gierig op een ogenblik. Het uur van den
maaltijd was zijn enigfte uur van uitfpanjjing,
maar dit behoorde ook geheel aan zijn
hart, zijn gezin en zijne vrienden : een
•redelijke tijdkorting, welke hij het Vaderland
aftrok. Hier ontfronfelde hij
zijn gelaat bij den wijn, welke door
een vrolijk hart en door matigheid gekruid
werd, en de ernftigfte zorg kon
hier de gulle vrolijkheid van zijnen geest
niet benevelen. Zijne hofhouding was
pragtig; een talrijke ftoet van bedienden
, de menigte, en het aanzien der genen
, welke zijnen perfoon omringden,
deden zijne woonplaats naar het hof van
enen onaf hanklijken Vorst gelijken. Ene gulle
gastvrijheid, het grote tovermiddel
der Demagogen , was de Godin van zijn i
Palcis. Vreemde Prinfen en Gezanten |
vonden hier ' een onthaal, welk alles
overtrof, wat het weelderige Nederlanc' l *
hun kon opleveren. Ene ootmoedige onderwerping
aan de Regering nam de berisping
en het vermoeden weg , 't well I
deze levenswijze omtrent zijne oogmerken
konde verwekken. Maar deze ver
kwistingen hielden de eer zijns naams O]
H 3

I.
SOEK.
Il8 DE AFVAL DER
bij het Volk, dat nooit fterker gekit*
teld wordt, dan wanneer het de fc batten
van zijn land voor vreemdelingen
ten toon gefpreid ziet; en de hoge
top van geluk, waarop men hem
zag, vermeerderde de waardij der
gemeenfaamheid, tot welke hij zig
vernederde. Geen mensen was meer
tot het hoofd ener zamenzwering ge­
boren , dan WILLEM DE ZWIJGER.
Een doordringend gevestigd gezigt op het
verledene, het tegenwoordige, en het
toekomende, het geredelijk aangrijpen
van elke gelegenheid, heerfchappij over
de harten der menfchen , verbazende
ontwerpen, welke den befc.houwer van
verre niets dan gedaante en evenredigheid
vertonen , ftome berekeningen,
ivelke tot beneden aan den langen
keten der toekomst aflopen, Honden
?nder het beftuur ener verlichte en
mje deugd, welke zelfs nog op
len rand met ftevigen tred blijft
van delen.
Een mensch als deze, kon voor zij­
1 len gehelen leeftijd ondoorgrondelijk
Slijven, maar niet voor den grootften
] cenner der gemoederen, niet voor den
vantrouwenden geest
•4 DE TWEDE
zijner eeu.
zag fpoedig
Fien
liep in een karakter, welk, onder-
^ Ie goedaartigen , naast aan zijn eigen
] ;wam. Had hij hem niet zo gron-
< lig doorkeken, 'er zou geen re­
c ien uittedenken zip, waarom hij zijn
\ ertrouwen onthield aan enen man*

NEDERLANDEN.' Hg
in wicn bijna alle eigenfchappen zig
verenigden , welken hij hec hoogst BOEK.
fehattede en best wist te waarderen.
Doch 'er was tusfehen W I L L E M en
FILIPS nog een ander punt van overeenkomst,
dat van meer gewigt was.
WILLEM had zijne ftaatkunde bij
den zelfden meester geleerd, en was,
gelijk te vrezen ftond , een bekwamer
leerling geweest. Hij was bekend
geworden met die gevaarlijke
kunften , waardoor tronen vallen cn
oprijzen: niet om dat hij den Vorst
van MACHIAVEL tot zijné ftudie had
gemaakt , maar om dat hij hét levendige
onderwijs van enen Vorst had
genooten , welke denzelven indedaad
oefende. FILIPS had hier met een partij te
doen, die op zijne ftaatkunst was
afgeregt , en dien bij ene goede
zaak ook de hulpmiddelen der kwade
ten dienlte ftonden. En juist deze
laatftc omftandigheid geeft ons de reden
aan de hand, waarom hij on
der alle menfchen van zijnen tijd
dezen op het onverzocnelijkfte haatte
en zo onnatuurlijk vreesde. Ongeluk
kie hadt de Keizer ten zelfden tij
de toen hij voor zijnen Zoon d<
kostelijke bloem plantte, ook teven I
den worm opgekweekt, welke dcrzel
ver bloesfem afknaagde.
De argwaan,
teeen den Prins
welken men
hadt opgevat,
reed I
wcr i
vermeerderd door de twijfelagtige U
H 4

L
BOE K
tM DE AFVAL, DER>
grippen omtrcnc zijnen Godsdienst. WIL.
, LEM geloofde aan den Paus , zo
• lang de Keizer , zijn weldoener,
leefde; maar men was met reden
bedugc, dat ' de zugt voor de Hervormde
leer , welke hem in zijn
jeugd was ingeboezemd, hem niet geheel
en al verlaten had. Aan welke
Kerk hij ook in zekere tijdperken
van zijn leven de voorkeur gegeven
_ hebbe, zo konden zij tog
alle zig daar mede vergenoegen, dat
met een hem geheel had gehad.
Wij zien hem in latere jaren bijna
met even zo weinig bedenking dc
leer van CALVIJN omhelzen, als hij
in zijn vroege jeugd het Roomfche
geloof met het Lutherfche verwisfcld
had: hij verdedigde tegen dc Spaanfche
dwingelandij mesr de menschlijk;
regten der Proteftantcn, dan hunne
gevoelens; niet hun geloof, maar
hun lijden had hem tot hunnen broeder
gemaakt (
Deze algemeene gronden van wantrouwen
fchijnen gebillijkt te worden
door ene toevallige ontdekking, welke
zijne ware gevoelens aan den dag
bragt. WILLEM was als gijzelaar
Jcs, vredes van Chateau in Cambre-
C) STRADA Dec. f. L. f. p. 24. & L. in
p. 55. fq. GROT. Ann. L. I. REIDAN. L. IK '
p. 59. MEURS Guliel. Auriac. L. I. p. 2 fa'
.|iüRG, 65. 66,
1 h

NEDERLANDEN. 121
fis, waaraan hij zelf mede
had, in Frankrijk gebleeven,
gearbeid J,
en had B O EK.
door de onvoorzigtigheid van HEN- _
DIUK DEN TWEDEN, welke meende
met enen vertrouweling des Konings
van Spanje te fpreken, enen
heimelijken aanilag vernomen, welken
het Franfche Hof met het Spaanfche
tegen de Proteftantcn van beide Rijken
beraamd had. In aller ijl ging
de Prins deze gewigtige tijding aan
zyne vrienden te Brusfel, welken dezelve
zo van nabij betrof, bekend
maaken, en de brieven, daarover gcwisfcld,
vielen ongelukkig den Koning
van Spanje in handen FI­
LIPS werd minder verrast door deze
beflisfende verklaring van WILLEM'S
gezindheid, dan onthutst door het
verijdelen van zijnen aanflag; maar de
Spaanfche Groten, welke het ogenblik
nog niet hadden vergeten , toen de
grootfte der Keizers by het laatfte
bedrijf zijns levens op de fchouders
van dezen Prins leunde, verzuimden
deze gunftige gelegenheid niet, om
den verrader van een ftaatsgeheim
geheel en al buiten de gunst van
bannen Koning te fluiten.
Van geen minder edele afkomst
dan WILLEM, was LAMORAL, Graaf
van Egmond en Prins van Gavre,
(*3 STRADA Dec. h L. III. p. 56. THUAN,.
J, -ioio. REID. L. L p. 2,
H 5

l
ifi* DE AFVAL DER
zijnde een aframmeling van de Her­
V. O E K. togen van Gelderland, wier dapperheid
in den oorlog de wapenen van
het Huis van Oostenrijk had afgemat.
Zijn geflagt pronkte in 's Lands
Jaarboeken: een zijner voorouderen had
reeds onder MAXIMILIAAN het Stadhouderfchap
van Holland bekleed. Zijn
huwelijk met de Hertogin SA BI NA
VAN BEIEREN vermeerderde den luister
zijner geboorte, en maakte hem
magtig door aanzienlijke verbindenisfen.
KAREL DE VIJFDE had hem in 't
jaar 1546 te Utrecht, Ridder van het
Gulden Vlies geflagen. De oorlogen
van dezen Keizer waren de fchool
van zijnen toekomenden roem, en de
ilag bij Sint Quintin, en die bij
Grevelingen, maakten hem tot den Held
van zijne ecu. Elke zegen des vre»
des, welke door handeldrijvende volken
op het dankbaarfte gevoeld wordt,
was ene herinnering aan de overwinning
, waardoor dezelve verworven
was; en de Vlaamfche . hoogmoed
ftofte, gelijk een trotfche moeder, op
den heerlijken Lands-Zoon, die de
verwondering van geheel Europa to:
zig trok. Negen kinders, welke onder
de ogen zijner medeburgeren opgroeiden
, vermeerderden en verftcrlcen
de banden tusfehen hem cn zijn Vaderland
, en de algemeene liefde voor
hem oefende zig in het befchouwen
van hun, die hem her, dierbaarfte

NEDERLANDEN. 123
waren. Elke openbare verfchijning
van EGMOND 'was een zegepraal;
ieder oog, dat op hem geflagen was,
verhaalde zijn leven; in de grootfpraken
over zijne Krijgsgevaren leefden zijne daden
; de moeders hadden hem bij
Ridderlijke fpelen aan hare kinders getoond;
weigemanierdheid, ene edele
houding en gemeenfaamheid, de beminnenswaardige
1
I.
ÏOEK,
deugden der Ridderfchap,
gaven bevalligheid aan zijne verdicnften
; door enen vriendelijken groet
of handdruk verbond zig zijn overlopend
hart aan eiken burger ; op een
ongedwongen gelaat vertoonde zig zijne
vrije ziel ; zijne openhartigheid ontzag
even zo min zijne geheimen, als zijne
milddadigheid zijne goederen , eft
elke gedagte, welke de zijne was,
behoorde dadelijk aan allen : zijn
Godsdienst was zagt en menschlijk,
maar niet zeer gezuiverd, om dat
dezelve niet van het verfland maar
van het hart zijn licht ontving; het
was een zinlijke, gemaklijke Godsdienst;
een Soldaten-geloof, getrou
aan de Kerk , gelijk zijn degen aan
den Koning; om dat het zelve bij
der hand moest zijn in den nood
van 't gevegt, en om dat men gereder
vrugten plukt van het geheugen,
dan van het oordeel. EGMOND bezat
meer geweten dan gronden; zijn
hoofd had zig zijn Wetboek niet
zelf gegeven % maar flegts ingeprent j

I
SOEK.
I
Ï24 DE AFVAL DER
hierom kon de blote naam van een
daad hem de daad verbieden. De menfchen
waren bij hem liegt of goed; een
mengeling van beiden kende hij niet;
m zijne zedenlere vond tusfehen goed
en kwaad geen middenweg plaats,
daarom was by hem ene enkele goede
zijde vaak genoeg om ten voordeele van
iemand te befiisfen: hij verenigde alle:
gaven, die den Held uitmaaken;
hy was beter foldaat dan de Prins
van Oranje, maar als Staatsman was
hij ver beneden dezen; Oranje zag
de wereld, zo als ze werklijk was,
maar EGMOND in den tover-fpiegel
yan ene verfraaide verbeelding. Menfchen,
welke door het geluk verrast
ivorden met ene beloning, waarvoor
dj genen natuurlijken grond in hunie
bedrijven vinden,
j ijk verzogt, om
worden zeer ligt-
het noodzakelijke
'erband tusfehen oorzaak cn uitwer-
j dng uit het oog te verliezen, en
i n de . natuurlijke gevolgen der din­
i gen die hoger wonderkragt te vin-
» len, waarop zij ten laatften, drest
< :n dol, gelijk een CJESAR op zijn
i jcluk, Vertrouwen. Van dit flag van
: nenfehen was
'an verdienften,
EGMOND : dronken
welken de dankbaar-
] ïeid jegens hem te ver gedreven had,
< Iwaalde hij in dit zoete gevoel ,
I ven als in ene aangename wereld
r
an dromen, onbezorgd daar heen,
lij vreesde niets, om dat hij op het on-

N E D E R L A N D E N . -
135
wïsfe onderpand vertroude, welk het L
lot hem in de algemene liefde had ] SOEK.
gegeven , en hij geloofde aan regt- ,
vaardigheid, omdat hij gelukkig was.
Zelfs de fchrikkelijkfte ondervinding
der Spaanfche trouloosheid was niet
in ftaat om dit vertrouwen in 't
vervolg uit zijne ziel te verbannen,
en op het moordfchavot was hoop
nog zijn laatfte gevoel. Ene tedere
bezorgdheid voor zijn gezin hield
zijnen patriotfchen moed aan kleiner
pligten gekluisterd : dewijl hij voor
goed en leven te vrezen had, konde
hij voor de Republiek niet veel
wagen. WILLEM VAN ORANJE zeide
zijnen Vorst de hulde op , omdat
het willekeurige geweld zijnen hoogmoed
gaande maakte ; hij gaf vrijheid,
niet om dat hij van eerzugt
vrij was, maar om dat zijn hoger
eerzugt veragtte dezelve te ontvangen.
EGMOND bezat ijdele verwaandheid,
daarom ftelde hij prijs op Vorllelijke
gunst. De eerfte was een Burger
van de wereld , de laatfte niet meer
dan een Vlaming (*)•
FILIPS DE TWEDE ftond bij den
Overwinnaar van St. Quintin nog in de
fchuld, en de Opper-Landvoogdij over de
Nederlanden fcheen de enige waardige
beloning voor zo fchitterende verdien-
(*) GROT. Annal. L. I. pg. 7. STRADAL. I,
23. & . III. 84.

345 DE AFVAL DEU
I. ften te zijn. Geboorte en aanzien*,
BOEK. de ftemme des volks en perfoonlijke
bekwaamheid, fpraken even zo luid
ten voordeele van EGMOND als van
ORANJE, en bijaldien deze voorbijgegaan
wierd, kon niemand dan de
eerfte hem in den weg geftaan hebben.
Twe mededingers, zo gelijk van
verdienften, hadden FILIPS bij zijne
keuze verlegen kunnen maken, indien
het hem anders in den zin gekomen
ware, zig voor enen: van de. beiden
te verklaaren. Maar juist die
voorregten , waardoor zij hun regt
laarop onderfteunden, waren de reden
waarom hij hen buiten floot; en juist
ioor het vurig verlangen der Natie, om
len tot dien post verheven te zien, had-
i len zij hunne aanfpraak op denzelven om»
] ïerftelbaar verloren. FILIPS kon in
I le Nederlanden genen Landvoogd heb-
1 >en, welken de goede wil en de
1 aagt des volks ten dienste ftonden,
e n welken het door ene zo lcven-
c ige genegenheid aan zig verbonden
t ad. EGMOND'S afkomst van de Gel-
i erfche Hertogen, maakte hem tot
e tien geboren vijand van het Huis
v m Spanje; en de hoogfte magt fcheen
g evaarlijk in de handen van enen
n ian, die het eens in 't hoofd zou
k innen _ krijgen , dc onderdrukking van
e; ïen zijner voorouderen, aan den zoon
V! m den onderdrukker te wreken. Het

NEDERLANDEN. 12?
voorbijgaan van deze lievelingen des
volks, kon noch de Natie noch hen
zeiven beledigen, want het heette,
dat de Koning beiden voorbij ging, om
dat hij genen den anderen mogt
voortrekken. (*)
Dc te leurgeftelde hoop op de Landvoogdij
, benam den Prins van Oranje
nog niet alle hoop om zijnen invloed
in de Nederlanden beter te vestigen.
Onder de overigen , welke tot
deze waardigheid in aanmerking kwamen,
was mede CHRISTINA, Hertogin
van Lotharingen , en Moei des Ko
nings, welke als middelares van den
vrede van Chateau in Cambrefis, zig
bij de Kroon ten hoogden verdienstelijk
had gemaakt. WILLEM had hei
OOP" op de Dogter van deze, er
hoopte door een kragtdadige voorfpraal
voor de Moeder zijn oogmerk te bereiken
: maar hij begreep niet , da
hij juist door zijne voorfpraak har<
zaak bedorf. De Hertogin CHRISTINi
moest agterftaan, niet zo zeer, ge
liik men voorgaf, om dat de afhange
lijkheid harer landen van Frankrijk haa
bij het Spaanfche Hof verdagt maak
te , als wel , om dat zij bij he
Volk van Nederland en den Prins va 1
r.
BOEK.
i
f
t
i
Oranje welkom was. (f)
(*) STRADA, Dec. i. L. i. 24.
C R 0
' i
Aunal. p. 12.
(f)BURGUND. L. I. 23. fq. STRADA DCl
ï. L. 1. •24. 25.

BOEK.
ia8 DE AFVAL DER
Terwijl elk nog in verwagting waê
opgetogen , wie in 't vervolg over
het lot der Nederlanden befchikken
zoude, verfchijnt op de grenzen des
Lands de Hertogin MARGAREET V A N
PARMA , door den Koning uit het
afgelegen Italië ontboden , om het beftuur
over deze Gewesten te voeren.
MARGAREET was een natuurlijke
i
dogter van KAREL DEN VIJFDEN,
uit ene Nederlandfche Freule VAN
GEEST, in 't jaar 1522 geboren. Om
dc eer van haar huis te verfchonen ,
werd zij in den beginne in 't verborgen
opgevoed; doch hare Moeder 3
welke meer trotsheid dan eer bezat,
gaf zig luttel moeite om het geheim
van hare afkomst bewaard te
houden, en ene Koninglijke opvoeding
verried des Keizers dogter. Nog
een kind zijnde, werd zij aan de
Landvoogdes MARGAREET, hare Oudmoei,
naar Brusfel ter opvoeding gezonden
, welke haar, toen zij agt
(aren oud was, ontviel, en door
I vi AR IA , Koningin van Hongarijen,
i jen Zuster van den Keizer, vervangen
werd. Haar Vader had haar
•eeds in haar vierde jaar aan enen
ö
rins van Ferrara verloofd; doch toen
leze verbindenis in vervolg van tijd
1 e nicte liep, werd zij ter gemalinne
^eftemd voor ALEXANDER DE MEj
MCIS, den nieuwen Hertog van Flo-
1 ence, welk huwelijk ook na de ze-

NEDERLANDEN. ta£
gepralende wederkomst des Keizers uit I.
Afrika werkelijk te Napels voltrokken BOElC
werd. Reeds in het eerfte jaar van
enen ongelukkigen egt verloor zij, door enen
geweldigen dood, dezen gemaal, welken
zij niet beminnen konde, en voor de
derde maal moest hare hand voor
haars Vaders ftaatkunde woekeren. Oc-
TAVIUS FARNESE, een Prins van
dertien jaren , en neef van PA LI-
LUS DEN D E R D E N , verkreeg met
haar de Hertogdommen van Parna
en Piacenza ten bruidfchat, en MAR­
GAREET werd, door een zonderling
noodlot, nu hare jaren hebbende, uitgetroud
aan een kind , gelijk zij
voorheen als kind aan eenen man verhandeld
was. Haar weinig vroulijke geest
maakte deze laatfte verbindenis nog
onnatuurlijker , want hare neigingen
waren manlijk , en hare gehele wijze
van leven was een befpotting
van haar geflagt. In navolging van
hare voedftermoeder , de Koningin van
Hongaryen, cn van hare oud-moei,
de Hertogin MARIA VAN BOURGON-
DiëN, welke in deze liefhebberij
den dood vond , beminde zij met
drift dc jagt, en had haar lichaam
hierin dermate gehard, dat zij alle
de ongemakken en vermoeinisfen aan
dat leven eigen, trots enen man,
konde verduren. Haar gang zelfs bragt
zo weinig vroulijke bevalligheid mede
,- dat men eer in de verzoeking
I, DEEL. I

t$o DE AFVAL DER
I. kwam om haar voor enen verkleden
BOEK man , dan voor ene manlijke vrou
te houden; en de Natuur, mee welke
zij door deze aartverplaatfing gefpot
had, wreekte zig eindelijk ook aan
haar door ene manlijke ziekte, het
voeteuvel. Deze zo zonderlinge eigenfehappen
gingen gepaard met een
dom Monniken-geloof, welk IGNATIus
LOYOLA, haar biegtvader en
leermeester , de eer had gehad in
hare ziel te planten: onder de liefdewerken
en boetdoeningen, waarmede
zij hare trotsheid kruifigde , is
ene van de merkwaardigften, dat zij
in de vasten - avond - week van ieder
iaar zeker aantal van armen, welken
op het ftrengfte verboden werd zig voorif
te reinigen , eigenhandig de voelen
wiesch-, hun aan tafel als een
lienstmaagd bediende, en hen met rij-
H te gefchenken onthaalde.
'Er is niet veel meer dan deze laatfte
| rek Uit haar karakter noodig, om te begrijpen,
waarom de Koning aan haar boven
I ille mededingfters de voorkeur gaf; want
1 )ij deze keus had hij altans niets
r •I an de liefde der Natie te vrezen :
( log deze zijne voorkeur werd tevens
< bor de beste gronden der Staatkun-
( le gebillijkt. MARGAREET was in
c e Nederlanden geboren, en ook daarin
i pgevoed; zij had hare eerfte jeugd
t hdcr dit volk gefleten, en veel van
è eszelfs zeden aangenomen. Twe Land-

NEDERLANDEN. 131
voogdesfen , onder wier oogen zij I.
was opgegroeid, hadden haar van tijd BOEK
tot tijd bekend gemaakt met de ilaats-,
regelen, naar welke dit vrije volk . best
beituurd wierd , en konden haar daarin
1 ten voorbedde , dienen : het ontbrak
haar niet aan geest en enen
bijzonderen lust tot het beftuur van
zaken, dat zij hare voedftermoeders afgezien
en vervolgens , in de Italiaanfche
fchoole tot groter volkomenheid
gebragt had. De Nederlanders
waren fints verfcheidene jaren aan het
bewind van vrouwen gewoon, en FI­
LIPS vleide zig misfehien, dat het
fcherpe werktuig der Dwingelandije,
waarvan • hij zig nu tegen - hen wilde
bedienen, in de handen van ene
yrou zagter fhijden zoude. Men wil,
dat het • believen van zijnen vader 4
welke destijds nog in leven en voor
deze dogter ingenomen was, bij deze
keus min of meer in aanmerking
is gekomen ; gelijk het ook waarfchijnelijk
is, dat hij den Hertog van
Panna, wien hij toen ter tijd een
verzoek moest afïlaan, door deze eer,
aan deszelfs Gemalin bewezen , heeft
willen paaien. Daar dc landerijen der
Hertoginne door zijne Italiaan fche ftaten
omringd , en ten allen tijde aan
zijne wapenen blootgefteld waren, konde
hij tevens met zo veel minder
gevaar, de hoogfte magt in hare handen'
vertrouwen : en tot zijne volkomene
I.' 2

t
BOEK.
i*z DE A F V A L DER
gerustheid bleef nog ALEXANDEK
FARNESE, haar Zoon, als een on-
i derpand van hare trou, aan zijn Hof.
Alle deze redenen te zamen waren
gewigtig genoeg, om 's Konings keus
op haar te bepalen , en zij waren
zelfs volkomen beflisfend , dewijl zij
door den Bisfchop van Atrecht en
den Hertog van Alba onderfteund werden
: de laatfte fcheen dit te doen,
omdat hij alle overige mededingers
haatte of benijdde; de eerfte, omdat
zijne heerschzugt waarfchijnelijk reeds
toen de grote voldoening in 't oog
had, welke in de zwakke ziel van
deze Vorstin voor hem gereed lag (*).
FILIPS ontving de nieuwe Landvoogdes
met een pragtig gevolg aan
de grenzen des lands , en voerde
haar in grote ftaatfij naar Gent, waar
de Algemene Staten vergaderd waren.
Daar hij niet voornemens was, om
fpoedig weer in de Nederlanden te
komen , wilde hij, nog eer hij dezelve
geheel verliet, der Natie door
ene plegtige Dagvaart genoegen geven
, en zijne gemaakte fchikkingen
op ene wettige wijze nader bekragtigen.
Hier vertoonde hij zig voor
de laatfte maal aan zijne Nederlan-
(*) BURGUND. L. I. 23. STRADA Dec. L
L. I. 24. VAN MET EREN, II. 61. Recueil
& Memorial des troubles des Pays-bas. fautfo-
re H O P F E R O ) T. II. Vita YIGLI 118. 1^.

