03.05.2013 Views

It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar

It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar

It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

1<br />

•' K M;<br />

.<br />

.'J<br />

1<br />

':I'Æ<br />

1<br />

f ' ••• .,; : : : ":<br />

f fe<br />

f ; vÆ®ëï ^Ê<br />

Wi<br />

••' 0<br />

' • / • • "<br />

,<br />

1b<br />

•üK»r^;--ü<br />

fflBSn<br />

~j|<br />

sB 1<br />

~m


wumkes.nl


IT WURK FAN GYSBERT JAPIX<br />

wumkes.nl


Nr. 710<br />

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG<br />

Breuker, Philippus<br />

<strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> / Philippus Breuker. - Ljouwert<br />

[Leeuwarden]: Fryske Akademy. - 111.<br />

I: Tekst yn facsimile, II: Oerlevering en ûntstean. -<br />

Proefschrift Vrije Universiteit van Amsterdam. -<br />

Met bibliogr., lit. opg., reg.<br />

ISBN 90-6171-710-8<br />

SISO frie 853.6 UDC 839.2"16" (043.3) NUGI 951<br />

Trefw.: Friese letterkunde ; geschiedenis ; 17e eeuw / <strong>Japix</strong>, <strong>Gysbert</strong>.<br />

© Fryske Akademy, Ljouwert 1989<br />

Fan dit boek mei neat fermannichfâldige en/of iepenbier makke wurde troch<br />

printsjen, fotokopiearjen, it meitsjen <strong>fan</strong> mikrofilm of op hokker oare wize dan ek,<br />

sûnder dat de Fryske Akademy yn 't foar skriftlik tastimming jûn hat.<br />

Foarsafier't it meitsjen <strong>fan</strong> kopyen út dizze útjefte tastien is op grûn <strong>fan</strong> artikel 16B<br />

Auteurswet 1912 j°, it Beslút <strong>fan</strong> 20 juny 1974, Stbl. 351, lykas wizige by it Beslút <strong>fan</strong><br />

23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, moatte de dêrfoar wetlik<br />

ferskuldige fergoedingen foldien wurde oan de Stichting Reprorecht (Postbus 882.<br />

1180 AW Amstelveen).<br />

Foar it oernimmen <strong>fan</strong> part(en) út dizze útjefte yn blômlêzingen, readers en oare<br />

komplikaasje<strong>wurk</strong>en (artikel 16 Auteurswet 1912) moat kontakt opnommen wurde<br />

mei de útjouwer.<br />

Printe by it Administratyf Sintrum 'Oostergo', Mitselwier.<br />

wumkes.nl


VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM<br />

<strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />

I. Tekst yn facsimile<br />

II. Oerlevering en ûntstean<br />

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT<br />

ter verkrijging van de graad van doctor aan<br />

de Vrije Universiteit te Amsterdam,<br />

op gezag van de rector magnificus,<br />

dr. C. Datema,<br />

hoogleraar aan de faculteit der letteren,<br />

in het openbaar te verdedigen<br />

ten overstaan van de promotiecommissie<br />

van de faculteit der letteren<br />

op donderdag 14 september 1989 te 13.30 uur<br />

in het hoofdgebouw van de universiteit, De Boelelaan 1105<br />

door<br />

PHILIPPUS BREUKER<br />

geboren te Schingen<br />

FRYSKE AKADEMY, LJOUWERT<br />

1989<br />

wumkes.nl


Promotor: prof. dr. A. Feitsma<br />

Copromotor: prof. dr. L. Strengholt<br />

Referent: prof. dr. H.D. Meijering<br />

wumkes.nl


Ynhâld diel II<br />

Twadde bân<br />

6. Taheakke: Ikonografy 431<br />

7. Beslút 466<br />

7.1. Untliening, imitatio, aemulatio 466<br />

7.2. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> neffens aard en ûntjouwing 467<br />

8. Gearfetting/ Samenvatting/ Summary 470<br />

8.1. Koarte gearfetting 470<br />

8.2. Uitgebreide samenvatting 479<br />

8.3. Concise Summary 510<br />

9. Noaten 520<br />

10. Bylagen 561<br />

10.1. Publikaasjes <strong>fan</strong> P.C. Geestdorp 561<br />

10.2. Datearre lokalisaasje <strong>fan</strong> F. Junius F.F. <strong>fan</strong> 1642 oant 1654 562<br />

10.3. Oersjoch <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden <strong>fan</strong> S.A. Gabbema <strong>fan</strong> 1647 oant 1663 564<br />

10.4. Utlittingen <strong>fan</strong> GJ oer taal, folk en skiednis <strong>fan</strong> Fryslân 567<br />

10.5. Datearrings <strong>fan</strong> teksten <strong>fan</strong> GJ 569<br />

10.6. Parallellen: topoi en standertmotiven 569<br />

10.7. List <strong>fan</strong> ynstellingen en antikwariaten dy't frege binne nei santjindeieuske<br />

GJ-útjeften 570<br />

11. Literatuer 574<br />

11.1. Boarnen en parallellen <strong>fan</strong> GJ 574<br />

11.2. Oare literatuer 586<br />

12. Registers 619<br />

12.1. Teksten <strong>fan</strong> GJ 619<br />

12.2. Persoanen 621<br />

Fotoferantwurding 630<br />

wumkes.nl


wumkes.nl


DIEL II<br />

Oerlevering en ûntstean<br />

TWADDE BAN<br />

Bylagen, gearfettingen en apparaat<br />

wumkes.nl


wumkes.nl


6. Taheakke: Ikonografy<br />

Alles wat ik oan portretten en bylden <strong>fan</strong> GJ fûn haw folget hjir, foarsjoen <strong>fan</strong> bysûnderheden<br />

út literatuer en argivalia. Likegoed bliuwe der nochal wat kopyen út it<br />

begjin <strong>fan</strong> de njoggentjinde ieu, dêr't net <strong>fan</strong> út te meitsjen is wa't se makke hat of<br />

hoe't se oerlevere binne.<br />

De folchoarder <strong>fan</strong> behanneljen is chronologysk. In besprek bestiet meastal út trije<br />

parten: omskriuwing, skiednis en ynterpretaasje. By de minder belangrike ôfbyldingen<br />

lykwols is der foar de beide léste ûnderdielen net altyd stof.<br />

Yn de earste ófdieling folget op de koarte omskriuwing <strong>fan</strong> makker, datearring en bewarplak<br />

in beskriuwing <strong>fan</strong> it byld mei sa mooglik in ferwizing nei it brûkte foarbyld<br />

en mei opjefte <strong>fan</strong> eventuele reproduksje yn Skriuwers yn byld 1: <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />

(Borgers 1966). By útsûndering wurde oare werprintingen neamd. De identifikaasje<br />

<strong>fan</strong> foarbylden is grif by krekter ferliking te ferbetterjen.<br />

Yn it twadde part steane gegevens oer ûntstean en oerlevering en earste<br />

iepenbiere reproduksje.<br />

<strong>It</strong> tredde jout sitaatsgewize útspraken oer it karakter <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> sels en <strong>fan</strong> de útbylde<br />

persoan. Sels haw ik my oan stylkritysk of psychologysk kommintaar amper of net<br />

weage.<br />

Wol meitsje ik by de direkte kopyen in opmerking oer de gelikenis mei it oariginele<br />

portret (nr. 1) of de ôfhinklikheid <strong>fan</strong> oare kopyen. Ekgean ik nei hoe betrouber oft it<br />

oarigineel nei mear as ien restauraasje wurden is en hoe't de opmerklike ferskillen<br />

yn GJ's wezen tusken de nûmers 1 en 2 ferklearre wurde kinne.<br />

Net opnommen binne ôfbyldingen dy't makke binne nei oanlieding <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong><br />

<strong>fan</strong> 'e dichter of foto's <strong>fan</strong> útfierings. Fan it earste, seldsume soarte wol ik lykwols op<br />

dit plak ien foarbyld àl neame. Dat is in mei wetterferve kleure tekening <strong>fan</strong> Sjolle<br />

Kreamer en Tetke (tekst 7) by de werprinting <strong>fan</strong> de tekst yn in eksimplaar <strong>fan</strong> in los<br />

stikje Friesche rijmlery út Suringar's Friesche almanak foar 1827 (yn BS 8c I,<br />

PBF).<br />

1. Skilderij [Matthijs Harings] 1637 (FM, ynv. nr.579)<br />

Oaljeferve op hout, 67,7x55 sm. Oant healwei it lichem nei rjochts, yn ovaal. Klaaid<br />

yn swart wammes. mei brede, platte wytkanten kraach. Lyts kinburdsje en sikje,<br />

koartknipt, donker hier. Grize eftergrûn. Yn lofter boppehoeke: Ætat:34/Ao 1637.<br />

Yn swartferve ekenhoute list mei fergulde bys yn 'e deikant. Taskriuwing oan<br />

Matthijs Harings (sj. 2). Neffens de ynvintariskaart restaurearre ca. 1922 troch De<br />

Wild en yn 1965 troch N. van Bohemen, mar ek yn 1936 (sjoch hjirnei). Foar it earst<br />

ôfbylde yn Brouwer e.o. 1936. De foto yn de ed. Brouwer 1966 liket makke te wezen<br />

<strong>fan</strong> de ôfdruk yn de ed. 1936. Yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 1. (Yll. 1 en 31.)<br />

Skiednis<br />

Foar it earst neamd yn in brief <strong>fan</strong> J. Scheltema <strong>fan</strong> 30-9-1806 oan E. Wassenbergh<br />

(Hs.1326, PBF): "Is het wel aan UHGel. bekend? dat Koopmans bij toeval te Bolsward<br />

het origineel schilderij van de afbeelding van G.J. bekomen heeft, het is redelyk<br />

fraij geschilderd en wel geconserveerd." Dit skilderij is fêst ien <strong>fan</strong> de "3 conterfeijt-<br />

wumkes.nl<br />

431


' " ' IWM !•<br />

•y^.^1<br />

4" - ' V'' ; *<br />

» • Wff<br />

W.<br />

.»»•HS<br />

^ : " N<br />

• Ä j<br />

V : V' ::;<br />

§&•<br />

f 1<br />

'<br />

•î,3 ... .:;*<br />

W'<br />

&^V'^>Ï<br />

!^


sels van w mr. Gijsbert cum uxore die Antie Arjans sijn besproocken" (ynvintaris GJ,<br />

Bols Q 16, 8-10-1666, RAF). Foar't neist wie it ek ien <strong>fan</strong> de "ses schilderijen aande<br />

wand soo cleijn als groot" yn de griene keamer, of ien <strong>fan</strong> de "neegen schilderijen soo<br />

cleijn als groot" yn 'e bûnte keamer of <strong>fan</strong> de "vijff schilderijen" yn't foarhûs, dy't<br />

neamd wurde yn it stjerhûs te Burchwert <strong>fan</strong> 'e widdo <strong>fan</strong> Adr. Grons, Yttje Buwalda.<br />

Dêr wie doe noch de hiele boedel <strong>fan</strong> har skoanmem, Antie Arjens (1755;<br />

Wûnsdl P3, omsl.31, RAF; Halbertsma 1827, 350). By Rinse Koopmans hong it op<br />

syn simmerferbliuw op Boppebuorren te Koudum (Lijst ,.. Friesche Oudheden<br />

[1827? e.f.], nr. 100; argyf FG, FM). Mei tuskenkomst <strong>fan</strong> G.T.N. Suringar, skoansoan<br />

<strong>fan</strong> Koopmans, skonk A.J. Cnoop Koopmans, pakesizzer <strong>fan</strong> deselde, ityn 1857 oan<br />

it Friesch Genootschap. Dy syn heit, WJ. Cnoop Koopmans (1800-1849), hie it al<br />

oan it FG tatocht, mar "bij gebrek van een geschikt lokaal tot plaatsing" wie it noch<br />

net oerdroegen (not. 24-12-1857, argyf FG, FM; 30ste Verslag van het FG, 1857-<br />

1858).<br />

De groep <strong>fan</strong> trije dêr't it yn 1666 by heard hawwe moat, sil fierders bestien hawwe út<br />

it portret dat tagelyk mei dat <strong>fan</strong> GJ yn 1857 troch de famylje Cnoop Koopmans oan<br />

it FG skonken waard en dat lang oansjoen is foar de byltenis <strong>fan</strong> Sijcke Salves, de<br />

frou <strong>fan</strong> GJ, en in tredden dêr't ik aansen op kom. Earst moat besocht wurde de identiteit<br />

<strong>fan</strong> de frouljusfïguer op it twadde fêst te stellen. Dat wurdt foar it earst ca. 1827<br />

neamd, doe't it yn it besit wie <strong>fan</strong> G. Koopmans te Bolsert, in broer <strong>fan</strong> Rinse Koopmans.<br />

<strong>It</strong> hjit dan: "Zeer waarschynlyk het Portret van Syke Salvus egtgenote van<br />

<strong>Gysbert</strong> Jacobs" (Lijst ... Friesche oudheden, nr. 112, argyf FG, FM). Neffens de<br />

ynvintariskaart (nr. 580) is it yn oaljeferve op paneel (70,5x55 sm.) it portret <strong>fan</strong> in<br />

frou oant hast healwei it lichem nei lofts. Se is yn it swart klaaid mei twa fertikale<br />

bannen mei in blommepatroan oer't boarst en by de oanset <strong>fan</strong> de mouwen is in ferheging<br />

mei toskrâne. De kraach is run, plat en wyt, de wite kap op 'e holle hat stive<br />

nei foaren útsteande kleppen. Yn 'e rjochterboppehoeke <strong>fan</strong> 'e griisswarte eftergrûn<br />

stiet: Ætat: 35/Ao 1628. <strong>It</strong> skilderij sit yn in swartferve ekenhouten list mei fergulde<br />

bys yn 'e deikant. Neffens deselde kaart waard it foar 1922 restaurearre troch De<br />

Wild út Den Haach, en mear wurdt dêr net <strong>fan</strong> sein, ek net dat it yn 1936 nochris<br />

barde (108ste verslag FG (1936) 14). Op grûn <strong>fan</strong> 'e leeftyd fersmyt Van Loon 1892 de<br />

opfetting dat it om it portret <strong>fan</strong> Sijcke Salves gean soe, mar hy lit him net út oer de<br />

fraach wa't it dan wol is en oaren nei him hawwe dat likemin dien. Ik tink dat it<br />

Sijcke har mem, Aelcke Lenarts Flasmar is, sûnt 1621 skoansuster <strong>fan</strong> Matthijs Harings,<br />

deselde dy't GJ syn portret yn 1637 skildere. Aelcke har âlden trouden om 1590<br />

hinne (Van der Meer 1964a,41-42). Hja ferfear mei dochter en skoansoan yn 1637 nei<br />

Bolsert en wenne grif by har yn. Sij moat it wêze, foar wa't GJ yn 1654 in grêf foar in<br />

folwoeksenenien betelle (4.2.5.1).<br />

As dizze identifikaasje doocht, dan hat it tredde portret fêst Sijcke Salves west. <strong>It</strong> sil<br />

as pendant <strong>fan</strong> GJ sines ek wol yn 1637 troch Matthijs Harings, har omke, makke<br />

wêze. Sij waard dat jiers tweintich en miskien stie se der wol sa jeuchlik op dat har<br />

mem, dy't minder yn jierren mei GJ skeelde as sij, letter foar GJ syn frou oansjoen<br />

wurde koe. <strong>It</strong> hat alle káns dat it portret yn 1755 noch yn 'e famyljeboedel siet, omdat<br />

dêr alles <strong>fan</strong> Antie Arjens foar't neist noch by elkoar wie. <strong>It</strong> kin dêrom best nochris<br />

foar't ljocht komme. <strong>It</strong> is te ferwachtsjen dat der "Ætat: 19 (of 20)/Ao 1637" op<br />

stiet.<br />

wumkes.nl<br />

433


<strong>It</strong> is my in riedsel wêrom't GJ syn portret net foar de ein <strong>fan</strong> 1936 reprodusearre is<br />

en likemin brûkt waard as foarbyld foar de nije útbyldingen, dy't foaral nei 1920 ûntstienen.<br />

In fersyk oan it FG om it foar in útjefte te brûken haw ik mar ien kear fûn<br />

(<strong>fan</strong> P. Noordhoff te Grins yn 1931). Neffens de ynvintariskaart <strong>fan</strong> it FM út 1962 soe<br />

it foar 1922 restaurearre wêze, mar dêr haw ik neat oer fûn (mar ek net spesjaal om<br />

socht), wol dat it op 4 novimber 1936 werom wie <strong>fan</strong> in restauraasje yn it Ryksmuseum<br />

te Amsterdam, dy't tige slagge neamd wurdt. Dy restauraasje wurdt op de ynvintariskaart<br />

net neamd. <strong>It</strong> byld dat Brouwer 1936 jout, sil it skilderij wol werjaan sa't<br />

it nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1936 wie, want dy útjefte ferskynde begjin desimber dat jiers<br />

(argyf FG C9, FM).<br />

Ynterpretaasje<br />

Halbertsma 1824,9: "Naar den lichame moet GIJSBERT niet kwaad gevormd zijn<br />

geweest, indien de rest enigzins aan zijn hoofd beantwoordde. Bij den eersten opslag<br />

heeft zijn gelaat niets bijzonders, dan dat men aan de effene en ongedwongen plooi<br />

van het geheel zeggen zoude: "Die man houdt van recht en slecht". Nauwkeuriger<br />

bekeken toont het evenwel, zonder scherp getekend te zijn, meer karakter. Het opene<br />

oog is oprecht, de knevelbaard geestig, bijkans onmerkbaar zweeft over zijn wezen<br />

de zachte lach der goedaardigheid, terwijl het een en ander veredeld wordt door weigevoede,<br />

regelmatige en rustige trekken, die onze verbeelding wel iets van de klassieke<br />

vormen der Grieksche hoofden herroepen".<br />

Bowring 1829,16: "lts expression is that of hundreds of English faces, particularly of<br />

the same period, tinged, however, with a gloominess very unlike his poetry, but probably<br />

the result of indisposition."<br />

J.H. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "Het geschilderde portret geeft u<br />

ronde welgevoede, ronde trekken" (sjoch foar de kontekst de folsleine passaazje by 2,<br />

Ynterpretaasje).<br />

Kalma 1938,189: "Mathijs Harings moat dy eigenskip yn de dichter [selsirony] forstien<br />

hawwe do't hy syn portret skildere; de mûle sprekt net <strong>fan</strong> wilskrêft, mar hja liket<br />

to glimkjen út hjarsels, biskieden en ynnimmend. Fen de eagen dêrfoaroer is wis<br />

dat hja skrieme kinne, like goed as glimkje en strielje <strong>fan</strong> blidens".<br />

Gosses 1940,137 (neffens foto yn Kalma 1938): "dat dimmene, stille, fromme<br />

antlit".<br />

J.J. Kalma 1963,9: "Syn petret <strong>fan</strong> 1637 lit in man sjen, dy't net botte wilskrêftich is,<br />

immen dy't hwat spotsk glimkje kin om de dwaesheden <strong>fan</strong> it libben, mar ek skrieme,<br />

net ien, dy't syn plak foun hat en it libben treast is".<br />

Brouwer 1966a, 7: "Het hoge voorhoofd; de lange smalle neus; de ernstige, onderzoekende,<br />

en haast melancholieke ogen. De mond verraadt de gevoeligheid en de kwetsbaarheid<br />

van de geportretteerde, en het geheel geeft de indruk van een<br />

aristocraat".<br />

Brouwer 1967,46-47: "Dat portret sil faeks hwat idéalisearre wêze, mar moat dochs<br />

wol de dichter yn syn wezen troffen hawwe: it is in langwizich gesicht, mei in hege<br />

foarholle, kleare eagen dy't jin lyk en hast ûndersykjend oansjogge, in lange smelle<br />

noas, in gefoelige mûle; in fyn en ynnimmend gesicht, dat tsjûget <strong>fan</strong> yntellekt en artistisiteit<br />

en dat hwat aristokratysks oer him hat. In earnstich gesicht ek, suver hwat<br />

to earnstich foar in man <strong>fan</strong> syn jierren; in man mei reserves, hwat introvert. Ien mei<br />

it folk, mar der ek útkippend; mei in iepen each foar it karakteristike yn libben en<br />

434 wumkes.nl


miiisken om him hinne, mar ek ôfstânnimmend yn literaire skepping en leauwe. In<br />

strider sil er net alderearst west hawwe, gjin oanfaller, wol in úthâlder, ien dy't stiet<br />

foar hwat er goed achtet. Syn langst gyng der sûnder mis nei út in "stil en rêstich libben"<br />

to lieden".<br />

Mulder 1966: "Bijna een modern gezicht met die juk- en kaakbeenderen zichtbaar.<br />

Een mooie neus vooral. Het haar kort Amerikaans ... Een man tegen de middelbare<br />

leeftijd aan, zeker in die tijd, 1637, en toch is het een portret van een jonge man,<br />

rimpelloos het hoge voorhoofd en ook rond de ogen geen rimpeltje. Misschien was<br />

Matthijs Harings een luie schilder, die zich niet ophield met rimpeltjes. Of was <strong>Gysbert</strong>s<br />

vrouwtje van 21, Syke Salvesdochter, wellicht de oorzaak van zijn jeugdig voorkomen?<br />

In ieder geval is de dichter <strong>Gysbert</strong> Japicx mooi op tijd op portret gekomen<br />

om de geschiedenis in te gaan als een knappe man ... Het portret van <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />

had me altijd getroffen als de beeltenis van een eenzaam man. Ik weet nu, hoe<br />

dat kwam. Niet van dat portret. <strong>Gysbert</strong> Japicx kijkt je bepaald niet afwerend aan.<br />

Hij heeft vriendelijke ogen. Je zou hem bijvoorbeeld best de weg durven vragen en<br />

hij zou je die exact wijzen, want een dromer in 's levens wijngaard lijkt hij allerminst.<br />

Die indruk van eenzaamheid kwam blijkbaar uit andere bron: de literairhistorische".<br />

Wat my oangiet, ik soe in oardiel oer it karakter <strong>fan</strong> 'e portrettearre persoan net<br />

jaan wolle sûnder ek acht te slaan op de âldst beskikbere foto en op de âldere kopyen.<br />

<strong>It</strong> FM hat in stikmannich âlde foto's <strong>fan</strong> it portret, mar spitigernôch binne se net datearre.<br />

Ik hâld dy dêr't in donkere râne om it gesicht hinne sit foar de âldste, âlder yn<br />

alle gefallen as it skilderij sa't Brouwer 1936 it jout. De foto is foar yn diel I reprodusearre.<br />

Ferlike by Brouwer, dy't sa't ik al neamd haw foar't neist it skilderij jout sa't it<br />

nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1936 wurden wie, is it gesicht op dy foto smeller. Dat is it dúdlikst<br />

by it lofter wang, mar ek rjochts sit troch in justjes oare ljochtferdieling wat minder<br />

fleis om 'e kaak. By de restauraasje <strong>fan</strong> 1965 is it gesicht noch foller wurden, sa't<br />

te sjen is yn Skriuwers yn byld (1966) 1. Dêrtroch wykt it portret yn syn tsjintwurdige<br />

steat frijwat ôf <strong>fan</strong> de smelle tekening op de âlde kopyen 2,12,14 en 15. <strong>It</strong> syklike dat<br />

Bowring yn it oarigineel observearre en dat yn de kopyen 12,13 en 14 oan de walen<br />

ûnder de eagen út liket te kommen, is der net mear oan te sjen. In oar ferskil sit him<br />

yn 'e kraach, dêr't nei de beide restauraasjes <strong>fan</strong> 1936 en 1965 gjin spoar <strong>fan</strong> tearen<br />

mear yn te sjen is. Op de neamde foto falie dy lykwols ek amper of net op. Hiel opfallend<br />

binne dy tearen yn de gravuere <strong>fan</strong> Jan Jaapix (2). Yn hoefier oft op 12,13,14 en<br />

15 dy tearen - en dat jildt miskien ek foar it smellere gesicht - weromgeane op nr. 2,<br />

moat ik yn 'e midden litte. In oare mooglikheid is dat de tearen op it oarspronklike<br />

skilderij by in ûnbekende restauraasje yn 'e njoggentjinde ieu wei<strong>wurk</strong>e binne. <strong>It</strong><br />

syklike dat Bowring seach en dat op de âldste foto net te sjen is, soe dan ek ferdwûn<br />

wêze kinne (sj. fierders 15, Ynterpretaasje).<br />

Yn in oar opsicht liket it gesicht nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1965 wer mear as op de foto<br />

by Brouwer 1936 op dat <strong>fan</strong> de âlde kopyen. Mûle en eagen binne op dy âlde kopyen<br />

sêfter, suver wat skou.<br />

Oare kanten <strong>fan</strong> de ynterpretaasjeproblematyk kin ik as net-saakkundige spitigernôch<br />

neat oer sizze. Dochs soe in ûndersyk nei de klaaiïng en de hiele wize <strong>fan</strong> útbyldzjen<br />

faaks syn nut hawwe, foarsafier't se mooglik de status <strong>fan</strong> 'e portrettearre<br />

persoan útdrukke. In begjin hat J.J. Kalma 1962 makke, al giet it him foaral om de<br />

wumkes.nl<br />

435


ûnderskieding <strong>fan</strong> âlderwetsk en nijerwetsk. Strange stânsregels oangeande<br />

klaaiïng, fêstlein yn foarskriften as yn it santjinde-ieuske Dútslân bygelyks, lykje der<br />

yn ús lân net west te hawwen, mar alhiel frij wie it hjir <strong>fan</strong> datoangeande grif net, sa't<br />

in oerflakkige ferliking <strong>fan</strong> portretten út dy tiid fuort sjen lit. Trouwens, GJ sels wiist<br />

dêr yn in gedicht ek op (bis. 52,21-24):<br />

Sijde, Doeck, Forwiel in Lecken,<br />

Krigget Minsche' (om so to sprecken)<br />

Fen om heag, om, lijts in great,<br />

Yn to klaeyen, elck ney steat.<br />

Wat Hilarides (sj.2, Ynterpretaasje) bedoelt as er seit dat GJ "sijne laatste daagen in<br />

een ander vertooninge van gewaat ... bekend sijn geweest", wit ik net.<br />

2. Klisjee (mei ôfdrukken) Jan Jaapix 1687 (FM, ynv. 636)<br />

Gravearre koper, 19x13,2 sm. Oant healwei it lichem nei lofts, yn ovaal. Yn spegelskrift<br />

dêromhinne: GIJZBERT JAAPIKS. Friezne taal-in-rijm-wittige wijze holle;<br />

loftsûnder: Jan Jaapix fac:; rjochtsûnder: M. Haarings ping.; yn de boppehoeken:<br />

Sljuecht in Rjuecht/ Aâd 34,1637.; ûnder: achtrigelich frysk fers, "For't ljuecht helle<br />

trog Joh: Hilarides. 1687". Efterglês yn swarthouten listke mei fergulde bys yn 'e deikant<br />

(ynventariskaart FM).<br />

Foar it earst brùkt foar ôfdrukken dy't yn santjinde-ieuske útjeften <strong>fan</strong> de Friesche<br />

Rymlerye ynfoege waarden, en op 'en nij foar E. Epkema syn tekstútjefte <strong>fan</strong> 1821.<br />

Ek los. Lettere ôfbyldingen geane werom op ien <strong>fan</strong> dy beide ôfdrukken. Yn Skriuwers<br />

yn byld (1966) de twadde <strong>fan</strong> lofts op it efteromslach. Eksimplaren op giel en<br />

oranje papier (<strong>fan</strong> elk ien yn FM: P 1067, 3; P 1067, 4). Yll. 32.)<br />

Skiednis *„'<br />

Opdracht ta it meitsjen joech Antie Arjens, de omkesizzer <strong>fan</strong> GJ (Halbertsma<br />

1827,348). Mei it útfieren <strong>fan</strong> dy opdracht hawwe twa lju anneks west, Jan Jaapix en<br />

J. Hilarides, dy't o^n de ynrjochting <strong>fan</strong> de plaat te sjen mei elkoar oerlein hawwe<br />

moatte. De gravuere is grif makke neffens it ûnder 1 beskreaune skilderij, dat Antie<br />

Arjens yn eigendom hie. Dêrom soe men tinke kinne dat de Bolserter sulversmid Jan<br />

Jacobs Munnickhuys de graveur west hat (op de ynvintariskaart <strong>fan</strong> it FM bart dat<br />

freegjenderwize), en net syn Dokkumer kollega Jan Jacobs Folkema, (cf. Feitsma<br />

1966II 11-12), mar dy hat foar, dat er yn itselde plak wenne as Hilarides en dat <strong>fan</strong><br />

Hilarides yn 1686 - in jier foar de gravuere <strong>fan</strong> GJ dus - al in boek útkommen wie<br />

mei in gravuere <strong>fan</strong> "J Jacobs" (Feitsma o.w. 123). Folkema, berne yn Makkum,<br />

waard sulversmidslearling yn Dokkum yn 1664 en wie dêr master <strong>fan</strong> 1675 oant 1693<br />

(Voet 1974,30). Munnickhuys komt as learling yn it Bolserter gildeboek foar yn 1651<br />

en as master <strong>fan</strong> 1663 oant 1709. Hy is yn 1700 62jier(Civ. Sent. 39-9,7-11-1700, RAF)<br />

en sil stoarn wêze fuort foar 27-3-1721, doe't yn syn plak in nije "gemeensman" keazen<br />

waard (GA 81, Bolsert). Fan net ien <strong>fan</strong> beiden binne gravueres bekend dêr't har<br />

nammen folút ûnder steane (meidieling drs. G.P. Karstkarel). Wol binne dy der <strong>fan</strong><br />

Jan Jaapix, Jan Jacobs en Jan Jacobs Silversmit. Neier ûndersyk is nedich wa't dêrmei<br />

bedoeld wurdt of wurde.<br />

Ofdrukken wurde foar it earst neamd yn in brief <strong>fan</strong> Joh. Hilarides oan S.A. Gabbema<br />

<strong>fan</strong> 12-7-1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d I 215) <strong>It</strong> klisjee blykt yn 1793<br />

yn 'e âlderlike boedel <strong>fan</strong> S. Braaksma te Bolsert te wezen (brief <strong>fan</strong> him <strong>fan</strong> 5-5-<br />

436<br />

wumkes.nl


•*••••( i ! .i' Ut.M , i-i i,, i' . K. • ' • . . • •<br />

^ " " ••' ••••• •• •• .• i *i ! Î < • • • < . . ; • . . . ' . - ' i ,<br />

>u i\.l l'-llii V>.'->'2i l • r.it • .ion '. . • ' '• •< i C><br />

IK- I. • •. i'; -f- v In ! i( i |i, .i:, -e, „ .. !,.<br />

PllXZt: iôf-<br />

5Z /arc /aap» f/i« AfartAys Harings) 16S7, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. Neffens âlde afdruk <strong>fan</strong> it klisiee<br />

(Ikon. 2).<br />

wumkes.nl<br />

437


[1793] oan E. Wassenbergh, Hs. 1326, PBF). Braaksma joech of liende it ("ik weet 't<br />

niet", skriuwt Halbertsma) yn ruil foar túnfruchten oan J.H. Halbertsma, dy't it<br />

J. Proost te brûken joech foar de GJ-útjefte <strong>fan</strong> Epkema yn 1821. De famylje <strong>fan</strong><br />

Braaksma frege it klisjee werom en skonk it yn 1862 oan it FM (Halbertsma, 250 Hs.,<br />

PBF; not. FG 23-10-1862, FM).<br />

Fan it fers ûnder de ôfbylding is yn it hânskrift <strong>fan</strong> Hilarides sels in Nederlânske oersetting<br />

oerlevere (FLMD, Ljouwert, earder NLMD, Den Haach; cf. F. Muller 1853<br />

opGJ):<br />

Verduitscht uit de prent van Gijzbert Jaapix Friessche Taal-en-Rijmwettige<br />

Wijze kop. oud 34.<br />

Slecht en Recht, als die van Bolzwert.<br />

Kon d'oude Roomsche taal, en Grieken rijmerijje,<br />

Alleenig met verstand haar meesters hooft (bejblijje;<br />

Soo kwaamt gij Bolswerd met uw Gijzbert veer te laat.<br />

Neen, eerst moest Holland voor, die al haar konst bevaat.<br />

Dat krachtig in het praat, meer glooret uit zijn oogen:<br />

Daar hij't ons leeren woud, hoe wij haar al ov'rvloogen:<br />

Hoe krachtig elk't verstand in woorden zeggen zoudl);<br />

Als op elk Friezen kind een Gyzberts hooft (be)stond.<br />

1). "zoud" ferbettere yn "kon[d]'\<br />

Voor't licht gehaald, door J.H.<br />

Ynterpretaasje<br />

J. Hilarides 1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d 1,215): "Want het ons eenige vergenoegen<br />

sal sijn; wanneer sijne laatste daagen in een ander vertooninge van gewaat<br />

moogen bekend sijn geweest, en 't selve onder onge-oefende verstanden, de opspraak<br />

niet ontgaan mach; dattet dan by U: Eed: [S.A. Gabbema] slechts in ons<br />

mooge verschoond worden: dat wy soodaanigen meesterstuk opnaamen, als buiten<br />

menschen bereik was, anders te kunnen hebben. Want wy op de hand van den kunstbeeldenaar<br />

soo veel wel vertrouden; datter niemant bestaan sal te loochenen, dat de<br />

waare trekken van dat wijze hooft, daar, naa haaren tijd, meesterlijk in vertoond<br />

worden. En 't sal niet, als aan kenners, kunnen beduid worden, dat de plaat in haar<br />

afslijten sachter beelden sal doen drukken, als de nieuheit van de snee, nuu te weege<br />

kan brengen; om een jeugdiger gelaat te moogen verbeelden".<br />

J. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "De plaat van <strong>Gysbert</strong>s hooft vertoont<br />

hem oud 34 Jaar; doch de trekken tonen iemand van 50. Het geschilderde portret<br />

geeft u ronde welgevoede, ronde trekken. De plaat een scherp, bonkig, grof gelaat,<br />

met hoekige en grove omtrekken. Ook ziet hij zwart en onvergenoegd".<br />

C. Kramm 1859 (oanhelle neffens Eekhoff 1875,122): "[dat] met moeite en zorg bewerkt,<br />

als geëtst, en met de drooge naald en de burin opgesneden is, waardoor er iets<br />

vreemds, maar toch een gewilde kunstzin in doorstraalt".<br />

De gelikenis mei 1 is dúdlik, mar it gesicht is safolle âldsker, dat de fraach by jin<br />

opkomt oft de graveur dat net mei sin dien hat. Hat dy sels GJ goed kinnen, of hat dy<br />

<strong>wurk</strong>e neffens oanwizing <strong>fan</strong> Hilarides en hat dy him kinnen? Dat léste soe men hast<br />

tinke om syn opmerking, dat GJ oan de ein <strong>fan</strong> syn libben oars klaaid wie (of der oars<br />

útseach?) as op it portret <strong>fan</strong> 1637 (sj. hjirnei ûnder Ynterpretaasje). Yn alle gefallen<br />

438 wumkes.nl


liket der my reden ta om de betrouberheid <strong>fan</strong> dit byld heech oan te slaan, heger as de<br />

léste oardelieu dien is. Earst waard it wei efter 11 (sj.d.) en sûnt de publikaasje <strong>fan</strong> it<br />

oariginele portret yn 1936 hat dat it nei efteren skood. GJ koe wolris in behindich<br />

mantsje west hawwe, sels foar syn tiid, doe't de lju lytser wienen as wy no wend<br />

binne.<br />

3. Pintekening, anonym ca. 1750 (yn 81.1985.07)<br />

Yn swart-wyt, neitekene neffens 2. Oant no ta net ôfbylde.<br />

4. Pinsieltekening Adam Sijbel 1792 (yn 84.1985.07.)<br />

Neffens 2. Sijbel (stoarn yn 1803, DTB 832, RAF) wie tegel- en petielskilder te Makkum.<br />

Ferlykje it gedicht <strong>fan</strong> D. Lenige, Op it byldnis vin Giesbert Japiks trog Adam<br />

Sijbel neij pinziele (sj. Brouwer 1962,161). Oant no ta net ôfbylde.<br />

5. Net-útfierd vignet, A. ten Broecke Hoekstra 1813 (Hoekstra 1813, 140)<br />

"Een Vignet, voorstellende<br />

De Kerk en het daaraan naast gelegene gedeelte van 't dorp Holwert, in 't verschiet<br />

GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERNLEF bewoond bezoekende,<br />

wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar onder eenen<br />

ouden boom voor 't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer kroont<br />

- de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd<br />

worden".<br />

6. Untwerp boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1821 (net fûn)<br />

Net-útfierd ûntwerp <strong>fan</strong> "een kolossaal metalen borstbeeld, rustende op een voetstuk<br />

van gepolijst graniet, zonder beitelwerk of krullen, omgeven door een ijzeren hek"<br />

(Halbertsma 1824,XIV - XV). <strong>It</strong> boarstbyld soe makke wurde neffens de gravuere <strong>fan</strong><br />

Jan Jaapix (nûmer 2 hjirfoar), sa't ofte lieden is út de omskriuwing <strong>fan</strong> it monumint<br />

yn de brief <strong>fan</strong> de fâden <strong>fan</strong> it St. Antoanygasthûs te Bolsert oan it stedsbestjoer <strong>fan</strong><br />

10-10-1821, dêr't ek noch in pear oare bysûnderheden yn steane: " ... een monument<br />

op te rigten verbeeldende het Borstbeeld van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>, grote styl, van metaal<br />

gegoten, naar de teekening daar af nog voorhanden zynde, staande op een voetstuk<br />

of pied de stal van graniet ofmarmer, voorzien van een karakteristiek opschrift,<br />

en omgeven van een yzeren hek" (argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert). As plak wie<br />

tocht oan "het einde van de Nieuwmarkt tegen over de zogenaamde Spekboerspost,<br />

ook zeer waarschynlyk tegen over het huis dat laatst door den verdienstelyken man<br />

in zijn leven alhier is bewoond geweest" (brief <strong>fan</strong> de Bolserter gasthúsfâden <strong>fan</strong> 10-<br />

10-1821 oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthûs 321, Bolsert).<br />

De beide tekeningen dy't der <strong>fan</strong> dit ûntwerp west hawwe, ha'k net fûn (neamd yn de<br />

brief <strong>fan</strong> de "Commissie belast met ... " oan de gasthúsfâden <strong>fan</strong> 26 april 1822, yn<br />

argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert).<br />

Skiednis<br />

<strong>It</strong> útstel om in monumint foar GJ yn Bolsert op te rjochtsjen waard dien troch mr. D.<br />

Jakles yn in gearkomste <strong>fan</strong> it Bolserter Nut op 1-10-1818 en fuort oannommen (Halbertsma<br />

1824JX-XI). Jildkrapte makke dat it by in plan bleau, oant yn oktober 1821<br />

de Bolserter gasthúsfâden it restant <strong>fan</strong> it saneamde "Separate fonds", grut ƒ 1501,90,<br />

wumkes.nl<br />

439


eskikber stelden (Keikes 1957, 149). Se dienen dat ek, omdat se heard hienen dat<br />

"een zo verheven als achtingswaardig magistraatspersoon van onze provincie, die<br />

geene relatie tot onze stad heeft; doch geheel doordrongen zijnde van gevoel voor de<br />

taal onzer voorvaderen, en den prins der Vriesche dichteren eene hulde willende toebrengen<br />

waar in zo het scheen zijne Landgenoten Bolswerds ingezetenen te kort<br />

schoten, het vaste voornemen heeft opgevat, om bij de eerste gelegenheid binnen<br />

deze stad het verlangden gedenkteeken op te rigten" (brief gasthúsfâden 10-10-1821<br />

oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthús 321, Bolsert). Dy magistraatspersoan<br />

hat sûnder mis gûverneur I. Aebinga van Humalda west. De útfiering stuite doe lykwols<br />

op oare beswieren: "In de eerste plaats oppert den Heer Halbersma namens de<br />

kunstenaar Gabriel te Amsterdam de groote zwarigheid, dat er geene meesters in ons<br />

Ryk gevonden worden die ooyt een metalen buste hebben gegoten, en het dierhalven<br />

een waagstuk zoude zijn dit werk als eenen eerste proeve uit derzelver handen te nemen,<br />

zo dat men hier toe tot den vreemde de toevlugt zoude moeten nemen, en anderdeels<br />

vreest men dat het voetstuk met zyn aanbehoren, niet tegen het weer en andere<br />

dergelykheden die hetzelven schade kunnen toebrengen, genoegzaam bestand<br />

zal zijn, als het in de open lugt word geplaatst" (brief gasthúsfâden oan it stedsbestjoer<br />

<strong>fan</strong> 26-4-1822, argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert). By "andere dergelykheden"<br />

waard tocht oan "onvoorziene of opzettelyke Schadens" (brief gasthúsfâden<br />

oan de "Commissie belast met het daarstellen van een gedenkteeken" <strong>fan</strong> 26-4-1822,<br />

argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert).<br />

<strong>It</strong> is net bekend hoe't de kommisje ta de kar <strong>fan</strong> P.J. Gabriel kommen is. Hy wie yn<br />

Fryslân al bekend troch it monumint dat er foar J.H. Nieuwold yn 1820 yn de Grutte<br />

Tsjerke te Ljouwert makke hie (Prov. Cie van Onderwijs 267, RAF). <strong>It</strong> ûntbleatsjen<br />

<strong>fan</strong> dat monumint waard it earste evenemint yn in rige <strong>fan</strong> trije nasjonale feesten jier<br />

oan jier, dêr't it Bolserter GJ-feest <strong>fan</strong> 1823 alhiel yn opset en útnoegings by oansleat.<br />

Humalda wie presidint <strong>fan</strong> de kommisje dy't it ûnderwiisfeest <strong>fan</strong> 1821 tarette (Breuker<br />

1978b,21; id. 1981d,14-17). <strong>It</strong> hat dêrom wol káns dat hy oanret hat om Gabriel<br />

(Amsterdam 1785-1833) te freegjen. Dy hie yn 1820 "vooral op het gebied van de portretbuste"<br />

al "een zekere vermaardheid". Yn opdracht <strong>fan</strong> J.H. van Kinsbergen hie er<br />

foar it Keninklik Ynstitút te Amsterdam yn de jierren 1817-1819 bustes makke <strong>fan</strong><br />

P.C. Hooft, H. de Groot, P.P. Rubens, Christiaen Huygens en H. Boerhaave, en foar<br />

de Kweekskoalle foar de Seefeartyn 1819 ien <strong>fan</strong> MA. de Ruyter(Van Daalen 1956,<br />

86-90).<br />

7. Boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1822 (Martinitsjerke Bolsert)<br />

"Het geheel vertoont het borstbeeld [80 sm.] van den dichter, uit statuari-carrarisch<br />

marmer, met het onderschrift GYSBERT [op it byld stiet lykwols: GIISBERT]<br />

IAPIKS, besloten in eene ronde nis [<strong>fan</strong> stuc], rustende op een voetstuk van hetzelfde<br />

marmer [45,5 sm.], en dit weder op een pedestal van fijne granietsteen [170 sm.],<br />

waarop de volgende inscriptie: Loytser! nim itfor Ijeaf; it iz sljuecht en rjuecht az dyfen<br />

Boalsert ;en hieronder het jaar van oprigting 1823 [der stiet:"LOYTSER./NIM IT<br />

FOR LIEAF:/IT IZ SLIUECHT IN RIUECHT/AZ DY FEN BOALSERT./ OPGE-<br />

RIGT/IN HET IAAR MDCCCXXIII]. Deze geheele partij staat in eenen tempel,<br />

basreliefswijze aangebragt, bestaande in een fronton met zijne twee pylasters en kapitelen,<br />

voorzien van het noodige lofwerk. Alles is voorts omgeven en afgesloten<br />

440<br />

wumkes.nl


iïiïl*<br />

I<br />

ïSXmái.<br />

*;mm m». ptßmm mm. m® mm 1<br />

ï<br />

i »M#»<br />

Eli*<br />

«*^r<br />

1 1<br />

1<br />

1<br />

,£i<br />

ii<br />

Il ïijl «.<br />

ii. Pauljoseph Gabriel 1822-1823, monumint GJ yn 'e Martinitsjerke te Bohert (febr 1989)<br />

w /<br />

(Ikon. 7).<br />

wumkes.nl<br />

441


door een ijzeren hek van 11 tot 12 voeten lengte. De woorden der inscriptie zijn van<br />

GYSBERT JAPIKS zelven, [út brief X, 331,26-27; it substantyf "Loytser" komt net<br />

foar yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ; it is ôflaat <strong>fan</strong> it wol troch him brûkte tiidwurd "loytse"] en<br />

door den Heer J. HALBERTSMA daartoe voorgesteld" (Halbertsma 1824.XVI-<br />

XVII; Van Daalen 1956,92-93). <strong>It</strong> lof<strong>wurk</strong> bestie út "drie gebeeldhouwte thuilles en<br />

een Louwerkrans". De krânse waard fergulde (argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert).<br />

<strong>It</strong> boarstbyld waard makke neffens it portret <strong>fan</strong> Matthijs Harings (nûmer 1<br />

hjirfoar; Halbertsma 1824,XVI). Fan it gehiel en <strong>fan</strong> it boarstbyld apart is in ûntwerptekening<br />

bewarre (argyf St. Antoanygasthús 323, Bolsert).<br />

Opiten op it feestdiner <strong>fan</strong> 7 july 1823 is in "Middelstuk met Buste" mei ynskripsje en<br />

al, dat in bakker yn Amsterdam foar ƒ 65,- levere hie (argyf St. Antoanygasthús 324,<br />

325, Bolsert).<br />

Yn Skriuwers yn byld (1966) stiet in foto <strong>fan</strong> it boarstbyld allinne (nr. 51). (Yll.<br />

33 en 35.)<br />

Skiednis<br />

Tusken 7 febrewaris en 26 april 1822, mar foar't neist net fier foar dy léste datum,<br />

stelde J.H. Halbertsma de "Commissie belast met ... " foar om it byld net yn 'e iepen<br />

loft te setten, mar yn in dêrta te meitsjen nis yn 'e muorre <strong>fan</strong> it suderbierhok<br />

yn 'e Martini ("Besoignes" D. Jakles 7-2-1822; brief Commissie oan gasthúsfâden<br />

<strong>fan</strong> 26-4-1822, beide yn argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert; sjoch foar de foarskiednis<br />

ûnder nr.6). <strong>It</strong> plak wie sa keazen, dat it monumint "tegen over het graf van<br />

den dichter" kaam (Halbertsma 1824, XXIII). Ut de rekkens foar it monumint blykt<br />

dat Gabriel de buste en it fuotstik op 2 oktober 1822 al klear hie. <strong>It</strong> monumint yn syn<br />

hiele hear en fear waard makke <strong>fan</strong> 10 oant 25 juny 1823 (argyf St. Antoanygasthús<br />

324, Bolsert) en ûntbleate op 7 july 1823 (Halbertsma 1824,XXIII).<br />

<strong>It</strong> boarstbyld waard foar it earst ôfbylde troch Van der Meulen 1875, 384 (neigravearre)<br />

en it grutste part <strong>fan</strong> it hiele monumint yn SR 1923, nr. 26 (mei in farske<br />

griene krânse foar de hûndertjierrige betinking).<br />

Tusken dit monumint en wat yn 6 beskreaun is, moat it ûntwerpmonumint sitten<br />

hawwe dat allinne bekend is út in wytferve houten makette, earder yn it St. Antoanygasthús<br />

en sûnt ca. 1950 op it Bolserter stedhûs. Keikes 1957,150 nt. 2, moat him fersinne<br />

as er dêr in útbylding <strong>fan</strong> 6 yn sjocht, dat ommers hiel wat oars is. As oergong<br />

<strong>fan</strong> in stânbyld buten nei in boarstbyld yn in nis binnendoar is it skoan te pleatsen.<br />

