Ontwerp2daagse Zuidwestelijke Delta Schetsen voor de lange termijn

Deltaprogramma | Zuidwestelijke Delta
Werkdocument
Ontwerp2daagse
Zuidwestelijke Delta
Schetsen voor de lange
termijn
22 en 23 juni 2010, Werkplaats Zuidwestelijke Delta Goes
1

Inhoudsopgave
Inleiding 5
1 Perspectief op de klimaatbestendigheid van de Zuidwestelijke Delta: sediment en water 9
2 Veiligheid - Lange termijn veiligheidsalternatieven Zuidwestelijke Delta’ 23
3 Estuarium - Alternatieven voor een ‘zo compleet mogelijk’ estuarien systeem 31
4 Infrastructuur - De Zuidwestelijke Delta als ‘port’ en poort 37
5 Stad - Vasthouden en loslaten 43
6 Contactzones - Verschillende kwaliteiten in de contactzones land-water 47
7 Opstap naar een vervolg 53
3

Inleiding
Doel
Vanaf de zomer van 2010 start de Lange Termijn (LT) Verkenning ZW Delta in het kader van het Deltaprogramma. Onderzoek,
ontwerp en communicatie gaan vanaf dat moment hand in hand, met als uitkomst een aantal mogelijke toekomstbeelden
2050 - 2100 voor de ZW Delta. Deze toekomstbeelden worden als alternatieven in een afwegingsproces betrokken.
De essentie van de LT Verkenning is de verbinding van de veiligheidsopgave met de ecologische en economische opgaven
waar de ZW Delta zich voor geplaatst ziet. In de aanloop naar de LT Verkenning heeft in de maand april 2010 een serie
gesprekken plaatsgevonden met vertegenwoordigers van de belangrijkste sectoren die bij de toekomst van de ZW Delta
zijn betrokken. Het resultaat van die gesprekken, waarin de kansen voor de diverse sectoren (natuur, visserij, toerisme &
recreatie, wonen-diensten-cultuur, industrie-havens-logistiek en landbouw) op de lange termijn zijn opgesomd, vormen
een inhoudelijke agenda voor de LT Verkenning. De essentie van deze gesprekken is in een kort filmpje samengevat (zie
DVD in de omslag). De bedoeling van de Ontwerp2daagse was om die agenda-verkenning te completeren met een aantal
toekomstschetsen van de hand van ontwerpers, en om al schetsend een aantal thema’s (gebruiksfuncties) en lagen (watersysteem,
ecologie) met elkaar te verbinden.
De Ontwerp2daagse leverde toekomstschetsen op voor de ZW Delta als geheel (inclusief afstemming met omgeving: Deltaprogramma
Rijnmond, Voordelta) en een aantal uitwerkingen voor de verschillende Deltawateren. Met het watersysteem (veiligheid,
waterkwaliteit, dynamiek) als vertrekpunt werd doorgedacht richting kansen voor diverse vormen van natuur en grondgebruik
(landbouw, wonen, werken, toerisme & recreatie) en specifieke ruimtelijke karakters en kwaliteiten. De schetsen kunnen
(later in het LT Verkenningsproces) als schot voor de boeg dienen bij het ontwikkelen van alternatieven die in een afwegingsproces
worden betrokken. De opgave van de Ontwerp2daagse is te zien als een actualisatie en een verdieping (op basis van de
Deltathemagesprekken en de afstemming met de opties voor het veilig en ‘klimaatproof’ maken van het Rijnmondgebied) van
het ontwerp-onderzoek ‘Toekomstbeeld ZW delta’ van H+N+S en Deltares van 2009 (Zie www.zwdelta.nl).
Presentatie tijdens de Ontwerp2daagse
5

6
Tenslotte: de Ontwerp2daagse had het karakter van een
‘jamsessie’; een vrije oefening op basis van een eerste kennismaking
met de complexe materie. De ontwerpers zijn
niet eerst bedolven onder materiaal. De opgave en de uitgangspunten
werden aan het begin toegelicht en met het
gepresenteerde gingen de ontwerpteams aan het werk. Er
was een leestafel met daarop de relevante onderzoeken en
publicaties voor de LT Verkenning Deltaprogramma.
Opzet
Het eerste deel van de Ontwerp2daagse stond in het teken
van het formuleren van de opgave. In een aantal korte presentaties
kwam de kern van de opgave voor de lange termijn
voor het voetlicht:
• PlanvormingenprojectenindeZWDelta,Uitvoeringsprogramma
(Joost Schrijnen)
• Deltaprogramma ZW Delta (Martie van Essen)
• Watersysteem en estuariene dynamiek (Ies de Vries)
• Lange termijn opties voor de veiligheid van
Rijnmond-Drechtsteden (Dirk van Schie)
• De Voordelta als kansrijk gebied (Saskia Huijs)
• Opgave en gevraagd resultaat Ontwerp2daagse
(Jandirk Hoekstra)
Er werd gewerkt in gemengde teams. Aan een ontwerper
van buitenaf werd steeds een provinciaal/ gemeentelijk
ontwerper gekoppeld. Elk van de teams kreeg een opgave
met een eigen invalshoek:
Team Invalshoek
Steef Buijs (Buijs Advies)/ Hans van Engen (DLG) Veiligheid, ruimte voor de rivier, zoet water
Alphons van Winden (Stroming)/ Leo van de Brand Estuariene dynamiek, ecologie, intergetijdengebied,
(Provincie Zeeland) kustzones
Enno Zuidema (EZS) Infrastructuur, havens transport en logistiek
Boris Hocks (POSAD)/ Judith Bax (Gemeente Dordrecht) Verstedelijking, ‘grote’ programma’s (wonen, werken, T&R)
Pieter Schengenga (H+N+S)/ Ronald Kramps Landschap, cultuurhistorie, dijkzones, ‘dunne’ programma’s
(Provincie Noord-Brabant) (wonen, werken, T&R), landbouw

Per team is de bandbreedte aan denkbare en plausibele oplossingsrichtingen
(minstens twee uitersten per invalshoek)
voor de lange termijn (plm 2050 - 2100) op twee schaalniveaus
in beeld gebracht: op het niveau van de ZW Delta als
geheel en op het niveau van één van de Deltawateren, die in
de oplossingsrichting een cruciale rol speelt. Tot slot van de
Ontwerp2daagse werden de resultaten aan een brede groep
van ‘Deltawerkers’ gepresenteerd.
Resultaat
Dit ‘werkdocument’ is een bundeling van het resultaat
van de Ontwerp2daagse. De presentatie van Ies de Vries
van Deltares, die belangrijke input voor de ontwerpteams
vormde, is opgenomen in dit werkdocument. Het spreekt
vanzelf dat een tweedaagse slechts een eerste verkenning
van toekomstbeelden oplevert. Schetsen aan lange termijnbeelden
houdt in dat een bepaalde gedachtegang tot het
uiterste wordt vastgehouden en in beeld gebracht. Op die
manier wordt de breedte van het speelveld van mogelijke
toekomstige ontwikkelingen verkend. Het onderzoeken en
Stappen in het proces van LT Verkenning ZW Delta Nationaal Deltaprogramma
Plan van aanpak ZWD/NDP + Kabinetsbesluit 9 juli 1 e NDP
9-7-10
(werk)
hypothese
voorzet
Probleem
( (Analyse
analyse
huidige
situatie)
1 e generatie
alternatieven
1) ‘0’ situatie +
autonoom
2) Klimaat
3) Veiligheid
4) Ruimtelijke
economie
5) Estuarium
Trechteren
naar
afweging
28/29-10 Zomer 2011
2010
Voortdurend
Interactie
deel en geheel
met name door
het
ontwerp en het
onderzoek
&
keuze
2 e generatie
alternatieven
Stappen in het proces van LT Verkenning Zuidwestelijke Delta Nationaal Deltaprogramma
in beeld brengen van de ‘uitersten’ en de hoeken van het
speelveld is nodig om bestuurlijke keuzen gefundeerd te
kunnen maken. Een aantal van de beelden is controversieel
in het licht van de huidige opvattingen en het bestaande
beleid. Ze dienen om de tongen los te maken en zeker niet
om nu al keuzes te maken.
In het proces van de LT Verkenning Deltaprogramma worden
alternatieve toekomstbeelden voor de lange termijn in een
cyclisch proces van onderzoek, ontwerp en afweging in diverse
rondes gegenereerd (zie figuur 1). Ze worden daarbij
steeds aangescherpt en verfijnd, ook op basis van een participatieproces
met de belangengroepen in de ZW Delta. De
toekomstschetsen van de Ontwerp2daagse worden betrokken
bij het ontwikkelen van de alternatieven. We (Werkplaats/
Programmabureau) zijn er van overtuigd dat ‘beelden’ de discussie
over de complexe werkelijkheid en de samenhang in de
ZW Delta erg kunnen helpen, niet in de laatste plaats in het
proces van de menings- en draagvlakvorming met de bewoners
van de Zuidwestelijke Delta.
Start 2 e ronde
7

1. Perspectief op de klimaatbestendigheid van de
Zuidwestelijke Delta: sediment en water
Ies de Vries en Jan Mulder
22 juni 2010
Doel en status
Het perspectief op de klimaatbestendigheid van de Zuidwestelijke
Delta is toegespitst op de rol van sediment en water
en vormt de inhoudelijke basis voor de ontwerp2daagse Zuidwestelijke
Delta op 22 en 23 juni 2010. De ontwerp2daagse is
de basis voor een eerste oefening van ontwerpend onderzoek
om de ruimtelijke opgaven voor veiligheid en ecologie te verbinden
met het sociaal-economische domein. In de ontwerp-
2daagse gaat het vooral om het ontdekken van de fysieke
ruimte voor economische ontwikkeling.
Doel van het onderbouwend inhoudelijk perspectief is om
als referentiedocument te dienen voor het deelprogramma
Zuidwestelijke Delta van het nationale Deltaprogramma. Het
vormt een logisch vervolg op de nota ‘Deltaverbanden’, die
voor de actuele planstudies de waterhuishoudkundige samenhang
en interacties, en de kansen voor synergie beschrijft.
Enabling and
constraining
Lagenbenadering opgebouwd uit de basislaag, netwerklaag en occupatielaag
Het perspectief is opgebouwd uit de opties voor een lange
termijn duurzame, klimaatbestendige inrichting van de Zuidwestelijke
Delta en vooral de mogelijke speelruimte daarin en
gaat in op de volgende drie aspecten:
1. sediment en veiligheid
2. waterkwaliteit, ecologie en productiviteit
3. zoetwatervoorziening
De drie aspecten kenmerken de zogenaamde ‘basislaag’ van
de Zuidwestelijke Delta. De basislaag maakt deel uit van de
lagenbenadering die in de vijfde nota Ruimte is geïntroduceerd.
Het perspectief volgt daarmee de filosofie van deze
benadering die is opgebouwd uit basislaag, netwerklaag en
occupatielaag.
private
public
9

10
De essentie van de lagenbenadering is het verschil in
dynamiek en kwetsbaarheid tussen de lagen. De lange
tijdschaal waarop veranderingen plaatsvinden (trage dynamiek)
gekoppeld aan een grote kwetsbaarheid in de basislaag
tot een snelle wisseling van bewoning en gebruik
(hoge dynamiek) in de occupatielaag. Die snelle wisseling
wordt veroorzaakt door het benutten van de basislaag voor
economische ontwikkeling en groei en zorgt bij onzorgvuldig
gebruik tot uitputting van grondstoffen en aantasting
van de basislaag.
Aanpak en werkwijze
De grondslag voor het ontwerpend onderzoek dat is toegepast
in de ontwerp2daagse volgt de lagenbenadering door
eerst de laagdynamische onderlaag in te richten en de de mogelijkheden
èn beperkingen hiervan bij de ontwikkeling van
het economie en gebruik van de beschikbare ruimte te benutten.
Voor de lange termijn dient een goede, stabiele en veilige
ondergrond gewaarborgd te worden en als uitgangspunt
te dienen voor de wensen en belangen in de occupatielaag.
Het inrichten van de tussenliggende netwerklaag met onder
andere dijken, dammen, stormvloedkeringen, duinen
en rivieren en ook aangelegde aan- en afvoerroutes voor
zoetwater is bij de ontwerpen verbonden met de kansen
voor herstel van de uitwisseling tussen zee en rivier via de
delta. De analyse om tot mogelijke oplossingen te komen
is een iteratief proces dat start vanuit de huidige situatie,
hoe die situatie is ontstaan (verleden) en de mogelijkheden
voor de toekomst (perspectieven). Daarnaast vraagt
de lagenbenadering ook om het verschil in tijdschalen
tussen de basislaag en de netwerk- en occupatielaag te
betrekken in de analyse en ontwerpen.
Voor elk van de drie aspecten wordt de aanpak gevolgd van
‘terugkijken, leren en vooruitzien’. Historische en huidige
feiten en retrospectieve natuurwetenschappelijke analyse
geven inzicht in de randvoorwaarden en de speelruimte
(perspectieven) voor de toekomst. Afhankelijk van het
onderwerp wordt meer of minder ver teruggekeken. Zo is
voor de geomorfologische ontwikkelingsperpectieven die
van belang zijn voor het toepassen van sedimentatie en
erosieprocessen voor waterveiligheid, inzicht nodig in de
paleogeografische ontstaansgeschiedenis van de Zuidwestelijke
Delta.
Voor de analyse van waterkwaliteit en ecologische productiviteit
is terugkijken interessant naar de periode direct vóór
de uitvoering van de deltawerken (60-er jaren van de vorige
eeuw) waarin het gebied nog in open verbinding stond met
de Noordzee en de rivieren Rijn, Maas en Schelde. Een periode
gekenmerkt door een veelheid aan estuariene overgangszones
maar ook met het ‘toppunt’ van riviervervuiling.
Voor de beschrijving van de toekomstige opties voor het
derde aspect, de aan- en afvoer van zoetwater en de toekomstige
mogelijkheden voor zoetwatervoorziening, volstaat een
beschrijving van de afgelopen 2 à 3 decennia. Want zó recent
zijn het zoete Haringvliet, Hollandsch Diep en het Volkerak-
Zoommeer, die een spectaculaire ontwikkeling van hoogrenderende
en intensive teelten in de landbouw in vooral het
noordelijk deel van het gebied mogelijk maakte.
De balans tussen aan- en afvoer van sediment, water en opgeloste
voedingsstoffen vormt het fundament van de analyse.
De sedimentbalans, waterbalans, en stoffenbalans geven
zicht op de omvang van import en export en daarmee de
verversingstijd, welke voorraden het systeem kan bergen of
opnemen en die de natuurlijke buffercapaciteit bepalen en
hoe groot de interne dynamiek is, ofwel de snelheid waarmee
geologische, morfologische of ecologische processen plaatsvinden
(turnover). Al deze processen samen bepalen de veerkracht
en robuustheid van het gehele systeem van de delta.
De drie aspecten – sediment, waterkwaliteit en zoetwatervoorziening
– hangen met elkaar samen en de samenhang
en meerwaarde dient beschouwd te worden om de betekenis
ervan voor de delta te beschrijven. Dit is de ‘integraliteitsopgave’
voor de Zuidwestelijke Delta. De integraliteitsopgave
heeft een inhoudelijke en een procesmatige kant.
De inhoudelijke vraag kan geformuleerd worden als: ‘Hoe ziet
een toekomstbestendige inrichting van de ZW-Delta er uit die
over 50 jaar geen extra majeure investeringen nodig heeft om
onvoorziene (negatieve) aspecten te compenseren?’
De procesmatige opgave is: ‘Hoe worden afzonderlijke ontwikkelingen
met elkaar in verband gebracht om optimale
meerwaarde te creëren? En hoe wordt dit georganiseerd, zowel
bestuurlijk als met de omgeving?’