NEDERLANDEN. 133
ders, welke van nu voordaan hun I.
lot uit de verborgene verheid, even 30EK.
als uit de handen der onderaardfehen ,
te wagten hadden. Om dezen . plegtigen
dag des te meer luisters bytezetten
, floeg hij elf nieuwe Ridders
van het Gulde Vlies, liet zijne
Zuster op enen ftocl nevens zig
zitten, cn toonde haar den volke
als deszelfs toekomflige Voogdes. Alle
bezwaren des volks over de geloofs-plakaten
, de Inquifitie , het agterlaten
van de Spaanfche foldaten,
de opgelegde lasten, en de wederregtelijke
invoering van vreemdelingen
in 's lands bedieningen , kwamen op
dezen Land-dag ter bane, en werden
wederzijds met drift verhandeld; enigen
op ene listige wijze afgewezen
of in fchijn opgeheven , anderen
door magtfpreuken afgeflagëri. Dewijl
de Koning in de lands-taal een
vreemdeling was, fprak hij door den mond
des Bisfchops van Atrecht tot de Natie;
telde haar met veel grootfpraak alle de
weldaden van zijn beftuur op, verzekerde
haar van zijne genade voor het
toekomende, en beval den Staten nog
eenmaal op het ernftigfte de handhaving
des Katholijken geloofs, en de
uitroejing der Ketterij. Hij beloofde
hun, dat het Spaanfche Krijgsvolk
binnen weinige maanden de Nederlanden
zoude ruimen , indien men
hem flegts tijd wilde
I 3
vergunnen, dat

I.
BOEK.
DE AFVAL DÉR
hij zig van de menigvuldige uitgaven
des laatfieh ooriogs hciTrelde \
om aan deze benden 'de agterftallige
foldij te kunnen betalen : hunne
landswetten ' zouden ongefchonden blijven
, de belastingen hen niet boven
vermogen drukken, en de Inquifitie
zoude haar amt met regtvaardighcid
en gematigdheid waarnemen. Hij voegde
hierbij, dat hij in de keuze van
ene Landvoogdesfe voornaamlijk met den
wensch der natie • was te 1
rade gegaan
, en zig tot ene inboreling bepaald
had, welke in derzelver zeden
en gewoonten ingewijd, en uit Vaderlandsliefde
haar genegen was : hij
vermaande haar des, zijne keus door
hare dankbaarheid te • vereren , en aan
zijne Zuster, de Hertoginne, even als
aan hem zeiven te gehoorzamen. Bijaldien
, zeide hij ten befluite •, onverwagte
belctfelen zijne terugkomst
mogten tegenhouden, zo beloofde hij
hun, Prins KAREL, zijn' zoon, in
zijne plaatfe te zenden, die in Brusfel
zijn verblijf zoude memen (*).
Enige kloekmoedige leden dezer Vergadering
waagden nog een laatfte poging
voor de vrijheid - van geweten.
Elk volk, dus was hun gevoelen,'
moest naar zijn eigen Nationaal karakter,
even als ieder mensch naar zijne lichaams
- gefteldheid , behandeld worden;
(*) BURG. L. I. 34. 37. STRADA L. 32.

NEDERLANDEN. 135
dus zoude men, bij voorbeeld, het L
Zuiden onder enen zekeren graad van BOEK.
dwang nog voor gelukkig houden,
welke voor het Noorden onverdraagelijk
zoude zijn. Nimmer, voegden
zij 'er bij, zouden de Vlamingen
in een juk bewilligen, waaronder
de Spanjaarden misfchien geduldig bukten,
en, zo men hun hetzelve wilde opdringen
, zouden zij liever het uiterfte
wagen. Dit voorftel werd door eenigen
van 's Konings Raden onderfteund,
welke met ernst op verzagting van
die fchrikkelijke Geloofs-plakaten aandrongen;
maar FILIPS bleef onverbiddelijk:
„ liever niet heerfchen," was
zijn antwoord , „ dan over Ketters
„ heerfchen (*)."
Volgens ene " inrigting, reeds door
KAREL DEN VIJFDEN gemaakt, waren
der Landvoogdesfe drie Raadsvergaderingen
of Kamers, toegevoegd, welke de waarne
ming der Staatszaken onder zig verdeelden
Zo lang FILIPS zelf in de Nederlandei j
tegenwoordig was , hadden deze dri<
Vergaderingen zeer veel van hare mag
verloren, en de eerfte van dezelven
de Raad van State, had bijna ge
heel ftilgezeten: tans, nu_ hij he l
hegt der regering weder uit de han
den gaf, verkregen zij haar vorij
aanzien weder. In den Raad vat
State, welke over oorlog en vrede
(*) BENTIVOCL. L. I. p. io„
\ 4
j

I.
BOEK.
136 DE AFVAL DE li
en de veiligheid van buiten het opzigt
had, zaten de Bisfchop van
Atrecht , de Prins van Oranje, de
Graaf van Egmond , de Prelident
van den Geheimen Raad , VIGLIUS
VAN ZUICHEM, VAN AIJTTA, en de
Graaf van Barlaimont, Prefident van
den Raad der Geldmiddelen. Alle de
Ridders van het Gulden Vlies , alle
de leden van den Geheimen Raad
en den Raad der Geldmiddelen, gelijk
ook die van den groten Raad
te Mechelen , welke reeds door K A-
R.EL DEN VIJFDEN aan den Geheimen
Raad te Brusfel onderworpen
was, hadden zitting en Hem in den
Raad van State , wanneer zij van
de Landvoogdesfe uitdrukkelijk daar geroepen
werden, Het befluur van 'sKonings
inkomften en Domeinen behoorde
aan den Raad der Geldmiddelen,
en de Geheime Raad hield zig bezig
met het Regts-wezen en de burgerlijke
orde, en verleende brieven van
vrijdom en vergiffenis. De ledigffaande
Stadhouders-plaatzen in de Provinciën
werden of van nieus vervuld,
of de ouden bevestigd: Vlaanderen en
Artois behield de Graaf van Egmond;
Holland, Zeeland, Utregt en
Westfriesland met het Graaffchap Bourgondië
de Prins van Oranje ; de
Graaf van Aremberg, Oost - Friesland
Overysfel en Groningen ; de Graaf
ran Mansveld, Luxemburg;' Bnrkimont,

NEDERLANDEN. 137
Namur ; de Marquis van Bergen L
Henegouwen , Chateau in Cambrefis BOEK,
en Valencyn ; de Baron van Montigny,
Doornik en het Doornikfchc:
andere Provinciën werden aan anderen
gegeven , welke onzer opmerking minder
waardig zijn. FILIPS VA IS MOKT-
MOREN c IJ, Graaf van Hoorn, wien
de Graaf van Megen in het Stadhouderfchap
over Gelderland cn Zutfen
was opgevolgd, werd als Admiraal
der Nederlandfche Zeemagc
aangefteld. Elke Provinciale Stadhouder
was tevens Ridder van het Gulden
Vlies, en Medelid van den Raad
van State. Elk had in de Provincie,
welke hij beftuurde, het bevel
over het krijgsvolk, welke dezelve
dekte, en het hoofd-opzigt over dc Burgerlijke
regering , en het regts-wezen:
uitgenomen alleen Vlaanderen ; waai
de Stadhouder
zeggen had.
in regtszaken niets te
Braband alleen ftonc i
onmiddelijk onder de Landvoogdes,
welke, volgens oud gebruik , te Brus
fel haar beften dig verblijf nam. Da
6
r
de Prins van Oranje als Stadhoude
r
was aangefteld, was eigenlijk ftrijdi; >
met
wijl
de
hij
Conftitutie des Lands, dc
een vreemdeling was; , maa r
enige landgoederen,
Provinciën hier en
welke hij in d
daar bezat, c
f
als Voogd over zijnen Zoon l>eftuui
de, een langdurig verblijf in dit land i
en voornaamlijk 'het
ï 5
onbepaalde ve:

D E A F V A L D.ER
L trouwen der Natie in zijne denkwij­
R OEIt. ze , vergoedden aan wezenlijke bevoegdheid
, wat hem aan ene toevallige
ontbrak (*).
De nationale magt der Nederlanderen,
welke wanneer zij voltallig was, uit
drieduizend paarden moest beftaan, dog
tans niet veel over de tweduizend
beliep, werd in veertien benden verdeeld
, over welke, behalvcn de Stadhouders
der Provinciën, nog de Hertog
van Aarfchot, de Graven van
Hoogftraten, Bosfu, Roeux en Brederode
het opperbevel voerden. Deze
ruiterij , welke door alle zeventien
Provinciën verdeeld was , moest
alleen maar. voor onverwagte toevallen
gereed ftaan: hoe weinig zij
ook tot grote ondernemingen toereikend
ware, was zij nogtans ter bewaringe
. van de binnenlandfche rust
^enoegfaam. Zij v/as van enen beproefden
moed, en de vorige oor-
j ogen hadden den roem van hare
i iapperheid door geheel Europa ver­
1 breid (f). Behalven deze moest 'er
1 ïog voetvolk worden aangenomen, dog
1 vaartoe de Staten tot hier toe niet
] :onden befluiten. Van de buitenland-
i che troepen waren nog enige Duit-
(*) VAN METEREN L D. L Boek 46.
1 iLRGUND. L. I. p. 7. 25. 30. 34. STRAD.A
I .. I. 20.
(f) BURGUND. L. I. 26. STRADA L.
I 21. HOPPER ig, 19. THUAN. T. II. 489,

NEDERLANDEN. i39
fche Regimenten in dienst, welke ï.
op hunne betaling wagtten. De vier­ ROEK
duizend Spanjaarden, over welke zo
veel bezwaar gemaakt werd, ftonden
onder twe Spaanfche Bevelhebbers,
MENDOZA en ROMERO, en lagen
in de crensfteden in bezetting.
Onder de Nederlandfche Groten,
welken de Koning bij de begeving
van deze plaatfcn boven anderen uitkipte
, Haan de namen des Graven
van Egmond en des Prinfen van
Oranje boven aan. Hoe diep ook
toen reeds de haat tegen deze beiden
, en bijzonderlijk tegen den laatften,
bij hem geworteld ware , gat
hij hun evenwel nog deze openbare
blijken van zijne gunst, omdat zijne
wraak nog niet rijp was, en hel
volk hen bijna afgodisch vereerde.
Beider goederen werden vrij van be
festingen verklaard; (*) dc voordcliglh
Stadhouderfchappen werden hun gege
ven; door het aangeboden bevel oye
de agtergcblevene Spanjaarden, ftreeld*
hij hen met een vertrouwen, well
hi zeer verre af was van wezen
lijk in hun te Hellen: maar tei l
zelfden tijde, dat hij den Prins doo f
deze openbare bewijzen zijner ^ agtin; r
verpligtte, wist hij hem in 't ge
heim des te gevoeliger te kwetfer
Uit vrees, dat ene verbmdtems mc t
(*) Als mede die van den Graye van Hoorn»

BOEK.
140 DE AFVAL DE 11
het magtige Huis van Lotharingen
dezen verdagcen Leenman tot (louter
aanflagen mogt verleiden, ftremde hij
het huwelijk, dat tusfehen dezen en
ene Prinfes uit dat Huis Hond aangegaan
te worden, en verijdelde deszelfs
hoop, welke zo nabij hare
vervulling was : een grievende fpijt,
Welke de Prins hem nooit vergeven
heeft (*). De haat tegen W I L L E M
vermeesterde éénmaal geheel en al
zijne aangeborene kunst van veinzen,
en deed hem enen flap begaan, waar­
in wij FILIPS DEN T WED EN geheel
niet meer herkennen. Toen hij
te Vlisfingen aan boord ging, en de
Groten des lands zig op het ftrand
rondom hem fchaarden, vergat hij
Zig zeiven zo ver, dat hij den Prins
op ene onbefchofte wijze bejegende,
en hem openlijk voor de oorzaakder
Vlaamfche onlusten uitkreet. De
Prins antwoordde op ene bedaarde
wijze , dat 'er niets gebeurd was,
't welk de Staten niet uit eigene
seweeging en uit de billijkte oorza-
j ten gedaan hadden. „ Neen," zeide
'ILIPS , terwijl hij 's Prinfen hand
rreep , en dezelve hevig fchudde ,
, niet de Staten, maar gij, gij, gij|«
Je Prins flond verflomd, en zonder
e wagten, tot dat de Koning aan
loord was , wenschte hij hein een
(*) WATSON T. 1. 137-
I

NEDERLANDEN. 14*
goede reis, en ging naar de Stad
te rug (*). Zo maakte perfoonlij- j
ke haat de verbittering ongeneesbaar,
welke deze regtfchapen en edele man
reeds voor lang tegen den onderdrukker
van een vrij volk in zijnen boezem
droeg; en deze dubbelde ter.
ging bragt ten laatflen die grote onderneming
tot rijpheid, welke der
Spaanfche Krone op zeven van hare
edelfte ftenen te ftaan kwam.
FILIPS had zijn waar karakter
niet weinig verzaakt, daar hij de
Nederlanden nog met zo veel goedertierenheid
verliet. De wettige vorm
ener dagvaart , de bereidwilligheid om
zijne Spanjaarden uit het 1
L
land te
voeren , de infchikkelijkheid om_ in
de gewigtigfte lands-amten de lievelingen
des volks te zetten , eindelijk,
de opoffering, welke hij aan hunne
ftaatsgefteldheid deed, door den Graaf
van Feria weêr uit den Raad van
State te nemen, waren oplettendheden
, waaraan zijne groothartigheid zig
nooit weder fchuldig maakte ; dog
hij had tans meer dan ooit de genegenheid
der Staten nodig, ten einde
met hunne hulp, ware het mo-
(*) Vie £? Genéalogie de Guillaume I.
Prime d'Orange. Dit boek , welk ik niet
meer in handen heb , en waarvan ik den
tytel niet nader kan opgeven, is onder Koning
WILLEM DEN DERDEN van Engeland
gefchreven, en ook aan hem opgedragen.
IOEK.

I.
BOK K.
r#é DE A F Y A L D E R
gelijk, den zwaren last van fchulderi
weg te nemen ,. welke nog van dc vorige
oorlogen op de Nederlanden rustte
: met zig door kleine opofferingen
aangenaam bij hen te maken,
hoopte hij misfchien zijne onregtvaardige
handelwijze te vergoeden. Hij
tekende zijn affcheid met blijken van
genade , want hij wist , in welke
handen hij hen liet: de vreeslijke
tonelen des doods , welke hij dit
ongelukkige volk had toegedagt, moesten
den helderen glans der Majefteit
niet verduisteren , die , gelijk de
Godheid, hare voetftappen alleen met
weldoen tekent; die fchrikkelijke roem
was voor zijne Plaatsbekleders befternd.
Evenwel werd door de herïfelling
van den Raad van State de
Nederlandfche Adel meer gevleid, dan
hij werkelijkcn invloed daardoor kreeg."
De Gefchiedfchrijver STRADA, welke
van alles , wat de Landvoogdes betrof,
uit de eigene papieren van
deze best konde onderrigt zijn, (*) heeft
ons enige punten bewaard uit het
geheime narigt, welke haar door de
Spaanfche Regering werd gegeven. Wanïeer
zij merkte, vindt men onder
inderen hierin , dat de Raden' door
sartijfchappen verdeeld,. of, 't geen
i
] log erger was, door geheime on-
< lerhandelingen', vóór de zitting, af-
.(*) STRADA' L. IL 49. & L. ï- 31,

NEDERLANDEN. 143
fpraak met elkander gemaakt hadden, I.
. .. „:: J« 13 nn/-Icwr>r

L
BOEK.
»44 DE AFVAL DER.
het gelijke regt der ftemmen, de
meerderheid niet zelden op de zijde
van het onverftand weten te krijgen.
Een twede regel, door cle Landvoogdes
waartenemen, was, den zodamgen
leden van den Raad , welke
tegen ene fchikking geftemd hadden
, ^ nadrukkelijk voortehouden , dat
zij die fchikking , in gevalle dezelve
kwame doortegaan, even zo bereidwillig
moesten bevorderen , als
of zij de ijveriglte voorftanders van
dezelve geweest waren ; daardoor zouden
zij niet alleen het volk omtrent
den bewerker van zodanige wet in het
onzekere laten , maar ook de kibbelarijen
onder de leden doen ophouden
, en bij het ftemmen ene grote
vrijheid invoeren (*).
Ongeagt alle deze voorzorgen, had
FILIPS de Nederlanden niet gerust
tunnen verlaten , zo lang hij wist
| lat de overmagt in den Raad van
t a t e
l „ en de gehoorfaamheid der Pro­
i vinciën in handen van den verdagten
j \del was. Om dus ook van dezen
1 :ant ^ zijne vrees te doen bedaren,
< « zig tevens van de Landvoogdesfe
I e verzekeren, onderwierp hij haar
I :elve, en in haar alle Lands-zaken
| an het opper-toezigt van den Bis­
{ shop van Atrecht, in welken enigen
man
(*) STRADA Dec. I. L. L 31.

NEDERLANDEN. '145
man hij den gedugtflen aanhang een
genoegfaam tegenwigt gaf. Naar dezen
werd de Hertogin , als naar een
onfeilbaar orakel der Majefteit, gewezen,
en in hem had zij enen ltrengen
waarnemer van haar beftuur. Onder
alle ftervelingen van dien tijd maakte
GRANVELLE de enigfte uitzondering,
welken het wantrouwen van FILIPS
DEN TWEDEN fchijnt geleden te
lebben; verzekerd dat deze in Brusfel
was , kon hij" in Segoviën flapen.
Hij vertrok uit de Nederlanden
in September des jaars 1559. Een
ftorm deed zijn vloot vergaan, terwijl
hij zelf bij Laredo in Biscajcn
behouden aan land kwam; en zijne
fombere blijdfchap dankte den God des
behouds door ene affchuwelijke gelofte.
Het gevaarlijke beftuur der Nederlanden
was in de handen van enen
Priester en ene vrou gegeven, en de
laffe Dwingeland vlood van het kwaad,
dat hij had uitgevoerd, en ontdook
in zijnen bid-floel te Madrid dc beden
, de klagten en de vervloekin*
gen van zijn volk.
# *
I. DEEL, K
I.
BOEIT.

n.
BOEK.
T W E D E B O E K .
LANDVOOGDIJ VAN MARGAREET
VAN P A R M A.
A
Jt^-NTONIUS PERENOT, Bisfchop
van Atrccht , naderhand Aartsbisfchop
van Mechelen , cn Opper - kerkvoogd
der Verenigde Nederlanden, dien de
haat zijner tijdgenoten ons onder den
naam van Kardinaal GRANVRLLE vereeuwigd
heeft , werd in den jare
1516 te Befancon in het Graaffchap
Bourgondië geboren. Zijn Vader, N 1 KO­
LA A s PERENOT, de Zoon van enen
fmid (*), was door eigen verdienfte
tot den rang van Geheimfchrijver der
Hertoginne MARGAREET VAN SA-
(*) Dit is eer verdigtfel, dn, uit den
algemenen ha?t tegen den Krrdinrrl gefproten
, zig langen tijd , en genoegfaam tot
in onze dfgen heeft voordgeplrnt. Men
weet tpns uit egte befcheiden, dut GR AN­
TE LLE'S Vader in Franfche Comté uit een
aanzienlijk geflagt, oorfpronklijk van Genua,
gefproten was. VÏRT.