De makette sit yn in fitrine (48x48x76 sm. heech) en bestiet út in soarte pylder binnendoar<br />

yn in timpel. Op in grûnflak (42x42x3 sm.) rest in plato (33,5x33,5x3 sm.)<br />

mei fjouwer út 'e hoeken wei opgeande doaryske pylders (40 sm. heech), dy't in troch<br />

fjouwer frontons (33x14 sm.) op friezen (41 sm.) omsletten piramidaal dak (15 sm.<br />

heech) drage, dat - lykas elk <strong>fan</strong> de fjouwer hoekpeallen (16 sm. heech) <strong>fan</strong> in stek<br />

(<strong>fan</strong> fjouwer kear tolve rechters <strong>fan</strong> 16 sm. heech) op it plato om 'e pylders hinne - bekroane<br />

wurdt troch in oranje fakkel. Binnen yn de timpel stiet in blokfoarmich smeller<br />

wurdend, pyldereftich objekt (33 sm. heech), dat <strong>fan</strong> boppen nei ûnderen bestiet<br />

út in troch in piramidaal dak (3,5 sm.) ôftoppe kubus (6,5 sm.) mei healrûn bôge lege<br />

nissen (4,2x2,5x6 sm. heech) yn twa foar elkoar oersteande siden, in blok (8x8x5 sm.<br />

heech), in draachflak (9,5x9,5x1,5 sm.), in blok (12,5x12,5x13,5 sm. heech) en nochris<br />

in draachflak (17x17x3 sm.). Op deselde siden as de nissen, mar dan <strong>fan</strong> it<br />

ûnderste blok stiet: GIJSBERT JAPIKS / / LOIJTSER / NIM IT FOR LIEAF<br />

442<br />

wumkes.nl


34. Paul joseph Gabriel ca. 1822, makette <strong>fan</strong> ûntwerp-monumint (Ikon. 7).<br />

wumkes.nl<br />

443


IT /12 SLIUECHT IN RIUECHT / AZ DU FEN BOALSERT / / OPGERIGT<br />

IN HET JAAR 1823<br />

De makette is oant no ta net ôfbylde. (Yll. 34.)<br />

Ynterpretaasje<br />

Anonym 1822 (Vad. Letteroefeningen 1823II137): "Dezelfde [as yn Gabriel syn byld<br />

<strong>fan</strong> Kening Willem I op it hynder] vaderlandsliefde blonk ook uit in het borstbeeld<br />

van GIJSBERT JAPIKS ..."<br />

P.J. Gabriel 1822 (Halbertsma 1824,9-10): "GABRIEL zelve, als een andere PYG­<br />

MALION verrast door de schoonheden van zijn eigen werkstuk, zag in het borstbeeld<br />

bedaardheid, goedheid, grootheid, zonder dat de kennis van GIJSBERTS karakter<br />

zijn oordeel, gelijk het onze, bevangen hadde". Yn syn fizy op GJ as in<br />

klassike Gryk stie hy net allinne (sj. ek 1.1.2). Halbertsma, mei wa't er oerlei by it<br />

meitsjen, seach yn it portret <strong>fan</strong> Matthys Harings "iets van de klassieke vormen der<br />

Grieksche hoofden", en S.W. Schippers prize Gabriel as in oare Phydias:<br />

S.W. Schippers ca. 1822 (Halbertsma 1824,64; oersettingen jouwe Janzen 1923,339 en<br />

Galama 1950,157):<br />

IN GISBERTI JACOBI EFFIGIEM ARTIFICI GABRIELIS MANU EX MARMORE<br />

CONFECTAM<br />

I.<br />

Sub pulchra GISBERTI nomen imagine cernens<br />

Cum patriae cogor tum meminisse patrum;<br />

Sed, GABRIELIS opus, mirans in marmore vultum,<br />

Vivere me eredam tempora PRAXLTELIS.<br />

II.<br />

Quid te mirantem GABRIELIS, stulte, labores<br />

PYTHAGORAE nomen tollere laude juvatl<br />

Reete animas Samii transfundi sensit acumen:<br />

Hic opus adspicio namque ego PHIDIACUM.<br />

Janzen 1923,307: "<strong>It</strong> byld waerd makke sa it hjitte nei it oarspronkelik skilderstik, dat<br />

prefester Rinse Koopmans to Amsterdam bisiet. De útfiering waerd prachtich en tige<br />

treflik neamd en is dat yn wierheid ek. <strong>It</strong> is technysk in pronkstik fen greate wearde, in<br />

juwiel fen byldhoukinst en ek de klassike omlysting is moai, mar it kopstik liket net<br />

nei it oarspronkelik portret lyk as de kinstgraveur P. Velin dat makke hat nei it origineele<br />

Skilderij fen Wybrand de Geest to Ljouwert. Gabriel hat it byld fen <strong>Gysbert</strong> to<br />

moai makke, to "geflatteerd" lyk as de Hollânner it mei in basterdwird seit. Dat is tige<br />

spitich, hwent, <strong>Gysbert</strong> wier yn wird en died, yn syn hânnelen wânnel en selsyn syn<br />

uterlik in tige ienfâldich persoan en like yn neat op in klassike figuer út 'e Romeinske<br />

ef Grykske âldheid. <strong>It</strong> bysûnder Fryske type yn syn wezen, yn syn hâlding<br />

en antlit komt by dat boarstbyld alhiel net ta syn rjucht. As immen ús sei: "dat stelt<br />

Aristóphanes, Aristoteles ef Caesar foar", den scoe men dat best oannimme<br />

wolle."<br />

Van Daalen, dy't gjin oardiel oer dit <strong>wurk</strong>stik <strong>fan</strong> Gabriel jout, neamt him yn it algemien<br />

wol klassisistysk en ek eklektysk (Van Daalen 1956,86; mear yn bysûnderheden:<br />

19-21).<br />

7a. Gipsen ôfjitsels <strong>fan</strong> 7<br />

Gabriel makke twa (neffens in oare boarne trije: Wumkes SDII 1934,267) gipsen ôf-<br />

444 wumkes.nl


35. Paul Joseph Gabriel 1822, buste GJ (detail <strong>fan</strong> nr. 33).<br />

wumkes.nl<br />

445


jitsels <strong>fan</strong> syn GJ-boarstbyld. Ien dêr<strong>fan</strong>, set op in piëdestal <strong>fan</strong> hout, waard yn 1847<br />

foar ƒ 42,- troch J.van Leeuwen kocht op 'e auksje <strong>fan</strong> F.D. Fontein (Catalogus<br />

... boeken ... F.D. Fontein. Leeuwarden 1847, Friesche zaken 31 • eks<br />

SBL). Van Leeuwen kocht it foar it FG (not. FG 30-3-1848, FM). Dit eksimplaa'r sil it<br />

west hawwe dat mei Simon Stijl syn buste de seal sierde dêr't it FG op 29-10-1861 syn<br />

hundertste gearkomste yn hold (Verslag FG 1861-'62, 34). Dyselde beide boarstbylden<br />

stienen nest in jiermannich yn 'e biblioteek <strong>fan</strong> 'e Prov. Griffy (meid S ten<br />

Hoeve). Optheden binne se net te fïnen.<br />

In twadde eksimplaar liket ek yn it besit <strong>fan</strong> Fontein rekke te wezen want dy skonk<br />

yn 1832 ien oan J.H. Halbertsma. Fontein hie it "bestemt voor de nis van zijn tent<br />

maar hy is te groot en is niette verkleinen, dat spijt hem" (brief <strong>fan</strong> J.W. de Crane oan'<br />

J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 8-6-1832, yn 6185 Hs., PBF). Dit eksimplaar skonk JH Halbertsma<br />

yn 1854 oan de KB yn Den Haach (Wumkes, o.w.). <strong>It</strong> is net mear yn wezen-<br />

Het gipsen afgietsel van de kop van Gijsbert <strong>Japix</strong> is vermoedelijk in 1967-70 verloren<br />

gegaan, toen het gebouwvan de Koninklijke Bibliotheek om bouwtechnische redenen<br />

inderhaast van de boekenlast bevrijd moest worden. Bij deze verhuisoperatie<br />

zijn vele bustes gesneuveld" (brief dr. N.S.H. Jansma (KB) <strong>fan</strong> 1-10-1988)<br />

Net ôfbylde. ''<br />

446<br />

ü>s<br />

^m*?ï 36. KI mting 1823, penningplaat GJ (Ikon. 8).<br />

wumkes.nl


8. Penningplaat Kleis Lanting 1823 (FM)<br />

Boarstbyld mei dêrùnder "GYSBERT JAPIX" en "7 July 1823" yn ovaal (8,4x6,8<br />

sm.). Liket mear op 1 (of in kopy) as op 2. Oant no ta net ôfbylde. (17/. 36.)<br />

Skiednis<br />

"Toen het laatste feest ter eere van G.J. gevierd is heb ik door den Frieschen Lantink<br />

een [sulveren] penningplaat met het portret van G.J. laten drijven en daaronder den<br />

dag der feestviering doen insnijden" (brief Jer. de Vries <strong>fan</strong> 22-11-1833 oan J.H. Halbertsma,<br />

yn 6185 Hs., PBF). Der waard -"zoo wij meenen" - mear as ien <strong>fan</strong> makke<br />

(Jer. de Vries en J.C. de Jonge, Nederlandsen gedenkpenningen verklaard ...<br />

's Gravenhage/Amsterdam 1829 I, 131). Oant no ta net ôfbylde.<br />

9. Tekening K.J. Sannes 1823 (FM, 10675)<br />

Kopy yn easryndyske inket <strong>fan</strong> 2. Datearre en synjearre. Oant no ta net ôfbylde.<br />

10. Tekeningen Otto de Boer ca. 1823<br />

a. Lju, ûnder wa bern, foar it monumint yn 'e Martinitsjerke te Bolsert, yn potlead.<br />

Net fûn. De datearring is mar rûsd. Ofbylde yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 49.<br />

b. Deselde haadfigueren op 'e foargrûn as by a., mei mear bern en sûnder froulju<br />

op 'e eftergrûn; dêrom wol te identifisearjen as skoalmasters. <strong>It</strong> monumint is better<br />

út<strong>wurk</strong>e, mar is isolearre út syn omjouwing. Bewarre yn it sketsboek <strong>fan</strong> de skilder<br />

(FM) en foar it earst reprodusearre yn Kroes-Ligtenberg 1952, neist bis. 41. Net yn<br />

Skriuwers yn byld (1966).<br />

11. Klisjee (mei ôfdrukken) Ph. Velijn 1824 (FM, ynv. nr. 637)<br />

Gravearre koperen plaat (24,5x15,5 sm.) mei portret <strong>fan</strong> GJ nei lofts. Dêrùnder yn in<br />

cartouche in hantekening <strong>fan</strong> GJ en it jier 1657 en in fjouwerrigelich frysk fers <strong>fan</strong><br />

[J.H.] H[albertsma]. Efter glês yn in swartferve houten list mei in ferguld akantusbyske<br />

yn 'e deikant. Troch Halbertsma ta "Frieslands Kabinet van Oudheden" oan<br />

it FG skonken (ynventariskaart FM). Makke neffens 1 (Halbertsma 1824, XXVIII)<br />

en ôfprinte yn Halbertsma 1824 neist XXVIII. De hantekening <strong>fan</strong> GJ dy't Velijn ûnder<br />

it portret neigravearre, is <strong>fan</strong> 7-1-1657 (3.3.3.2,22). (Yll. 37.)<br />

Skiednis<br />

Velijn krige ƒ 150,- foar it gravearjen en noch ƒ 7,- "voor het vertekenen van v.n. Portret"<br />

(argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert). Dat soe betsjutte kinne, dat Halbertsma,<br />

oan wa't er op 12 maaie 1824 de rekken stjoerde, opdracht jûn hat om de<br />

earste ferzy te feroarjen. <strong>It</strong> portret foei sa't liket better yn 'e smaak as nr. 2. Derbinne<br />

nochal wat neifolgings <strong>fan</strong>, oars as <strong>fan</strong> 2. Yn 1923, doe't it yn in trouwe kopy yn 'e begeliedende<br />

artikels by it betinkingsfeest brûkt waard (SR 27 (1923) nr. 26; Bolswardsche<br />

Courant 7-7-1923), hjitte it "Ien fen de best slagge petretten fen <strong>Gysbert</strong> Japiks"<br />

(Bolsw. Courant, o.p.). Nûmer 2 waard by de betinking <strong>fan</strong> GJ yn 1908 brûkt, ûnder<br />

mear yn: Feestwizer for it <strong>Gysbert</strong> Japiksfeest to Boalsert [Bolsert 1908]) en op<br />

in ansichtkaart.<br />

Ynterpretaasje<br />

Halbertsma 1824 (XXVIII): "naar het oorspronkelijk pourtrait ... opgewerkt en<br />

voltooid met dien uitslag, dat de gelijkenis zo volkomen is als men verlangen<br />

mag".<br />

wumkes.nl<br />

447


• . •<br />

'f~*\<br />

lok'maester, sljuecht inrjuecht! inenm' teals T)enad in ainnie<br />

<strong>It</strong> uwtschaaicl brod to huyn. Ysbrecker iz syn namnie;<br />

Yn tinse in. teal, yn lunst in 't ojleonste rjiemmers fjoer,<br />

Yn 't golle Friezne hert, soa GoRilIycke az natuwr.<br />

37. Philip Velijn 1824, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>; mei ûnderskrifl <strong>fan</strong> JH. Halbertsma (Ikon. 11).<br />

448<br />

wumkes.nl


J.H. Halbertsma [1854]: "De graveur heeft het glimlicht in het linker oog zo flaauw<br />

aan gegeven dat de dichter eenigzins scheel lijkt" (hs. oant. J.H. Halbertsma yn in eksimplaar<br />

<strong>fan</strong> syn Lijst eener bijdrage voor Frieslands Kabinet van Oudheden. Deventer<br />

s.j., 534 Hs., PBF).<br />

Derbinne mear ôfwikings, dy't de oerienkomst mei 1 lytsermeitsje as dy <strong>fan</strong> 2 mei<br />

1, <strong>It</strong> gesicht is foller wurden en de útdrukking <strong>fan</strong> eagen en mûle hat wat hurds krigen,<br />

dat by neifolgings (mei in ta knevel útgroeide snor) ta kriichshaftigens laat<br />

hat.<br />

12. Skilderij D. de Hoop? ca. 1825 (FM, ynv. nr.554)<br />

Oaljeferve op doek, 67,5x55,5 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 2 en/of 11. Yn in<br />

fergulde list.<br />

Yn minne steat: doek alhiel ferdroege en hurd wurden; ûnderoan, yn 'e sliep en<br />

rjochtsmidden gatten; loftsboppe in reparaasjeplak; de hoeken <strong>fan</strong> 'e list skeind.<br />

De datearring is mar rûsd. As it skilderij neffens nr. 11 makke wêze soe, dan is it <strong>fan</strong><br />

1824 of letter. Mar it is ek mooglik dat it krektoarsom west hat, dat 11 nei de kopy<br />

makke is dy't Halbertsma troch De Hoop <strong>fan</strong> it skilderij <strong>fan</strong> GJ meitsje liet (nr.<br />

tt). (Yll. 38.)<br />

Oant no ta net ôfbylde.<br />

Skiednis<br />

Foar it FG yn 1837 foar ƒ 36,10 kocht troch J. van Leeuwen (argyf FG, Ontvang en uitgaaf<br />

sedert 1827, 22-3-1837, FM). W. Eekhoff hie Van Leeuwen op it skilderij wiisd.<br />

Sels hie dy der<strong>fan</strong> heard fia J.T. Bodel Nijenhuis, dy't it te keap sjoen hie by Buffon<br />

vn 'e Kalverstrjitte te Amsterdam (brief Eekhoff oan J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 20-9-1836,<br />

yn 6185 Hs., PBF). Bodel Nijenhuis kocht it foar 35,-, liet it skjinmeitsje en bea it it<br />

FG oan om oer te nimmen (not. FG 3-4-1837, FM). <strong>It</strong> wie it earste skilderij dat it FG<br />

yn eigendom krige (9e Verslag 1836-'37,195).<br />

Ik kin net sizze oft dit skilderij de earste kopy west hat, dy't De Hoop <strong>fan</strong> it portret <strong>fan</strong><br />

GJ makke. De earste moat er <strong>fan</strong>sels neffens 1 dien hawwe, mar de oaren soenen ek<br />

weromgean kinne op in sels makke kopy. Dochs is it hjir it plak om wat te sizzen oer<br />

de relaasje <strong>fan</strong> De Hoop mei de eigener <strong>fan</strong> 1, R. Koopmans. De Hoop (Warkum<br />

1800 - Amsterdam 1830) waard mei stipe <strong>fan</strong> in fûns, dêr't ûnder mear Koopmans ta<br />

bydroech, yn 1817 te Amsterdam by in master besteld om it skilderjen te learen.<br />

Nauwe kontakten mei Koopmans blike út in brief <strong>fan</strong> De Hoop oan syn oare woldwaner,<br />

J.M. van Beyma (Beyma thoe Kingma 314,1200; sj. ek id. 346: Stukken betreffende<br />

een fonds tot ondersteuning van De Hoop, 1817; allegearre RAF).<br />

Ynterpretaasje<br />

Der is frij grutte oerienkomst yn gesichtsútdrukking en kraach tusken dizze kopy en<br />

nr. 15, mar dochs hat de kop ek wat <strong>fan</strong> 2 en 11.<br />

13. Skilderij D. de Hoop ca. 1825 (net fûn)<br />

Neffens meidieling <strong>fan</strong> J.H. Halbertsma (yn in brief <strong>fan</strong> 28-3-1836 oan W. Eekhoff yn<br />

78 C 81, map D; KB) hat D. de Hoop foar him in skilderij <strong>fan</strong> GJ makke. Oft it noch<br />

yn wezen is, wit ik net. Miskien is it itselde as it skilderij dat yn 1884 by prof. Tj. Halbertsma<br />

te Grins hong (PJ. Troelstra, Gedenkschriften 1,232) en dat soe itselde wêze<br />

kinne as it skilderij (?) dêr't de foto <strong>fan</strong> makke is dy't op it oanhelle plak by Troelstra<br />

wumkes.nl<br />

449


38. Douwe de Hoop? ca. 1825, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (FM 554, fc r<br />

olo <strong>fan</strong> jannewaris 1986) (Ikon. 12).<br />

450<br />

wumkes.nl


ôfbylde is. De kop op dy ôfbylding is oars as op de kopyen dy't <strong>fan</strong> De Hoop bekend<br />

binne. Der sit wat yn <strong>fan</strong> 1 en 11. Sjoch ek 12, Ynterpretaasje, en 15.<br />

Yn dit ferbân moat neamd wurde, dat J.B. Schepers yn 1925 in 19de ieuske kopy <strong>fan</strong><br />

GJ oan it Friesch Genootschap oanbea, dêr't er <strong>fan</strong> sei dat dy wierskynlik troch in<br />

Halbertsma skildere wie (sj. 15). Soe er it skilderij miskien <strong>fan</strong> in Halbertsma kocht<br />

of krigen hawwe? Dan moat it dit hast wol wêze. <strong>It</strong> is my net bekend, wêr't it skilderij<br />

<strong>fan</strong> Schepers bedarre is.<br />

14. Tekening D. de Hoop 1825 (FM, P1067.10)<br />

Swart kryt mei wat read, 21x16,1 sm. Kopy mei ynfloeden <strong>fan</strong> 1 en 11. Datearre en<br />

synjearre. Foarstúdzje <strong>fan</strong> 15? Foar it earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966)<br />

29. (Yll 39.)<br />

Skiednis<br />

Presint <strong>fan</strong> de hear Croockewit te Amersfoart oan it FG (Cat. der portretten van Nederlanders,<br />

J-Z, FM).<br />

15. Skilderij, anonym ca. 1825 (stedhûs Bolsert)<br />

Oaljeferve op doek dat op board plakt is, ca. 67x55 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 14. De<br />

datearring is mar rûsd. Foar't earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966), de loftse <strong>fan</strong><br />

fjouwer op it efteromslach. Yn dit boek brûkt op it omslach.<br />

Skiednis<br />

Tusken 1956 en 1966 op it stedhûs te Bolsert kommen (LC 21 -4-1956; IB 1966,16). Oer<br />

oankomst en komôf is op 'e sekretary neat bekend (meid. <strong>fan</strong> de hear G. Boersma<br />

<strong>fan</strong> 'e sekretary). Sjoen de oerienkomst mei 14 is it skilderij mooglik <strong>fan</strong> D. de Hoop,<br />

mar der wurde ek kopyen neamd, dy't net <strong>fan</strong> De Hoop binne of hoege te wezen en<br />

dy't ik net mei ien <strong>fan</strong> de bekende eksimplaren identifisearje kin, dat sa wis is it net<br />

dat De Hoop it makke hat. Sokke kopyen wurde neamd yn 1851, 1884 en 1925. Yn<br />

1851 giet it om in kopy, makke troch S. Bonga (1794-1865) (Letterkundige Nalatenschap<br />

... J. van Leeuwen. Leeuwarden 1851, ôfd. hss. bis. 24). Bonga wie in sweager<br />

<strong>fan</strong> J. van Leeuwen (cf. J.J. Kalma, Dit wienen ek Friezen 5 (1974) 40 en Ene.<br />

1958,202), dat faaks hat dy him frege om itte meitsjen. Yn 1884hongderin skilderij<br />

<strong>fan</strong> GJ by prof. Tj. Halbertsma te Grins (sj. 13). As dat itselde wie as dêr't de foto dy't<br />

Troelstra jout <strong>fan</strong> makke is, en dy't ik net mei in oar my bekend portret identifisearje<br />

kin, dan kin dat net it eksimplaar wêze dat yn it Bolserter stedhûs hinget. <strong>It</strong> portret<br />

op 'e foto <strong>fan</strong> Troelstra liket werom te gean op Velijn syn gravuere (nr. 11). De tredde<br />

kears dat der <strong>fan</strong> in portret <strong>fan</strong> GJ sprake is, yn 1925, koe it wolris om itselde gean as<br />

dat <strong>fan</strong> Halbertsma. Dr. J.B. Schepers te Haarlem biedt dan in njoggentjinde-ieuske<br />

kopy oan it FG oan, dat - nei't er skriuwt - wierskynlik troch in Halbertsma makke<br />

is. <strong>It</strong> FG hat der gjin belang by, want it hat al ien, en slacht foar it oan 'e PBF te jaan.<br />

Schepers syn fersyk oft it skilderij yn it FM útstald bliuwe mei oant it datearre is, haw<br />

ik gjin antwurd op fûn (not. FG C 8, 2-9 en 7-10-1925, FM) (sj. 13).<br />

Ynterpretaasje<br />

Dizze Bolserter kopy hat in treffende oerienkomst mei it oarigineel (1), mear as de<br />

oare my bekende kopyen. <strong>It</strong> skilderij liket ek in soad op 14. Dat soe in foarstúdzje<br />

wêze kinne. Yn dat gefal moat it wol hast <strong>fan</strong> Douwe de Hoop wêze. Oars moat in<br />

oare skilder de tekening <strong>fan</strong> De Hoop brûkt hawwe.<br />

wumkes.nl<br />

451


39. Douwde Hoop 1825, kryttekening GJ 40. Douwe de Hoop? ca. 1825, mimatuerpor-<br />

(FM) (Ikon. 14). t m GJ (Stedhüs Bolsert)


Ut de literatuer is my ien lyts skilderij bekend. Dat wie yn 1877 yn it besit <strong>fan</strong> mr. W.J.<br />

van Weideren baron Rengers (Gids voor de bezoekers van de Historische Tentoonstelling<br />

van Friesland ... Leeuwarden 1877, 161). Oft dat itselde is, fait net út<br />

te meitsjen.<br />

Ynterpretaasje<br />

De oerienkomst mei 1 is net sa sterk; de portrettearre persoan is gans jonger<br />

wurden.<br />

18. Twa tekeningen J.H. Matthijssen 1830 (argyf FG, FM)<br />

Untwerpen foar in segel <strong>fan</strong> it FG yn in dübele sirkel, út in rige <strong>fan</strong> seis de nûmers 2<br />

en 4, beide mei in binnenste middelline <strong>fan</strong> 6,8 sm. Fan de seis ûntbrekke de nûmers<br />

5 en 6. Nûmer 2 jout lofts in boarstbyld <strong>fan</strong> GJ op piëdestal, dêryn de letters G.J. en<br />

dêrtsjinoan in lier, en rjochts in piëdestal mei in iepenslein boek, dêr't HISTORIA<br />

op te lézen is en dêr't in oaljelampke oan in jongbeamke boppe hinget. Nûmer4 hat<br />

likernôch deselde foarstelling lofts, no lykwols beskynd <strong>fan</strong> strielen út in punt dat<br />

krekt buten de binnenste sirkel fait, en rjochts boppe in selde piëdestal mei boek en<br />

timpel op in mei beammen begroeide hichte, faaks in wier.<br />

Foar't earst ôfbylde yn Breuker 1980d,53 (17/. 43.)<br />

Skiednis<br />

Yn juny 1829 beneamde it FG in kommisje om in segel foar it Genoatskip fêst te stellen.<br />

J.H. Matthijssen makke seis untwerpen, dêr't it oare jiers maart ien mei it âldste<br />

fryske wapen tsjin in brutsen pylder oan en in oaren mei in ikekroan (Breuker<br />

1980d,53) út keazen waarden.<br />

41. Douwe de Hoop? ca. 1825. lyts portret GJ 42. Anonym 1836, portret op pipekop (Ikon. 19).<br />

(Ikon. 17).<br />

wumkes.nl<br />

453


43. J.H, Matthijssen 1830, ûntwerpen foar in segel<strong>fan</strong> il FG (Ikon. 18).<br />

Ynterpretaasje<br />

De ûntwerpen binne in teken <strong>fan</strong> de frysksinnigens ûnder in (doe wichtich) part <strong>fan</strong><br />

de leden <strong>fan</strong> it FG (Breuker 1980d).<br />

19. Pipekoppen, anonym ca. 1830<br />

Porslein, mei boarstbyld GJ en it jiertal 1657, op 'e efterside Sljuecht in Rjuecht.<br />

Datearring rûsd, mar net foar 1825, omdat it jiertal grif oan nûmer 11 ûntliend is.<br />

Gjin eksimplaar bekend, mar yn 1877 hienen mr. L.R. Wentholt te Weidum en<br />

G.T.N. Suringar te Ljouwert elk ien (Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling<br />

van Friesland ... Leeuwarden 1877, 237). Net yn Skriuwers yn byld<br />

(1966). (Yll. 42.)<br />

20. Dútske piip, anonym 1836 (FM, ynv. nr.949 E)<br />

Lange stâle, de ûnderein <strong>fan</strong> draaid hoarn mei in ferguld koperen bantsje; dan in<br />

brede rune kraach mei acht ynkepings yn 'e râne, dérnei in slap learen stik, oarspronklik<br />

mei griene stof beklaaid. <strong>It</strong> hoarnen mûlstik hat fjouwer kragen en stiet<br />

mei in hoeke <strong>fan</strong> ca. 120 graden op it slappe learen part. De stâle stekt yn in grienferve,<br />

tinnen sprútstik, dêr't de punt heakfoarmich <strong>fan</strong> bûgd is. Op de wytporsleinen<br />

kop in kleure boarstbyld <strong>fan</strong> GJyn ovaal; ûnder it portret "Gijsbert Jacobs". De hiele<br />

piip is 41 sm. lang (Ynvintariskaart 949 E, FM). Te datearjen op 1836 (Gids voor de<br />

bezoekers der Historische Tentoonstelling van Friesland ... Leeuwarden<br />

1877,316). Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

Skiednis<br />

Yn 1896 troch it FG kocht <strong>fan</strong> J.T. Eekhoff (68ste Verslag FG, 11), út 'e neilittenskip<br />

<strong>fan</strong> syn heit W. Eekhoff (ferlykje behalven de al oanhelle Gids, ek Catalogus der bibliotheek<br />

van ... W. Eekhoff. Leeuwarden 1880, nr. 2718).<br />

Ynterpretaasje<br />

Liket op 11.<br />

454<br />

wumkes.nl


WËÈ^ÏJÊk<br />

~*f^.^%»<br />

-.-^*f.^>-' "-««Söä^ --fies©<br />

liHHHHHHHraHBHE^<br />

44 ƒƒ. Sluyter D. Jz. nei C.F. Philippeau ca. 1874, skoaltaferiel (Ikon. 23).<br />

wumkes.nl<br />

455


21. Skilderij, D. Hansma? 1860 (net fûn)<br />

'Tevens verkreeg de zaal een allezins doeltreffende aanblik door het aan brengen<br />

van <strong>Gysbert</strong> Japicx portret dat hoewel slechts eenen schets door gepaste Lauerkrans<br />

en verciering op eenigen afstand een voldoend effect maakte", sa dielde de skriuwer<br />

<strong>fan</strong> de Snitser rederikerskeamer <strong>Gysbert</strong> Japicx yn syn ferslach <strong>fan</strong> in bûtengewoane<br />

iepenbiere toanielútfiering op 28 desimber 1860 mei. Mooglik wurdt itselde portret<br />

bedoeld, dat as achtste foarkomt op in list <strong>fan</strong> eigendommen dy't yn 1890 by it ûntbinen<br />

<strong>fan</strong> de keamer ûnder leden ferkocht waarden. Dat wie útfierd yn oaljeferve. De<br />

namme <strong>fan</strong> de skilder is net oerlevere, mar it soe Douwe Hansma wêze kinne, dy't<br />

foar de earste iepenbiere útfiering dy't it selskip joech (dat wie op 9-12-1857) de kûlizen<br />

skildere hie.<br />

De keamer waard op 18-9-1855 oprjochte troch it yn elkoar opgean <strong>fan</strong> twa Snitser<br />

selskippen, Apollo en Eensgezindheid. De namme dy't earst Eenheid door Verscheidenheid<br />

wie, moat op 29-9-1857 feroare wêze yn <strong>Gysbert</strong> Japicx, al is dat troch de<br />

knoffelige formulearring <strong>fan</strong> de skriuwer allinne mar ôf te lieden út it feit dat Eenheid<br />

door Verscheidenheid dan it motto hjit. Grif hat er fergetten de namme sels op<br />

te jaan. <strong>It</strong> oare jiers maart die bliken dat fiif leden in ynsynje meitsje litten hienen,<br />

dat doe oernommen waard as it offisjele draachteken <strong>fan</strong> de keamer. Ien eksimplaar<br />

dêr<strong>fan</strong> is as brûklien <strong>fan</strong> it FM oanwêzich yn it Fries Scheepvaartmuseum en Oudheidkamer<br />

te Snits (skinking oan it FM: 63ste Verslag FG (1891)7). In portret stiet der<br />

net op, allinne de letters GJ yn in ovaal binnen in lauwertûke. <strong>It</strong> sil wol makke wêze<br />

troch de Ljouwerter H. Reitsma (ferl. Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling<br />

... Leeuwarden 1877,254-255). <strong>It</strong> portret is net oerlevere (argyf rederikerskeamer<br />

<strong>Gysbert</strong> Japicx, net ynvintarisearre yn it GA <strong>fan</strong> Snits; S. ten Hoeve wiisde<br />

my op it bestean <strong>fan</strong> it argyf).<br />

Der wienen mear ferienings dy't <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> hjitten, lykas de krite <strong>fan</strong> it Selskip<br />

1844 te Damwâld, oprjochte yn 1859 (Wadman 1955,115) en in tonielferiening op 'e<br />

Gerdyk (neamd yn in advertinsje yn'e Leeuwarder Courant <strong>fan</strong> 30-7-1862). Oft dêr ek<br />

portretten foar makke binne, haw ik net neigien.<br />

22. Skilderij C.F. Philippeau 1874<br />

Skoaltaferiel (18x25 sm.), makke as ien yn in rige <strong>fan</strong> taferielen út de Nederlânske<br />

skiednis troch leden <strong>fan</strong> de maatskippij Arti et Amicitiae te Amsterdam, foar kening<br />

Willem III by syn fiifentweintichjierrich jubileum (Hallema 1965; Koning Willem<br />

III en Arti. Amsterdam 1984, 40-47, 52-53).<br />

Antlit neffens 11. Oant no ta net ôfbylde.<br />

23. Gravuere H. Sluyter D. Jz. ca. 1874<br />

Skoaltaferiel neffens 22, foar it earst printe yn J. van Lennep, W. Moll en J. ter Gouw,<br />

Nederlands geschiedenis en volksleven in schetsen III. Leiden s.j. (nr. 71). Ek yn de<br />

twadde printinge (dl. II, 1880). Ek los en ynkleure (sa'n eksimplaar is PK 1983-13,<br />

FM). Yn Skriuwers yn byld (1966) 32. (Yll. 44.)<br />

24. Gravuere, Waling Dykstra? 1881 (Fryske Skoeralmanak)<br />

Boarstbyld nei rjochts en mei GYSBERT JAPIKS derboppe yn in sirkel (middelline<br />

3,4 sm.). Nei 11? Gesichtsútdrukking jongeseftich en dimmener as op 11. Ien <strong>fan</strong> in<br />

456<br />

wumkes.nl


• -ù<br />

•^fs'-<br />

1-ÉiPÏÄÄ<br />

45. / Reijenga ca. 1922, pintekening GJ (Ikon. 32).<br />

'm<br />

N.B.<br />

Ate"? /f set<strong>wurk</strong>foar it hiele boek al klear wie, foei my op dat de oßyldingen 15 en 32 deselde slach yn 'e<br />

kraach en deselde ynkepingen yn de skouderpoffen hawwe, dy't op oare ôflyldingen folie minder diidlik<br />

binne. Omdat Reijenga lykas dr. JB. Schepers yn Haarlem wenne en by it Selskip <strong>Gysbert</strong> Japicx wie, hat it<br />

wol káns dat 32 nei 15 tekene is. Dat soe betsjutte kinne, dat 13 en 15 ien en deselde binne.<br />

wumkes.nl<br />

457


krânse <strong>fan</strong> seis portretten om it plak foar bledsjes hinne op it skyld <strong>fan</strong> in skuorkalinder.<br />

De oaren binne <strong>fan</strong> Joost Halbertsma, Eeltje Halbertsma, Tiede Dijkstra, Harmen<br />

Sytstra en Jan Gelinde van Blom. Underoan útbyldings <strong>fan</strong> fee, ark en Produkten<br />

út 'e lânbou. Dy dogge tinken oan teken<strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Waling Dykstra, de besoarger<br />

<strong>fan</strong> de rige skuorkalinders dêr't dit ien <strong>fan</strong> is (mei oaren neamd by Scholten 1941,<br />

156). Printer <strong>fan</strong> dit skyld wie Amand te Amsterdam, útjouwer T. Telenga te Frjentsjer.<br />

Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

25. Gramere, anonym 1890 (yn kop SR 1890-1903)<br />

Boarstbyld nei rjochts yn ovaal binnen lauwertûke mei "<strong>Gysbert</strong> Japicx" op bân as<br />

ûnderdiel <strong>fan</strong> de kop <strong>fan</strong> SR, dêr't ek yn stiet: "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht".<br />

Neffens 11, mar noch kriichshaftiger. Ferfongen troch 28. Yn Skriuwers yn byld<br />

(1966) de loftse <strong>fan</strong> de middelste rige <strong>fan</strong> nr. 113.<br />

26. Ofbylding (?) op segarebantsje, anonym 1891<br />

Net sjoen; as merk (<strong>Gysbert</strong> Japiks) neamd yn advertinsjes yn ûnder mear Leeuwarder<br />

Courant <strong>fan</strong> 13-4-1891 en Almanak voor de Volkspartij in Friesland 1892. De segaar<br />

waard ferkocht troch J. Greevelink te Kampen en Hearrenfean. Net yn Skriuwers<br />

yn byld (1966).<br />

27. Tegeltableau, anonym 1892 (yn gevel Turfmarkt 24, Ljouwert)<br />

Makke, mooglik troch de tegelskilderij <strong>fan</strong> Van Hulst yn Harns, foar de gevel <strong>fan</strong> de<br />

útwreiding <strong>fan</strong> it FM, boud ûnder architektuer <strong>fan</strong> H.H. Kramer, J.D. van der Weide<br />

en J. Bruns (meid. S. ten Hoeve en G.P. Karstkarel). "De gevel moest door het decoratieprogramma<br />

van beeldhouwwerk en tegeltableaux uitdrukking geven aan de functie<br />

van het gebouw: portretten van Gijsbert Japicx (taal- en letterkunde), Schelte à<br />

Bolswert (prentkunst) en Wijbrand de Geest (schilderkunst), van de stadhouders<br />

Willem Lodewijk, Willem Frederik en Hendrik Casimir als kunstbeschermers, daarboven<br />

nissen voor (nooit uitgevoerde) beelden die de beeldhouwkunst en de bouwkunst<br />

zouden personifiëren en de buste van Karel de Grote als brenger van christendom<br />

en beschaving, het geheel bekroond door een leeuw met het wapen van<br />

Friesland" (Bosmans 1981, 30).<br />

<strong>It</strong> boarstbyld yn medaljon wykt frijwat ôf <strong>fan</strong> de bekende útbyldingen. Yn Skriuwers<br />

yn byld (1966) de tredde <strong>fan</strong> lofts op 'e boppeste rige <strong>fan</strong> nr. 113. De spûns is bewarre<br />

bleaun en yn it besit <strong>fan</strong> de hear H.G. van Slooten te Ljouwert.<br />

28. Gravuere linio (?) Modern 1903 (SR 1903-1908)<br />

Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei "<strong>Gysbert</strong> Japiks" derboppe as ûnderdiel <strong>fan</strong> in<br />

Jugendstileftich totaalûntwerp foar de hiele kop <strong>fan</strong> it tydskrift Sljucht en Rjucht,<br />

dêr't ek "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht" yn opnommen is. Neffens 25 foar't<br />

neist, mar sûnder folie gelikenis. Ferfongen troch 29. Net yn Skriuwers yn byld<br />

(1966).<br />

29. Gravuere P. v.d. Hem 1908 (SR 1908-1927)<br />

Boarstbyld nei rjochts dat noch it meast liket op 24.; yn skyld mei Jugendstileftige ornamintyk<br />

en opskrift GYSBERT. JAPIKS as ûnderdiel <strong>fan</strong> in totaalbyld foar de kop<br />

458<br />

wumkes.nl


KV- (- »MUU îïnu;Üi ••!•.•, j,i ' •: Js.iv. .;L .•••.-..• :i<br />

Aiîitîiit iïi€t iérftakn her maftevs iiolk öyjej<br />

•S" ria.\..uîi. Ji'ilî-.i? ',-.. ï .lii.iO-:-:!!••(•' ::,,-.h '.(<br />

Nu .tu-'it ;.;tvüU Hrilan fco.-.àtv •'.' :\r Ku4i I>I*..-*<br />

Dêir Hy't üwz kcre vo«ä hovvij her eloertl«*ag«;-«.<br />

He f «ftigreiyi terj Î2 n iji<br />

A: cpüli Fi-itr:tvts \0.li. ÎUK.<br />

I»——— .——.«__,_- . ....—, » -<br />

iillllllilffiÄ<br />

46. Ids Wiersma 1923, kopytekening <strong>fan</strong> Jan Jaapix 1687 (nr. 2) (Ikon. 3).<br />

wumkes.nl<br />

459


<strong>fan</strong> SR, dêr't ek yn opnommen is: NIM. IT. FOR. LJEAF; IT. IS. SLJUCHT. EN.<br />

RJUCHT. Synjearre: P.v.d. H. Dat Van der Hem de makker is, wurdt meidield yn SR<br />

1908, 12. Ferfongen troch 35. Net yn Skriuwers yn Byld (1966).<br />

30. Boarstbyld J. Kramer Msn. ca. 1908? (stedhûs Bolsert)<br />

Boarstbyld <strong>fan</strong> mei gips oerdutsen papier-masjee en karton (it gehiel 38,5x60 sm,<br />

kop en hals 30 sm. heech) mei opskrift GYSBERT JAPIKSZ. Oant no ta net<br />

ôfbylde.<br />

Skiednis<br />

Neffens in net-datearre, mar foar't neist noch foaroarlochske oantekening <strong>fan</strong> T. van<br />

der Spek, skriuwer <strong>fan</strong> de "Krite Boalsert fen it Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse"<br />

op 'e efterkant, waard it byld makke troch Joh. Kramer Msn. te Dordrecht,<br />

eartiids wethâlder <strong>fan</strong> Bolsert, dy't it yn desimber 1932 oan de krite oanbea. De krite<br />

droech it yn brûklien oer oan de gemeente Bolsert.<br />

31. Klisjee neffens pintekening <strong>fan</strong> Ids Wiersma 1918 (FLMD)<br />

Byld <strong>fan</strong> in hoeke <strong>fan</strong> Gabe skroar syn keamer, mei GJ oant healwei de mul op in stik<br />

papier tsjin't lewant. <strong>It</strong> klisjee (13x11,5 sm.) is makke neffens in tekening út in samling<br />

dy't Wiersma foar de fyfte printinge <strong>fan</strong> de Rimen en Teltsjes (1918) makke. Dy<br />

samling, eigendom <strong>fan</strong> 'e Halbertsmastichting, is yn brûklien op it FLMD, mar<br />

dizze tekening ûntbrekt. Ofdrukken <strong>fan</strong> it klisjee yn Broerren Halbertsma, Rimen en<br />

Teltsjes 5 . Ljouwert 1918,19 en lettere printingen. Oan hier en antlit te sjen is de tekening<br />

makke neffens nr. 29.<br />

32. Pintekening en gravuere dêrneffens <strong>fan</strong> J. Reijenga (ca.)1922 (Frysk Selskip <strong>Gysbert</strong><br />

Japicx, Haarlem)<br />

Boarstbyld neffens 11 (en 2?), mar blierder <strong>fan</strong> wezen. De pintekening (binnen- en<br />

bûtenkant list resp. 16x19,5 en 23,6x 27,2 sm.) waard makke foar it selskip <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />

te Haarlem, foar't neist by de betinking <strong>fan</strong> it füfentweintichjierrich bestean yn<br />

1922. Reijenga, dy't tekenlearaar wie, libbe <strong>fan</strong> 1873 (De Lemmer) oant 1934 (Haarlem;<br />

meid. mefr. M.F. Reijenga en mefr. J. Beilschmidt-de Vries, beide te<br />

Haarlem).<br />

De gravuere, dêr't de matrys noch <strong>fan</strong> bewarre is by it Selskip, waard brùkt op it omslach<br />

<strong>fan</strong> IH 30-12-1923 en ek op it "Biwiis fen tagong by it programma <strong>fan</strong>: Selskip<br />

"Friso" to Alkmaer. De 8ste fen Gêrsmoanne 1900-1935. Feestjoun op Mendei de<br />

8ste April 1935 [s.p.s.j.]", en - ferlytse - op dat programma sels. <strong>It</strong> léste is ôfbylde yn<br />

Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse <strong>fan</strong> de boppeste rige <strong>fan</strong> nr. 111. (Yll. 45.)<br />

33. Tekening Ids Wiersma 1923 (IH 1923, 324)<br />

Neitekening, mei ûnderskrift en al, <strong>fan</strong> 2, mar it antlit is tige frij dien, jonger wurden;<br />

selsbewust sjocht GJ jin ûndersykjend oan. Ek yn Wumkes 1926,255. Net yn Skriuwers<br />

yn byld (1966). (Yll, 46.)<br />

34. Gravuere Joh. Dykstra(?) 1923 (SR 1923, nr. 25)<br />

Boarstbyld nei rjochts yn ovaal (12,5x15 sm.), neffens ûnderskrift nei 1, mar liket<br />

sterk op 11; ûnderdiel <strong>fan</strong> geometrysk totaalûntwerp op it omslach <strong>fan</strong> dizze iene<br />

460<br />

wumkes.nl


ôflevering <strong>fan</strong> SR, ta betinking <strong>fan</strong> 7 july 1823 (sjoch 11) ferskynd op 7 july 1923. Om<br />

de oerienkomst mei 36 miskien <strong>fan</strong> Joh. Dykstra? <strong>It</strong> portret ek los as hingelkaart. Net<br />

yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

35. Tekening Dozy 1925 (yn J.T. de Jager, Friesland en de Friezen. Leesboek over de<br />

geschiedenis van ús Heitelân II. Groningen 1925, 89)<br />

Boarstbyld yn sirkel (4,2 sm.), omkrânse troch lauwertûke mei opskrift GYSBERT<br />

JAPIKS. Neffens Een woord vooraf binne de portretten yn dit diel tekene nei de skilderiien<br />

op it FM, mar dit is dúdlikernôch neffens 34 makke. Net yn Skriuwers yn<br />

byld (1966).<br />

36. Gravuere Joh. Dykstra 1927 (SR 1927-1941)<br />

Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei de namme "<strong>Gysbert</strong> Japiks" oan wjerskanten, as<br />

ûnderdiel <strong>fan</strong> in geometrysk totaalûntwerp foar de hiele kop <strong>fan</strong> SR. De makker<br />

wurdt neamd yn SR 1927,344. Neffens 34, sa te sjen. Net yn Skriuwers yn byld<br />

(1966).<br />

37. Plakette, anonym ca. 1930 (FLMD 34)<br />

Getten brûns (14,5x22 sm.) mei boarstbyld nei rjochts, yn ovaal; yn 'e râne GYS­<br />

BERT JAPIKS en ûnderoan SLJUCHT en RJUCHT. Makke by Jaarsma te Hilversum.<br />

<strong>It</strong>jier<strong>fan</strong> meitsjen is marrûsd; itkin ek wol tweintich jier earder wêze, mar net<br />

folie letter, leau 'k. Yn 1959 troch PBF oan FLMD skonken. Foar't earst ôfbylde yn<br />

Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse út'e boppeste rigel <strong>fan</strong> nr. 113.<br />

38. Brânskildere glês yn lead Taco van der Meer 1935 (Snitserstrjitte 36, Bolsert)<br />

Yn in finster (2x1,5m.) mei T-stik sitboppe-yn in boarstbyld mei dêrûnder "Gijsbert<br />

Jacobs" en "1657" en yn de ûnderste parten lofts "Sljucht en rjucht" en rjochts "as dy<br />

fen Boalsert". Makke yn opdracht <strong>fan</strong> de eigener-bewenner <strong>fan</strong> it hûs, P. Lunter,<br />

troch de Bolserter hûs- en keunstskilder Taco van der Meer (meid. J. Bouwhuis, Bolsert).<br />

Grif nei it foarbyld <strong>fan</strong> 11. Oant no ta net ôfbylde.<br />

39. Plakette G.J. Adema 1952 (yn GJ-brêge, Bolsert)<br />

Boarstbyld nei lofts(!), net dúdlik op ien <strong>fan</strong> de bekende trije foarbylden (1,2,11) werom<br />

te bringen. Under de buste: <strong>Gysbert</strong> Japicx. Utfierd yn granyt. Ofbylde yn Bolswards<br />

Nieuwsblad 30-10-1953; ekyn Skriuwers yn byld (1966), twadde op 'e boppeste<br />

rigel <strong>fan</strong> nr. 113.<br />

40. Foto(?), anonym 1962 (ûnder mear brûkt op brieven <strong>fan</strong> GJ-komité 1966)<br />

Boarstbyld nei rjochts neffens 1, yn sirkelfoarmich fynjet, brûkt op briefpapier <strong>fan</strong> it<br />

GJ-komité en op folder: 1666-1966 <strong>Gysbert</strong> Japicx bitinking Boalsert [Boalsert? s.j.<br />

(1962)], ek op omslach <strong>fan</strong> Hulde oan <strong>Gysbert</strong> Japicx [1967], en op sûkerpûdsje <strong>fan</strong><br />

de stêd Bolsert by gelegenheid <strong>fan</strong> 'e "<strong>Gysbert</strong> Japicx feesten 27 juni t/m 2 juli 1966".<br />

Fergrutte ek op omslach J.J. Kalma 1963. Faaks ûntstien troch in fotografysk prosedee.<br />

Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

41. Tekening J.B.de Leeuw 1963 (Kalma, 1963,9)<br />

Boarstbyld nei rjochts, neffens 1. Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

wumkes.nl<br />

461


42. Stânbyld I Wilfried Put 1966 (Bolsert, ferneatige)<br />

Gips, patinearre, om it yn ôfwachting <strong>fan</strong> it definitive byld yn brûns wat duorsumer<br />

te meitsjen. Ferneatige by de pleatsing <strong>fan</strong> it definitive byld. De kop is út it pún helle<br />

en op it FLMD. Op de dowestiennen sokkel, dy't stean bleaun is, stiet GYSBERT JA-<br />