1. Sediment
De scheiding van water en land is de essentie van het ontstaan
van de Zuidwestelijke Delta en de ontwikkeling ervan tot de
situatie van vandaag. Tijdens het Holoceen, dat de afgelopen
elfduizend jaar omvat, ging de gemiddelde jaartemperatuur
op aarde omhoog. Dit had tot gevolg dat grote hoeveelheden
landijs aan de polen afsmolten en de zeespiegel wereldwijd
steeg. In zuidwest Nederland ongeveer 25 meter vanaf 7000
jr voor Christus.
Zeespiegelstijging in het Holoceen vanaf 7000 voor Christus
De zeespiegelstijging heeft de Nederlandse kustontwikkeling
in hoge mate gestuurd. In de delta bedroeg de zeespiegelstijging
in het begin van het Holoceen meer dan 75 cm per eeuw.
In de loop van het Holoceen nam de stijging af tot ongeveer 5
cm in de afgelopen eeuwen. De stijging van de zeespiegel op
dit moment is 2 mm per jaar, ofwel 20 cm per eeuw.
7000 voor Christus – Calais transgressie: inundatie door snelle zeespiegelstijging
en een strandwal die zeewaarts ligt van de huidige kustlijn
De delta in de afgelopen 10.000 jaar biedt een beeld van een
delta gevormd door kustsediment. Na de inundatie door de
snelle zeespiegelstijging rond 7000 voor Christus ontstond
een kustlagune opgevuld met kustsediment waarop een kustveenmoeras
kon ontstaan achter een nagenoeg gesloten
kustwal. Sedimentatie en erosie houden elkaar in evenwicht
tot 200 na Christus. Daarna zorgen menselijke ingrepen in de
Zuidwestelijke Delta voor het ontwateren van het zoute veen,
inklinking met als gevolg opnieuw overstroming vanuit zee.
In de Romeinse tijd, rond 500 na Christus, overstroomt vrijwel
het hele gebied en moeten bewoners wegtrekken uit het
gebied. Pas vanaf 1000 na Christus is het gebied voldoende
opgeslibt voor nieuwe bewoning. Vanaf 1200 begint men met
systematische bedijking, maar tot en met 1953 zijn er vele
overstromingen waarvan er zo’n vijftig de geschiedenis halen
als grote watersnoodrampen. De geschiedenisvan de delta
kenmerkt zich door bedijken, overstromingen, bouwen en
verlaten van dorpen. Een strijd tegen het water.
10.000 jaar dynamiek in de delta’
11

12
Toch zag de delta zag er in de 16e eeuw anders uit dan de
huidige delta. De oorspronkelijke deltawateren waren goed
doorwaadbare kreken met grote wantijen. Zo trokken in 1575
de Spanjaarden door het Zijpe vanuit Tholen om Zierikzee te
veroveren. Nu is het Zijpe 23 meter diep en kent een sterke
getijdestroming.
De Zuidwestelijke Delta in de 16e eeuw. Inzet: De Spanjaarden trekken op
naar Zierikzee door het Zijpe in 1575
Ook de Westerschelde is tot de 16e eeuw een ondiep en
rustig water. De vaarweg naar Antwerpen is maar 1 à 2
meter diep. Bij de eerste lodingen in de 18e eeuw is de
Westerschelde bij Terneuzen 22 meter diep, terwijl de geul
nu 55 meter diep is.
De Zuidwestelijke Delta in de 18e eeuw
Vanaf 1000 na Christus start een nieuw opslibbingsproces
na het ontwateren van het veen en bedijking. Door telkens
de opgeslibte buitendijkse gronden in te polderen ontstaan
de eilanden zoals we die nu nog herkennen. Door de dijken
schuren de deltawateren steeds meer uit en wordt sediment
afgevoerd naar zee. De Zuidwestelijke Delta wordt een erosiebekken,
de eilanden lager dan de opgeslibte buitendijkse
gebieden. Een verstarde delta.
De verstoring in de sedimentatie en erosie is goed zichtbaar
bij het vergelijken van de situatie 1000 jaar na Christus en
die van 2000 na Christus waarin de huidige dijken zijn weggedacht.
Dynamische en verstarde delta

De sedimentbalans is te kwantificeren door de delta ‘zonder
werken’ anno 1000 te vergelijken met de delta ‘met werken’
anno 2000. De huidige Zuidwestelijke Delta kenmerkt zich
door:
1. een enorm sedimenttekort, zowel de passieve sedimentvraag
binnendijks (door maaivelddaling) als de actieve
sedimentvraag buitendijks (zandhonger),
2. (nagenoeg) geen import van buitenaf, noch vanuit zee,
noch via de rivier
3. de afwezigheid van interne ‘landschapsvormende’ dynamiek
doordat er te weinig getijde stroming is voor het
oorspronkelijke sedimenttransport naar de ondiepere delen,
‘tegen de zwaartekracht’ in.
4. Waar nog sediment in beweging is (interne dynamiek)
wordt het in de verschiilende bekkens interne herverdeeld
‘met de zwaartekracht mee’ maar er komt niets bij en het
het tekort aan sediment is chronisch. De interne herverdeling
heet zandhonger: sediment verdwijnt van de plaatranden
en de geulen vullen op.
De zandhonger in de Oosterschelde is die gedurende de afgelopen
100 jaar is opgebouwd is 400-600 miljoen m3 en daar
komt ieder jaar 0,75 miljoen m3 bij. De huidige sedimentstromen
zorgen voor 1,5 miljoen m3 erosie van de plaatranden en
daar staan 0,15 miljoen m3 suppleties tegenover.
De delta is het resultaat van een lange periode met een
trage opbouw van het gebied door natuurrlijke processen
van sedimentatie en erosie, gevolgd door een relatief korte
periode van menselijk ingrijpen met een ritme van rampen
tot gevolg. De delta in de huidige situatie kenmerkt zich
door ingepakte deltawateren en ingepakte eilanden.
Schema afsluitingen Deltaplan 1953
Het ontstaan van de Zuidwestelijke Delta zoals we die nu
kennen is het resultaat van een aaneenschakeling van
menselijk handelen en kent een ritme van watersnoodrampen
tot 1953:
• Als er in de Romeinse tijd geen ontwatering van het
veen was geweest was de delta nu een aaneengesloten
veenweidegebied geweest, zonder deltawateren
• Als in de 16e en 17e eeuw geen militaire inundaties en
buitendijkingen hadden plaatsgevonden was de delta
nu een aaneengesloten zeeklei-polderland geweest,
zonder deltawateren
• Als de nieuwe Waterweg niet was gegraven had de
Europoort nu op de koppen van Goeree en Voorne
gelegen?
• Als het verlandingsplan van Johan van Veen uit 1942
was uitgevoerd was de deltta nu een polder, zonder
deltawateren
• Als het oorspronkelijke deltaplan was uitgevoerd
was er nu één groot Zeeuws zoet meer, zonder estuariene
dynamiek
Door het natuurlijke sedimentatieproces na te bootsen met
opspuitingen en suppleties kan de Zuidwestelijke Delta houden
zoals die nu is. Hierin verschilt de Zuidwestelijke Delta
met de Wadden. Deze kunstmatige dynamiek is overigens van
dezelfde ordegrootte als de vroegere, maar nu afwezige, natuurlijke
dynamiek (Mulder en van Heteren, 2009). Dit vraagt
wel een bewuste keuze.
Naar de toekomst toe is het uitgesloten dat de Zuidwestelijke
Delta weer kan worden omgevormd naar een natuurlijke
meegroeiende delta. Natuurlijke aangroei van intergetijdegebieden
is, in combinatie met de huidige waterveiligheid,
niet mogelijk. Een geheel of gedeeltelijk open delta en/of
bekkenverruiming zal leiden tot
• kustlijnverlenging, en daardoor de noodzaak van veel
nieuwe primaire waterkering
• grotere actieve sedimentvraag: extra zandhonger, meer
plaaterosie, uitbreiding van dit probleem naar andere bekkens
De enige twee remedies zijn ‘fixeren’ en ‘suppleren’. Deze
remedies gecombineerd met een toekomstige open delta
(‘zonder werken’) maken de zuidwestelijke intensief in beheer
en leveren extra veiligheidsrisico’s op. Deze remedies
zijn en blijven ook de enige twee opties voor instandhouding
van de huidige buitendijkse morfologische toestand
(cf zandhonger Oosterschelde, studie Autonoom Neerwaartse
Trend Oosterschelde) in een gesloten delta.
13

14
Voor de Westerschelde ligt alles anders. Daar is door de eeuwen
heen sprake van een trendmatig toenemend getijvolume,
getijdynamiek en getijdoordringing. De kwaal is ‘versteiling’:
enerzijds brede en diepe geulen, anderzijds hoog opslibbende
platen en schorren, en vooral: weinig hier tussenin. Vooral
de laagdynamische, ecologisch waardevolle intergetijdegebieden
zijn het kind van de rekening. Daarmee is de kwaal
van de Westerschelde, versteiling, precies tegengesteld aan
de kwaal in de andere deltawateren: vervlakking door zandhonger.
Maar het effect is hetzelfde: verlies van ecologisch
waardevolle intergetijdegebieden (en toenemend veiligheidsrisico).
En vaarwegverdieping zowel als zeespiegelstijging
versterken de trend en dus de kwaal. Het is, in de context
van klimaatadaptatie, onverstandig om de effecten van vaarwegverdieping
te bagatelliseren. Toegankelijkheid van Antwerpen
kan leiden tot extra veiligheidsrisico’s en verlies aan
natuurwaarden. Vanuit het sedimentperspectief zijn de drie
doelen (toegankelijkheid enerzijds en veiligheid, natuurlijkheid
anderzijds) intrinsiek tegengesteld en daardoor moeilijk
verenigbaar.
Ontpoldering (estuariumverruiming) is niet zonder meer, onomstreden,
de effectieve remedie om deze onverenigbaarheid
te overbruggen (nog afgezien van de maatschappelijke acceptatie).
Door (grootschalige) estuariumverruiming wordt de komberging
groter, zal initieel de getij-amplitude afnemen en
dus het veiligheidsrisico verminderen; en de nieuwe arealen
intergetijdegebied leveren natuurwinst op. Echter,
door grootschalige ontpoldering wordt op lange termijn
de passieve binnendijkse sedimentvraag veranderd in een
actieve buitendijkse sedimentvraag (zandhonger). Opslibbing
van de ontpolderde gebieden zal ten koste kunnen
gaan van bestaande intergetijdegebieden. Ook het getijvolume
zal toenemen waardoor, zeewaarts van de ontpoldering,
extra erosie kan optreden, waardoor op de langere
termijn de getijdoordringing en de getij-amplitude weer
kunnen toenemen. Landwaarts van de ontpoldering, dus
bovenstrooms, vindt eerst extra sedimentatie plaats. Maar
dit kan op de langere termijn, door de toename van getijdoordringing
en getij-amplitude, omslaan naar erosie. Zo
zijn de intiële en lange termijn effecten van ontpoldering
waarschijnlijk tegengesteld (Jeuken et al., 2008), en kan
initiële natuurwinst in de ontpolderde gebieden gepaard
gaan met verlies van bestaande natuurwaarden elders in
het estuarium.
De enige wellicht minder omstreden benutting van natuurlijke
sedimentdynamiek is het systeem van zogenaamde
‘wisselpolders’ of ‘oppolderen’. De kleinschalige ontpolderde
gebieden moeten dan in volledig open verbinding
komen met het estuarium, zodat er met het getij ook weer
klei en zand naar deze gebieden kan worden gevoerd. De
verwachting is dat dit proces tientallen jaren zal duren,
zodat alleen een natuurbestemming in die tijd mogelijk
is. Na verloop van tijd ligt het gebied weer hoog genoeg
en kan het weer voor enkele honderden jaren van de natuurlijke
dynamiek worden afgekoppeld. (Stroeken en van
Winden, 2009). Dit systeem is vooral een interessante mogelijkheid
voor een verbrede waterkeringszone, waarmee
overigens de initiële natuurwinst op de langere termijn
weer wordt gecombineerd met extra veiligheid.
Conclusies sediment Zuidwestelijke
Delta
1. De delta kent een groot, historisch opgebouwd
sedimenttekort.
2. Het sedimenttekort neemt toe door de zeespiegelstijging
3. Herstel morfologisch evenwicht is mogelijk met
grootschalige zandsuppleties (kunstmatige zandimport)
4. Volledig herstel van morfologische dynamiek is
onmogelijk zonder veiligheidsrisico
5. Behoud van areaal aan getijdeplaten kan alleen
door gerichte plaatselijke interne herverdeling
van sediment via gerichte grootschalige suppleties
en/of fixeren van sediment
6. Lokaal zijn kansen zoals een open Haringvliet
op termijn en het benutten van de voordelta
voor zandwinning.

2. Waterkwaliteit, ecologie en
productiviteit
De huidige waterkwaliteit, ecologie en natuurlijke productiviteit
van de Zuidwestelijke Delta wordt bepaald door de
scheiding van de deltawateren door de deltawerken.
Infrastructuur deltawerken 2010
De verschillen tussen de delta voor de deltawerken en
die van erna is goed te vergelijken uit meetgegevens
anno1968 en na 1989 tot nu toe. Daaruit kunnen zowel
de waterbalans als de balans van opgeloste (mest)stoffen
worden afgeleid voor de delta ‘zonder werken’en de delta
‘met werken’.
Lange termijn trends opgelost stikstof in de Rijn bij Lobith
Lange termijn trends opgelost fosfaat in de Rijn bij Lobith
Lange termijn trends opgelost fosfaat in Grevelingen, Zuidwestelijke Delta
15

16
Met een eenvoudig spreadsheetmodel zijn de jaargemiddelde
balansen gekwantificeerd op basis van de calibratiecurves
voor chloride, stikstof en fosfaat voor de deltawateren
(Figuur 1).
berekend
chlorideconcentraties deltawateren (gCl/l)
18,00
15,00
12,00
9,00
6,00
3,00
0,00
0,00 6,00 12,00 18,00
gemeten
Figuur 1 calibratiecurves voor chloride, stikstof en fosfaat in de deltawateren
De huidige delta kenmerkt zich in vergelijking met de delta
anno 1968 door:
1. Compartimentering, waardoor het water een langere verblijftijd
heeft en minder verversing plaatvindt. De veel
langere waterverblijftijden gelden voor het zoete Volkerak-Zoommeer,
het zoute Grevelingen en Veerse Meer,
en in mindere mate ook voor de Oosterschelde.
2. Een sterke afname van de aanvoer, de doorvoer en de
concentraties van meststoffen via de (veel schonere)
rivieren naar zee en vooral: de bijna volledige blokkering
van de doorvoer van riviervrachten naar de zuidelijke
deltawateren. De afwenteling van opgeloste voedingsstoffen
is veel kleiner geworden. Voor een deel
totN (mgN/l)
berekend
stikstofconcentraties deltawateren (mgN/l)
5,00
4,00
3,00
2,00
1,00
stikstofconcentraties en retentie in ZWD-zuid
0,00
0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00
gemeten
berekend
fosfaatconcentraties deltawateren (mgP/l)
0,20
0,16
0,12
0,08
0,04
0,00
0,00 0,04 0,08 0,12 0,16 0,20
gemeten
is de doorstroming van voedingsstoffen een natuurlijk
proces, maar de uitspoeling vanuit landbouwgronden
betekende tot de jaren ’90 een overmaat aan voedingsstoffen
die zich ophoopten in vooral Volkerak-Zoommeer.
3. Een grotere gevoeligheid voor eutrofiering en daarmee
een kwetsbaarder ecosysteem, doordat fysische controle
van de productiviteit (lichtlimitatie door troebeling,
groeilimitatie door uitspoeling/verversing) is vervangen
door biologische controle (groeilimitatie door
graas), of helemaal is weggevallen (overmatige groei
van blauwalgen in het Volkerak-Zoommeer).
Figuur 2 De stikstof- en fosfaatbalansen voor de noordelijke deltawateren (Nieuwe Waterweg, Haringvliet, Hollandsch Diep en Krammer-Volkerak) in 1968 en in
3,00
de huidige situatie
2,50
2,00
concentratie N
retentie N
0,20
0,15
concentratie P
mobilisatie P
1,50
1,00
0,10
0,50
0,00
0,05
-0,50
0,00
GM OS VM GM OS VM
GM OS VM GM OS VM
totN (mgN/l)
12,00
8,00
4,00
0,00
-4,00
stikstofconcentraties en retentie in ZWD-noord
NW HV HD KV NW HV HD KV
delta 1968 huidige delta
delta 1968 huidige delta
concentratie N
retentie N
totP (mgP/l)
totP (mgP/l)
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00
fosfaatconcentratie en mobilisatie in ZWD-noord
concentratie P
mobilisatie P
NW HV HD KV NW HV HD KV
delta 1968 huidige delta
fosfaatconcentraties en mobilisatie in ZWD-zuid
delta 1968 huidige delta