DE AFVAL DER NEDERLANDEN. '147
VOJE , toenmaals Landvoogdes der ÏT.
Nederlanden , opgeklommen: hier werd 3 0EK.
hij aan KAREL DEN VIJFDEN als
een bekwaam Staatsman bekend, welke
hem in zijnen dienst nam , en bij de
gewigtigfte onderhandelingen gebruikte.
Twintig jaren arbeidde hij in het Kabinet
des Keizers, bekleedde * de waardigheid
van deszelfs Geheimraad cn
Zegelbewaarder, deelde in alle de
ftaatsgcheimen van dezen Vorst, en
verworf zig een groot vermogen (*).
ANTONIUS PERENOT erfde de waardigheden
, den invloed, en de Staatkunde
van dezen zijn' Vader, en gaf
reeds in zijne vroege jeugd blijken van
de grote bekwaamheid, welke hem
namaals ene zo roemrijke loopbaan geopend
heeft. Hij had op verfcheidene
Hoge Scholen de talenten befchaafd,
waarmede hij zo mildelijk van de Natuur
begiftigd was , en in beide deze
opzigten had hij veel vooruit boven
zijnen Vader. Weldra toonde hij in
Haat te zijn, om zig door eigen
kragt ltaande te houden op de plaats,
waarop eens anders verdienften hem gefield
hadden. Hij was vier en twintig
jaren oud, toen hij van den Keizer
, als deszelfs Gevolmagtigde, naar
de Kerkvergadering van Trente werd
gezonden , cn hier vertoonde hij de
eerfte proeven zijner welfprekendheid,
f*) VAN MÏTEREN CO. JTRABA 47»
K a

•548 DE AFVAL DER
II. welke hem in 't vervolg zulk een' magtigen
. invloed op twe Koningen verfchafte.
.KAREL gebruikte hem nog in verfcheidene
moeilijke Gezantfchappen, welken
hij tot groot genoegen van zijnen
Meester uitvoerde; en toen eindelijk
deze Keizer den fcepter aan zijnen Zoon
afitond, maakte hij dit kostbare gefchenk
volkomen , door hem enen Staatsdienaar
toetevoegen,
fcepter hielp voeren.
welke hem dien
GRANVELLE opende zijne nieuwe
loopbaan daadlijk met het grootfte meesterltuk
van zijn ftaatkundig vernuft,
met namelijk uit de gunst van zulk een'
BOEK Vader in de gunst van zulk een' Zoon
zo gemaklijk over te glijden. Spoedig
gelukte het hem, dezelve inderdaad
te verdienen. Bij de geheime
onderhandeling, welke de Hertogin van
Lotharingen tusfehen de Franfche en
Spaanfche Ministers in Peronne bewerkt
had, beraamde hij met den Kardinaal
van Lotharingen de zamenzwering tegen
de Protelïanten , welke naderhand
te Chateau in Cambrefis , waar hij
mede aan de vredes - onderhandelingen
arbeidde , tot rijpheid gebragt , maar
ook aldaar verraden werd.
Een doordringend, veelbevattend verftand,
ene ongemene vaardigheid in
grote ingewikkelde zaken , en de uitgebreidfte
geleerdheid was met enen
lastdragenden vlijt, en een onvermoeid
1558. geduld; de ondernemendfte geest met

NEDERLANDEN. 149
ene alles wikkende voorzigtigheid, in n.
dezen man op ene wonderlijke wijze 1
verenigd. Bij dag en bij nagt, flaap- .
loos en nugtercn, werkte hij voor den
Staat; het gewigtige en het geringe
werd bij hem met dezelfde gemoedhjke
zorgvuldigheid overwogen, en men
kon met waarheid van hem zeggen ,
dat hij den last des Rijks op manlijke
fchouders torste. Niet zelden
hield hij vijf Geheimfchrijvers te gelijk
bezig, en allen in verfchillende
talen, waarvan hij gezegd wordt zeven gefproken
te hebben. Het geen door een
wèlwikkend verlland langfaam tot rijpheid
was gebragt, verkreeg kragt en bevalligheid
in zijnen mond; en de waarheid
door ene vermogende tovertaal verzeld,
fleepte alle Hoorders met geweld weg.
Zijn trou was onkrenkbaar , omdat
gene der driften , welke den^ enen
mensch van den anderen afhangelijk maken
, ooit zijn gemoed in verzoeking
bragt. Hij had flegts een enig mensch
van noden , en, om dezen enigen
fchat te bewaren, waagde hij het gehele
mcnschdom. Met ene verwonderlijke
fcherpheid van geest had hi;
de ziel vah zijnen Meester befpied, er [
hij kende vaak reeds in de wezenstrek
ken de gehele rij der gedagtcn , cvei
als in de eerfte fchaduwtrekken he
beeld, dat nog ftaat gevormd te wor
den.
dezen
Met hulprijke kunst, kwam hi i
trager geest te gemoet; vorm
K 3
iOEK.

I?o DE AFVAL DER
II. de de onrijpe vrugr , die nog op
BOEK deszelfs lippen was , tot volkomene
gedagten, en gunde hem grootmoedig
het zoete zelfbedrog van eigene vinding?
hij verftond de moeilijke kunst van
zijn eigen verftand te verkleinen, en
zijn vernuft aan enen ander toeteeigenen.
Gelijk ene onnatuurlijke moeder
die haar eigen kind verzaakt,
deed hij aflland van de geda°ten
waarvan hij zelf de uitvinder was'
om dezelve aan zijnen Heer, als des-
Zelfs oorfpronglijk eigendom toetekennen.
Das heerschte hij over FILIPS, omdat
hij zijne heerfchappij verborg, en op
deze wijze alleen kon FILIPS beheerscht
worden. Te vreden met ene ftille
naar wezenlijke magt, haakte hij 'niet
( mverzadefijk naar nieuwe tekenen van
lezelve, welke gewoonlijk het wenfehe-
] ïjkfte doel zijn van kleine geesten ;
1 naar elke nieuwe waardigheid paste
} tem, als of zij nooit van hem ge-
ƒ bheiden ware geweest. Geen wonder,
C at zulke buitengemene hoedanigheden
l em de gunst van zijnen Heer verwier­
V en : doch een nog gewigtiger erf-
I eel van flaatkundige geheimen en on-
d ervindingen, welken KAREL D E VIJF-
I E in een bij uitflek bezig leven op­
g gaan en in dit hoofd ter bewaringe
g :legd had, maakte hem voor zijnen
OJ wolger volftrekt onontbeerelijk. Hoe
Z( er ook deze laatfte, met zig zeiven
jn genomen, gewoon was op zijn eigen

NEDERLANDEN. ï5*
rerftand te vertrouwen, zo noodzaaklijk II.
was het evenwel voor zijne fchroonv i 01K.
a£tige, kruipende Staatkunde, enen fter- -
ker *eest in den arm te nemen, en
haar "efren befluiteloosheid door gezag,
eens anders voorbeeld, en raadopvolsing
te gemoet te komen. Generhande
Staatszaken, gene dingen, welke
'sKonings huis betroffen , kwamen ,
zo lang FILIPS in de Nederlanden
tegenwoordig was, tot ftand , zonder
da* GRANVELLE 'er deel in had;
en toen de Koning de reis naar Spanje
ftond aantenemen, liet hij aan de
nieuwe Landvoogdesfe in dezen Dienaar
een even zo gewigtig gefchenk
na, als hem zeiven van den Keizer,
zijnen Vader , in hem was nagelaten.
Hoe gewoonlijk men ook willekeurige
Vorsten hun vertrouwen ziet fchenken
aan zodanigen van hunne fchepfels,
die door htm uit het Hof zijn opgebeurd,
en wier vormers zij zijn, werder
'er nogthans zulke uittekende gaven ver
eischt, om de agterhoudende eigenliefde var I
een karakter, als dat van FILIPS was
zo verre te overwinnen , dat dezelve n I
vertrouwen , ja in een volkomen ver
trouwen overging. . Het genngfe bhjl
van de billijkfre eigenliefde, wsurdoo r
hij zijn eigendom aan ene gedagte >
welke doodden Koning eenmaal al s
de zijne was aangenomen , fchee .1
weêroii te eifchen , zou den Diena r
zijnen gehelen invloed gekost hebbes i.
K 4

II.
BOE K.
*S* DE AFVAL DER
Het ftond dezen vrij aan de laagte
driften van wellust, gierigheid, wrik!
mSr' A - V
n tm
T
cl t e
S
maar de _ emgfte , welke hem inderdaad
b c z i e l d e j d e a a n g e n a m e b e w u s [_
Heid van eigene voortreflijkheid en vermogen
, moest hij zorgvuldiglijk voor
het agterdogtige oog van den Vorst
verbergen. Vrijwillig' ftond hij af van
alle voorregten, welken hij in eigendom
bezat, om dezelve van de grootmoedigheid
des Konings andermaal te
ontvangen. Zijn geluk mogt uit o-een andere bron dan deze voordvloefen •
geen ander mensch mogt aanfpraak op
zijne dankbaarheid hebben. Het Pur
>er hem uit Rome toegezonden , wil­
(
le hy „iet aannemen, voor dat hij
s Konings toeftcmming uit Spanje be-
1 comen had: terwijl hij hetzelve aan
< len voet van den troon nedcrleide,
i cheen hij het als 't ware eerst ui
C e handen van den Vorst te ontvan-
I en (*). Minder Staatsman dan hij,
r gtte de Hertog van Alba zig te Ant­
v werpen een ftandhceld op , en fchreef
z jnen eigen naam onder de zegetekens
v 'eiken hij als een werktuig der Kroone
b ehaald had; maar A L B A ging m e t d e
O igenade van zijnen Heer ten grave- hu­
h id met ene roekeloze hand in het Regaal
V m de Kroon getast , door onmiddehïk
Ui t de bron der onfterflijkheid te fcheppen.
(,*) STRADA 65.
vieren;

NEDERLANDEN; 153
Driemaal verwisfelde GRANVELLE II.
van Heer, en driemaal gelukte het j 10 EK.
hem tot de hoogde gunst opteklim- •
men. Even gcmaklijk, als .hij den
diep gewortelden trots van enen zelfheerfcher,
en het ftijve Egoïsmus van
enen Despoot had weten te beduren,
wist hij ook de zwakke verwaandheid
ener Vrouwe ftaande te houden. Zijne
verrigtingen met de Landvoogdesfe
werden gewoonlijk , ook dan, wanneer
zij in één huis bij elkander waren ,
door briefjes afgedaan; een gebruik,
dat men zegt uit de tijden van AU­
GUSTUS en TIBERIUS herkomftig te
zijn. Wanneeer de Landvoogdes m 't
naau was gebragt , werden zodanige
briefjes tusfehen den Dienaar cn haar,
vaak van uur tot uur, gewisfeld. Waarfchijnelijk
verkoos hij dit middel , om
den waakfamen nijd des Adels te bedriegen
, welke zijnen invloed op de
Landvoogdes niet geheel moest kennen;
misfehien dagt hij ook langs dien weg
zijne raadflagen voor de aatstgenoemde
duurfamer te maken, en zig in
geval van nood met de fchriftelijke
blijken tegen befchuldiging te dekken.
Maar de waakfaamheid van den Adel
ftelde deze voorzigtigheid te leur, en
weldra werd het in alle Provinciën
bekend, dat niets
dienaar gefchiedde.
zonder den Staats­
GRANVELLE bezat alle hoedanigheden
eens volmaakten Staatsmans voor
K 5

154 DE AFVAL DER
11. Rijken, die tot een eigendunklijk be­
BOEK. ltuur overhellen : maar volftrekt p-enen
yoor vrije Staten, die Koningen hebben.
Opgevoed tusfehen den troon
en den biegritoel kende hij gene andere
betrekkingen tusfehen menfchen,
lan heerfchappij en onderwerping, en
] iet inwendige gevoel van zijn eigen
I neerderheid boezemde hem menfehen-
1 reragting in. Het ontbrak zijner ftaat-
1 mn.le aan zagtheid, de enige deugd,
velke haar hier onontbeerelijk was. Nooit
1 veek zij af van haar eens gezette
3 igtfnoer , dewijl zij zig reeds in
( le jeugd van zijnen geest had ge-
^ ormd , en dewijl het bezwaarlijk valt,
an enen vroeg ontvangen indruk te
{ :heiden. Hij was oplopend en woest
\ an aart, en wapende met de koning-
1 jke volmagt de natuurlijke heftigheid
x an zijn gemoed, en de driften van zijen
geestlijken (land. Onder het be-
i mg van de Kroon bewimpelde hij
2 ijn eigen eerzugt , en maakte de
erwijdering tusfehen de Natie en den
* honing onherftelbaar, dewijl hij dan
V oor dezen onontbeerelijk bleef. Hij zogt
a m den Adel zijne eigene geringe afk
:>mst te wreeken, en ftelde , gelijk al-
le die genen , welke het geluk door
# :rdienften gedwongen hebben , de
ïorregten van geboorte beneden die,
Vv aardoor hij tot aanzien geftegen
f \ Proteftanten erkenden hem
mnen onverzoenlijkiten vijand ;
was.
voor
alle
1

NEDERLANDEN. 155
lasten, welke het land drukten, wer­ II.
den aan hem toegefchrcven, en allen , lOEK»
drukten des te onverdraagelijker, om- .
dat zij van hem kwamen; ja zelfs
wordt hij . befchuldigd, :de zagter gezindheden,
welke het dringend aanhouden
der Staten den Vorst eindelijk hadden
afgeperst, tot Ürengheid te rug
gebragt te hebben. De Nederlanden
vervloekten hem , als den gedugtften
vijand hunner vrijheid, en de eerfte
oorzaak van al den jammer, welke
hun namaals is overgekomen (*)
Klaarblijklijk had FILIPS de Provinciën
nog* te vroeg verlaten. De nieu­
'559*
we maatregelen der Regering waren
voor dit volk nog te vreemd , en
konden door hem alleen gezag en nadruk
verkrijgen ; de nieuwe Kunstwerktuigen
, welken hij liet fpelen , moesten
door een gedugte fterke hand
aan den gang gebragt, derzelver eerfte
bewegingen vooraf geholpen, en
door gehoorfaamheid eerst bevestigd
worden. Tans ftelde hij dezen Staatsdienaar
bloot aan alle driften, welke
in ééns ophielden de banden der
Koninglijke tegenwoordigheid te gevoelen
; liet aan den zwakken arm van
enen onderdaan een werk over, waaronder
de Hoogheid zelve met hare
(*) STRADA Dec. I. L. Ü. 47. 4*«
49V 50. THUAN. L. VI. 301. BURGUN*
BIU.1.

'156 DE AFVAL DER
II. magtige fteunfels zou hebben kunnen be­
BOEK. zwijken , en maakte enen ftaatkundigen
misflag tot ene misdaad in de verkeerde
keuze van zijnen dienaar.
Het land bloeide inderdaad, en een
algemene welvaart fcheen te getuigen
van het geluk des vredes, welken het
voor korten tijd deelagtig was geworden
; het uitwendige voorkomen van
rust bekoorde het oog : maar het
was niet dan blote fchijn , en van
binnen fmeulde de gevaarlijkfte twedragt.
Wanneer de Godsdienst in een
land aan 't wankelen is, wankelt hij
niet alleen; de moedwil had met het
heilige begonnen, en eindigde met het
onheilige. De gelukte aanval tegen
de Gecstlijke overheerfching, had lust
en floutheid ingeboezemd om alle gezag
in 't gemeen aantetasten, en wetten
zo wel als Icerftcllingen , pligten
zo wel als gevoelens, te onderzoeken.
Deze dweepagtige moed , dien men
m zaken , de eeuwigheid betreffende,
had geleerd te oefenen , kon zijn
roorwerp veranderen ; deze kleinagting
van leven en goederen, kon van vreesigtige
burgers dolle oproermakers maten.
Ene vroulijke regering van bij-
I ia veertig jaren, had aan' de Natie
i gelegenheid gegeven , om hare regten
I e doen gelden ; aanhoudende oorlo­
i gen , waarvan de Nederlanden het to-
I leel waren , hadden ene zekere los­
\ bandigheid ingevoerd, en het regt van

NEDERLANDEN. 157
den flerkflen voor burgerlijke orde in II.
de plaats gefield; de Provinciën wa­ ÏOEK.
ren opgevuld met vreemde gelukzoekers
en vlugtelingen, louter menfchen,
die aan geen vaderland, geen geflagt,
geen eigendom meer gebonden waren,
en die nog het zaad des oproers uit
hun ongelukkig land herwaards overbragten.
De gedurige tonelen van
foltering en dood hadden de tedere
banden der zedelijkheid verbroken, en
aan het karakter der Natie ene onnatuurlijke
ongevoeligheid gegeven. Door
alle de verfchrikkingen der menschlijke
natuur op deze moordtonelen blootteftellen,
en de gemoederen met dezelve
gemeenfaam te maken , verloor
de Regering haar meest vermogend
behoedmiddel, den fchrik voor het onbekende.
Nu waren 'er voor het misdruk
gene verfchrikkingen meer agtergehouden ;
het oog telde dezelve , de gewoonte
benam haar de kragt , en het verftand
was in ftaat gefield om dezelve te wegen.
.
Dan, met dit alles Zou
[
de opkanc
nog fchroomagtig zijn gebleven , er :
langs den grond gekropen hebben
had hij niet in den Adel enen fleur
gevonden , waarmede hij zig op eet 1
gedugte wijze verhief. KAREL DI
VIJFDE had de Nederlandfche Grotei 1
verw end, daar hij hen tot deelgenote! 1
van zijnen roem maakte, hunnen volks
hoogmoed voedde door den voorrang
>

158 DE AFVAL DEK.
II. welken hij hun boven den Kasriliaan»
BOEK. fchcn Adel gaf, en in alle delen zijns
Rijks voor hunne eerzugt een veld
opende. In den laatften Franfchen
oorlog hadden zij aan zijnen Zoon dezen
voorrang wezenlijk verdiend ; de
voordelen , welken de Koning uit den
vrede van Chateau in Cambrefis inoogstte
, waren grotendeels het werk van
hunne dapperheid geweest, en nu waren
zij op ene gevoelige wijze verftoken
van den dank, waarop zij
met zo veel reden ftaat gemaakt hadden.
Hier kwam bij , dat door de
affcheiding des Duitfchen Keizerrijks
van het Spaanfche rijk, en den min
krijgshaftigen geest der nieuwe Regering,
hun werkkring over het geheel
kleiner geworden , en 'er buiten hun
Vaderland weinig meer voor hun te
vinnen was. FILIPS Melde tans zijie
Spanjaarden aan, waar KAREL
>E VIJFDE Nederlanders gebruikt had.
UI* die hartstogten, welken de voige
Regering bij hun verwekt en
verkfaam gemaakt had, hadden zij tans
1 den vrede bij zig behouden ; en deze
ssbandige driften, die het aan haar regt-
r ïatig voorwerp ontbrak, vonden on-
I elukkig in de bezwaren des Vader*
1; tnds een ander. Nu haalden zij die
a mfpraken, welke enen tijd lang door
n ieuwe driften verdrongen waren, uit
d f vergetelheid te voorfchijn. Bij de
Ia atfte vervulling der openftaande plaat

NEDERLANDEN. *59
fen had de Koning genoegfaam niet
dan misnoegden gemaakt ; want zelfs
die genen, welke met amten waren
begunfligd, waren weinig beter te vreden
dan die, welken hij had voorbijgegaan,
omdat zij op beteren hadden
ftaat gemaakt. WILLEM VAN ORAN-
J E had vier Stadhouderfchappen , zonder
nog andere kleineren medeterekenen,
die te zamen genomen de
waarde van een vijfde beliepen; maar
WILLEM had zijn uitzigt op Braband
en Vlaanderen gevestigd. Hij en de
Graaf van Egmond zagen voorbij,
wat hun werkelijk ten dele was gevallen
, en dagten flegts daaraan , dar
de Landvoogdij hun was ontgaan. Het
grootfte gedeelte van den Adel had
zig zelf in fchulden geftoken, of zig
door de Regering daartoe laten vervoeren.
Tans, daar hun de hoop
benomen was, om zig door voordelige
amten te herftellen , zagen zij
zig op eenmaal aan gebrek blootgefteld,
dat hun te gevoeliger fmcrt
veroorzaakte , hoe meer de pragtige
levenswijze van den welgezeten burger
hetzelve deed in 't oog lopen. In
den uiterften nood, waartoe het met
hun gekomen was, hadden velen zelfs
tot een misdrijf de band geboden:
hoe zouden zij dus de verleidende
aanbiedingen der Kalvinisten hebbes
kunnen wederftaan, welke hunne voorfpraak
en befchcrming met zware fom-
IL
SOES,

II.
BOEK.
l5o DE AFVAL DER
men betaalden? Velen eindelijk, voor
wien gene redding meer overig was,
vonden hunne laatfte tocvlugt in de
algemene verwoesting, en Honden elk
oogenblik gereed , om den brand in
de Republiek te Heken. (*)
Deze gevaarlijke gefteldheid der gemoederen
werd door de ongelukkige
nabuurfchap van Frankrijk nog meer
verergerd. Het gene FILIPS voor de
Nederlanden te vrezen had, was daar
reeds werkelijk gebeurd. In het lot
van dit Rijk kon hij het lot zijner
Nederlanden afgebeeld zien, en de
geest des oproers kon aldaar een verleidend
voorbeeld vinden. Gelijke toevallen
hadden onder FRANCISCUS DEN
EERSTEN en HENDRIK DEN TWE-
DEN de zaden van verandering in dit
Rijk geftrooid; ene gelijke razernij der
vervolgingen, en een gelijke geest van partijfchap
hadden deszelfs wasdom bevorderd
, en die tedere vrugt tot enen
reus aangekweekt. Tans worstelden Hugenoten
en Katholijken in enen zeer
twijfelagtigen ftrijd ; woedende partijen
rukten dit gehele Rijk uit zijne gewrigten,
en fleepten dezen magtigen Staat
met geweld tot op den oever van zijnen
Ondergang. Hier , zo wel als
daar , konden eigenbelang , heerschzugt
en
C) Vita VIGLII T. II. Recueil des troubles
des Pays-bis, P. HOPPER 22. STRA­
DA 47.