PICX / FRYSK DICHTER/ 1603/1666. Ofbyldingen <strong>fan</strong> ûnderskate kanten nommen,<br />

ûnder mear yn Leeuwarder Courant 28-6-1966, NRC 28-6-1966, Friesch Dagblad<br />

17-12-1966 en Hulde oan <strong>Gysbert</strong> Japicx (1967). Foarstadia yn it atelier <strong>fan</strong> de<br />

makker yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 114.<br />

Skiednis<br />

Yn Frysk en Frij <strong>fan</strong> 6-11-1953 stelde DA. Tamminga út om yn 1966 in brûnzen stânbyld<br />

<strong>fan</strong> GJ op it Bruorreplein yn Bolsert te setten. Nei oanlieding dêr<strong>fan</strong> waard op<br />

27-1-1956 troch it gemeentebestjoer <strong>fan</strong> Bolsert in <strong>Gysbert</strong> Japicx Komité gearstald,<br />

dat syn earste gearkomste op 12-1-1956 hold. Yn 1963 keas it Komité, yn oerlis mei de<br />

Ryksadviseur foar Monumintale Keunsten, prof. dr. V.P.S. Esser, as plak de noardkant<br />

<strong>fan</strong> it eardere tsjerkhôf <strong>fan</strong> de Martinitsjerke te Bolsert. Tsjin it sin <strong>fan</strong> it Komité<br />

dat tocht hie oan Rinse Hettema joech de Minister <strong>fan</strong> UKW datselde jiers op advys<br />

<strong>fan</strong> prof. Esser de opdracht oan Wilfried Put te Amsterdam om in foarriedich sketsûntwerp<br />

te meitsjen. Under yntinsive begelieding <strong>fan</strong> it Komité kaam it yn 1965 ta in<br />

definitive opdracht. Oant it alderlêst ta feroare Put it byld. Ein maaie wie it noch in<br />

"lopende, strijdbare figuur" (Leeuwarder Courant 26-5-1966), mar fjirtjin dagen letter<br />

stie GJ "op-de-plaats rust ... De <strong>Gysbert</strong> van nu heeft een peinzende uitdrukking<br />

op het gezicht, zijn linkerarm is verborgen onder zijn mantel, met de rechter<br />

slaat hij die om zijn schouder, een hoofs gebaar" (Het Vrije Volk 9-6-1966). Omt Put<br />

lykwols net op tiid klear kaam, waard it byld yn gipsen steat patinearre en op 27 juny<br />

1966 troch keningin Juliana ûntbleate. <strong>It</strong> byld krige gans negative krityk en waard<br />

mei ferve besmodze (Leeuwarder Courant 5-7-1966). Put <strong>wurk</strong>e ûnderwilens al oan<br />

in fariant neffens ien <strong>fan</strong> syn earste ûntwerpen (Leeuwarder Courant 22-6-1966). De<br />

gemeente Bolsert, dy't it op 27-6-1966 <strong>fan</strong> it Komité yn eigendom oerkrigen hie, liet it<br />

byld weihelje en ferneatigje doe't yn 1969 it definitive brûnzen byld (46) pleatst<br />

waard.<br />

Ynterpretaasje<br />

E. Kools 1966 (Leeuwarder Courant 6-7-1966):"Wilfried Put's standbeeld van <strong>Gysbert</strong><br />

Japiks heeft in Bolsward een goede plaats gekregen. De hoogte en breedte van<br />

het beeld tesamen met het voetstuk is goed afgewogen ten opzichte van de Martinikerk.<br />

De donkere kleur van het gipsmodel en het lichte voetstuk is in prettig contrast<br />

met de baksteen en lei der kerk. Ook het idee, waarvan de maker uitgegaan is, namelijk<br />

door het gebaar van het openslaan der mantel uitdrukken, dat <strong>Gysbert</strong> Japiks<br />

zich met geheel zijn hart openstelde voor zijn gewest en de Friese taal, is<br />

uitstekend.<br />

Uw recensent kan jammer genoeg niet veel goeds meer van deze laatste - of niet laatste?<br />

-versie van het beeld vertellen. Benadert men het van de voorkant der kerk, van<br />

rechts-achter, dan valt het nogal mee. Het is dan niet lelijk in massa en houding en<br />

de beweeglijke draai in het beeld is te waarderen. Om het beeld heen lopend hindert<br />

hoe langer hoe meer het verschil in naturalistische en gladde behandeling van het<br />

hoofd en de barokke ruwe vormgeving van de rest. De kop is eigenlijk een mooi onderdeel<br />

apart. De benen, speciaal de onderbenen, zijn als ledematen te herkennen,<br />

462<br />

wumkes.nl


47. Jentsje Popma 1966, boarstbyld GJ (Wytmarsum) (Ikon. 44).<br />

wat zich tussen kop en benen bevindt is kennelijk lang niet klaar gekomen.<br />

De aanduiding van een mantel heeft vergeleken bij kop en broekspijpen geen vorm.<br />

Het is een verzameling bulten gebleven, waarin de plakken klei van het boetseren te<br />

duidelijk ten opzichte van de rest spreken. Vooral het onderste deel van het voorpand<br />

steekt heel lelijk als een grote bult uit. Onder de bultige massa's zoekt men tevergeefs<br />

naar een lichaam. De linkerarm is er niet en de rechter bovenarm moet te<br />

kort zijn. Aan de rugzijde is door de barokke oppervlakte anatomisch weinig gerealiseerd.<br />

De mantel zakt aan deze zijde wel heel lelijk door.<br />

Het beeld is niet af, het is bij afzonderlijke brokstukken gebleven. De synthese is er<br />

nog niet, het is slechts een poging daartoe. De verwachting door Put's expositie indertijd<br />

in de Prinsentuin gewekt is tot grote spijt [niet] uitgekomen. Men zou voor het<br />

verkrijgen van een goed beeld, <strong>Gysbert</strong> Japiks waardig, aan deze jonge kunstenaar<br />

wumkes.nl<br />

463


met nog te weinig bagage tien jaar respijt moeten geven. Waarom zou men het niet<br />

doen, om er beter af te kunnen komen dan nu het geval is."<br />

<strong>It</strong> byld liket beynfloede te wezen troch V.P.S. Esser syn foarstúdzje <strong>fan</strong> it Brederomonumint<br />

op it Bachplein te Swolle (1965; ôfbylde yn Kuik 63). Put, dy't <strong>fan</strong> 1957<br />

oant 1962 studint op de Rijksacademie voor Beeldende Kunst yn Amsterdam wie, is<br />

in learling <strong>fan</strong> Esser (Het Vrije Volk 9-6-1966).<br />

43. Boarstbyld Jentsje Popma 1966 (Wytmarsum)<br />

Boarstbyld nei 1 yn klaai (70 sm.) op in betonnen foet (mei grintlaach om 'e bûtenkant<br />

(185 sm.)), dy't nei boppen ta smeller wurdt en dêr't op stiet: 1625 MASTER<br />

GYSBERT1635. Underoan, yn in bredere ring, fjouwer lizzende en lezende bern en:<br />

IK HALD DAN FEST/YNT FJILD IST BEST. <strong>It</strong> byld, bakt by Tichelaar te Makkum,<br />

waard op 29-6-1966 ûntbleate yn it <strong>Gysbert</strong> Japicxplantsoen op 'e oergong<br />

<strong>fan</strong> 'e Van Aylvawei yn de <strong>Gysbert</strong> Japicxwei. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 30-6-<br />

1966, ek by Kuik 41; foto <strong>fan</strong> in ûntwerp yn Leeuwarder Courant 7-4-1966. Net yn<br />

Skriuwers yn byld (1966). Yll. 47.)<br />

44. Penning Christina Put-Nijland 1966 (FLMD)<br />

Brûns (6,9 sm.) mei boarstbyld (rjochts <strong>fan</strong> siden), GJ en FRYSK. DICHTER op 'e<br />

iene side, en op 'e oare in fûgel (skries?) dy't de wjukken opslacht en GYSBERT JA-<br />

PICX. Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />

45. Skilderij C. Cornel 1966 (widd. A Holkema, Ljouwert)<br />

Oaljeferve op doek (48x48 sm.). Rjochtsûnder GJ (neffens 1 of ôfbylding dêr<strong>fan</strong>), mei<br />

neist him A. Holkema in fiere neisiet <strong>fan</strong> de suster en <strong>fan</strong> in broer <strong>fan</strong> de dichter (cf.<br />

Holkema yn JB 29 (1967/53-55) en fierders skimen <strong>fan</strong> oare famyljeleden. Loftsboppe<br />

de fryske flagge en it stânbyld <strong>fan</strong> Put (nr. 42).<br />

46. Stânbyld II Wilfried Put 1969 (Bolsert, Martinitsjerkhôf)<br />

Brûns, ca. 200 sm. op dowestiennen sokkel, 200 sm. Sjoch foar de tekst op 'e sokkel<br />

42. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 17-3-1969 en by Kuik 41. (Yll. 48.)<br />

Skiednis en ynterpretaasje<br />

Nei't Put noch oardeljier besocht hie om it op 27 juny 1966 ûntbleate byld te ferbetterjen,<br />

keas er jannewaris 1968, yn oerlis mei Ryksadviseur en Komité, foar de fergrutting<br />

<strong>fan</strong> in earder ûntwerp. Gelyk dêryn wie it haadmotyf <strong>fan</strong> de iepenslaande<br />

mantel, mar in oare stân <strong>fan</strong> fuotten, earms en holle makke de fïguer riziger en selsbewuster.<br />

<strong>It</strong> byld liket sterk op it ûntwerp op hege sokkel yn Skriuwers yn byld (1966)<br />

114. <strong>It</strong> waard "zonder enige plechtigheid" 14 maart 1969 op 'e âlde sokkel set (Leeuwarder<br />

Courant 17-3-1969).<br />

47. Skilderij P. Andela ca. 1970 (stedhûs Bolsert)<br />

Portret ta fuotten út <strong>fan</strong> GJ efter in skriuwtafel mei Bolsert op 'e eftergrûn.<br />

48. Skilderij N.N. 1976 (J. Veltman, Drachten)<br />

Oaljeferve op doek (40x50 sm.) Boarstbyld nei rjochts nei nr. 1 of in ôfbylding dêr<strong>fan</strong>.<br />

Ofbylde yn Leeuwarder Courant 21-7-1979.<br />

464<br />

wumkes.nl


48. Wilfried Put 1969, stânbyld GJ (Bolsert) (Ikon. 46).<br />

49. Akwarel Aizo Betten 1981 (A. Betten, Warfum)<br />

Portret <strong>fan</strong> GJ, skriuwende efter in tafel, mei it Bolserter stedhûs en de Jongemastrjitte<br />

troch it finster op 'e eftergrûn (27x44 sm.). Makke foar it boekomslach <strong>fan</strong> Pieter<br />

Terpstra, De dag is voorbij (Augustinusga 1981), nei in foto <strong>fan</strong> nr. 1 yn Encyclopedie<br />

van Friesland 1958,334 en in reproduksje yn J.J. Kalma, Friese "Vaderlandsche<br />

gezichten" (1968),25 (meidieling <strong>fan</strong> A. Betten, Warffum, <strong>fan</strong> 29-7-1986).<br />

50. Tekening Ellen Swarte 1981<br />

Kop <strong>fan</strong> GJ, foar't neist neffens 1 of in ôfbylding dêr<strong>fan</strong>, yn D.A. Tamminga, Fan<br />

hearren en sizzen. Anekdoaten oer Fryske skriuwers <strong>fan</strong> earder en letter (Leeuwarden/Ljouwert<br />

1981)11.<br />

wumkes.nl<br />

465


7. Beslút<br />

Yn dit ôfslutende haadstik wurdt in gearfetsjende skôging jûn <strong>fan</strong> de ferhâlding<br />

tusken GJ syn teksten en har literêre foarbylden (7.1) en dêrnjonken <strong>fan</strong> aard en ûntjouwing<br />

<strong>fan</strong> GJ syn dichterskip, oanfolle mei in pear desiderata foar fierder ûndersyk<br />

(7.2).<br />

7.1. Untliening, imitatio, aemulatio<br />

Hiel wat gedichten <strong>fan</strong> GJ besteane út neifolgings <strong>fan</strong> ien of mear teksten <strong>fan</strong> oaren.<br />

Yn it âldste <strong>wurk</strong> hearre dêr de fryske gedichten <strong>fan</strong> Van Hichtum by. Fan de nederlânske<br />

dichters dy't neifolge wurde, nimme Roemer Visscher, Cats, Camphuysen,<br />

Vondel en Huygens in foarnaam plak yn. Klassiken as Vergilius, Horatius en foaral<br />

Ovidius leverje faak oanfoljend materiaal.<br />

De neifolgings litte har ûnderskiede yn untliening, imitatio en aemulatio. Imitatio as<br />

oantsjutting foar de ôfhinklikheidsferhâlding tusken teksten wurdt yn stúdzjes oer<br />

literatuer yn twa betsjuttingen brûkt. De term kin alle neifolging yn it algemien ynhâlde,<br />

mar ek op in beskaat type slaan en tsjinnet dan om ûnderskie te meitsjen mei<br />

aemulatio. Imitatio yn de beheinde betsjutting <strong>fan</strong> it wurd kin omskreaun wurde as fariaasje<br />

<strong>fan</strong> ien of mear foarbyldteksten, benammen troch middel <strong>fan</strong> oanpassingen<br />

<strong>fan</strong> saken as plak, tiid en ûnderwerp, aemulatio as ferbettering <strong>fan</strong> de foarbyldteksten).<br />

<strong>It</strong> ferskil tusken imitatio en aemulatio, dat beskaat wurdt troch de bedoelingen<br />

<strong>fan</strong> de skriuwer (cf. Pigman 1980), is net altyd like dúdlik. Der<strong>fan</strong> te skieden is de<br />

slaafske neifolging of untliening, dy't as skaaimerk hat dat foarbyldtekst en neifolging<br />

folslein gelyk binne.<br />

Ta de kategory <strong>fan</strong> de untliening hearre meastal de koarte teksteleminten dy't tige<br />

algemien brûkt wurde, lykas bibelplakken, topoi en standertmotiven, of dy't ek wol<br />

oan ien konkrete tekst ûntliend wêze kinne, lykas beskate bylden of oare formulearringen.<br />

As se lykwols fariearre wurde, of mei sin brûkt lykje te wezen om taspilings te<br />

meitsjen dy't de foarbyldtekst by wize <strong>fan</strong> sprekken meiklinke litte, dan falie se ûnder<br />

imitatio of aemulatio. In foarbyld <strong>fan</strong> in taspiling liket my it iepeningsepigram<br />

(tekst 3) ta, dat in passende út<strong>wurk</strong>ing <strong>fan</strong> it bekende parturient montes <strong>fan</strong> Horatius<br />

is. Faak steane sokke koarte teksteleminten yn it gruttere gehiel <strong>fan</strong> neifolgings <strong>fan</strong><br />

folsleine teksten of langere tekstparten. Har funksje liket it dan foaral te wezen om de<br />

stofte fariearjen en moai te meitsjen. In foarbyld <strong>fan</strong> dat gebrûk is yn Reamer in Sape<br />

te finen (5.3.30.6).<br />

Oft ek it ferbergjen <strong>fan</strong> de foarbyldtekst(en) ta har funksje heart, liket my de<br />

fraach. Dissimulatio wie foar de santjinde-ieuske dichter in <strong>fan</strong>selssprekkende eigenskip<br />

<strong>fan</strong> imitatio. Pigman 1980,9-11 lit mei gans sitaten sjen hoe algemien oft dy<br />

opfetting yn 'e Renaissance wie. By GJ liket it dissimulearjen gjin spesjale betsjutting<br />

yn 'e sin <strong>fan</strong> it ferbergjen <strong>fan</strong> de foarbyldteksten te hawwen. Syn foarbyldteksten<br />

bliuwe dúdlik werom te finen en obskuer binne se net. <strong>It</strong>selde jildt neffens my<br />

foar Schaghen en dêrom wit ik net oft dissimulative imitatio, in term dy't Vermeer 1978<br />

yntrodusearret om de <strong>wurk</strong>wize <strong>fan</strong> Schaghen te karakterisearjen, wol wat oars is as<br />

in pleonasme. <strong>It</strong> fer<strong>wurk</strong>jen <strong>fan</strong> mear as ien foarbyldtekst wie ek al tige gewoan. Imi-<br />

466<br />

wumkes.nl


tatio <strong>fan</strong> ien inkelde tekst is trouwens ek net goed yn te tinken. Yn sa'n gefal sil de neifolging<br />

dochs al gau it karakter <strong>fan</strong> aemulatio hawwe. Dat makket it alternatyf <strong>fan</strong><br />

kontaminearjende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 útstelt om Revius syn gebrûk <strong>fan</strong><br />

Bibel en de grif as topoi op te fetsjen eleminten út Bion en Ovidius te typearjen, ta in<br />

frij teoretyske mooglikheid.<br />

GJ syn ferhâlding ta gruttere tekstparten of folsleine teksten wurdt, los <strong>fan</strong> ynlaskjen<br />

<strong>fan</strong> de neamde lytse eleminten, soms typearre troch aemulatio, mar ek is der wolris<br />

safolle wurdlike oerienkomst, dat earder oan ûntliening tocht wurde kin. In dúdlik<br />

foarbyld <strong>fan</strong> ûntliening is Reamer in Sape, dêr't in gedicht <strong>fan</strong> Pers yn folge wurdt.<br />

De funksje <strong>fan</strong> de foarbyldtekst beheint him yn dat gefal ta boarne <strong>fan</strong> stof. Boarne<br />

<strong>fan</strong> stof binne gauris passaazjes út Du Bartas/Heijns (cf. 5.3.10.1.1.1, 2).<br />

Aemulatio is by GJ in saak <strong>fan</strong> styl. Foarbylden <strong>fan</strong> krityk op foarbyldteksten of<br />

korreksje der<strong>fan</strong>, dy't typearjend binne foar in emulearjende be<strong>wurk</strong>ing (cf. Pigman<br />

1980foarMilton), hawikby him net fûn, al binne der- <strong>fan</strong>sels - wol ynhâldlike ferskillen<br />

mei de foarbyldtekst(en). Aemulatio komt by GJ gauris yn neifolgingen <strong>fan</strong><br />

neifolgingen <strong>fan</strong> klassiken foar. Sa is it begjin <strong>fan</strong> de sang yn Reamer in Sape in aemulatio<br />

<strong>fan</strong> de bekende, yn de santjinde ieu wol mear neifolge oanspraak ta de sinne <strong>fan</strong><br />

Huygens, dy't op syn bar, streekrjocht of oer in oare tekst, werom giet op de al like bekende<br />

rigels 226-228 út Ovidius syn Metamorphoses 4. In soartgelikens gefal docht<br />

him foaryn de Personele vertôninge, dêr't de Winter útbylde is neffens Vos, en Ovidius,<br />

Met. 2,30 op 'e eftergrûn stiet. Yn ReontseLjeafde-Gâl koe in neifolging <strong>fan</strong> in tekst <strong>fan</strong><br />

Vondel, dêr't in frou yn wanhoop by nacht oan it wetter sit, wolris oanfolle wêze mei<br />

eleminten út Ovidius syn bekend taferiel <strong>fan</strong> Ariadne oan it nachtlike strân út Heroldes<br />

10. Soe der in (skoal)tradysje west hawwe yn it imitearjen <strong>fan</strong> beskate<br />

klassike passaazjes?<br />

Tusken ûntliening en aemulatio yn set ik transformaasjes <strong>fan</strong> plak, tiid en omstannichheden<br />

lykas yn Sjolle Kreamer, dat in imitatio <strong>fan</strong> Vergilius syn earste Ecloga<br />

hjitte kin.<br />

7.2. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> neffens aard en ûntjouwing<br />

As ik yn alle foarriedigens dy't in dielûndersyk lykas dizze stúdzje eigen is, dochs<br />

om in mienskiplike neamer sykje, dêr't de eigenskippen dy't ik yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ as<br />

gehiel fyn by ûnder brocht wurde kinne, dan kom ik op fakmanskip. Oeral is nammentlik<br />

wol fernimstige inventio (en ek elocutio), mar persoanlike of oare konkrete,<br />

aktuele ynformaasje mist, ek yn 'e petearen en de Friesche Herder, hoe trochlibbe oft<br />

dy yn har kristlike besieling ek binne. Sels in tekst as Reamer in Sape, dy't nei de ynhâld<br />

parallel rint mei eigen emosjonele libbensûnderfmingen <strong>fan</strong> de skriuwer, folget<br />

ynhâldlik syn foarbyld op 'e foet. Fierwei it grutste part <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> bestiet út oersettingen<br />

(<strong>fan</strong> proazateksten), berimingen (<strong>fan</strong> psalmen) en be<strong>wurk</strong>ingen (lykas nei<br />

Roemer Visscheren Starter yn de leafdesfersen). Dêrfaltjin <strong>fan</strong> op hoe fernimstich<br />

oft it libbene <strong>fan</strong> 'e oariginelen fersterke wurdt troch technyske middels as fizualisearring,<br />

dialogisearring en alliteraasje (cf. Haantjes 1929,101; Kramer 1943,<br />

82,87,110; 5.3.6.6). Fan syn psalmberimingen seit GJ, dat hy se útskreaun, útrime, út<strong>wurk</strong>e<br />

en opsnolke hat (332,1-2), wat oerienkomt mei it hjir synjalearre foarmtech-<br />

wumkes.nl<br />

467


nyske karakter <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong>. Skaaimerken <strong>fan</strong> it útsprutsen literêre karakter <strong>fan</strong> it<br />

<strong>wurk</strong> lykje my ek it allegorisearjen, personifiearjen en pastoralisearjen ta, en fierders<br />

de literêre ympuls dy't faak it ûntstean <strong>fan</strong> in tekst ferklearret.<br />

De (pear) Bolserter eleminten yn Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, dy't yn it oare<br />

<strong>wurk</strong> amper mear foarkomme, soenen in útsûndering wêze kinne, as se net earder<br />

neffens it gebrûk om de stof "nae slants gelegenheyt te verduytschen" as literêrkonvinsjonele<br />

oanpassingen oan pleatslike omstannichheden te ferklearjen wienen.<br />

Sa'n soarte <strong>fan</strong> oanpassing, no <strong>fan</strong> de hardersfiguer dy't in man <strong>fan</strong> it lân wurdt, hat<br />

mooglik ta it ûntstean <strong>fan</strong> figueren as Sjolle en Tjerne laat, en yndirekt ek ta dy yn de<br />

petearen 29, 30 en 31, dy't as literêre fuortsettingen <strong>fan</strong> Sjolle en Tjerne op te fetsjen<br />

binne. In oare útsûndering lykje de brieven te foarmjen. Ik bedoel no net dy oan<br />

Gabbema, dy't trouwens hast allinne oer literatuer geane, mar de rymbrieven yn de<br />

Friesche Herder, it gedicht oan Fonteyne as reaksje op it tastjoeren <strong>fan</strong> poëzy <strong>fan</strong> Sibylle<br />

van Griethuysen (tekst 36, bis. 83), en it wurd foarôf. Dêr sitte yn alle gefallen in<br />

pear - al binne it ek stereotipe - taspilingen op it persoanlike libben <strong>fan</strong> de skriuwer<br />

yn (cf. 5.3.2.6), mar by brieven is dat eigen oan it genre, dat ek hjir oerhearsket de yndruk<br />

<strong>fan</strong> literêre utering. Sels neamt GJ as motyf foar syn dichtsjen de eare <strong>fan</strong> it<br />

Frysk en miskien rjochte er him ek wier wol foaral op taalbou en taalútdrukking. Yn<br />

syn Nauwkeurigen Needer-lander, in wurd foarôf foar 't neist by in foarnommen<br />

útjefte <strong>fan</strong> syn psalmen (cf. 5.3.2.3), skriuwt er net sûnder humor dat er om in goeie<br />

stavering "geploeght ende gepooght [heeft] als Icarus na 't wieck-wispelen ende<br />

Phaëton na 't karre-mennen" (277,18-20). Fansels koe dat ek net oars, omdat er yn in<br />

taal skreau dy't amper in skriuwtradysje (mear) hie, mar út it mear as ien kear feroarjenyn<br />

syn stavering (cf. Feitsma 1974, bgl. 293-301) blykt de wierheid <strong>fan</strong> syn wurden<br />

noch namste mear. <strong>It</strong> wie ek net allinne de stavering dy't yn taal syn niget hie. Ut it<br />

neidwaan <strong>fan</strong> de bewegings <strong>fan</strong> in hynder yn de To-hæcke <strong>fan</strong> tekst 42 (87-88) - in bekend<br />

motyf yn santjinde-ieuske poëzy, nei it foarbyld <strong>fan</strong> Vzrgûms.Aeneis 8,596-597 -<br />

of <strong>fan</strong> lûd en beweging <strong>fan</strong> 'e brûzjende see yn tekst 46.37, 536 ) sprekt in selde artistike<br />

taalopfetting as dy't ik yn 'e Personele vertôninge yn it útbyldzjen <strong>fan</strong> de tiden <strong>fan</strong> it<br />

jier waarnim (5.3.67.6).<br />

GJ syn oriëntaasje op 'e foarm ferklearret miskien ek de oarspronklikheid dy't<br />

yn 'e foarmjouwing <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong> oanwiisd wurde kin. Sa binne my gjin mallen bekend<br />

<strong>fan</strong> de petearen yn it twadde diel <strong>fan</strong> 'e FR, dy't har foarm oan in ynterne ûntjouwing<br />

binnen it dichterskip <strong>fan</strong> GJ sels te tankjen lykje te hawwen. Ek haw ik gjin<br />

foarbylden fine kinnen <strong>fan</strong> de ôfslutende léste rigel yn in stikmannich koartere fersen,<br />

dy't as in ekstra ôfrûning buten it rymskema en de (mooglike) strofe-yndieling<br />

fait. Sa'n rigel komt foaryn 'e teksten 27,28,37,39,42,61,63,64,76 en 78. 537 ) In dúdlik<br />

gefal <strong>fan</strong> keunstige foarmjouwing, dêr't hy fierder yn gong as oaren, binne ek de<br />

ljedderpatroanen yn de dialoochlieten 6 en 13 (5.3.6.6).<br />

Ien eigenskip lykwols is der, dy't ik net ûnder fakmanskip bringe kin, teminsten<br />

net yn de hjir brûkte betsjutting <strong>fan</strong> technyske feardigens. Dat is de humor, dy't jin<br />

foaral yn gedichten út it earste diel <strong>fan</strong> de FR opfalt, yn it bysûnder ek yn de be<strong>wurk</strong>ingen<br />

nei Roemer Visscher, krekt as soe foar GJ - en oare santjinde-ieuske dichters?<br />

- leafdespoëzy him der by útstek ta liend hawwe om geast en fernimstigens oan<br />

sjen te litten. Mar ek yn fersen as Reamer in Sape en de Personele vertôninge ûntbrekt<br />

de humor net.<br />

468<br />

wumkes.nl


Yn it <strong>wurk</strong> kin in dúdlike ûntjouwing waarnommen wurde. Sa komt de skildering<br />

<strong>fan</strong> de fryske werklikheid min of mear wiidweidich allinne mar foar yn 'e Friesche<br />

Tjerne en yn Sjolle Kreamer, dy't ik foar it âldste <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> 'e dichter hâld, en yn<br />

Nyschierige Jolle (tekst 29), dy't op syn heechst in pear jier letter skreaun wêze kin. De<br />

pastorale ynklaaiïng datearret miskien op it ierst <strong>fan</strong> 1648. Yn dat jier soe Herders<br />

njue to Pales (tekst 11) as fers op 'e Frede <strong>fan</strong> Munster makke wêze kinne. Foar de ta<br />

plattelanners transformearre hardersfigueren út it iere <strong>wurk</strong> komme echte harders<br />

yn it plak. Gelegenheidsfersen op <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> oaren binne der foar 1650 net. Ferskynsels<br />

as oerdiedige alliteraasje en gearkeppeling, en ôfsluting <strong>fan</strong> in fers mei in ekstra<br />

rigel binne typearjend foar gans jonge teksten.<br />

Ik soe yn dy feroaringen in tanimmende oriëntaasje op in firtuoas dichterskip sjen<br />

wolle. Wat yn 1639 mei de neifolging <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Van Hichtum as in útdaging begong.<br />

waard troch it direkte sukses stimulearre en ûntjoech him ta in hieltyd neidrukliker<br />

geleard dichterskip. En wat it Frysk oangiet, dat waard foar de dichter binnen<br />

in jier of tsien <strong>fan</strong> in medium foar literatuer yn plattelânssfear ta in taal foar<br />

ferheven en gelearde keunst. Mei de yntroduksje <strong>fan</strong> pastorale poëzy en <strong>fan</strong> gedichten<br />

en proaza-oersettingen oer foarstlike persoanen sleat er mooglik oan by de<br />

smaak <strong>fan</strong> de jonge hofkultueryn Fryslân, wylst er mei syn gelegenheidspoèzy, dy't<br />

yn it Frysk ek wat nijs foar him wie, de funksjeferbreding <strong>fan</strong> 'e nederlânsktalige literatuer<br />

yn dat genre folge, sa't dy om 1650 hinne yn Fryslân waar te nimmen is en yn<br />

Klioos Kraam (1656, 1657) presintearre wurdt.<br />

<strong>It</strong> werklikheidsgehalte yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ is lyts. In opiniearjende funksje yn maatskiplike<br />

of godstsjinstige fraachstikken hawwe syn teksten allinne tige yn it algemien.<br />

Spesifike referinsje haw ik net fûn. Syn tema's en stânpunten binne algemien<br />

binnen de santjinde-ieuske Neiere Reformaasje en ûnder de oanhingers <strong>fan</strong> de<br />

fryske steedhâlder en de Oranjes. GJ is dêrmei in fertsjintwurdiger <strong>fan</strong> it dominante<br />

kultuerpatroan yn it Fryslân <strong>fan</strong> syn tiid. Ynhâldlik is foar my gjin eigen persoanlikheid<br />

<strong>fan</strong> GJ foar it ljocht kommen. Hy is inkeld en allinne literator wurden, dy't op<br />

de wize <strong>fan</strong> 'e literatuer utering jout oan literêre tema's <strong>fan</strong> syn tiid.<br />

De betsjutting <strong>fan</strong> histoarysk ûndersyk foar de ferklearring <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong> beheint<br />

him fierhinne ta de problematyk <strong>fan</strong> it funksjonearjen <strong>fan</strong> literatuer yn in maatskiplike<br />

kontekst en yn it fermidden <strong>fan</strong> befreone skriuwers. Kennis <strong>fan</strong> syn net-literêre<br />

libbensomstannichheden en <strong>fan</strong> syn politike en godstsjinstige opfettingen liket winliken<br />

allinne foar de ferklearring <strong>fan</strong> syn kar <strong>fan</strong> tema's en stânpunten <strong>fan</strong> mooglik<br />

belang te wezen. Fan mooglik belang, omdat neier ûndersyk útmeitsje moat oft en yn<br />

hoefier't yn dy kar de literêre tradysje al of net belangriker is as ferskillen yn polityk<br />

of leauwe tusken auteurs. Yn de fryske hofkultuer, en ek yn de literêre freonskippen<br />

<strong>fan</strong> GJ, komme minsken <strong>fan</strong> ûnderskaat leauwe byinoar.<br />

In twadde winsklike oanfolling is in ûndersyk nei formele literêre eigenskippen<br />

<strong>fan</strong> GJ syn <strong>wurk</strong>. Yn dizze stúdzje, dêr't stof en ynhâld sintraal yn steane, bliuwt systematysk<br />

ûndersyk <strong>fan</strong> formele aspekten beheind ta genre en strofefoarmen. Dêrneist<br />

fait te tinken oan de loei as middels om stofte finen, 538 ) en <strong>fan</strong>sels ek oan dispositio<br />

en elocutio. Sa'n ûndersyk kin it literêre karakter <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> folsleiner hifkje en<br />

mooglik ek ferskillen tusken teksten oan it ljocht bringe of neiere ûntjouwingen<br />

sjen litte.<br />

wumkes.nl<br />

469


8. Gearfetting / Samenvatting / Summary<br />

Oer de ferhâlding <strong>fan</strong> de gearfettingen yn it Frysk, it Nederlânsk en it Ingelsk kin<br />

opmurken wurde dat de fryske en de ingelske ynhâldlik identyk binne en besteane út<br />

in gearfetting <strong>fan</strong> de haadsaken út 'e nederlânske tekst. Allinne ûntbrekt by de fryske<br />

it Beslút, dêr't foar ferwiisd wurdt nei haadstik 7.<br />

8.1. Koarte gearfetting<br />

Dit boek bestiet út rwa dielen, in facsimile-útjefte <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />

(diel I) en in kommentaar op dat <strong>wurk</strong> (diel II). De sifers efter de titels yn 'e gearfetting<br />

dy't hjir folget, ferwize nei de haadstikken <strong>fan</strong> diel II, behalve as der in I foar<br />

stiet. Dan slane se op de blêdsiden <strong>fan</strong> diel I.<br />

Objekt (1.1)<br />

Objekt <strong>fan</strong> ûndersyk binne stof en ynhâld <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (Bolsert<br />

1603-1666; tenei GJ)yn relaasje taharliterêre en harhistoaryske kontekst. Dat <strong>wurk</strong><br />

bestiet út fryske en nederlânske gedichten en trije frij koarte proaza-oersettingen yn<br />

it Frysk, dêr't yn alle gefallen twa <strong>fan</strong> út it Frânsk fertaald binne. <strong>It</strong> fryske <strong>wurk</strong> is foar<br />

it grutste part sammele yn de postúm ferskynde bondel Friesche Rymlerye (1668) en<br />

de werútjefte mei oanfollingen út 1681/1684 (beide tenei FR), dêr't ek fryske brieven<br />

(en ien nederlânske) yn opnommen binne. De nederlânske gedichten steane yn literêre<br />

blomlêzingen en as drompelfersen foarútjeften <strong>fan</strong> oaren, benammen <strong>fan</strong> prekebondels.<br />

In pear gedichten, meast nederlânske, binne allinne yn hânskrift oerlevere.<br />

Miskien hat GJ ek fersen yn it Latyn skreaun, mar dêr is, foarsafier't bekend is,<br />

neat <strong>fan</strong> bewarre. Ofskriften <strong>fan</strong> fryske fersen binne yn 'e Bodleian Library te Oxford.<br />

Se waarden om 1646 hinne troch F. Junius F.F. makke.<br />

Ta oriëntaasje wurdt earst in oersjoch jûn <strong>fan</strong> eardere fizys op it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ en<br />

<strong>fan</strong> rjochtingen yn it ûndersyk. De oardielen oant likernôch 1770 - stúdzjes binne<br />

der dan noch net - meitsje de yndruk dat se út ien selde fizy wei tocht binne. Der<br />

binne trije eleminten yn oan te wizen: 1. GJ is in geleard dichter, ryk oan geast en fining.<br />

2. Syn <strong>wurk</strong> is elegant en keunstich. 3. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong>et mei affekten. Mei elkoar roppe<br />

se it byld op <strong>fan</strong> in geleard dichter. Nei 1770 bliuwt tenearsten deselde fizy bestean.<br />

GJ wurdt sjoen as in klassyk dichter, dy't beoardiele wurdt neffens de klassike poëtika.<br />

Nij is lykwols de opfetting dat natuer en ienfâld typearjend binne foar syn <strong>wurk</strong>.<br />

<strong>It</strong> keunstmjittige, dat dêrneist ûnderskaat wurdt, komt op rekken <strong>fan</strong> Gabbema, in<br />

freon <strong>fan</strong> de dichter. <strong>It</strong> natuerlike wurdt opferte as in eigenskip <strong>fan</strong> it Frysk en de<br />

Friezen (sa al by Stijl yn 1777) en lyksteld oan grykse ienfâld. Tsjin de ein <strong>fan</strong> de<br />

njoggentjinde ieu begjint de psychologyske ferklearring <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong>. Tsjin de midden<br />

<strong>fan</strong> 'e tweintichste ieu komt it ûndersyk op dat rjochte is op de ferklearring <strong>fan</strong> it<br />

<strong>wurk</strong> troch it yn syn histoaryske of literêre kontekst te setten. Dat bart foaral sûnt<br />

1966 yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Feitsma, dy't de sosjale gearhing bestudearret, en yn dat <strong>fan</strong> Visser,<br />

dy't literêre foarbylden en parallellen oanwiist.<br />

470<br />

wumkes.nl


Doel en oanpak (1.2)<br />

Doel <strong>fan</strong> dizze stúdzje is in bydrage te leverjen oan de ferklearring <strong>fan</strong> it ûntstean<br />

<strong>fan</strong> literêre teksten yn de santjinde ieu. <strong>It</strong> ûndersyk beheint him ta stof en ynhâld.<br />

Taal en styl krije allinne omtinken as der eleminten út helle wurde kinne dy't foar de<br />

redenearring <strong>fan</strong> belang binne. Nivo <strong>fan</strong> ûndersyk is de yndividuele tekst, probleemstelling<br />

syn ferhâlding ta oare literêre teksten en ta de net-literêre werklikheid dêr't er<br />

yn ûntstien is. <strong>It</strong> ûndersyk nei de ferhâlding mei oare teksten rjochtet him op it opspoaren<br />

<strong>fan</strong> foarbylden, it synjalearjen <strong>fan</strong> topoi en it yndielen nei genre. <strong>It</strong> ûndersyk<br />

nei de ferhâlding mei de werklikheid is rjochte op it oanwizen yn de tekst <strong>fan</strong> eleminten<br />

<strong>fan</strong> tiid en plak en <strong>fan</strong> feiten út it libben <strong>fan</strong> de skriuwer, en op it formulearjen <strong>fan</strong><br />

de mooglike funksje <strong>fan</strong> in tekst yn relaasje ta it persoanlike libben <strong>fan</strong> de skriuwer,<br />

ta aktuele ûnderwerpen en ta maatskiplik ferlet Mei it each op dit ûndersyk wurde<br />

de teksten sa krekt mooglik datearre en wurdt <strong>fan</strong> elke tekst in ynterpretaasje jûn. De<br />

opset liedt ta in analysemodel <strong>fan</strong> seis ûnderdielen, dat beskreaun wurdt yn Tekstkommentaar,<br />

Oanpak (5.1).<br />

De analyse wurdt tapast op in kar út it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> de dichter, dy't makke is op grûn<br />

<strong>fan</strong> represintativens. Behanneling bart yn haadstik 5. Yn in apart haadstik, 4, wurde<br />

libbensomstannichheden en libbensopfettingen <strong>fan</strong> de skriuwer ûndersocht, mei 't<br />

dat it diel <strong>fan</strong> de werklikheid is dat op it earste each gjin ferbân mei de teksten<br />

hat.<br />

Grûnslach <strong>fan</strong> ferklearring is de kombinaasje <strong>fan</strong> literêr en histoarysk ûndersyk.<br />

Dy is yn 'e GJ-stúdzje net earder tapast. De kar dêrfoar waard ûnôfhinklik <strong>fan</strong> Spies<br />

1987a makke, dy't in ferlykbere oanpak jout. Referinsjeramt <strong>fan</strong> it literêre ûndersyk<br />

is de retoarika. <strong>It</strong> histoarysk ûndersyk is tentatyf. De kar foar in behanneling tekst<br />

foar tekst hat te krijen mei de opfetting dat it net sinfol is om generalisearjende útspraken<br />

oer it werklikheidsgehalte (of it literêre gehalte) <strong>fan</strong> literatuer te dwaan, as<br />

dy net op yngeand ûndersyk <strong>fan</strong> ôfsûnderlike teksten basearre binne.<br />

De beide besteande útjeften <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ (Epkema 1821 en Brouwer 1936/<br />

1966) hawwe in tal tekoartkommings, dy't in nije útjefte winsklik meitsje. Om foldwaan<br />

te kinnen oan de formulearre doelstelling, haw ik dêrom oan dizze stúdzje in<br />

tekstedysje tafoege. Problemen <strong>fan</strong> transliteraasje en facsimile-útjefte wurde yn<br />

haadstik 2 besprutsen. In beskriuwing <strong>fan</strong> útjeften en hânskriften folget yn haadstik<br />

3. De behanneling <strong>fan</strong> útjeften konsintrearret him op de fraach nei har ûntsteansskiednis.<br />

Ta de ferklearring <strong>fan</strong> it ûntstean <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> kin ek kennis <strong>fan</strong> it publyk dat<br />

it lies (of net lies) en <strong>fan</strong> de aard <strong>fan</strong> 'e belangstelling bydrage. Dat jildt, mei men<br />

oannimme, namste mear neigeraden dat publyk tichter yn tiid by GJ stiet. Dêrom is<br />

ek oan dy aspekten <strong>fan</strong> de GJ-resepsje omtinken jûn, yn it bysûnder oan dy út de tiid<br />

oant 1822, doe't in nije útjefte <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> ferskynde. De analyse <strong>fan</strong> de yntekenlist op<br />

dy útjefte is in wolkomme oanfolling op it bytsje gegevens oer lezers tusken 1822 en<br />

1640, it jier dat foar it earst <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ publisearre waard.<br />

Yn it algemien kin noch sein wurde, dat der besocht is om alle kennis oer GJ en<br />

syn <strong>wurk</strong> dy't yn 'e rin <strong>fan</strong> 'e tiden fêstlein is, yn it ûndersyk te beheljen. Dat jildt likegoed<br />

foar sekundere literatuer as foar argivalia. Gegevens út sekundere literatuer<br />

binne oan de boarnen hifke.<br />

wumkes.nl<br />

471


Tekstoerlevering (3.1)<br />

Om 1658 hinne skynt GJ it plan opfette te hawwen om syn frysk <strong>wurk</strong> te bondeljen<br />

ta de Friesche Rymlerye, sa't dy twa jier nei syn dea yn 1668 útkaam. <strong>It</strong> boek hat mooglik<br />

net yn 'e hannel west.<br />

De útwreide werútjefte <strong>fan</strong> 1668, dy't Gabbema yn 1681 besoarge, jout net allinne<br />

nije teksten <strong>fan</strong> GJ, mar ek twa ynliedingen yn 'e foarm <strong>fan</strong> opdrachten, in grammatika<br />

<strong>fan</strong> it Frysk, in ferhanneling oer de fryske letters en in specimen <strong>fan</strong> it Aldfrysk<br />

yn twa redaksjes. <strong>It</strong> ferbân <strong>fan</strong> grammatika en Aldfrysk mei GJ is net dúdlik. De oanfollingen<br />

mei <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ sels besteane foar it grutste part út teksten dy't Gabbema<br />

<strong>fan</strong> de dichter krigen hie. Beskate oerienkomsten yn kustoaden en koprigels litte der<br />

gjin twivel oer bestean dat de werútjefte weromgiet op in eksimplaar <strong>fan</strong> de edysje-<br />

1668.<br />

Der kinne ûnderskate redenen foar de werútjefte <strong>fan</strong> 1681 west hawwe. Sels seit Gabbema<br />

dat der in "duldeloos verlangen" nei in twadde printinge wie, dy't hy ta eare <strong>fan</strong><br />

Fryslân en ta nut en ferdivedaasje <strong>fan</strong> oar Nederlân besoargje wol. Syn wurdearring<br />

jildt likegoed de taal as de literatuer. Mei syn opdracht oan Steaten en steedhâlder<br />

makke hy der in lânskipssaak <strong>fan</strong>. Oansluting by Vulcanius set it <strong>wurk</strong> yn in humanistyske<br />

tradysje. As GJ it al net wie, dan hat Gabbema him mei dizze útjefte ta in<br />

klassyk dichter makke.<br />

De werútjefte <strong>fan</strong> 1684 bestiet út in part <strong>fan</strong> it restant <strong>fan</strong> de oplage <strong>fan</strong> 1681, foarsjoen<br />

<strong>fan</strong> in op 'en nij set earste katern, dat nedich wie om it ympressum oanpasse te<br />

kinnen oan de nije útjouwer. Miskien waard it <strong>wurk</strong> yn 'e akademystêd Frjentsjer,<br />

dêr't de nije útjouwer wenne, better ferkocht as yn Ljouwert, it plak <strong>fan</strong> 'e earste<br />

útjefte.<br />

Lezers (3.2)<br />

Om gegevens te sammeljen oer aard en om<strong>fan</strong>g <strong>fan</strong> de belangstelling foar it <strong>wurk</strong>,<br />

yn it bysûnder oant 1822, haw ik boelbeskriuwingen, auksjekatalogi en eksimplaren<br />

<strong>fan</strong> de FR-edysjes opspoard en ûndersocht. Hieltyd wurde alle beskikbere bysûnderheden<br />

as nammen <strong>fan</strong> eigeners, c.q. neifolgers <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ, prizen, hânskriftlike<br />

oantekens, en - hoewol minder folslein - uterlikheden <strong>fan</strong> it boek opjûn.<br />

Mei op grûn <strong>fan</strong> dy oersjoggen kinne de oplagen <strong>fan</strong> de edysjes <strong>fan</strong> 1668 en 1681 op<br />

miskien op syn heechst hundert, respektivelik twahûndert rûsd wurde. In analyse<br />

<strong>fan</strong> eftergrûnen en útlittingen <strong>fan</strong> har dy't foar 1822 it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ yn har besit hienen<br />

of neifolgen, lit jin tinke dat it wurdearre waard as literatuer, as specimen <strong>fan</strong><br />

Frysk en as symboal <strong>fan</strong> fryske kultuer.<br />

Al by it libben <strong>fan</strong> de dichter blykt út neifolgingen dat syn Friessche Tjerne (1640)<br />

fuort in súkses west hat. Neffens oplieding beheint de belangstelling him yn haadsaak<br />

(mar net alhiel) ta akademisi, wat foar in part oan de aard <strong>fan</strong> it boarnemateriaal<br />

lizze kin, en neffens stân fait it jin op dat de fryske adel goed fertsjintwurdige is.<br />

Hoewol't it oantal yntekenjende boeren yn 1821 tige lyts is, stekt it dochs noch geunstich<br />

ôf by it ûnfbrekken <strong>fan</strong> boeren op oare yntekenlisten. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ is nea populêr<br />

wurden, ek net yn de njoggentjinde ieu, doe't wol besocht is om <strong>fan</strong> him in<br />

folksdichter te meitsjen. Al om 1700 hinne wienen frijwat stimmen dy't as wizeoantsjutting<br />

brûkt wurde, net mear bekend.<br />

472<br />

wumkes.nl


Libben en wrâld (4)<br />

Mei de oantsjutting "Libben en wrâld" haw ik foar, in ûnderskie te meitsjen tusken<br />

libbensomstannichheden en libbensopfettingen, dat wol sizze tusken komôf, oplieding,<br />

ûntwikkeling, <strong>wurk</strong>, húshâlding, freonen en kunden oan de iene kant, en<br />

godstsjinst, polityk en (literêre) kultuer oan de oare kant. By it ûntbrekken <strong>fan</strong> direkte<br />

útlittings moatte de opfettingen út de omstannichheden opmakke wurde. De<br />

metoade om ien syn opfettingen op polityk, godstsjinstich en kulturiel gebiet ofte lieden<br />

út syn kontakten hat foar, dat dy troch it beheljen <strong>fan</strong> mear persoanen yn it ûndersyk<br />

gans mooglikheden ta kontrole <strong>fan</strong> ynterpretaasjes jout. Dêr komt noch by,<br />

dat it resultaat earder <strong>fan</strong> tapassing is op de persoan om wa't it giet as de útkomst <strong>fan</strong><br />

in algemien ûndersyk sûnder yndividuele differinsjaasje. Omdat de ynventarisaasjes<br />

<strong>fan</strong> har boekebesit yn ferliking mei dat <strong>fan</strong> oaren de foarnaamste boarnen foar de<br />

kennis <strong>fan</strong> de yntellektuele belangstelling en ûntwikkeling <strong>fan</strong> de dichter en <strong>fan</strong> syn<br />

heit foarmje, binne sa folie mooglik alle boekelisten <strong>fan</strong> ynwenners út Fryslân út it<br />

tiidrek <strong>fan</strong> 1600 oant 1680 sammele en ferlike.<br />

Oer de jonkheid <strong>fan</strong> GJ is neat oars bekend as wat út syn komôf ôflaat wurde kin.<br />