totN (mgN/
totN (mgN/l)
8,00
4,00
0,00
-4,00
3,00
2,50
2,00
1,50
1,00
0,50
0,00
-0,50
NW HV HD KV NW HV HD KV
delta 1968 huidige delta
stikstofconcentraties en retentie in ZWD-zuid
concentratie N
retentie N
GM OS VM GM OS VM
delta 1968 huidige delta
Figuur3 De stikstof- en fosfaatbalansen voor de zuidelijke deltawateren (Grevelingenmeer, Oosterschelde en Veerse Meer) in 1968 en in de huidige situatie
(let op het verschil in schaal: in ‘noord’ zijn de concentraties 4 keer hoger dan in ‘zuid’).
Met de term ‘retentie’ wordt het zelfreinigend vermogen
(stikstofverwijdering) door denitrificatie aangeduid.
De relatieve retentie is vooral afhankelijk van
een lange waterverblijftijd (bijvoorbeeld Krammer-
Volkerak en Grevelingenmeer in de huidige situatie).
De som van retentie en resterende concentratie reflecteert
de totale externe belasting, namelijk het
debietgewogen gemiddelde van de stikstofconcentraties
van alle inkomende debieten. Voor fosfaat hebben
deltawateren geen zelfreinigend vermogen en is
er vooral in de zoute deltawateren juist interne belasting
door P-mobilisatie vanuit de waterbodem. In
de fosfaatplaatjes reflecteert de rode balk de externe
belasting en is de resulterende concentratie de debietgewogen
som van externe en interne belasting.
totP (mgP/
totP (mgP/l)
0,40
0,20
0,00
0,20
0,15
0,10
0,05
0,00
NW HV HD KV NW HV HD KV
delta 1968 huidige delta
fosfaatconcentraties en mobilisatie in ZWD-zuid
concentratie P
mobilisatie P
GM OS VM GM OS VM
delta 1968 huidige delta
Het belang van fysische controle wordt treffend geïllustreerd
door het Grevelingenmeer. De meststoffenbelasting
van dit meer is extreem laag, niet veel hoger dan van een
voedselarm heidevennetje. Ter vergelijking: de jaarlijkse
meststoffenbelasting van het VZM is 40 keer zo hoog, en
dat is vergelijkbaar met een met drijfmest bemeste maisakker
(deze vergelijkingen betreffen stikstof, voor fosfaat
zijn de verhoudingen anders). Door de lage belasting
(en het grote zelfreinigend vermogen) is de stikstofconcentratie
in het Grevelingenmeer heel laag, ook de productiviteit
is laag, en de waterkwaliteit heel goed. Het meer
is een voedselarm (oligotroof) ‘eiland’ temidden van een
voedselrijkere omgeving. De stikstofconcentratie is zelfs
lager dan in de kustzone; via de Brouwersspuisluis is er
daardoor netto stikstofimport vanuit zee. Het Grevelingenmeer
heeft stikstofhonger en ontvangt bemesting via de
voordeur! Toch gaat de kwaliteit van het Grevelingenmeer
langzaam achteruit. Op de waterbodem accumuleert organisch
en zuurstofloos slib en verstikt de bodemfauna.
En deze verslibbing en verstikking breidt uit naar steeds
ondiepere zones, zelfs tot 5-6 m, dat wil zeggen tot boven
de spronglaag. Het Grevelingenmeer kent daarmee
een paradoxale combinatie van een constante uitstekende
waterkwaliteit door de lage externe belasting (oligotrofe
waterkolom) en een trendmatige verslechtering van de
ecologische toestand van de bodem (polysaprobe bodem).
De oorzaak van deze Grevelingenparadox is de afwezigheid
van fysische controle: nauwelijks verversing, geen getij,
stagnant water.
17

18
Voor de toekomst lijkt de remedie eenduidig: herstel van de
uitwisseling tussen de gescheiden deltawateren (decompartimentering).
Een optimale uitwisseling en verversing
vraagt herstel van uiwisseling tussen de deltawateren, uitwisseling
met zee (getijdynamiek) en uitwisseling met de
de bovenloop van de rivier (rivierdynamiek en zoet-zout
gradiënten).
Het onmiddellijke en spectaculaire herstel van het Veerse
Meer door uitwisseling met de Oosterschelde via de Katse
Heule illustreert dat deze remedie effectief kan zijn.
Toch kan decompartimentering niet ongelimiteerd worden
toegepast en is vooral het herintroduceren van zoet-zout
gradiënten aan grenzenstellende randvoorwaarden gebonden.
Binnen de randvoorwaarde van waterveiligheid kan de
volgende redenering worden opgesteld voor de noodzakelijke
cq optimale condities voor zoute ecosystemen:
• in een zout Volkerak-Zoommeer en/of andere zoute deltawateren
zoals de Grevelingen zullen geen estuariene condities
heersen met sterke getijstroming, daarvoor zijn de
realiseerbare getijdebieten veel te klein;
• het worden dus zoutwatermeren, met een gedempt getij
(30 tot 70 cm), en met vooral windgeïnduceerde stroming,
en dus geen troebelheid door slibopwerveling;
• de meren zijn potentieel heel helder, met vele meters
zichtdiepte, vergelijkbaar met de huidige Grevelingen,
Veerse Meer (en Kom vd Oosterschelde);
• de keerzijde van de grote potentiële helderheid en afwezigheid
van sterke getijstroming is dat de meren zowel
stratificatie- als eutrofiëringsgevoelig zullen zijn, en de
meststoffenbelasting vanuit Brabant en de rivieren zal
(te) hoog blijven;
• de enige manier om de eutrofiëring, hoge algenconcentraties,
onder die omstandigheden in toom te houden is
graas, graascontrole door mosselen, oesters, enz.; en de
harde voorwaarde daarvoor is dat het zoutgehalte hoog
genoeg moet zijn, minimaal 10-12 gCl/l. Bij een zoutgehalte
langdurig lager dan 10 gCl/l gaan die mosselen
gewoon dood;
• bij 100 m3/s of meer rivierwater zal het zoutgehalte
in delen van de delta onder die 10 gCl/l zakken, met
als primair ecologisch effect het wegvallen van graascontrole
en het daardoor optreden van hoge algenconcentraties.
Deze situatie deed zich voor in het Veerse
Meer vóór de opening van de Katse Heule (niet door
rivierwater, maar door de forse polderwaterbelasting).
Conclusies waterkwaliteit
1. Externe belasting: zoet is vies, zout is schoon:
de deltawerken en harde scheding tussen zoet en
zout hebben de zoete deltawateren viezer en de
zoute deltawateren schoner gemaakt. Zoet rivierwater
bevatte vroeger (1968) 3x zoveel stikstof
en 8x zoveel fosfaat als nu. Alleen polderwater
bevat veel fosfaat door zoute kwel en stikstof
door intensieve landbouw.
2. Compartimentering: minder verversing, minder
veerkracht: deltawatereen zijn nu ecologisch
kwetsbaar en gevoelig voor teveel voedingsstoffen
(eutrofiëring) en stagnant water (stratificatie
of gelaagdheid van zuurstofhoudend en zuurstofarm
water)
3. Interne belasting: de nalevering van fosfaat uit
oude zeebodems neemt af in het Volkerak-Zoommeer
4. Grevelingen paradox: het voedselarmer worden
van de Grevelingen in combinatie met de zeer geringe
waterverversing leidt tot een bijzonder arm
ecosysteem
5. Grenzen aan herstel: rivierwater kan slechts
mondjesmaat de delta in kan en in de deltawateren
is slechts een geringe getijdynamiek mogelijk:
dit bepaald de grenzen aan herstel van estuariene
dynamiek.

2.1. Productiviteit delta en Kaderrichtlijn Water
Een punt van overweging is de aanvoer van extra voedingsstoffen
vanuit de rivieren naar de Zuidwestelijke Delta in
combinatie met een (beperkt) herstel van estuariene dynamiek.
Herstel van rivierdynamiek, zoet-zout gradiënten en
de bijbehorende aanvoer van nutriënten worden gewenst geacht
voor herstel van grotendeels verdwenen habitats (bijvoorbeeld
zeegrasarealen) en voor vergroting van de productiviteit
en daardoor de draagkracht voor schelpdieren(kweek)
en steltlopers. Door de extra aanvoer van vooral stikstof
wordt ook het (nu onderbenutte) zelfreinigend vermogen
van de delta beter benut waardoor de doorstroming van voedingsstoffen
naar de Voordelta en kustzone sterk verbeterd.
Daarnaast worden de overgangen in concentratie voedingsstoffen
geleidelijker en verbeterd de ruimtelijke spreiding
van voedingsstoffen. Op deze manier krijgt de Zuidwestelijke
Delta haar oorspronkelijke ecologische functie als een zelfreinigend
stelsel van samenhangende estuaria weer grotendeels
terug. De delta kan opnieuw de oorspronkelijke plaats
en functie terug in de grotere ruimtelijke context begrensd
door de bovenloop van de rivier en de zee. De koppeling van
de delta op schaal van de stroomgebieden van Rijn, Maas en
Schelde is van belang voor het verbeteren van de productie-
en transformatiefunctie, en herstel van verscheidenheid van
habitats en biodiversiteits.
De deltawateren worden weer functionele overgangswateren
tussen rivier en zee!
Hoewel niet al deze ‘herstelclaims’ bewezen zijn, laat staan
kwantitatief onderbouwd, en dus vooralsnog als hypothesen
moeten worden behandeld, zullen (toekomstige) KRW-normen
er wel ruimte voor moeten bieden. Een rigoureuze toepassing
van het afwentelingverbod zou niet alleen kunnen
leiden tot onrealistische, niet handhaafbare normen, maar
zelfs het herstel van functionele en renderende stroomgebiedrelaties
in de weg kunnen staan.
2.2. Deltanatuur en Natura2000
Geomorfologische randvoorwaarden en perspectieven zijn
bepalend voor de kansen op behoud van bestaande natuurwaarden
en voor de ontwikkelingsmogelijkheden van nieuwe
natuur.
“Al is de verandering geen nieuw gegeven in de natuur, het
tempo van deze (klimaat)verandering baart zorgen. Zeker in
het licht van de relatief starre instandhoudingsdoelen die vanuit
de wetgeving zijn geformuleerd. Gevreesd wordt dat deze
doelen niet bestand zijn (letterlijk en figuurlijk) tegen klimaatverandering.
Het effect van klimaatverandering vertalen
naar een handelingsperspectief voor het behoud en de ontwikkeling
van natuurwaarden in de delta is een nog nauwelijks
ontgonnen terrein.”
“Het koppelen van dit perspectief aan de ingrepen die worden
uitgewerkt voor het vergroten van de veiligheid vormt
een belangrijke uitdaging.”
(citaten uit Erkman en Beurskens, 2009).
Er zijn drie categoriën van deltanatuur:
1. oorspronkelijke deltanatuur die onder druk staat
2. ‘oude’ deltanatuur met perspectieven (niet onder druk)
3. ‘nieuwe’ deltanatuur als gevolg van de deltawerken
Nieuwe deltanatuur is onder andere zichtbaar in de Grevelingen:
hot spot voor visetende vogels, zeldzame orchideeën
Grevelingen: hot spot voor visetende vogels
Populatienetwerk van de harlekijnorchis rond Schouwen en Goeree rond de
Grevelingen
19

20
Opties voor de toekomst voor de
Zuidwestelijke Delta
1. Herstel van getij en morfodynamiek ‘in de oude glorie
• niet mogelijk bij handhaven veiligheid niet
mogelijk en voor herstel van de waterkwaliteit ook
niet nodig. Wel zijn er lokaal kansen (Haringvliet,
Voordelta)
2. De deltawateren kun je ecologisch robuust maken door
herstel van de uitwisseling tussen rivier en zee en het
verbinden van zeegatdynamiek met rivierdynamiek.
Gecontroleerde estuariene dynamiek is te herstellen
door:
• Sturen van morfodynamiek door gericht (grootschalig)
te suppleren en fixeren
• Zorgen voor gestuurde, met zeespiegelstijging mee
stijgende peilen en uitwisseling tussen deltawate-
ren
• Benutten van voedingsstoffen in polderwateren
voor impuls in verarmde deltawateren
(Grevelingen, Oosterschelde)
3. Gesloten delta met vaste (lage) peilen
• geen veerkracht, steeds kwetsbaardere deltawateren
en beheerintensief
Optie 2 is het meest kansrijk en vraagt maatwerk in combinatie
met zorgvuldig volgen van ecologisch herstel.
Figuur 3 Beschikbaarheid van zoet water voor de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden
3. Zoetwatervoorziening
De Deltawerken hebben de beschikbaarheid van zoet water
in delen van de Zuidwestelijke Delta sterk verbeterd. Figuur
3 toont de regionale waterbalansen voor de zomerperiode.
In de gebieden grenzend aan het het zoete Haringvliet, Hollandsch
Diep en Volkerak-Zoommeer kan zoet water uit het
hoofwatersysteem worden ingelaten voor het handhaven van
een hoog zomerpeil (groen: peilbeheer in) en voor het verdunnen
en afvoeren van de zoute kwel (rood: doorspoelen).
Het chloridegehalte in de sloot is daardoor zo laag, dat het
slootwater geschikt is om mee te beregenen. Dit maakt de
teelt van hoogrenderende gewassen mogelijk. Schouwen-Duiveland
illustreert de situatie die vóór de deltawerken ook in
de andere gebieden aanwezig was: de waterbalans is beperkt
tot het afvoeren van neerslagoverschot en zout kwelwater, er
is geen zoet aanvoerwater beschikbaar, het chloridegehalte
in de sloot is veel te hoog voor beregening, en er is dus op dit
eiland (en elders in Zeeland) alleen traditionele akkerbouw
mogelijk.
De komende decennia zullen het zout maken van het Volkerak-
Zoommeer en effecten van klimaatverandering de beschikbaarheid
van zoet water echter nadrukkelijk gaan beïnvloeden.
Daarnaast zal ook de vraag naar zoetwater toenemen
met de trend naar meer hoogrenderende, zoutgevoelige en
watervragende teelten. De verzilting zal toenemen. Het aanbod
van zoet water zal vaker lager zijn dan nu het geval is,
terwijl de vraag zal blijven stijgen. In de toekomst zullen in
de zomer vaker watertekorten optreden.