NEDERLANDEN. tSi
«h geest van partij fchap zig in het
kleed van godsdienst en vaderlandsliefde
vermommen, en de driften van enige
weinige burgers de gehele Natie
in de wapens brengen: de grenzen
van beide landen lopen in Fransch
Vlaanderen in één; het oproer kan,
gelijk een verbolgen zee, töt hier
toe zijne golven werpen ; zou de
overgang aan hetzelve belet worden
door een land, welks taal, zeden ert
geaartheid tusfehen Galliën en Belgiën
als in 't midden ftond ? Tot nog
toe had de Regering geen onderzoek
naar hare Proteftantfche onderdanen
in deze landen gedaan ; maaf
zij weet, dat deze nieuwe fekte eeti
zamenhangende grote republiek is, welke
hare wortelen . door alle Rijken
der Christenheid verfpreidt; ert de geringfte
fchudding daadlijk in alle hare
delen gevoelt. Het zijn dreigende
Volkanen, die ^ door onderaardfche
wegen verbonden , zig in ene gedugtë
Sympathie ten gelijken tijde aahfteken.
De Nederlanden moesten vöor alle
Volken openftaan , omdat zij van alle
volken leefden. Kon zij enen handeidrijvenden
ftaat zo gemaklijk fluiten
als hare Spaanfche Staten ? Bijaldieri
zij deze Gewesten van hunne dwa ;
ling in 't geloof Wilde zuiveren;
zo moest zy beginnen met haar ip
Frankrijk uitteroeicn (*).
C*) STRADA L. III. 71. 72. 73,
I. DEEL. L
BOEK»

BOEK.
1(5ï DE AFVAL DEIl
Jtt 'Zodanig' vond GRANVELLE de Ne*
derlanden,
aanvaardde.
toen hij zijne bediening
I56o. De eenvormigheid van het Pausdom
in deze Landen terug te brengen, het
gezag van den Adel en de Staten te
fnuiken, en op de puinhopen der republikeinfche
vrijheid de Koninglijke
magt te verheffen , was de grote bedoeling
der Spaanfche Staatkunde , en
de last van den nieuwen Staatsdienaar.
Maar deze onderneming vond hinderpalen,
ter wegneminge van welke, nieuwe
middelen uitgedagt, nieuwe kunstwerktuigen
in beweging gebragt moesten
worden. De Inquifitie en de
Bloed-plakaten fchenen wel genoegfaam
te zijn, om de befmetting der ketterij
tegen te gaan; maar dezen ontbrak
het aan toezieners, en gene aan
voldoende werktuigen van haar uitgebreid
regtsgebied. Hier te Lande hield
he oorfpronklijke Kerk-inrigting van
vroegere tijden , toen de Provinciën
nin volkryk waren , de Kerk nog ene
ilgemene rust genoot, en het toezigt op
lezelve gemakkelijker was, nog 'ftand.
ien reeks van eeuwen, welke de gelele
inwendige gefteldheid dezer Gewesten
veranderd had, had dezen vorm
ran het Geestelijke beftuur onveranderd
ïelaten, die behalven dat, door de
Privilegiën der Provinciën tegen de
willekeur van. derzelver beheerfchers gedekt
was. Alle de zeventien Provinciën

NEDERLANDEN. I'S'*
.waren onder vier Bisfchoppen ver­ ft
deeld, welke te Atrecht, Doornik, BOEK,
Kamerijk en Utrecht hunnen ftoél
hadden, en aan de Aartsftiften van
Rheims en Keulen ondergefchikt waren.
FILIPS DE GOEDE, Hertog van
Bourgondië, was wel, bij de toenemende
bevolking dezer Landen , op
ene uitbreiding van de Geestelijke
magt bedagt geweest , maar had dit
ontwerp in de dronkenfchap van een
vrolijk leven weder vergeten. KA­
REL DE STOUTE werd door eet*
zugt en lust tot veroveringen, van de
inwendige belangen zijner Landen afgetrokken
j en MAXIMILIAAN had
reeds te vele vérfchillen met de Staten
, om ook nog dezen ftrijd te wagen;
Ene onftuimige regering belettede KA­
REL DEN VIJFDEN de Uitvoering
van dit uitgeftrekte plan, dat FILIPS
DE TWEDE tans als een erfenis var
alle deze Vorften overnam (*). Nu
was het tijdftip gekomen, dat de
dringende nood der Kerke deze nieu­
wigheid verfchonen, en de ftilte var
den vrede derzelver uitvoering begün
ftigen konde. Met de verbazende
Volksmenigte , welke zig uit allé oorden
van Europa in de Nederlandfche
Steden te Zameh pakte, was ene vermenging
van Godsdienften en gevoe I
lens ontftaan, welke door zo Weinig* I
.f*) BURCÜND. 45* STRADA 42*.
La
l

n.
BOEK.
164 DE AFVAL DER
ogen onmogelijk meer gade geflagen
konden worden. Daar het getal der
Bisfchoppen zo klein was, moest derzelver
gebied zig veel te ver uitftrekken,
en vier menfchen waren niet
langer in ftaat, om voor de zuiverheid
van geloof in een zo wyd uitgeftrekt
gebied te waken. Het regtsgebied,
dat de Aartsbisfchoppen van Keulen en
Rheims in de Nederlanden oefenden, was
reeds lang een aanftoot voor de Regering
geweest, welke dit Land nog
niet als haar eigendom kon befchouwen
, zo lang het gewigtigfte gedeelte
i Ier magt in vreemde handen was.
l Om hun deze magt te ontweldigen, de
I jeloofs-onderzoeken door nieuwe kragt-
) iadige werktuigen te verlevendigen, en
i evens het getal van zijne aanhange-
1 ingen op den Rijksdag te vergroten,
| rond men geen beter middel, dan her
;etal der Bisfchoppen te vermeerderen.
| /Iet dit plan beklom FILIPS DE TWE-
I E den troon ; maar ene verandering
ii 1 het Geestelijke gebied moest bij
d e Staten den fterkften tegenftand vin-
d en , zonder welke dezelve tog niec
v 'el kon ondernomen worden. Men
k on wel voorzien , dat de Adel nim-
| ter m ene inftelling zou bewilligen,
v 'aardoor 's Konings partij enen zo
11 erken aanwas bekwam, en hun zei-
V ;n de' overmagt in de Staten - ver-
g idering benomen wierd. De inkomen,
waarvan deze nieuwe Bisfchop-

NEDERLANDEN. iSg
pen leven zonden, moesten den Ab­ ir.
ten en Monniken worden afgenomen, JOEK;
en deze maakten een aanzienlijk gedeelte
der Landsflenden uit: wij zwijgen
, dat hij alle de Proteftanten te
vrezen had, welke niet in gebreke
zouden gebleven zijn, om , op den
Landsdag, hem heimelijk tegen te werken.
Te weinig gewoon den regten
weg der waarheid en geregtigheid inteflaan
, wanneer voor de logen
nog een klein fluippad open was,
nam hij ook nu zijne toevlugt tot bedrog
, en het gehele werk werd te
Rome op de heimelijklle wijze be-
lloken. FRANS SONNOY, een Priester
uit Leuven, en welafgerigt dienaar
van GRANVELLE, verftheen voor
PAÜLUS DEN VIERDEN, en gaf
hem te kennen, hoe uitgellrekt deze
Landen waren, hoe gezegend en volkrijk
, hoe vrolijk in hun geluk. Maar,
zeide hij verder , in het onmatige
genot der vrijheid wordt het ware
geloof verwaarloosd , en de Ketters
komen op. Om dit kwaad te fluiten
, moet de Roomfche ftoel een
buitengewoon middel te werk ftellen.
Het viel niet moeielijk den Bisfchop
van Rome tot ene nieuwigheid te bewegen
, die den kring van zijn eigen
regtsgebied zou vergroten, PAU-
LUS DE VIERDE Helde daarop een
regtbank aan van zeven Kardinalen ,
welke deze gewigtige zaak in oyer-
l

\6ê DE AFVAL DER
II. weging moesten nemen; dog 't geen
SOEI ;. de dood hem belettede, werd door
r zijnen opvolger PIUS DEN VIERDEN
voltooid (*). De Koning ontving de
heimelijke tijding nog in Zeeland, voor
dat hij naar Spanje onder zeil ging,
en de Staatsdienaar werd in 't geheim
met de gevaarlijke uitvoering be-
> last. Het nieuwe Geestelijke gebied
wordt bekend gemaakt; by de tegenwoordige
vier Bisdommen zijn dertien
nieuwe bijgevoegd, naar de zeventien
Gewesten des Lands, en vier derzelven
tot Aartsftiften verheven. Zes van
die Bisfchoplijke zetels , namelijk die
van Antwerpen, 's Hertogenbosch, Gent,
Yperen , en Roermonde ftaan onder
het Aartsftift van Mechelen; vijf andere
, Haarlem , Middelburg, Leeuwarden
, Deventer en Groningen , onder
het Aartsftift van Utregt; en de
vier overigen, Atrecht, Doornik, St.
Omer en Namen , welke nader aan
Frankrijk liggen , en taal, geaartheid
en zeden met dat Land gemeen hebben
, onder het Aartsftift van Kamerijk.
Mechelen , in 't midden van
Braband en van alle zeventien Provinciën
gelegen , is de Hoofdzetel van alle
de overigen , en, benevens verfcheidene
rijke Abtdijen , de beloning van
GRANVELLE. De inkomften der nieu-
OOBURGUND. 46. VAN METEREN «ar.
Vita vict. T. ï. 34..

N E D E R L A N D E N .
167
we Bisdommen worden uit de fchac- II.
ten der Kloosters en Abtdijen geno­ BOEK
men , welke door vrome liefdadigheid
federt eeuwen hier zijn opgeftapeld.
Zommige Abten verkrijgen zelfs de
Bisfchoplijke waardigheid, die met het
bezit van hunne Klooster- en Prelaatfchappen
ook de Item ter Staten-vergadering
behouden , welke aan dezen
gehegt is. Met elk Bisdom zijn
te gelijk negen Prebenden verbonden,
welke aan de bekwaamfte Regtsgeleerden
en Godgeleerden gefchonken worden
, om de Inquifitie en den Bisfchop
in hun geestelijk amt te onderfteunen.
Twe van dezen, die zig
door kundigheid, ondervinding en onbefproken
wandel dezen voorrang waardig
gemaakt hebben, zyn werkelijke
Inquifiteurs, en hebben de eerfte fteni
in die vergaderingen, Den Aartsbisfchop
van Mechelen, als Opperkerk
voogd- van alle zeventien Provinciën ,
is de volmagt gegeven om Aartsbis
fchoppen naar welgevallen aantcftel
Jen en aftezetten, en de Roomfch<
ftoel geeft alleenlijk de goedkeuring (*)
In alle andere tijden zoude d<
Natie ene zodanige verbetering in he t
(fl BURGUND. 49- 5°' DlNOTH. de
bello civili Belg. L. !. 8. GROT. 15.
E I D
Vit. VIGL. 34- STRADA 23. R '
HOPPER Recueil des troubles des Pays-bas,
ÜB vita VIGL. T. II. 23. 28, 0
L 4
6
"

ïï.
té* DE AFVAL DER
Kerkwezerj met dankbare goedkeuring
SOEK . aangenomen hebben, daar dezelve door
. de noodzakelykheid intefchikken , ea
voor den Godsdienst en ter . verbeteringe
der Monniken geheel 'onontbeerlijk
was. Tans gaven de omftandigheden
der tijden haar dc hatclijkfte
gedaante. Algemeen was het misnoegen
, waar mede zij ontvangen wierd.
De Conftitutie, riep men, is de bodem
ingeflagen, de regten des volks
en de bijzondere voorregten der enkelde
ftanden gefchonden , de Inquifitie
ftaat voor de deur, die haar
bloedgerigt van nu af hier, gelijk
in Spanje , zal openen. Met beven
bcfchout het volk deze nieuwe
dienaars der willekeur en der vervolging.
_ De Adel ziet de Koninklijke
magt in de Staten-vergadering door
veertien magtige Hemmen' verfterkt, en
den fterkften ftut der Volks-vrijheid,
het evenwigt tusfehen de Koninglijke
en burgerlijke magt, weggenomen. De
Dude^ Bisfchoppen beklagen zig over
vermindering van hunne goederen , en
beperking van hun regtsgebicd; de Ab^
ien en Monniken hebben hunne magt en
inkomften tevens verloren , en daar re°en
Irenge opzieners over hun gedrag betomen.
Adel en Volk , Priesters en
] _*eken, komen te zamen tegen deze
i remene vijanden
i roor een klein
op, en terwijl alles
eigenbelang in de
veer is, fchijnt ene gedugte ftem,

NEDERLANDEN. %S(f
i eT Vaderlandsliefde gehoord te wor-
den C * )
C
Van alle Provinciën is Braband het
fterkfte hier tegen gekant. Dc onfchendbaarheid
van hare Kerklijke inr
rigtino- is een der voorregten , welken
zi? zig in den merkwaardigen Vrijheids-brief
der Blijde Inkomfte heeft
voorbehouden; grondwetten, die de Vorst
niet kan fchenden, zonder de INatie
van hare gehoorfiamheid jegens hem
te ontdaan. Te vergeefs beweerde de
Hogcfchool te Leuven , dat in onftuimige
tijden der Kerke een Privilege
zijne kragt verloor, dat haar in
vreedfame tijden gegeven was. Door de
invoering der nieuwe Bisdommen werd hei
ganfche gebou van hare vrijheid gefchud
De Prelaatfchappcn, welke nu aan de
Bisfchoppen kwamen, moesten van m BOEK
af enen anderen regel volgen , dat
het welzijn der Provincie, waarvan zi
de ftenden waren. Uit vrije Vader
land-lievende burgers ontftonden tans werk
tuiden van den Roomfchen ftoel, ei
afhangelingen van den Aarts-bisfehop
die nog daarenboven, als eerfte Pre
laat van Braband (f), bijzonderlijk ove
hun te gebieden had. Het was me
de vrijheid van ftemmen gedaan, de
wijl de Bisfchoppen, als de gedier
(*) GROT. I$- feq.. Vita VIGL. T. I
28. feq.
' (t) Abt van Affligem.
V §
[.
» r t
II.

H.
BOEK.
t?» DE AFVAL DER
flige verklikkers van het Hof, elk
befchroomd maakten. „ Wie," zeide
men, „ zal het voordaan wagen, in
„ tegenwoordigheid van zulke verfpie-
„ ders, ter vergadering de Item te
„ verheffen , of de regten der Na-
„ tie tegen de roofgierige aanvallen
„ der Regering in befcherming te ne-
„ men? Zij zullen de hulpbronnen
„ der ^ Provinciën opfporen , en de
„ geheimen, van onze vrijheid en van
„ onzen eigendom aan de Kroon ver-
„ raden. Den weg tot alle eeramten
„ zullen zij affluiten; weldra zullen
„ wij hen van zijne Hovelingen zien
„ gevolgd worden ; de kinders van bui-
„ tenlanders zullen voordaan den Raad
„ innemen, en het belang hunner be-
„ gunftigers zal hunne gehuurde ftemmen
„ befturen." „ Welk een geweld !"
rervoigden de Monniken , „ de heili-
„ ge ftigtingen der Godvrugt om
„ te keren , den onfehendbaren wil
, der ftervenden te verbreken , en,
, 't geen vrome milddadigheid in de-
I , ze bewaarplaatfcn voor ongelukkigen
5 , had weggelegd, voor de dartelheid
3 , dezer Bisfchoppen te laten dienen ,
) , en de trotfche pragt van dezen
i , met den roof der armoede te verr
J , groten!" Niet alleen de Abten en
ï /Ionniken, welken het ongeluk wer-,
l elijk trof, van door deze ver­
r andering te lijden, maar alle fami-
1 ën, die tot in de laatsttoekomende

NEDERLANDEN, Ï7*
Seflagten zig met enigen fchijn van
hoop konden vleiën om dat voordeel
eenmaal te genieten, gevoelden dit verlies
van hunne hoop niet wfcw *
dan of zij het werkelijk geleden hadden
, en het leed van enige Prelaten
werd de zaak van gehele ge-
flagten (*), . . . . , a n
In deze algemene beweging hebben
de Gefchiedfchrijvers ons de heimelyke
gangen van Prins WILLEM laten waarnemen
, die zijn best deed om deze
ondereen woelende driften op een zeker
doel te rigten. Door aanfloking
van hem gefchiedde het, dat de Brabanders
de Landvoogdes om enen voor
fbraak en befchermer verzogten , de
wijl zij alleen onder alle de overig.
Nederlandfche onderdanen het ongelul
hadden, van in den zelfden pertoo; |
hunnen Bezorger en Heer te verem
eren Hunne keus kon op meman d
andèrs , dan op den Prins van Oranje
vallen. Maar de flimheid van GRAP •
VELL E wist dezen ftrik te brekei 1.
„ Wie dit amt verkrijgt," gaf hij i n
den Raad van Staten te verftaan •>
zal, hope ik, begrijpen dat 1 'ij
Braband met den Koning van Spai 1-
" ie deelt (+>" Het lang uitblijven vs n
'sPaufen open-brief, die door misve r-
{*) BÜRGUND. 55' 5

II.
HOEK
V?% DE AFVAL DER
Jand tusfehen het Roomfche en Spaanfche
Hof te Rome op de lange
baan werd gefchoven, gaf den misnoegden
tijd, om zig tot één doel
te verenigen. Zeer heimelijk vaardigden
de Staten van Braband enen bui­
tengewonen Gezant af, aan PIUS DEN
VIERDEN
i
]
t
i
i
1
, om te Rome zelve hunne zaak
te bevorderen. Deze Gezant werd met
gewigtige brieven van aanbeveling van
den Prins van Oranje voorzien , en
kreeg aanzienlijke geldfommen mede,
om zig tot den Vader der Kerke
den weg te banen. Te gelijk ging
van de Stad Antwerpen een open
brief af aan den Koning van Spanje
waarin hem de nadruklijkfte voordellen
werden gedaan, om deze bloeiende
Koopftad van die nieuwigheid te
verfehonen. 'Zij erkennen daarin, dat'
s Vorllen oogmerk het beste, en de
aanllelhng der nieuwe Bisfchoppen tot
het in ftand houden van den waren
Godsdienst, zeer prijslijk is; dog hiervan
konde men de Buitenlander-s niet
overtuigen, van welken tog de bloei
dunner ftad afhing. De ongegrondfb
;erugten waren in dit opzigt even
zo gevaarlijk als de waaragtiglle. Het
:erfle gezantfehap werd nog tijdig geïoeg
door de Landvoogdes ontdekt
:n verijdeld ; op het twede verkreeg
le Stad Antwerpen zo veel', dat zij,
ot aan de perfoonlijke overkomst des'
[onings, gelijk het heette, van ha-

NEDERLANDEN. m
ren Bisfchop verfchoond zoude blij­
ven (*). i
Het voorbeeld en de goede uitflag .
van Antwerpen was voor alle overige
Steden , welken een Bisfchop was
toegedagt, de leus tot tegenkanting.
Het is een merkwaardig bewijs, hoe
ver destijds de haat tegen de Inquifitie
, en de eendragt der Nederlandfche
Steden gegaan is, dat zij liever
van alle voordelen wilden afzien,
welke de zetel eens Bisfchops voor
hunne inwendige zaken gewislijk moest
medebrengen, dan dien gehaten regtbank
door hare toeftemming bevorderen
, en het voordeel van 't geheel
tegenwerken. Deventer, Roermonde en
Leeuwarden verzetteden zig ftandvastiglijk,
en dreven het ook gelukkig
door; den overigen lieden werden de
Bisfchoppen, in weerwil van alle tegenfpraak,
met geweld opgedrongen.
Utregt, Haarlem, St Omer, en Middelburg
waren de eerften , welke hun
de poorten openden; de overige lieden
volgden het voorbeeld van dezen
; maar te Mechelen en 's Hertogenbosch
werden de Bisfchoppen met
zeer weinig agting ontvangen. Toen
GRANVELLE in de eerstgenoemde ftad
zijne plegtige intrede deed, kwam
(*) BURGUND. 60, 61. VAN METE­
REN 59. Vita VIGL. T. 29, 30. STRADA
III. 79. THÜAN. II. 488.
II.
iOEK

li.
BOEK.
ï?4 «E AFVAL DE II
zelfs nier een der . Edelen te vöorfchijn
, en aan zijne zegepraal ontbrak
alles, dewijl die genen uitbleven,
over welken dezelve gevierd werd (*)!
Inmiddels was ook de beftemde
tijd verlopen, binnen welken de Spaanfche
zoldaten het Land moesten ruimen
, en 'er was nog geen fchijn
van_ hun aanftaande vertrek. Met
fchrik ontdekte men de ware oorzaak
van dit dralen, ert de vreesagdge
argwaan bragt hetzelve met
de Inquifitie in een ongelukkig verband.
Het verlengde verblijf van dit
Krijgsvolk maakte den Staatsdienaar
alle overige nieuwigheden moeielijker,
dewijl de Natie daardoor waakfaam
en wantrouwend gemaakt wierd;
en evenwel wilde hij zig niet gaarne
van dezen magtigen bijftand beroven
, welke hem in een Land, waarin
alles hem haatte , en bij de uitvoering
van enen last , waarbij alles
hem regenfprak, onontbeerlijk fcheen.
Dog eindelijk zag de Landvoogdes
zig door het algemene gemor genoodzaakt,
ernfHg bij den Koning op het
terug roepen van dit Krijgsvolk aantedringen.
Zij fchreef naar Madrid,
dat de Provinciën eenftemmig verklaard
hadden, zig nimmer weder te zullen
laten dwingen, om aan de Regering
(*) Vita VIGL. T. II. Uecueil des trou*
bles des Pays-Bs«, par HOPPER 24.

NEDERLANDEN. 175
de gevraagde buitengewone lasten in*
tewilligen , zo lang men _ haar in
dit opzigt geen woord hield. ^ Het
gevaar van enen opfland was vrij - wat
dringender, dan dat van enen inval
der Franfche Protedanten; en bijaldien
in de Nederlanden een oproer ontftond,
waren deze benden evenwel te
zwak, om hen in toom te houden,
en in de fchatkist was geen geld
genoeg om nieuwen te werven. Nog
zogt de Koning, door uitftel van antwoord
, ten minden tijd te winnen,
en de herhaalde aanzoeken der Landvoogdesfe
zouden nog vrugteloos zijn
gebleven, had niet, tot geluk der
Provinciën , een verlies , kort te voren
van de Turken geleden, hem
genoodzaakt dit Krijgsvolk in de Middellandfche
Zee te gebruiken. Hij bewilligde
dan eindelijk in derzelver vertrek:
zij werden in Zeeland ingefcheept,
en het vreugde - gejuich van
alle Provinciën volgde hunne kielen
(*).
Intusfchen heerschte GRANVELLE
met een bijna onbepaald gezag in
den Raad van State. Alle amten j
wereldlijke en geestelijke, werden dooi
hem begeven ; zijn goedvinden golc l
tegen de verenigde dem der geheh
Vergadering. De Landvoogdes zelv<
(*) STRADA 61, 62, 63*
II.
SOEK.