Syn heit Jacob <strong>Gysbert</strong>s (tenei JG) wie in like belangryk as kontroversieel man yn<br />

syn wenplak Bolsert, dêr't ek de soan syn hiele libben op noch gjin jier nei ferkeard<br />

hat of fuortby wenne hat. As stedsskoalmaster wie GJ al likefolle oan syn heit bûn as<br />

troch de famyljebetrekking. JG wie kistmakker en kollekteur <strong>fan</strong> belestingen; hy<br />

makke nei alle gedachten it ûntwerp <strong>fan</strong> it moaie riedhûs <strong>fan</strong> 'e stêd (1614). De ynventaris<br />

<strong>fan</strong> syn boekebesit út 1644 makket by ferliking mei boekelisten <strong>fan</strong> oaren<br />

dúdlik, dat er in frij grutte belangstelling foar polityk hie en in útsûnderlik grutte belangstelling<br />

foar godstsjinstige problematyk. Hy wie útsprutsen gereformeard.<br />

Troch syn meistimmen foar nije provinsjale belestingen yn 1634 makke JG him ta<br />

fijân <strong>fan</strong> yn alle gefallen in part <strong>fan</strong> de Bolserter befolking. Op de weagen <strong>fan</strong> it belestingferset,<br />

dat yn 'e provinsje algemien wie, ûntstie grutte politike ûnrêst, dy't lykas<br />

yn oare fryske steden, yn 1635 yn Bolsert ta it ôfsetten <strong>fan</strong> it stedsbestjoerlate. Allinne<br />

troch yngripen <strong>fan</strong> de Rie <strong>fan</strong> Steate út Den Haach koe twa jier letter de fryske steedhâlder<br />

- wa't it beneamingsrjocht takaam - syn gesach weromkrije. Syn tsjinpartij<br />

bestie út foarname famyljes út 'e adel, dy't foar it grutste part op it plattelân wenne.<br />

Beide partijen hienen har oanhing yn 'e steden. Oant ein 1646 wie yn Bolsert de<br />

pleatslike partij <strong>fan</strong> Van Velsen, dêr't JG by hearde en dy't troch de tiid hinne oan de<br />

kant <strong>fan</strong> de steedhâlder stie, it sterkste, sûnt de oare. Yn it begjin <strong>fan</strong> de jierren fyftich<br />

ferbetteren de ferhâldingen.<br />

Ein 1640 waard JG - yn it plak <strong>fan</strong> in ferstoarn magistraatslid - foar twa jier ta<br />

boargemaster keazen. Syn beneaming rôp gans ferset op, mar as presidearjend boargemaster<br />

naam er de lieding yn it kolleezje <strong>fan</strong> boargemasters en hy regearre mei<br />

strakke hân. Syn partij focht yn 1644-1645 mei de tsjerkerie in kwestje oer it beneamingsrjocht<br />

<strong>fan</strong> in nije dûmny út. Hiel Fryslân rekke yn ûnstjoer en ek oars yn it lân<br />

krige de saak in soad omtinken. Sels Voetius, dy't de kant <strong>fan</strong> 'e tsjerkerie keas,<br />

spriek him deroer út.<br />

Yn dy troch skelen ferskuorde stêd waard yn 1637 GJ ta stedsskoalmaster beneamd,<br />

nei't er foartiid op it plattelân skoalmaster west hie. Dat barde troch it nije<br />

magistraatskolleezje, dêr't syn heit (dy't lid <strong>fan</strong> de swarde gemeente wie) wol net by<br />

hearde, mar dat dochs yn mearderheid <strong>fan</strong> syn partij wie, wat makket dat de benea-<br />

wumkes.nl<br />

473


ming mooglik in freonetsjinst west hat. GJ liket it yn politike saken mei syn heit iens<br />

west te hawwen, want ek hy wie mei de Van Velsens befreone.<br />

GJ wie oars gjin man <strong>fan</strong> in polityk bestean, wat troch syn funksje as stedsamtner<br />

trouwens ek net kinnen hie. Syn belangstelling foar politike saken skynt ek net grut<br />

west te hawwen, as men ôfgiet op 'e list <strong>fan</strong> syn boeken dy't nei syn ferstjerren yn 1666<br />

opmakke waard. Ut dat boekebesit sprekt wol, ek yn ferliking mei dat <strong>fan</strong> oaren, in<br />

útsûnderlik grutte literêre belangstelling, dy't him al om 1625 hinne ôf liket te tekenjen.<br />

In geleard aspekt sit net oan de list. Hoewol't GJ ek mennisten ûnder syn literêre<br />

freonen hie, hearde er sels ta de Neiere Reformaasje; dêr<strong>fan</strong> tsjûget ek syn <strong>wurk</strong>. Syn<br />

dichterskip lit him ynpasse yn de artistike kultuer yn Fryslân, dy't om it hof <strong>fan</strong> de<br />

steedhâlder hinne te lokalisearjen is. Dy "hofkultuer" koe him ûntjaan, nei't de<br />

steedhâlder yn 1637 de striid mei de âlde adel om de provinsjale soevereiniteit wûn<br />

hie. Artistyk waard de hofkultuer tekene troch in ferskaat oan foarmen, lykas poèzy,<br />

skilderkeunst en muzyk, maatskiplik troch it dielnimmen <strong>fan</strong> de heechste fermiddens<br />

út de boargerlike elite, yn it bysûnder ek <strong>fan</strong> froulju, en polityk troch it stribjen<br />

nei de besegeling <strong>fan</strong> it steedhâlderskip as symboal <strong>fan</strong> fryske ienheid. Typearjend<br />

lykje ek pastorale trekken. De ferbining <strong>fan</strong> de fryske identiteit oan de figuer <strong>fan</strong> de<br />

steedhâlder wie mooglik, trochdat Fryslân in eigen steedhâlder hie, en waard yn 'e<br />

hân <strong>wurk</strong>e troch anti-steedhâlderlike tendinzen yn it dominante Hollân, dat as in<br />

bedriging field waard.<br />

Tekstkommentaar (5)<br />

Oanpak (5.1)<br />

<strong>It</strong> analysemodel dat foar de behanneling <strong>fan</strong> de teksten brûkt wurdt, bestiet út<br />

seis ûnderdielen.<br />

1. <strong>It</strong> earste binne de boarnen. Dy ûnderskied ik formeel al neigeraden se mear of minder<br />

wierskynlik ek wier as boarnen, dat wol sizze as streekrjochte foarbylden troch<br />

de dichter brûkt binne, yn foarbylden en parallellen, en ynhâldlik yn literêre teksten,<br />

Bibel en oare boarnen, dêr't ik behalve net- literêre teksten ek ôfbyldingen by<br />

rekkenje.<br />

<strong>It</strong> identifisearjen <strong>fan</strong> literêre teksten as foarbylden is om trije redenen lestich. Yn it<br />

earste plak binne oerienkomsten net altyd like goed te finen. Dat jildt foaral as se<br />

koart binne en by wize <strong>fan</strong> sprekken ferskûle sitte yn brede út<strong>wurk</strong>ingen mei gans<br />

nije eleminten. Kennis <strong>fan</strong> santjinde-ieuske be<strong>wurk</strong>ingstechniken kin helpe om se te<br />

finen. In twadde probleem is de fraach oft in oerienkomst eksklusyf is. Parallellen<br />

dy't útsententiæ of topoi besteane, binne dat likemin as oerienkomsten op grûn <strong>fan</strong> in<br />

mienskiplike boarne of in intermediêr. En dan is der noch de ûnmooglikheid om alles<br />

te lézen en te witten wat GJ ûnder eagen hân hat. Dat blike foaral klassiken en<br />

santjinde-ieuske dichters yn it Nederlânsk west te hawwen.<br />

As foarbylden haw ik de oerienkomsten opfette dy't my eksklusyf taliken. Op in inkelde<br />

útsûndering nei, dat ûngewoane oerienkomst yn opbou of dialoochpatroan reden<br />

joech om ta ôfhinklikens te besluten, wie wurdlike oerienkomst altyd betingst,<br />

leafst mear as ien kear. De twivelgefallen en de wurdlike oerienkomsten dy't beheind<br />

bliuwe ta mar ien formulearring hawik ta de parallellen rekkene. Yn it léste gefal koe<br />

faak in klassike oarsprong oanwiisd wurde.<br />

474<br />

wumkes.nl


2. Under genre ferstean ik in samling eigenskippen <strong>fan</strong> foarm, ynhâld en funksje<br />

dy't meitsje dat in tekst by ien of mear samlingen <strong>fan</strong> oare teksten yndield wurde kin.<br />

Soksoarte samlingen binne meastal sa los, dat de yndieling in tentatyf karakter hat.<br />

Dêr komt noch by dat it de fraach is oft dy eigenskippen troch genre beskaat binne of<br />

<strong>fan</strong> foarbyldteksten ôfhingje. As oanfolling op de formele eigenskippen wurde identike<br />

strofefoarmen yn <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> oaren oanwiisd.<br />

3. Datearring is it tredde ûnderdiel. Der binne mar in bytsje teksten dêr't de datearring<br />

<strong>fan</strong> fêststiet. <strong>It</strong> belangrykste middel om se te datearjen binne de ferskiningsjierren<br />

<strong>fan</strong> de publikaasjes dy't GJ ta foarbyld tsjinne hawwe moatte.<br />

4. Histoaryske eleminten ûnderskiede har troch har útsûnderlikens. Oft se yn it each<br />

falle, hinget der<strong>fan</strong> ôf hoe útsûnderlik oft se binne.<br />

5. Under 'mynterpretaasje ferstean ik in adekwate ferklearring <strong>fan</strong> de betsjutting <strong>fan</strong><br />

in tekst sa't dy út 'e tekst sels op te meitsjen is. Net ta de ynterpretaasje rekkenje ik it<br />

úndersykjen <strong>fan</strong> de betrekkingen <strong>fan</strong> de tekst ta foarbyld(en), ta libben en opfettin-<br />

2en <strong>fan</strong> de skriuwerof tade maatskippij, of itmoatwêze datdy klearyn de tekst oan<br />

te wizen binne.<br />

6. By it ferklearjen <strong>fan</strong> it ûntstean ûnderskied ik oanlieding, ôftiinklikens <strong>fan</strong> foarbylden<br />

en funksje. As de tekst sels gjin oanwizingen jout, fait nei de oanlieding allinne<br />

mar te rieden. By ôfhinklikens <strong>fan</strong> oare teksten giet it my derom fêst te stellen yn hoefier't<br />

in tekst as it resultaat <strong>fan</strong> debe<strong>wurk</strong>ing<strong>fan</strong>ienof mear oare teksten te ferklearjen<br />

is. Under funksje gean ik de ymplisite betrekkingen yn de tekst ta libben en opfettingen<br />

<strong>fan</strong> de skriuwer en ta de maatskippij nei. De eksplisite ferwizings binne al yn<br />

4. Histoaryske eleminten oan de oarder kommen. Yn syn betrekking ta de skriuwer<br />

kin de tekst emulaasje of, algemiener, blyk <strong>fan</strong> literêr fakmanskip wêze, of utering<br />

<strong>fan</strong> syn persoanlike omstannichheden of <strong>fan</strong> syn politike, godstsjinstige of kulturele<br />

opfettingen. De fraach oft in tekst in wjerspegeling is <strong>fan</strong> de maatskippij (as ideologysk<br />

en sosjaal superstra turn, dat literatuer dominearret), ferwiist nei de easken <strong>fan</strong><br />

dy maatskippij, mar ek nei ynfloeden dêr't de skriuwer amper of gjin weet <strong>fan</strong> hoecht<br />

te hawwen. Under maatskiplike easken rekkenje ik it ferlet <strong>fan</strong> literatuer of <strong>fan</strong> literatuer<br />

<strong>fan</strong> in bepaald slach. <strong>It</strong> ferlet <strong>fan</strong> literatuer yn it algemien, dy't foar alle literatuer<br />

jildt, gean ik net op yn, mar it ferlet <strong>fan</strong> in bepaald slach literatuer falie bysûnderheden<br />

<strong>fan</strong> stof of tematyk en ek de kar foar Frysk ûnder, en dy besprek ik dêrom al. Unbewitten<br />

ynfloeden lit ik gewurde.<br />

Tekst foar tekst (5.3)<br />

Fanwegen grutter oersichtlikheid binne datearrings en topoi net tekst foar tekst<br />

gearfette, mar yn listen by elkoar brocht en opnommen yn 10.5 en 10.6<br />

(Bylagen).<br />

De sifers tusken heakjes efter de titels <strong>fan</strong> de teksten ferwize nei de blêdsidenûmers<br />

yn de facsimile-edysje <strong>fan</strong> diel I.<br />

Titel (I *lr)<br />

De titel bestiet út in haadtitel mei in ûnderferdieling yn trijen. De kritearia dy't ta<br />

dy ûnderferdieling laat hawwe, lykje leafde as tema foar diel I, petearen oer saaklike<br />

ûnderwerpen en gelegenheids<strong>wurk</strong> foar diel II, en psalmen en lofsangen (op ien nei<br />

wumkes.nl<br />

475


allegearre lieten) oer stof út it libben <strong>fan</strong> Kristus foar diel III. Der is de trits leafde,<br />

deugd en godstsjinstyn werom te finen, dy't Spies yn sechstjinde- en santjinde-ieusk<br />

<strong>wurk</strong> oanwiisd hat, mar faaks ek de tradisjonele yndieling <strong>fan</strong> literatuer neffens Vergilius<br />

syn Bucolica, Georgica enAeneis. De haadtitel past yn de tradysje om poèzy yn<br />

de folkstaal, yn ûnderskieding <strong>fan</strong> (neo-)latynske samlingen Poemata, nei de taal te<br />

neamen dêr't se yn skreaun binne. De tekst <strong>fan</strong> de titelpagina is mooglik net foar<br />

1658 ûntstien. Oanlieding ta it gearstallen hat miskien de ferskining <strong>fan</strong> de karlêzing<br />

Klioos Kraam (1656, 1657) west, dêr't nederlânsktalich <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> de dichter yn<br />

stiet.<br />

d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) en trije epigrammen (I *2v)<br />

<strong>It</strong> boek iepenet mei in wurd foarôf yn 'e foarm <strong>fan</strong> in brief. Nei de ynhâld is it foaral<br />

in ferdigening tsjin kritikasters. Dat léste is ek it gefal yn twa <strong>fan</strong> de trije epigrammen<br />

dy't foarôfgeande oan it eigentlike boek noch op it foarwurd folgje. Hearden<br />

Zoïlus en Momus by <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> literêre kwaliteit? En brûkte GJ har om misferstân oer<br />

de aard <strong>fan</strong> syn frysk boek <strong>fan</strong> te foaren út te sluten?<br />

Friesche Tjerne (I 1-6)<br />

<strong>It</strong> gedicht lit him yndiele by it genre <strong>fan</strong> it houliksdicht. Net de praecepta, mar de<br />

exempla lykje it beskaat te hawwen. Der is <strong>fan</strong> it genre <strong>fan</strong> it houliksdicht gebrûk<br />

makke, sa soe men sizze kinne, om in boartlik gedicht te meitsjen dat ticht oanslút by<br />

boerske houlikslieten yn dialekt, sa't der in protte yn santjinde-ieuske lieteboekjes<br />

steane. Dochs is de tekst gjin klucht. Tjerne mei dan wol in boer wêze, it bysûndere<br />

oan him is dat er mei syn trochbrekken <strong>fan</strong> ferskil yn stân in idylle opropt, dy't troch<br />

konkretisearring <strong>fan</strong> tiid en plak yn Bolsert om 1640 hinne in skyn <strong>fan</strong><br />

werklikheid kriget.<br />

Tjerne en Sjolle Kreamer, dat foar 't neist yn deselde tiid ûntstien is, binne nei alle<br />

gedachten de âldste fryske teksten <strong>fan</strong> GJ. Foar it ûntstean <strong>fan</strong> syn frysk dichterskip<br />

hat de publikaasje <strong>fan</strong> twa fleurige fryske dialogen <strong>fan</strong> Van Hichtum yn 1639 faaks<br />

tige <strong>fan</strong> belang west.<br />

Sjolle Kreamer (I 7-12)<br />

Mei syn sang en syn petearfoarm kin it fers formeel opfette wurde as in fariant <strong>fan</strong><br />

it genre <strong>fan</strong> it hardersdicht. Ynhâldlik is der trouwens ek ferbân, omdat it otium in<br />

belangryk motyf is.<br />

Ljeafde (I 13-14)<br />

De tekst, dy't út in liet en in kwatryn bestiet, is in leafdesfers yn petrarkistyske trant<br />

foar de personifiearre Leafde út 1 Jeh. 4:8. Behalven ynhâldlik - oangeande de<br />

minsklike kennis <strong>fan</strong> de Leafde en it fermogen om har rjocht te dwaan nammentlik -,<br />

ferskilt it <strong>fan</strong> syn mooglike foarbylden ek troch syn konkrete útbylding <strong>fan</strong> de personifiearre<br />

figuer.<br />

476<br />

wumkes.nl


Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)<br />

Yn de foarm <strong>fan</strong> in leafdesliet is it fers in politike allegory op de Akte <strong>fan</strong> Seklúzje<br />

(1654). As be<strong>wurk</strong>ing <strong>fan</strong> in frysk-nasjonaalhistoarysk motyf en as ôfwizing <strong>fan</strong> in<br />

republikeinske steatsopfetting is it in ûnderdiel <strong>fan</strong> de gewestlike hofkultuer.<br />

Herders Ljeafde to Galathæa (I 17-18)<br />

<strong>It</strong> fers is in hardersliet. De harderinne oan wa't de ik-figuer syn leafde meidielt,<br />

personifiearret in kristlik ideaalbyld. <strong>It</strong> brûken <strong>fan</strong> hardersfigueren hinget miskien<br />

gear mei pastoralisearringstendinzen yn de fryske hofkultuer, dy't yn 'e jierren fjirtich<br />

op lykje te kommen.<br />

Reamer in Sape (I 56-63)<br />

<strong>It</strong> fers lit yn de tekening <strong>fan</strong> twa karakters sjen wat fernoegen wol net dwaan kin.<br />

By alle literêre tradysje dy't de ynhâld beskiedt, liket it dochs ûnwierskynlik dat it<br />

gjin ferbân mei tiidsomstannichheden hawwe soe. Dêrfoarbinne de oerienkomsten<br />

mei de problemen yn tsjerke en steat yn Fryslân te grut, yn it bysûnder ek mei dy te<br />

Bolsert, dêr't de heit <strong>fan</strong> de dichter sa nei yn behelle wie.<br />

Neffens genre hat it gedicht mei syn kombinaasje <strong>fan</strong> liet en petear noch it measte<br />

<strong>fan</strong> in hardersdicht, mar de oerienkomsten binne te lyts om streekrjochte ôfhinklikens<br />

oannimlik te meitsjen. De ôflieding sil earder yndirekt oer Sjolle Kreamer<br />

rûn wêze.<br />

Friesehe Herder (I 92-120)<br />

Nei genre soe ik de tekst in himelske meditaasje neame wolle. <strong>It</strong> fers is in syklus<br />

<strong>fan</strong> psalmberimingen en lofsangen, wa't ferbûn wurde troch kommentaar dat bestiet<br />

út meidielings oer de fryske harder wa't de hiele meditaasje yn 'e mûle lein wurdt, en<br />

- op de wize <strong>fan</strong> it soliloquium - út oertinkingen, oanspraken ta eigen siel en sinnen<br />

en beaen <strong>fan</strong> dy harder sels. De stikken kommentaar binne suver alhiel yn Bibeltaal<br />

skreaun. De tekst begjint en slút mei in rymbrief. Twa psalmberimingen wurde ôfsletten<br />

mei in rymspreuk. Yn de opbou is de Heidelberger Katechismus (ellinde, ferlossing,<br />

tankberens) werom te finen. Oerhearskje dogge de langst nei de himel en it<br />

fielen <strong>fan</strong> de himelske silligens hjir al op ierde. Hoewol't de nammen Jezus en Kristus<br />

(behalve dan yn it motto <strong>fan</strong> Philippenzen 1:23) net brûkt wurde, is God faak<br />

foaral Kristus. Miskien ferklearret dat ek it brûken <strong>fan</strong> wurden as leaf, myld, bliid en<br />

swiet om eigenskippen en <strong>wurk</strong>ingen <strong>fan</strong> God oan te tsjutten. De oerienkomst mei it<br />

Geestelijck Leven (1648) <strong>fan</strong> de bekende fryske piëtist Theodorus à Brakel is grut.<br />

Personele vertôninge (I 420-432)<br />

Neist ûntlieningen en neifolgings út literatuer moat sa't liket foaral oan beskriuwing<br />

<strong>fan</strong> printen (<strong>fan</strong> Galle, nei Heemskerck 1563) tocht wurde. Mei syn personifikaasje<br />

<strong>fan</strong> de fjouwer tiden <strong>fan</strong> it jier liket it fers by in selsstannich genre te hearren,<br />

wumkes.nl<br />

477


dat besibbe is oan ferbyldingen <strong>fan</strong> de tolve moannen. De moraal kriget net folie<br />

klam. Alles oerhearskjend is de útbylding <strong>fan</strong> de seizoenen. De foarnaamste ambysje<br />

<strong>fan</strong> de dichter liket west te hawwen om mei taal de natuer út te byldzjen.<br />

Strofefoarmen<br />

Frijwat strofyske fersen hawwe sûnder dat der in wize-oantsjutting boppe stiet, de<br />

bou <strong>fan</strong> in psalm of in oar bekend liet. Ek net-strofyske fersen kinne wol gauris neffens<br />

psalmstrofen yndield wurde. Hat GJ by it skriuwen miskien stipe oan de<br />

wizen hân?<br />

Tsien frij koarte fersen wurde ôfsletten mei in ekstra fersrigel, dy't buten it rymskema<br />

en de (mooglike) strofe-yndieling fait.<br />

Beslút (7)<br />

Foar in gearfetsjende skôging oer it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ en in pear desiderata foar fierder<br />

ûndersyk kin nei haadstik 7 ferwiisd wurde.<br />

478<br />

wumkes.nl


8.2. Uitgebreide samenvatting*<br />

Deze uitgebreide samenvatting is bedoeld als een handleiding bij het raadplegen<br />

van het boek. Over de onderlinge verhouding tussen de samenvattingen in het Nederlands,<br />

het Engels en het Fries kan het volgende worden opgemerkt. De Engelse<br />

en de Friese tekst zijn inhoudelijk identiek. Ze vormen een samenvatting van de<br />

hoofdzaken uit de Nederlandse tekst. Het laatste onderdeel (Besluit) is echter in het<br />

Nederlands en het Engels van dezelfde inhoud, terwijl voor het Friese Besluit naar<br />

hoofdstuk 7 wordt verwezen.<br />

Het boek, waarvan hier een samenvatting volgt, bestaat uit twee delen. Deel I is een<br />

facsimile-uitgave van het werk van de onderzochte dichter, waarvan in hoofdstuk 2<br />

van deel II een verantwoording wordt gegeven, deel II is een studie over ontstaan en<br />

overlevering van dat werk. In de volgende samenvatting van deel II zijn de onderdelen<br />

herkenbaar aan de cijfers die op 8.2 volgen. Samenvattingen van passages uit andere<br />

onderdelen zijn van eigen verwijzingen voorzien. Alleen paragraaf 8.2.5.4, die<br />

bestaat uit een drietal samenvattingen van een aantal elementen uit de tekstgewijze<br />

behandeling in 5.3, correspondeert niet met een onderdeel uit het boek.<br />

8.2.1. Inleiding<br />

8.2.1.1. Object<br />

Object van onderzoek zijn stof en inhoud van het werk van de Friese dichter <strong>Gysbert</strong><br />

<strong>Japix</strong> (Bolsward 1603-1666; voortaan GJ) in relatie tot hun literaire en hun historische<br />

context. Dat werk bestaat uit Friese en Nederlandse gedichten en drie vrij<br />

korte prozavertalingen in het Fries, waarvan zeker twee uit het Frans vertaald zijn.<br />

Het Friese werk is voor een belangrijk deel verzameld in de posthuum verschenen<br />

bundel Friesche Rymlerye (1668) en de heruitgave daarvan uit 1681/1684 met aanvullingen<br />

(beide voortaan FR), waarin ook Friese brieven (en één Nederlandse) zijn opgenomen.<br />

De Nederlandse poëzie ligt verspreid in literaire bloemlezingen en als<br />

drempeldichten in uitgaven van anderen, met name in verzamelingen preken. Enkele<br />

gedichten, vooral Nederlandse, zijn alleen in handschrift overgeleverd. Mogelijk<br />

heeft GJ ook poëzie in het Latijn geschreven, maar daarvan is voorzover bekend<br />

niets bewaard gebleven.<br />

Als Fries dichter is GJ kwalitatief en kwantitatief zeer uitzonderlijk. Er werd in de<br />

zeventiende eeuw wel meer in het Fries gepubliceerd, ook voordat hij met dichten<br />

begon, maar alles bij elkaar is het in omvang nog niet de helft van de FR. De enige<br />

Friese publikatie uit de achttiende eeuw die de naam van boek kan dragen, Althuysens<br />

Friesche Rymlery, bestaat voor een aanzienlijk deel uit de herdruk van de psalmen<br />

uit de FR. Pas in 1822 ontstond een doorgaande literaire produktie in het Fries,<br />

waaraan de Halbertsma's tot na het midden van de negentiende eeuw het belangrijkste<br />

aandeel zouden leveren. Uit hun kleine LapeKoer (1822) groeide het grote verzamelwerk<br />

Rimen ind Teltjes (1871). Toen zal langzamerhand het besef ook wel ontstaan<br />

zijn, dat de FR niet het enige werk van belang in de Friese literatuur was.<br />

Over GJ is in de loop van drie eeuwen veel gepubliceerd. Dit is de vierde heruitgave<br />

van zijn werk en de vijfde studie in de vorm van een dissertatie (of de zesde, voor<br />

wie de academische verhandeling erbij wil rekenen, die Wassenbergh in 1793 door<br />

wumkes.nl<br />

479


een van zijn studenten liet verdedigen). Van die vijf is het na Haantjes 1929 en Kalma<br />

1938 de derde dissertatie over literaire aspecten van het werk van de dichter.<br />

Ter oriëntatie volgt eerst een overzicht van vroegere visies op het werk van GJ en<br />

van richtingen in het onderzoek. De oordelen over het werk van GJ tot ca. 1770 - studies<br />

zijn er dan nog niet - geven de indruk dat ze gedacht zijn vanuit een zelfde visie.<br />

Verandering wordt zichtbaar in een gedicht van Simon Stijl uit 1777. In de oordelen<br />

tot ca. 1770 zijn drie elementen aan te wijzen: 1. GJ is als dichter rijk aan geest en vinding;<br />

2. zijn werk is elegant en kunstig; en 3. het werkt met affecten. Samen roepen ze<br />

het beeld op van een geleerd dichter, zoals Grimm 1983 die tekent aan het voorbeeld<br />

van Opitz.<br />

In de GJ-studie, die met Wassenbergh 1793 begint, blijft voorlopig dezelfde visie<br />

nog gangbaar. GJ wordt gezien als een klassiek dichter, die beoordeeld wordt volgens<br />

de klassieke poëtica. Nieuw is echter de opvatting dat natuur en eenvoud kenmerkend<br />

zijn voor zijn werk. Het gekunstelde, dat daarnaast wordt onderscheiden,<br />

wordt aan de slechte invloed van Gabbema, een vriend van de dichter, toegeschreven.<br />

Het natuurlijke wordt opgevat als een eigenschap van het Fries en de Friezen<br />

(zo reeds bij Stijl in 1777) en gelijkgesteld met Griekse eenvoud. Er is reden om aan te<br />

nemen dat Wassenbergh met zijn studie van GJ stelling nam tegen niet-nationale<br />

tendensen in de nieuwe kunstopvattingen van iemand als Hiëronymus van<br />

Alphen.<br />

Halbertsma's visie, neergelegd in diverse publikaties sinds 1824, wijkt niet principieel<br />

af van die van zijn onmiddellijke voorgangers. Wel zijn zijn standpunten meer<br />

uitgesproken. Hij ziet GJ als een bondgenoot in de strijd tegen wat hij domme regels<br />

noemt, die de taal zijn opgelegd en die het Fries tot een patois degraderen. Hij versterkt<br />

de nationale tendens door GJ ten slotte uitsluitend te zien als "eene incarnatie<br />

van den Frieschen geest". Mede daardoor en door de veronderstelling dat het werk<br />

veel gelezen was, ontstaat het idee dat GJ een volksdichter was, of althans als dichter<br />

voor het volk begonnen was. Daarnaast komt tegen het einde van de negentiende<br />

eeuw met Buitenrust Hettema belangstelling voor de psychologische verklaring van<br />

het werk op. Haantjes 1929 verklaart GJ's dichterschap uit goddelijke roeping en<br />

toont zich daarin een vertegenwoordiger van de protestants-christelijke dichters van<br />

het tijdschrift Opwaartsche Wegen. Kalma 1938 "versteht" à la Dilthey GJ als een tragisch<br />

dichter, in wiens werk liefde de belangrijkste kracht is. Kalma en Haantjes maken,<br />

evenals Folkertsma 1946 en Langvik Johannessen 1960, een tegenstelling tussen<br />

mens en kunstenaar en herinneren daarmee aan de antithetische opvatting van de<br />

mens, zoals die in de Duitse Barokstudie uit de eerste helft van de twintigste<br />

eeuw voorkomt.<br />

Een nieuwe richting in het onderzoek ontstaat onder invloed van W.Gs. Hellinga.<br />

Zijn historisch-filologische aanpak vindt rond 1950 toepassing bij A. Wadman en later<br />

ook bij A. Feitsma, die met name in literatuursociologische vragen geïnteresseerd<br />

is. Nieuw is ook het speurwerk dat G.N. Visser sinds 1966 verricht naar literaire parallellen<br />

en voorbeelden uit een groot aantal Europese talen van de zestiende en de<br />

zeventiende eeuw. Sinds de tijd van Wassenbergh was daar niet veel meer aan<br />

gedaan.<br />

480<br />

wumkes.nl


8.2.1.2. Doel en werkwijze<br />

Doel van deze studie is een bijdrage te leveren tot de verklaring van het ontstaan<br />

van literaire teksten in de zeventiende eeuw. Het onderzoek beperkt zich tot stof en<br />

inhoud. Taal en stijl krijgen alleen aandacht, wanneer er elementen aan ontleend<br />

kunnen worden die voor het betoog van betekenis zijn. Niveau van onderzoek is de<br />

individuele tekst, probleemstelling zijn verhouding tot andere literaire teksten en tot<br />

de niet-literaire werkelijkheid waarin hij is ontstaan. Het onderzoek naar de verhouding<br />

tot andere teksten richt zich op het opsporen van voorbeelden, het signaleren<br />

van topoi en het afwegen van genrebepaaldheid. Het onderzoek naar de verhouding<br />

tot de werkelijkheid is gericht op het aanwijzen in de tekst van elementen van tijd en<br />

plaats en van feiten uit het leven van de schrijver, alsmede op het formuleren van de<br />

mogelijke functies van een tekst in relatie tot het persoonlijke leven van de auteur,<br />

actuele onderwerpen en maatschappelijke behoeften. Literaire afhankelijkheid en<br />

historische functie zijn niet scherp te scheiden, omdat de betrekkingen van een tekst<br />

tot de persoon van de schrijver of tot de maatschappij ook aspecten van literatuur<br />

zijn, zeker in een tijd waarin naar een evenwicht tussen kunst en natuur werd gestreefd.<br />

Misschien steekt ook achter het gebruik van Bijbelteksten - dat uiteraard<br />

wordt onderzocht - een vergelijkbare spanning tussen werkelijkheid en tekst. Met<br />

het oog op dit onderzoek worden de teksten zo nauwkeurig mogelijk gedateerd en<br />

wordt van iedere tekst een interpretatie gegeven.<br />

De doelstelling zoals die zojuist omschreven is, leidt tot een analysemodel in zes<br />

onderdelen. Die onderdelen zijn:<br />

i. Bronnen.<br />

2. Genre, met een afzonderlijke behandeling van de strofevormen.<br />

3. Datering.<br />

4. Historische elementen, verdeeld naar tijd, plaats en persoon.<br />

5. Interpretatie.<br />

6. Ontstaan, onderscheiden in afhankelijkheid van voorbeelden, aanleiding en<br />

functie.<br />

Definitie, begrenzing en onderzoekbaarheid van de onderdelen komen in de inleiding<br />

op hoofdstuk 5 aan de orde. De analyse wordt toegepast op een keuze uit het<br />

werk van de dichter, waarbij gestreefd is naar representativiteit. In een afzonderlijk<br />

hoofdstuk, 4, worden - als deel van de werkelijkheid dat geen direct zichtbaar verband<br />

met de teksten heeft - levensomstandigheden en levensopvattingen van de<br />

schrijver onderzocht. Aan het begin van de beide hoofdstukken volgen een overzicht<br />

van de stand van het onderzoek en een nadere verantwoording van opzet en<br />

indeling.<br />

Grondslag van verklaring is de combinatie van literair en historisch onderzoek.<br />

De keuze ervoor werd onafhankelijk van Spies 1987a gemaakt, die een vergelijkbare<br />

opzet biedt. Referentiekader van het literaire onderzoek is de retorica, die naar algemeen<br />

wordt aangenomen tot lang na de zeventiende eeuw de Europese literatuur<br />

heeft bepaald. Het historisch onderzoek is tentatief. Toepassing van een zelfde onderzoeksmodel<br />

op alle teksten levert veel vergelijkingsmateriaal, dat al te spoedige<br />

conclusies of speculaties verhindert. De keuze voor een behandeling tekst voor tekst<br />

is mede daarom gemaakt, maar heeft bovendien te maken met de opvatting dat het<br />

niet zinvol is generaliserende uitspraken over het werkelijkheidsgehalte (of het lite-<br />

wumkes.nl<br />

481


aire gehalte) van literatuur te doen, als die niet op indringend onderzoek van afzonderlijke<br />

teksten gebaseerd zijn.<br />

Het centrale deel van mijn studie vormen het vierde en het vijfde hoofdstuk. Ter<br />

verwezenlijking van de geformuleerde doelstelling moet naar een nauwkeurige en<br />

volledige teksteditie verwezen kunnen worden en zijn adequate beschrijvingen van<br />

handschriften en uitgaven nodig. De bestaande literatuur schiet ten aanzien van die<br />

voorwaarden te kort. Daarom is aan deze studie een teksteditie toegevoegd, die als<br />

deel I verschijnt. Problemen van transliteratie en facsimile-uitgave worden besproken<br />

in hoofdstuk 2. Een beschrijving van uitgaven en handschriften volgt in hoofdstuk<br />

3. Bij de uitgaven heb ik me geconcentreerd op de vraag naar hun ontstaansgeschiedenis.<br />

Deze is in het geval van de beide zeventiende-eeuwse uitgaven van direct<br />

belang voor de verklaring van het werk, omdat er reden is om aan te nemen dat GJ<br />

zelfde kopij voor de editie van 1668 heeft verzorgd en bijgevolg de aanvullingen, die<br />

naderhand wel in de editie van 1681 zijn opgenomen, bewust heeft weggelaten.<br />

Tot de verklaring van het ontstaan van het werk kan ook kennis van het publiek dat<br />

het las (of niet las) en van de aard van de belangstelling bijdragen. Dat geldt, naar<br />

men mag aannemen, des te meer naarmate dat publiek dichter in tijd bij GJ staat.<br />

Daarom is in hoofdstuk 3 ook aan deze aspecten van de GJ-receptie aandacht geschonken,<br />

met name voor de tijd tot 1822, toen een nieuwe uitgave van het werk verscheen.<br />

De analyse van de intekenlijst op die uitgave vormt een welkome aanvulling<br />

op de spaarzame gegevens over lezers tussen 1822 en 1640, het jaar waarin voor het<br />

eerst werk van GJ is gepubliceerd.<br />

In het algemeen kan nog worden opgemerkt, dat ernaar gestreefd is om alle kennis<br />

over GJ en zijn werk die in de loop van de eeuwen is vastgelegd, in het onderzoek te<br />

betrekken. Dat geldt evenzeer voor secundaire literatuur als voor archivalia. Gegevens<br />

uit secundaire literatuur zijn aan de bronnen getoetst.<br />

8.2.2 Tekstuitgave<br />

Aan de beide bestaande heruitgaven van het werk van GJ kleven een aantal bezwaren,<br />

die een nieuwe uitgave wenselijk maken. Die van Epkema 1821 (verschenen<br />

in 1822) bevat wel alle teksten uit de oorspronkelijke edities van 1668 en 1681, maar<br />

geeft de verspreide teksten van de dichter niet, is niet voorzien van tekst- of regelnummering<br />

en is wegens de normalisering van de spelling voor wetenschappelijk<br />

gebruik ongeschikt. De uitgave van Brouwer 1936 (1966 2 ) geeft wel (bijna) al het werk<br />

van de dichter zelf, maar niet de inleidingen en teksten die Gabbema 1681 aan zijn<br />

uitgebreide heruitgave toevoegde. Bovendien plaatst Brouwer teksten uit 1668 en<br />

1681 door elkaar, is zijn weergave op verschillende punten onjuist en bestaat er behoefte<br />

aan een uitgave met een tekst- en regelnummering die het mogelijk maakt alle<br />

woorden van GJ, ook uit de handschriften, zo te indexeren dat alle parallelplaatsen<br />

direct zichtbaar zijn. Een dergelijke nummering geeft Feitsma 1974. Daarom heb ik<br />

besloten een facsimile-editie van de uitgaven van 1668 en 1681 (wat de laatste betreft:<br />

met uitzondering van het deel dat een heruitgave van 1668 is) en van andere verspreid<br />

gepubliceerde teksten te maken, alsmede een transliteratie van het werk dat<br />

alleen in handschrift is overgeleverd. De teksten zijn voorzien van mijn eigen nummering<br />

(links) en van de codering van Feitsma (rechts). Van de verspreide teksten<br />

heb ik in voorkomende gevallen de eerste redactie gekozen. Varianten zijn niet opge-<br />

482<br />

wumkes.nl


nomen. Bij de keuze van de exemplaren van 1668 en 1681 die voor deze uitgave gebruikt<br />

zijn, heb ik me laten leiden door de resultaten van een onderzoek naar verschillen<br />

in druk per katern van een aantal exemplaren.<br />

De opgave van druk- en zetfouten is beperkt tot de teksten van GJ. Het verbeteren<br />

ervan is om twee redenen lastig: er valt niet altijd een grens te trekken tussen schrijffouten<br />

(in de kopij) en zetfouten, en de afdruk is soms zo onduidelijk, dat niet zeker<br />

is wat er geacht mag worden te staan. Dat geldt met name voor koppeltekens,<br />

die veel voorkomen.<br />

Bij de transliteratie van de handschriften deden zich problemen voor ten aanzien<br />

van de plaats van circumflex en apostrof, het wel of niet aaneen staan van woorden,<br />

onduidelijke lettertekens en de onderscheiding van y en ij. Ter beoordeling van de<br />

oplossingen zijn foto's van de betreffende handschriften toegevoegd.<br />

8.2.3. Tekstoverlevering<br />

8.2.3.1. Uitgaven<br />

Bij mijn onderzoek van de verschillende uitgaven heb ik me laten leiden door de<br />

vraag welke factoren invloed gehad kunnen hebben op hun ontstaan en voor wat de<br />

heruitgaven betreft bovendien door de vraag naar de editoriale opvattingen van de<br />

tekstverzorgers. De onderscheiding in diplomatisch en kritisch, die ik bij de beschrijving<br />

van de heruitgaven gebruik, is gebaseerd op het verschil in bedoelingen<br />

tussen uitgevers die wel en anderen die niet naar een zo letterlijk mogelijke weergave<br />

van de tekst hebben gestreefd. De behandeling is geordend naar de uitgaven van<br />

1668 en 1681 en uitgebreid met de uitgave van 1684. De enige zeventiende-eeuwse uitgave<br />

van werk van GJ die daarnaast nog bekend is, bespreek ik in 5.3.6.6. Dat is de<br />

Friessche Tjeme, de tekst waarmee de editie-1668 opent.<br />

8.2.3.1.1. FR 1668<br />

Omstreeks 1658 schijnt GJ het plan te hebben opgevat zijn Friese werk te bundelen<br />

tot de Friesche Rymlerye zoals die twee jaar na zijn dood uitkwam. Aanleiding is<br />

mogelijk de verschijning van de bloemlezing Klioos Kraam (1656, 1657) geweest,<br />

waarin Nederlands werk van hem een plaats kreeg. Onverenigbaarheid met de eenmaal<br />

gekozen criteria voor de indeling in drieën, kwaliteitsselectie en het niet meer<br />

beschikken over afschriften verklaren misschien het ontbreken van enkele teksten.<br />

De criteria voor de indeling lijken te zijn: liefde als thema voor deel I, gesprekken<br />

over zakelijke onderwerpen en gelegenheidswerk voor deel II, en psalmen en lofzangen<br />

- voornamelijk liederen - over stof uit het leven van Christus voor deel III.<br />

Voorop in alle drie delen staan steeds de grote en misschien ook wel als meest belangrijk<br />

bedoelde teksten, maar verder is geen bepaalde ordening aan te wijzen, behalve<br />

dan misschien een chronologische in de psalmen en lofzangen. De Friesche<br />

Rymlerye werd mogelijk in de herfst van 1667 gedrukt en is misschien het eerste boek<br />

dat van de eigen pers van Haringhouk, de drukker, verscheen. Taal en spelling van<br />

het lofdicht dat Meelcke Lasis eraan toevoegde verraden een grote vertrouwdheid<br />

met het werk van GJ en doen daarom het vermoeden rijzen dat hij corrector is geweest.<br />

Er zijn aanwijzingen dat het boek niet in de handel is gebracht, maar op kos-<br />

wumkes.nl<br />

483


ten van Antie Arjens, een zusterskind van de dichter, voor diens vrienden en kennissen<br />

in kleine oplage is gedrukt.<br />

De eerste nieuwe editie na de uitgebreide heruitgave van 1681 kwam in 1822 uit.<br />

Daarin zijn alle teksten uit de edities van 1668 en 1681 opgenomen. De tekstverzorger,<br />

Epkema, had al in 1793 een glossarium op GJ gereed, maar schijnt pas in 1809 tot<br />

een heruitgave besloten te hebben, ondanks het feit dat al in 1785 op het belang van<br />

een nieuwe uitgave was gewezen. Misschien heeft hij aanvankelijk verondersteld dat<br />

Wassenbergh die zou verzorgen. Deze had als proeve van een nieuwe uitgave tekst 29<br />

in 1806 laten verschijnen, voorzien van taal- en cultuurhistorisch commentaar en in<br />

een spelling die men diplomatisch zou kunnen noemen, als ze niet zo slordig was.<br />

Overigens adviseerde Wassenbergh een eventuele tekstverzorger de spelling te normaliseren.<br />

Onafhankelijk van Epkema kondigde Ten Broecke Hoekstra in 1813 aan<br />

meteen nieuwe editie te zullen komen, maar van diens plan wordt na 1814 niets meer<br />

vernomen. Epkema's editie is kritisch. Hij verbeterde drukfouten en normaliseerde<br />

de spelling, bijna steeds naar vormen die ook in de oorspronkelijke uitgaven voorkomen<br />

en met behoud van wat hij hield voor dialectverschillen. Veranderingen in de<br />

spelling op grond van de regels van de analogie of de etymologie zijn bij hem vrij<br />

zeldzaam, evenals metrische aanpassingen en vervanging van woorden die "straattaal"<br />

zouden zijn. Zijn woordverklaringen zijn gericht op tekstbegrip.<br />

Een tweede heruitgave van 1668, aangevuld met de teksten van GJ uit de editie van<br />

1681, verscheen in 1936 van de hand van Brouwer e.a. Voordien waren er aankondigingen<br />

van nieuwe uitgaven geweest van Buitenrust Hettema 1897, Siebs 1926 en<br />

Kalma 1926. Een tweede deel, voorzien van een woordcommentaar, dat Brouwer en<br />

de zijnen zich van het begin af aan voorgenomen hadden te maken, verscheen pas in<br />

1966, tegelijk met een tweede druk van de tekstuitgave van 1936. Afgezien van verschillen<br />

in lettertype (die in 1936 geheel en in 1966 voor het grootste deel zijn weggelaten),<br />

is de tekst diplomatisch weergegeven. Buitenrust Hettema en Siebs hadden<br />

dit ook willen doen; Kalma had gekozen voor een zodanige herspelling in eigentijds<br />

Fries, dat de oorspronkelijke klanken zo dicht mogelijk zouden worden benaderd.<br />

Hij had daarvan in 1923 al een proeve gegeven.<br />

Bloemlezingen voor een groot publiek stelden Leendertz 1853, Dijkstra 1853-55 en<br />

Kalma 1936 samen. Buitenrust Hettema 1887 en Galama 1977 richtten zich met hun<br />

bloemlezingen uit het Middelfries, waarin veel werk van GJ een plaats kreeg, op wetenschappelijk<br />

gebruik.<br />

8.2.3.1.2. FR 1681<br />

De uitgebreide heruitgave van 1668 die Gabbema in 1681 verzorgde, bevat niet alleen<br />

nieuwe teksten van GJ, maar ook een tweetal inleidingen in de vorm van opdrachten,<br />

een grammatica van het Fries, een verhandeling over de Friese letters en<br />

een specimen van het Oudfries in twee redacties. Het verband van grammatica en<br />

Oudfries met GJ is niet duidelijk. Misschien had Gabbema de stukken bij de papieren<br />

liggen die hij van GJ gekregen had. Bepaalde opmerkingen in brief 48.1 van GJ<br />

aan hem zouden erop kunnen wijzen, dat hij ze met GJ besproken heeft. Misschien<br />

behoorden ze tot de verzameling van de landschapsgeschiedschrijver, in welke functie<br />

Gabbema in 1659 werd aangesteld. De aanvullingen met werk van GJ zelf betreffen<br />

voor het grootste deel teksten die Gabbema van de dichter ontvangen had. Ze<br />

484<br />

wumkes.nl


worden genoemd in de brieven van GJ aan Gabbema, die ook tot de aanvullingen<br />

behoren. De enige uitzonderingen zijn de teksten 50 en 51. De eerste heeft Gabbema<br />

mogelijk leren kennen in een afschrift van Junius, van de andere is de herkomst<br />

onbekend.<br />

Van de aanvullingen openen opdracht en woord aan de lezer van Gabbema en de<br />

beide woorden vooraf van GJ het eerste deel van de uitgave-1681 en vormen de overige<br />

teksten het tweede deel van die editie. Het Friese woord vooraf van GJ is een andere<br />

redactie van dezelfde tekst in de editie-1668. Het eerste deel is verder een herdruk<br />

van de uitgave van 1668, met weglating van het lofdicht van Meelcke Lasis.<br />

Bepaalde overeenkomsten in custoden en kopregels laten er geen twijfel over bestaan,<br />

dat de heruitgave teruggaat op een exemplaar van de editie-1668. In een bepaald<br />

geval (tekst 46.8) zijn er echter zodanige verschillen met de tekst in de uitgave<br />

van 1668, dat een handschrift van de dichter geraadpleegd lijkt te zijn. De veranderingen<br />

zijn mogelijk aangebracht in het exemplaar van de editie-1668 dat voor de<br />

heruitgave is gebruikt, omdat in dezelfde tekst in de uitgave-1681 ook zetfouten uit de<br />

editie van 1668 zijn overgenomen. Gabbema bezat van die tekst - als onderdeel van<br />

een verzameling psalmen en lofzangen - een handschrift van GJ, zodat er aanleiding<br />

is om te veronderstellen dat Gabbema die veranderingen heeft aangebracht. De<br />

overige verschillen tussen identieke teksten in de uitgaven van 1681 en 1668 betreffen<br />

verbeteringen van zetfouten uit 1668 en nieuwe zetfouten in 1681.<br />

De aanvullingen in het eerste deel van FR 1681 (de hiervoor genoemde woorden<br />

vooraf van GJ en de twee opdrachten, alsook twee drempeldichten die niet in alle exemplaren<br />

voorkomen) zijn, onder vervanging van de bladzijden die corresponderen<br />

mei de bladzijden *1 en *2 van de uitgave-1668, toegevoegd, nadat het boek al gedrukt<br />

was. Dit valt af te leiden uit bladzijdenummering, katernsignaturen en katernresten.<br />