In de huidige situatie is de zoetwatervoorziening op alle
schaalniveau’s erg inefficiënt. Het zoetspoelen van de
Nieuwe Waterweg (minimaal 1000 m3/s afvoeren om regionale
inname van 40 m3/s mogelijk te maken, efficiëntie
= 4%) is hèt voorbeeld op nationaal niveau. In de regio,
bijvoorbeeld op Goeree-Overflakkee, moet voor o.a. het
verdunnen en afvoeren van de zoute kwel in de zomer zo’n
100 miljoen m3 water worden ingelaten om 5 miljoen m3
beregening mogelijk te maken (efficiëntie = 5%). Door een
zout Volkerak-Zoommeer, maar vooral door klimaateffecten
(bijv. 85% toename zoute kwel op Goeree-Overflakkee) zal
het steeds moeilijker worden de landbouwzoetwatervoorziening
op deze manier vol te houden. Er moet dus wat
gebeuren.
Er is (waarschijnlijk) een klimaatbestendige landbouwwatervoorziening
mogelijk, zowel bij een weerstandstrategie,
als bij een strategie van meebewegen (cf NWP).
Het voortzetten van de (huidige) weerstandstrategie van
verziltingsbestrijding in de toekomst is mogelijk, maar dat
moet, en kan, dan wel efficiënter. Er zijn dan flinke investeringen
nodig in zowel de nationale als de regionale
waterhuishoudkundige infrastructuur, inclusief allerlei innovaties.
Wanneer op alle schaalniveaus wordt ingezet op
efficiëntieverhoging ontstaat er speelruimte om klimaateffecten
op te vangen en om de regionale afhankelijkheid
van de aanvoer van water uit het hoofdwatersysteem
(HWS) te verminderen.
Waterbesparing bij de boer heeft bij deze strategie geen
prioriteit.
Er kan ook worden gekozen voor de strategie van meebewegen:
de verziltingsbestrijding wordt losgelaten; zout
wordt geaccomodeerd in en niet meer geweerd uit de Waterweg
(zoutindringing, externe verzilting) en/of ook niet
meer uit het regionale watersysteem (zoute kwel, interne
verzilting). Ook bij de keuze voor deze strategie zijn grote
investeringen nodig. Niet zozeer in de waterhuishoudkundige
infrastructuur (wateraanbod), maar in de landbouw
zelf (de watervraag). De landbouwwatervoorziening zal
worden losgekoppeld van de waterhuishouding van het
hoofdwatersysteem van rivieren en kanalen. Meebewegen
leidt tot ontkoppeling. Dat kan ruimtelijk zijn (verplaatsing
van teelten, ‘functie volgt peil’ of in dit geval: ‘functie
mijdt zout’). Maar wellicht ontwikkelt zich een tendens
(een markt) van vraag en aanbod van water via de waterketen
(private levering) in plaats van de huidige waterhuishouding
als publieke voorziening.
Waterbesparing bij de boer heeft bij deze strategie een
hoge prioriteit.
Omdat de ‘handelingsperspectieven’ van de twee strategieën
totaal verschillend zijn, is een hybride strategie binnen
één waterhuishoudkundige eenheid waarschijnlijk niet
verstandig; het levert meer ellende dan voordeel op (dubbele
kosten, half rendement).
De hoofdconclusie van de verkenning (de Vries et al., 2009)
is dan ook dat met gebiedsgericht maatwerk duidelijke keuzes
moeten worden gemaakt, waarbij wel de ruimtelijke samenhang
(rijk-regio en regio-regio) in het oog moet worden
gehouden. Zo zou een (gedeeltelijke) strategie van meebewegen
op nationaal niveau (zoutindringing Waterweg, geen
verhoogd peil IJsselmeer) goed samen kunnen gaan met een
weerstandstrategie in de regio die inzet op een grotere mate
van zelfvoorziening.
Referenties
• A. de Vries, J, Veraart, I. de Vries, G. Oude Essink,
GJ. Zwolsman, R. Creusen en H. Buijtenhek, 2009. Vraag
en aanbod van zoet water in de Zuidwestelijke Delta -
een verkenning, Rapport Programmabureau Kennis voor
Klimaat en Werkplaats Zuidwestelijke Delta,
Wageningen.
• Aylin Erkman & Koos Beurskens, 2009. Gespreksnotitie
thema Natuur en Waterkwaliteit. Programmabureau
Zuidwestelijke Delta
• Jeuken, M.C.J.L., Z.B. Wang, D. Keiller, 2008. Impact of
setbacks on the estuarine morphology. River, Coastal and
Estuarine Morphodynamics 2008: 1125-1132
• Jan Mulder, Sytze van Heteren, 2009. Gulzige geulen en
slinkende slikken in de Zuidwestelijke Delta, een geologisch
perspectief. Deltares rapport.
• Stroeken en van Winden, 2009. Oppolderen.
Terra Incognita en Bureau Stroming
• Jon Coosen, Loes de Jong en Hans van Pagee, 2009.
Deltaverbanden: waterhuishoudkundige samenhang en
interacties tussen projecten in de Zuidwestelijke Delta,
kansen voor synergie.
• Jan Mulder, Jelmer Cleveringa, Marcel taal, Bregje van
Weesenbreek en Frans Klijn, 2010. Sedimentperspectief
van de Zuidwestelijke Delta. Deltares rapport.
21

2. Lange termijn veiligheidsalternatieven Zuidwestelijke Delta
Team: Steef Buijs en Hans van Engen;
Tekst: Steef Buijs/ Hans van Engen
Uitgangsstelling
De veiligheidsvraag voor de Rijn-Maas-Scheldemonding spitst
zich in de toekomst toe op een samenloop van een piekafvoer
van de rivieren bij een langdurige zware storm, bij een
zeespiegel die de komende eeuw tot 1,5 m gestegen kan zijn.
Essentieel daarbij is de vraag of we uit kunnen gaan van een
systeem met open dan wel (semi)gesloten riviermondingen.
Voor de rivierafvoer van Rijn en Maas gaat het primair om de
vraag hoe om te gaan met het Haringvliet. In de huidige situatie
kan door het sluiten van de sluizen de zee buiten worden
gehouden.
In het eerste hoofdalternatief blijft dat zo; in het tweede
hoofdalternatief worden de sluizen verwijderd en krijgt de
rivier een vrije afvoer naar zee.
Voor de Westerschelde is vanuit Nederlands veiligheidsoogpunt
het doorvoeren van de noodzakelijke aanpassingen
(dijkverhoging) aan de zeespiegelstijging de beste oplossing
gelet op de zeer beperkte rivierafvoer van de Schelde, waardoor
tijdelijke berging in geval van stormvloed op zee niet
noodzakelijk is.
Eerste hoofdalternatief
Voor oplopende rivierwaterstanden achter de gesloten sluizen
is bergingsruimte nodig om te voorkomen dat waterstanden
hoger oplopen dan de dijken van het Haringvliet en de
ermee verbonden wateren aan kunnen. Voor de berging is de
vergrote Biesbosch beschikbaar, aangevuld met het Volkerak,
en mogelijk ook met het Grevelingen.
De zee kan ook binnendringen via de Nieuwe Waterweg. Die
kan ook worden afgesloten, maar de faalkans van de huidige
Maeslandtkering is een probleem. Het is ook nog de vraag
of - zelfs bij gesloten zeekeringen en maximale inzet van bergingsmogelijkheden
- alle dijken en buitendijkse bebouwde
gebieden in het Rijnmond- en Drechtstedengebied, hoog genoeg
zijn. Ingrediënten voor een oplossing hiervoor zijn:
• een tweede Maeslandtkering, met een gecombineerde
faalkans die wel klein genoeg is;
• vervangen van de Maeslandtkering door een (schut)sluis;
• verhogen van dijken en buitendijkse gebieden;
• aan de landzijde afsluitbaar maken van de verschillende
riviertakken.
Een keuze uit (combinaties van) deze ingrediënten levert
subvarianten op van het eerste hoofdalternatief dat, zoals
gezegd, wordt gekenmerkt door afsluitbaarheid van Haringvliet
en Nieuwe Waterweg (en het Hartelkanaal) en het benutten
van bergingsmogelijkheden in het Krammer-Volkerak
(en eventueel Grevelingen). Daarbij moet het probleem van
de faalkans van de Maeslandtkering nú worden aangepakt,
als een conditie waaraan moet zijn voldaan voor de verdere
ontwikkeling van de veiligheidsalternatieven.
Eerste hoofdalternatief
23

24
Tweede hoofdalternatief
Een tweede hoofdalternatief ontstaat door het Haringvliet
weer open te maken. Er zijn dan geen bergingsmogelijkheden
meer nodig (en ook niet mogelijk). Dit tweede hoofdalternatief
kan op twee manieren worden bezien: (1) als keuze ten
opzichte van het eerste hoofdalternatief, en (2) als onvermijdelijk
vervolg (en dus niet als keuze) op het eerste hoofdalternatief.
De eerste benaderingswijze speelt op relatief korte termijn en
betekent dat de noodzaak bergingsmogelijkheden te creëren
kan worden ingeruild voor de noodzaak de dijken aanmerkelijk
te versterken. De tweede gaat ervan uit dat op langere
termijn de bergingsmogelijkheden van Volkerak en Grevelingen
tekort zullen schieten, dat uitbreiding met berging op de
Oosterschelde praktisch niet mogelijk is (en dat er ook geen
andere alternatieven beschikbaar zijn), en dijkverzwaring in
combinatie met een open monding als enige overblijft.
Tweede hoofdalternatief
Welke van deze twee benaderingen de beste is, hangt af van
de (verwachte) ontwikkeling van de zeespiegelstijging en van
de toename van de rivierafvoeren. Gaan de ontwikkelingen
snel, dan kan de periode waarover investeringen in berging
kunnen worden uitgesmeerd zo kort worden dat direct kiezen
voor het tweede hoofdalternatief meer kosten-effectief is.
Gaat het langzaam, dan ligt de volgtijdelijkheid voor de hand:
eerst het eerste hoofdalternatief en vervolgens overschakelen
op het tweede.
Een open Haringvliet leidt tot hogere rivierstanden in het
Rijnmond-Drechtstedengebied dan een afsluitbaar Haringvliet.
Als antwoord hierop zijn dezelfde ingrediënten voorhanden
als in het eerste hoofdalternatief: aanpakken faalkans
Maeslandtkering, verhogen dijken en buitendijkse gebieden,
rivieren afsluitbaar maken. Aanpakken Maeslandtkering (toe-
voeging tweede kering of vervang kering door schutsluis) is
opnieuw een vaste conditie, terwijl de verhoging van dijken/
buitendijkse gebieden en de afsluitbaarheid van de rivieren
uitwisselbaar zijn.
In tegenstelling tot het eerste hoofdalternatief, waarin het
om betrekkelijk bescheiden verhoging van dijken en buitendijkse
gebieden gaat die kosten-effectiever is dan afsluitbaarheid
van rivieren, gaat het in het tweede hoofdalternatief
om zoveel verhoging, dat de rivierafsluitbaarheid het meest
kosten-effectief lijkt te worden. Maar sub-varianten op dit
punt vragen nog nader onderzoek voordat dit definitief kan
worden geconcludeerd.
Samenhang
De hoofdalternatieven voor het Haringvliet maken, in het geval
van het eerste hoofdalternatief, van de Nieuwe Waterweg,
de stadswateren van Rijnmond-Drechtsteden, het Haringvliet,
en Volkerak-Grevelingen vanuit veiligheidsoogpunt een
samenhangend geheel waarvan de onderdelen niet los van
elkaar kunnen worden bekeken.
In het geval van het tweede hoofdalternatief geldt dat Volkerak
en Grevelingen uit dit geheel kunnen worden losgemaakt,
en dat keuzemogelijkheden vanuit andere gezichtspunten
(waterkwaliteit, ecologie, recreatie, energie) ‘vrij’
zijn ten opzichte van het Haringvliet-Waterweg complex.
Daarvoor in de plaats komt een nieuwe dwingende relatie:
de dijkverhogingen die nodig zijn voor een open Haringvliet
reiken naar het oosten tot vér in het Rivierengebied.
Zoetwatervoorziening en scheepvaart
Voor de veiligheid maakt het geen verschil hoe de faalkans
van de Maeslandtkering wordt aangepakt (een tweede kering
of vervanging van de kering door een sluis). Voor de zoetwatervoorziening
en voor de scheepvaart maakt het wel verschil,
maar een keus die vanuit deze gezichtspunten wordt
gemaakt kan ten aanzien van het veiligheidsgezichtspunt als
‘vrij’ worden beschouwd.
Een tweede Maeslandtkering behoudt de openheid voor de
scheepvaart, maar lost het zoutindringingsprobleem niet
op. Voor een schutsluis geldt het omgekeerde: de toegankelijkheid
voor de scheepvaart blijft wel maar wordt fors bemoeilijkt,
terwijl de zoutindringing volledig wordt gestopt.
Wellicht kan de keus worden ontlopen door andere technieken
tegen de zoutindringing in te zetten: bellenschermen,
beweegbare kleppen, drempels. Drempels hebben overigens
ook scheepvaartconsequenties: kleinere schepen kunnen nog
steeds ongehinderd binnenkomen, maar voor grotere is de
toegang volledig geblokkeerd.

Stoppen van de zoutindringing via de Nieuwe Waterweg
maakt de huidige aanvoer van minimaal ca 1.000 m3/sec rivierwater
voor terugdringen van het zout overbodig. Dit water
kan dan naar het Haringvliet worden afgeleid, waar het in
het eerste veiligheidshoofdalternatief kan worden ingezet om
de zout-zoetgrens beneden de monding van het Spui te fixeren,
zonder dat daarvoor veelvuldig de ‘kier’ hoeft te worden
gesloten.
Naast de effecten van de aanpak van de faalkans van de
Maeslandtkering op de zoetwatervoorziening moet ook nog
worden gekeken naar de effecten van de veiligheidshoofdalternatieven
zelf. In het hoofdalternatief met een afsluitbaar
Haringvliet kan het zoetwatersysteem dat is uitgewerkt in het
Uitvoeringsprogramma worden gehandhaafd. Het moet wel
worden aangepast aan toenemende zoute kwel in de polders
van de Delta (onder invloed van de zeespiegelstijging).
In het hoofdalternatief met een open Haringvliet is het niet
langer mogelijk zoetwater in te nemen voor het havengebied
en het Westland via de route Spui-Bernisse-Brielse Meer. En
het is ook niet meer mogelijk om direct vanuit het Haringvliet
zoetwater in te nemen voor Goeree-Overflakkee. Er moet in
dit geval dus ofwel een geheel nieuw systeem worden ontworpen,
ofwel worden overgeschakeld op zelfvoorziening voor de
betrokken gebruikers. Dit zijn varianten met verstrekkende
gevolgen. De Biesbosch en de daar aanwezige zoetwaterspaarbekkens
kunnen in het tweede Hoofdalternatief waarschijnlijk
zoet blijven, maar ook dit onderdeel vraagt nader
onderzoek.
Oosterschelde en Westerschelde
Ten opzichte van de beide veiligheidshoofdalternatieven
voor het complex van wateren in het Rijnmond-Drechtstedengebied
en het noordelijk deel van de Delta, vormen de
veiligheidskeuzen voor de Oosterschelde en de Westerschelde
‘vrije’ kwesties die bovendien ook onderling niet dwingend
zijn gerelateerd.
Voor de Oosterschelde zijn er op lange termijn drie alternatieven:
(1) handhaving van de kering (met steeds de nodige
aanpassingen aan de zeespiegelstijging), (2) toevoegen van
nieuwe doorlaatopeningen aan de bestaande kering (weggraven
van Neeltje Jans), en (3) geheel verwijderen van de
kering. In alle gevallen is verzwaring van de dijken nodig,
maar in alternatief (2) meer dan (1), en in alternatief (3)
nog weer meer. Het zandhongerprobleem blijft bij (1) in volle
omvang bestaan. Bij (2) wordt het enigszins afgezwakt; bij
(3) kan de afzwakking substantieel zijn. We zouden hier nog
aan toe willen voegen dat er ook gedacht kan worden aan het
vergroten van het ‘kom’-volume van het bekken en aan het
aanvullen van zand door middel van kunstmatige suppleties
(met de openingsgrootte van de kering zijn dat de drie sturingsvariabelen).
In de toepassingen van deze alternatieven of combinaties
daarvan zit ook een veiligheidsargument: bij het in stand
houden van de slikken en platen in de Oosterschelde zal de
golfoploop bijvoorbeeld beduidend lager zijn dan bij een
geheel open watervlak. Vanuit de wens om mee te kunnen
groeien met de zeespiegelstijging is het van belang om een
adequaat antwoord te vinden op de vraag naar zand die het
huidige systeem kenmerkt.
Onze voorkeur gaat uit naar het onderzoeken van het alternatief
van het vergroten van de opening van de stormvloedkering
in combinatie met aanvullende zandsuppleties in het
systeem en de vergroting van de capaciteit van het waterbekken,
zodanig dat de zandhonger redelijkerwijs gestild kan
worden. Vooral het aspect van het vergroten van het bekken
is het meest voor de hand liggend in het tweede hoofdalternatief,
omdat hierbij delen van het Volkerak of Grevelingen
aan het systeem van de Oosterschelde kunnen worden toegevoegd,
zonder dat dit ten koste gaat van de bergingsopgave
ten behoeve van de rivierafvoer.
25