Ut
BOEK
*?6 D E A F V A L D E R
hing van hem af. Hij had het m
weten te befchikken, dat haar het
bewind flegts voor twe jaren was
opgedragen; door welken kunstgreep
hij haar altoos onder zijne magt
hield (*> Zelden gebeurde het, dat
aan de overige leden enige zaak van
belang in, overweging wierd gegeven ,
en zo dit al gebeurde ; waren het
zaken „ die reeds lang befloten waren,
en waartoe men alleen de nutloze
plegtigheid van hunne toeftem^
mmg wilde hebbem Wanneer een
brief aan den Koning voorgelezen wierd *
had VIGLIUS last, om zodanige pkuu>
fen over te flaan * welke door den
Staatsdienaar ondcrflreept waren: Het
gebeurde namelijk meermalen, dat deze
brieven de naaktheid van den ftaat;
of de verlegenheid van de Landvoogdesfe
openbaarden j 't welk men niet
gaarn bekend had gemaakt aan leden,
op wier trou geen ftaat was te maken.
Kwam het geval, dat de partijen
den Staatsdienaar meester wierden i
en met nadruk op een punt bleven
taan , dat hij niet wel meer afflaan
konde , dan zond hij hetzelve aan
het Kabinet van Madrid ter beflisfinge
waardoor hij ten minften tijd won -j
en verzekerd Was van onderfteuning te
raden (f> Wanneer men den Graaf
van
C) V A N METEREN 6t. BURGUND. 37,
W VAN METEREN 6U

NEDERLANDEN.
Van BARLAIMÖNT , den Prefident VIG- Ik
-MUS en weinige anderen uitzonderd , BOEK.
kan men zeggen, dat alle de overige
Staatsraden ene ijdele vertoning
maakten , en zijn . gedrag met hun
fehikte zig naar den geringen prys,
welken hij op hunne vricndfchap en
onderdanigheid ftelde. Geen wonder,
dat menfchen, wier trotschheid door de
vlciendfte onderfcheidingen van oppermagtige
Vorftcn zo ten fterkften vertroeteld
was; die ene verwaandheid,
welke den Vorst ten vriend houdt,
met Ariflokratifche fierheid verenigden:
en wien de eerbiedvolle onderdanigheid
hunner medeburgeren als Goden des
Vaderlands wierookte 5 over deze trotschheid
van een mensch van gemene
afkomst ten hoogllcn gebelgd waren
Velen van hun had GRANVELLI
perfoonüjk beledigd. Het was der t
Prins van Oranje niet onbekend, da
hij zijn huwelijk met de Prinfesfe vai l
Lotharingen verhinderd had , en en<
andere verbindenis met de Prinfesfi
van Saxen hadt getragt te fluiten
Den, Grave. van Hoorn had hij he f
Stadhouderfchap over Gelderland e;
t
Zutfcn ontnomen, cn ene Abtdij, wel
ke dc Graaf van Egmond voor cnei
l
zijner bloedverwanten begeerd had
>
voor zig behouden. Van zijne over
magt verzekerd, agtte hij het nie
8 '*•
eens tier moeite waardig , voor dei (
Adel de klcinagting te verbergen, wel
I; DEEL. M

II.
BOEK
[f9 DE AFVAL DER
ke het rigtfnoer van zijn gehele befiuur
was: de Prins van Oranje was
de enigfte $ dien hij nog zijne veinzerij
waardig keurde. Al ware het
dat hij zig werkelijk boven alle wetten
der vrees en welvoegelijkheid verheven
rekende, zo bedroog hem tog
hierin zijne roekeloze trotschheid, en
hij beging geen' minder' misflag tegen
de lïaatkunde, dan hij tegen de
befcheidenheid zondigde. 'Er kon in
den tocnmaligen ftaat van zaken naaulijks
een flegter regel door 'de Regering
gevolgd worden, dan die van
den Adel te verftoten. Zij had in
hare magt derzelver neigingen te vleien
, hen door list en ongemerkt
voor haar plan te winnen, cn de
vrijheid der Natie door hun zeiven
te laten onderdrukken. Tans herinnerde
zij hen geheel ontijdig aan
hunne pb'gten, hunne waardigheid en
hunne magt, noopte hen zelfs om
Patriotten te worden , en ene eerzugt
, welke zij onbedagt afwees, naar
de zijde der ware grootheid te fttren.
Om de Gcloofsverordeningen doortezetten,
had zij den kragtiafter: bij-
•ftand der Stadhoudcren nodig ; maar
geen wonder, dat dezen weinig ij vers
betoonden om haar deze hulp te
bewijzen. Het is veeleer hoogstwaarfdhïjnlijk,
dat zij in ftilte hun best
deden , om de zwarigheden voor den
Staatsdienaar te vermeerderen, en zij-

NEDERLANDEN.' 179
ne maatregels te verijdelen , ten einde
door zijnen tegcnfpoed het ver- } lOÊK,
trouwen des Konings te wraken, en ,
zijn beftuur aan de Spotternij prijs
te geven. Ongetwijfeld moest aan de
flaauheid van hunnen ijver de fnelle
voortgang worden toegefchreven, welken
de Hervorming, in fpijt der bloed-plakaten
, gedurende zijn beftuur, in de
Nederlanden gemaakt heeft. Van den
Adel verzekerd, had hij de woede des
volks kunnen veragten, welke kragteloos
op den gedugten voormuur des
troons afftuit. Het verdriet van den
Burger toefde langen tijd tusfehen tranen
en ftille zugten , tot dat de
kunften cn het voorbeeld der Edelen
hetzelve deden uitberften (*).
Intusfchen werden door de menig­ 156U
te der nieuwe arbeiders de geloofsonderzoeken
met nieuwe werkfaamheid
voordgezet, en de plakaten tegen de
Ketters met ene gedugte gehoorfaamheid
uitgevoerd. Dog dit afgrijslijke
middel had het tijdflip laten voorbijgaan
, waarin het moest aangewend
worden ; de Natie was reeds ,te edel
om ene zo bcestagtige behandeling te
Verdurem De nieuwe Godsdienst konde
nu al niet anders, dan door den
dood van alle zijne belijders , uitgeroeid
wórden. Alle die ftrafoefenin-
GROT, .8—14. STRADA, 5-JJ
M a

II.
BOEK
idd t)È - AFVAL DElt
gen waren tans zo vele bekorende'
tonelen van zijne voortreffelijkheid, zo
vele fchouplaatfen van zijné zegepraal en
van zijne fchitterende deugd. De heldhaftigheid
, waarmede de lijders dert
dood ondergingen , won harten voor het
geloof, waarvoor zij ftierven. Uit het
bloed van énen omgebragtcn ontftonden
tien nieuwe belijders. Niet flegts in
fteden en dorpen, maar op de openbare
wegen en ftratcn , in fchepen
en op wagens , werd over . het gezag
van den Paus , over dc Heiligen,
over het Vagevuur, over den Aflaat
getwist; werden preken gehouden
en menfchen bekeerd. Van het
platte land en uit de ftcden kwam
het gemeen toefchietcn, om de gevangenen
der Inquifitie uit de handen
der Geregtsdienarcn te fcheuren; en
de Overheid, welke het waagde haar
gezag door geweld te handhaven ,
werd met ftenen begroet. Bij hopen
verzelde men de Proteftantfche
leeraars, welke door de Inquifitie
vervolgd werden , droeg hen op
de fchouders naar de Kerk en uit
de Kerk, en verborg hen, met levensgevaar,
voor hunne vervolgers. De
eerfte Provincie, welke van den tuimel
des oproers werd aangetast, was,gelijk
men gevreesd had , Fransch
Vlaanderen. Een Franfche Kalvinist,
LAUNOI genaamd, ftond te Doornik
op als een wonderdoener, betaalde

NEDERLANDEN. l8t
enige vroulicdcn , op dat zij zouden II.
voorgeven ziekten te hebben, en bege­ BOEK»
ren van hem genezen te worden. Hij
predikte in de bosfehen buiten de
ftad, trok het gemeen met gehele fcharen
derwaards, en ontltak het vuur
van opftand in de gemoederen. Het
zelfde gefchiedde te Lille en Valencijn
, in welke laatfte Had die Apostels
door de Overheid in verzekering werden
genomen. Dog terwijl men draalde
met hen te ftraffen, groeide hun
aanhang dermate aan , dat hij fterk
genoeg was, om de gevangenis open
te breken , en het Gcregt zijnen prooi
met geweld te ontrukken. Eindelijk
bragt dc Regering Krijgsvolk in de
ftad, dat de rust hcrftelde. Dan ; dit
weinigbeduidende voorval had op éénmaal
het kleed des gcheims, waaronder de
aanhang der Proteftanten dusverre was
verborgen geweest, weggenomen , en
den Staatsdienaar hun verbazend aantal
laten opmaken. Te Doornik alleen
had men vijfduizend van dezelve, bij
zulk een preek, tegenwoordig gezien,
en te Valencijn niet veel minder,
Wat kon men niet van de Noordelijke
Provinciën verwagten, waar de
vrijheid groter, en de Regering verder
van de hand was , en waar de
nabijheid van Duitschland en Denemarken
de bronnen der befmettüig vermeerderde?
Een enkele wenk had de-
'2e gedugte menigte uit de duisterni;
M 3

*82 DE AFVAL D E11
II te voprfchijn gebragt. Hoe veel gró-
BOEK, ter was misfchïèn het getal van dié
. genen, welke in hun hart der nieuwe
fekte waren toegedaan , en flegts op
een gunftiger ogenblik wagtten, om 'er
openlijk voor uit te komen (*)?
Deze ontdekking bragt de Land-,
voogdes in de uitcrfte ongerustheid. De
flegte handhaving der Plakaten, een uitgeputte
fchatkist, die haar noodzaakte
nieuwe lasten uittefchrijven, en de verdagte
bewegingen der Hugenoten aan
de Franfche grenzen,, maakten hare bekommering
nog groter. Tevens ontving
zij bevel van Madrid , om tweduizend
Nederlandfche ruiters tot vcrfterking van
het leger der Koninginne Moeder naar
Frankrijk te zenden, welk* in de benaaudheid
van den Religie - oorlog hare
tOevlugt tOt FILIPS DEN TWEDEN
had genomen. Elke geloofs-zaak, tot
wat land zij ook behoorde, was voor
FILIPS zijne eigen zaak. Hij nam
dezelve zo na ter harte, als enig
toeval van zijn eigen huis, eh ftond
in zulken gevalle altoos gereed, om
rijn eigendom, ten behoeve van vreemlen,
opteofferen. Was het eigenbelang',
( lat hem hierin beftuurde , het was ten
\ ninften Koninglijk en groot, en het
(*) BURG U N D, 53. 5 S. STRXD A
L. III. • 75- 7*. 77- DiNOTH. d e byio
C»y, Bel?. L. I. 25.

NEDERLANDEN. 183
ftoutmoedig uithouden van dezen grondregel
wint weder zo zeer onze bewondering,
als de fchadelijkheid van
denzelven onze goedkeuring verloren
heeft. ,
De Landvoogdes gaf in den Raad
van State 's Konings begeerte te kennen
, waar zij van den kant des
Adcls den fterklïen tegenftand ontmoette.
De Graaf van Egmond en de
Prins van Oranje zeiden , dat het
tans geheel en al ten ontijde was,
om de Nederlanden van Krijgsvolk
te ontbloten, daar 'er veeleer alle
reden was , om nieu volk te werven.
De naburige bewegingen var
Frankrijk dreigden elk ogenblik ener
aanval , en de inwendige gistingen dei
Provinciën ried de Regering tans mee
dan ooit op hare hoede te zijn
Tot hier toe , zeiden zij verder, Ü)\ I
de Duitfche Proteitanten ledige aan
fchouwers van den ftrijd hunner ge
loofsbroederen geweest, maar zullen z j
dit ook dan blijven, wanneer wij d 2
magr hunner vijanden door onze hul
verfterken? Zullen wij niet hunn S
wraak tegen ons gaande maken, en hunn I
wapenen in het Noorden tier Nedei
landen roepen? Genoegfaam de g<
hele Raad van State verenigde zi l
met dit gevoelen ; de voorftelhnge n
waren nadrukkelijk en niet te wede
leggen. De Landvoogdes zelve, gehj k
ook de Staatsdienaar, moesten de waa
M 4
II.
BOEK.

B OE K
i§4 ©E AFVAL DER.
II. heid daar van gevoelen, en hun eigen
belang fcheen hun de uitvoering van
's Konings bevel te verbieden. Zouden
zij, door de verwijdering van hec
grootite gedeelte der Krijgsmagt, de Inquifitie
van haren enigen lleun beroven,
en zig zeiven , zonder bij*
itand, in een oproerig land, aan de
willekeur van enen trotfehen Adel weerloos
overgeven? Terwijl de Landvoogdes,
tusfehen den wil des Konings, den
aandrang van hare Raden, en haar
eigen vrees verdeeld , in 't geheel geen
bcflisfend befluit' durft nemen , ftaat
de Prins van Oranje op, en ftelt
voor, de algemene Staten bijeen te
roepen. Geen dodelijker flag 'had het
gezag van den Koning kunnen lijden ,
dan dit inroepen der " Natie, een in
het tegenwoordige tijdftip zo verleidende
herinnering aan haar magt cn
hare regten. De Staatsdienaar begreep.
;eer wel het gevaar, dat hem bo-
/en het hoofd hing; hij gaf der
i dertoginne enen wenk, om de raad­
]
pleging aftebreken en de Vergadering
e fcheiden. Hij fchrcef naar Ma-
Irid , dat de Regering, niet verlerflijker
tegen zig zelve konde haulelen,
dan met toeteftaan dat de
Ugemene Staten vergaderden. Zulk
en ftap ware ten allen tijde onoegelijk,
aangezien zij de Natie in ver-
i oeking brengt, om de regten van
i e Kroon te onderzoeken en te be*

NEDERLANDEN. 1B5
paaien; maar tans ware dezelve meer II.
dan ooit , te verwerpen ; rans, nu BOEK,
de geest van oproer zig reeds alomme
had vertoond; tans, nu de
Abten , getergd door het verlies hunner
inkomften , niets onbeproefd zouden
laten, om het gezag der Bisfchoppen
te fnuiken; nu de gantfche
Adel en alle gevolmagdgden van (le
Steden door dc kunsten van den Prins
van Oranje beftuurd wierden , en de
misnoegden op den hijrtand der Natie
vasten ftaat konden maken. Dit
voorftel , waaraan ten minften gene
bondigheid ontbrak , kon niet niisfen
de verwagte uitwerking op \s Konings
gemoed te hebben. Dc Vergadering
der Staten werd eens voor altoos
afgeflagen , de ftraf bedreigingen tegen
de Ketters met alle fcherpheid verr
nieud , cn dc Landvoogdes aangemaand
pm de verzogte hulpbenden fpocdig
over te zenden.
Dan, hiertoe was dc Raad van
State niet te bewegen. Alles, wat
deze toeftond, was, in plaats van hulpbenden
, geld aan de Koninginne Moeder
te zenden, dat haar in het tegenwoordige
tijdftip nog ruim zo welkom
was, Om evenwel de Natie
met een fchaduw-beeld van Republikeinfche
vrijheid te verblinden, befchreef
zij de Stadhouders der Provinciën
, en de Ridders van het Gulden
Vlies tot ene buitengewone ver
M 5

II.
BOEK.
"(*) BURGUND. 63. 65. Vita VIGL.
1. II. 2§. 26. STXABA 82.
v I
\ e
I»ö DE AFVAL DER
gadering te Brusfel , om over de tegenwoordige
gevaren en behoeften van
den Staat te raadplegen. Na dat de
Prefident VIGLIUS hun het onderwerp
van die bijeenkomst had opengelegd,
werden hun drie dagen tijds ter overweginge
vergund. In dien tusfchentijd
nep de Prins van Oranje hen
in zijn Mof bijeen , en ftelde hun de
noodzakelijkheid voor, om zig nog vóór
de zitting te verenigen , en gezamenlijk
de maatregels te beramen , naar
welke bij het tegenwoordige gevaar
Van den Staat gehandeld moest worden.
De meesten Hemden dit voordel
toe; dog B A R L A I M O N T , met enfee
weinige aanhangers van den Kardinaal
J R A N V E L L E , had' moeds genoeg om
In deze bijeenkomst de Kroon en
len Staatsdienaar voortefpreken. „ Het
„ was," zeide hij , „ hunne zaak
, niet , zig in het beftuur van de
, Regering t e ft eken . e n d e z e v Q o^
, lopige vereniging der ftemmen ware
, ene onwettige en ftrafbare aanma-
> tiging, waaraan hij zig niet be-
, geerde fchuldig te maken." Ene
erklaring, waardoor de gehele bijenkomst
vrugteloos eindigde '(*). De
.andvoogdes ,' door den Graaf' van
iarlaimont van dit voorval onderrigt,
ffst de Ridders, gedurende hun ver-

NEDERLANDEN. 187
blijf in de ftad , zo kunftig bezig
te houden , dat zij tot verdere onderhandelingen
genen tijd konden vinden.
Rgter werd met hare toeftemming
nog in die zitting beflotcn,
dat FLORENTIUS VAN M ONT MO­
RE NC IJ, Heer van Montignij , ene
reis naar Spanje zou doen , om den
Koning van den tegenwoordigcn ftaat
van zaken te onderrigten. Maar de
Landvoogdes zond hem enen anderen
geheimen bode vooruit, die den Koning
vooraf van alles verwittigde, wat
bij die zamenroeping tusfehen den Prms
van Oranje en de Ridders verhandeld
was. De Vlaamfche Afgevaardigde werd
te Madrid gevleid met dc ij dele verzekering
van 's Konings gunst , cn zijne
vaderlijke genegenheid omtrent de Nederlanden
; de Landvoogdes kreeg last .
om de geheime verbindenisfen var
den Adel met alle magt te belet
ten , en zo veel mogelijk onenigheid
onder deszelfs voornaamfte I leder
te verwekken (*).
Naijver, eigenbelang en l
verfchil var
Godsdienst hadden velen der Groten lan
gen tijd van een gefcheiden ; he
gemene lot van hun verminderd ge
zag, en de haat tegen den Staats
dienaar had hen weder verenigd. Z< I
lang de Graaf van Egmond cn d<
Prins van Oranje mededingers naar d
(*) STRADA L. III. 84.
II.
B O t X.

188 DE AFVAL DER
II. Landvoogdij waren , kon het niet mis,
KOEK. jen, of zij moesten op de onderscheidene
wegen, welken elk van hun
daartoe infloeg, e ] k a n d e r z b m t i j d s h i n_
derhjk zijn. Beiden hadden elkander
op het pad des roems en bij den
troon ontmoet; beiden ontmoetten elkander
weder in de Republiek, waar
zij naar denzelfden prijs, namelijk de
gunst van hunne medeburgers, dongen.
Karakters, welke zo zeer tegen elkander
gekant waren moesten zig vaak van
elkander fcheiden, maar de kragtige
overecnfl-emming van den nood bran
hen even zo ras weder bijeen. Elk
hunner was onontbeerlijk voor den
mder , en de behoefte lcide tusfehen
leze twe menfchen enen band, welken
i urn hart niet zoude gelegd hebben (*)
Jog juist op deze ongelijkheid hun-
| te? gemoederen grondde dc Landvoogdes
haar plan; en gelukte het haar,
ezen te fcheiden, zo had zij te*
ens den gehelen Nederlandfchen Adel
i twee partijen verdeeld. Door ge­
f denken en kleine oplettendheden,
V /aarmede zij deze beiden bij uitflui-
t: ng vereerde, zogt zij den nijd en
h et wantrouwen der overigen tegen
h in gaande te maken; en terwijl zij
& 31 Grave van Egmond enen voor-
rr ng boven den Prins van Oranje
fc heen te geven , hoopte zij zijne
(*) BüRGUND. 45. ?TRA»A S3. $4.

NEDERLANDEN. l§o
trou bij den laatstgenoemden verdagt II.
te maken. Het geval wilde , dat SOEK,
zij juist omtrent dezen tijd enen buiteno-ewonen
Gezant naar Frankfort, ter
verkiezing van enen Roomfchen Koning,
moest zenden; hiertoe verkoos zij den
Hertog van Aarfchot, den openbaren
vijand van den Prins, om in hem
als 't ware een voorbeeld te geven,
'hoe luisterrijk men den haat tegen
den laatstgenoemden beloonde.
De aanhang van Oranje had, in plaats
van enige vermindering te lijden, een
gewigtige aanwinst gekregen, in den
Graaf van Hoorn , die als Admiraal
van de Nederlandfche Zee-magt den
Koning naar Biscayen had verzeld
cn tans weder zitting in den Raad
van State had genomen. De onrustige
Republiekeinfche geest van HOORN
kwam de ftoute ontwerpen van ORAN­
TE cn EGMOND te ge moet, cn weldra
vormde zig tusfehen deze drie
vrienden een gedugt Dricmanfchap, dat
de Koninglijke magt in dc Nederlanden
aan 't wankelen bragt, maar aie
op dezelfde wijze voor alle drie ein
digde.
Intusfchen was ook MONTIGNI
van zijn Gezantfchap terug gekomen >
en bragt
gunftigfte
den Raad van State d
gevoelens van den Konin: j
r
mede. Maar dc Prins van Ofanj
had door een geheim kanaal tijdinge
i
uit Madrid ontvangen , die veel mee
f

Ii
JiOEK.
190 DE AFVAL DER
geloof verdienden, en dat berigt geheel
tcgenfpraken. Hierdoor werd hij 011derrigt
van aile de kwade treken , welken
G R A N V E L L E hem en zijne vrienden
aan het Hof gefpceld had, en
de hatelijke benamingen, waarmede
het gedrag van den Nederlandfchen
Adel beftempeid wierd. '£ r was geen
hulp voor handen, zolang deze Staatsdienaar
niet buiten bewind was cr e-
i , V-,,
d i t o n t
werp, hoe ftout
I
•(
l
i
t
t
X
V
V
O
te
&
en
hachelijk hetzelve ook fcheen te zijn,
hield hem tans geheel bezig. 'Er
werd tusfehen hem cn de Graven
ran Hoorn en Egmond befloten, op
iaam van den gehelen Adel enen airemenen
brief aan den Koning afevrtardigcn,
den Staatsdienaar daarin
litdrukkelijk aanteklagen , en ten
lerkften op deszelfs verwijdering aandringen.
De Hertog van Aarfchot
nen deze voorflag door den Graaf
an Egmond werd medegedeeld, ver»
nerp denzelven , met de trotfche
srkkriHg, ' dat hij niet gezind was
M
n
zig
te
van
laten
Egmond of Oranje wet-
voorfchrijven ; dat hij
Vi >or zig niets tegen G R A N V E L L E
h:
te
K
zi
g c
id meebrengen, en dat het buindicn
zeer vermetel zoude zijn den
oning voortefchrijven , wat hij met
ne Dienaars moest doen. Een foorthjk
antwoord ontving
de n Graaf van Aremberg.
Oranje van
Het zij nu
da t het zaad van wantrouwen, door

N E D E R L A N D E N . IQ*
de Landvoogdes tusfehen den Adel
gezaaid, reeds wortelen had gefchofen,
of dat de vrees voor de magt
van' den Staatsdienaar zwaarder woog,
dan de afkeer van zijn beltuur, zeker
is het dat de gehele Adel befchroomd
en zonder te befluiten op dezen voorflag
terug week. Deze mislukte verwagtwe
floeg nogtans hunnen moed niet
ter°neder: de brief werd gefchrevcn, en
door hun alle drie ondertekend ( ).
GRANVELLE komt daar in voor
als de eerfte oorzaak van alle bewegingen
in de Nederlanden. Zij verklaren
, dat, zolang de hoogfte magt
in zo fchuldige handen was, zij met
in Haat waren , om de Natie en
den Koning met vrugt te dienen.
Daarentegen zoude alles weder in de vo-
ÏVTQ ruste komen, alle tegenftand ophouden,
en het volk weder liefde
voor de Regering krijgen, zodra zij­ BOEK.
ne Majefteit goedvond dezen man het
roer van ftaat uit de handen te nemen.
Ia dat geval, voegden zij ei
bij , zoude het hun noch aan invloed,
noch aan ijver haperen, om het ge
zag des Konings, en de zuiverheu
des Geloofs, die hun niet minde:
hcü> waren, dan den Kardinaal GRAN
VELLE, in deze Landen te handha
ven (t)-
C*) STRADA 85. 86.
Cf) BURG. L. I. 67. HOPPER 3<
STRADA 87. THUAN II. ^9-
I
m

ir.
192 DÉ AFVAL DÉ li
Hoe heimelijk deze brief ook wierd
BOEK: algezonden , bekwam evenwel de Hertogin
nog tijdig genoeg narigt daarvan
, om de uitwerking, welke dezelve
, tegen alle vermoeden , op
s Konings gemoed misfchien maken
konde, door enen anderen, dien zij
m allerijl vooruit zond, te verijdelen.
Enige maanden verliepen, voor
dat het antwoord uit Madrid kwam
opdagen. Dit was zagt, dog onbepaald.
„ De Koning," dus luidde het,
,-, was met gewoon zijne Staatsdienaars ^
„ op de aanklagte van vijanden, onver-
„ hoord te veroordelen. Zelfs de een-
„ voudige natuurlijke billijkheid vorderde,
i, dat de aanklagers van den Kardinaal van
„ algemene befchuldigingcn tot enkelde
bewijzen overgingen , en zo zij genen
lust hadden om dit fchriftliik
„ te doen, dan mogt één uit hun
„ midden naar Spanje overkomen, waar
,, bij met alle behoorlijke befcheidenheid
zoude behandeld worden (*)"
Behalvert dezen brief, welke aan alle
drie tevens gerigt was, ontving
EGMOND nog voor zig enen eio-enhandigen
brief van den Koning, waarin
deze te kennen gaf , dat het
hem aangenaam zou zijn, in 't bijzonder
pan hem onderrigt te worden omtrent
(*) Vit: VIGL; T. U. 3 2. 33. GROT;
!0. JiURGUND. 68.