Die maken ook duidelijk dat de opdracht aan Staten en stadhouder niet<br />

vanaf het begin tot de aanvullingen heeft behoord, maar in de plaats van een andere<br />

inleidende tekst moet zijn gekomen. Misschien is dit een opdracht van Gabbema<br />

aan niet-Friese lezers geweest. Een opdracht aan Staten en stadhouder kwam de uitgevers<br />

misschien goed uit, omdat ze financieel nogal wat risico hebben moeten nemen.<br />

Er kunnen diverse redenen voor de heruitgave van 1681 zijn geweest. Zelf zegt Gabbema<br />

dat er een "duldeloos verlangen" naar een tweede druk bestond, die hij ter ere<br />

van Friesland en tot nut en vermaak van overig Nederland wil verzorgen. De eer van<br />

het vaderland zal voor hem - getuige zijn opdracht, zijn woord aan de lezer en zijn<br />

toevoeging van een grammatica en een specimen van Oudfries - wel vooral in het<br />

Friestalige van het werk hebben gelegen, maar hij getuigt toch ook van zijn literaire<br />

waardering. Als landschapsgeschiedschrijver heeft hij de uitgave mogelijk tot zijn<br />

taak gerekend. Met zijn opdracht aan Staten en stadhouder maakte hij er een landschapszaak<br />

van. Gevoeligheid voor een Friestalig werk als uitdrukking van gewestelijke<br />

identiteit mocht bij de Friese overheid, zoals Feitsma heeft verondersteld, wel<br />

worden verwacht. Bonaventura Vulcanius had er in 1597 ook al op ingespeeld. Opdrachten<br />

en toevoegingen verraden trouwens welbewuste aansluiting bij het werk<br />

van Vulcanius. Daardoor staat de uitgave nadrukkelijk in een humanistische traditie.<br />

Als GJ het al niet was, dan heeft Gabbema hem met deze editie tot een klassiek<br />

dichter gemaakt.<br />

wumkes.nl<br />

485


Heruitgaven van aanvullingen uit 1681 verzorgden Epkema 1821 (alles, deels nauwelijks<br />

gewijzigd, deels kritisch), Buitenrust Hettema 1896 (de brieven: diplomatisch<br />

met opgave van deels onjuiste verbeteringen van zetfouten) en Feitsma 1956b (de<br />

beide grammaticale studies, diplomatisch).<br />

8.2.3.1.3. FR 1684<br />

De uitgave van 1684 is niets anders dan een deel van de oplage van 1681, voorzien<br />

van een nieuw gezet eerste katern en een nieuw titelblad voor het tweede deel, die nodig<br />

waren om het impressum te kunnen aanpassen aan de nieuwe uitgever. De oorspronkelijke<br />

uitgevers hielden het (ongewijzigde) boek in voorraad, zodat de vraag<br />

rijst waarom ze een deel ervan, dat misschien niet meer dan vijftig exemplaren bedroeg,<br />

van een nieuw uitgeversadres voorzagen. Misschien werd het werk beter verkocht<br />

in de academiestad Franeker, waar de nieuwe uitgever woonde, dan in hun eigen<br />

woonplaats Leeuwarden.<br />

8.2.3.1.4. Verspreide gedichten<br />

Afzonderlijke gedichten van GJ zijn mogelijk door tussenkomst van Galama gepubliceerd<br />

in de bloemlezingen Klioos Kraam (1656, 1657) en Hollantsche Parnas<br />

(1660) en in De Brunes Wetsteen (1661), via Gabbema in diens Hooghe-Lied (1659) en<br />

in Van Nyenborghs Wónder-Toneel (1657), en via Haringhouk in bijna alle bundels<br />

preken die deze tijdens het leven van de dichter zelf drukte. Halbertsma 1827 heeft<br />

de meeste verspreide gedichten al gekend en deels ook opnieuw gepubliceerd. Een<br />

meer compleet overzicht, dat sindsdien nauwelijks meer is uitgebreid, gaf Haantjes<br />

1929; toegankelijk werden ze pas door de uitgave van Brouwer in 1936.<br />

8.2.3.2. Lezers<br />

In dit onderdeel dat ik kortheidshalve "Lezers" heb genoemd, onderzoek ik aard<br />

en omvang van de belangstelling voor het werk van G J, in het bijzonder tot 1822. Om<br />

gegevens te verzamelen heb ik boedelbeschrijvingen, auctiecatalogi en exemplaren<br />

van de FR-edities opgespoord en onderzocht. Dat heeft geresulteerd in een inventarisatie<br />

van 112 bewaarde en 6 verloren gegane exemplaren van de uitgaven van 1640<br />

(3), 1668(18), 1681 (68 en 5) en 1684(23 en 1), en in een vergelijkbaar overzicht van exemplaren<br />

uit literatuur en archivalia met aantallen respectievelijk van 4, 39, 122 en<br />

49. Van 34 exemplaren valt niet te bepalen of ze van 1668, 1681 of 1684 zijn, 15 zijn<br />

van 1681 of 1684. Steeds worden alle beschikbare bijzonderheden, zoals namen van<br />

eigenaars, c.q. navolgers van werk van GJ, prijzen, handschriftelijke aantekeningen<br />

en - hoewel minder volledig - uiterlijkheden van het boek, vermeld.<br />

Mede op grond van die inventarisaties kunnen de oplagen van de edities van 1668 en<br />

1681 worden geschat op misschien hooguit honderd, respectievelijk tweehonderd<br />

exemplaren. De kans dat na 1681 tot halverwege de achttiende eeuw exemplaren van<br />

1668 zijn weggedaan omdat ze minder volledig waren, lijkt niet uitgesloten. De overzichten<br />

maken het - onder toevoeging van biografische bijzonderheden - ook mogelijk<br />

een lijst op te stellen van ruim tweehonderd namen van personen die voor 1822<br />

op enigerlei wijze het werk van GJ in hun bezit hebben gehad of het hebben aangehaald<br />

of nagevolgd. Een analyse van hun achtergronden en uitlatingen doet vermoeden<br />

dat het werk gewaardeerd werd als literatuur, als specimen van Fries en als symbool<br />

van Friese cultuur.<br />

486<br />

wumkes.nl


Reeds tijdens het leven van de dichter blijkt uit navolgingen van Baardt 1640<br />

(5.3.6.1.1.2), Gabbema 1649 en Arcerius 1659, dat zijn Friessche Tjerne (1640) een onmiddellijk<br />

succes moet zijn geweest. Anderen, bijvoorbeeld Galama 1661 en Junius<br />

ca. 1660, getuigen van hun literaire waardering. Tot de verbreiding van GJ's naam als<br />

dichter hebben Wassenbergh 1793 en 1806 en Koopmans 1801 veel bijgedragen. Hun<br />

studies werden lovend besproken in de Nederlandse tijdschriften van die dagen. Geleerde<br />

belangstelling, met name voor de taal waarin het werk is geschreven, was er<br />

ook vanaf het begin, zoals bij Gabbema en Junius. Persoonlijke betrekkingen met de<br />

dichter, of via Gabbema met hem, kunnen van invloed zijn geweest op de belangstelling<br />

van Gutberleth en de Vegelins en Van Vierssens. Naar opleiding beperkt de belangstelling<br />

zich in hoofdzaak (maar niet helemaal) tot academici, wat ten dele aan<br />

de aard van het bronnenmateriaal kan liggen, en naar stand valt het op dat de Friese<br />

adel goed vertegenwoordigd is. Deze zal gevoelig zijn geweest voor GJ's werk als<br />

Friesnationaal cultuurgoed. Hessel Vegelin van Claerbergen prees het in 1683 althans<br />

als zodanig. Overigens behoorde hij tot de jongere adel en stond hij in nauwe<br />

betrekking tot de stadhouder. Bij gebrek aan gegevens is het onzeker of ook de oude<br />

adel toen de FR al waardeerde (cf. 7.1.4).<br />

Een bijzondere invloed van de hoogleraar Wassenbergh op de belangstelling voor<br />

GJ bij studenten, die het door Wumkes geïntroduceerde begrip "de school van Wassenbergh"<br />

zou rechtvaardigen, is niet waarschijnlijk. Wassenbergh heeft door zijn<br />

liefde voor het werk van GJ, waarvan hij als student in 1766 al blijk geeft, die belangstelling<br />

zeker bevorderd, maar studie van de dichter schijnt hij niet voor de jaren<br />

tachtig te hebben gemaakt. Toen was ook al de taalhistorische en lexicografische belangstelling<br />

van auteurs als Van Halsema, Wiarda en Wierdsma en Brantsma gewekt,<br />

die op hun beurt weer anderen zullen hebben gestimuleerd. Wumkes' meermalen<br />

overgenomen opvatting dat Wassenbergh college over GJ heeft gegeven, lijkt<br />

evenmin juist.<br />

Ter aanvulling op de voorgaande schets van het lezerspubliek uit de tijd voor 1822<br />

heb ik de intekenlijst op Epkema 1821 geanalyseerd en vergeleken met andere intekenlijsten<br />

uit dezelfde tijd. Aan de persoonlijke invloed van Van Leeuwen kan de algemene<br />

intekening door leden van het literaire gezelschap Constanter te Leeuwarden<br />

worden toegeschreven, aan die van Wassenbergh de opvallend grote<br />

belangstelling aan de Franeker Academie. Hoewel het aantal intekenende boeren<br />

gering is, steekt het toch nog gunstig aftegen het ontbreken van boeren op andere intekenlijsten.<br />

Naar verhouding vond de uitgave in Friesland aanmerkelijk meer aftrek<br />

dan die van de toch ook Friese, hoewel niet Friestalige Van Harens, maar bij een<br />

Friestalig werk kan men ook moeilijk anders verwachten en bovendien woonde toch<br />

nog een op de drie intekenaren buiten de provincie. Beperkt provinciaal was de belangstelling<br />

daarom zeker niet. Eerder zou deze nationaal Nederlands kunnen heten,<br />

getuige de intekening van de koning en van een relatief groot aantal hoge<br />

Haagse ambtenaren en leden van de regering. Naar verhouding ook goed vertegenwoordigd<br />

was dat deel van de Friese adel dat toch al actief betrokken was bij de cultuur<br />

in Friesland. Besef van Friese identiteit en de in Friesland herleefde traditie om<br />

juist van de adel de behartiging van Friese cultuurbelangen te verwachten, zullen de<br />

belangstelling voor GJ wel goeddeels verklaren. Opvallend ten slotte is misschien de<br />

aanwezigheid van twee heren Van Vierssen onder de intekenaren. Mogelijk ging hun<br />

wumkes.nl<br />

487


elangstelling op familietraditie terug. Dezelfde traditie heeft zich wellicht ook laten<br />

gelden bij de Eysinga's, de erfgenamen van de Vegelins.<br />

Verwondert het niet, dat een duur en geleerd werk als dat van Epkema maar heel<br />

weinig doorboeren of andere eenvoudige bewoners van het platteland werd gelezen,<br />

ook goedkope volksuitgaven van GJ vonden weinig aftrek. Wel werd zijn naam in de<br />

loop van de negentiende eeuw in Friesland ook onder boeren een begrip. De opvatting<br />

dat liederen van de dichter door de tijden heen onder het volk zouden zijn gezongen,<br />

is onjuist. Waarschijnlijk zijn pas sinds 1929 een paar ervan populair geworden.<br />

Reeds omstreeks 1700 was een aanzienlijk aantal van de stemmen die als<br />

melodie-aanduiding dienen, onbekend geworden. De meeste overeenkomsten met<br />

stemmen van GJ hebben liedboeken die verschenen tussen 1623 en 1655<br />

(5.3.7.3).<br />

8.2.3.3. Handschriften<br />

De hier behandelde handschriften zijn autografen en afschriften van teksten die,<br />

voorzover bekend is, niet in druk zijn verschenen of dat nog niet waren, toen de afschriften<br />

gemaakt werden. Hun beschrijving heb ik ingedeeld in drieën. Op een poging<br />

tot reconstructie van wat er aan onbekende handschriften zou kunnen zijn<br />

overgeleverd, volgt een opgave van onjuiste toeschrijvingen en van veronderstellingen<br />

over handschriften die zouden zijn overgeleverd, en ten slotte geef ik een overzicht<br />

van de handschriften die inderdaad bewaard zijn of eerst in recente tijd zijn<br />

zoekgeraakt of verdwenen.<br />

De kans dat er veel ons onbekend Fries werk van GJ verdwenen is, lijkt niet groot,<br />

want diens werk is tot twee maal toe verzameld en uitgegeven, respectievelijk in 1668<br />

en 1681. Slechts drie van de Friese teksten die we van hem kennen, ontbreken in die<br />

uitgaven. Zeker al meer dan twee eeuwen is er op aanvullingen gelet en ik heb er, ook<br />

buiten Friesland, speciaal naar gezocht, maar de laatste vondst blijft er een van 1899<br />

(3.1.4.1,55). Er zijn geen aanwijzingen dat er meer Nederlandse teksten hebben bestaan<br />

dan de bekende. In de veronderstelling dat GJ ook voor 1656 in het Nederlands<br />

heeft gedicht - al is er eerst in dat jaar zekerheid -, heb ik echter op grond van stijlkenmerken<br />

en uiterlijke omstandigheden, zoals de plaats van overlevering, vijf meer<br />

of minder stellig aan hem toegeschreven. Twee daarvan zijn al door Halbertsma met<br />

de dichter in verband gebracht. Op één tekst in handschrift na betreffen ze opschriften<br />

op grafstenen, op een doodsbaar en op een schoolmeestersstoel. Latijnse poëzie,<br />

waarvan het bestaan uit een brief van de dichter aan Gabbema zou kunnen blijken,<br />

heb ik niet gevonden. Wel is tijdens mijn onderzoek nog een onbekende tekst van zakelijke<br />

inhoud in het Nederlands ontdekt.<br />

Indien de overlevering juist is, dat handschriften uit de nalatenschap van de dichter<br />

in de familie zouden zijn bewaard, dan moeten ze in 1789 zijn opgeruimd. Meermalen<br />

zijn afschriften van de hand van Junius in de Bodleian Library te Oxford voor<br />

autografen of teksten van GJ gehouden.<br />

Onder de bewaarde handschriften nemen de afschriften van Junius de eerste<br />

plaats in. Nadat Wassenbergh in 1802 op de mogelijke betekenis van de Juniana in<br />

Oxford voor de GJ-studie had gewezen, heeft Scheltema pogingen gedaan om te onderzoeken<br />

of daar ook handschriften van GJ bij waren, maar het was uiteindelijk<br />

Ten Broecke Hoekstra die een deel ervan in 1815 ontdekte. Deze schijnt zijn vondst<br />

niet publiek gemaakt te hebben, maar wel deelde hij die mee aan Halbertsma, die er<br />

488<br />

wumkes.nl


in 1827 bekendheid aan gaf. Na de analytische beschrijving van de Juniana door<br />

Siebs in 1895 heeft het tot het midden van de twintigste eeuw geduurd, voordat de<br />

meeste van de GJ-handschriften die erin voorkomen, gepubliceerd waren. Nog niet<br />

onderzocht op auteurschap (Junius of GJ zelf) en deels ook niet gepubliceerd zijn<br />

enkele doorhalingen en minimale verbeteringen in exemplaren van Van Hichtum<br />

AH 1639, GJ 1640, Baardt 1640 en Oude Friesche Spreeck-woorden 1641 in Ms. Junius<br />

122. Ik heb ze in de beschrijving van de handschriften weggelaten.<br />

In die beschrijving heb ik in het bijzonder werk gemaakt van de datering. De autograafvan<br />

tekst 17 lijkt te moeten worden gedateerd op ca. 1639/1640, en wel op grond<br />

van deels exclusieve overeenkomsten met de gedrukte Friessche Tjerne uit 1640 en van<br />

de uiterlijke vorm van het gedicht, die het tussen een eerste opzet en de definitieve<br />

tekst plaatst. De volgorde waarin Junius de afschriften van de teksten 7,29,30 en 31<br />

maakte, heb ik afgeleid uit de mate waarin hij met taal en spelling van het Fries vertrouwd<br />

lijkt te raken.<br />

8.2.4. Leven en wereld<br />

Met de aanduiding "Leven en wereld" bedoel ik een onderscheid te maken tussen<br />

levensomstandigheden en levensopvattingen, dat wil zeggen tussen afkomst, opleiding,<br />

ontwikkeling, werk, gezin, vrienden en kennissen enerzijds, en godsdienst, politiek<br />

en (literaire) cultuur anderzijds. Meer dan een onderscheid is het niet, want levensopvattingen<br />

en levensomstandigheden zijn altijd nauw met elkaar verbonden<br />

en bij GJ moeten bij gebrek aan directe uitlatingen de opvattingen bovendien uit de<br />

omstandigheden worden opgemaakt. Publieke functies, anders dan die van schoolmeester<br />

en voorzanger, heeft de dichter niet bekleed en over politiek, godsdienst en<br />

cultuur zijn - afgezien van zijn literaire werk, dat in dit hoofdstuk buiten beschouwing<br />

blijft - geen uitlatingen van hem bekend. Het leven van zijn vader biedt echter<br />

voldoende stof om de politieke context te tekenen, terwijl het godsdienstige en het<br />

culturele milieu van de dichter kunnen worden geschetst door de resultaten van het<br />

onderzoek naar de maatschappelijke relaties van zijn vrienden Geestdorp en Fonteyne.<br />

De methode om iemands opvattingen op politiek, godsdienstig en cultureel<br />

gebied door middel van informatie over diens persoonlijke relaties te achterhalen,<br />

hier uit nood toegepast, heeft als voordeel, dat ze door het betrekken van gegevens<br />

over meer personen in het onderzoek veel mogelijkheden tot controle van interpretaties<br />

biedt. Bovendien heeft het resultaat eerder betrekking op degene om wie het<br />

gaat dan de uitkomst van een algemeen onderzoek naar heersende opvattingen in de<br />

zeventiende eeuw zonder individuele differentiatie. Ze betekent intensief historisch<br />

en met name archivalisch onderzoek, omdat op individueel niveau nog nauwelijks<br />

onderzoek naar politiek, cultuur en godsdienst in Friesland is verricht. Intensief onderzoek<br />

was ook nodig om de boekeninventarissen te laten spreken, die de belangrijkste<br />

bronnen voor de kennis van de intellectuele belangstelling en ontwikkeling<br />

van de dichter en van zijn vader zijn. Daartoe heb ik zoveel mogelijk boekenlijsten<br />

van inwoners van Friesland uit de periode van 1600 tot 1680 verzameld en vergeleken.<br />

Bij de keuze van een beschrijvingsmodel voor dit hoofdstuk heb ik me laten leiden<br />

door een indeling naar levensvormende factoren. Zo komen achtereenvolgens<br />

in min of meer chronologische volgorde afkomst, opleiding en ontwikkeling, materiële<br />

omstandigheden (in het bijzonder werk), gezin, en vrienden en kennissen aan<br />

de orde.<br />

wumkes.nl<br />

489


Over de jeugd van GJ is alleen bekend wat uit zijn afkomst kan worden afgeleid.<br />

Zijn vader, Jacob Gijsberts (voortaan JG), was een even belangrijk als controversieel<br />

man in Bolsward, waar de zoon zijn hele leven op een enkel jaar na heeft doorgebracht<br />

of vlakbij heeft gewoond. Als stadsschoolmeester was GJ al evenzeer aan zijn<br />

vader gebonden als door zijn familiebetrekking. JG werd in 1579 geboren, waarschijnlijk<br />

te Bolsward, uit ouders die tot de ambachtsstand zullen hebben behoord.<br />

Hij werd als kistenmaker ook ambachtsman. Van zijn vakmanschap getuigt de deurpartij<br />

in het Bolswarder stadhuis, maar bovenal het stadhuis zelf, als dit inderdaad<br />

naar zijn ontwerp is gebouwd. Zeker sinds 1623 inde hij daarnaast als collecteur belastingen.<br />

De inventaris van zijn boekenbezit uit 1644 toont bij vergelijking met boekenlijsten<br />

van anderen aan, dat hij een vrij grote belangstelling voor politiek had en<br />

een uitzonderlijk grote belangstelling voor godsdienstige problematiek. Hij was uitgesproken<br />

gereformeerd, zoals ook wel blijkt uit zijn kerkelijke functies van diaken<br />

(reeds in 1607), ouderling (tot 1629) en kerkvoogd (van 1643 tot 1647). Uit zijn huwelijk<br />

met de wellicht iets oudere weduwe Ancke of Antie Willems, dat niet voor 1601<br />

werd gesloten, werd vermoedelijk niet lang na 16-2-1603 GJ geboren. Het gezin bestond<br />

toen voorts nog uit een dochter Antke Piers uit het eerste huwelijk van de moeder,<br />

maar mogelijk nog niet uit een zoon Pier Jacobs, van wie het geboortejaar onbekend<br />

is. In 1608 werd het gezin uitgebreid met een tweeling: een jongen, Willem, en<br />

een meisje, Jancke. De kinderen bleven allen in huis, tot Pier in 1624 schoolmeester<br />

in Hichtum, Burgwerd of Hartwerd werd, alle drie dorpjes onder de rook van Bolsward.<br />

Nog geen jaar later werd zijn voorbeeld gevolgd door GJ, die schoolmeester in<br />

het iets verderop gelegen en grotere dorp Witmarsum werd. Inmiddels had de vader,<br />

zeker al in 1620, een leerling-kistenmaker in dienst, die ook deel van het gezin ging<br />

uitmaken. Zijn kinderen hielpen hem vanaf het begin bij de administratie van het<br />

collecteurswerk.<br />

Door zijn meestemmen voor nieuwe provinciale belastingen in 1634 maakte JG<br />

zich gehaat bij althans een deel van de Bolswarder ingezetenen. Overal in de provincie<br />

kwam de bevolking uit reactie op de verhoging van bestaande belastingen en de<br />

invoering van nieuwe in opstand. In 1634 werd JG zodanig bedreigd, dat hij ernstig<br />

overwoog zijn collecteurschap op te geven. Door militair ingrijpen van de Staten-<br />

Generaal werd aan de politieke chaos in Friesland een einde gemaakt. JG bleef collecteur,<br />

tot hij in 1644 failliet werd verklaard en tijdelijk gevangen gezet. Zijn huis<br />

werd verkocht en omdat zijn vrouw het jaar ervoor was overleden en de beide nog inwonende<br />

kinderen inmiddels ook een eigen gezin hadden gesticht, heeft een van de<br />

kinderen hem toen wellicht in huis genomen. In 1647 kochten ze hem in het plaatselijke<br />

gasthuis in. Daar overleed hij in 1653.<br />

Naast de problemen rond zijn collecteurschap is er nog een ander, minstens even<br />

ingrijpend conflict in het leven van JG geweest. In de machtsstrijd tussen stadhouder<br />

en oude adel (waarvan de leden als grietmannen voor het grootste deel op het platteland<br />

woonden) speelden de steden een belangrijke rol, omdat de stadhouder door<br />

zijn recht tot benoeming van magistraatsleden daar veel invloed had. Op de golven<br />

van het belastingverzet kwam het in veel Friese steden in 1635 tot de onwettige verkiezing<br />

van een nieuwe magistraat en gezworen gemeente, ook in Bolsward. Tot de<br />

woordvoerders van de nieuwe machthebbers in Bolsward behoorden de beide predikanten,<br />

van wie vooral Sixtus Hommius zich roerde. JG daarentegen was - sinds<br />

490<br />

wumkes.nl


j627 - lid van de gezworen gemeente, die samen met de magistraat werd afgezet. Ook<br />

nu weer werd van buitenaf ingegrepen. In 1637 wees de Raad van State een nieuwe<br />

magistraat en gezworen gemeente in de opstandige steden aan. Van de 32 benoemden<br />

in Bolsward - onder wie JG - bedankten er twaalf, voor wie anderen in de plaats<br />

kwamen, soms onder druk. De beide partijen stonden fel tegenover elkaar. Tot eind<br />

1646 was die van Van Velsen, waartoe JG behoorde, de sterkste, sindsdien de andere.<br />

In het begin van de jaren vijftig verbeterden de verhoudingen. Daartoe droeg ds. Daventreus<br />

veel bij. Deze was in 1651 predikant te Bolsward geworden, nadat Hommius<br />

het jaar ervoor met emeritaat was gegaan (4.7.1). Mogelijk onder druk van militaire<br />

bezetting door de stadhouder werd JG eind 1640, in de plaats van een overleden<br />

magistraatslid, voor twee jaar tot burgemeester gekozen. Zijn benoeming riep veel<br />

verzet op, maar als presiderend burgemeester nam hij de leiding in het college van<br />

burgemeesters en regeerde hij met strakke hand. De traktementsverhoging van de<br />

beide predikanten, die het bewind van 1635-37 hun had toegekend, werd ongedaan<br />

gemaakt. Met de kerkeraad wenste hij zich niet te verstaan, toen die hem om zijn onheuse<br />

bejegening van een der predikanten (Hommius?) en om niet nader genoemde<br />

andere redenen (dronkenschap?) wilde vermanen. Het geschil werd bijgelegd, maar<br />

JG is misschien toch niet meer aan het Heilig Avondmaal verschenen. Een halfjaar<br />

voor zijn dood, in 1652, werd hij op zijn verzoek weer toegelaten. Als kerkvoogd bleef<br />

hij inmiddels, ook na zijn burgemeesterschap en zijn faillissement, met zijn medekerkvoogden<br />

tot de tegenpartij van de predikanten behoren. Zijn partij, toen nog in<br />

de meerderheid in de magistraat, vocht in 1644-45 met de kerkeraad een kwestie om<br />

het benoemingsrecht van een nieuwe predikant uit. Heel Friesland raakte erdoor in<br />

opschudding en ook landelijk kreeg de zaak veel aandacht. Zelfs Voetius, die de kant<br />

van de kerkeraad koos, sprak zich erover uit.<br />

In deze door twisten verscheurde stad was in 1637 GJ tot stadsschoolmeester benoemd.<br />

Dat gebeurde door het nieuwe magistraatscollege, waarvan zijn vader als lid<br />

van de gezworen gemeente wel geen deel uitmaakte, maar dat toch in meerderheid<br />

van diens partij was, zodat de benoeming misschien een vriendendienst is geweest.<br />

Voordien had GJ, nadat hij juist getrouwd was, een half jaar te Beetgum gestaan (al is<br />

zijn verblijf daar niet onomstotelijk bewezen) en voor die tijd was hij bijna anderhalfjaar<br />

thuis bij zijn ouders, althans in Bolsward, geweest, nadat hij halverwege<br />

mei 1635 uit Witmarsum was vertrokken. Naar de reden van zijn vertrek uit Witmarsum,<br />

dat op een ongebruikelijk tijdstip viel, is alleen maar te gissen. Ziekte kan het<br />

moeilijk geweest zijn, want dat was geen reden voor ontslag. Zeker lijkt wel, dat GJ<br />

het in politieke zaken eens was met zijn vader, want ook hij was bevriend met<br />

de Van Velsens.<br />

Overigens leidde GJ geen politiek bestaan, wat zijn functie als stadsambtenaar<br />

trouwens ook niet toestond. Zijn belangstelling voor politieke zaken schijnt getuige<br />

de inventaris van zijn boekenbezit bij overlijden, niet groot te zijn geweest. Uit dit<br />

boekenbezit blijkt wel, ook in vergelijking met dat van anderen, een uitzonderlijk<br />

grote literaire belangstelling, die zich al rond 1625 lijkt af te tekenen. De lijst vermeldt<br />

overigens alleen Nederlandse literatuur en er is gezien de gangbare praktijk<br />

geen reden om aan te nemen dat Latijnse literatuur zou zijn weggelaten. Een geleerd<br />

aspect ontbreekt in GJ's lijst, die qua omvang trouwens toch al niet lijkt op de auctiecatalogi<br />

van academici. Wel bevestigt de vermelding van niet met name genoemde<br />

wumkes.nl<br />

491


Latijnse (school?)boeken de om andere redenen aannemelijke veronderstelling dat<br />

GJ Latijn kende. Misschien zelfs heeft hij er aan de Latijnse school te Bolsward wel<br />

les in gegeven. Die vormde met de Duitse, waaraan hij verbonden was, een<br />

geheel.<br />

Wat zijn familieomstandigheden betreft, bleef lang veel bij het oude. Zijn stiefzuster<br />

Antie trouwde in 1633, zijn broer Willem, die - net als zijn vader- kistenmaker en<br />

ook collecteur werd, waarschijnlijk niet voor 1638, en zijn zuster Jancke niet voor<br />

eind 1639. Alleen is broer Pier waarschijnlijk al spoedig na 1630 overleden. Toen in<br />

1656 Jancke en haar man, die stadstimmerman was, overleden waren, werd hun<br />

enige kind Antie Arjens (1647) in het gezin van GJ opgenomen. Dat bestond toen behalve<br />

uit vader en moeder waarschijnlijk alleen nog uit de zoon Salves (1641), tenzij<br />

deze reeds als leerling-chirurgijn elders was ondergebracht. Vier (of mogelijk nog<br />

meer) andere kinderen, geboren tussen 1637 en 1650, waren al overleden. Ook gestorven<br />

was de moeder van GJ's vrouw, die sinds hun huwelijk tot haar dood in 1653 of<br />

begin 1654 bij hen had ingewoond. Zelf stierven GJ en zijn vrouw in 1666, spoedig<br />

gevolgd door hun zoon Salves, die hun in hun pestziekte te hulp was gekomen.<br />

De aanhoudende behartiging van de financiële belangen van Antie Arjens geeft<br />

reden om te twijfelen aan de veronderstelling van Kalma dat GJ geen zakelijke interesse<br />

zou hebben gehad. Mede door de verkoop van zijde en doek bracht het gezin<br />

het tot een zekere welstand. Dat geldt ook voor Salves, die door een nooit opgemerkte<br />

rekenfout van Halbertsma voor een doorbrenger en een last voor zijn vader wordt<br />

gehouden. Ook de broer en de zusters van GJ en zijn vrouw behoorden tot de stand<br />

van ambachtslieden en neringdoenden. Door zijn huwelijk werd GJ familie van de<br />

Leeuwarder schilder (en lakenkoopman?) Matthijs Harings, een oom van zijn<br />

vrouw, en mogelijk ook van de Leeuwarder schilderes Margaretha de Heer, door de<br />

dichter zijn nicht genoemd. Belangstelling voor schilderkunst lijkt bij GJ's broer<br />

Willem aan te wijzen.<br />

Van vriendschappelijke contacten buiten de familie die niet tegelijk literair van<br />

aard waren, is heel weinig bekend. Buiten de goede verstandhouding met de aanzienlijke<br />

familie Van Velsen te Bolsward, is er eigenlijk niets over te zeggen. Wel zijn<br />

er aanwijzingen dat de door Kalma veronderstelde vriendschap met de grietman<br />

van Wonseradeel, Van Aylva, die zelfs de aard van het dichterschap zou hebben bepaald,<br />

niet heeft bestaan. Ook is er geen reden te denken aan persoonlijke invloed<br />

van Siccama, secretaris van Bolsward, die volgens Halbertsma tot de keuze voor een<br />

Fries dichterschap zou hebben geleid. Over de literaire contacten van GJ in zijn<br />

vroege jaren, ruim genomen de tijd voor 1640, kan echter op basis van zijn vriendschap<br />

toch ook iets positiefs verondersteld worden. Dank zij een mededeling van de<br />

dichter zelf in zijn brieven aan Gabbema, is het zeker dat hij bevriend is geweest met<br />

Petrus Geestdorp (1607/08-1646), predikant en dichter. De vriendschap moet haast<br />

wel dateren van 1627 of daaromtrent, toen Geestdorp - misschien nog geen jaar lang<br />

- net als GJ in Witmarsum woonde. Geestdorp debuteerde juist in dat jaar met een<br />

poëtische bewerking van Erasmus' Colloquium proci etpuellae in - naar hij zelf zegt -<br />

Rodenburghse trant. Later, in 1644, gaf hij blijk van grote bewondering voor Hooft.<br />

Hoewel het werk dat van GJ bewaard of bekend is, pas van 1639 of later lijkt te dateren,<br />

kan het haast niet anders of hij moet - als hij al niet zelf in 1627 gedicht heeft -<br />

toen zeker veel belangstelling voor literatuur hebben gehad, want daarzonder lijkt<br />

492<br />

wumkes.nl


een vriendschap voor het leven tussen een schoolmeester en een jonge academicus<br />

vol literaire ambities, die maar korte tijd gelegenheid hadden elkaar te leren kennen,<br />

niet goed denkbaar.<br />

De vriendschap met Geestdorp is nog om een andere reden van belang. Het godsdienstige<br />

milieu van Geestdorp binnen het contraremonstrantse calvinisme tekent<br />

zich namelijk vrij ondubbelzinnig als behoudend af. Ik gebruik die term, omdat<br />

Geestdorp zelf zich in een drempeldicht (1644) voor zijn geliefde leidsman, de oude<br />

ds. Rippertus Sixti (op zijn beurt weer een dankbare leerling van de Franeker hoogleraar<br />

Sibrandus Lubbertus), uitspreekt voor de traditionele Rippertus, die hij verkiest<br />

boven hen die nieuwe opvattingen verkondigen. De drempeldichters in het<br />

werk van Rippertus Sixti passen in de Nadere Reformatie. Onder hen zijn veel predikanten,<br />

die net als hij ook stichtelijk werk schreven. Het gesloten karakter van de<br />

groep, zoals zich dat in de veelvuldige verbindingen van de drempeldichters onderling<br />

lijkt af te tekenen, zou het bestaan van de spanningen binnen de gereformeerde<br />

kerk waarop Geestdorp blijkbaar zinspeelt, kunnen bevestigen. Daarom heeft de<br />

Nadere Reformatie in Friesland misschien niet de gehele gereformeerde kerk omvat.<br />

Behalve Geestdorp behoorden ook andere vrienden en bekenden van GJ, zoals Fonîeyne,<br />

Sibylle van Griethuysen, Gabbema en Daventreus, tot deze groep van drempeldichters.<br />

Zelf droeg GJ drempeldichten bij aan uitgaven van de "uitgever van de<br />

Nadere Reformatie", Haringhouk. Hoewel GJ ook doopsgezinden als Galama en<br />

Meelcke Lasis onder zijn jongere literaire vrienden telde, getuigt zijn werk ervan, dat<br />

hij de Nadere Reformatie was toegedaan.<br />

Bevriend was GJ ook met de Leeuwarder uitgever en dichter Claude Fonteyne<br />

(overleden in september 1654), die in 1640 zijn Friessche Tjerne uitgaf. Deze vriendschap<br />

geeft aanleiding tot een analyse van het karakter van de artistieke cultuur in<br />

Friesland omstreeks 1640, omdat Fonteyne zelf met zijn uitgaven en zijn dichterlijke<br />

initiatieven een centrale figuur in die cultuur was. Dank zij de vele drempeldichten<br />

in het werk van Sibylle van Griethuysen, die door Fonteyne uitermate gestimuleerd<br />

werd, laat die cultuur zich lokaliseren rond het hof van de Friese stadhouder. Artistiek<br />

werd wat ik de hofcultuur zou willen noemen, gekenmerkt door veelzijdigheid<br />

van vormen, zoals poëzie, schilderkunst en muziek, maatschappelijk door het deelnemen<br />

van de hoogste kringen uit de burgerlijke elite, met name ook van vrouwen,<br />

en politiek door het streven naar de bevestiging van het stadhouderschap als symbool<br />

van Friese eenheid. Typerend lijken ook pastorale trekken. De verbinding van<br />

de Friese identiteit aan de figuur van de stadhouder, herkenbaar aan het gebruik van<br />

motieven uit de Friese koningsgeschiedenis, was mogelijk, doordat Friesland een eigen<br />

stadhouder had, en werd bevorderd door antistadhouderlijke tendensen in het<br />

als bedreigend ervaren dominante Holland. De voorwaarden voor de hofcultuur<br />

ontstonden eerst na 1637, toen de strijd om de macht tussen oude adel en stadhouder<br />

in het voordeel van de laatste was beslecht.<br />

Mag uit het reageren met Friestalige poëzie in de dichterlijke uitwisseling met de<br />

niet-Friestalige Fonteyne al afgeleid worden, dat GJ als Fries dichter erkenning had<br />

gevonden, zekerheid hieromtrent biedt het feit dat Franciscus Junius (1591-1677)<br />

zich bij hem vervoegde om zich in het Fries te bekwamen. Op grond van adressen en<br />

dateringen in brieven van en aan Junius lijkt diens bezoek - vermoedelijk als onderdeel<br />

van een volgens overlevering tweejarig verblijf in Friesland - in 1646 gedateerd<br />

te mogen worden.<br />

wumkes.nl<br />

493


Met de verschijning van Simon Abbes Gabbema (1628-1688), classicus zonder<br />

graad, dichter en historicus, alsmede ambteloos dienaar van de Muzen tot zijn benoeming<br />

als landschapsgeschiedschrijver in 1659, nemen leven en werk van GJgeen<br />

keer - hoewel de traditie sinds Wassenbergh het tegenovergestelde betoogt - maar<br />

wordt zijn functioneren binnen de hofcultuur geïntensiveerd, want Gabbema was de<br />

belichaming van die cultuur. Toen hij nog student was en GJ niet persoonlijk kende<br />

had hij met de publikatie van een academisch lofdicht in archaïserend Fries waaraan<br />

hij GJ's zinspreuk "Slioecht in rioecht" had toegevoegd, al blijk gegeven van zijn<br />

Friesnationale belangstelling, zodat zijn komst naar Leeuwarden in 1652 misschien<br />

niet hoeft te verbazen en zijn spoedige contacten met mensen van aanzien wetenschap<br />

en kunst in Friesland zeker niet verwonderlijk zijn. Met GJ zal hij 'contact<br />

hebben gezocht of gekregen in 1654, in elk geval niet na 11 november van dat jaar de<br />

dag waarop ze samen schilderijen van Margaretha de Heer bewonderden. Uit' de<br />

brieven die GJ sindsdien in het Fries aan hem zond (die van Gabbema zijn niet bewaard),<br />

spreekt een grote behoefte aan Gabbema's oordeel over de psalmberijming<br />

waarmee GJ juist ten tijde van hun kennismaking druk bezig was. Gabbema stelde<br />

al in het begin van 1655 voor psalmen van GJ (die voor een deel nog geschreven<br />

moesten worden) samen met zijn eigen Hoogliedberijming uit te geven maar toen<br />

deze na vier jaar of nog iets later verscheen, had GJ inmiddels waarschijnlijk besloten<br />

zijn psalmen met zijn andere Friese poëzie zelf te bundelen.<br />

Gabbema leende GJ literatuur, stuurde hem gedichten van H. Bruno H Sweerts<br />

T. Gutberleth Sr. en F. Oedsonius, en vroeg hem om bijdragen aan gelegenheidspoëzie,<br />

maar zijn rol als bemiddelaar in literaire vriendschappen is zeer beperkt Misschien<br />

bracht hij GJ in contact met J. Boogaard en S. Brunsvelt, maar zeker niet met<br />

H. Galama, die GJ al lang moet hebben gekend, en waarschijnlijk ook niet met Hendrik<br />

Rintjes, die GJ misschien via Galama heeft leren kennen toen die twee mogelijk<br />

samen bij Fonteyne werkten. Zonder tussenkomst van Gabbema zullen ook de contacten<br />

tot stand zijn gekomen met gelegenheidsdichters uit Bolsward en het naburige<br />

Nijland, zoals H. Daventreus, W. McDowell, N. Hajonides en P. Kingmá en<br />

met hun Leeuwarder broeder in de kunst, D. Coops, die familie was van GJ's vriend<br />

Haringhouk, de drukker-uitgever en vertaler van Engelse en Franse preken Galama,<br />

Haringhouk, Hajonides en Kingma moeten oudleerlingen van GJ zijn geweest.<br />

Over GJ's contacten met Meelcke Lasis, zijn latere lofdichter (1668) is niets<br />

bekend. Van geen van al die dichters kan GJ voor ca. 1650 werk gekend hebben omdat<br />

ze toen nog te jong waren of nog geen contact met hem kunnen hebben<br />

gehad.<br />

Aan Gabbema wordt al sinds Wassenbergh 1793 veel invloed op het werk van GJ<br />

toegekend. Zo zou GJ om hem in het Nederlands zijn gaan schrijven. Sommige gedichten<br />

in het Nederlands zijn waarschijnlijk echter al voor de kennismaking met<br />

Gabbema ontstaan. Bovendien is de meeste Nederlandse poëzie voor uitgaven van<br />

Haringhouk en Galama gemaakt. GJ's verering van het Fries en de Friezen om historische<br />

redenen, die ook met Gabbema in verband wordt gebracht, lijkt inderdaad<br />

met hem samen te hangen, maar is waarschijnlijk van voorbijgaande aard geweest<br />

Voor het overige is GJ's waardering voor vroeger niet historisch bepaald maar georiënteerd<br />

op de Gouden Eeuw. Zijn zinspreuk "Slioecht in rioecht", die hij' al in 1640<br />

gebruikt, verwijst waarschijnlijk naar diezelfde klassieke topos. Het 'meest nadrukke-<br />

494<br />

wumkes.nl


lijk heet Gabbema's invloed op de stijl van GJ. Die stijl kenmerkt zich door geleerdheid<br />

van beelden en motieven en door samenkoppelingen en verkortingen van<br />

woorden en openbaart zich in later werk, met name in gelegenheidsgedichten, en<br />

- wat de samenkoppelingen en verkortingen alleen betreft - vooral in de psalmberijming.<br />

De psalmberijming echter dateert waarschijnlijk voor een belangrijk deel al<br />

van voor de kennismaking met Gabbema, zodat diens invloed op prosodische verschijnselen<br />

wel uitgesloten mag worden genoemd. Het werk van Gabbema zelfvertoont<br />

geen samenkoppelingen en verkortingen. Geleerd, in de zin van uitgerust met<br />

klassieke beelden en motieven, is het werk van Gabbema zeker, althans zijn gelegenheidspoëzie.<br />

Dat is echter bijna alle gelegenheidspoëzie. Juist tegen de tijd dat Gabbema<br />

in Friesland verschijnt, komt daar naast het traditionele Latijn het Nederlands<br />

in het genre van het gelegenheidsgedicht naar voren. Gabbema gaf GJ veel<br />

gelegenheid tot het schrijven van gelegenheidspoëzie, en in zoverre is er misschien<br />

sprake van samenhang, maar voor het overige lijkt het beter om in de opkomst van<br />

het genre bij GJ een parallel te zien met de functieverbreding van volkstaalliteratuur<br />

in het algemeen. De eerste gelegenheidsgedichten van GJ stammen trouwens uit de<br />

tijd van Fonteyne, toen hij Gabbema nog niet kende.<br />

8.2.5. Tekstcommentaar<br />

8.2.5.1. Aanpak<br />

Het analysemodel dat voor het onderzoek van de teksten wordt gebruikt, bestaat<br />

uit zes onderdelen (8.2.1.2).<br />

1. Het eerste zijn de bronnen, die ik formeel naar de mate van waarschijnlijkheid dat<br />

ze ook inderdaad als bron, dat wil zeggen als onmiddellijk voorbeeld door de dichter<br />

zijn gebruikt, in voorbeelden en parallellen onderscheid, en inhoudelijk in literaire<br />

teksten, Bijbel en andere bronnen, waartoe ik behalve niet-literaire teksten ook afbeeldingen<br />

reken.<br />

Het identificeren van literaire teksten als voorbeelden is om drie redenen lastig. In<br />

de eerste plaats zijn overeenkomsten niet altijd even goed herkenbaar. Dat geldt<br />

vooral wanneer ze kort zijn en de gebruikte elementen als het ware verborgen zijn in<br />

brede uitwerkingen met veel nieuwe elementen. Het combineren van verschillende<br />

bronteksten en kennis van zeventiende-eeuwse bewerkingstechnieken, zoals het<br />

aanpassen aan eigen tijd, plaats en omstandigheden en het toepassen van amplificatio,<br />

digressio en allerlei stijlfiguren, helpen door de verschillen heen de mogelijke<br />

overeenkomst te laten zien.<br />

Een tweede probleem is de vraag of een overeenkomst exclusief is. Parallellen die bestaan<br />

uit sententiæ of topoi zijn dat evenmin als overeenkomsten op basis van een gemeenschappelijke<br />

bron of een intermediair. Kennis van auteurs en soorten bronnen<br />

die GJ gebruikt, kan de waarschijnlijkheidsgraad van een relatie helpen<br />

bepalen.<br />

Diezelfde kennis heb ik benut om een derde probleem althans enigermate op te kunnen<br />

lossen, de onmogelijkheid namelijk alles te lezen en te weten wat GJ onder ogen<br />

heeft gehad. Dat blijken vooral klassieken en zeventiende-eeuwse dichters in het Nederlands<br />

te zijn geweest. Werken waarvan bekend was of door uitgebreide lectuur<br />

van met name zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde bekend werd, dat hij er<br />

wumkes.nl<br />

495


iets aan ontleend had, alsook die in de na zijn overlijden opgemaakte lijst van zijn<br />

boeken vermeld staan, heb ik helemaal gelezen. Ik heb steeds geprobeerd de hele<br />

tekst met voorbeelden te overdekken. Dat is niet altijd gelukt, maar toch wel in die<br />

mate dat het ontbreken van voorbeelden bij bepaalde tekstgedeelten eerder toe te<br />

schrijven is aan tekortschietend onderzoek dan aan onafhankelijkheid bij de dichter.<br />

Als voorbeelden heb ik de overeenkomsten beschouwd die me exclusief leken. Op<br />

een enkele uitzondering na, waarin ongewone overeenkomst in opbouw of dialoogpatroon<br />

reden gaf om tot afhankelijkheid te besluiten, was woordelijke overeenkomst<br />

voorwaarde, bij voorkeur wanneer die meer dan eens voorkwam. De twijfelachtige<br />

gevallen en de woordelijke overeenkomsten die beperkt blijven tot één<br />

enkele formulering heb ik tot de parallellen gerekend. In het laatste geval kon vaak<br />

een klassieke oorsprong worden aangewezen.<br />

Tot de parallellen zouden ook de Bijbelplaatsen gerekend kunnen worden, die immers<br />

in veel teksten uit de tijd van GJ te vinden zijn. Toch heb ik er de voorkeur aan<br />

gegeven deze in een afzonderlijke rubriek onder te brengen, omdat kennis van de<br />

brontekst zelfbij de auteurs en zeker bij de schoolmeester en voorzanger GJ wel als<br />

vaststaand mag worden aangenomen. In die rubriek staan ook de ontleningen aan<br />

de Heidelbergse Catechismus en aan de liturgische formulieren en gebeden die vanouds<br />

achter de psalmen van Datheen voorkomen.<br />

2. Het tweede van de zes onderdelen waarop ik de teksten onderzoek, is genre. Genre<br />

is een problematisch begrip, onder meer omdat "the character of genres is that they<br />

change" (Fowler). Ik versta onder genre een verzameling eigenschappen van vorm,<br />

inhoud en functie die maken dat een tekst bij een of meer verzamelingen van andere<br />

teksten kan worden ingedeeld. Behalve bij formele genres, zoals de brief of het sonnet,<br />

zijn de verzamelingen van eigenschappen meestal zo los, dat de indeling een<br />

tentatief karakter heeft. Bovendien is het de vraag of die eigenschappen het gevolg<br />

zijn van genrebepaaldheid of van het overnemen uit voorbeeldteksten. Wanneer er<br />

aanleiding toe is, ga ik op dat probleem in.<br />

Ter aanvulling van de formele eigenschappen worden identieke strofevormen in<br />

werk van anderen aangewezen. Daartoe heb ik, behalve het werk van GJ zelf, ook de<br />

psalmen van Datheen vergeleken. Bij gedichten die dan nog zonder parallellen bleven,<br />

heb ik gezocht in het werk van Vondel, in Klioos Kraam en in de mij bekende<br />

poëzie in het Nederlands en het Fries van inwoners uit Friesland uit de tijd van GJ.<br />