26
Voor de Westerschelde is er vanuit Nederlands veiligheidsoogpunt
geen reden iets anders te overwegen dan steeds
doorvoeren van de noodzakelijke aanpassingen aan de zeespiegelstijging.
Op de Nederlands-Belgische grens is het al
dan niet aanleggen van een stormvloedkering ten behoeve
van Antwerpen een keus die in België moet worden gemaakt.
Grote vraag is of een vierde verdieping ooit nog mogelijk (en
nodig) kan zijn zonder onaanvaardbare/onoplosbare gevolgen
voor de veiligheid van het Nederlandse (en Belgische?)
deel.
Dijken
In samenhang met keuzen voor dicht, afsluitbaar open, of
geheel open hanteren we drie soorten dijken:
• dijken klasse I die worden aangepast aan, en kunnen
meegroeien met de zeespiegelstijging en bestand worden
gemaakt tegen extreme waterhoogtes
• dijken klasse II die worden aangepast aan en kunnen
meegroeien met de zeespiegelstijging, maar worden afgeschermd
van extreme waterhoogtes
• dijken klasse III die niet (dwingend) hoeven te worden
aangepast aan de zeespiegelstijging
In de veiligheidshoofdalternatieven voor het noordelijk deel
houdt het Haringvliet in het ene geval klasse II dijken (als het
Haringvliet afsluitbaar blijft); in het andere geval krijgt het
klasse I dijken (als het Haringvliet open wordt).
De stadswateren in het Rijnmond-Drechtstedengebied houden
klasse II dijken als er geen afsluitbare keringen in de
rivieren komen; dat worden klasse III dijken als de rivieren
wel afsluitbaar worden gemaakt.
Wanneer in het Rijnmond-Drechtstedengebied dijkring 14
naar het zuiden wordt verlegd, moet de nieuwe ligging in samenhang
worden bezien met de aanpak van de noordelijke
Haringvlietdijk.
Volkerak en Grevelingen lijken in alle gevallen met klasse III
dijken toe te kunnen, mits zo hoog, dat de waterbergende
functie in geval van nood-berging van rivierwater is gegarandeerd.
Op dit punt is nader onderzoek nodig.
De Oosterschelde houdt klasse II dijken als de kering blijft
bestaan en krijgt klasse I dijken als de kering verdwijnt.
Het Veerse Meer houdt in alle gevallen klasse III dijken.
De Westerschelde houdt altijd klasse I dijken.
Uitgangssituatie veiligheid Veiligheid hoofdalternatief 1 Veiligheid hoofdalternatief 2

Implicaties voor andere aspecten in de delta
Dynamiek
Zijn de twee hoofdalternatieven vanuit een veiligheidsmotief
min of meer neutraal ten opzichte van elkaar,
vanuit andere perspectieven gaat onze voorkeur uit naar
het hoofdalternatief waarin het Haringvliet opengemaakt
wordt. Dat heeft te maken met het lonkend perspectief van
een levende delta waarin de estuariene dynamiek meer kansen
krijgt en invloed van de zee veel verder landinwaarts
beleefbaar wordt. Het bijzondere van dit hoofdalternatief
is dat de vier wezenlijke componenten die het begrip estuariene
dynamiek bepalen, in de meest dynamische vorm
gestalte kunnen krijgen: rivierdynamiek, getijdedynamiek,
zoutdynamiek en morfodynamiek. In al zijn facetten werkt
deze dynamiek over een kleine tachtig kilometer lengte in
het deltasysteem door. De Voordelta kan hierbij fungeren
als samenbindende schakel tussen de grote open systemen
van de Westerschelde en het Haringvliet-Hollands Diep-
Biesbosch. De ecologische potenties van een dergelijk systeem
zijn gigantisch; het is bovenden een robuust systeem
Uitgangssituatie dynamiek
Dynamiek hoofdalternatief 1 Dynamiek hoofdalternatief 2
dat in staat is om veranderingen in zich op te nemen. We
zien in het alternatief van een open Haringvliet ook een
avontuurlijker Delta ontstaan, waarbij de verschillende
karakteristieken van de grote wateren kleur kunnen geven
aan verschillende vormen van recreatief gebruik: ruigere
vormen in Haringvliet en Westerschelde tegenover meer
geborgen en vriendelijker milieus van Grevelingen, Volkerak
en bijvoorbeeld het Veerse Meer.
27

28
Infrastructuur en occupatie
Met het opheffen van de Haringvlietdam en daarmee ook
de N57 tussen Goeree en Voorne-Putten, wordt een belangrijke
infrastructurele noord-zuid verbinding doorsneden.
Het is de vraag of dat erg is en/of dat er naar een alternatieve
(brug)verbinding zou moeten worden gezocht.
In de nabije toekomst zien we al een accentverschuiving
naar de oostzijde van de Delta door de aanleg van de A4
bij de Albrandswaard en ter hoogte van Steenbergen. Het
afsluiten van de Haringvlietdam en N57 in hoofdalternatief
II zal deze ontwikkeling alleen maar versterken, waardoor
vooral voor de verstedelijkingsprogramma’s de grootste
potenties aan de oostzijde liggen. Tussen Rotterdam en
Antwerpen ligt dan een goed bereikbaar gebied, en juist
waar de infrastructuur ‘schampt’ aan de deltawateren en
de nieuwe programma’s voor dijkverzwaring liggen ons inziens
de grootste mogelijkheden. Concreet gaat het dan
om de zuidelijke delen van de Hoekse Waard, delen van het
West-Brabantse Zeekleigebied (Steenbergen, Dinteloord)
en Bergen op Zoom. Ook recreatieve ontwikkelingen kunnen
hierbij een grote rol spelen. In algemene zin geldt
daardoor dat de gebieden die nu in feite de achterkant van
de Delta vormen, straks de voorkant zijn. Het ruimtelijk
beeld dat hierbij ontstaat, is dat van een structuur waarbij
de groenblauwe vingers van de Delta vanuit het westen
naar het oosten doorsteken. En dat omgekeerd vanuit het
oosten, vanaf nieuwe verstedelijkingsas, meer rode vingers
langs de huidige oost-west infrastructuur van bijvoorbeeld
N59, N215, N286 en A58, ‘terug’ de Delta insteken.

Toekomstbeeld verstedelijking
Toekomstbeeld potenties oostflank Zuidwestelijke Delta
Toekomstbeeld infrastructuur
Toekomstbeeld recreatie
29

3. Alternatieven voor een ‘zo compleet mogelijk’
estuarien systeem
Team: Alphons van Winden (Stroming) en Leo van de Brand (Prov. Zeeland);
Tekst: Alphons van Winden.
Wat er speelt
Het ecologisch functioneren van de deltawateren laat te wensen
over. Naast het gegeven dat de Deltawerken uitstekend
hebben gewerkt om de veiligheid van de bevolking te vergroten,
wordt tegelijk breed onderkend dat deze ook ecologische
en daarmee economische schade met zich mee hebben
gebracht. Deze gebreken worden ook wel beschreven als de
‘weeffouten’ van de deltawerken. Op zich hoeft een foutje in
een groot weefwerk geen probleem te zijn, als de volgende
inslag maar weer het goede beeld laat zien en de weeffout
niet keer op keer herhaald wordt.
Welke mogelijkheden er zijn om het ecologisch functioneren
te verbeteren is door ons onderzocht in de hieronder beschreven
alternatieven. Vertrekpunt was de zoektocht naar een ‘zo
compleet mogelijk’ estuarien systeem. Zo is het omschreven
in het Plan van aanpak LT-verkenning ZW Delta. Uit deze
vraagstelling kunnen we opmaken dat het systeem nu blijkbaar
niet compleet is en dat er de wens is om het completer
te maken. Tegelijkertijd maakt de vraagstelling duidelijk dat
‘helemaal compleet’ niet tot de mogelijkheden behoort, anders
had de opgave wel ‘ontwikkel een compleet estuarien
systeem’ geheten. Onze ambitie was om op de schaal die er
blijkbaar voor de compleetheid van het systeem bestaat, op
zoek te gaan naar een alternatief zo dicht mogelijk bij compleet.
Wat is een estuarien systeem
Onder een estuarien systeem verstaan wij het grensgebied
tussen zee en rivier, waar het water van beide elkaar ontmoet
en mengt in de dagelijkse gang van het getij. Kernkwaliteiten
van het estuarium zijn:
• de grote dynamiek, zowel morfologisch (erosie en sedimentatie)
als hydrologisch (getij en stroming) als ook
maatschappelijk
• de geleidelijke overgangen van zoet naar zout en van
voedselrijk naar voedselarm
• de unieke landschappen die nergens anders voorkomen
(gorzen, platen, kreken, schelpenbanken etc).
Zo compleet mogelijk houdt in ieder geval in dat van deze
kwaliteiten er zoveel mogelijk een plek krijgen over een zo
groot mogelijke oppervlakte in de ZW Delta.
Nog enkele uitgangspunten
Tijdens het vaststellen van de alternatieven hebben we een
aantal uitgangspunten geformuleerd. Dit waren onderwerpen
waar we al discussiërend tegen aan liepen en die we als leidraad
bij het opstellen van de alternatieven hebben gebruikt:
• De natuurontwikkeling is gebaat bij een systeembenadering,
waarbij de gehele ZW Delta als een systeem wordt
gezien. Het estuariene systeem lijdt namelijk niet alleen
onder de compartimentering die door de aanleg van de
dammen en dijken is ontstaan, maar ook onder de compartimentering
in beheer en beleid, die samenhangt met
de strakke regelgeving. Dit gaat al snel ten koste van de
dynamiek van het systeem. Natuurdoelen moeten daarom
worden bepaald op het niveau van het hele systeem en
niet per zeearm of nog kleinere eenheid.
• Economische ontwikkeling inzetten als motor voor estuariene
dynamiek en vice versa. Zo kan de economie wat
betekenen voor de ecologie, maar tegelijkertijd zal de
ecologie de kwaliteiten van de Delta versterken, en daar
profiteert de economie dan weer van.
• Waar mogelijk veiligheid flexibel invullen. Ieder deelgebied
heeft nu dezelfde hoge veiligheidsnorm. Door in gebieden
aangepast te bouwen, of hoger te gaan wonen is
het mogelijk de normen voor die gebieden te verlagen.
• Estuariene dynamiek spreekt niet echt tot de verbeelding
van het grote publiek. Het is belangrijk om het besef over
het belang ervan (langzaam) te laten groeien. Dit is mogelijk
door de estuariene dynamiek via kleine stappen beleefbaar
te maken in de leefomgeving van de mensen.
• Zowel levende sporen van dynamische processen als relicten
zijn waardevol.
• Natuur zoveel mogelijk inzetten als bondgenoot om de
gevolgen van de klimaatverandering mee op te vangen
(klimaatbuffers). Natuurlijke processen inzetten waar het
kan en techniek alleen toepassen waar het niet anders
kan.
• De huidige problemen in het Volkerak-Zoommeer zijn al
eerder opgelost door het instellen van een zout meer met
beperkt getij.
31

32
De alternatieven
Bij het opstellen van de alternatieven hebben we per zeearm
de belangrijkste kwestie die er speelt opgepakt en daar vanuit
2 benaderingen een oplossing voor gezocht. In de eerste
staat het herstel van de dynamische omstandigheden voorop
en volgen daarop de functies die de Delta voor de maatschappij
vervult. In het andere alternatief zijn juist de functies leidend
en volgt de dynamiek.
Als we vanuit deze 2 invalshoeken de problematiek van de
verschillende zeearmen bekijken, dan zien we de volgende
mogelijkheden per bekken:
Dynamiek leidend
Functies leidend
Oosterschelde
Problematiek: verlies platen door enorm groot sedimenttekort,
dat door zeespiegelstijging alleen nog maar verder toeneemt.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): een Oosterschelde zonder
platen en gorzen is geen optie. De stormvloedkering zal
moeten worden verwijderd en de kom vergroot. De import van
zand vanuit zee zal zich dan herstellen en door de toegenomen
stroomsnelheden zal zand vanaf de bodem van de geulen
weer opgewerkt worden naar de platen. Het zandtekort zal er
niet helemaal door worden opgeheven, maar het is een heel
eind op de goede weg. De veiligheid langs de Oosterschelde is
in dit alternatief weer afhankelijk van de dijken.
Alternatief 2 (functies leidend): om verlies van al de platen
op termijn te voorkomen is suppletie van in ieder geval een
deel van de platen nodig. De overige laten we verdwijnen.
Verkend zal moeten worden hoe met de kleinste hoeveelheid
suppletie het maximale areaal aan platen beschermd kan
worden. Het gewenste natuurherstel zal binnendijks moeten
plaatsvinden, bv langs historische kreken. Deze kunnen via
doorlaatwerken met het estuarium worden verbonden.
Grevelingen
Problematiek: stratificatie van de waterkolom en voedselarmoede
door stagnatie.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): hebben we niet uitgewerkt.
Het is uiteraard mogelijk om de Brouwersdam geheel
of gedeeltelijk door te breken en het Grevelingen weer met
zee te verbinden, maar dit is een erg zwaar middel om de
heersende problematiek te bestrijden. Daarbij zou dat ten
koste gaan van de recreatieve ontwikkeling die de Grevelingen
de afgelopen decennia heeft doorgemaakt. Ook heeft zich
op de oevers van het Grevelingen bijzondere natuur ontwikkeld,
die past bij de zilte kwaliteiten van de delta.
Alternatief 2 (functies leidend): de recreatie en natuurontwikkeling
van de huidige situatie staan centraal. Door
beperkte toestroom van zeewater en enig getij kunnen de
problemen waarschijnlijk goeddeels worden opgelost. Daarbij
is het mogelijk om het zoete, voedselrijke polderwater vanuit
de sloten op Goeree-Overflakkee (deels) te spuien op het
Grevelingen (nu gaat dat naar het Haringvliet), waardoor de
voedselsituatie ook sterk zal verbeteren. Wat de toename van
het getij betreft moet er voor gewaakt worden dat daarmee
niet de zandhonger toe gaat nemen. Er zal gezocht moeten
worden naar het optimum tussen waterbeweging, voedseluitwisseling
en zo weinig mogelijk erosie.