NEDERLANDEN. 1&$
ttent
brief
roerd.
het gene in dien algemenen
ÏT.
flegts oppervlakkig was aange- .
OËK;
Ook Was aan de Landvoog-..
desfe ftiptlijk voorgefchreven, wat zij aan "
alle drie tevens, en aan den Graaf
van Egmond in 't bijzonder, moest
antwoorden. De Koning kende zijne
lieden. Hij wist, hoe gemaklijk men iet
op den Graaf van Egmond kon verwinnen
, wanneer men met hem alleen te
doen had , daarom zogt hij hem naar
Madrid te lokken , waar hij van het oog
cn beftuur van een meer verlicht hoofd
verwijderd was. Hij wist, dat men van
dit karacïer meer kon verkrijgen , wanneer
men hem liet zien , dat men meer
van hem vcrwagtte ; daaröm keerde hij
zier in 't bijzonder tot hem. Naardien
hij hem met dit vleiende bewijs van vertrouwen
boven zijne beide vrienden onderfchcidde
, maakte hij de betrekkingen
ongelijk., waarin zij alle drie tot den
troon ftonden. Hoe konden Zij nu zig
lang met gelijken • ijver tot het zelfde
doel vereënigen , daar hunne drangredcnen
hiertoe . niet meer de zelfde bleven ?
De waakfitamheid van ORANJE verijdelde,
'c is waar, voor deze reis dit plan;
maar het gevolg van deze gefchiedenis
zal doen zien , dat het zaad, welk hier
geftrooid werd, niet geheel was veriaren
gegaan. (*)
(*) STRADA. 88;
I. D U L , N

ï94 DE AFVAL DElt
II. De drie verbondene vrienden namerl
I! O E K. in 's Konings antwoord geen genoegen
, en waagden het ene twede
proef te nemen. „ Het had hun", fchrevcn
zij, „ niet weinig bevreemd , dat
„ zijne Majefteit hunne voorftellen zo
„ luttel aandagts had waardig gekeurd.
,-, Niet als aanklagers van den Staatsdie-
„ naar, maar als Raden van zijne Maje-
„ fteit, wier pligt het was, hunnen
„ Heer van den toeftand zijner Staten te
„ onderrigten , hadden zij dien brief aan
„ hem gefchi'even. Het was hun niet te
„ doen , om den Staatsdienaar ongeluk-
„ kig te maken : veeleer zouden zij met
„ vermaak hem aan elk ander oord
>, der Wereld , buiten de Nederlanden ,
„ vergenoegd cn gelukkig zien. Dog
„ daarvan waren zij volkomen overtuigd ,
„ dat de tegenwoordigheid van dezen
„ Staatsdienaar met de algemene rust volftrekt
onbellaanbaar was. De tegen-
,, woordige gevaarlijke toeftand des Va-
, derlands liet genen hunner toe hetzelve
i, te verlaten, en om G R A N V E L L E ' S wil
, een verre reis naar Spanje te doen.
, Bijaldien derhalven zijne Majesteit niet
, goedvond huu fchriftelijk verzoek aan-
, tpnemen ,• verzogten zij voordaan ver-
i , 1'choond te zijn van de Vergadering biji
, tewonen, waar zij flegts het verdriet
J , hadden van den Staatsdienaar aante-
1 , treffen, buiten ftaat om of den Ko.
i , ning, of den Lande van enig nut te
, zijn, en dus veragtelijk jn hunne eigene
i

NEDERLANDEN. *95"
ij offen waren. Ten bëfluke vcrzogten zij,
H dat zijne Majefteit hunne onopgefmukte
ft eenvoudigheid een beste moge nemen ,
„ naardien "luiden van hun flag meer prijs
, daarop ftelden, om regt te handelen ,
?
„ dan om iierlijk te ipreektn. (*)" Dit was
ook de inhoud eens bijzonderen briefs van
E G M O N D , waarin hij voer den brief
van -s Konings hand zijnen dank betuigde.
Op dit twede fchrijven kwam tot
antwoord: „ Men zoude hunne voorftellen
„ in overweging nemen \ inmiddels ver-
9, zogt men, dat zij mogten voordgaan de
„ Vergaderingen van den Raad van Staten
als voorheen bij te wonen."
" Het bleek duidelijk , dat de Koning in
't minste niet gezind was om hun verzoek
ïntewilligen ; "hierom bleven zij ook van
nu af uit de Vergadering, en ve nokken
zelfs uit Brusfel. Op ccne wettige
wijze den Staatsdienaar te verwijderen ,
was hun niet gelukt \ zij beproefden dit
nu op ene andere manier, waarvan beter
gevolg te wagten was. Bij alle gelegenheden
bewezen zij cn hun aanhang
hein in 't openbaar die vcragting, welke
zij voor hem gevoelden , en wisten alles
, wat hij ondernam, belachlijk te maken.
Door die vernederende behandeling
hoopten zij den hoogmoed van dezen
Priester te kwellen , en van zijne gekwetfte
eigenliefde misfehien dat gene te verwer-
(*-) Vit» vi*L. T. Kt 34- 3?.
ffr
B O K £

II.
HOEK.
EfE AFVAL DER.
ven , wat hun door andere middelen
mislukt was. Zij bereikten dit oogmerk
. wel niet, maar het middel , door hun
uitgedagt, bragt tog eindelijk den Staatsdienaar
ten val.
De ftemme des Volks liet zig luider
tegen hem horen , zodra men vernam ,
dat hij de agting van den Adel verloren
had , cn dat mannen, welken men gewoon
was blindeling na te volgen, in.
de veragting vart dezen Staatsdienaar voorgingen.
De lage manier, waarop de
Adel hem behandelde, wijdde hem , om
zo te ipreken , aan de algemene veragting
, en gaf den laster, die zelfs het
heilige niet verfchoont, volmagt om zijn eer
aantetasten. De verandering in het
Kerkelijke beftuur, de hoofdklagte der
Natie , had den t grond, gelegd tot zijn
geluk: dit was een misdaad, waarvoor gene
verfchoning gevonden kon worden. Het
algemene misnoegen zogt zig in haat tegen
hem te ontlasten , en alle geheime en
openbare lijders kwamen aan deze algemene
bron te zamen. Elk nieuw
fchoufpel van ftrafoefening , waarmede
de Inquifitie maar arte mild was,
hield den haat tegen hem in ene vcrfchrikkelijke
werking, en eindelijk werden
alle rampen, ook die hunnen oorfprong
aan oude herkomens en gewoonten verfchuldigd
waren , op zyn reekening gefteld.
Vreemdeling in een Land , waar hij met geweld
was ingedrongen ; alleen, onder
duizenden van vijanden ; van alle zijne
werktuigen onzeker," van den afwezi-

NEDERLANDEN. *S7
gen Vorst flegts met enen zwakken Ha
arm onderfteund; met de Natie , wel­ BOEK.
ke hij moest gewinnen , door louter
trouloze leden verbonden ; alleen menfchen
, wier hoogfte belang het_ was ,
zfme daden te vcrvalfchcn — en eindelijk
toegevoegd aan ene Vrou, die den last van
den algemenen vloek niet met hem delen
konde, ftond hij daar, blootgefteld
aan den moedwil, den ondank, de
partij zugt , den nijd , en aan alle drft-
•ten van een tomeloos ,, losgelaten
volk; een voorbeeld, dat in de Gefchiedenis
nog niet vertoond was, Het
is aanracréenswaaidig , dat de haat s
«hen hij zig op den hals haalde , de
hefchuldigingen verre overtreft, welke
tegen hem konden ingebragt worden;
dat het voor zijn befchuldigers zwaar, ja
onmogelijk was, door enkclde bewijzen
het vonnis van veroordeling te regtvaardigen
, 't welk algemeen over hen I
geveld werd. Voor en na hem fleepw
de dweperij hare offers naar het al
taar; voor en na hem ftroomde bur
gerbloed, werden de regten der men
fchen met voeten getreden , en vee 1
jammes aangeregt. Onder KAREL DEI l
VIJFDEN had de dwingelandij door har
nieuwheid gevoeliger
onder den Hertog van
tot enen veel hoger
moeten treffen j
ALBA werd zj |
trap van onm
tuurlijkhcid gebragt , zo dat het bf
ftuur van GRANVELLE, m vergel!
Jting van dat zijns opvolgers ,
N 3
nc g

II.
BOEK.
19$ D E A F V A L D E K
genadig was ; en egter vinden wijnergens,
dar de luiden van dien tijd
de perfoonlijke verbittering en veragting
in 't openbaar tegen dezen laat.
ften zo ver gedreven hebben , als zij
zig tegen deszelfs Voorzaat véroorloofden.
Om zijne lage geboorte door den
glans van hoger aanzien te bedekken,
en hem door enen verhevenor ftand
veelligt ook tegen den moedwil zijner,
vijanden te befchutten, had dc Landvoogdes
te Rome bewerkt, dat hij
met het 'Kardinaals purper bekleed
wierd; maar juist die zelfde waardigheid
, welke hem naauwcr aan het
Roomfche Hof verbond, maakte hem
des te meer vreemdeling in de Nederlanden.
' Dit purper was een nieuwe
misdaad te Brusfel , en een gehate
dragt, welke als 't ware openlijk
de beweeggronden aan den dag leide,'
volgens welke hij in 't vervolg ftond
te handelen. Noch zijn eerwaardige
rang, welke alleen vaak den fchendigften
booswigt heilig maakt; noch zijne
hoge bedieningen ; noch zijne agtingswaardige
talenten; zelfs niet eens
zijn gedugt vermogen , dat zig dagelijks
door zo bloedige proeven liet zien ,
waren in ftaat om hem tegen fmadelykc
beledigingen te beveiligen. Schrik en fpefci
terny, het vreeslijke en het belachelijke,
waren in zijn voorbeeld, op enq

NEDERLANDEN. l')Q,
©nnatuurlijke wijze verenigd (*). Hatelijke
gèrugten brandmerkten zijne eer;
men tijgde hem moorddadige aanflagen
aan tegen het leven van EG­
MOND en ORANJE : het ongelooflijkfte
vond geloof; de fehrikkelijkfte.
dingen , wanneer ze hem golden,
baarden gene verwondering meer. De
Natie was reeds tot dien trap van
verwildering gekomen , waardoor de
tegenftrijdigfte aandoeningen elkander
verdragen ,' cn de fijne fcheidlijncn van
betamelijkheid cn redelijkheid vernietigd
worden. Dit geloof aan buitengewone
misdrijven is meest altoos een
C *) De Adel liet , op het voorbeeld
des Grr.ven van E G M O N D , hunne bedienden
een gemene liverei dragen, wierop eéï
zotskap gedikt was. Geheel Brusfel verklaarde
dien voor den Kardinaals - hoed , er
elke verfchijning van zodanige bediender
gaf nieuwe ftof tot gelach. Deze z.otskaj
werd naderhand , om dat het Hof zij
daaraan ergerde , in enen bondel pijlen ver
anderd : een toevallige fpotternij, die eet BOEK
zeer ernftig einde nam, en waaruit wa;r
fchijnlijk het wapen Y?D de Republiek ge
boren b. {fita VIGL. T. IL 35 THÜAN
489.) Het aanzien des Kardinaals zon]
eindelijk tot die laagte, dat men hem open
lijk een fpotprent in de hand ftak, welkhem
vertoonde, zittende op eieren , waarui
Bisfchoppen werden uitgebroed. Boven hen
zweefde een Duivel, met dit omichrift
Deze is mijn Zoon , hoort hem",
N 4
V
li.

BOEK.
2oO DE A F V A L D E R
gewisfe voorbode van derzelver nabij
zijnde verfchijning (* ).
Dog in dat zelfde zeldfame lot van
dezen man vindr men te gelijk iets
groots, iets verhevens, dat den onpartijdigen
befchouwer vermaak en,
verwondering baart.' Hij ziet hier ene
Natie, die, door genen fchijn verbünd,
door gene vrees teruggehouden, ftand'
vastig, onverbiddelijk V en zander affpraak
eenftemmig, het misdrijf Üraft,
dat door de gewelddadige "invoeringvan
dezen vreemdeling ' tegen hare
waardigheid begaan was. Eeuwig onvermengd,
en eeuwig alleen, zien wij
hem , gelijk een vreemd, tegenftrijlig
lighaam, over de oppervlakte zyve-
/en, welke weigert hein aantencmen.
£elfs de fterke hand van den Vorst,
lie zijn vriend en befchermer is , be-
*mdt zig onvermogend om hem tegen
len wil der Natie te behouden, 'nu
leze eenmaal beflotcn heeft hem te
•erfioten. Hare ftem is' zo verfehrikelijk,
dat zelfs het eigenbelang zijen
gewisfen buit veragt; dat zijne
weldaden gefchuwd worden , als vrugsn
van enen vervloekten boom. Geik
een vergiftige, lugt, hegt de
:hande. der algemene verfoeijing op
era. De dankbaarheid oordeek zig
an hare pligcen jegens hem onrilagen;
ijne aanhangers mijden hem , zijne
i C) HOPPER, L. I. 35.

NEDERLANDEN. 201
vrienden zijn tot zwijgen gebragt. Zo
vreeslijk wreekte het volk zijne
Edelen en zijne gekwetfte hoogheid aan
den grootftcn Vorst van den aardbodem.
De Gefchiedenis heeft dit zonderlinge
voorbeeld flegts een enkelde keer
in den Kardinaal MAZARIN herhaald,
maar het was naar den geest_ van beide
tijden en Natiën verfcheiden. De
ppperfte Magt kon genen van beiden
tegen de befpotting beveiligen \ dog
Fiankrijk gevoelde verligting , als het
om zijnen Pantalon lachte , daar de
Nederlanden door het gelach tot op-
Hand werden gebragt. Het eerfte zag
zig uit ene langdurige flavernij, _ onder
het beftuur van RICHELIEU, in ene
plotfelijke ongewone vrijheid gefteld:
de laatften gingen uit ene lange cr
aangeborene vrijheid in ene ongewone
flavernij over: het was natuurlijk, da
le 1'ronde (*) weder in on denver
«hg , en de Nederlandfche onlusten ii l
llcpublicksgezinde vrijheids - ijver eindig
len. De opftand der Parijzcnaars wa
;en vrugt der armoede ; uitgelaten >
naar niet dapper; baldadig zonde
r
•;ragt; onedel cn laag, gelijk de bron
J
waaruit hij voortvloeide. Het morrci 1
der Nederlanderen was de trotfche ei ï
vermogende ftem des rijkdoms. Moed
wil en honger bezielden de eerften
(*) Dus noemt men die partij der Parijfenasri
\Yflke zich tegen den Kardinaal MAZARIN ve
konden had.
N 5
II.
B O E R
\

202 DE AFVAL DER
II. wraak , bezittingen, leven en GooV
BOEK . dienst de laatfien. Hebzugt was de
- drijfveer vau MAZARIN; °hecrschzugt
die van GRANVELLE. Gene was menfchelijk
en zagt; deze ongevoelig en
wreed. De Franfche Stadsdienaar zogt
in dc genegenheid zijner Koninginne ene
toevlugt tegen den haat der Groten en,
de woede des Volks ; de Nederlandfche
Staatsdienaar tartte den haat van
een gehele Natie, om énen te behagen.
Tegen MAZARIN waren alleen
Partijen en het Graan, dat door dezelven
gewapend werd; tegen GRANVELLE
de gehele Natie. Onder den eerften
zogt het Parlement heimelijk tot een
magt tc geraken , op welke het geen
regt had; onder den laatfien {treed
het voor een regtmatige magt, welke
hij op een listige wijze poogde te vernietigen.
Gene" had met de Prinfen
van den bloede en de Pairs van het
Rijk, gelijk deze met den inlandfchen
Adel en de Standen te worftclen: maar
daar de eerstgenoemden hunnen gemeden
vijand, alleen daarom, den voet
zogten te ligten, om zig zeiven in
djne plaats te zetten, wilden de
aatften de plaats zelve vernietigen,
m een magt verbreken, die geen
i mkeld
i lebben.
mensch alleen in handen moest
Terwijl dit onder het volk omging,
1 >egon ^ de Staatsdienaar aan het Hof
r
an de Landvoogdesfe te 'wankelen.

NEDERLANDEN. 3tf
Dc herhaalde bezwaren over zijl*
magt moesten haar tog eindelijk aan BOEK-
't veriland gebragt hebben , hoe
weinig men hare magt erkende. Dat
men den Staatsdienaar , en met
haar, zijne Gebiedercs, vreesde, mx>est
hare trotschheid beledigen : de vloek
zelfs, dien hij op zig laadde, moest
haren nijd en hare ijvcrzugt gaande
maken. Misfchicn was . zij ook wel
bedugt, dat de algemene afkeer, welke
hem betoond werd, tegen naar
zelve irogt gekeerd worden, of dat
zijn langduriger verblijf den geercigden
opftand eindelijk mogt doen ïosberftcn.
De lange verkering met hem , zijne
onderrigting en zijn voorbeeld, hadden
haar eindelijk in ftaat gefield,
om zonder hem te regeren. _ Zijn gezag
begon haar lastig te zijn, naarmate
hij min noodzakelijk voor haai
werd; cn zijne misflagen , voor wel
ke hare gunst, dus verre, tot cel
dekkleed had geftrekt, werden zigt
baar, naarmate deze verkoelde. Zi
was nu even zo zeer geneigd , on
deze gebreken- optczocken , en ten breed
ften ïmtcmeten, als zij voorheen gewees
was om dezelve te bedekken. In deze z<
ongunftige gclleldheid voor den Kardi
naai , begor.ncn de menigvuldige e
dringende vertogen des Adels eindelij
ingang bij baar te vinden , 't welk des t
gemakkelijker gefchiedde , daar zij tf
Vens hare vrees daarin wisten te mei;

ÏL
R O E K .
-04 DE AFVAL DER
gen. „ Men kon zig niet begrijpen",
zeide onder anderen de Graaaf van E G ­
M O N D , „dat de Koning, ten gevalle
„ van énen mensch, die zelfs geen
„ Nederlander was , en van wien men
„ dus _ wist dat zijn geluk' met het
„ welzijn dezer landen niets te doen
„ had, alle zijne Nederlandfche onderda-
„ nen konde laten lijden; ten gevalle
„ van enen vreemdeling, dien zijne ge-
„ boorte tot enen onderdaan des Kei-
„ zers , zijn purper tot een fchepfel
„ van het lloomfche Hof maakte. Hem
„ alleen", voegde de Graaf 'er bij,
„ had G R A N V E L L E het te danken ,
„ dat hij zig nog onder de levenden
„ bevond ; dog voortaan zoude hij deze
zorg aan de Landvoogdcsfe overla-
,, ten, en wilde hiermede haar gewaar-
, fchuvvd hebben." Dewijl het grootfte
ledeelte van den Adel, uit verdriet
jver de minagting, welke hun daar
setoond werd , van tijd tot tijd uit de
vergadering van den Raad van State
I e rug bleef, verloor het willekeurige
redrag des Staats-dienaars ook nog den
i
j aatflen Republiekfchen fchijn , welke het-
:elve tot hier verzagt had, en de le-
( ligheid in den Raad ffelde zijne trot-
i che hcerfchappij in hare volle hatelijk-
1 leid ten toon. De Landvoogdes on-
( iervond nu , dat zij enen Heer boven
2 ig had, en van dit ogenblik af was
C e verwijdering van den Staatsdienaar
efloten» Zij vaardigde ten dien einde
\

NEDERLANDEN. 205
haren Geheim - fchrijver , THOMAS AR­ II.
M E N TE ROS, naar Spanje af, om den BOEK
Koning van alles , wat den Kardinaal
betrof, te onderrigten , hem aile die
duidelijke verklaringen van den Adel
voorteleggen , en op deze wijze hem
wit zig zeiven het befluit tot deszelfs
verwijdering te doen nemen. Het gene
zij in haren brief niet durfde vertrouwen
, Was ARMENTEROS gelast , Op
ene bekwame manier te laten invloeien,
in het mondelijk berigt , 't welk de
Koning waarfchijnelijk van hem zoude
vragen. ARMENTEROS volvoerde zijnen
last met alle bekwaamheid van
enen volmaakten Hoveling; doch, een
mondgefprek van vier uren, kon het
werk van vele jaren, de goede gedagten
van FILIPS aangaande zijnen Dienaar
, in zijn gemoed niet omver floten.
Langen tijd ging deze Vorst met
de flaatkunde en zijn vooroordeel te rade,
tot dat eindelijk GRANVELLE zelf
zijn dralend befluit te gemoet kwam,
en uit zig zeiven zijn ontflag verzogt,
welk hij vreesde niet langer te kunnen
ontgaan. Het geen de haat der gehele
Nederlandfche Natie niet vermogt had,
werd door de vcragtelijke behandeling
des Adels uitgewerkt; hij kreeg eindelijk
tegenzin in ene magt, welke
niet meer gevreesd werd , en hem
meer aan fchandc, dan aan nijd
blootflelde. Veelligt was hij, gelijk
zommigen gemeend hebben, bedugt

II.
BOEK.
aoö DE AFVAL DER
voor zijn leven , dat zekerlijk met een mee?
dan ingebeeld gevaar gedreigd werd ; veelligt
wilde hij zijn ontflag liever ónder
den naam van een gefchenk , dan als
een bevel van den Koning ontvangen,
en zijnen val , die onvermijdelijk was, naar
het voorbeeld van enen beroemden Romein,
met eer doen. FILIPS zelf, wilde,
zo het fchijnt, den Nederlanderen liever
tans grootmoedig ene | bede toeftaan,
dan dezelve naderhand als ene eisch
afgeven , en met enen flap, waartoe
de nood hem dwong, ten minften nog
dank bij hun verdienen. Zijne vrees
won het van zijne eigenzinnigheid, cn
de voorzigtigheid zegepraalde over zijnen
hoogmoed.
GRANVELLE behoefde geen ogenblik
te twijfelen, hoe het befluit des
Konings was uitgevallen. Weinige dagen
na de terugkomst van ARMENTEROS
zag hij het ontzag cn de vleierij verdwijnen
van de weinige gezigten , die
hem tot dus verre nog dienstvaardig
hadden toegelachen ; het laatfte kleine
hoopjen van • baatzoekende ögendienaars
verliet zijnen perfoon ; zijn dorpel werd
verlaten ; hij zag, dat de vrugtbaarmakende
warmte hem begeven had.
De laster, die hem gedurende zijn gehele
beftuur zo mishandeld had , verfchoonde
hem ook niet in het ogenblik
, toen hij het zelve hederleide.
Men durft beweren, dat hij kort te

NEDERLANDEN. 207
Voren , eer hij van zijne bediening afihmd
deed, gcwcnscht zoude hebben
zig mee ORANJE cn EGMOND te
verzoenen , en zelfs aangeboden _ hebben
, bij aldicn hij tot dien prijs op
hunne vergiffenis hopen mogt, enen
knieval voor hun te doen (*> Het
is laag en vcragtelijk, de gedagtems
* van cenen meer dan gentenen man met
zulk een voorgeven te bezwalken ; maar
het is nog veragteiijker en lager hetzelve
aan de n'akomclingfchap overteleveren.
G R A N V E L L E onderwierp zig
aan 's Konings bevel met ene betamelijke
gelatenheid. Reeds ccnigc maanden
te voren had hij naar Spanje aan
den Hertog van A L B A gefchrevcn , dat
deze hem , in gevalle hij de Nederlanden
ruimen moest, ene wijkplaats
te Madrid wilde gereed maken. Langen
tijd ftond ALBA in overweging,
of het raadïir.m ware, cr.cn zo gevaarlijken
mededinger van 's Konings gunst
bij zig te nemen, of enen zo gewigtigen
vriend, een zo kostelijk werktuig
°van zijnen ouden haat tegen de
Nederlandfche Groten , afcewijzen. De
wraak zegepraalde over zijné vrees, en
hij onderllcundc nadrukkelijk de bclangei
van GRANVELLE bij den Koning. Maai
zijn aangewende dienst bleef vrugteloos
AR ME NT EROS had den Koning overtuigd
CO REI DAN. 4.
II.
BOEK.