De vermelding van gegevens uit het onderzoek van Frank naar het voorkomen van<br />

strofevormen in het Duits geeft een zekere indruk van de frequentie van de vormen<br />

die GJ gebruikt.<br />

3. Datering is het derde onderdeel. Er zijn maar weinig teksten waarvan de datering<br />

vaststaat. Van een enkele vond ik een vroegere publikatie dan tot nu toe bekend was,<br />

andere heb ik proberen te verbinden met historische gebeurtenissen die de aanleiding<br />

tot schrijven geweest kunnen zijn. Van groot belang was een nadere datering<br />

van het bezoek van Junius, omdat er van hem heel wat afschriften bewaard zijn.<br />

Soms gaf een opvallend stijlverschijnsel enig houvast, soms ook wijsaanduidingen.<br />

Het belangrijkste middel tot datering waren evenwel de verschijningsjaren van de<br />

publikaties die GJ tot voorbeeld moeten hebben gediend. Door het leggen van verbindingen<br />

tussen teksten van GJ onderling konden dateringen gecontroleerd worden<br />

en - als er nog geen datering gevonden was - verondersteld worden.<br />

496<br />

wumkes.nl


4. Bij de historische elementen bepaal ik mij tot expliciete betrekkingen met de nietliteraire<br />

werkelijkheid; impliciete bespreek ik bij het zesde onderdeel. Historische<br />

elementen onderscheiden zich door hun uitzonderlijkheid. Of ze herkend worden<br />

hangt af van de graad van uitzonderlijkheid. Als maar één gebeurtenis, plaats of persoon<br />

genoemd wordt of bedoeld kan zijn, is determinatie meestal wel mogelijk. Wanneer<br />

het echter gaat om gebruiken, mentaliteiten of een weinig bepaald gebied, blijft<br />

identificatie vaak in veronderstellingen steken.<br />

5. Onder een interpretatie - het vijfde onderdeel - versta ik een adequate verklaring<br />

van de betekenis van een tekst, zoals die uit de tekst zelf af te leiden is. Adequaat is<br />

die verklaring, als er geen elementen in de tekst mee in strijd lijken. Analyse op<br />

grond van de tekst sluit gebruik van externe gegevens niet uit, maar betekent wel dat<br />

aannemelijk moet worden gemaakt, dat ze tot de mogelijke betekeniselementen van<br />

de tekst behoren. Niet tot de interpretatie reken ik de resultaten van het onderzoek<br />

naar de betrekkingen die de tekst heeft met voorbeeld(en), met leven en opvattingen<br />

van de schrijver of met de maatschappij, tenzij die in de tekst aantoonbaar aanwezig<br />

zijn. Woordverklaring geef ik alleen, als deze voor het begrip van de tekst als geheel<br />

nodig is, en dan ook nog slechts in die gevallen dat Brouwer het betreffende woord<br />

overslaat of niet goed verklaart. Grotere onderdelen van de tekst probeer ik te interpreteren<br />

door verband te leggen met andere onderdelen in die tekst en met ander<br />

werk, zowel van de schrijver zelf als van andere auteurs uit de zeventiende eeuw, en<br />

uiteraard ook met de resultaten van het onderzoek naar bronnen, genre, datering en<br />

historische elementen.<br />

6. Bij het verklaren van het ontstaan onderscheid ik aanleiding, afhankelijkheid van<br />

voorbeelden en functie. Als de tekst zelf geen aanwijzingen bevat, valt naar de aanleiding<br />

vaak alleen maar te gissen. Bij afhankelijkheid van andere teksten gaat het me<br />

erom vast te stellen in hoeverre een tekst als het resultaat van de bewerking van een<br />

of meer andere teksten te verklaren is. Onder functie bespreek ik hier de impliciete<br />

betrekkingen tot leven en opvattingen van de schrijver en tot de maatschappij, zoals<br />

deze in de tekst voorkomen. De expliciete verwijzingen komen in het vierde onderdeel<br />

aan de orde. In zijn betrekking tot de schrijver kan een tekst emulatie of, algemener,<br />

blijk van literair vakmanschap zijn, of uitdrukking van zijn persoonlijke omstandigheden<br />

of van zijn politieke, godsdienstige of culturele opvattingen. De vraag<br />

of een tekst een weerspiegeling is van de maatschappij (als ideologisch en sociaal superstratum,<br />

dat literatuur domineert), richt de aandacht op de eisen van die maatschappij,<br />

maar ook op invloeden waarvan de schrijver zich niet of nauwelijks bewust<br />

hoeft te zijn. Onder maatschappelijke eisen reken ik de behoefte aan literatuur<br />

in het algemeen of aan literatuur van een bepaald type. De behoefte aan literatuur in<br />

het algemeen, die voor alle literatuur geldt, laat ik buiten beschouwing, maar de behoefte<br />

aan literatuur van een bepaald type kent haar verbijzondering naar stof,<br />

thema of keuze voor Fries bijvoorbeeld, en die bespreek ik daarom wel. Onbewuste<br />

invloeden laat ik buiten beschouwing. Als in het werk bijvoorbeeld aandacht voor<br />

staatsabsolutisme zou blijken, dan zou het nodig zijn de neo-stoïcijnse ideeën in<br />

tekst 30 daarmee in verband te brengen, maar nu dit niet het geval is, kan worden volstaan<br />

met een literaire verklaring, waarbij de aansluiting bij de ideeën in de gebruikte<br />

bronnen wordt aangewezen.<br />

wumkes.nl<br />

497


8.2.5.2. Stand van het onderzoek<br />

Combinatie van literair en historisch onderzoek is in de GJ-studie niet eerder toegepast.<br />

De notie dat heel wat werk van GJ zijn uitgangspunt in literatuur vindt, is zeker<br />

niet algemeen. In Spies 1987a herkende ik een bevestiging van de betekenis die<br />

zo'n dubbelsporig analysemodel voor een adequate verklaring van het ontstaan van<br />

een tekst heeft. Literaire traditie alleen, en dan met name ten opzichte van voorbeelden<br />

en parallellen, heeft Visser sinds 1966 aangewezen in een reeks artikelen die van<br />

grote belezenheid in de literatuur van de zestiende en de zeventiende eeuw getuigen.<br />

Wumkes heeft een onvolledige en niet zeer betrouwbare lijst van Bijbelplaatsen in<br />

handschrift nagelaten. Op een enkele uitzondering na zijn de teksten van GJ niet op<br />

genre onderzocht. Aspecten van de historische werkelijkheid waarin de teksten zijn<br />

ontstaan heeft Feitsma, ook sinds 1966, onderzocht, met name van parallellen in<br />

taalbouwopvattingen in Europees verband en van relaties met maatschappelijke opvattingen<br />

en verhoudingen in Friesland Veel aandacht heeft altijd GJ's keuze voor<br />

het Fries gehad. Dat geldt ook voor de datering van de teksten. Lang heeft de opvatting<br />

dat enkele anonieme liefdesgedichtjes, die nogal afwijken van de liefdespoëzie<br />

in de edities van de FR, toch van GJ zouden zijn, de veronderstelling van een vroeg<br />

Fries dichterschap versterkt. In 1966 werd echter duidelijk, dat ze al voor de geboorte<br />

van de dichter waren gepubliceerd.<br />

8.2.5.3 Tekst voor tekst<br />

De cijfers tussen haakjes achter de titels van de teksten verwijzen naar de bladzijdenummers<br />

in de facsimile-editie in deel I.<br />

8.2.5.3.1. Titel (*lr)<br />

Karakteristiek voor de titel is de nadere onderverdeling in drieën, die bijvoorbeeld<br />

herinnert aan de Friesche Lust-Hof Van Starter, de Stichtelycke Rymen van Camphuysen<br />

of de Zeeusche Nachtegael. De driedeling in de bundel lijkt een voorbeeld van de<br />

trits van liefde, deugd en godsdienst (cf. 8.2.3.1.1), die Spies in zestiende- en<br />

zeventiende-eeuws werk heeft aangewezen, maar zou ook als een pendant van de<br />

traditionele indeling van literatuur naar Vergilius' Bucolica, Georgica en Aeneis kunnen<br />

worden gezien. De hoofdtitel past in de traditie om poëzie in de volkstaal, ter onderscheiding<br />

van (neo-)Latijnse verzamelingen Poemata, te noemen naar de taal<br />

waarin ze is geschreven. Rymlerye is op te vatten als een in oorsprong bescheiden<br />

aanduiding voor "poëzie". In de titel van de eerste afdeling (Ljeafd in Bortlycke<br />

Mingel-Deuntjes) worden mogelijk speelse en meer ernstige liefdesgedichten onderscheiden,<br />

het "Gemiene æf Huwzmanne" van de tweede ondertitel zal wel geen tegenstelling<br />

bevatten, en Hymmelsch Harp-luwd, de naam van de derde afdeling, zal<br />

"harpgeluid uit de hemel" betekenen. De drie ondertitels zijn wellicht ontstaan bij<br />

het ontwerpen van een titelpagina, want de inhoud van de beide eerste delen van de<br />

FR noopt niet tot de gekozen indeling. De tekst van de titelpagina is mogelijk niet<br />

voor 1658 ontstaan. Aanleiding is misschien de verschijning van de bloemlezing<br />

Klioos Kraam (1656,1657) geweest, waarin Nederlandstalig werk van de dichter is opgenomen.<br />

Meer in het algemeen is zijn besluit tot bundeling van Fries werk niet<br />

denkbaar zonder de blijvende waardering van anderen, die met de navolging van de<br />

498<br />

wumkes.nl


friessche Tjeme door Petrus Baardt direct in 1640 al begon en sindsdien versterkt<br />

werd door de belangstelling van mensen als Junius, Fonteyne en Gabbema.<br />

8.2.5.3.2. d'Authôre to dy Lezzer (*2r (2); 278-279 (2a))<br />

Van het woord aan de lezer bestaan twee redacties, hier 2 en 2a genoemd als naar<br />

een van beide verwezen wordt. Anders dan algemeen wordt aangenomen houd ik 2<br />

voor jonger dan 2a. Tekst 2a beschouw ik als de Friestalige pendant van het Nederlandstalige<br />

voorwoord voor niet-Friezen (tekst 47,275-277), samen waarschijnlijk bedoeld<br />

vooreen uitgave van vijftig Friese psalmen van GJ, die bij hetHooghe-Lied van<br />

Gabbema zouden worden gevoegd. De tekst bevat ontleningen aan de opdracht aan<br />

Cats van Pers' Bellerophon en vooral aan de Twe-spraack van Spiegel. Naar de vorm is<br />

het - zoals zo vaak in voorredes - een brief, naar de inhoud vooral een verdediging<br />

tegen criticasters. Dat laatste is ook het geval in twee van de drie epigrammen die,<br />

voorafgaande aan het eigenlijke boek, nog op dit voorwoord volgen. Hoorden Zoïlus<br />

en Momus bij werk van literaire kwaliteit? En gebruikte GJ hen om misverstand over<br />

de aard van zijn Friestalige boek op voorhand uit te sluiten? De tekst is gericht tot de<br />

Friezen, die evenals hun taal verheerlijkt worden. Dit gebeurt met name in 2a, waarschijnlijk<br />

naar het voorbeeld van Spiegels verheerlijking van het Nederlands. Het<br />

gebruik van beelden, ontleend aan het land, kan worden opgevat als een streven<br />

naar aanpassing aan Friese omstandigheden. De variatie van de topos van de ledige<br />

uren met een beeld uit het schoolleven lijkt een persoonlijke variant.<br />

8.2.5.3.3. Oon myn wirde frjuene ... (*2v)<br />

Het gedicht, een epigram van het samengestelde type, is een humoristische uitwerking<br />

van het bekende parturient montes van Horatius. Het zal, evenals de beide volgende<br />

epigrammen, wel ontstaan zijn bij het samenstellen van de Friesche Rymlerye.<br />

Het vooropplaatsen van epigrammen kwam wel meer voor, bijvoorbeeld bij Roemer<br />

Visscher, die er ook drie geeft.<br />

8.2.5.3.4. Oon dy Lit-tinckene Eyn-wittert (*2v)<br />

Het gedicht, weer een samengesteld epigram, is een geestige bewerking van een<br />

epigram van Roemer Visscher, waarin lieden als Momus worden bespot. In de verhouding<br />

tot zijn voorbeeld kan het worden gekarakteriseerd als een geval van<br />

aemulatio.<br />

8.2.5.3.5. Jiette in Wîrdke (*2v)<br />

Het gedicht is een samengesteld epigram op een topos die teruggaat op Seneca en<br />

die een vaste plaats heeft in het voorwerk van uitgaven. De stof is aangepast aan<br />

Friese omstandigheden.<br />

8.2.5.3.6. Friesche Tjeme (1-6)<br />

Motieven en formuleringen zijn ontleend aan een Friese dialoog van J. van Hichtum<br />

(1639), terwijl ook gebruik is gemaakt van eenAmoureuse t'Samen-spraeck en de<br />

Clucht Tusschen Jaep en Lijs uit hetMev Liedtboeck (1627) en vooral van bruiloftsgedichten<br />

van J. van der Veen (1637). Net als Van der Veen zelf in zijn gedichten be-<br />

wumkes.nl<br />

499


speelt de sprekende figuur Tjerne in GJ's tekst zijn publiek als een conferencier. Enkele<br />

motieven zijn wellicht rechtstreeks ontleend aan Catullus' Carmen 34 en aan<br />

Theokritus' vijftiende Idylle, terwijl ook gebruik lijkt te zijn gemaakt van een paar<br />

anonieme Friese villanellen (1602).<br />

Het gedicht kan worden ingedeeld bij het genre van het huwelijksgedicht, als men<br />

genre opvat als een los geheel van eigenschappen zoals die in wisselende combinaties<br />

in gedichten op bruiloften te vinden zijn. Het zijn er echter te weinig om de opvatting<br />

te rechtvaardigen, dat het gedicht naar de voorschriften van het genre vervaardigd<br />

zou zijn. Niet de praecepta, maar de exempla lijken hun stempel op het<br />

gedicht te hebben gedrukt. Toch is ook bij een meer losse opvatting van het genre de<br />

indeling bij het huwelijksgedicht discutabel, want het gedicht voldoet niet aan de<br />

toch wel minimale eis, dat het op een bepaalde bruiloft betrekking heeft. Er wordt gebruik<br />

gemaakt van het genre, zo zou men kunnen zeggen, om een speels gedicht te<br />

realiseren, dat nauw aansluit bij komische huwelijkszangen in dialect, zoals er zoveel<br />

in zeventiende-eeuwse liedboekjes staan. Allerlei elementen, zoals bastaardvloeken,<br />

populaire uitdrukkingen, verbasteringen, obscene toespelingen, onbegrip,<br />

voorliefde voor eten en drinken, misschien ook het aanbieden van een "knottedoek",<br />

typeren Tjerne als boer. In de typering van hem en Yntske in het dialooglied, waarin<br />

hij smartelijk haar liefde vraagt en ten slotte ook krijgt, lijkt een ironiserende houding<br />

van de schrijver ten opzichte van zijn figuren tot uitdrukking te komen. Ook het<br />

titelvignet van de oorspronkelijke uitgave uit 1640, dat door dezelfde uitgever ook in<br />

almanakken werd gebruikt, plaatst het gedicht in een populaire traditie. Toch is de<br />

tekst geen klucht. Tjerne mag dan wel een boer zijn, het bijzondere aan hem is dat hij<br />

met zijn doorbreken van verschil in stand een idylle oproept, die door de concretisering<br />

van tijd en plaats in Bolsward en omgeving omstreeks 1640 een schijn van<br />

werkelijkheid krijgt.<br />

Voor het ontstaan van het Friese dichterschap van GJ lijkt de heruitgave van twee<br />

vroeg-zeventiende-eeuwse vermakelijke Friese dialogen van Van Hichtum in 1639<br />

van bijzonder belang, niet alleen omdat GJ er in zijn Tjerne en waarschijnlijk ook<br />

wel in zijn dialoog tussen een ruziënde kramer Sjolle en diens vrouw bij aansloot,<br />

maar vooral omdat Tjerne en het vermoedelijk in dezelfde tijd ontstane Sjolle Kreamer<br />

waarschijnlijk de oudste Friese teksten van GJ zijn. Bij een dergelijke afhankelijkheid<br />

lijkt het onwaarschijnlijk dat GJ eerder met Fries werk begonnen zou zijn<br />

(dat dan verloren zou zijn geraakt), omdat er voor 1639 nauwelijks literatuur in het<br />

Fries was.<br />

8.2.5.3.7. Sjolle Kreamer (7-12)<br />

Gemeenschappelijke motieven, formuleringen, dialoogvorm en naamsovereenkomst<br />

maken aannemelijk dat elementen in de tekst ontleend zijn aan de eerste<br />

Ecloga van Vergilius en mogelijk ook aan de beide Friese dialogen van Van Hichtum<br />

(heruitgegeven in 1639), waarvan de ene, Woutir in Tialle, zelf ook afhankelijk lijkt<br />

van Vergilius' eerste herderszang. Ook hier schijnt weer, net als in de Tjerne, gebruik<br />

te zijn gemaakt van althans een van de Friese villanellen uit 1602. De ingelaste zang<br />

lijkt afhankelijk van de Clucht Tusschen Jaep en Lijs, die ook in de Tjerne is gebruikt. In<br />

het algemeen herinnert het lied aan boerse liefdesklachten, zoals ze veel, en vaak in<br />

dialect, voorkomen in liedboekjes als het Amsteldams' Minne beekie (waarvan GJ<br />

500<br />

wumkes.nl


waarschijnlijk een exemplaar heeft gekend), en die uiteindelijk allemaal op de elfde<br />

Idylle van Theokritus teruggaan. Met zijn zang en zijn dialoogvorm kan het gedicht<br />

formeel worden opgevat als een variant van het genre van het herdersdicht. Inhoudelijk<br />

is er trouwens ook verband, omdat het otium een belangrijk motiefis. Kramers<br />

stonden bekend als zorgeloos, en Sjolle als een van hen kan daarom als een variant<br />

van een herder worden gezien. Met zijn zorgeloosheid, gecombineerd met vriendelijkheid,<br />

weet hij zijn vrouw Tetke ten slotte meegaand te stemmen, waardoor, als in<br />

de Tjerne, een illusie van geluk wordt gewekt. Ook hier zijn Bolsward en omgeving<br />

weer de plaats van handeling, en ontbreken boerse trekken als een doedelzak en obscene<br />

toespelingen niet.<br />

8.2.5.3.8. Ljeafde (13-14)<br />

Het gedicht, dat uit een lied en een kwatrij n bestaat, is een liefdesgedicht in petrarkistische<br />

trant voor de gepersonifieerde Liefde uit 1 Joh. 4:8. Mogelijk is het een<br />

aemulatio van liederen van Camphuysen (Lof van Deugde en 't Lof van Liefde). Bij<br />

Camphuysen wordt de minnaar, die Liefde "verstaaten heeft", loon naar werken in<br />

het vooruitzicht gesteld, bij GJ ligt de nadruk op zijn tekortschieten in liefde en in<br />

begrip van de volmaaktheid van Liefde. Een belangrijk verschil is ook, dat de gepersonifieerde<br />

figuur bij GJ, anders dan bij Camphuysen, heel concreet wordt voorgesteld.<br />

8.2.5.3.9. Reontse Ljeafde-Gâl (15-16)<br />

Naar het voorbeeld van Vondels Stedekroon van Fredrick Henrick waarschijnlijk,<br />

dat mogelijk is aangevuld met elementen uit Ovidius' Heroldes 10, en in combinatie<br />

met motieven en formuleringen uit Cypriaens Minne-klacht van Krul, schreef GJ in<br />

de vorm van een liefdeslied deze politieke allegorie met trekken van de "fhreatprophecy"<br />

(Cairns) op het lichtvaardig instemmen van Friesland met de Vrede van<br />

Westminster (1654), die de Acte van Seclusie inhield. Hoewel het gedicht een reactie<br />

is op een actuele politieke situatie (in de zeventiende eeuw vaak allegorisch uitgebeeld),<br />

is de directe aanleiding tot het schrijven mogelijk gelegen in het deelnemen<br />

aan een vriendschappelijke uitwisseling van gedichten op hetzelfde onderwerp tussen<br />

dichters onderling. Als bewerking van een Fries-nationaalhistorisch motief en<br />

als afwijzing van een republikeinse staatsopvatting is het gedicht een onderdeel van<br />

de gewestelijke hofcultuur, die in 4.7.2.3 is beschreven.<br />

8.2.5.3.10. Herders ljeafde to Galathæa (17-18)<br />

Het gedicht is een herderslied, waarin de herderin aan wie de ik-figuur zijn liefde<br />

betuigt, een christelijk ideaalbeeld personifieert. Het koppelen van deugden als eenvoud,<br />

oprechtheid en godsvrucht aan herders is in zeventiende-eeuwse poëzie traditioneel,<br />

maar ik heb geen andere voorbeelden gevonden, waarin dat in de vorm van<br />

een liefdesgedicht gebeurt. Lokale of actuele elementen ontbreken. De herderin is<br />

trouwens van alle tijden, omdat ze niet alleen in het nu van de ik-figuur leeft, maar<br />

ook in de tijd van Kaïn en Abel geplaatst wordt. Het gebruik van herdersfiguren<br />

hangt misschien samen met pastoraliseringstendensen in de Friese hofcultuur, die<br />

in de jaren veertig lijken op te komen.<br />

wumkes.nl<br />

501


8.2.5.3.30. Reamer in Sape (56-63)<br />

Op basis van Pers' dialoog Klachte der ongestadigen, die vrij nauw gevolgd wordt,<br />

lijkt de stof van het gedicht uitgebreid te zijn met een aemulatio van Huygens' vaker<br />

nagevolgde aanspraak in perifrasen tot de zon uit Batave Tempe, en nader uitgewerkt<br />

met klassieke en bijbelse toevoegingen en met eigen voorbeelden van verdorvenheden,<br />

die overigens niets persoonlijks hebben. Ook plaats en tijd zijn heel algemeen<br />

gehouden, al is er een toespeling op de Dertigjarige Oorlog. De strekking van het gedicht<br />

is al even traditioneel. Aan het voorbeeld van Reamer wordt de kracht van vergenoegdheid<br />

getoond, die standvastigheid in voor- en tegenspoed geeft. Toch kan bij<br />

alle literaire traditie waardoor het gedicht getekend wordt, moeilijk worden aangenomen<br />

dat het geen verband met tijdsomstandigheden zou hebben. Daarvoor zijn<br />

de overeenkomsten met de problemen in kerk en staat in Friesland te groot, in het<br />

bijzonder ook met die te Bolsward, waarbij de vader van de dichter zo sterk betrokken<br />

was.<br />

Naar genre lijkt het gedicht met zijn combinatie van lied en dialoog nog het meest<br />

op een herdersdicht, maar de overeenkomsten zijn te gering om rechtstreekse afleiding<br />

aannemelijk te achten. Liever houd ik Sjolle Kreamer (8.2.5.3.7) voor een tussenfase<br />

en veronderstel ik ook invloed van de samenspraken van Cats, waarvan er een<br />

gebruikt is in een andere belerende dialoog van GJ (tekst 29).<br />

8.2.5.3.45. Friesche Herder (92-120)<br />

Om voorbeeldteksten in de psalmberijmingen (waaruit de tekst voor een belangrijk<br />

deel bestaat) te kunnen aanwijzen, heb ik eerst woordelijke ontleningen aan de<br />

Bijbeltekst afgezonderd en vervolgens de teksten vergeleken met alle zeventiendeeeuwse<br />

en enkele zestiende-eeuwse volledige berijmingen die voor 1656 in het Nederlands<br />

verschenen, alsmede met enkele andere, waaronder Marot/De Bèze en<br />

Lobwasser. Gebleken is dat GJ Datheen en Marnix, maar vooral Camphuysen moet<br />

hebben gebruikt en bij één bepaalde psalm ook Vondel. Sommige overeenkomsten<br />

doen vermoeden dat hij Camphuysen - althans voor een deel - uit het hoofd kende.<br />

Het begin van de tekst is gemaakt naar het voorbeeld van Huygens' Uytlandige Herder.<br />

De inrichting van de tekst als geheel, die een cyclus vormt van psalmberijmingen<br />

en lofzangen met verbindende teksten, is mogelijk geïnspireerd op de in samenstelling<br />

enigszins verwante cyclus God de Wraeck van Camphuysen. Voorts zijn ontleningen<br />

aan Ovidius' Metamorphoses, Cats' Houwelyck, Heijns/Du Bartas' Wercken,<br />

Ambrosius' Deus creator omnium (mogelijk via een vertaling) en aan werk van de<br />

dichter zelf te vermoeden, misschien ook aan Van Borsselens Binckhorst. Afhankelijkheid<br />

van Buchanan of Petrus Herbert, die wel verondersteld is, lijkt twijfelachtig.<br />

Talrijk zijn de parafrasen van Bijbelplaatsen buiten de corresponderende psalmteksten.<br />

De stukken commentaar tussen de psalmberijmingen blijken zelfs bijna geheel<br />

een aaneenschakeling van Bijbelteksten te zijn, zodat ze welbewust in Bijbeltaal lijken<br />

te zijn geschreven. Op enkele plaatsen zijn ontleningen aan de Heidelbergse Catechismus,<br />

de Geloofsbelijdenis en de formuliergebeden aan te wijzen.<br />

Naar genre zou ik de tekst een hemelse meditatie willen noemen, in de vorm van<br />

een cyclus psalmberijmingen en lofzangen, die verbonden worden door commentaar<br />

dat bestaat uit mededelingen over de Friese herder wie de hele meditatie in de<br />

mond wordt gelegd, alsook - op de wijze van het soliloquium - uit overdenkingen,<br />

502<br />

wumkes.nl


aanspraken tot eigen ziel en zinnen en gebeden van die herder zelf. De tekst wordt<br />

voorafgegaan en afgesloten door een rijmbrief. Twee psalmberijmingen worden besloten<br />

met een rijmspreuk. Onder een hemelse meditatie versta ik met Kiefer Lewalski<br />

een tekst "whereby the Christian was urged to call forth, by a meditative process<br />

emphasizing the senses and the imagination, some foretaste of heavenly joys".<br />

Karakteristiek voor de protestantse hemelse meditatie is misschien de terugkerende<br />

manifestatie van zondebesef, zoals die ook in de Friesehe Herder aanwezig is. Psalmberijmingen<br />

definieer ik, in onderscheiding van psalmuitbreidingen, als berijmingen<br />

van de tekst uit een Bijbelvertaling die een grote mate van woordelijke overeenkomst<br />

met die tekst hebben en die inhoudelijk niets of nauwelijks iets weglaten of<br />

toevoegen, zodat de verschillen die er toch zijn, zich bijna geheel uit stilistische variatie<br />

of verstechnische noodzaak laten verklaren.<br />

De interpretatie van de tekst heeft in de literatuur veel aandacht gekregen, omdat<br />

de dichter zelf zegt dat het gedicht een "besloten werk" is en toch maar niet duidelijk<br />

wil worden wat dan wel de eenheid zou zijn. Mijn analyse van de inhoud van de<br />

psalmen en lofzangen op basis van wat er in het commentaar over gezegd wordt en<br />

van wat er in de Statenbijbel bij wijze van samenvatting boven de psalmen staat,<br />

leidt tot de conclusie, dat de opbouwvan de Heidelbergse Catechismus (ellende, verlossing<br />

en dankbaarheid) erin te herkennen is. Van een bekeringsproces is overigens<br />

geen sprake. In het volle besef van zijn verdorvenheid oefent de herder zich van 's<br />

morgens vroeg tot 's avonds laat in godzaligheid. Overheersend zijn het verlangen<br />

naar de hemel en de ervaring van de hemelse zaligheid hier al op aarde. Hoewel de<br />

namen Jezus en Christus (behalve dan in het aan Philippenzen 1:23 ontleende<br />

motto) ontbreken, is God vaak vooral Christus. Misschien verklaart dat ook het gebruik<br />

van woorden als lief, mild, blij en zoet ter aanduiding van eigenschappen en<br />

werkingen van God. Met name "zoet" is heel zeldzaam in psalmberijmingen. Zoals<br />

bekend is, komt het veel voor in de lyriek over de Jezusminne van piëtisten als Lodensteyn<br />

en Sluyter, maar alleen al het ontbreken van de naam Jezus maakt duidelijk<br />

dat GJ niet tot hun groep gerekend kan worden, al zijn er wel sporen van piëtistisch<br />

taalgebruik in zijn tekst te vinden. Treffend is echter de overeenkomst met het<br />

werk van de bekende Friese piëtist Theodorus à Brakel, wiens Geestelijck Leven voor<br />

het eerst in 1648 verscheen.<br />

Wat het ontstaan van het werk betreft, valt aan te nemen dat psalm 137 met vooren<br />

nawerk het oudste deel is en dat GJ pas later, met gebruikmaking van een deel van<br />

de psalmberijmingen die hij inmiddels had gemaakt, het vervolg heeft geschreven.<br />

Omdat psalm 137 waarschijnlijk de eerste is die hij berijmd heeft, ligt in datzelfde<br />

oudste deel mogelijk ook de aanleiding om losse psalmen te gaan berijmen. Naar<br />

kerkelijk gebruik heeft de dichter niet gestreefd, want zijn aantallen strofen wijken af<br />

van die van Datheen. Wel zou, zoals Popkema heeft verondersteld, aansluiting bij<br />

wat hij aan psalmen en lofzangen in de kerk te Bolsward zong, volgorde en keuze<br />

van zijn berijmingen hebben kunnen bepalen.<br />

8.2.5.3.67. Personele vertôninge (420-432)<br />

Naast ontleningen en navolgingen uit literatuur (van Van Borsselen, Spiegel,<br />

Hooft, Vos, mogelijk Erasmus, maar met name Batave Tempe van Huygens), laat zich<br />

vooral een beschrijving van prenten (van Galle, naar Heemskerck 1563) vermoeden.<br />

wumkes.nl<br />

503


Met zijn personificatie van de vierjaargetijden lijkt het gedicht deel uit te maken van<br />

een zelfstandig genre, dat verwant is aan verbeeldingen van de twaalf maanden. Het<br />

hoort niet bij de gedichten over de jaargetijden, die in de traditie van Vergilius' Georgica<br />

geplaatst kunnen worden. De beschrijving is geestig en vernuftig, al lijkt er niet<br />

gestreefd te zijn naar verschil in zelfuitbeelding van de vier personen. De moraal bestaat<br />

in het herhaalde advies de tijd te gebruiken eer het te laat is. Aan het slot blijkt<br />

de ik-figuur (aan wie de seizoenen van 's morgens vroeg tot laat in de nacht om de<br />

beurt verschijnen) plotseling zelf ook oud te zijn geworden. De moraal is weinig nadrukkelijk<br />

aanwezig. Alles overheersend is de uitbeelding van de seizoenen. De belangrijkste<br />

ambitie van de dichter lijkt geweest te zijn, met taal de natuur uit te beelden.<br />

De macht van de kunstenaar die zelf de seizoenen kan oproepen, is een -<br />

overigens klassiek - motief dat Gabbema en GJ beiden gebruiken in hun gedichten<br />

op schilderijen van Margaretha de Heer (1654). Omdat ze die schreven naar aanleiding<br />

van een gemeenschappelijk bezoek aan de schilderes, hebben ze over die<br />

macht vermoedelijk met elkaar gesproken. Misschien is toen de kiem van dit gedicht<br />

gelegd.<br />

8.2.5.4. Algemeen<br />

In deze paragraaf worden om wille van de overzichtelijkheid resultaten van het<br />

tekstonderzoek samengebracht die bij tekstgewijze behandeling niet tot hun<br />

recht komen.<br />

8.2.5.4.1. Datering<br />

De volgende dateringen zijn ontleend aan de paragrafen over datering in hoofdstuk<br />

5.3, tenzij anders is aangegeven. De cijfers duiden de tekstnummers aan.<br />

1. ca. 1658<br />

2. ca. 1658 of later<br />

2a. ca. 4-7-1655<br />

3. ca. 1658<br />

4. ca. 1658<br />

5. ca. 1658<br />

6. ca. 1639, niet na 1640<br />

7. ca. 1639<br />

8. ca. 1650<br />

9. ca. 1654<br />

10. ca. 1650<br />

11. eind mei 1648? (noot 386)<br />

17. ca. 1639 (5.3.7.3;3.3.3.2,5)<br />

24. ca. 1650 (noot 387)<br />

30. tussen 1640 en 1646<br />

36. ca. 1650 (4.4, noot 236)<br />

44. ca. 1655 (noot 409)<br />

45. ca. 1652 - 17-1-1655<br />

46. ca. 1652 - 17-9-1655 (5.3.45.3) [met uitzondering van 46.24?]<br />

46.24. ca. 1647 (4.7.2.3) [alleen het eerste deel?]<br />

48.1. ca. 1659 (4.7.2.5)<br />

48.15. ca. maart 1659 (noot 409)<br />

48.25. ca. oktober 1658 (4.7.2.7)<br />

504<br />

wumkes.nl


51. ca. 1652 (noot 387)<br />

63 ca. 1651 (noot 385)<br />

64. ca. nov. 1654 (4.7.2.8)<br />

65. december 1656 (noot 384)<br />

67. ca. 1656<br />

8.2.5.4.2. Parallellen: topoi en standaardmotieven<br />

In deze paragraaf verzamel ik een aantal verspreide vermeldingen van formuleringen<br />

en motieven die dikwijls in zeventiende-eeuwse poëzie worden gebruikt. Mythologische<br />

namen en de vele parallellen met Ovidius' Metamorphoses (die opgesomd<br />

zijn in 5.3.45.1.1.1,2 en 5.3.67.1.1.2.1) zijn weggelaten. Zie voor een kennelijk<br />

geval van gebruik uit de tweede hand van mythologische figuren 5.3.10.1.1.1.2.<br />

1. Volkstalen die niet geschreven kunnen worden (5.3.2.1.1.2).<br />

2. Ongelikte beer (5.3.2.1.1.2).<br />

3. Ledige uren (5.3.2.5).<br />

4. Ut picrura poësis (5.3.2.5).<br />

5. Uitgave op verzoek van vrienden (5.3.3.1.1.2).<br />

6. Poortvegen (5.3.4.1.1.2).<br />

7. Momus en Zoïlus (5.3.4.1.1.2; 5.3.4.6).<br />

8. In eodem prato (5.3.5.1.1.2).<br />

9. Vergif zuigende padden (5.3.5.1.1.2).<br />

10. Felices ter et amplius (5.3.6.1.1.1,2).<br />

11. Culinaire vergelijkingen (5.3.6.1.1.2).<br />

12. Petrarkismen (5.3.6.1.1.2; 5.3.8.1.1.2; 5.3.10.1.1.2).<br />

13. Luisteren naar de raad van ouders (5.3.6.1.1.2).<br />

14. Gouden Eeuw (5.3.6.5; 5.3.30.1.1.2).<br />

15. Aanbieden van geschenken (5.3.7.1.1.2).<br />

16. Stilletjes binnen laten van de minnaar (5.3.7.1.1.2).<br />

17. Herinneren aan vroegere liefde (5.3.7.1.1.2).<br />

18. Wanhopige minnares, verlaten aan het strand (5.3.9.1.1.1).<br />

19. Verzoek aan de zon te verdwijnen (5.3.9.1.1.2).<br />

20. Herdersleven verkiezen boven dat van een vorst (5.3.10.1.1.2).<br />

21. Perifrasen voor de zon (5.3.30.1.1.2).<br />

22. Tegenstelling tussen zorgeloze natuur en bekommerde mens (5.3.30.1.1.2).<br />

23. Mens zelf oorzaak van zijn kwaad (5.3.30.1.1.2).<br />

24. Kerkdienaren als oorzaak van twisten (5.3.30.6).<br />

25. Herder op de uitkijk (5.3.45.1.1.1,2).<br />

26. Pythagoras' zielsverhuizing (5.3.45.1.1.1,2).<br />

27. Gedicht sturen in plaats van zelf te komen (5.3.45.1.1.2.1).<br />

28. Onverschilligheid van de dichter of iemand aan wie hij werk heeft gestuurd, er gebruik<br />

van zal maken (5.3.45.1.1.2.1).<br />

29. Mens als zeepbel (5.3.45.1.1.2.1).<br />

30. Christus als de Schoonheid (5.3.45.1.1.2.1).<br />

31. Diverse vaste figuren, eigenschappen of attributen van de jaargetijden (5.3.67.1.1.2.1).<br />

8.2.5.4.3. Strofevormen<br />

Vrij veel strofische gedichten hebben zonder dat er een melodieaanduiding boven<br />

staat, de bouwvan een psalm of een ander bekend lied. Ook niet-strofische gedichten<br />

laten zich nogal eens indelen volgens psalmstrofen. Misschien heeft GJ bij het<br />

schrijven steun aan melodieën gehad? Zie voor een overzicht 5.3.30.2.<br />

wumkes.nl<br />

505


Een tiental vrij korte gedichten wordt afgesloten met een extra versregel, die buiten<br />

het rijmschema en de (mogelijke) strofe-indeling valt (hst. 7).<br />

8.2.6. Iconografie<br />

In het hoofdstuk Iconografie heb ik de afbeeldingen van GJ beschreven, meestal<br />

met een interpretatie en met bijzonderheden omtrent hun overlevering. Het zijn er<br />

in totaal 50. Aan de basis staan het originele schilderij uit 1637 (nr. 1) en een kopie uit<br />

1687 (nr. 2). Het oorspronkelijke schilderij is meermalen gerestaureerd, mogelijk ook<br />

al in de negentiende eeuw. De enigszins ziekelijke uitdrukking die Bowring in 1829<br />

waarnam, is niet meer aanwezig, evenmin als de plooien in de kraag. Op de kopieën<br />

2 en 15, alsook op andere kopieën uit het begin van de negentiende eeuw, zijn die<br />

plooien goed zichtbaar. Een vermoeide uitdrukking is te zien op kopie 15, die voor<br />

het overige veel gelijkenis vertoont met het origineel. Dat is niet het geval met kopie 2<br />

uit 1687. De geportretteerde figuur lijkt veel ouder. Misschien heeft de graveur de<br />

dichter nog gekend, toen deze al oud was.<br />

8.2.7. Besluit<br />

8.2.7.1. Ontlening, imitatio, aemulatio<br />

Veel gedichten van GJ bestaan uit navolgingen van een of meer teksten van anderen.<br />

In het vroegste werk behoren daartoe de Friese gedichten van Van Hichtum. Onder<br />

de Nederlandse dichters die nagevolgd worden, nemen Roemer Visscher, Cats,<br />

Camphuysen, Vondel en Huygens een belangrijke plaats in. Klassieken als Vergilius,<br />

Horatius en vooral Ovidius leveren materiaal ter aanvulling.<br />

De navolgingen laten zich onderscheiden in ontlening, imitatio en aemulatio. Imitatio,<br />

als aanduiding voor de afhankelijkheidsverhouding tussen teksten, wordt in<br />

studies over literatuur in tweeërlei betekenis gebruikt. De term kan alle navolging in<br />

het algemeen omvatten, maar ook op een bepaald type betrekking hebben en dient<br />

dan ter onderscheiding van aemulatio. Imitatio in de beperkte betekenis van het<br />

woord kan worden omschreven als variatie van een of meer voorbeeldteksten, met<br />

name door middel van aanpassingen van zaken als plaats, tijd en onderwerp, aemulatio<br />

als verbetering van de voorbeeldtekst(en). Het verschil tussen imitatio en aemulatio,<br />

dat bepaald wordt door de bedoelingen van de schrijver (cf. Pigman 1980), is<br />

niet altijd even duidelijk. Ervan te scheiden is de slaafse navolging of ontlening, die<br />

gekenmerkt wordt door volledige gelijkheid tussen voorbeeldtekst en navolging.<br />

Tot de categorie van de ontlening behoren de korte tekstelementen die zeer algemeen<br />

worden gebruikt, zoals Bijbelplaatsen, topoi en standaardmotieven, of die ook<br />

wel aan een bepaalde tekst kunnen zijn ontleend, zoals zekere zinswendingen en<br />

beelden. Als ze echter gevarieerd worden, of bewust gebruikt lijken te zijn om toespelingen<br />

te maken die de voorbeeldtekst als het ware laten meeklinken, vallen ze onder<br />

imitatio of aemulatio. Voor een voorbeeld van zo'n bewuste toespeling houd ik het<br />

openingsepigram (tekst 3), dat een passende uitwerking van het bekende parturient<br />

montes van Horatius is.<br />

Vaak komen zulke korte tekstelementen voor binnen het grotere geheel van navolgingen<br />

van complete teksten of langere tekstgedeelten. Hun functie lijkt dan vooral<br />

506<br />

wumkes.nl


te zijn de stofte variëren en te versieren. Een voorbeeld van zulk gebruik is te vinden<br />

in Reamer in Sape.<br />

Of ook het verbergen van de voorbeeldtekst(en) tot hun functie behoort, lijkt me de<br />

vraag. Dissimulatio was voor de zeventiende-eeuwse dichter een vanzelfsprekende eigenschap<br />

van imitatio. Pigman 1980,9-11 toont met een keur van citaten aan hoe algemeen<br />

die opvatting in de Renaissance was. Bij GJ lijkt het dissimuleren geen bijzondere<br />

betekenis in de zin van het verbergen van de voorbeeldteksten te hebben.<br />

Zijn voorbeeldteksten blijven duidelijk herkenbaar en obscuur zijn ze niet. Hetzelfde<br />

geldt mijns inziens voor Schaghen en daarom vraag ik me af of dissimulatieve<br />

imitatio, een term die Vermeer 1978 introduceert ter karakterisering van Schaghens<br />

werkwijze, geen pleonasme is. Het verwerken van meer dan een voorbeeldtekst was<br />

ook al zeer gewoon. Imitatio van slechts één tekst is trouwens ook niet goed denkbaar.<br />

In zo'n geval zal de navolging toch al gauw het karakter van aemulatio hebben. Dat<br />

maakt het alternatief van contaminerende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 voorstelt<br />

om Revius' gebruik van Bijbel en wel als topoi op te vatten elementen uit Bion en Ovidius<br />

te typeren, tot een vrij theoretische mogelijkheid.<br />

GJ's verhouding tot grotere tekstfragmenten of complete teksten wordt, los van inlassing<br />

van genoemde kleine elementen, soms gekenmerkt door aemulatio, maar ook<br />

is er wel eens zoveel woordelijke overeenkomst, dat eerder aan ontlening valt te denken.<br />

Een duidelijk voorbeeld van ontlening is Reamer in Sape, waarin een gedicht<br />

van Pers wordt gevolgd. De functie van de voorbeeldtekst beperkt zich hier tot bron<br />

van stof. Bron van stof zijn meermalen passages uit Du Bartas/Heijns (cf.<br />

5.3.10.1.1.1,2).<br />

Aemulatio is bij GJ een kwestie van stijl. Voorbeelden van kritiek op voorbeeldteksten<br />

of correctie ervan, typerend voor een emulerende bewerking (cf. Pigman 1980<br />

voor Milton), heb ik bij hem niet gevonden, al zijn er - uiteraard - wel inhoudelijke<br />

verschillen met de voorbeeldtekst(en). Aemulatio komt bij GJ nogal eens voor in navolgingen<br />

van navolgingen van klassieken. Zo is het begin van de zang in Reamer in<br />

Sape een aemulatio van de bekende, in de zeventiende eeuw meermalen nagevolgde<br />

aanspraak tot de zon van Huygens, die op zijn beurt, rechtstreeks of indirect, teruggaat<br />

op de al even bekende regels 226-228 van Ovidius' Metamorphoses 4. Een soortgelijk<br />

geval doet zich voor in de Personele vertôninge, waarin de Winter geportretteerd<br />

is naar Vos, en Ovidius' Met. 2,30 op de achtergrond staat. In Reontse Ljeafde-Gál lijkt<br />

een navolging van een tekst van Vondel, waarin een wanhopige vrouw bij nacht aan<br />

het water zit, aangevuld te zijn met elementen uit Ovidius' bekende tafereel van<br />

Ariadne aan het nachtelijke strand in Heroldes 10. Zou er een (school)traditie zijn geweest<br />

in het imiteren van bepaalde klassieke passages?<br />

Tussen ontlening en aemulatio plaats ik transformaties als van plaats, tijd en omstandigheden,<br />

zoals in Sjolle Kreamer, dat een imitatio kan heten van Vergilius'<br />

eerste Ecloga.<br />

8.2.7.2. Het werk van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> naar karakter en ontwikkeling<br />

Als ik naar een gemeenschappelijke noemer zoek waaronder de eigenschappen<br />

zijn samen te vatten die ik in het werk van GJ als geheel zie, dan kom ik op vakmanschap.<br />

Er is namelijk wel overal vernuftige inventio (en ook elocutio), maar geen persoonlijke<br />

of andere concrete, actuele informatie, ook niet in de dialogen en de Frie-<br />

wumkes.nl<br />

507


sehe Herder, hoe doorleefd die in hun christelijke bezieling ook mogen zijn. Veruit<br />

het grootste deel van het werk bestaat uit vertalingen (van prozateksten), berijmingen<br />

(van psalmen) en bewerkingen (zoals naar Roemer Visscher in de liefdesgedichten),<br />

waarvan opvalt hoe vernuftig de levendigheid van de originelen vergroot wordt<br />

door technische middelen als visualisering, dialogisering en alliteratie. De<br />

(schaarse) Bolswarder elementen in Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, die in het overige<br />

werk nauwelijks meer voorkomen, zouden een uitzondering kunnen lijken, als<br />

ze niet eerder als literair-conventionele aanpassingen aan plaatselijke omstandigheden<br />

waren te verklaren. Kenmerkend voor het uitgesproken literaire karakter van<br />

het werk lijken ook het allegoriseren, personifiëren en pastoraliseren, en voorts de literaire<br />

impuls die vaak het ontstaan van een tekst verklaart. Zelf noemt GJ als motief<br />

voor zijn dichten de eer van het Fries en misschien richtte zijn interesse zich inderdaad<br />

wel vooral op taalopbouw en taaiuitdrukking.<br />

Zijn vormgerichtheid verklaart misschien ook de oorspronkelijkheid die in de<br />

vormgeving van zijn werk aanwezig lijkt. Zo zijn er geen mallen bekend van de dialogen<br />

in het tweede deel van de FR (die hun vorm aan een interne ontwikkeling binnen<br />

het dichterschap van GJ zelf te danken lijken te hebben) en ook heb ik geen<br />

voorbeelden kunnen vinden van de afsluitende laatste regel, die als een extra afronding<br />

buiten rijmschema en (mogelijke) strofe-indeling valt. Een duidelijk geval van<br />

kunstige vormgeving, waarin hij verder ging dan anderen, zijn ook de ladderpatronen<br />

in de dialoogliederen in 6 en van 13 (5.3.6.6).<br />

Eén eigenschap echter is er die ik niet onder vakmanschap kan brengen, althans<br />

niet in de hier gebruikte betekenis van technische vaardigheid. Dat is de humor. Die<br />

openbaart zich in veel teksten, met name ook in liefdesgedichten, alsof voor de dichter<br />

(en andere zeventiende-eeuwers?) liefdespoëzie in het bijzonder geschikt was om<br />

geestigheid te demonstreren.<br />

In het werk is een duidelijke ontwikkeling waarneembaar. Zo komt de schildering<br />

van de Friese werkelijkheid met enige uitvoerigheid alleen maar voor in Friesche<br />

Tjerne en Sjolle Kreamer, die ik voor het vroegste werk van de dichter houd, en in Nyschierige<br />

Jolle (tekst 29), die hooguit enkele jaren later kan zijn geschreven. Pastorale<br />

inkleding dateert misschien op zijn vroegst van 1648, in welk jaar Herders njue to Pales<br />