Haringvliet
Problematiek: de afvoer van rivierwater komt in het gedrang bij
een verder stijgende zeespiegel.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): het Haringvliet wordt omgebouwd
tot een open rivierarm, zonder (stormvloed)kering
en met klimaatdijken langs de oevers. Een deel van het land
is buitendijks gelegd om ruimte te bieden aan water tijdens
stormvloed en om sedimentatie en ophoging van de oevers
mogelijk te maken. Het zeewater en het getij kunnen onbeperkt
het Haringvliet weer indringen. Hiermee ontstaat in het
Haringvliet een ononderbroken gradiënt van de rivier naar de
zee met (zoetwater)getij in de Biesbosch en een brakwaterzone
nabij Tiengemeten. Om dit mogelijk te maken zal behalve
aanpassing van het Haringvliet ook de zoetwatervoorziening
van Zuid Holland (Haven Rijnmond, Groene Hart, Delfland e.o.)
moeten worden aangepast.
Alternatief 2 (functies leidend): het Haringvliet behoudt zijn
huidige kering om de veiligheid te garanderen. De kier (of iets
meer) functioneert om een brakwaterzone te realiseren. Overtollig
rivierwater wordt tijdens extreme situaties geborgen op
de noordelijke armen van de Zeeuwse Delta. Volkerak en Grevelingen
worden daartoe ingericht en de dijken van deze wateren
en het Haringvliet zelf worden daarvoor aangepast.
Nieuwe Waterweg
Problematiek: met de verder stijgende zeespiegel, zal de Maeslandkering
steeds vaker dicht moeten, waardoor van een open
haven geen sprake meer is.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): deze meest noordelijke
zeearm van de ZW Delta is nu nog open (op extreme situaties
na). Met name langs de Oude Maas zijn er op beperkte schaal
zoetwatergetijdengebieden die hiervan profiteren. Vergroting
van het areaal is wenselijk om de intergetijdenzone beter tot
zijn recht te laten komen (veel gebieden zijn in het verleden
opgehoogd met havenslib). Zo lang mogelijk open houden van
de huidige open verbinding is vanuit dit alternatief wenselijk.
Alternatief 2 (functies leidend): om de veiligheid te garanderen
zal de Maeslandkering steeds vaker dicht moeten en zullen
aparte keringen in Spui, Merwede, Dordtse Kil en Lek moeten
worden aangelegd. Om de haven bereikbaar te houden zal deze
zeewaarts moeten verplaatsen, of de Maeslandkering zal verder
stroomopwaarts moeten worden verplaatst. Een andere variant
van dit alternatief is het substantieel ophogen van alle dijken
langs de Benedenrivieren om de stijgende zeespiegel op die
manier bij te houden.
Westerschelde
Problematiek: door het herhaaldelijk uitbaggeren van de
Scheepvaartgeul is de sedimentbalans van de Westerschelde
verstoord. Het getij dringt met steeds hogere waterstanden verder
in het estuarium door, wat de veiligheid op de proef stelt.
Daarmee dreigt het huidige twee-geulensysteem om te slaan in
een één-geulsysteem.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): herstel van sedimentbalans
door te stoppen met baggeren en de scheepvaart beperkingen
op te leggen (kleinere schepen of laden en lossen in
havens die meer richting zee zijn gelegen). In beperkte mate
zijn ontpolderingen nodig in het oostelijk deel van het estuarium,
zodat de komberging balans tussen de grootte van de
kom en het getijvolume wordt hersteld. Met dijken wordt de
veiligheid gerealiseerd.
Alternatief 2 (functies leidend): de scheepvaart blijft toenemen.
De sedimentbalans mag niet verder verstoord worden,
moet zelfs hersteld worden. Daarom moet er op uitgebreide
schaal ontpolderd worden om de balans tussen kom
en getijdenvolume te herstellen. Vanwege de stijgende zeespiegel
is op termijn nabij Antwerpen een Measlandachtige
kering nodig.
Volkerak
Problematiek: (NB vertrekpunt was dat de blauwalgenproblematiek
al was opgelost) Dit gebied mist een eigen karakter en
imago. Het is vooral een doorgangsgebied tussen het Benedenrivierengebied
en de ZW-Delta, zonder eigen identiteit.
Alternatief 1 (dynamiek leidend): koppelen aan de Oosterschelde.
Door het verwijderen van de Philipsdam wordt het
Volkerak weer een onderdeel van het dynamische Oosterscheldesysteem.
Alternatief 2 (functies leidend): koppelen aan de Grevelingen.
Door het verwijderen van de Grevelingendam kan het
Volkerak een onderdeel worden van het meer statisch ingerichte
Grevelingensysteem.
In beide alternatieven kan via het Volkerak een (beperkte)
hoeveelheid zoet nutriëntenrijk Rijnwater naar Oosterschelde
en evt Grevelingen worden gestuurd. Hierdoor kan zich in het
Volkerak een kleine brakwaterzone instellen.
33

34
Samengevat
In de volgende twee alternatieve denkrichtingen worden de
koersen voor de verschillende zeearmen samengevoegd.
Alternatief 1 (dynamiek leidend)
• De Westerschelde is open en blijft open. De veiligheid
wordt geregeld via dijken. Het blijft een belangrijke
scheepvaartverbinding, maar voor kleinere schepen. Er
wordt gezocht naar een manier om de balans tussen kom
en getijdevolume te herstellen door niet meer te baggeren
en enige mate te ontpolderen.
• DeOosterscheldeisheropend,destormvloedkeringisverwijderd
en het getij heeft weer toegang. De sedimentbalans
is grotendeels hersteld. De veiligheid wordt geregeld
via dijken. Het Volkerak staat in open verbinding met de
Oosterschelde. Hierdoor is de kom van de Oosterschelde
weer bijna op het historische niveau. Alleen het Markizaat
en het Zoommeer zijn nog bedijkte zoutwatermeren.
Via Volkerak dringt een zekere hoeveelheid zoet nutriëntenrijk
rivierwater door tot in de Oosterschelde, wat de
schelpdierproductie ten goede komt.
Toekomstbeeld 1: dynamiek beleid
• Het Grevelingen is ingericht als zout watermeer met een
beperkte opening naar de zee. Er is enig getij en uitwisseling
van water met zee. Vanuit de eilanden wordt zoet,
nutriëntenrijk polderwater aangevoerd. De Grevelingendam
blijft bestaan.
• Het Haringvliet is geheel open naar zee en er is een open
riviermonding. Klimaatdijken zorgen voor de veiligheid,
in combinatie met een breed voorland, waar ruimte is om
het water van stormvloeden te bergen. Klei vanuit de rivieren
en de zee bezinkt op het voorland langs de oevers,
waardoor dit langzaam meegroeit met de stijgende zeespiegel.
• De Nieuwe Waterweg is open, in de Nieuwe Maas, Beneden-Merwede
en bij Dordrecht ligt een stormvloedkering.
De Oude Maas, Spui en Dordtse Kil zijn open, met verhoogde
dijken, en staan in verbinding met het Haringvliet.

Alternatief 2 (functies leidend)
• De Westerschelde wordt verder uitgediept, maar in combinatie
met ontpolderingen om de balans tussen komvolume
en getijdenvolume op orde te houden.
• In de Oosterschelde zorgt de Stormvloedkering voor de
veiligheid. Het verlies aan platen wordt beperkt gehouden
door op uitgekiende plekken te suppleren. Daarnaast
wordt er meer natuur binnendijks aangelegd. Via Volkerak-Zoommeer
wordt een beperkte hoeveelheid nutrientenrijk
water aangevoerd dat met name in de kom van
de Oosterschelde terecht komt.
• Het Grevelingen is (evenals in de vorige variant) ingericht
als zoutwatermeer met een beperkte opening naar de zee.
Er is enig getij en uitwisseling van water met zee. Vanuit
de eilanden wordt zoet, nutriëntenrijk polderwater aangevoerd.
De Grevelingendam is opgeruimd en het Volkerak
staat in open verbinding met de Grevelingen, zodat een
groot zoutwatermeer ontstaat met volop kansen voor de
Toekomstbeeld 1: functies / gebruik leidend
recreatie. In (zeldzame) situaties met extreem hoogwater
in het Benedenrivierengebied doet het gecombineerde
meer dienst als noodberging. Het gebied wordt hiertoe
ingericht en de dijken en dammen zijn er voor aangepast.
• In het Haringvliet is de zeekering beperkt open (de Kier)
ten behoeve van de natuur. De kering blijft een belangrijke
rol spelen voor de veiligheid tegen de invloed vanuit
zee. Overtollig rivierwater wordt zonodig tijdelijk in de ZW
Delta geborgen.
• In de Nieuwe Waterweg blijft de Maeslandkering dienst
doen. Om niet alle dijken op te hoeven hogen zijn in Beneden-Merwede,
Spui, Dordtse Kil en Lek stormvloedkeringen
aangelegd die dicht gaan als er extreem hoogwater
op de rivier dreigt. Bij een stijgende zeespiegel zal die
situatie steeds vaker voorkomen, waardoor de haven meer
en meer afgesloten raakt van zee. Het stroomopwaarts
verplaatsen van de Maeslandkering is dan een mogelijkheid
om de haven open te houden.
35

4. De Zuidwestelijke Delta als ‘port’ en poort
Team: Enno Zuidema
De wandelende haven
Havens in de Delta hebben verschillende strategieën om te
overleven, om de dynamiek van de Delta het hoofd te bieden.
Met hun strategieën tonen de havens en havensteden
zich overlevingskunstenaars. Shanghai, maar ook New York,
plaatsten net als Rotterdam de echt grote havengebieden ver
uit de stad en weg van de oorspronkelijke havens.
In de Zuidwestelijke Delta breidt de Rotterdamse haven zich
uit naar zee, teneinde diepe zeehavens dichtbij grote dieptes
op zee te brengen en nieuwe grote op- en overslaggebieden
te maken. De Maasvlakte 1 en 2 zijn hiervan het gevolg. De
Antwerpse haven is van oudsher een stukgoed haven aan de
rivier in de stad. Ook hier zijn forse chemische productie, andere
productiegebieden en inmiddels ook nieuwe containerhavens
in nieuwe complexen toegevoegd aan de havens die
ooit langs de rivier lagen. De Antwerpse haven is beperkt in
Diep vaarwater als ‘port en poort
zijn ruimtelijke mogelijkheden vanwege haar ligging tegen de
grens met Nederland en de nabijgelegen natuurgebieden. En
er speelt nog iets: Antwerpen kan door deze ligging de uitbreiding
naar de wateren met grote diepte niet maken, waar
andere havens dat wel doen. Het leidt ertoe dat de Antwerpse
haven gesteund wordt middels het steeds verder verdiepen
van de Westerschelde, zodat ook steeds grotere schepen
steeds verder in de Delta kunnen binnenkomen.
De Zuidwestelijke Delta kent twee havens die wat betreft hun
groeistrategie (diepgang en uitbreiding haven) een tegengestelde
koers lijken te bewandelen, terwijl zij beide in dezelfde
Delta liggen. De vraag is hoelang de strategie van de
Antwerpse haven volgehouden kan worden: hoe lang kan de
Westerschelde uitgediept blijven worden? Hoe lang kunnen
transport van olie en chemicaliën door de natuurrijke delta?
37

38
Koers op 2100
In de studie naar ‘infrastructuur, havens, transport en logistiek’
bestaat het gekozen startpunt voor de lange termijn
(2050 – 2100) uit een open verbinding van de rivieren met
de zee via het Haringvliet. Dit heeft als direct gevolg dat de
steden in de Rijnmond en Drechtsteden veilig gesteld moeten
worden. Klimaatdijken en stormvloedkeringen houden het
overstromingsrisico in die gebieden op 1:10.000. In gebieden
die, zoals de steden en kernen in West-Brabant, hoog genoeg
liggen, zijn geen grote aanpassingen nodig.
De diepgang en grootte van schepen blijft toenemen. De
haven van Antwerpen zal niet nog grotere doorvaartdieptes
kunnen krijgen. De haven van Rotterdam kan dat wel, door
de ligging ‘in’ zee. De haven van Antwerpen blijft een sterke
haven, chemie en stukgoed blijven aanwezig. De all-round
toegankelijkheid van Antwerpen voor de grootste schepen
staat wel onder druk.
Lange termijn optie open Haringvliet: veiligheid Rijnmond-Drechtsteden
als kwestie
Optie 2100: Randstad, Brabantse en Vlaamse steden beveiligd
door klimaatdijken
Dit vraagt om een fundamentele keuze:
WESTWAARTS: moet Antwerpen nieuwe overslagterminals
westelijk van Antwerpen ontwikkelen teneinde zeehaven voor
de grootste schepen te blijven? Het beeld dat hier ontstaat
is dat van een havenzeearm: bij Zeebrugge, Vlissingen of Terneuzen
ontwikkelt Antwerpen een zeehaven met grote diepgang,
inclusief binnenvaarttoegang, spoor, buistransport en
snelweg. Die zeehaven werkt als één haven samen met de
haven van Antwerpen.
OP EIGEN KRACHT: of moet Antwerpen consolideren en blijven
doen waar zij goed in is binnen de grenzen die door de omgeving
worden gedicteerd? In dit geval functioneert Antwerpen
in een Europese havenregio met Rotterdam, Zeebrugge, Vlissingen
en Gent, waarbij iedere haven zijn eigen deel van de
markt bedient.
Deze twee opties waren onderwerp van onderzoek, waarbij
steeds de vraag centraal stond: welke effecten hebben verschillende
toekomstbeelden op het gebruik van de Zuidwestelijke
Delta? Constanten binnen deze keuze zijn dat de Westerschelde
poort en ‘port’ blijft.
Optie: westwaartse gang van de grote havencomplexen
Optie: nieuwe vaarwegen over en langs de eilanden

Beweging tussen havens
Havens werken nu al veel samen, soms onder dezelfde vlag,
soms als concurrenten die beter samen kunnen optrekken om
elkaar en de combinatie sterker te maken in de wereld. Op
de langere termijn zullen de Vlaamse en Nederlandse havens
verregaand samenwerken. Dat levert veel transport op van
goederen tussen de havens. Die transporten moeten snel en
efficiënt verlopen. Tijdverlies door sluizen en files is tot een
minimum te beperken. In 2050 – 2100 zal een veel groter
deel van het transport per schip of spoor gaan dan nu het
geval is.
In het geval dat de haven van Antwerpen een westelijke dependance
zal krijgen zijn nieuwe routes voor transport met
binnenvaart en spoor nodig: in dat geval zal de bestaande
Rijn-Schelde verbinding via de Krammer–Volkeraksluizen een
westelijk alternatief moeten krijgen. Bij rustig weer kan binnenvaart
als alternatief langs de kust naar Rotterdam en vice
versa. Een route ‘binnendoor’ kan gaan via het Kanaal door
Walcheren; als alternatief is een kanaal Hansweert – Wemeldinge
denkbaar. De route gaat dan verder via het Mastgat tussen
Duiveland en Tholen waarna de route vervolgd kan worden
via de Krammer-Volkerak naar de Rijn of via een nieuw te
maken kanaal door Goeree-Overflakkee naar het Haringvliet,
en dan langs de Bernisse naar het Hartelkanaal in de haven
van Rotterdam.
Deze binnenvaartroute kan, met name in het deel van het Haringvliet
naar de Rotterdamse haven, gecombineerd worden
met een klimaatdijk aan de oostzijde van het kanaal. Hierdoor
hoeft niet tweemaal de stormvloedkering / klimaatdijk
te worden gekruist en wordt tijdwinst geboekt.
Voor de spoorverbindingen geldt dat al verschillende spoorverbindingen
gereed zijn die een optie Westwaarts kunnen
faciliteren. Dan zijn aanpassingen of uitbreidingen van het
spoornet gewenst ter plaatse van de Drechtsteden in de vorm
van de verbinding Antwerpen – Betuweroute en bij Vlissingen
– Sloe, in de vorm van een goederenspoor in een tunnel door
de Westerschelde naar Terneuzen – Zeebrugge – Gent.
Voor het wegverkeer zal de A4/A12 van Rotterdam naar Antwerpen
de westelijke variant vormen van de huidige verbinding
via de A16/E19.
Veiligheid steden Zuid-Holland
De verbinding tussen de havens van Antwerpen en Rotterdam
kruist altijd de huidige dijkring 14. Daarom ook is deze van
belang in dit onderzoek. De dijkring 14 zal op voldoende niveau
moeten worden gebracht om het risico te beperken tot
1:10.000. Het westelijke deel van de Haven van Rotterdam
ligt buiten de dijkring, de eilanden en Dordrecht en Rotterdam
liggen er binnen.
De veiligheid van Rijnmond en de Drechtsteden staat buiten
kijf, maar de dijkring kan op verschillende manieren versterkt
worden.
Voor de Drechtsteden speelt de optie van een klimaatdijk een
rol, gecombineerd met een directe verbinding van de spoorlijn
Rotterdam – Antwerpen met de Betuweroute. En dan is
ook de vraag waar de klimaatdijk moet liggen: op de plek van
de huidige rivierdijk, of net buiten de bestaande wijken van
Dordrecht waardoor ruimte voor de rivier wordt gegeven op
het Eiland van Dordrecht, of juist door Dordrecht langs het
tracé van de N3. De Hoeksche Waard ligt geheel binnen de
dijkring.
Voorne-Putten: hier zou de dijkring ruim of beperkt kunnen
worden ingezet. De ruime tracering van de dijkring betreft de
huidige dijken langs Haringvliet, duinen en Brielse Maas. De
beperkte tracering voert langs de mogelijk nieuwe binnenvaartroute
waarvan aan de oostzijde een nieuwe klimaatdijk
ligt.
Optie: combinatie klimaatdijken – infrastructuur langs de Randstad
39

40
Twee voorzetten voor 2050
Het ontwerpend onderzoek in de workshop leidde tot de volgende
twee integrale alternatieven: ‘Naar zee!’ en ‘Op eigen
kracht’.
Voorzet I: ‘Naar zee!’
De westelijke ligging van de uitbreiding van de haven van Antwerpen
leidt tot een nieuwe binnenvaartroute door de Zuidwestelijke
Delta tot in de Haven van Rotterdam. Deze route
voert na enkele nieuwe doorsteken door Goeree-Overflakkee
en Voorne-Putten.
Het Schelde Rijnkanaal bij Bergen op Zoom komt in de kom
van het Markiezaatsmeer die verbonden wordt met de Oosterschelde.
Een nieuwe spoorboog tussen het spoor Antwerpen-
Rotterdam en de Betuweroute ligt in de Drechtsteden in een
klimaatdijk naast de N3. Deze sluit aan op stormvloedkeringen
in de Dordtse Kil en de Beneden-Merwede.
Indien het havengebied van Zeebrugge en Terneuzen ook verder
ontwikkelen als uitbreiding van Antwerpen, is een nieuwe
Optie 2050: ‘Naar Zee’
spoorverbinding vanuit Sloe onder de Westerschelde door een
optie om de havengebieden met elkaar te verbinden.
Als gevolg van de nieuwe dynamiek van de havenuitbreiding
ontstaat er waarschijnlijk ook meer druk op de provinciale
wegen door de Delta en daarmee op de ruimte tussen de toeristische
(duin)koppen van de Delta aan zee en de voet van
de Delta op het vaste land. In die tussenruimte kunnen plaatsen
als Zierikzee, Goes en Wemeldinge zich juist richting het
water ontwikkelen. Nieuwe woonmilieus zullen in dorpen en
steden leiden tot een bescheiden schaalsprong die tegelijk op
moeten gaan met het ontwikkelen van een verbeterde verbinding
met het water – een landschappelijke schaalsprong. Het
provinciale wegennet over de eilanden wordt via een nieuwe
brug over het Haringvliet gekoppeld met de Rotterdamse regio.
De weg ligt langs de nieuwe binnenvaartroute in of op
een klimaatdijk.
De Zuidwestelijke Delta wordt een gewild woongebied voor de
Euregio Antwerpen - Rotterdam.