II.
BOEK
sa>3 DE AFVAL DER
dat het verblijf van dezen Staatsdienaar
te Madrid alle de bezwaren der
• Nederlandfche Natie , waaraan men hem
had opgeofferd, weder heviger zou doen
opkomen , dewijl men voordaan de
„ bron zelve, waarvan hij tot hiertoe
„ de wateren flegts bedorven had ,
„ door hem vergiftigd zoude agten." Hij
werd dan naar het Graaffchap Bourgondic
, zijn Vaderland, gezonden, waartoe
zig juist een gefchikt voorvvendfel opdeed.
De Kardinaal gaf aan zijn vertrek
uit Brusfel den fchijn van een kleine
reis, waarvan hij eerstdaags ftond terug
te komen. Dog ten zelfden tijde
kregen alle de leden van den Raad,
welke zig onder zijn beftuur van de
Vergadering hadden onthouden , bevel
van 't Mof, om zig daar weder te
laten vindem Offchoon nu deze laatfte
omftandigheid zijne terugkomst in 't geheel
niet waarfchijnlijk maakte , en men
dezen vond flegts voor een armhartige
trotschheid aanzag , floeg egter de verst
afzijnde mogelijkheid van zijne wederkomst
de vreugde zeer ter neder , welke
over zijn vertrek gevierd werd. De
Landvoogdes zelve fchijnt in twijffel te
zijn geweest, wat zij van dit gerugt
geloven moest, want zij vernieude in
enen Brief aan den Koning alle voorftellen
en redenenen , welke hem te
rug moesten houden, om dezen Staatsdienaar
te laten wederkomen. GRAN­
VELLE zelf zogt in zijne Briefwisfe-
ling

NEDERLANDEN. Sfi^
Kng mee BARLAIMONT en VIGLIUS n.
dit gerugt levendig te houden, cn zij­ BOEK;
ne vijanden ten minften nog door ijdele
dromen te verfchrikken , daar hij
hen door zijne tegenwoordigheid niet
meer kon plagen. Ook was de vrees
voor den invloed van dezen man zo
buiten mate groot, dat men hem eindelijk
ook uit zijn eigen Vaderland
verjaagde even als of deze reuzengedaante
, wanneer zij zo nabij de
Nederlanden bleef, dc vrijheid der Natie
nog met hare vervaarlyke fchaduwe
zoude verflinden.
Toen PIUS DE VIERDE gefiorven
was, deed GRANVELLE een reis
naar Rome , om de verkiezing van
enen Paus bijtcwonen , cn tevens aldaar
enige zaken waartenemen voor zijnen
Heer , wiens vertrouwen hij befiendig
bleef behouden. Kort daarna maakte
deze hem Onderkoning van Napels,
xvaar hij bezweek voor de verleidingen
van dat gewest, en enen geest , die
door geen toeval had kunnen gebogen
worden, door den wellust liet overmees :
teren. Hij was twe-en zestig jaren oud,
toen de Koning hem weder in Spanje
deed komen , waar hij voordging dé
Italiaanfche zaken met onbepaalde magt
te bezorgen. Een fombere ouderdom,'
en dc trotfche ingenomenheid met een
zestigjarig bewind , maakten hem tot
enen ftrengen en onbillijken regter over
de gevoelens van anderen; tot enen 1
I; DEEL. O

m
SOEK.
21© DE AFVAL DEK.
flaaf van aangenomene inftellingen, en
enen lastigen lofredenaar van vorige rijden.
Maar de fiaatkunde van het einde
der eeu was niet meer de fiaatkunde
van derzelver aanvang. De jeugd van
het nieuwe Ministerie werd ras enen
zo gebiedenden Opziener moede , en
FILIPS zelf begon enen Raadgever te
fchuwen, die alleen zijns Vaders daden
lofwaardig vond. Desniettegenftaande
vertroude hij aan hem nog ten laatfien
zijne Spaanfche landen, toen de
verovering van Portugal hem naar Lisfabon
riep. Hij ftierf' eindelijk op
ene Italiaanfche reis te Mantua, in het
drie-en zeventigfte jaar zijns ouderdoms,
en in het volle genot van zijnen
roem , nadat hij veertig jaren onafgebroken
het vertrouwen van zijnen
Koning bezeten , en , door ene
verbindenis zonder voorbeeld, vrijheid
en Vorftelijke gunst in zig verenigd
had (*).
GRANVELLE was gevallen, zo als
geen gunflcling valt : niet om dat zijn
kortftondig geluk uitgebloeid was; niet
door den ligten wind van grilligheid ;
neen , maar hij viel door de eendragt
van eene verwonderlijke magt, door
de vertoornde ftem ener ganfche Natie.
Maar hoe was het mogelijk, dat
een man, die het moeilijkfte fpeeltuig
C*) STRADA Dec. I. L. HL IV. p. 88—p8.

NEDERLANDEN",'
to kunftig behandeld had, zo ongelukkig
op een veel gemaklijker fpeelde
? Wist hij, die de waakfame agterdogt
van enen fomberen Despoot
had kunnen misleiden, geen middel
om zich voor een vrolijk Volk te vermommen
? Hoe hoger hij rijst door
de verwonderlijke vriendfehap van enen
Vorst, welke bij hem hare onbeftendigheid
verleerde , des te meer vernedert
het hem , dat hij deze Koninglijke
vriendfehap blootftelde aan de
fchande , om haar onvermogen voor
de wereld openteleggen ; dat hij zijnen
Koninglijken Befchermer noodzaakte,
hem met afgekeerdeu aangezigte opteofferen.
Terftond na het vertrek van den
Staatsdienaar, zag men alle die gelukkige
gevolgen, welke men zig van
deszelfs verwijdering beloofd had. De
misnoegde Heren namen weder zitting
in den Raad van State , en met
dubbelden ijver de zorg der ftaatsza»
ken ter hand, om gene aanleiding
te geven, dat men den afgezetten Dienaar
terug verlangde , en om , door
een gelukkig gevolg van het tegenwoordige
beftuur, te tonen, dat men
hem misfen konde. Het was ongemeen
1564,
druk bij de Landvoogdes. Allen beijverden
zig om ftrijd , om elkander in
bereidwilligheid, onderdanigheid en dienstvaardigheid
te overtreffen : tot laat in
den nagt werd het werk voortgezet t
O a
IT.
BOEK»

II.
SlOEK.
Ï564.
DE AFVAL DEK
'er heerschte de gröotfte eendragt tusfehen
de drie hoge Kollegiën , en de
beste verftandhouding tusfehen het Hof
en de Staten. Men kon van de goedhartigheid
des Nederlandfchen Adels alles
verkrijgen , zodra deszelfs eigenzinnigheid
en hoogmoed door vertrouwen en
inschikkelijkheid gevleid wierd. De Landvoogdes
maakte zig de eerfte blijdfchap
der Natie ten nutte , om haar
de toeftemming in enige lasten , welke
men van haar onder het vorige
beduur niet had kunnen verkrijgen , afteperfen.
De vermogende invloed van den
Adel op het volk onderfleunde haar
hierin op het kragtigfte , en weldra
zag zij der Natie het geheim af, dat
men flegts veel moest vragen , om altoos
wat te krijgen. Zij zelve zag
zig met blijdfehap van hare langdurige
flavernij ontheven ; de onderlinge naijver
van den Adel vcrligtte haar den last
van het Staatsbeftuur, en deszelfs innemende
onderdanigheid liet haar al het
zoet van hare heerfchappije fmaken (*).
GRANVELLE was nu gevallen, maar
•zijn aanhang ftond nog. Zijne fiaatkunde
leefde in zijne gunfteüngcn , welke
hij in den Geheimen Raad en in den
Raad der Geldmiddelen agter liet. De
haat blaakte nog onder de partijen ,
nadat het hoofd reeds lang verdreven
(*) HOPPER 38. BURGUND. 78. jg.
STRADA 95. 98. GROT. IJ.

NEDERLANDEN. 213
was, en de namen van Oranje- en
Koningsgczinden, van Patriotten en Kar- B
dinaalsgezinden, gingen nog (leeds voord _
den Raad te verdelen , cn het vuur
van twedragt aan den gang te houden.
VlGLIUS V A N ZUICHEM V A N AIJTTA,
Prefident van den Geheimen Raad, lid
van den Raad van State en Zegelbewaarder
, werd tans voor den gewigtigftcn
perfoon in den Raad, en
voor' den fterkften fteun der Kroon aangezien.
Deze verdienftelïjke grijsaart,
dien wij enige kostbare bijdragen tot
de Gefchiedenis van den Ncderlandfchen
opftand te danken hebben , cn wiens
vertroude briefwisfeling met zijne vrienden
ons in het verhaal daarvan meermalen
tot gids verftrekt heeft, was
een der gröotfte Regtsgeleerden van zijnen
tiid, tevens ook een Godgeleerde
en Gecstlijke , en had reeds onder den
Keizer de gewigtigfte amten bekleed.
De omgang met de gcleerdfte mannen,
op welke dat tijdperk mag roemen ,
en aan wier hoofd zig E R A s M U S van
Rotterdam bevond, gevoegd bij verfcheidene
reizen , welken hij in 's Keizers
gezclfehap gedaan had, hadden den kring
zijner kundigheden en waarnemingen uitgebreid
, en zijne grondbeginfels in vele
opzigten boven zijne tijden verheven.
De roem van zijne geleerdheid verbreidde
zig door zijnen gehelen leeftijd, en
heeft zijnen naam tot de nakomelingfchap
overgebragt. Toen in 't jaar 1548
O 3
II.
O EK.

DE AFVAL DER
II. op den Rijksdag te Augsburg de ver­
BOEK eniging der Nederlanden met het Duit-
, fche rijk zoude vastgefteld worden, zond
KAREL DE VIJFDE dezen Staatsman derwaards
, om voor de belangen der Provinciën
optekomen, en het was voornamelijk
zijne bekwaamheid, die de onderhandelingen
ten voordele der Nederlanden
beftuurde. Na 's Keizers dood
was v i G L i u s bij uitflek de enige ,
Welken FILIPS uit de nalatenfchap zijns
Vaders ontving , en een van die weinigen
, in welken' hij deszelfs nagedagtenis
vereerde. Het geluk van GRAN­
VELLE , aan wien een vroege kennis
hem verbonden had , verhief ook hem
tevens; maar hij deelde niet in den
val van zijnen Begunltiger, omdat hij
niet in deszelfs heerschzugt en haat
had gedeeld. Een twintigjarig verblijf
in de Provinciën, alwaar de gewigtigfte
zaken hem toevertroud geweest
waren , de beproefdfte trouw jegens zijnen
Vorst, en de ijverigfte verkleefdheid
aan het Katholijkc geloof, maakten
hem tot een voornaam werktuig der
alleenheerfching in de Nederlanden (*).
V i G L i u s was een Geleerde , maar
geen Denker; een ervaien Staatsman,
maar geen verlicht verftand ; en. hij bezat
gene genoegfame fterkte van geest
om de ketenen van vooroordeel, gelijk

NEDERLANDEN. 215
zijn vriend ERASMUS, te verbreken,
en nog minder genoegfame flimheid om
dezelve, gelijk zijn voorganger GRAN­
VELLE, aan zijn hartstogt dienstbaar
te maken. Te zwak en te kleinmoedig
om de ftoutere leiding van zijn eigén
verftand te volgen, vertroude hij
zig liever aan het gemaklijker pad
des gewetens : een zaak was regt,
zodra zij bij hem pligt was. Hij was
een van die regtfchapene menfchen, welke
voor de listigen onontbeerlijk zijn :
het bedrog maakte ftaat op zijne eerlijkheid.
Ene halve eeu later zoude hij
enen onfterflijken naam van de vrijheid
behaald hebben , welke hij nu holp onderdrukken.
In den Geheimen Raad te
Brusfel diende hij de dwingelandij ; in
het Parlement te Londen, of jn de
Vergadering van Holland, zou hij mis-
fchien als THOMAS MORUS en OLDEN-
BARNEVELD zijn geftorven.
Enen niet min gedugten tegenpartijder.
danviGLius, hadden de Patriotten aar
BOEK.
den Prefident van den Raad der Geldmiddelen,
den Graaf van BARLAIMONT
Weinig hebben ons de Gefehiedfchrij
vers aangaande de verdienden en d<
gevoelens van dezen man nagelaten; d<
verblindende grootheid van zijnen Voor
ganger, den Kardinaal GRANVELLE
verdonkerde hem s nadat deze van he
toneel was afgetreden, hield het over
wigt van de tegenpartij hem onder
maar ook flegts dat weinige,
O 4
wat w:
i I i
II.

P.E AFVAL DER.
II. van hem aantreffen, verfprcidt een gun?
2 0E K. ftig licht over zijn karakter. Meer dan
-r eens • deed de Prins van Oranje, moeite
om hem van den Kardinaal aftctrekken,
en tot zijne partij overtehalen :. bewijs
genoeg, dat deze op dien aanwinst
enigen prijs frelde. Alle zijne pogingen
daartoe mislukten hem :. een blijk
dat hij met geen oubeftendig karakter
te doen had. Meer dan eens zien wij
hem, alleen, onder alle de leden van,
den Raad , tegen de bovendrijvende
partij opkomen, en het belang van de
Kroon , dat reeds in gevaar was om opgeofferd
te worden, tegen den algemenen
aanval befchermen. Toen de Prins
Van ^Oranje de Ridders van het Gulden
Vlies ten zijnen huize vergaderd had ,
om over de affchaffing der Inquifitie
bij voorraad een befluit te nemen, was
B A RL AIM ONT de- eerfte , die van het
onwettige van dit gedrag repte , en de
eerfte, die 'er de Landvoogdes kennis
yan gaf. Enigen tijd daarna vraagde,
de Prins hem , of de. Landvoogdes van
die bijeenkomst wist? en BARLAIMONT
aarfeldc geen ogenblik met hem de waarheid
te. zeggen. Alle flappen, die wij van.
hem ontdekken, tonen ons enen man
die zig noch door voorbeeld , noch'
door. menfehenvrees laat omzetten;, die
met onvvankelbaren moed en onverwinnelijke
ftandvastigheid aan die partij, welke
hij eenmaal gekozen heeft, getrou, blijft;
maar die tevens te trotsch en te wil-

NEDERLANDEN. 217
lekcurig dagt, om ene andere , dan
deze te kiezen (*).
Behalven deze worden nog onder den
aanhang des Konings te Brusfel genoemd
de Hertog van AAR SCHOT; benevens de
•Graven van MANSVELD, ME GEN, en
AREMBERG, alle drie geboren Nederlanders,
cn die dus met den gehelen Neder?
aandl'chcn Adel, gelijk het fcheen, dezelfde
redenen hadden, om de geestelijke
dwingelandij en het eenhoofdige geweld
in hun Vaderland tegen te gaan. Het
tcgengeftelde van hun gedrag moet ons
des te meer bevreemden, omdat wij
hen met de voornaamfte leden der tegenpartij
in betrekking van vriendfehap
vinden, cn niets minder dan onverschillig
omtrent 1 de gemene lasten des
Vaderlands. Maar zij vonden in zig
zclvcn geen vertrouwen, genen heldenmoed
genoeg, om enen ongelijken ftrijd
met ene zo veel magtiger partij te
wagen. Uit bekrompen voorzigtigheid
onderwierpen zij hun regtmatig misnoegen
aan de wet der noodzaaklijkheid,
en leiden hunne hoogmoed liever ene
harde offerande op, dewijl hunne vertroetelde
verwaandheid geen andere kor
brengen. Tc overleggend en te wijs
om het zekere goed , dat zij van de
vrijwillige grootmoedigheid huns Herer
reeds bezaten , van zijne regtvaardigheie I
(*) STRADA 82. 83. BURGUND. 91
'4 68. Vita VIGL. 40.
O 5
II.
BOEK,

ai» DE AFVAL DER
II. of vrees eerst te willen afdwingen, of
BOEI :. een werkelijk geluk afteitaan , om de
- fchaduwe van een ander te behouden
, maakten zij zig veel liever het
gunfh'ge ogenblik ten nutte, om voordeel
te doen met hunne ftandvastigheid,
welke tans bij den algemenen afval
des Adels in prijs geftegen was. Weinig
gevoel van waren roem hebbende,
lieten zij hunne eerzugt beflisfen, welke
partij zij kiezen zouden ; en kleine
eerzugt bukt veel liever onder het harde
juk van dwang, dan onder de zagte
heerfchappij van enen fterken geest.
Het was een klein gefchenk, wanneer
zij zig aan den Prins van Oranje overgaven
; maar de verbindenis met den
Vorst maakte hen des te gedugter vijanden
voor hem. Daar ging hun naam
onder den talrijken aanhang en in den
glans van hunnen mededinger verloren;
aan de verlaten zijde van het Hof fchitterde
hunne fehrale verdiende. Het gene
den grootfïen hoop des Adels afvallig
van de Kroon maakte , hield
deze weinigen getrou. De eerden wilden
gene wetten van enen Heer, de
laatfien
gen.
niet van huns gelijken ontvan­
De huizen van Nasfau en Croi,
tot welk laatfte de Hertog van Aarfchot
behoorde , waren reeds federt
verfcheidene regeringen elkanders mededingers
naar aanzien en waardigheid geweest;
en deze naijver had tusfehen

NEDERLANDEN. 219
dezelven een oude familie-haat aangekweekt
, welke door verdeeldheid in het j
ftuk van Godsdienst ten laatfien onver- .
zoenlijk werd. Het huis van Croi
bezat federt ondenkelijke jaren bij uitftek
den roem van Godsdienftigheid en Paapfche
heiligheid ; de Graven van Nasfau
hadden zig voor de nieuwe fekte
verklaard. Reden genoeg, dat FTLIPS
VAN CROI, Hertog van Aarfchot, de
voorkeur gaf aan ene partij , die het
meest tegen den Prins van Oranje gekant
was. Het Hof verzuimde den
fchonen kans niet, om uit dezen onderlingen
haat zijn voordeel te trekken,
en enen vijand van zo veel gewigt tegen
het toenemend aanzien van het
Nasfaufche huis te ftcllen. De Graven
van Mansveld en Megen waren tot hiertoe
de vertroudfte vrienden des Graven van
Egmond geweest. Zij hadden ; te gelijk
met hem hunne ftem tegen den Staatsdienaar
opgeheven ^ te gelijk met hem
de Inquifitie en de Plakaten bedreden ,
en het in opregtheid met hem gehouden
tot hier toe , tot op de uiterfte
grenzen van hunnen pligt. Tans, op den
fcheidweg van 't gevaar, gingen deze drie
vrienden van elkander.- EGMOND'S onbezonnen
'deugd fleepte hem onwederftandlijk
voord , op het pad, dat ten
verderve leidde ; zijne gewaarfchuwde
vrienden begonnen nog ter goeder ure
op ene goede terugkomst bedagt te zijn.
s
Er zijn ons nog brieven overgebleven,
11
1 O E IC.