(tekst 11) als gedicht op de Vrede van Munster zou kunnen zijn gemaakt. Voor de<br />

tot plattelanders getransformeerde herdersfiguren uit het vroege werk komen echte<br />

herders in de plaats. Gelegenheidsgedichten op werk van anderen ontbreken voor<br />

1650. Verschijnselen als overdadige alliteratie, samenkoppeling, en een extra slotregel<br />

buiten rijmschema en strofevorm zijn typerend voor veel jonge teksten. Ik zou in<br />

die veranderingen een toenemende oriëntatie op een virtuoos dichterschap willen<br />

zien. Wat in 1639 met de navolging van werk van Van Hichtum als een uitdaging begon,<br />

vond door het onmiddellijke succes erkenning en bevestiging en ontwikkelde<br />

zich tot een steeds nadrukkelijker geleerd dichterschap. En wat het Fries betreft, dat<br />

werd binnen een jaar of tien voor de dichter van een medium voor literatuur in plattelandssfeer<br />

tot een taal voor verheven en geleerde kunst. In die ontwikkeling sloot<br />

hij met de introductie van pastorale poëzie en van vertalingen van mythologische<br />

liefdesgeschiedenissen van vorstelijke personen mogelijk aan bij de smaak van de<br />

jonge hofcultuur in Friesland.<br />

Het werkelijkheidsgehalte in het werk van GJ is gering. Een opiniërende functie in<br />

508<br />

wumkes.nl


maatschappelijke of godsdienstige vraagstukken hebben zijn teksten alleen zeer in<br />

het algemeen. Specifieke referentie ontbreekt. Zijn thema's en zijn standpunten zijn<br />

gemeengoed van de zeventiende-eeuwse Nadere Reformatie en van de aanhangers<br />

van de Friese stadhouder en de Oranjes. GJ is een vertegenwoordiger van het dominante<br />

cultuurpatroon in het Friesland van zijn tijd. Voor mij is hij uitsluitend literator<br />

geworden, die op de manier van de literatuur uitdrukking geeft aan literaire<br />

thema's van zijn tijd.<br />

De betekenis van historisch onderzoek voor de verklaring van zijn werk beperkt<br />

zich in hoofdzaak tot de problematiek van het functioneren van literatuur in een<br />

maatschappelijke context en in de kring van bevriende auteurs. Kennis van zijn<br />

niet-literaire levensomstandigheden en van zijn politieke en godsdienstige opvattingen<br />

lijkt eigenlijk alleen van mogelijk belang voor de verklaring van de keuze van<br />

thema's en standpunten. Van mogelijk belang, omdat nader onderzoek zal moeten<br />

uitmaken of en in hoeverre in die keuze de literaire traditie de politieke of religieuze<br />

verschillen tussen auteurs overheerst. In de Friese hofcultuur, alsook in de literaire<br />

vriendschappen van GJ, verenigen zich mensen van verschillend geloof.<br />

Een tweede wenselijke aanvulling is een onderzoek naar formele literaire eigenschappen<br />

in het werk van GJ. In deze studie, waarin stof en inhoud centraal staan,<br />

blijft systematisch onderzoek van formele aspecten beperkt tot genre en strofevormen.<br />

Daarnaast valt te denken aan de loei als middelen om stofte vinden, en uiteraard<br />

ook aan dispositio en elocutio.<br />

* He: werk van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. I Tekst en facsimile. II Overlevering en ontstaan.<br />

wumkes.nl<br />

509


8.3. Concise Summary*<br />

This study consists of two parts, a facsimile edition of the oeuvre of <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />

(Part I), foliowed by a commentary (Part II). The numbers after the headings in the<br />

summary below refer to the chapters in Part II, unless preceded by an I, in which case<br />

they refer to the pages of Part I.<br />

Object (1.1)<br />

The object of the present investigation are matter and contents of the oeuvre of the<br />

Frisian poet <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (Bolsward 1603-1666; henceforth GJ) in relation to their<br />

literary and historical context. His work consists of poems in both Frisian and<br />

Dutch, and three rather short prose translations in Frisian, of which two were certainly<br />

translated from French. A large part of the Frisian work was collected in the<br />

posthumously published Friesche Rymlerye (1668) and in its second edition with Supplements<br />

in 1681/1684 (both henceforth FR). The latter also includes letters in Frisian<br />

(and one in Dutch). GJ's Dutch poetry is scattered in literary anthologies and as<br />

liminal verses in the works of others, particularly in collections of sermons. Some of<br />

the poems, especially fhose in Dutch, have come down to us only in manuscript. GJ<br />

may also have composed poetry in Latin but, as far as is known, none of it has survived.<br />

Copies of some of his Frisian poems are held in the Bodleian Library at Oxford.<br />

They were made about 1646 by F. Junius F.F.<br />

For purposes of orientation I first present a survey of earlier opinions of GJ's work<br />

and of currents in the history of criticism. The opinions up to ca. 1770 - there were as<br />

yet no critical studies then - give the impression that they were conceived from a<br />

common point of view. Three elements can be distinguished: 1. GJ is a poet, rieh in<br />

spirit and inventiveness; 2. His work is elegant and artful; and 3. <strong>It</strong> displays affects.<br />

Together these elements evoke the image of a learned poet. After 1770 this view still<br />

prevails, for the time. GJ is seen as a classical poet, who must be judged on the basis<br />

of classical poetics. New, however, is the notion that his work is characterized by<br />

simplicity and a feeling for nature. His artfulness which was observed besides, is attributed<br />

to the bad influence of Gabbema, a friend of the poet. His naturalness was<br />

seen as a characteristic of Frisian and the Frisians (as Stijl wrote as early as 1777) and<br />

equivalent to Greek simplicity. Toward the end of the nineteenth Century, psychological<br />

interpretations of his work set in. About the middle of the twentieth Century, research<br />

begins which aims at accounting for GJ's work by putting it into either its historical<br />

or literary context. Since 1966, this applies particularly to the work of Feitsma,<br />

who has examined its social context, and to the work of Visser, who has pointed out<br />

literary models and parallels.<br />

Aims and working method (1.2)<br />

This study aims at making a contribution to explaining the genesis of literary texts<br />

in the seventeenth Century. My research is limited to matter and contents. Language<br />

and style are paid attention to only if they contain elements which are significant for<br />

the argument. The level of research is the individual text, the formulation of the<br />

problem is the relation of the text to other literary texts and to the non-literary reality<br />

in which it came into being. Research into relations with other texts focusses on the<br />

510<br />

wumkes.nl


earch for models, the spotting of topoi and consideration of the genre the work<br />

might fit. Research into the relation with reality is focussed on indicating elements of<br />

time and place in the text and facts from the life of the author, and on the formulation<br />

of the possible functions of a text in relation to the personal life of the author,<br />

contemporaneous topics and social needs. In view of this approach the texts are dated<br />

as precisely as possible, and an Interpretation of each text is given. The scheme re-<br />

«ults in an analysis model in six parts which is described under the heading Textual<br />

Commentary, Approach (5.1). The analysis is applied to a selection from the work of<br />

the poet, in which representativeness was aimed at, and will be found in Chapter 5.<br />

In Chapter 4, a separate investigation is made into the conditions of the author's life<br />

and his outlook upon it, as parts of the reality which has no directly visible link with<br />

the text itself.<br />

The argument is based on the combination of literary and historical research. This<br />

combination has not been used in GJ studies so far. The choice foi such an approach<br />

was made independently of Spies 1987a, who presents a comparable scheme. The<br />

frame of reference of the literary criticism is rhetoric. The historical research is tentative.<br />

The choice for a text-by-text discussion has its origin in the notion that it is not<br />

meaningful to make general statements about the reality content (or literary content)<br />

of literature if they are not based on penetrating research into individual texts.<br />

A number of flaws in the two extant editions of GJ's works (Epkema 1821, published<br />

in 1822, and Brouwer 1936/1966) make a new publication desirable. In order to<br />

meet the aims formulated above, a text edition has been added to this study, which<br />

appears as Part I. Problems of transliteration and editing in facsimile form are discussed<br />

in Chapter 2. A description of editions and manuscripts follows in Chapter 3.<br />

Üiscussion of editions concentrates on the question of the history of their origin. A<br />

contribution to accounting for the origin of a work can be made through knowledge<br />

of the audience that read (or did not read) it and of the nature of the interest the work<br />

aroused. This is assumed to have greater significance to the extent that readers lived<br />

closer in time to GJ. Consequently, attention is also paid to these aspects of the reception<br />

of GJ's work, particularly for the period up to 1822, when a new edition appeared.<br />

The analysis of the subscription list to this edition constitutes a welcome addition<br />

to the sparse data about readers from 1822 back to 1640, the year in which work of<br />

GJ's hand was published for the first time.<br />

<strong>It</strong> can be said in general that I have aimed at including into the investigation all Information<br />

about GJ and his work which has come down to us over the course of the<br />

centuries. This applies to secondary literature as much as to archive materials. Data<br />

from secondary literature have been checked against their sources.<br />

Textual tradition (3.1)<br />

About 1658, GJ seems to have conceived the plan of collecting his Frisian oeuvre<br />

in Friesche Rymlerye the way it appeared in 1668, two years after his death. The book<br />

may never have been placed upon the market.<br />

The expanded 1668 re-edition which Gabbema published in 1681 contained not<br />

only new texts by GJ but also two introductions in the form of dedications, a grammar<br />

of Frisian, a treatise on Frisian orthography, and a specimen of Old Frisian in<br />

two versions. The relation of both the grammar and Old Frisian to GJ is not clear.<br />

wumkes.nl<br />

511


The additional work by GJ himself concerns mostly texts which Gabbema had<br />

received from the poet. Certain agreements in catchwords and running heads leave<br />

no doubt that the edition goes back to a copy of the 1668 edition.<br />

There may have been various reasons for the edition of 1681. Gabbema himself<br />

says that there was an "unbearable desire" for a second impression, which he is willing<br />

to edit for the honour of Friesland and for the benefit and enjoyment of the rest of<br />

The Netherlands. His appreciation concerns both language and literature. Trough<br />

dedicating the book to the States of Friesland and the stadtholder, he made its publication<br />

a provincial concern. Links with Vulcanius placed it in the humanistic tradition.<br />

If GJ had not yet become a classic poet, Gabbema made him into one with<br />

this edition.<br />

The issue of 1684 is a remaindered part of the 1681 edition, provided with a reset<br />

first quire and a new titlepage for volume II in order to suit the new publisher's imprint.<br />

Perhaps the work sold better in the university town of Franeker, where the new<br />

publisher lived, than in Leeuwarden, the place where the first edition was<br />

published.<br />

Readers (3.2)<br />

In order to collect data about the nature and size of the interest in the work, particularly<br />

up to 1822,1 have traced down and investigated household inventories, auction<br />

catalogues and copies of FR editions. In each case, all available particulars are<br />

reported, such as names of owners or, where appropriate, imitators of GJ's work,<br />

prices, hand-written notes, and - albeit less thoroughly - the physical appearances of<br />

the book.<br />

On the basis of these surveys the editions of 1668 and 1681 can be estimated as having<br />

consisted at most, of a hundred and two hundred copies, respectively. An analysis<br />

of antecedents and statements of those who owned or copied GJ's work before<br />

1822 suggests that it was valued as literature, as a specimen of the Frisian language<br />

and as a symbol of the Frisian culture.<br />

Even while GJ was still alive, it appears from imitations that the Friessche Tjerne<br />

(1640) was an instant success. With respect to education interest was restricted<br />

mainly, but not entirely, to academies. This can be accounted for partly by the character<br />

of the source material. With respect to class it is notable that the Frisian nobility<br />

was well represented. Although the number of subscribing farmers was very small<br />

in 1821, the figure is still favourable in comparison to the number of farmers on other<br />

subscription lists. GJ's works never achieved mass popularity, not even in the nineteenth<br />

century when attempts were made to present him as a poet of the people. Even<br />

by 1700 a considerable number of the indications of the melodies had become<br />

obscure.<br />

Life and world (4)<br />

With the heading 'Life and world' I intend to distinguish between conditions of<br />

life and outlooks on life, that is to say, between origin, education, work, family,<br />

friends and acquaintances on the one hand, and religion, politics and (literary) culture<br />

on the other. As straight statements on these subjects are absent, GJ's opinions<br />

must be deduced from circumstancial evidence. The advantage of a method which<br />

512<br />

wumkes.nl


seeks to retrieve a person's opinions on political, religious and cultural matters<br />

through his personal relations (here applied out of necessity) is that it offers many<br />

possibilities of checking interpretations by drawing more people into the investigation.<br />

Moreover, the outcome relates more immediately to the person in concern than<br />

the result of a general investigation into prevailing opinions in the seventeenth Century<br />

without differentiation would do. Since the inventories of their bookcollections<br />

are the most important sources for the information on the intellectual interest and<br />

erudition of both the poet and his father, as many library inventories as possible of<br />

inhabitants of Friesland from 1600 to 1680 have been collected and compared.<br />

Nothing is known about GJ's youth, apart from what can be deduced from his origins.<br />

His father Jacob <strong>Gysbert</strong>s (henceforth JG) was as important a man as he was<br />

controversial in Bolsward, the town in which or near to which also his son lived for<br />

his entire life, with the exception of perhaps less than a year. JG was a joiner and a<br />

tax collector. He may have designed the handsome town hall of Bolsward (1614). His<br />

library inventory from 1644, when compared to the inventories of others, shows a<br />

rather broad interest in politics and an exceptionally great interest in religious<br />

issues. He was a pronouncedly orthodox Calvinist.<br />

His voting for new provincial taxes in 1634 eamed JG the hatred of at least part of<br />

the Bolsward citizenry. The general wave of Opposition against these taxes throughout<br />

the province caused much political upheaval, which in 1635 lead to the dismission<br />

of the municipality in Bolsward, as it did in other Frisian towns. Only through<br />

Intervention from The Hague by the Council of State in 1637 could the authority of<br />

the Frisian stadtholder - to whom belonged the privilege of appointing officials - be<br />

restored. The Opposition was organized by prominent families from the nobility,<br />

who mainly lived in the country side. Both sides had support in the towns. Until the<br />

end of 1646 the local faction of Van Velsen, to which JG belonged, was the strengest,<br />

after which year the other side gained the upper hand. In the early 1650s relations improved.<br />

By the end of 1640 JG was appointed burgomaster for the period of two years<br />

in lieu of a deceased memberof the magistrate. His appointment aroused much resistance,<br />

but as presiding burgomaster he took control of the Council of burgomasters<br />

and ruled with a firm hand. In 1644-1645 his faction fought out with the Presbitery<br />

the question of the right of appointing new ministers. <strong>It</strong> caused a great deal of<br />

commotion throughout Friesland, and the issue drew a lot of national attention, too.<br />

Even Voetius, who sided with the Presbitery, made statements on the issue.<br />

<strong>It</strong> was in this town, disrupted by disputes, that GJ was appointed municipal<br />

schoolmaster in 1637, after having worked for some time as a schoolmaster in the<br />

countryside. The appointment was made by the new magistrate of which his father, it<br />

is true, formed no part, as he was a sworn member of the municipality, but in which<br />

his faction had nonetheless a majority. This may have made the appointment a<br />

friendly turn. What seems to be certain is that GJ agreed with his father in political<br />

matters, for he himself was a friend of Van Velsen's, too.<br />

For the rest, GJ was not involved in politics, something which he was not allowed<br />

to, anyway, as a municipal official. His interest in politics does not seem to have been<br />

great, witness the inventory of his library at the time of his death. What his book collection<br />

does show, however, also when compared to other ones, is an exceptionally<br />

great interest in literature, an interest which seems to be descernable from as early as<br />

wumkes.nl<br />

513


1625. There are no scholarly aspects to GJ's booklist. Although he counted Mennonites<br />

among his literary friends, he himself belonged to the Nadere Reformatie ("Further<br />

Reformation"); this is also testified by his work. His poethood can be fitted into<br />

the artistic culture in Friesland which can be localized in the courtly circles of the<br />

Frisian stadtholder after his victory in the struggle with the old nobility for provincial<br />

sovereignty in 1637. Artistically, the 'courtly culture' is characterized by a wide<br />

variety of forms, such as poetry, painting and music; socially, through the participation<br />

of the highest circles of the middle-class elite, especially also of women; and politically,<br />

through the aim for establishing stadtholdership as a symbol for Frisian<br />

unity. Characteristic, too, seem to be certain pastoral aspects. The link between the<br />

frisian identity and the stadtholder was possible, because Friesland had its own<br />

stadtholder, and it was tightened by anti-stadtholder tendencies in Holland, which<br />

province was experienced as a threat because of its dominant position in the<br />

Republic.<br />

Textual Commentary (5)<br />

Approach (5.1)<br />

The analytic model used for the discussion of the texts consists of six parts.<br />

1. Part 1 regards the sources. I distinguish these sources formally in models and parallels<br />

to the degree of probability that they have indeed been used by the poet as<br />

sources, i.e. as immediate models; with respect to contents in literary texts, Bible and<br />

other sources, wich include, besides non-literary texts, pictures.<br />

Identifying literary texts which have served as models is difficult for three reasons.<br />

First, parallels are not always easy to recognize. This applies especially when they<br />

are short and, as it were, are hidden in extensive elaborations with many new elements.<br />

Knowledge of seventeenth Century adaptation techniques can help us in tracing<br />

them. Secondly, parallels need not be exclusive. Parallels consisting of proverbs,<br />

sententiae, or topoi are as little exclusive as similarities on the basis of a common<br />

source or an intermediary one. Moreover, there is the impossibility of reading and<br />

knowing everything which GJ has read. This appears to have been especially the<br />

classics and seventeenth Century Dutch poets.<br />

I have taken to be models those parallels that seemed to be exclusive to me. Apart<br />

from a few exceptions in which an unusual parallel in structure or pattern of dialogue<br />

gave occasion to decide in favour of dependency, verbal parallels were conditional,<br />

preferably more than once. Ambiguous instances and verbal parallels restricted<br />

to a single phrase have been included as parallels. In the latter case a<br />

classical source could often be identified.<br />

2. By genre I mean a collection of characteristics of form, content and function<br />

which make that a text can be grouped with one or more collections of other texts.<br />

Such collections are usually so loosely connected, that the Classification has a tentative<br />

character. Moreover, it is not certain whether these characteristics are conditioned<br />

by the genre or by the adoption of model texts. In addition to the formal characteristics,<br />

identical stanzaic forms are indicated in the works of others.<br />

3. Dating constitutes the third part. There are but few texts of which the date is an<br />

514<br />

wumkes.nl


established fact. The most important means of dating is presented by the years of appearance<br />

of the publications which served as models for GJ.<br />

4. Historical elements are distinguished through their exceptionality. Whether they<br />

are recognized depends on the degree of exceptionality.<br />

5. By Interpretation I mean an adequate explanation of the meaningof a textin as far<br />

as it can be deduced from the text itself. From the interpretation I exclude the investigation<br />

into the relations of the text to one or more models, to the author's life and<br />

opinions or to society, unless they are demonstrably present in the text.<br />

6. In explaining the genesis I distinguish occasion, dependency of models, anáfunctions.<br />

If the text itself does not contain an indication, one can often only guess at the<br />

occasion. As to dependency of other texts I am concerned with establishing in how<br />

far a text can be explained as the result of an adaptation of one or more texts. With<br />

respect to function I discuss the implicit relations in the text to the author's life and<br />

opinions and to society. The explicit references are treated in section 4 (Historical<br />

elements). In its relation to the author, a text can be either emulation or, more generally,<br />

evidence of literary craftsmanship, or, on the other hand, it can be an expression<br />

of either his personal circumstances or of his political, religious or cultural<br />

opinions. The question whether a text is a reflection of society (as an ideological and<br />

social superstratum dominating literature) draws attention to the demands of that<br />

society, but also to influences of which the author need not be conscious at all or<br />

barely conscious. By social demands I mean the need for literature or for literature of<br />

a particular kind. The need for literature in general, which applies to all literature, is<br />

not discussed here, but the need for literature of a particular kind knows its particularization<br />

with respect to subject, theme or choice for Frisian, for example, and that<br />

is why it is discussed here. Lmconscious influences are not considered here.<br />

Text by text (5.3)<br />

Title (l *lr)<br />

The title consists of a main title with a tripartite subdivision. The criteria for the<br />

subdivision seem to be love as a theme for part I, dialogues about practical subjects<br />

and occasional verse for part II, and psalms and hymns (mainly songs) on events in<br />

the life of Christ for part III. In it we recognize the triad of love, virtue and religion<br />

which Spies has demonstrated for sixteenth and seventeenth Century literature, but<br />

also perhaps the traditional division of literature after Vergil's Bucolics, Georgics and<br />

Aeneid. The main title fits the tradition of calling vernacular poetry after the language<br />

in which it has been written in distinction to (Neo-)Latin collections oîPoemata. Possibly,<br />

the text of the title page was not written before 1658. <strong>It</strong> was occasioned perhaps<br />

by the appearance of the anfhology Klioos Kraam (1656,1657), which included Dutch<br />

poetry of GJ's hand.<br />

d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) and three epigrams (I *2v)<br />

The book begins with a pre face in the form of a letter. With respect to its contents, it<br />

is especially a defence against faultfmders. This also applies to two of the three epigrams<br />

which preceding the book proper follow the preface. Could Zoïlus and<br />

wumkes.nl<br />

515


Momus be associated with work of literary quality? And did GJ employ them to exclude<br />

misunderstandings about the nature of his Frisian book straight away?<br />

Friesche Tjerne (I 1-6)<br />

The poem can be classified as belonging to the epithalamion genre. <strong>It</strong> seems to<br />

have been conditioned not by thepraecepta, but by the exempla. The genre has been<br />

utilized, so to speak, in order to realize a playful poem which closely links up with<br />

comical nuptial songs in dialect, of which so many find a place in seventeenth Century<br />

song books. Yet, the text is not a farce. Tjerne may be a farmer, it is true, but he is<br />

special in that he evokes an idyll by breaking class-distinctions. This idyll assumes<br />

an appearance of reality through its setting in time and place: Bolsward and vicinity<br />

about 1640.<br />

Tjerne and Sjolle Kreamer of presumably the same time are probably GJ's earliest<br />

Frisian texts. Of particular importance for the origin of his writing Frisian verse<br />

seems to be the re-edition in 1639 of two entertaining Frisian dialogues by Van Hichtum<br />

from 1609.<br />

Sjolle Kreamer (I 7-12)<br />

With its song and its dialogue form the poem can formally be considered as a variant<br />

of the pastoral genre. Also with respect to content there is a relation, because the<br />

otium is an important motif.<br />

Ljeafde (I 13-14)<br />

The text, consisting of a song and a quatrain, is a love poem in Petrarchist style for<br />

the personifïed Love in 1 John 4:8. Besides differences in content concerning human<br />

knowledge of Love and the ability of doing it justice, it differs from its possible models<br />

by its concrete representation of the personifïed character.<br />

Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)<br />

In form of a love song, the poem is a political allegory on the Act of Seclusion<br />

(1654). As an adaptation of a Frisian national-historic motif and as a rejection of a<br />

republican concept of the state it is part of the provincial court culture.<br />

Herders Ljeafde to Galathaæa (I 17-18)<br />

The poem is a pastoral song in which the shepherdess to whom the fïrst-person<br />

narrator professes his love, personifïes a Christian ideal. GJ's employing pastoral<br />

characters is probably related to pastoral tendencies in the Frisian court culture,<br />

which begin to become fashionable in the 1640s.<br />

Reamer in Sape (I 56-63)<br />

The poem shows in the depiction of two characters what contentment can achieve.<br />

Despite the literary tradition which characterizes its contents, it is difficult to assume<br />

that the poem has no bearing on contemporaneous events. For this, the similarities<br />

with the problems in church and state in Friesland are too striking. This holds par-<br />

516<br />

wumkes.nl


ticularly for the problems in Bolsward in which the poet's father was so deeply<br />

involved.<br />

In genre, the poem, with its combination of song and dialogue, most resembles a<br />

pastoral poem, but the similarities are too few to consider direct derivation possible.<br />

The derivations rather took place via Sjolle Kreamer as an intervening stage.<br />

Friesehe Herder (I 92-120)<br />

In genre I would like to designate the text a heavenly meditation. The poem is a cycle<br />

of versified psalms and hymns which are linked by commentary consisting of Information<br />

on the Frisian shepherd into whose mouth the words of the entire meditation<br />

are placed as well as by commentary consisting of contemplations, addresses to<br />

his own soul and senses and prayers ofthat shepherd himself- the latter in the form<br />

of a soliloquy. The pieces of commentary are written almost entirely in Biblical language.<br />

The text is preceded and concluded by rhymed letters. Two versified psalms<br />

are concluded with rhymed maxims. In structure, the Heidelberg Catechism (sin and<br />

misery, deliverance, gratitude) is to be recognized. Dominating all is the yearning for<br />

heaven and the experience of heavenly bliss here on earth. Although the names Jesus<br />

and Christ are wanting (apart from the motto derived from Philipp. 1:23), God<br />

often is especially Christ. This may explain the use of such words as "dear, mild,<br />

blithe and sweet" to indicate characteristics and actions of God. Particularly striking<br />

is the conformity to the work of the well-known Frisian Calvinist piëtist Theodorus à<br />

Brakel, whose Geestelijck Leven appeared for the first time in 1648.<br />

Personele vertôninge (I 420-432)<br />

Along with borrowings and imitations from literature, descriptions of engravings<br />

(by Galle, after Heemskerck 1563) seem to have been used in particular here as<br />

sources. With its personification of the four seasons the poem seems to be part of an<br />

independent genre, wich is related to engravings of the twelve months. There is little<br />

explicit moral in it. Predominant is the depiction of the seasons. The poet's most important<br />

ambition seems to have been the verbal depiction of nature.<br />

Stanzaic forms<br />

Quite a number of strophic poems have the structure of a psalm or another wellknown<br />

song, however, without a preceding melody indication. Non-stanzaic poems<br />

can be arranged more than once according to psalm stanzas. In his composing poetry<br />

GJ might very well have been supported by melodies.<br />

Some ten, fairly short, poems are concluded by an extra line, which falls outside<br />

the rhyme scheme and (possible) stanzaic order.<br />

Conclusion (7)<br />

Borrowing, imitatio, aemulatio (7.1)<br />

Many of GJ's poems consist of imitations of one or more texts of other poems.<br />

Among these in his earliest poetry are the Frisian poems of Van Hichtum. Among<br />

the Dutch poets who were imitated, a prominent place is taken by Roemer Visscher,<br />

wumkes.nl<br />

517


Cats, Camphuysen, Vondel and Huygens. Ancient poets such as Virgil, Horace and<br />

especially Ovid supply additional material. More than once Du Bartas/Heijns function<br />

as a source of matter.<br />

The imitations can be distinguished into borrowing (complete and slavish similarity<br />

between model and copy), imitatio (Variation, especially through transformation<br />

of place, time and subject; usually (or always?) on the basis of more than one model)<br />

and aemulatio (improvement of model(s)). To the category of borrowing belong in<br />

most cases the short elements such as Scriprural passages, topoi and Standard motifs.<br />

They often occur within the larger whole of imitations of complete texts or longer<br />

portions fhere of. Their function then seems to be to diversify the matter and to embellish<br />

it. Together with the combination of longer portions of text or of complete<br />

texts they bring about in the imitatio the characteristic dissimulatio or contamination.<br />

Dissimulation in the sense of concealing the model does not seem to have a special<br />

significance in GJ's work. The models remain clearly recognizable and are not at all<br />

obscure. Aemulatio for GJ is a matter of style. I have not found any instances of models,<br />

although, as a matter of course, there are differences as to content.<br />

Character and development of GJ; work (7.2)<br />

Looking for a common denominator with which to sum up the characteristics I<br />

have detected in GJ's work as a whole, I come up with the word 'craftsmanship'.<br />

Throughout his oeuvre there is indeed present ingenious inventio (and also elocutio),<br />

but no personal or other concrete, topical information can be found, not even in the<br />

dialogues and the Friesche Herder, however intense they may be in their Christian inspiration.<br />

After all, by far the larger part of his work consists of translations (of prose<br />

texts), versifications (of psalms) and adaptations (such as after Roemer Visscher in<br />

the love poems). In it one is Struck by the ingenuity with which the liveliness of the<br />

Originals is enlarged by technical means such as visualization, dialogization and alliteration.<br />

The (rare) Bolsward elements in Friesche Tjerne and Sjolle Kreamer, which<br />

scarcely reoccur in his other works, would seem to be an exception if explaining<br />

them as conventional adaptations to local circumstances would not be more likely.<br />

Likewise characteristic of the decidedly literary nature of the work are the allegorizing,<br />

personifying and pastoralizing features in the texts, as well as the literary impulse<br />

which often explains the genesis of a text. GJ himself mentions the honour of<br />

the Frisian language as the motivation for his poetic activities, and perhaps his main<br />

aim was indeed language construction and language expression.<br />

His concern for form might also explain the originality present in the design of his<br />

work. For instance, there are no known models of the dialogues in the second part of<br />

the FR which appear to owe their form to an internal development in GJ's poetic career.<br />

Nor have I been able to find models of the concluding last line, which, as an extra<br />

conclusion, falls outside the rhyme scheme and (possible) stanzaic order. A clear<br />

example of artful design, in which he went further than others, are the ladder patterns<br />

in two dialogue songs.<br />

There is one characteristic, however, which I cannot classify as craftsmanship, at<br />

least not in the meaning of technical skill as it is used here: his humour. <strong>It</strong> is revealed<br />

in many texts, especially in his love poems, as if love poetry were especially suited for<br />

the poet (and seventeenth Century authors in general?) to demonstrate wit.<br />

518<br />

wumkes.nl


In his work a clear development can be observed. Thus the depiction of the Frisian<br />

reality with a certain degree of elaboration only occurs in Friesche Tjerne and Sjolle<br />

Kreamer, which I take to be the poet's earliest compositions, as well as in Nijschierige<br />

Jolle (text 29), which can only have been written a few years later. Pastoral presentation<br />

dates back in all probability not to earlier than 1648, in which yearHerders njue<br />

to Pales (text 11) as a poem on the Peace-Treaty of Munster could well have been written.<br />

Instead of shepherds transformed into rustics in his early work, we see real shepherds.<br />

There is no occasional poetry celebrating the work of others before 1650. Features<br />

such as excessive alliteration, coupling, and an extra concluding line falling<br />

outside the rhyme-scheme and stanzaic order are typical for many later texts. I am<br />

inclined to observe a growing orientation towards poetical virtuosity in these changes.<br />

What began as a challenge in 1639, with the imitation of the work of Van Hichtum,<br />

met with recognition and confirmation through its instant success, and developed<br />

into an ever increasing learned poethood. And as far as the Frisian language is concerned,<br />

what first was a medium apt for literature in a rustic setting within the span of<br />

ten years became for the poet a language for elevated and learned art. In this development<br />

he probably foliowed, with the introduction of pastoral poetry and translations<br />

of mythological love stories of royal characters, the taste of the recent court culture<br />

in Friesland. Moreover, with his occasional poetry, which in Frisian was new for<br />

him, he foliowed its functional extension in Dutch literature, the way it can be observed<br />

in Friesland about 1650.<br />

The reality content of GJ's oeuvre is slight. Only in a very general sense do his texts<br />

have an opiniating function in social or religious issues. Specific references are<br />

wanting. His themes and his views are common property both of the seventeenth<br />

Century Nadere Reformatie and of the supporters of the Frisian stadtholder and the<br />

House of Orange. As such, GJ is a representative of the dominating cultural pattern<br />

in the Friesland of his time. For me he has solely emerged as a man of letters, who expresses<br />

in a literary way the literary themes of his days.<br />

The significance of historical research for the explanation of his work is mainly<br />

confined to the functioning of literature in a social context and in the circle of author<br />

friends. Knowledge of his non-literary conditions of life and his political and religious<br />

opinions only seems of potential relevance for the explanation of his choice of<br />

themes and points of view. Of potential relevance, because further investigation will<br />

have to determine whether and to what extent the literary tradition dominates in this<br />

choice differences in politics or religious denominations. In the Frisian court culture<br />

as in GJ's literary friendships people of different denominations are united.<br />

Another desirable addition would be an investigation into formal, literary characteristics<br />

in GJ's oeuvre. In the present study which pivots around matter and content<br />

systematic investigation into the formal aspects is confined to genre and stanzaic<br />

forms. In addition, one could think of the loei as a means of finding matter, and, of<br />

course, also of dispositio and elocutio.<br />

* The work of <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. I Text in facsimile. II Tradition and genesis.<br />

wumkes.nl<br />

519


9. Noaten<br />

1. <strong>It</strong> punt freget neier omtinken. Opmerkingen by parallellen tusken Gryks en Frysk (en Nederlânsk)<br />

dy't Wassenbergh neamt. makket B. Folkertsma 1973,35.<br />

De brief <strong>fan</strong> A. Telting oan W. Dijkstra <strong>fan</strong> 4-3-1853 is Hs 160 C2; PBF. Los <strong>fan</strong> GJ wie foar J.H.<br />

Halbertsma it Gryks mei syn trije literêre dialekten in ljochtsjend foarbyld foar it Frysk<br />

(Feitsma 1978c,41, en ferlykje it kommintaar by syn útjefte <strong>fan</strong> Tib. Hemsterhuis, De originibus<br />

linguæ Græcæ yn Halbertsma 1840,324 e.f., dêr't prof. dr. A. Feitsma my op wiisde).<br />

2. Brief <strong>fan</strong> 11-7-1793, yn Hs 1326; PBF.<br />

3. Wassenbergh 1793 waard sels sjoen as in oanhingsel op De Bosch 1783 oer de regels <strong>fan</strong> de<br />

dichtkeunst: "Deese Uwe dissertatie maakt dus [omdat de "gelukkige navolgingen van onzen<br />

landgenoot" deryn behannele wurde] als een aanhangzel op de zo bekende als beroemde Verhandeling<br />

van onzen Vriend de Bosch" (JA. Nodell, doe noch rektor <strong>fan</strong> 'e latynske skoalle te<br />

Dokkum, oan Wassenbergh, 26-8-1793, brief yn Hs 1326; PBF).<br />

4. Yn 1333,4 Hs, PBF.<br />

5. EkalynT.G. vanderMeulen 1892, dêr't Van der Meulen 1893 in ferkoarte werútjefte <strong>fan</strong> is. Deselde<br />

opfetting komt ek foar by in oare fryske folksdichter, Gerben Postma, yn syn netpublisearre<br />

wurd foarôf by in net-ferskynde werútjefte <strong>fan</strong> GJ syn <strong>wurk</strong>, dy't hy mei syn freon<br />

Van der Meulen taret hie; Ms. Add. 84X UB RUG (1903 of letter). Dat hat grif deselde west dy't<br />

Van der Meulen yn 1896 publisearje woe (sj. 3.4.).<br />

6. Werprinte yn Folkertsma 1934,155.<br />

7. Ik freegje my ôf. oft de opfallende oerienkomst <strong>fan</strong> de karakterskets <strong>fan</strong> Halbertsma mei Wassenbergh<br />

sines op ûntliening berêst of faaks weromgiet op mienskiplike ôfhinkiikheid <strong>fan</strong> it<br />

genre <strong>fan</strong> de vita. Om dat léste út te meitsjen soe ûndersyk <strong>fan</strong> oare achttjinde-ieuske persoanlikheidsbeskriuwingen<br />

nedich wêze. Ik leau net dat soks dien is. Oer de âldere humanistyske<br />

vita is trouwens, neffens meidieling <strong>fan</strong> dr. F. Akkerman te Grins, ek noch net folie skreaun.<br />

Ferlykje ek Akkerman 1983,34: "De wijze waarop het leven en de literaire verbeelding daarvan<br />

in biografie en autobiografie in de humanisten-wereld met elkaar verweven zijn, is nog lang<br />

niet voldoende onderzocht".<br />

8. Langvik Johannessen ûntwikkele syn fizy op GJ yn ferbân mei syn stúdzje <strong>fan</strong> Vondel. Sjoch<br />

oer syn ferskil <strong>fan</strong> opfetting mei W.A.P. Smit: Spies 1987b,7.<br />

9. De âldste opset <strong>fan</strong> Haantjes dy't ik kin, is <strong>fan</strong> 1-7-1924. Hy skriuwtdanoan D. Kalma: "'kHad<br />

mij de volgende opzet gedacht, a) de tijd waarin GJ. leeft, b) biografie c) invloed van Hollandse<br />

dichters" (brief op it FLMD; cf. Brouwer 1960,6). Kalma lei op 26-4-1936 P. Sipma foar wat dy<br />

tocht "fen in stúdzje oer "De oarspronklikens fen <strong>Gysbert</strong> Japiks". "Ik wol bisykje", sa ferfettet<br />

Kalma, "troch forlikening mei syn Hollânske en oartalige modellen fêst to stellen hwet hy fen<br />

oaren oernommen hat en hwet fen himsels is. As in foarbyld wiis ik op Dr. Kramer syn bihanling<br />

fen de Suwnerlinge Forhanlinge [= Kramer 1931, werprinte yn Kramer 1943, 97-114]. Ik<br />

bin der wis fen dat it feststellen fen it literair-oarspronklike, it G.J.-typyske, ús ek in kaei jaen<br />

seil ta it forstean fen syn persoanlikheit" (brief yn it FLMD).<br />

10. Stylùndersyk hie oars goed mooglik west, no't <strong>fan</strong> safolle teksten de foarbylden oanwiisd binne.<br />

Kramer 1943 hat dat oan de oersettingen 58 en 59 al sjen litten en Haantjes 1929,97-98,100-102<br />

en 77-80 en Kalma 1938,143-145 oan de be<strong>wurk</strong>ingen 13,19,23, resp. 33. In beswier tsjin har ûndersyk<br />

is, dat se GJ syn <strong>wurk</strong>wize isolearre behannelje, los <strong>fan</strong> teory en praktyk op it gebiet <strong>fan</strong><br />

oersetten en be<strong>wurk</strong>jen yn 'e santjinde ieu.<br />

11. Dizze eigenaardichheid makket dat ik oannim, dat Brouwer 1966 (of H.K Schippers? cf. Brouwer<br />

1966 I, VIII)dit eksimplaar foar syn útjefte brûkt hat. Hy rept nammentlik net <strong>fan</strong> in opskode<br />

"e" yn syn "Foroaringen". Dat er op 68.1985.08 weromgean soe, is útsletten, omdat er seit<br />

dat de Hosea-tekstferwizing ûntbrekt. Eigenaardich is lykwols dat er yn Brouwer 1966 neat<br />

yn 'e marge set, wylst 68.1985.07 dêr dochs "4." <strong>fan</strong> oerholden hat. Oft er 68.1985.07 ek brûkt hat<br />

foar Brouwer 1936 is ûndúdlik, want dêr jout er de ferwizing wol yn 'e tekst.<br />

520<br />

wumkes.nl


12. "Zwei- bis dreitausendmal wird täglich ein Formenpaar in die Bütte getaucht, abgegautscht,<br />

zurückgeschoben, mit festem Griff wird der Deckel wieder aufgepresst - alles in regelmässiger<br />

Wiederholung. Von Zeit zu Zeit musz die Form gereinigt werden, da sich durch die Arbeit, das<br />

Abtropfen, den Druck auf die Filze, auf Oberfläche wie Unterfläche Stoffrückstände, Schaum<br />

und Schmutz ansammeln. Das Reinigen geschieht mit einer starken Bürste. Durch dieses reinigende<br />

Abbürsten wird im Verlaufe der Zeit das auf dem Sieb aufgelegte Wasserzeichen gelockert,<br />

so dass es verschoben oder beschädigt werden kann. Ein gelockertes Wasserzeichen oder<br />

ein solches, bei dem die feinen Nähdrähte nicht nur nicht mehr fest, sondern etwa sogar gebrochen<br />

sind, verschiebt sich aber bei der weitergehenden Schöpfarbeit. Das Filigran verdirbt, es<br />

entsteht eine verderbende Form. Die ursprungliche Drähtführung erscheint geändert; es entstehen<br />

Verschiebungen, Aus- und Einbiegungen kommen vor, einzelne Stücke springen ab<br />

und hinterlassen Lücken. Wird dieses allmähliche Verderben endlich bemerkt, so versucht der<br />

Papiermacher, die Form durch Ausbessern weiter verwendungsfähig zu erhalten. Ausgesprungene<br />

Stellen werden ergänzt, Verschiebungen und Verbiegungen zurechtgerückt und -gebogen,<br />

ohne dass es immer gelingt, den ehemaligen Zustand wieder zu erreichen".<br />

13. Foar in opjefte <strong>fan</strong> setflaters yn de bledsiden 285-303 ferwiis ik nei de útjefte <strong>fan</strong> Feitsma 1956b,<br />

155-169, en nei de krityske útjefte <strong>fan</strong> Epkema 1821 mei syn oantekeningen dêrop, 179-186.<br />

14. Yn syn brief <strong>fan</strong> 9-9-1820 oan Aebinga van Humalda; yn EVC 33, RAF.<br />

15. J.H. Halbertsma hat dy flater yn 152 Hs (PBF) al oanwiisd.<br />

16. Beide listen yn 245 Hs, PBF.<br />

17. De hastich skreaune brief is <strong>fan</strong> 7-3-1832 oan net neieroantsjutte hearen (mooglik bestjoersleden<br />

<strong>fan</strong> it FG)yn E5, argyf FG, Ljouwert, de kreaze is <strong>fan</strong> 6-7-1831 en rjochte oan G.T.N. Suringar,<br />

yn argyf-Suringar, argyf Vereeniging ter bevordering van de Belangen des Boekhandels,<br />

UB UvA Fan de earste brief haw ik allinnich de earste bledsiden teld. Yn beide skriuwt De<br />

Crane in ij mei en in y mei en sünder stippen, lykas yn syn ôfskrift <strong>fan</strong> tekst 74.<br />

18. In oersjoch <strong>fan</strong> Haringhouk syn útjeften mei opjefte <strong>fan</strong> it impressum jout Eggermont<br />

1977.<br />

19. De listen binne letter bondele. Se sitte yn HG Bolsert ynv. nr. 88, RAF.<br />

20. Brieven <strong>fan</strong> E. Epkema oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 14-5-1793 en 15-12-1805, yn Hs. 1326, PBF. <strong>It</strong><br />

glossarium is bewarre as 246 Hs., PBF.<br />

21. Brief <strong>fan</strong> 18-7-1809, Ltk 1004, UBL.<br />

22. Brief <strong>fan</strong> 13-2-1807 <strong>fan</strong> Herbell oan Wassenbergh, yn Hs. 1326, PBF.<br />

23. Yn in net-datearre lêzingeftich kommentaar by Tjesckmoar (tekst 33), yn 1333,4 Hs, PBF.<br />

24. Galama 1963a,91, dy't J.J. Kalma 1956c syn datearring <strong>fan</strong> it Plan op 1820 ferbetteret, hat de<br />

fraach steld wa't yn 1813 earst wie, Hoekstra of Epkema, mar komt der troch it ûntbrekken <strong>fan</strong><br />

gegevens net út. Hoewol't ik net fûn haw op wat dei oft Epkema syn Plan útkommen is, lied ik<br />

dochs út it feit dat Hoekstra yn syn brief <strong>fan</strong> 4-9-1813 oan H. van Wijn noch net, mar yn dy <strong>fan</strong> 5-<br />

10-1813 wol <strong>fan</strong> Epkema's Plan rept, ôf, dat it Plan net foar septimber ferskynd is (brieven yn 74<br />

B2, KB). Galama o.p. hellet in brief <strong>fan</strong> H.W. Tydeman oan W. Bilderdijk <strong>fan</strong> 16-9-1813 oan,<br />

dêr't út blykt dat it doe al útkommen wie. Datearring op 10-9-1813 kin dus noait folie mear as in<br />

dei of fiif oan mankeare.<br />

25. Hoekstra 1813,140 kundige oan, dat erbyfoegje soe: "Een Vignet, voorstellende De Kerk en het<br />

daaraan naast gelegene gedeelte van't dorp Holwert [dêr't er sels berne wie en grytman west<br />

hie], in't verschiet GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERULEF [lês: BERN-<br />

LEF] bewoond bezoekende, wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar<br />

onder eenen ouden boom voor't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer<br />

kroont - de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd<br />

worden".<br />

26. De wittenskiplike hânskriften binne oan de KNAW kommen, dy't se yn brûklien jûn hat oan 'e<br />

KB. <strong>It</strong> Glossarium is KA CXCVII, KB.<br />

27. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.<br />

28. W. Bilderdyk oan H.W. Tydeman, 25-10-1813, Tydeman 1866,430. Bilderdijk hie him oars, doe't<br />

er dernei frege, wol oanret om troch te setten, mar de fraach op himsels al liket in teken <strong>fan</strong> ûnwissens.<br />

Hy stelde dy fraach dêrnei ek oan H. van Wijn (brief <strong>fan</strong> 31-5-1814 oan Van Wijn, yn 74<br />

B2, KB).<br />

521<br />

wumkes.nl


29. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.<br />

30. Brief oan Bilderdijk <strong>fan</strong> 30-6-1819, Ltk 1002,11; UBL. Njoggen juny 1813 hie er Bilderdijk ek al<br />

frege om in fertaling te meitsjen (brief oan H. van Wijn <strong>fan</strong> 10-6-1813, yn 74 B2; KB; sj. ekTydeman<br />

1866, 407 en 413). J.F. Helmers, stoarn op 26-2-1813, hie it him earder tasein<br />

(Tydeman 1866,407).<br />

31. De ferskiningsdatum <strong>fan</strong> it wurdboek lied ik ôf út in kwitânsje <strong>fan</strong> Proost foar K.J. Overbeek,<br />

ien <strong>fan</strong> de yntekeners, datearre op 27-12-1824. Dy fûn ikyn 1985yn in net-katalogisearre eksimplaar<br />

<strong>fan</strong> it wurdboek op 'e PBF.<br />

32. Oft Van Leeuwen fuort <strong>fan</strong> it begjin ôf neisjoen hat, wit ik net. Yn Epkema 1821, Voorrede des<br />

uitgevers ***4v wurdt Wassenbergh allinne neamd. Doe't it mei it printsjen <strong>fan</strong> it wurdboek net<br />

opskeat, krige Wassenbergh ein 1823 <strong>fan</strong> printer en útjouwer de skuld. Wassenbergh is der doe<br />

mei opholden (brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 23-6-1824, EVC 333, RAF).<br />

33. Sitearre út "Aanmerkingen op de Taalk. Bijdragen, II Deel", datearre 1-2-1807 (yn Hs. 1326,<br />

PBF). Epkema jout yn dat stik noch oare foarbylden <strong>fan</strong> wat hy sjocht as dialektferskil. Yn syn<br />

brief <strong>fan</strong> septimber 1793 oan Wassenbergh (dêr't er hjir nei ferwiist) hie er, nei oanlieding <strong>fan</strong><br />

Wassenbergh syn opmerking by "tuwlle": "Male autem scribetur toeyl", opmurken: "Nihil minus,<br />

alia est dialectus. ut tuwlle et toeijl; sic kuwtte et boeyte; uwt et oeyt. Haec et plura alia ejus generis<br />

apud Nostram occurrunt, et adhuc in usu sunt". Pieter Breuker 1973,46 syn ûnderstelling<br />

dat Epkema by syn oanwizen <strong>fan</strong> Súdhoekster eleminten yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ op Halbertsma weromgong,<br />

liket my dêrom net sa wierskynlik, al haw ik net neigongen oft Epkema it earder oer<br />

"den Zuidhoek" hat as yn Epkema 1821 Aant, 127.<br />

34. Van Leeuwen, "schoon niet zeer bedreven in de Friesche dialect" wie "duizendmalen naauwkeuriger"<br />

(brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 12-5-1823; en nochris yn in brief <strong>fan</strong><br />

23-6-1824 oan deselde; beide yn EVC 333, RAF).<br />

35. Brief <strong>fan</strong> Epkema oan Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 12-5-1823, EVC 333, RAF.<br />

36. De iennichste yntekener dy't ik yn 'e brievekolleksje <strong>fan</strong> Buitenrust Hettema fûn. wie H. Fennema<br />

út Wommels (brief <strong>fan</strong> 3-8-1897, FBH-Br (F-Ha), PBF). Sj. ek Miedema 1961.149.<br />