Voorzet II: ‘Op eigen kracht’
Antwerpen blijft een sterke haven en zoekt samenwerking
met Rotterdam voor de afhandeling van de meest grote schepen.
De regio’s en havens versterken de verbindingen tussen
de twee havens en steden, middels een nieuwe A12 / A4 route
vanuit de haven van Antwerpen naar die van Rotterdam. Het
Schelde Rijnkanaal blijft van groot belang voor een efficiënte
verbinding over water tussen de havens en tussen Antwerpen
en de Rijn.
De druk op de ruimte tussen Antwerpen en Rotterdam ligt met
name in de zone Willemstad – Bergen op Zoom – Antwerpen.
Door hier een landschappelijke kwaliteitssprong te maken
middels het koppelen van de vroegere waterlopen vanuit
de bekkens van de Delta het land in, ontstaat een natuurrijk
en recreatief aantrekkelijk gebied dat zich verder kan ontwikkelen
als interessante woonregio op de overgang van Delta
naar zand.
Optie 2050 ‘Consolideren’
De waterveiligheid wordt in deze voorzet via een ruime
dijkring gewaarborgd: ten zuiden van Dordrecht beschermt
een nieuwe deltadijk de hele stad en sluit aan bij de stuwen/
stormvloedkeringen in de Dordtse Kil en de Beneden-Merwede.
De dijk ligt rond de Hoeksche Waard en Voorne-Putten.
41

5. Vasthouden en loslaten
Team: Boris Hocks en Judith Bax
Wat houd je vast en wat laat je los, vooruitkijkend naar de
Zuidwestelijke Delta in 2100?
Onze stelling is dat juist de steden en dorpen – als economische
en culturele brandpunten – hèt vaste gegeven zijn
en daarmee een houvast bieden voor de toekomstige ontwikkeling
van de Delta. Vanuit dit statement positioneren wij
de Delta als groenblauw hart van een Nederlands-Vlaamse
metropolitane regio met zo’n drie miljoen mensen en het
grootste (gecombineerde) havencomplex ter wereld. Het deltagebied
kan voor deze regio in de toekomst verschillende
betekenissen krijgen.
Visie
Omgekeerde lagenbenadering
Historische kaarten tonen de dynamiek van de Zuidwestelijke
Delta: van oorsprong door de natuur, en in de loop van de tijd
steeds meer door de mens gevormd. De steden in en rondom
de Delta zijn door de eeuwen heen op dezelfde plek blijven
liggen. Ze zijn weliswaar gegroeid en veranderd, maar met de
ontwikkeling van mensen, economisch kapitaal en cultureel
erfgoed zijn de steden alleen maar meer vast komen te liggen
op hun plek.
De typisch Nederlandse lagenbenadering waarin de onderlaag
van bodem en water een basis vormt voor de netwerklaag en
de occupatielaag wordt zo omgekeerd. De steden van de Delta
zijn te zien als statische pinnen uit de occupatielaag waaronder
de dynamische bodem- en waterlaag zijn vorm zoekt.
Delta verandert, steden blijven op hun plaats
Groenblauw hart van de bandstad
Het estuarium, de eilanden en de kusten in de Zuidwestelijke
Delta worden omringd door een stedelijke band. De Delta als
‘groenblauw hart’ en de omliggende Hollands – Vlaamse stedenring
contrasteren met elkaar en zijn daarom tegelijkertijd
een samenhangend geheel. Aan de ene kant bevinden zich
de economische functies, transportcorridors en het stedelijk
gebied van de ring. Daar tegenover staat het groenblauwe
hart als gebied met een eigen kwaliteit en tal van recreatieve
functies voor de Nederlandse en Belgische stedelingen
eromheen.
Een stedenconglomeraat rondom een groenblauw hart
Perspectieven
Waterbassin
In een toekomst waarin zeespiegelstijging en verhoogde rivierafvoeren
een plaats zullen moeten krijgen is een revisie
van ons streng gecontroleerde watersysteem onvermijdelijk.
De doorlaatcapaciteit van rivieren zal niet voldoende zijn en
meerdere dijktracés zijn te laag. Verschillende van onze deltawerken
zullen misschien niet meer aan de eisen voldoen.
Het strakke regime van de Nederlandse waterdefensie zal in
de toekomst moeilijk voor de gehele Delta houdbaar zijn. Ook
hier kan het contrast gezocht worden: bescherm de cruciale
delen (de stedenring) en laat het groenblauwe hart floreren
in zijn primaire functie als rivierdelta. Bij het beschermen van
de stedenring gebruiken we de modernste dijken in combinatie
met natuurlijke hoogtes zoals de Brabantse wal. Door
43

44
delen van het estuarium en een aantal van de eilanden zoals
Goeree en Schouwen-Duiveland ‘los te laten’ krijgen zowel de
Delta, als rivierafvoer, als de ecologische ontwikkeling meer
ruimte. Dit betekent niet dat deze eilanden verdrinken, maar
dat de dynamiek in deze gebieden groter wordt.
Het uitdiepen van de Westerschelde zal op de lange termijn
waarschijnlijk niet houdbaar zijn, waardoor de haven van
Antwerpen zijn mainportfunctie zal verliezen. Door de havenfuncties
naar Zeebrugge te verhuizen blijft de economische
kracht binnen de stedenring. Antwerpen wordt dan een binnenvaartknooppunt.
Dynamiek in het noordelijk deel van de Delta Het groenblauwe hart als voedselschuur
Voedselschuur en energiefabriek
Het verbinden van de Delta aan de stedenring biedt veel kansen.
In het licht van een terugvallende globalisering als gevolg
van de economische crisis en globale klimaatverandering is
het interessant om te kijken of deze koppeling verder uitgebuit
kan worden. Is het mogelijk om (gedeeltelijk) regionaal
zelfvoorzienend te worden? Ten eerste is het interessant
te onderzoeken wat toekomstige mogelijkheden zijn op het
gebied van voedselproductie. Wat zijn de mogelijkheden van
voedsel verbouw en kweek op land en water?
Daarnaast kan er onderzocht worden in hoeverre de regio op
het gebied van energievoorziening zelfstandig kan worden.
Kunnen we de Delta en voordelta gebruiken om duurzame
energie te produceren? Wat kunnen we met wind en water, de
twee voornaamste natuurlijke krachten van de delta? Windmolens
passen bij de maat en schaal van het deltalandschap.
Ze kunnen op land gebruikt worden om lange lijnen (wegen,
dammen, waterwegen) en contouren van eilanden te accentueren.
De voordelta biedt ruimte voor windmolenparken in
zee. Met behulp van moderne technologieën, zoals het gebruik
van restwarmte, kunnen de diverse havens in het gebied
qua energie zelfvoorzienend worden.
Het groenblauwe hart als energielandschap

Natuurpark
Het ‘vrijgelaten’ gedeelte van het estuarium kan een nieuwe
ecologische waarde krijgen. Als aanvulling op de huidige vogelrichtlijngebieden
in de Delta zal het gebied een aanzienlijke
stepping stone worden in het internationale ecologische
systeem. Diverse vogels en vissoorten zullen het gebied als
habitat vinden of als tijdelijk onderkomen naar andere habitatgebieden
over de wereld.
De verruiging van de Zeeuwse eilanden vraagt om aanpassing
van lokale dorpen en steden. De estuariene dynamiek en
‘vergroening’ van het landschap scheppen kansen voor een
nieuwe oriëntatie van de dorpen en steden. Hierin spelen wa-
Het noordelijk deel van de Delta als natuurcomplex
Het groenblauwe hart als recreatiepark
ter en groen een belangrijke rol. De mogelijkheid van een
overstroming vraagt om adaptieve maatregelen voor nieuwe
ontwikkelingen. Op die manier kan deze regio een proeftuin
zijn voor de rest van Nederland - waar de problematiek van
overstromingen zich ook zal aandienen in de toekomst.
Recreatiepark
Momenteel wordt de Delta al veel gebruikt voor waterrecreatieve
activiteiten. De groei naar een natuurlijker estuarium
zal eraan kunnen bijdragen dat de eilanden en watergeulen
ook op het gebied van recreatie het hart van de metropolitane
regio wordt. Door de bereikbaarheid te vergroten en
voorzieningen toe te voegen kan het gebied een echt recreatief
hart worden.
Tot slot
Deze schetsoefening geeft geen vastomlijnd toekomstbeeld.
Wel biedt het een blik op mogelijke ontwikkelingsrichtingen
van het deltagebied vanuit het perspectief van de stad, het
domein van de mens. De Delta als groenblauw hart van een
Nederlands-Vlaamse Bandstad kun je zien als denkmodel. Met
dit denkmodel kunnen de toekomstige gebruiksmogelijkheden
van de Delta en de relaties tussen de Delta en het omliggende
gebied verder doordacht worden.
Oefenen met combinaties in toekomstbeelden
45

6. Verschillende kwaliteiten in de contactzones land-water
Team: Pieter Schengenga en Ronald Kramps
Context: Onzekerheid
Twijfel en onzekerheid ten aanzien van de werking van het
watersysteem
De context waarbinnen de planvorming rond de Zuidwestelijke
Delta plaatsvindt is fundamenteel anders dan ten tijde
van de Deltawerken. In vergelijking met nu lijkt het of ingrijpende
beslissingen met betrekking tot de Deltawerken
gemakkelijker tot stand kwamen, met minder twijfel over de
werking van het systeem. Dit komt natuurlijk door de urgentie
om de veiligheid snel op orde te krijgen na ’53, maar ook
door een sterk geloof in techniek en de maakbaarheid van
het systeem.
In discussies die nu plaatsvinden over de toekomst van de
Delta stellen de deskundigen zich bescheidener op. Twijfel,
onzekerheid en gebrek aan kennis worden openlijk uitgesproken:
hoe zit het nou precies met die zandhonger en hoe is de
sedimentbalans te beïnvloeden? Heeft het systeem behoefte
aan extra nutriënten, en zo ja, hoeveel/ waar/ wanneer? We
zitten nog maar midden in het proces om het systeem te begrijpen,
laat staan dat er nu al één ultieme oplossing gepresenteerd
kan worden.
De onzekerheid blijft. Naar mate we meer weten zullen ook
weer nieuwe vragen opdoemen. Dit betekent:
• dat er voor de lange termijn niet met één, maar met meerdere
toekomstbeelden / perspectieven gewerkt moet worden.
• dat er, anders dan ten tijde van de Deltawerken, in kleinere
stappen naar toe gewerkt wordt.
• dat er meer ruimte zal moeten komen voor langdurige experimenten
om het systeem beter te begrijpen.
• dat flexibiliteit nodig is!
Onzekere economische ontwikkeling
De economie staat er anders voor dan een aantal jaar geleden.
Het is niet duidelijk wanneer en hoe deze zich zal herstellen
in de komende jaren. Op de langere termijn speelt
de kwestie van de bevolkingsontwikkeling. Het is niet langer
vanzelfsprekend dat overal altijd sprake is van groei. Diverse
regio’s hebben nu al met krimp te maken. De onzekerheid
hierover vraagt om een andere strategie ten aanzien van de
ruimtelijke ontwikkeling. In plaats van om ‘grote aantallen’
zou het veel meer moeten gaan om ‘geleidelijk koesteren’,
(her)ontdekken en uitbouwen van specifieke kwaliteiten,
waarmee een gebied zich kan onderscheiden. Ruimtelijke
transformaties zouden zich moeten concentreren op een aantal
plekken / gebieden die zorgvuldig gekozen worden (energie
bundelen).
Stelling: Kwaliteit in contactzones
land - water
De specifieke kwaliteiten van de Zuidwestelijke Delta bevinden
zich voor een groot deel in de contactzone land – water.
Hier komt de essentie van de Delta tot expressie. Land en water
zijn in de loop van de afgelopen eeuwen steeds meer ‘met
de rug naar elkaar’ gaan staan. Steden en dorpen kwamen
door opeenvolgende inpolderingen steeds verder van het
water te liggen. De dijk werd een steeds hardere grens. Met
de huidige ontwikkelingen rond de Delta dient de kans zich
aan de kwaliteit van de contactzones land – water opnieuw te
ontdekken en uit te bouwen. Geleidelijk ontstaan zones waarin
verschillende vormen van gebruik mogelijk zijn, naast en
met elkaar: natuur, bijzondere (zoute) teelten, recreatie en
wonen. Het (huidige en toekomstige) watersysteem bepaalt
de condities voor het ruimtegebruik. Er is verschil tussen de
afzonderlijke bekkens. Waar mogelijk kunnen noodzakelijke
maatregelen in de dijkzone gekoppeld worden aan de ruimtelijke
ontwikkeling.
47