TI.
3SOEK.
220 DE AFVAL DER
die tusfehen den Graaf van Egmond
en Mansveld gewisfeld zAjh , en die,
lchoon in een later tijdvak gefchreven
ons egter ene getrouwe fchilderij van
hunne betrekkingen ten dien tijde opleve­
ren. „ Ben ik," antwoordde MANSVETD
t i
aan zijnen vriend, die hem vriendlijke
yerwijtingen over zijnen afval tot de
partn des Konings gedaan had, „ ben
„ ik voormaals van oordeel gen-eest,
dat de affehaffing der Inquifitie , de
„ verzagting der Plakaten , en de ver-
„ wijdenng van den Kardinaal GRAN-
V E L L E , voor het algemeen welzijn
, noodzakelijk waren, de Koning heeft
J , aan dit ons verlangen reeds voldaan,
5 , en de oorzaak onzer klagte is weg-
» , genomen. Wij hebben reeds te veel
5 , tegen den hoogmoed van den Vorst,
3 , cn het gezag der Kerke ondernomen;
J , het is, hoog tijd om intcpalmen,
d a
y - °P
w
i
d e
» Koning, wanneer hij
9 i komt, met een .vrolijk gelaat, zon­
3' der angstvalligheid, ontmoeten kunnen.
y
Wat mij betreft, ik ben voor zijnen
y
toorn _ niet bevreesd ; gerustlijk durve
yi
ik mij op zijn bevel naar Spanje bege­
y
ven , cn mijn vonnis van zijne regt-
M
vaardigheid en goedheid verwagten.
y>
Ik zeg dit niet, als twijfelende , of
•>•>
Graaf Egmond dat zelfde, van zig
n
zoude kunnen verzekeren ; dog Graaf
•>•>
Egmond zal wèl doen , dat i hij de­
v>
ze zijne zekerheid meer en meer be-
r>
vestige , en het vermoeden van zijne

NEDERLANDEN. WIJ
r
daden verwijdere. Verneme ik ," du; '• II.
leidt het flot", ,, dat hij mijne ver • BOE K'.
„ maningen ter harte neemt, zo blijf
„ het bij' onze vriendfehap; maar zo niet
dan voel. ik mij fterk genoeg, on
„ alle menfchelijke betrekkingen aan mij
,, nen pligt en mijne eer opteoffcren (_*).'
De vermeerderde magt des Adels ftel
de de Republiek bijna aan een grote r
kwaad bloot, dan dat, welk zij doe r
het verdrijven des Staatsdienaars pas om
komen was. Door ene langdurige wee
de verarmd, welke te gelijk hunne z<
den bedorven had, en waarmede z
reeds te gemeenfaam waren geworden •>
om haar nu eerst te laten varen , bi
zweken zij voor de gevaarlijke gelegel ï-
beid, om hunne heerfchende neigir g
roetegeven , en den kwijnenden glai is
van hun geluk weder te herftellcn. Ve r-
kwisting bragt winzugt mede , en dc; :e
den woeker. Geestelijke en wcreldlijl
amten raakten veil; Ereposten , Prh i-
legiën en Vrijbrieven werden aan de mee: it
biedenden verkogt ; met de geregtighc id
zelve werd handel gedreven. Wie do or
den geheimen Raad veroordeeld wa ' •>
werd door den Raad van State wee er
vrijgefproken ; wat de ene weigerd< :
»
was bij den anderen voor geld te vi :r-
krijgen. Dc Raad van State wie rp
naderhand wel de fchuld op de V ve
andere Hoven , maar zijn eigen vo< >r-
(*) STRADA I5pi

5.22 DE AFVAL DER
II. beeld was het, waardoor deze aange.
n o E K doken werden. De vindingrijke fchraapzugt
opende nieuwe bronnen van gewin
Leven, Vrijheid en Godsdienst
werden, even als landerijen, voor vaste
lommen verzekerd; voor goud waren
moordenaars en kwaaddoeners vrij , en
de Natie werd door de loterijen en
lombaardtafelen bedolen. Zonder aanmerking
van rang of verdiende, zag men
de bedienden en afhangelingen der leden
van den Raad van State, en der
Provinciale Stadhouders tot de gewigtigfte
bedieningen verheven. Wie iets
bij 't Hof te verzoeken had, moest
zig door de Stadhouders en hunne onderbedienden
derwaards den weg banen.
Generhande kunstgrepen van verleiding
werden 'er gefpaard, om den Geheimfchrijver
der Hertoginne , T HOM AS AR­
MEN TEROS, enen tot hiertoe onbefproken
en eerlijken man, mede in deze
ongeregeldheden te liepen. Door
gemaakte betuigingen van genegenheid
:n vriendfehap, wist men zig in zijn
vertrouwen te dringen, en zijne grondseginfels
door een los leven te onder-
i nijnen. Het verderflijke voorbeeld dak
:ijne zeden aan, en nieuwe behoeften
icgepraalden over zijne voorheen on-
J :reukbaare deugd. Nu werd hij blind
oor misbruiken , waaraan hij mede-
'Hgtig _ was , en fchoof een gordijn voor
I
c c misdrijven van anderen , om daar
s gter tevens de zijnen te verbergen. Met

NEDERLANDEN. ftüS
2ijne kennis cn medewerking beroofde
men den Koninglijken fchat , en verijdelde
de oogmerken der regering, door
een (lege beftuur van hare hulpmiddelen.
Ondertusichcn leefde dc Landvoogdes
in enen zoeten waan van heerlchappij
en werkfaamheid, welken de vleierij
der Groten op ene kundige wijze
wist te koesteren. De eerzugt der
partijen fpeelde met het zwak ener
vrouwe, en kogt haar ene wezenlijke
magt af, voor die wezenloze tekens
en een nederig vertoon van afhangelijkheid.
Welras behoorde zij geheel
aan de partij , en veranderde ongemerki
hare grondbeginfels. Op ene wijze,
geheel drijdig met haar vorig gedrag,
bragt zij tans vragen, welke tot d(
andere Hoven behoorden , of voordellen,
haar in 't geheim door VIGLIU:
gedaan, wederregtelijk in den Raad vai I
State, waar de partij de overham l
had, even als zij denzelven voormaals >
onder het beduur van G R A N V E L L E
wederregtelijk had voorbijgegaan. Ge
noegfiam alle zaken en alle invloe i
kwamen tans aan dc Stadhouders. Al
le fmeekfehriften werden aan hun op
gedragen , alle gunden door hun uil
gedeeld. Het ging zo
aan de Regeringen der
ver, dat • z j
Steden regtzs
ken onttrokken , en die voor hunne .1
regtbank bragten. Het gezag der Pre
vinciale Geregten verminderde, naarmat e
het hunne toenam ; en met het geza
l
II.
B OE IC.

m
HOEK
45| DE A F V A L D E R
der Regering lagen regtsoefening en bati
, geïfijke orde ter neder. De kleinere
. Geregtshoven volgden weldra het voorbeeld
van de regering des Lands. De
geest, welke den Raad van State te
Brusfel beheerschte, verfpreidde zig welhaast
door aile Provinciën. Kuiperijen i
verfchoningen van misdrijven, roof, omkoping
van het regt, werden algemeen
in de Regtbanken des Lands :
de zeden raakten in verval, en de nieuwe
fekten bedienden zig van deze losbandigheid,
om haren kring te vergroten.
De verdraagfamcr gevoelens van
Godsdienst bij den Adel, die of zelf
de nieuwe leer beguniligden , of ten
minden de Inquifitie als een werktuig
der dwingelandij verfoeiden , hadden de
ftrenghcid der Geloofs- Plakaten vernietigd
• door de vrijbrieven , welken men
aan verfcheidene Proteftanten verleende,
werden het heilige Geregt zijne best»
offers ontnomen. Doof geen ding kon
de Adel voordaan zijn nieu aandeel aan
de _ regering des Lands den Volke voordeliger
aanprijzen, dan wanneer zij het
gehate Geregtshof der Inquifitie aan hetzelve
ten offer bragten ; cn daartoe
bewoog hen nog meer hunne eigene
neiging, dan het voorfchrift der Staatkunde.
De Natie ging ogcnbliklijk
van den drukkendften dwang der onverdraagfaa'mheid
in enen ftaat van vrijheid
over, welken zij reeds te zeer
Ontwend was, om hem met gematigdheid

NEDERLANDEN.
heid te dragen. De Inquifitiemeesters, II.
ran den bijftand der Regering verfto- BOEK.
ken, zagen zig meer befpot, dan gevreesd.
Te Brugge liet de Stadsregering
zelfs enigen van de Dienaren der
Inquifitie, welke enen Ketter in hcgtcnis
wilden nemen, te water en brood
zetten. Omtrent dien zelfden tijd werd
te Antwerpen , alwaar het Gemeen ene
vergecffche poging gedaan had, om
enen Ketter uit de handen van het
heilige Gercgt te ontzetten , een met
bloed gefchreven papier openlijk op de
markt aangeplakt, houdende, dat een
aantal menfchen zig te zamen verzworen
had, om den dood van dezen
ongciukkigen te wreken (*).
De Geheime Raad en de Raad der
Geldmiddelen, in welke VIGLIUS en
SARLAIMONT voorzaten, hadden zig
van het bederf, waarvan de gehele
Raad van State aangeftoken was, nog
grotendeels zuiver gehouden. Een nieü
aanzoek bij den laatstgenoemden was
wederom mislukt; tans deed men zijn
best om in die beide Hoven enige
nieuwe Leden intcdringen, welke
'der partije meer toegedaan waren. In
dien tijd deed zig in het rijk der
o-eleerdheid Zekere BALDTJINUS op,
een geboren Vlaming, die zig in de
Regtskunde enen fchitterenden roem ver-
(*) HOPPER 40. GROT. 17. Vita vict.
39. BURG. 80, 8f. 88. STRADA 99. 10©.
I. DE KL. P

32

NEDERLANDEN. é27
gijnen aanflag wist pptefchikken, zij II.
deden gene werking op het ge­ BOEK*
moed van dezen man, die te verftandig
en te zedig dagt, om enen zekeren
ftaat van middclmaatigheid aan enen
twijffelagtigcn ftaat van grootheid opteofferen.
^Ecn gelijke poging mislukte
den Graaf van Hoorn bij enen Duitfchen
Regtsgclccrdcn, met name CASs
ANDER, dien dc verwilderde zeden
van het Hof fpoedig naar zijn Vaderland
deden te rug keren (*>
Daar het der partij niet gelukte»'
noch om den Geheimen Raad cn den
Raad der Geldmiddelen in hare belangen
te krijgen, noch ook om htire
aanhangers in deze twe Vergaderingen
te dringen, zo bleef haar geen ander
middel over, dan beiden geheel
en al buiten- werkfaamheid te breno-cn,
cn derzelver werk in den _ Raad
van State te doen overgaan. Om dit ontwerp
ter uitvoer te brengen, zogt de Prins
van Oranje zig van den Raad van
State te verzekeren. ,, Men noemt hen
„ wel Raden £ dus liet hij zig meermalen
tegen zijnen aanhang uit, „ maar
„ anderen hebben de magt in handen.
Wanneer men geld nodig heeft, om
' het krijgsvolk te betalen, of wanneer
het te doen is om de inkruipen-
,= de ketterij te weren , of om het
„ Volk in orde te houden, dan be-
C'O BrucuND. 89. 90. 91. GROT. 18.
P a

II.
.6 O E K.
. i
ssJ JDE AFVAL DER
„ dient men zig van hun, daar zi)
„ noch over het geld, noch over de
„ wetten, het opzigt hebben, maar
„ alleen de werktuigen zijn, waardoor
„ de beide andere Kollegiën op den
„ Staat werken. En evenwel zouden zij
„ alleen tot het gehele beftuur der Re-
„' gering, welke men geheel nodeloos
„ onder drie verfcheidene Kollegiën ver-
„ deeld heeft, genoegfaam zijn , zo zij
„ zig flegts onder elkander wilden ver-
„ binden, om dezen afgefcheurden tak
„ van Regering weder den Raad van
„ State intelijvcn, ten einde het gehele
„ lichaam door éne ziel in werking ge-
„ bragt wierd." Men beraamde vooraf
en in ftilte een plan, volgens 't welk
twaalf nieuwe Vlies-Ridders in den Raad
van State gebragt, de regtsoefening aan
het Hof van Mechelen, aan 't welk dezelve
regtmatig behoorde, wedergegeven,
en de brieven van Vrijdom, Vergiffenis
enz. aan den Prefident V I G L I U S
>vergelaten, dog het geldbeftuur hun
dleen in handen zou gefteld worden.
Vlen voorzag zeer wei, alle de zwarigïeden
, welke door het wantrouwen van
j iet Hof, en den naijver over de toenenende
magt der Edelen, tegen deze
ïieuwigheid zouden in den weg geleed
1 vorden: om dezelve derhalven bij de
I landvoogdes doortedringen, maakte men
I :nige van de voornaamfte Officieren
( >p , om het Hof te Brusfel door
1 lerke aanmaaningen om hunne agter-
i tallige zoldij te ontrusten 7 en in geval

NEDERLANDEN. ssp
van weigering' met enen opftand te drei­ II.
gen. Men bewerkte dat de Landvoog­ BOEK.
des met menigvuldige Verzoekfchriften en
Memoriën wierd aangevallen, waarin
over uilftel van regt geklaagd, en hoog
opgegeven werd van het gevaar, 't welk
van de dagelijks toenemende Ketterij
te dugten was. Men verzuimde gene
gelegenheid, om haar den verwarden toeftan
d der Burgerlijke orde , der Regtspleging
en der Geldmiddelen zo akelig
aftefchüderen , dat zij uit de bedwelming,
waarin zij tot hiertoe was
gewiegd geweest, met fchrik ontwaakte
(*). Zij riep alle drie Kollegiën te
Zamen, om te bcraadflagen, door welke
middelen deze verwarringen te verhelpen
waren. De meertlcrheid der
ftemmen kwam hierop uit, dat men
enen buitengewonen Gezant naar Spanje
moest zenden , die den Koning in
ene uitvoerige en levendige fchüdery
den waren ftaat van zaken onder het oog
zoude brengen , cn, ware het mogelijk,
hem tot betere maatregelen bewegen.
VIGLIUS, die van het geheime
plan der partij niet het minfte
gemerkt, had, verklaarde zig tegen dit gevoelen.
„ Het kwaad," zeide hij, „ waar-
„ over men klaagde, was zekerlijk grooi
„ en niet te veragten ; maar ongenees-
„ lijk was het niet. Het regt werc
„ flegt bediend ; maar uit gene ande
(*) BURGUND. 92—94. HOPPER 4*
Vit. vi CL. 5. 87. 88.
P 3
s*

II.
BOEK,
230 DE AFVAL DER
„ re oorzaak, dan omdat de Adel zelf
„ het gezag der Overheid , door hun
„ minagtend gedrag omtrent dezelve ,
„ verminderde, en de Stadhouders haar
„ niet genoeg onderfleunden. De Ket-
„ terij nam de overhand, omdat de
„ Wereldlijke arm de Geestrijke . in het
„ gedrang liet zitten , en het 'gemene
Volk, naar het voorbeeld van den
,, Adel, den eerbied voor zijne Over-
, heid had ukgefchud. Niet zo zeer
, het flegte'' beltuur der geldmiddelen ,
, maar veelmeer de vorige oorlogen en
, de ftaatsbehoeften des Konings had-
, den de Provinciën met dezen last van
, fchulden bezwaard, waarvan zij door
, billijke fchattingen langfamerhand we-
, der ontheven konden worden. Wan-
, neer de Raad van State zijne gunst-
, en vergiffenis-brieven verminderde; wan-
, neer dezelve de verbetering van ze-
, den van zig zeiven begon, en meer
, agting voor de wetten toonde; kortom,
, wanneer flegts dc Kollegiën en de
, Stadhouders eerst hunne pligten be-
, tragtten , zo zouden deze klagten
, weldra ophouden. Waartoe dan een
, nieuwe Afgevaardigde naar Spanje gezonden,
daar tog niets nieus gefchied
was, om dit buitengewone middel
te regtvaardigeh ? Bijaldien men evenwel
daarop bleef (laan , zo wilde
hij zig tegen de algemene (tem niet
verzetten; alleen maakte hij dit beding
, dat de voorname last van den

NEDERLANDEN. 231
Afgezant daarin beftaan zoude, om
" den Koning tot ene fpoedige over?
„ komst te bewegen (*)?"
Over de keuze van den Afgevaardigden
waren alle Hemmen ééns. Onder
alle Nederlandfche Groten fcheen de
Graaf van Egmond de enigfte te zijn,
die gefchikt was om aan beide partijen
tevens genoegen te geven. Zijn
verklaarde haat tegen de Inquifitie, zijne
vadcrlandfche en vrije gevoelens ,
en dc onbevlekte eerlijkheid van zijn
karakter, waren voor de Republiek genocgfame
waarborgen voor zijn gedrag.
Uit welke gronden hij welkom bij den
Koning moest zijn , is reeds boven tc
kennen gegeven. Daar bij Vorften vaak
reeds het eerfte voorkomen beflist, kon
EGMOND' S innemende lichaamsgcliake
zijne welfprekendheid onderlteuncn , en,
aan 't "'een hij veorteftcllen had, ene
hulp bijzetten, welke de regtvaardigfte
zaak bij Koningen niet kan ontberen.
EGMOND zelf verlangde dit gezantfchap
, om enige familie - zaken met der
Koning te vereffenen (t).
De Kerkvergadering van Trente wa<
intusfehen ook geëindigd, en derzelvei
bcfluiten aan de gehele Katholijke Chris
eenheid bekend gemaakt. Maar dez<
befluiten, wel verre van aan het oog
merk der Vergadering te voldoen ,
I
ei
(*) BURGUND. 95- 9

632 DE AFVAL DER
ö. dc verwagting der Godsdienstpartijen te
BOEK , vervullen, hadden de fcheuring tusfehen
. beide Kerken nog veel groter, en de
verdeeldheid in 't geloof onherftelbaar
en altoosdurend gemaakt.
De dvveperij was reeds op enen gewenschten
weg om tot het gezonde
verftand terug te keren , toen her
denkbeeld tot deze Kerkvergadering geboren
wierd. De fteeds toenemende
voorfpoed der Hervorming , welke reeds
begon Staten in den Staat optcrigten,
en die het ene Noordfche rijk. na het
andere van het Pausdom aftrok, verijdelde
de barbaarfche middelen, welken
ene woeste ftaatkunde gercedlyk tegen
haar had zamengeraapt. Het dringende
gevaar, waarvan de Geestlijke Dwingelandij
zig omringd zag, had die
bloedige middelen tot redding in zekeren
zin geregtvaardigd: de nood gaf
dezelve aan dc hand , om dat ene kwade
zaak alleen door ene andere kwade zaak
kan ftaande gehouden worden; en de
ftaatkunde ried dezelve aan , zo lan**
bewezen kon worden , dat zij voldoende
waren. Het doden van een
lid, dat gemist kon worden, behield
misfehien het gehele lichaam 5 maar dit
lid moest verfchoond worden , zodra
betzelve het edelfte was. Deze zelfde
handelwijze, welke zig tegen de eerfte
?pkomst der fekte liet aanprijzen, kon
jij den aanwas van dezelve ligtelijk de
rerwerpelijkfte zijn. In verfchcidene lan-

NEDERLANDEN. 233
den, gelijk in Frankrijk, cn, over het II.
geheel genomen, ook in Duitschland, BOEK.
ftond het Proteftantfchc gedeelte des
Volks met het Katholijke reeds in
evenwigt ; in andere woog het dit
geheel en al over. Waar het in
getal voor het andere moest wijken,
had het misfehien de gehele nijverheid
en den welvaart van den Staat
in handen, en de Regering kon hetzelve
niet laten onderdrukken, zonder
zig tevens van hare nuttigfte onderdanen
te beroven. Grote cn wijduitgeftrekte
rijken, gelijk het Spaanfche
was, konden dit verlies van burgers
ligter dragen , of gevoelden altans
hetzelve later; daar integendeel
kleinere Staten , gelijk Savoijen , de
Nederlanden enz. daardoor te gronde
moesten gaan. Deze derhalvenweinig
daarmede geholpen , dat zij, om
het gezonde deel te redden, het aangeftoken
opofferden , moesten veeleer
zorgvuldig daarop bcdagt zijn, om ook
zelfs het laatfte nog te bewaren, en
dit, zo mogelijk, tot een nuttig lid
tc maken. Van hier dc zagtere gezindheden
in het ftuk van Godsdienst bi
de Vorftcn van den tweden cn derden
rang; van hier de oorfprong dei
grotere verdraagfaamheid in kleinere Sta-
t e l
Bij de geweldige cn algemene fchud
ding , welke het gehele Godsdienftig»
Behaara beroerde, kon het
P 5
niet mis

=34 DE AFVAL DER
ir. fen, of enige van deszelfs zwakke delen
moesten ontdekt worden, üe ftoute
cn gelukkige aanvallen der Hervormers
op de Geesdijke Dwingelandij
hadden eindelijk den Katholijken
zeiven de ogen geopend, ten opzigte
van het zedenbederf hunner Geestlijkheid,
en van verfcheidene misbruiken
der Kerke , welke de aantijgingen
der Geloofsverbeteraars enigermate fchencn
te billijken. Eenparig kwam men
daarin overeen , dat de Kerk ene
zuivering nodig had , om dc edele
eenvoudigheid van haren oorfprong te
herftellen , en al het vreemde en
willekeurige weg te nemen, waarmede
een lange reeks van eeuwen dc zuivere
Leer misvormd had. Beide deze
oogmerken hoopte men, naar het
voorbeeld van vroegere tijden, door ene
algemene Kerkvergadering te bereiken,
welke in de vereniging van hare
aardfche werktuigen den Hcmelfchen
ftigter des Christendoms verbeeldde. Hier
moesten de verfchilpunten nog eenmaal
ter toetfe gebragt worden, dc tegenpartijen
van de Moederkerk haare
bezwaren met Republickeinfche vrijheid
voordragen, en dan tot de uitfpraken
van den Heiligen Geest gewezen worden
, welke, door den mond der Vergadering,
zijne mening openbaarde.
Nog gewigtiger waren de ftaatkundige
redenen, waarom de Vorften zodanig
ene Kerkvergadering wenschten. De

NEDERLANDEN. 335
willekeurige aanmatigingen van den Room- II.
fchen ftoel hadden reeds lang dc reg­ BOE K.
ten dezer Vorften gefchonden, en derzelver
hoogmoed gekwetst; tans, nu
deze gedugte Aanvaller hunner tronen,
tot de dicpfte afhanklijkheid van
hun gedaald was, tans hadden zij het
in hunne hand, deze aanftotclijke Pnestermagt
binnen betamelijker palen terug
te brengen, het Opperhoofd van
't Kerklijke beftuur door zijne eigene
werktuigen te beteugelen, en hem
door dc Geestïijkheid hunner Landen
wetten voor te fchrijven. Alle deze
redenen bewecgden KAREL DEN VIJF­
DEN, ten ftèrkften voor het houden
van deze Vergadering te ijveren;