48
Perspectieven watersysteem
Om de mogelijke (water)condities van de randzones van de verschillende
bekkens te verkennen is een aantal mogelijke perspectieven
opgesteld. De perspectieven bevinden zich elk op
een andere plek binnen het spectrum ‘open – gesloten’. In de
discussie over de toekomst van het watersysteem van de Zuidwestelijke
Delta wordt veel gebruik gemaakt van de termen
‘open’ en ‘gesloten’. Natuurlijk zijn ook veel tussenvormen mogelijk,
bijvoorbeeld een zo open mogelijk systeem met stormkeringen
of een relatief gesloten bekken met doorlaatmiddelen.
Voor de afzonderlijke bekkens zijn verschillende keuzes mogelijk
(die overigens wel met elkaar in verband staan). Dit betekent
dat de termen ‘open’ of ‘gesloten’ nooit eenduidig van toepassing
zijn op de Delta als geheel. Wel zijn er accenten mogelijk.
Figuur 1
Figuur 2
hoe?
vernieuw houding met delta
stelling --> contactzones land-water
onzeker:
fysiek systeem
economie (groei-krimp)
keuzes vh, sediment,
waterkwaliteit bepalen
condities open
Schema / variabelen
vast
Volkerak Zoommeer zout
Meer hydrodynamiek Grevelingen
Volkerak Zoommeer
Grevelingen
variabel
hoogwaterberging Volkerak Zoommeer
of Volkerak Zoommeer + Grevelingen
hoogwaterberging Volkerak
Zoommeer + Grevelingen
Rijnmondring wel / niet
gesloten
tijdelijk of
‘voor altijd’
Oosterschelde stormvloedkering of open
eenheid of
gesloten
Perspectief 1
Het Haringvliet houdt zijn huidige kering, die echter zodanig
wordt beheerd dat een zoet-zout overgang ontstaat direct
achter de kering en een kleine getijslag. Een deel van de
piekafvoer van de rivieren wordt geborgen op het Volkerak-
Zoommeer. De dijken worden hiervoor geschikt gemaakt.
Op termijn betekent dit een forse verhoging. Het Volkerak-
Zoommeer wordt zout met het oog op de verbetering van de
waterkwaliteit en krijgt een beperkte getijslag. Door middel
van een constructie in de Brouwersdam wordt ook op de Grevelingen
een kleine getijdebeweging mogelijk, waardoor de
waterkwaliteit verbetert. De ‘Bergse Meren’ staan op zichzelf.
In de Oosterschelde wordt door middel van lokale suppletie
getracht het verlies aan platen door erosie tegen te gaan. Van
echte morfo-dynamiek is alleen sprake in de voordelta. Natuurcompensatie
in de polders langs de Westerschelde wordt
telkens ingezet wanneer dat nodig is (relatie met vaargeulverdieping).
Waar sprake is van uitwisseling van water tussen
de verschillende bekkens vindt dit gecontroleerd plaats via
verbindingen in de dammen.
Perspectief 1 kent het accent ‘relatief gesloten en veel afzonderlijke
eenheden’. Vooral voor de Westerschelde en de Oosterschelde
is de strategie ‘vertragen en compenseren van het
verlies’. Dit klinkt niet erg aantrekkelijk.
Perspectief 1: afzonderlijke eenheden

Perspectief 2 (accent open)
Het Volkerak-Zoommeer wordt door middel van een volledig
open verbinding gekoppeld aan de Grevelingen waardoor beide
bekkens als het ware één geheel gaan vormen. Een deel
van de piekafvoer van de rivieren wordt binnen deze nieuwe
eenheid geborgen wanneer dat nodig is. Omdat het om een
groot gebied gaat, kan de dijkverhoging beperkt blijven, ook
op lange termijn. Het spreekt voor zich dat dit nieuwe meer
een zoute waterkwaliteit heeft. Vooral voor het Volkerak-
Zoommeer betekent deze omslag een grote verbetering. Door
middel van een doorlaatwerk in de Brouwersdam wordt een
kleine getijdebeweging mogelijk. Door dit doorlaatwerk slim
uit te voeren kan het niet alleen dienen als getijdecentrale,
maar ook als groot gemaal waarmee in natte tijden extra
water naar zee kan worden afgevoerd. Dit perspectief opent
nieuwe mogelijkheden voor West Brabant, dat veel gunstiger
aan de Deltawateren komt te liggen. Voor Bergen op Zoom
geldt dit met name wanneer ook de barrières naar de Bergse
Meren geslecht worden. De toekomst van de andere bekkens
is overeenkomstig perspectief 1.
Perspectief 2 kent het accent ‘relatief open en minder, maar
wel grotere eenheden’.
Perspectief 2: grotere eenheden Perspectief 3: open en gesloten
Perspectief 3 (accent open en gesloten)
Het Haringvliet is in dit perspectief een echte rivier die in
permanente open verbinding staat met de zee. In tijden van
piekafvoer wordt het rivierwater alleen nog via het Haringvliet
afgevoerd. De Rijnmondring (dicht of afsluitbaar) beschermt
de sterk verstedelijkte Rijnmond tegen hoog water. De dijken
rond het Haringvliet moeten in dit perspectief aanzienlijk verhoogd
worden en zullen bovendien met de zeespiegelstijging
mee moeten blijven groeien. Afhankelijk van de mate van
zeespiegelstijging moet de dijkverhoging in oostelijke richting
(stroomopwaarts langs de rivier) worden doorgezet. Het
Haringvliet kent een grote getijslag en een zoet-zout overgang
die, afhankelijk van de rivierafvoer, continu verschuift
(ook ver naar het oosten bij lage afvoeren).
Het Volkerak-Zoommeer wordt net als in perspectief 1 door
middel van een volledig open verbinding gekoppeld aan de
Grevelingen waardoor beide bekkens als het ware één geheel
gaan vormen. Het verschil is dat de hoogwaterberging, en
daarmee de dijkverhoging, vanuit de rivieren niet nodig is.
Voor de Oosterschelde past bij dit perspectief een volledig
open verbinding met de zee, zonder stormvloedkering, die
wordt verwijderd wanneer deze niet meer voldoet. Dit komt
de morfo-dynamiek ten goede, met gunstige effecten voor de
platen. Forse dijkverhoging langs de Oosterschelde is de consequentie.
Omdat doorgroei van de Antwerpse haven elders
plaatsvindt, is de voortdurende verdieping van Westerschelde
niet langer nodig. Sedimentatie en erosieprocessen krijgen
volop de ruimte, ook langs de oevers.
Perspectief 3 kent voor de meeste bekkens het accent ‘open’ en
gaat daarin (veel) verder dan perspectief 2. Opvallend genoeg
is dit tegelijkertijd gekoppeld aan een afsluitbare (of afgesloten)
Rijnmond.
49

50
Contactzones land-water:
elk een eigen kleur
De perspectieven brengen de toekomstige water- en veiligheidscondities
voor de verschillende bekkens in beeld, inclusief
de onzekerheden daarin. Voor de contactzones tussen
land en water dienen zich per bekken (gezien water en
veiligheid) ook verschillende kansen aan. Het typeren van de
randzones van de verschillende bekkens vormt niet meer dan
een eerste poging op het hoogste schaalniveau. Op een lager
schaalniveau moet nauwkeuriger gekeken worden, waarbij uiteraard
meer diversiteit ontstaat, ook binnen de randen van
één bekken.
Beeld contactzones land-water
Haringvliet
Condities watersysteem en onzekerheden (gezien de waterperspectieven):
gesloten Haringvliet met berging op Volkerak
Zoommeer of toch een open rivier? In het laatste geval moeten
de dijken fors verhoogd en versterkt worden.
Oeverzones Haringvliet
Ruimtelijk perspectief contactzones:
Mix van permanent groeiende klimaatdijk met meervoudig
gebruik ten opzichte van gebieden waar terughoudend wordt
omgegaan met ontwikkelingen (in elk geval achter de dijk)
om in de toekomst versterking niet onmogelijk te maken.
Start met klimaatdijk ter hoogte van concentratiepunten ste-
delijk gebied: Dordrecht en Hellevoetsluis. Onderzoek mogelijkheden
dijk ‘terug te leggen’ en aantal kerngebieden voor
deltanatuur te ontwikkelen in aansluiting op Biesbosch en
monding Spui (incl. Tiengemeten).
Principe terugleggen dijk en ontstaan van dijkzones
Grevelingen / Volkerak Zoommeer:
Condities watersysteem en onzekerheden: zout, goede waterkwaliteit.
Veel (alleen Volkerak-Zoommeer), beperkte of geen
hoogwaterberging nodig? Koppeling of toch twee systemen?
Oeverzones Volkerak
Ruimtelijk perspectief contactzones:
Waterrijke ontwikkeling van gebied aan beide zijden van de
dijk. Accent op recreatie en recreatief medegebruik van natuur,
landbouw, wonen. De dijk lost als het ware op in deze
gebieden en wordt niet langer gevoeld als harde grens (de
waterkerende functie blijft natuurlijk behouden). Grootschaliger
en intensievere ontwikkelingen (waterrecreatie) aan
West-Brabantse zijde, goed ontsloten vanaf de A4. Betrekken
van West Brabant op de Delta betekent voor dit gebied een
grote kwaliteitsimpuls.
Principe waterrijke contactzone

Oosterschelde:
Condities watersysteem en onzekerheden:Op de middellange
termijn blijft de Oosterschelde een open systeem achter
een stormvloedkering. Het zandhongerprobleem blijft bestaan.
De afbraak van platen kan hooguit door gerichte
suppletie vertraagd worden.
Oeverzones Oosterschelde
Ruimtelijk perspectief contactzones:
Oosterschelde als schatkist van de delta: hét grootschalige
natuurgebied + schelpdierencultures. Terughoudend zijn met
intensieve ontwikkelingen langs de randen, in verband met
natuurwaarden én onzekerheid over uitbreidingsruimte toekomstige
dijken (wel of geen stormkering op lange termijn?).
Onderzoek inzetten van suppleties langs de randen als zichtbaar
onderhoudsprincipe. Onderzoek (tijdelijk) medegebruik
gesuppleerde zones.
Overweging: Zoek uit wat de meest (kosten)effectieve suppletiestrategie
is. Is dat het aanbrengen van zand op de
meest stabiele plekken (volgens sommigen oostelijk in het
systeem)? Of is dat direct achter de kering omdat de transportafstand
(winning 20 km uit de kust) dan beperkt blijft?
Westerschelde:
Condities watersysteem en onzekerheden: voor de middellange
termijn lijkt het duidelijk: instandhouding en verdieping
vaargeulen in combinatie met compensatiemaatregelen voor
natuur aan de randen. Voor de lange termijn is verplaatsing
van havenactiviteiten voorstelbaar. Westerschelde blijft een
open, sedimentrijk systeem. Dijken zullen mee moeten groeien
met de zeespiegelstijging.
Oeverzones Westerschelde
Ruimtelijk perspectief contactzones:
inzetten van sedimentatie als onderdeel van de veiligheidsstrategie.
Geleidelijk bouwen aan systeem van dubbele
dijkzones. Het landgebruik van het gebied tussen de
dijken verandert door de jaren heen. Tijdens het sedimentatieproces:
van buitendijkse slik en schor naar zilte teelten
en (na binnendijken) reguliere landbouw, waarna het
proces later opnieuw start. Natuur en landbouw liggen niet
voor altijd vast op één plek. Altijd is er dynamisch natuurgebied
in de randen, de locaties veranderen in de tijd.
Concept: wisselpolders.
Tijdens de Ontwerp2daagse werd gesuggereerd dat de Westerschelde
een omslag doormaakt richting een eroderend
systeem, en dat daarom de hierboven genoemde sedimentatiestrategie
niet zou werken. Zowel IMARES als CSO voeren
op dit moment haalbaarheidsverkenningen uit, elk met
een eigen benadering. Sedimentatie aan de randen wordt
door hen kansrijk geacht, zelfs als de Westerschelde netto
een eroderend systeem is.
West Brabant in / aan de Delta
Één van de grootste kansen dient zich aan in West Brabant.
Blijft het de ‘vergeten achterkant’ of is het gebied
straks dé poort naar de Delta? De gunstige ligging aan
het (inter)nationale wegennet biedt mogelijkheden om een
aantal echte grootschalige recreatiehavens te ontwikkelen.
Bergen op Zoom kan zijn ligging aan het water uitbuiten.
Met de vaarmogelijkheden op de kreken dringt de sfeer
van de Delta diep door. De keuzes die ten aanzien van het
hoofdwatersysteem gemaakt worden, openen nieuwe kansen
voor de ruimtelijke ontwikkeling van een hele regio (of
kunnen deze juist blokkeren…).
Oostflank Delta als afzonderlijk vaargebied
Oostflank Delta als obderdeel van een groot vaargebied
51

7. Opstap naar een vervolg
De Ontwerp2daagse heeft een aantal heldere denklijnen richting
de lange termijn toekomst opgeleverd. Een aantal oplossingsrichtingen
voor grote vraagstukken is verkend en in
beeld gebracht. Het resultaat is schetsmatig en ‘ruw’ omdat
het natuurlijk ging om verkenningen met het karakter van een
quick-scan door de ontwerpers op basis van een eerste kennismaking
met het materiaal.
De denkrichtingen en betooglijnen die zijn gespannen tussen
heden en toekomst komen ongetwijfeld van pas in de Lange
Termijn Verkenning bij het componeren van de alternatieve
toekomstbeelden.
De Ontwerp2daagse heeft ook een agenda opgeleverd van
ontwerp- en onderzoeksvraagstukken die voor het vervolg
zullen moeten worden uitgewerkt wil niet de volgende generatie
toekomstbeelden op dezelfde vraagstukken stuiten. We
sluiten deze rapportage af met een agenderend lijstje van dergelijke
vraagstukken:
• zijn verschillende veiligheidsniveaus in de Delta denkbaar?
Sommige delen van de Delta zijn dan omgeven
door veilige Delta-dijken op voldoende hoogte om de
zeespiegelstijging bij te houden; andere delen zouden
dan kunnen zijn omgeven door overstroombare dijken
met daar binnen bebouwing op terpen;
• is gedeeltelijke herintroductie van estuariene dynamiek
voor alle bekkens van de Delta eigenlijk wel mogelijk?
Waar kan de transitie wel en waar levert hij eigenlijk te
weinig op?;
• het perspectief van vergrote ‘kom’-berging in de open
bekkens: wanneer helpt een dergelijke strategie werkelijk
tegen het wegglijden van het intergetijdegebied? Horen
daar nog andere maatregelen bij?
• onderzoek naar intelligente vormen van suppletie voor
veiligheid en ook voor plaatherstel; waar zou je zand
moeten winnen en waar suppleren vanuit meekoppelende
belangen (ecologie, visserij, recreatie)?;
• hoe om te gaan met de verhouding tussen ‘oude’ (natuur
van het intergetijdegebied) en ‘nieuwe’ Delta-natuur (de
natuur van de permanent zoute en zoete gebieden met gefixeerde
waterstanden); moet er gekozen worden of hebben
ze wat met elkaar?;
• hoe ziet de Delta-stad van de toekomst er uit?; op zoek
naar een typologie van verstedelijkingsvormen in het
grensgebied land-water die inspeelt op de verschillende
vormen van dynamiek (volledig getij, gedempt getij,
bergingsruimte voor de rivier, stagnant meestijgend
met de zeespiegel, stagnant gefixeerd);
• welke toekomstbeelden zijn denkbaar voor demografische
ontwikkeling, leefstijlen en cultuur van de Delta?;
• Hoe grenst de ‘Delta-stad’ (het stedelijk gebied Rotterdam
– Antwerpen – Gent) aan het groen-blauwe middengebied
van de Delta; wat zijn kansrijke functies en geëigende
verschijningsvormen voor dat zeer aantrekkelijke
overgangsgebied?;
• vormenmultifunctioneleklimaatdijken(combinatiesvan
superdijken met droge en natte infrastructuur) langs de
randen van het groen-blauwe middengebied van de Delta
een kansrijk concept?
53

Colofon
© Programmabureau
Zuidwestelijke Delta
‘Ontwerp2daagse
Zuidwestelijke Delta, Schetsen
voor de lange termijn’
een uitgave van het Programmabureau
Zuidwestelijke Delta
Postbus 5014
4330 AK Middelburg
info@zwdelta.nl
www.zwdelta.nl
website Deltaprogramma:
www.rijksoverheid.nl/deltaprogramma
Kaartbeelden, ontwerpen en teksten:
Ies de Vries (Deltares)
Steef Buijs (Buijs Advies)
Hans van Engen (DLG)
Alphons van Winden (Stroming)
Leo van de Brand (Provincie Zeeland)
Enno Zuidema (EZS)
Boris Hocks (POSAD)
Judith Bax (Gemeente Dordrecht)
Pieter Schengenga (H+N+S)
Ronald Kramps
(Provincie Noord-Brabant)
Eindredactie: Jandirk Hoekstra
Foto’s: Loes de Jong
Vormgeving: Crevi dtp/ontwerpstudio
Druk: Labor Grafimedia BV
December 2010
Dit werkdocument is een product van de Werkplaats Zuidwestelijke
Delta, laboratorium voor ontwerpend onderzoek en
podium voor gesprek over de toekomst van de Zuidwestelijke
Delta. De Werkplaats is een initiatief van het Programmabureau
van de Zuidwestelijke Delta.
Deelnemende partners in de Zuidwestelijke Delta:
Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie
Provincie Zuid Holland
Provincie Noord Brabant
Provincie Zeeland
Waterschap Hollandse Delta
Waterschap Brabantse Delta
Waterschap Scheldestromen