37. 2817a I-II, PBF. Kalma hie yn in brief <strong>fan</strong> 2-2-1925 J.D. Keuning te Burgum frege it boek út te<br />

jaan. <strong>It</strong> kaam ta in ôfspraak, mar op 30-5-1925 skreau Keuning, oft it noch wat waard: hy hie<br />

lang al neat mear heard <strong>fan</strong> Kalma (brieven Keuning oan Kalma <strong>fan</strong> 3-2, 7-3 en 30-5-1925, Kalmasamling<br />

FLMD). Spitigernôch wurde yn de brieven gjin bysûnderheden oer de útjefte meidield.<br />

Neifraach by famylje <strong>fan</strong> útjouwer Keuning nei Kalma's brieven is stomp rûn.<br />

38. Argyf PUR, notulen 4-1-1929; FLMD.<br />

39. Op 2-12-1936 bea Sipma yn in bestjoersgearkomste <strong>fan</strong> it Friesch Genootschap (dat de útjefte<br />

betelle) it twadde eksimplaar oan oan de kommissaris <strong>fan</strong> 'e keninginne, mr. P.A.V. van Harinxma<br />

thoe Slooten. <strong>It</strong> earste wie foar de keninginne (not. FG. argyf Fries Genootschap,<br />

Ljouwert).<br />

40. De printe tekst (fjirdelbôge en in los blêd, dat is 58 bledsiden) hat de hear J. Osinga <strong>fan</strong> útjouwerij<br />

Osinga B.V. my op 11-5-1983 in eksimplaar om yn te sjen <strong>fan</strong> ta stjoerd. Dêr stiet in netdatearre<br />

oantekening <strong>fan</strong> J.H. Brouwer op, dêr't er as syn adres Hurdegaryp yn opjout. Neffens<br />

in rekken út 'e neilittenskip <strong>fan</strong> de fa. Osinga, sûnt 1985 op it FLMD, waarden yn 1940 60 siden<br />

printe. Dat sille wol deselden wêze, hoewol't Sipma oars op 5-2-1938 al tastimming <strong>fan</strong> syn meibestjoersleden<br />

<strong>fan</strong> it FG krigen hie om de Juniana alfêst te printsjen. Brouwer 1960,138, dy't it<br />

oer de oarlochstiid hat, sil wol op dit print<strong>wurk</strong> doele. Yn 1950 is der noch ris oardelbôge by<br />

printe (cf. Brouwer 1960,138). Dy haw ik net sjoen.<br />

41. Not. FG; argyf FG; Ljouwert. <strong>It</strong> net neikommen <strong>fan</strong> de tasizzing om it twadde diel ien à twa jier<br />

nei it ferskinen <strong>fan</strong> it earste útkomme te litten, ûnder mear dien yn it yntekenprospektus <strong>fan</strong><br />

sept 1936, hat ta spul tusken Sipma, behalven be<strong>wurk</strong>er ek bestjoerslid <strong>fan</strong> it FG, en mr.<br />

P.C.J.ABoeleslaatyn 'e bestjoersgearkomste <strong>fan</strong> 1-2-1939. In moanne letter, op 1-3, liet Boeles<br />

by it bestjoersferslach <strong>fan</strong> dy deis oantekenje, "dat hij zijne bijzondere bemoeiing met deze uitgave<br />

als geëindigd beschouwt" (not. FG).<br />

42. Yn de gearkomste <strong>fan</strong> it GJ-Komité <strong>fan</strong> 8-4-1964 dielde de skriuwer mei dat Brouwer <strong>fan</strong> doel<br />

wie syn kommentaar op G.J.W. (1936), dat al foar in part klear wie, ofte meitsjen (argyf <strong>fan</strong> ien<br />

<strong>fan</strong> 'e leden <strong>fan</strong> it Komité; FA Ljouwert).<br />

522<br />

wumkes.nl


43. Telting hie Dijkstra oanmerkingen makke op dy syn útjefte (it <strong>wurk</strong> ferskynde yn ôfleveringen),<br />

wêr't dy op reagearre hie mei it fersyk om de printkladden mei nei te sjen (brief A Telting oan<br />

Dijkstra <strong>fan</strong> 4-3-1853, yn Hs 160 C2, PBF). De earste ôflevermg waard mei advertearre yn itFraneker<br />

Nieuws- en Advertentieblad <strong>fan</strong> 10-4-1853. Telting hat mooglik reagearre op it foarwurd, dat<br />

miskien is dat (by wize <strong>fan</strong> prospektus?) earst útkommen.<br />

44. Brief juny 1853 <strong>fan</strong> A. Wassenbergh oan Dijkstra, yn Hs 160 C2, PBF.<br />

45. J. Hilarides: Feitsma 1978d,98 en M.de Haan Hettema: Wumkes 1926a,262.<br />

46. Resolúsje Dep. St., G2, 7; RAF.<br />

47. Brief <strong>fan</strong> Swan Shaw <strong>fan</strong> 'e Bodleian Library te Oxford <strong>fan</strong> 30-9-1985.<br />

48. Ik sjoch der<strong>fan</strong> ôf om in list <strong>fan</strong> sokke nije setflaters te jaan, omdat de tekst <strong>fan</strong> 1681 hjir dochs<br />

net útjûn wurdt. Se binne trouwens út 'e "Tekstfarianten" te heljen, dy't Brouwer 1966II út 1681<br />

opjout. Dêr sitte ek alle feroaringen yn, dy't ik op rekken <strong>fan</strong> 'e setter skreaun haw (ij:y, ensfh.).<br />

As men dy der ôflúkt, bliuwt der net safolle oer.<br />

49. Myn ynterpretaasje wykt ôf <strong>fan</strong> wat Hellinga 1936,116 tinkt, dat Gabbema mei dy stikken (en de<br />

hiele útjefte) foar hân hat. Hy sjocht, as reaksje op Wumkes 1929b,63 syn frysknasjonale ynterpretaasje.<br />

yn de útjefte de died <strong>fan</strong> "de zeventiende-eeuwsche "germanist" uit den kring van een<br />

Junius en een Vlitius, die hiermee zijn bijdrage tot de studie der germaansche talen wilde<br />

geven".<br />

50. Steaten S3c, Resbk. 1655-1660, 24-25; RAF. Schotanus hold him der by syn Beschryvinge (1665)<br />

dan ek oan.<br />

51. Wumkes 1929a,63, dy't yn it foaropsetten <strong>fan</strong> de Steaten in utering <strong>fan</strong> "Fryske frijheitssin"<br />

seach, hat dus miskien net sa fier mis west.<br />

52. Dy hie him nei alle gedachten frege, oft er ek in útjouwer foar syn gedichten wist (Ltk 993.<br />

UBL).<br />

53. Boetius hie foar syn opdracht 100 Lb. <strong>fan</strong> Deputearre Steaten krigen (Inv. 5 i II 569, RAF), Vulcanius<br />

yn 1597 ek (Feitsma 1978c,6). De útjouwers <strong>fan</strong> de FR skine neat krigen te hawwen, teminsten<br />

net <strong>fan</strong> de Steaten. want it boek wurdt net neamd yn de Betellingsordonnânsjes <strong>fan</strong><br />

1680, 1681 of 1682 (Steaten gf 51 en 52, RAF).<br />

54. De list <strong>fan</strong> biblioteken, argiven antikwariaten en Fryske kriten dy't oanskreaun binne, is opnommen<br />

yn 10.7.<br />

55. Brief <strong>fan</strong> 16-11-1811, yn 146 Hs, PBF.<br />

56. Neffens in steatsje <strong>fan</strong> útjeften, mooglik <strong>fan</strong> F.W. van Breest Smallenburg te Snits yn it argyf <strong>fan</strong><br />

de Vereen. (UBA). Ofsjoen <strong>fan</strong> it "friesch woordenboek" giet it om "Tankbre Boerezoon", "Forteltjes<br />

v. Watze Harings", "Lotgevallen v. Bontekoe" en "Aagtje Ysbrants". Fan "Forteltjes" is<br />

mar ien útjefte bekend (1831) en dy ferskynde by Smallenburg. Hoe't Smallenburg dan oan it<br />

wurdboek kommen wêze soe, wit ik net. Dat wie oars in útjefte <strong>fan</strong> Proost te Ljouwert. Omdat de<br />

skriuwer it hat oer "Moeder", dy't Aagtje Ysbrants (dêr't <strong>fan</strong> de 500 printe eksimplaren (1827)<br />

noch 65 <strong>fan</strong> oer binne) net werprintsje wol, sil it listke - as it op Smallenburg slacht - <strong>fan</strong> ca.<br />

1833 wêze. Dat jiers stoar Smallenburg (LC 18-1-1833) en itselde jiers waard de saak beëinige.<br />

Fan de 680 eksimplaren <strong>fan</strong> it wurdboek wienen op it stuit dat it listke skreaun waard,<br />

noch 330 oer.<br />

57. De bedraggen wurde û.o. neamd troch Eekhoff 1870,220; "de hooge inteekenprijs" (en "de<br />

slechte uitvoering") yn Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1825,430.<br />

58. Oantekening <strong>fan</strong> J. Dirks yn syn hânskrift Frisiaca (Hs 1161, PBF).<br />

59. Franeker nieuws- en advertentieblad 21-11-1852.<br />

60. De leden wurde neamd yn Hs 1540,6; PBF. Noch foar de iepenstelling <strong>fan</strong> de yntekening op Epkema<br />

blykt yn it selskip al belangstelling foar GJ bestien te hawwen. Op 27-3-1820 lies M.S. de<br />

Wal nammentlik in part út de fertaling <strong>fan</strong> Nyschierige Jolle <strong>fan</strong> Wassenbergh 1806,1 e.f. foar<br />

(oanhelle hânskrift PBF).<br />

61. Boer wie allinne heareboer O. Oneides te Nijlân, mar dy hat faaks yntekene, omdat syn buorlju<br />

mr. P.J. de Hoop en ferver B.G. Koster dat ek dienen. Mei trije yntekeners rint Nijlân der ûnder<br />

de doarpen út, dat miskien hat Francijntje yn Nijlân (by De Hoop?) tsjinne (mei tank oan S. ten<br />

Hoeve foar opjefte <strong>fan</strong> beroppen en lokalisaasje <strong>fan</strong> de Nijlanners).<br />

wumkes.nl<br />

523


62. De oarspronklike ynstjoeringen yn hânskrift sitte, mei in eksimplaar <strong>fan</strong> Maas, 1830 yn Nut<br />

257, GAL, in brief <strong>fan</strong> 25-9-1828 mei oanwizingen foar de redaksje <strong>fan</strong> de útjefte yn Nut 107; de<br />

gearstalling <strong>fan</strong> de beoardielingskommisje wurdt neamd yn 'e notulen <strong>fan</strong> 4-10-1828 yn<br />

Nut 9.<br />

63. Brief <strong>fan</strong> 14-10-1840; yn 6185 Hs; PBF.<br />

64. Friesche Mij Rau, oanw. 1977,6; RAF.<br />

65. Neffens it prospektus (Uitnoodiging om in te teekenen ... ).<br />

66. Neffens "Copie boek Verkoop <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> Rymlerije door Osinga" (mei los ynlizzende oantekens),<br />

argyf FG, Ljouwert, en it prospektus, In nije <strong>Gysbert</strong> Japicx.<br />

67. Bestjoersnotulen FG; argyf FG, Ljouwert.<br />

68. Neffens opjefte <strong>fan</strong> de administraasje <strong>fan</strong> de Fryske Akademy. Dan hawwe 172 eksimplaren<br />

sa't liket sunder ferantwurding in plak fûn. <strong>It</strong> útsûnderlik hege tal ferkochte eksimplaren <strong>fan</strong><br />

1980 hinget grif gear mei it feit, dat it boek doe op 'e boekelist foar studinten MU-A Frysk <strong>fan</strong> de<br />

Noordelijke Leergangen te Ljouwert stie.<br />

69. Hoogslag skriuwt nei oanlieding <strong>fan</strong> in opmerking <strong>fan</strong> Jansen 1956.77 oer syn opjefte <strong>fan</strong> de<br />

wize <strong>fan</strong> tekst 33 yn Hoogslag 1931,33: "Ik ben de schuldige van 1931. Terzake diene dat ik in<br />

1921 deze melodie overnam uit een zetting voor piano en zang. Ik heb ze toen vierstemmig gezet"<br />

(brief oan J. Jansen <strong>fan</strong> maaie 1956, yn Hs. 1764, PBF). <strong>It</strong> blêd út 1921 dat Hoogslag brûkt<br />

hat sil itselde wêze as dêr't in eksimplaar <strong>fan</strong> yn Hs.151 (PBF) sit. Dat is <strong>fan</strong> it Jongfrysk Sjongkoar,<br />

mar in komponist stiet der net by. Neffens meidieling <strong>fan</strong> drs. J. Krol is it skreaun yn 'e<br />

hân <strong>fan</strong> J.P. Wiersma. Dy makke wol muzyk by lieten <strong>fan</strong> de Jongfriezen. Yn it "Knipselargyf/<br />

lieten op muzyk" (FLMD) sit <strong>fan</strong> Wiersma yn hânskrift muzyk op tekst 14.<br />

70. Meidieling <strong>fan</strong> prof. dr. Jac. Jansen te Aldemardum, 15-1-1989. De komposysjes - yn Schubertiaanske<br />

styl - waarden oant no ta net útjûn.<br />

71. Yn B225 (SBL) is in eksimplaar oerlevere.<br />

72. Yn Advertentie- en Nieuwsblad voor het Kiesdistrict Bergum <strong>fan</strong> 21-5-1892 (ek yn T.G. van der<br />

Meulen 1893.128).<br />

73. Brieven <strong>fan</strong> 13 en 15-2-1892; FLMD.<br />

74. Neffens in ôfskrift <strong>fan</strong> J.L. de Jong <strong>fan</strong> in brief <strong>fan</strong> Van der Meulen oan Van Loon <strong>fan</strong> 23-4-1894,<br />

yn argyf-JL. de Jong, FLMD. De oarspronklike brief sit neffens in oantekening <strong>fan</strong> De Jong yn<br />

in "portefeuille muzykhânskriften" op 'e PBF. Neffens it "Concept voorwoord" (1896) <strong>fan</strong> de<br />

foarnommen útjefte <strong>fan</strong> GTs lieten wie de byienkomst belein foar "'t eerlang te verwachten:<br />

oudliederen boek, door de maatschappij Tot Nut van 't Algemeen" (152 Hs; PBF).<br />

75. De beide skriften (294,6 en 3796, FLMD) binne neffens in ynlizzend bledsje út 1961 <strong>fan</strong> 'e hân<br />

<strong>fan</strong> de doetiidske konservator <strong>fan</strong> it FLMD, M.K. Scholten, mei oar spul <strong>fan</strong> Boekenoogen op 'e<br />

boekemerk yn Amsterdam troch K. Sierksma fùn. Neffens meidieling <strong>fan</strong> Van der Molen<br />

1974,106 sitte der yn 'e samling-Boekenoogen op it Meertensynstitút yn Amsterdam ek hânskriften<br />

<strong>fan</strong> Van der Meulen. Ut it ûntbrekken <strong>fan</strong> inkelde âlde lieten yn de beide skriften dy't<br />

Van der Meulen op oare, hjir oanhelle plakken wol mei GJ yn ferbàn bringt, lied ik ôf dat der yn<br />

alle gefallen noch ien, en faaks wol mear skriften west hawwe of noch wêze moatte. Om in yndruk<br />

te jaan <strong>fan</strong> wat ik hâld foar de oantekens dy't op 4-3-1894 by Van Riemsdijk makke binne,<br />

kin de werjefte <strong>fan</strong> it begjin <strong>fan</strong> de barsang út tekst 6 (2,19-20) tsjinje: "He lag it femke sjoch i<br />

ther/ 't Is im so wit mer swiet levedir".<br />

76. De kopij sels - 23 lieten, wêrûnder de teksten 6 en 7 yn har gehiel. mei in proaza-oersetting yn it<br />

Nederlânsk, mar sûnder muzyk! - sit yn 152 Hs, PBF, de brieven <strong>fan</strong> 12-11 -1895 en 2-1 -1896 oan<br />

De Stoppelaar yn FBH Br - L, PBF. Botte fier hawwe de útjefteplannen foar't neist net west,<br />

want neffens in brief <strong>fan</strong> 28-12-1982 <strong>fan</strong> de Fa. Brill oan my is der yn 'e korrespondinsjeboeken<br />

gjin brief oan Van der Meulen te finen.<br />

77. Winkler 1881,136 skriuwt fierders noch, dat er mei oare fryske studinten yn 'e winter <strong>fan</strong> 1864<br />

op 1865 fryske lieten by in frysk kastleinske yn Amsterdam song. Dêr wie Wobbelke ek wol by.<br />

Op bekendheid <strong>fan</strong> 'e wize soe faaks ek in soarte <strong>fan</strong> neifolging <strong>fan</strong> 'e tekst wize kinne, dy't te<br />

finen is yn in net-datearre almanakskatern <strong>fan</strong> likernôch 1820 (útjûn troch Feitsma/Bosma<br />

1962,192-193) en yn Suringars Friesch Almanak foar 1833, de earste kear mei as wizeoantsjutting:<br />

"Op ien noflyke wyze", de oare kear mei "Der fôn ik heimelyh" (lês: heimelyk). <strong>It</strong><br />

524<br />

wumkes.nl


neifolgjen <strong>fan</strong> in tekst, ek metrysk en yn rymskema, kin, mar hoecht lykwols net op bekendheid<br />

<strong>fan</strong> de wize te tsjutten. Fan it léste liket my in foarbyld it gebrûk as wize-oantsjutting dat R.B.<br />

Windsma yn syn Friesch Blom-koerke (1829, bis. 21 en 52) makket <strong>fan</strong> de earste rigels <strong>fan</strong> GJ syn<br />

kontrafakten 20 (op Van Goosen) en 33 (op Yets moet ick u Laura vragen/ lean de Nivelle).<br />

De wize-oantsjuttingen boppe de neifolging jouwe gjin klearrichheid oer de fraach oft de tekst<br />

noch songen waard. "Op ien noflike wyze" (frysk foar it gauris brûkte: "Op een aangename<br />

wijs") soe oars faaks al op sjongen wize kinne, mar dan hoecht dat noch net te betsjutten dat dy<br />

wize om 1820 hinne noch bekend wie, want de tekst is min te datearjen, en kin wol folie earder<br />

makke wêze. Hy soe mei wize-oantsjutting en al best út in âldere almenak oernommen wêze<br />

kinne. De ferfrysking <strong>fan</strong> GJ syn stim yn 'e almenak foar 1833 liket my yn alle gefallen in teken,<br />

dat de stim net bekend west hat. Boppe fryske sankjes kamen gjin ferfryske wize-oantsjuttings<br />

foar. Sa stiet yn deselde almenak boppe De beaste Freedyn Ljouter merke: "Voys, De bochel die<br />

pareert altyd". "Daer vond ick heynelijck" of wat dat der op liket, is ek allinne mar bekend as<br />

stim by GJ. Yn it apparaat-Veldhuyzen op it Meertensynstitút te Amsterdam sit allinne GJ syn<br />

tapassing. <strong>It</strong> sykjen is lestich, omdat "Daer vond ick heynelijck" foar't neist gjin begjinrigel mar<br />

in ferfolchrigel is (meidieling <strong>fan</strong> drs. F.H. Matter yn brief <strong>fan</strong> 23-2-1987). Yn 'e "fuottebank"<br />

<strong>fan</strong> drs. L.P. Grijp te Utrecht, in samling strofefoarmen <strong>fan</strong> lieten, foaral út 'e tiid oant 1650, sit<br />

ek gjin tekst dy't mei Wobbelke oerienkomt (meidieling drs. L.P. Grijp yn brief <strong>fan</strong> 24-11-<br />

1988).<br />

Alles by elkoar bliuwt de songen oerlevering <strong>fan</strong> Wobbelke ûndúdlik.<br />

78. 9056 Hs, PBF; Argyf OBW, GAL.<br />

79. Schwbg 2996, RAF.<br />

80. Brief <strong>fan</strong> 5-5-? (jier net neamd) <strong>fan</strong> S. Braaksma oan E. Wassenbergh yn Hs 1326, nr. 49a; PBF.<br />

Wassenbergh 1793,4 hat <strong>fan</strong> dy brief yn in noat gebrûk makke, mar yn it ûntwerp <strong>fan</strong> Wassenbergh<br />

1793 (1333,3 Hs, PBF) ûntbrekt dy noat, dat de briefis foar't neist <strong>fan</strong> 1793.<br />

81. Hs 1326, nr. 63, PBF.<br />

82. LC 10-12-1802; DTB-fysjes Harns, RAF.<br />

83. Derde Verslag . .. 1829 tot 1830, yn: Verslagen van het Provinciaal Friesch Genootschap<br />

... 1828-1841. Leeuwarden [1841] 82. Sjoch foar de boarne-opjefte <strong>fan</strong> de hjir neamde<br />

hânskriften by 3.3.3.1.<br />

84. Yn O 90, argyf FA.<br />

85. Yn de foarm <strong>fan</strong> in P.M. by in brief <strong>fan</strong> 27-8-1825 oan J.H. Halbertsma, yn 198 Hs; PBF, en <strong>fan</strong><br />

in útstel yn de Tweede Klasse <strong>fan</strong> it Instituut yn Amsterdam <strong>fan</strong> 17-8-1809, Not. bk I 145-150,<br />

KNAW, sûnder synj., RANH.<br />

86. YnHs 1324, bis. 157, PBF.<br />

87. Brief <strong>fan</strong> Scheltema <strong>fan</strong> 30-10-1802 oan Wassenbergh, yn Hs 1326, PBF.<br />

88. 391 Hs, PBF.<br />

89. De sitaten komme út it útstel oan it Instituut, resp. út it P.M. oan Halbertsma (sj. noat 85).<br />

90. Brief <strong>fan</strong> 31-5-1821, Hs 1326, PBF.<br />

91. Libbensjierren ûntliend oan gegevens op it GAL.<br />

92. Hânskriftlike oantekening yn in eksimplaar <strong>fan</strong> C. Schotanus, Beschrijvinge. 3189 Ges,<br />

PBF.<br />

93. Beyma thoe Kingma 254, RAF.<br />

94. Beyma thoe Kingma 314, RAF.<br />

95. FBH - FTL XXVI, PBF.<br />

96. Oer syn argyfûndersyk skriuwt er, nei't er meidield hat dat er neat fûn hat yn úttreksels <strong>fan</strong> de<br />

eardere Bolserter stedssekretaris N. Elgersma: "Ene aangeborene hardnekkigheid evenwel, die<br />

door de hinderpalen niet ontmoedigd maar gesard wordt, voerde mij op het stadshuis, alwaar ik<br />

mij dagen achteréén onder oude charters en geschrevene boeken begroef. Ten langen leste liep<br />

mij de inventaris van GIJSBERTS nalatenschap in handen, en in hetzelfde ogenblik ging in<br />

mij het vermoeden op, dat die boeken, welke voor het doel van den secretaris niets hadden, weiligt<br />

de enigste bronnen van naricht wegens GIJSBERT konden zijn. Toen taste ik niet meer als<br />

de blinden in 't ronde, maar ging volgens een' vasten koers in mijne nasporingen te werk. De<br />

wezeboeken, de inventarisboeken, de rekenboeken van stad en kerk, met één woord alles, wat<br />

wumkes.nl<br />

525


voor den navorscher van levensbijzonderheden en voor niemand anders waarde had, werd vlijtig<br />

doorgelezen, waarvan de bevestiging mijner vermoedens in het ontdekken van enige ter<br />

zake dienende aantekeningen de gewenschte, hoewel schrale, vrucht was". (Halbertsma<br />

1827,278). Ek it argyf <strong>fan</strong> it Gabbemagasthús hat er besocht om yn te sjen, grif yn 'e hope dêr<br />

hânskriften <strong>fan</strong> GJ sels yn te finen, mar hy krige gjin tagong. Yn in brief oan W. Eekhoff <strong>fan</strong> 22-<br />

10-1833 skriuwt er : "Zyn de archieven van het Burger Weeshuis die van het Gabbemagasthuisl<br />

Het Gabbemagasthuis hebben de regenten mij nooit willen ontsluiten, omreden, gelyk ik geinsinueerd<br />

ben, dat zij zich door Herbell cum suis zo gruwelijk hebben laten bestelen, dat zij zich<br />

voor mij schaamden" (yn 78 C81, map D; KB).<br />

97. Neffens in brief <strong>fan</strong> J.J. Kalma út 1959 oan it GJ-komité-1966; argyf GJ-komité-1966, eks.<br />

argyf FA.<br />

98. Sjoch foar in opjefte <strong>fan</strong> de earste fiifentweintich Jiddyjefte 1978,18-19. De beide oaren steane<br />

ynMSF2.<br />

99. Van der Meer, dy't sa freonlik wie se my te lienen, seach oan syn oantekens te sjen nei: Bols E 1-<br />

5; H 3-10; I 1-3; Q 1-8; R 1-8; U 1; V 1-8; CC 1-4, allegearre RAF.<br />

100. Alle stikken op it gemeente-argyf <strong>fan</strong> Bolsert en yn de argiven <strong>fan</strong> it stedsweeshús en it<br />

St.Antoanygasthús (ek te Bolsert) oer de jierren ca. 1580 - ca. 1670 haw ik ynsjoen en trochwest<br />

as it dêrop like dat der wat oer of yn ferbân mei JG of GJ yn sitte kinne soe. Dy <strong>fan</strong> wees- en gasthús<br />

smieten net folie op, likemin as in ferkenning yn it GA <strong>fan</strong> Wûnseradiel.<br />

101. Sjoch oer de grêfstien noat 114.<br />

Op 1-5-1631 liende JG 150 c.g. <strong>fan</strong> Gerben Dirx te Bolsert (Bols Q7,43, RAF), op 13-5-1631 100<br />

c.g. <strong>fan</strong> Jan Sickes te Waaksens (Bols CC7, reg. 20-3-1644, RAF). Op syn bar liende er syn broer<br />

Jetse op 27-5-1631 (dy't doe krekt foar de twadde kear troud wie: sjoch 1.2.1.3. oan de ein) 100 g.g.<br />

(Bols CC4, 202, RAF).<br />

<strong>It</strong> sitaat <strong>fan</strong> de "goede vrunden" stiet yn Bols H2, prosesstikken <strong>fan</strong> de pachter Jan Jansen (Slottie),<br />

RAF; de skuld <strong>fan</strong> JG by Jacob Joachims yn Bols Q 5, 61 e.f., RAF (dy wurdt yn in op ca.<br />

1622 te datearjen oantekening "een heel verdorven mensch, dar niet goedts by is", ek "een<br />

droncken gesel so niet dierlick creattir" neamd; Steedh. arg. 266, RAF); de tsjerkeriedsnorulen<br />

yn NH Bols 3, 23-4-1642; 31-7-1652, RAF, printe by Kalma 1938, 218-220.<br />

102. Alle sechstjin hantekeningen dy 't ik oantekene haw, strike mei de datearring. De beide dy't de<br />

jierdei omslute steane yn Bols A 1, RAF. Joast Halbertsma 1827,285 kaam op maart 1579.<br />

103. Register vanden burgers die op geweer syn gestelt (Steaten Gm 4, RAF). De list is op grûn <strong>fan</strong><br />

lyksoartige <strong>fan</strong> Tytsjerksteradiel en Ljouwerteradiel dy't der ek yn sitte, te datearjen op likernôch<br />

28 jannewaris 1582. <strong>It</strong>gong om manlju tusken 18 en 60 jier. De measten waarden oanslein<br />

op in "roer" (183) of in "halfgeweer" (151); 39 hienen in "volgeweer", santjin - en dêrûnder Gysbart<br />

Jetthis - in "hellebaert", fiif in "slachswaert", twa elk in "rustingh", in "rondas" of in "musket"<br />

en ien in "speets". <strong>It</strong> soe miskien doel hawwe om nochris nei te gean, oft dy ûnderskate oanslaggen<br />

wat sizze oer de status <strong>fan</strong> 'e eigeners. Yn sechstjinde- en santjinde-ieuske<br />

ynventarissen steane gauris aparte posten "Geweer", dêr't dan mear as ien wapen ta heart. Sa<br />

hie Cyrck Aysma, "maeckeler", yn 1582 "Een staff; Een langh doel roer; Een deeghen; Een harnasch<br />

sonder Beenscherem", en Rutger Willemsz, ek <strong>fan</strong> Ljouwert, "Een kortelasse; Twee vlesschen;<br />

Een pongiaert" (Y5, 246 resp. 150, GA Ljouwert; meidieling <strong>fan</strong> de hear W. Dolk).<br />

104. Dizze gegevens binne ûntliend oan Van der Meer 1964a. Oanfoljendeynformaasjeoerdetroch<br />

him (op 'en nij: D. Bartstra neamde Jetse <strong>Gysbert</strong>s ek al yn Bols warder Courant 6-8-1908, al hjit<br />

er dêr Jelle) ûntdutsen broer Jetse <strong>Gysbert</strong>s haw ik helle út NH Bols 2; Bols CC4,202; DTB 138<br />

en 141; Bols V2 (8-11-161 l);id.V3 (22-1-1628) en id.V4 (1632), RAF. <strong>It</strong> soe my gjin nij dwaan as<br />

neier genealogysk ûndersyk mear bruorren of omkes oan it ljocht bringe soe. Der is om 1600<br />

hinne yn Bolsert nochal ris ien mei Jetse of <strong>Gysbert</strong> as heitenamme. Sa tekene ik in wever<br />

Ari[a- <strong>Gysbert</strong>s oan <strong>fan</strong> 1610 oant 1636, en in keapman en sealmakker Jan <strong>Gysbert</strong>s <strong>fan</strong> 1627<br />

oant 1636. Tegearre komme se foaryn Bols E3,3-8-1636, RAF. Harberoppen wurde neamd yn<br />

DTB 146 (23-4-1615), resp. DTB 146 (28-4-1627).<br />

105. Bols V2, RAF.<br />

106. Bols VI, 68 (Van der Meer 1964a, 58).<br />

526<br />

wumkes.nl


107. Salvis <strong>Gysbert</strong>s Holckema, ek Salvis Holckema yn Bols Q16,24-12-1666; en Bols R21,129v, 18-<br />

11-1667, beide RAF. Frans ende Jacop Willems sonen Holckema yn Bols Rl, 224, 12-3-<br />

1668, RAF.<br />

Fan de Holckema's dy't út it begjin <strong>fan</strong> de santjinde ieu bekend binne, liket Jetse Meynerts de<br />

âldste. Hy stoar yn 1615 te Kimswert as man <strong>fan</strong> Jiets Lyuwedr. en as eardere widner <strong>fan</strong> Syts<br />

Foppedr. (Wûdl S 16, nr. 44, RAF). Oft er deselde wie as de Jetse Meynerts te Mullum dy't yn<br />

1613 syn frou Fokel Pytterdr. ferlear (Frjdl W4, 1-3-1613, RAF), soe neigien wurde moatte.<br />

Neffens meidieling <strong>fan</strong> de hear J. Smit te Stiens moat Jetse Meynerts in soan west hawwe <strong>fan</strong><br />

Meynert Heyns, ek te Mullum (Frjdl EE1,1-3-1541, RAF). Oare Holckema's binne Sytse Jetses<br />

H., yn 1619 te Mullum (R.S. Roarda, len en oaroerit Sint Anna Lien to Hidaerd. s.p. 1957,21); Sybe<br />

Sytses H. te Spannum yn 1657 (Wûdl Ol, 7-3-1657); Meynert Gerryts H. te Idskenhuzen (dêr al<br />

yn 1616, stoarn yn of foar 1638, Roarda o.w.) en Jelle Harmens H., yn 1652 te Weidum (Baa P3,<br />

283v). In Willem, dy't op femylje <strong>fan</strong> Antje wize kinne soe, is der net by.<br />

Noch nei te gean is ek de meidieling <strong>fan</strong> Halbertsma 1827, 340 dat de Holckema's foar 't neist<br />

besibbe wienen oan de famylje <strong>fan</strong> it Tietemalien, dêr't in oerpakesizzer <strong>fan</strong> Willem Jacobs<br />

yn 'e achttjinde ieu <strong>fan</strong> learde.<br />

108. Bols CC 7, 20-3-1647 (neamd yn de akte <strong>fan</strong> 13-5-1631, dy't doe (yn 1647) fêstlein waard).<br />

109. Bols V2, RAF (Van der Meer 1964a,58).<br />

110. Bols V2, 5-6-1610; id. 27-2-1611; RAF (meid. <strong>fan</strong> de hear J. Smit te Stiens).<br />

111. Grêfstien; Halbertsma 1827,290; Van der Meer 1987,62. Sjoch oer dy grêfstien noat 114.<br />

112. Sjoch 4.3.6.2.<br />

113. Foar 300 c.g.; argyf St.Antoanygasthús 167, Bolsert.<br />

114. Grêfstien (94,5 x 202 sm.), dy't yn 1986 tsjin de súdmuorre yn 'e Broeretsjerke omheechset is<br />

(meidieling <strong>fan</strong> S. ten Hoeve, 8-8-1986). Halbertsma 1827,290, de iennichste by myn witten dy't<br />

de stien earder neamd hat, jout 1655 as stjerjier ynstee <strong>fan</strong> 1653. Yn it râneskrift stiet: "Ao 1653<br />

de(n) 22 Ianva(r)i/ sterf den eersamen bvrgem(eeste)r/I. cob <strong>Gysbert</strong>s hier begrave(n) Ao 1643<br />

de(n) 23 april/ sterf d(e) eerb(aere) Ancke Willems (hvi)svrov va(n) borgem(eeste)r I.cob <strong>Gysbert</strong>s<br />

hier begrave(n)/" (Van der Meer 1987,62).<br />

De stien stelt jin foar riedsels. Yn 'e râne oan alle fjouwer siden stiet it opskrift foar Jacob <strong>Gysbert</strong>s<br />

en syn frou, mar tsjin de boppeste râne oan begjint in oar opskrift dêr't sifers en letters ôfkappe<br />

binne: "A.o 16.. den ... / is in den heere Verstomen den/ Ersamen ... zoonendelek/<br />

al hier begrauen". Achter "16" liket in 3 (of in 2) stien te hawwen, oan de ein <strong>fan</strong> de earste rigel is<br />

noch goed "t. s" te ûnderskieden, wat betsjut dat de stjermoanne augustus west hat. Op it plak<br />

<strong>fan</strong> de namme is romte foar likernôch njoggen letters en trije spaasjes as men rekkenet neffens<br />

de belettering <strong>fan</strong> 'e folgjende rigel. De twadde of de tredde letter <strong>fan</strong> 'e namme soe in "e" west<br />

hawwe kinne. Under dat opskrift stiet in útbikke manljuswapen dat grif by dit opskrift heard<br />

hat en net by it râneskrift <strong>fan</strong> JG en syn frou (Van der Meer 1987,62). De stien liket dêrom earst<br />

foar in oar brûkt te wezen. Soe dat mûglik de soan Pier Jacobs west hawwe? Om de romte soe<br />

dat goed útkomme en dat soe meiïens ferklearje kinne, hoe't de râneskriften foar JG en syn frou<br />

sa te sjen net sekunder ynkappe binne, oer in earder râneskrift hinne, wat by in earder brûkte<br />

stien wol it gefal wêze moatten hie. No liket der <strong>fan</strong> it begjin ôf oan, doe't Pier (?) derûnder begroeven<br />

waard, romte holden te wezen foar in letter râneskrift. Dan is it lykwols frjemd dat Pier<br />

syn namme útkappe waard.<br />

De stien sil wol makke wêze by it ferstjerren <strong>fan</strong> Ancke Willems, yn 1643. JG syn eigen stjerjier<br />

en stjerdatum lykje letter ynkappe te wezen. <strong>It</strong> hat der wol <strong>fan</strong> dat "16" en "de(n)" der fuort al<br />

stien hawwe, mar jannewaris is faaks om 'e romte "IANVA10" wurden. Neffens de oantsjutting<br />

alhiel boppe-oan hat L (of I) G de stien makke.<br />

115. Op grûn <strong>fan</strong> it feit dat Wipstraat as wenplak neamd wurdt by har ynskriuwing as lidmaat op 5-<br />

11-1624; DTB 146, RAF. Ik haw fierder net om har socht; miskien is der noch wol wat oer har út<br />

letter tiid te finen.<br />

116. <strong>It</strong> kin <strong>fan</strong>sels ek noch wol wêze dat der mear bern west hawwe, dy't dan jong stoarn binne.<br />

117. NH Bols 2, RAF (13-2-1624).<br />

118. Klassis Bolsert-Warkum 56, RAF; útjûn troch J.J. Kalma 1981,397.<br />

119. Sjoch noat 284.<br />

wumkes.nl<br />

527


120. Opsteller <strong>fan</strong> dy brief (St. Antoanygasthús 321; Gasthúsargyf Bolsert) liket my oan de hân <strong>fan</strong><br />

skriuwen te sjen mr. D. Jakles ta, dy't yn in stik <strong>fan</strong> 7-2-1822 (id. 322) <strong>fan</strong> itselde plak seit: "dus<br />

schuin tegen over de vermoedelijke woning van den dichter".<br />

121. Om 1880 hinne wie net mear bekend wèr't GJberne wie. Dat waard útfûn troch de stedssekretaris<br />

K.H. Laagland, "vooral in buurtlijsten ten archieve". Hy soe fêststeld hawwe dat it Wipstrjitte<br />

5 wie (J.H. R[ossing], yn De Groene Amsterdammer <strong>fan</strong> 23-8-1908), mar ik tink dat er útgongen<br />

is <strong>fan</strong> Halbertsma syn Wyk A nr. 5.<br />

122. De berteleppel wurdt neamd yn Wûns P3, omsl. 31, RAF.<br />

123. NH Bols 2 (13-2-1624), RAF.<br />

124. Op 26-12-1624 waard "Mr. Pier Jacobs, met attestatie van Bolswart" lidmaat yn 'e gemeente <strong>fan</strong><br />

Burchwert, Hichtum en Hartwert (NH Burchwert ca. 2, RAF). <strong>It</strong> is mij spitigernôch net slagge<br />

om mei wissichheid út te meitsjen yn hokker <strong>fan</strong> de trije doarpen oft er stien hat. Efter syn<br />

namme stiet "discessit" en omdat op 9-2-1630 "Mr. Pier Gisberts" lidmaat te Wommels waard,<br />

soe Burchwert ôffalle kinne, want dêr gong yn 1628 Dirck Alberts as skoalmaster wei nei Reduzum(H.<br />

Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel, yn eks. lêsseal RAF, bis. 160). Miskien wieit<br />

Hichtum, dêr't op 7-1 -1624 Jan Syets noch stie, dy't op 22-1 -1625 al weesfaar te Bolsert wie (Bols<br />

C C 3,400, RAF; neffens in oantekening <strong>fan</strong> Sannes, FA), mar ek Simon Thomae Hoffmannus<br />

waard yn dy snuorje yn ien <strong>fan</strong> de trije plakken skoalmaster (lidmaat op 9-4-1625, NH Burchwert<br />

ca. 2, RAF).<br />

Alhiel wis dat "Mr." skoalmaster betsjut, is it net. <strong>It</strong> kin ek foar chirurgyn stean, mar yn de jierren<br />

tweintich wurde oaren, dêr't wol <strong>fan</strong> nei te gean is dat se skoalmaster wienen, yn itselde tsjerkeboek<br />

noch steefêst mei "Mr." oantsjut en ik rekkenje dat sa ier yn 'e santjinde ieu fuort ûnder<br />

Bolsert noch gjin chirurgyn yn doarpkes as Hichtum of Burchwert sitten hat (cf. noat 254).<br />

125. Wûnsdl D29, RAF. <strong>It</strong> soe wêze kinne dat er al foar syn oanstelling syn foargonger ferfong, dy't al<br />

langer notaris wie, ear't er yn 1625 it skoalmastersamt oerjoech. Sjoch noat 282.<br />

126. Bols H7, 3-11-1639, RAF.<br />

127. DTB 138, RAF.<br />

128. Allinne Willem Jacobs stelde him boarch. Bols E4, 19-6-1643, RAF.<br />

129. Bols RIO, 55; id. R16, 267, RAF.<br />

130. DTB 138, RAF. Neier ûndersyk is lykwols winsklik. Yn 1634 wenne der in Willem Jacobs yn<br />

Bolsert, dy't troud wie mei Jetscke Lolcke dr. (Bols V2,15-l-1634, RAF).<br />

131. GA 442, Bolsert.<br />

132. Sjoch hjirnei ûnder JG Wurk.<br />

133. Bols R6, oantekening by in magistraatsresolúsje <strong>fan</strong> 27-3-1629, RAF.<br />

134. Bols H2, prosesstikken pachter Jan Jansen Slottie, RAF.<br />

135. Bols H7, 3-11-1639, RAF. Bartstra 1892 (5178a Hs., PBF) hat fûn dat Jancke ek de administraasje<br />

foar har lettere man die.<br />

136. Bols R3, 28-6-1626; id. 335, RAF.<br />

137. Administraasjeboek Weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.<br />

138. Bols E3, 5-7-1638, RAF.<br />

139. Soms stiet der by in latynske titel tafoege "duytsch". Ik neam in pear foarbylden <strong>fan</strong> boeken út<br />

JG syn list yn oare biblioteken:<br />

- 2: "Institutiones Calvinj duitsch" (1626, Frans Franssen, Dokk W 17,9-12-1616; 1621, widd.<br />

Abr. Spillier, Ljou Y 24, 29-5-1621; 1643, widd. Pieter Claesen, Ljou M 19, 53);<br />

-10: "Historia Ecclesiastica in duyts Eusebij et aliorum" (1641, Hillebrand Pybes, Sni W<br />

27, 67);<br />

-13: "Decisiones Sande duyts" (1644, Pieter Verobijck, Dokk W 17,25-5-1644; 1647, Johan van<br />

Beyma, Ljou Y 35, 19);<br />

-28: "Institutiones Bucani in duyts" (1620, Nicolaes Cornelis, Ljou Y 24, 20; allegearre<br />

RAF).<br />

By de beoardieling <strong>fan</strong> de taal <strong>fan</strong> 'e titelomskriuwingen yn listen as dy <strong>fan</strong> JG sil ek rekken<br />

holden wurde moatte mei de latynske tradysje yn it oantsjutten <strong>fan</strong> boeken en auteurs. De klerk<br />

dy 't JG syn boeken notearre hat, lit dúdlik blike dat er Latyn koe.<br />

140. Bols Q 7, 134-143; RAF, útjûn troch Galama 1963b.<br />

528<br />

wumkes.nl


141. De measte boekelisten binne bewarre ynhânskriftlike boelynvintarissen, inkelden printe yn biblioteken.<br />

Mei help <strong>fan</strong> drs. Y. Brouwers en drs. C.P. Zijlstra haw ik dêr ôfskriften of kopyen <strong>fan</strong><br />

makke. <strong>It</strong> materiaal dat sammele is <strong>fan</strong> it begjin (midden sechstjinde ieu) oant likernôch 1800<br />

ta, berêst op 'e FA. <strong>It</strong> is it doel om it meganysk te ûntsluten. By de 635 opjeften haw ik net de<br />

boekferkeaperslisten meirekkene, ek net it besit <strong>fan</strong> ynstellingen en likemin de hûnderten kearen<br />

dat oars net as in bibel, in testamint, in psalmboek of oare hiel algemiene, titelleaze boeken<br />

lykas: sermoen-, beed-, belidenis- of memorieboeck, sang- of liedboeck, almanach en reeckenboeck<br />

neamd wurde.<br />

De 635 listen binne sa ferdield oer de jierren 1615-1650: 19,17.23, 21,18,20 (1620), 9,26,27,29,<br />

27. 14, 10, 14, 5, 12 (1630), 9. 18. 14, 6, 7, 9, 15, 8, 14, 9 (1640), 13, 12, 17. 12, 15, 15. 19. 13, 9,<br />

11 (1650).<br />

142. Van Hetteren, Dokk W 7,13-4-1615; Aegidius Johannis Frj HH; Hendrick Claesen, Ljou Y25,<br />

158; Tyerck Abbes, Ljou Y 29, 413; Jungh, Ljou Y 30, 315; Sappema, Koll P 9, 289; Jacob Joachims,<br />

Bols Q 5, 61; Rollema, Bols Q 6, 31; Peter Epes, Bols Q 7,208; Hillebrand Pybes, Sni W<br />

24.67; widd. Pieter Claesen, Ljoudl M 19,53; Eysma Bols Q 8,7; Aernt Pauwels, Har R 10,231;<br />

Jaquis Douwes, Bols Q 8, 80. Net teld binne opjeften as "liedboeck" en "rekenboeck". By Aegidius<br />

Johannes (sjoch oer him Romein) syn boeken binne twa (7 en 8) yn it Latyn. <strong>It</strong> berop <strong>fan</strong><br />

Hendrick Claesen blyktút in magistraatsresolúsje <strong>fan</strong> 7-6-1602, GAL. Tyerck Abbes wie op 27-<br />

4-1620 52 jier (Certbk I 307, GAL). Jacob Joachims wie boargemaster: Bols R 2, 239, RAF.<br />

143. <strong>It</strong> boek komt tusken 1650 en 1680 ek noch ien kear foar, faaks wol by JG wei, want it is dan ien út<br />

Bolsert dy't it hat: Martien Aernts, jernferkeapster (Bols Q 12, 1660, RAF). Vanden knechtlicke<br />

wille <strong>fan</strong> Luther komt wat faker foar, meast yn 'e tiid <strong>fan</strong> it Bestân.<br />

144. Foarsafier't Galama 1963b in ferskiningsjier feststelle koe, binne 5,7, 8,9,11,20,26, 36,37 en 38<br />

út 1550-1574; 6,10,29,35 út 1575-1599; 4,15,28,33 <strong>fan</strong> 1600-1609; 2,3,17,19,21,32 <strong>fan</strong> 1610-1619;<br />

12, 16, 18, 24 <strong>fan</strong> 1620-1629; 1, 13, 22, 23, 27, 34 <strong>fan</strong> 1630-1639; en 31 út 1642.<br />

Ynv. Jan Lamrinck, 21-1-1623, Frj HH, RAF. De registraasje is net datearre, mar kin op 1621 of<br />

1622 steld wurde omdat dy op folio 170 <strong>fan</strong> it (net-bewarre) skuldboek C stie, wylst op f. 168 ds.<br />

Renicus <strong>fan</strong> Wûns neamd wurdt, dy't dêr neffens Romein yn 1621 kaam. Oft de Jacob Ghysbert<br />

dy't op 14-1-1619 in Sleidanus op it boelguod <strong>fan</strong> dr. Hanye te Frjentsjer kocht ús JG is, doar ik<br />

net sizze (Frj GG 7, RAF).<br />

145. Serapij: Wûns S 26, 21-10-1625; Westerman: Wark W 3, 92.<br />

146. Bols NH1, RAF (1607); administraasjeboek weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.<br />

147. Bols R2, 125, RAF. Maaie 1621 barde hy in jier kostjild <strong>fan</strong> de jonge, dy't faaks noch langer<br />

bleaun is. Yn 1620 wie dy syn "kistmaeckersgereetschap" kocht, dat dat sil wol syn earste jier<br />

west hawwe. Dêrom kin JG <strong>fan</strong>sels ek earder wol learjonges hân hawwe.<br />

148. H. Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel in den loop der tijden (1948; rige krantestikken, opplakt<br />

yn biblioteek lêsseal 151, RAF). Ek meidield troch S. ten Hoeve UDS 12 (1978) 3:46, dy't<br />

akkoart en kwitânsje jout. JG barde der 332 c.g. en 10 st. foar. De preekstoel is yn de njoggentjinde<br />

ieu ferfongen troch in nijen.<br />

149. Alle trije (1612, 1615, 1616) yn GA 35, Bolsert.<br />

150. GA 442 (1637), id. 443 (1645-1646) Bolsert. Foar 't neist yn 'e Martinitsjerke.<br />

151. GA 443, Bolsert. Deselde deis barde er ek noch 37-10. Der is gjin ûndersyk dien nei it mooglik<br />

noch bestean <strong>fan</strong> dizze bank, likemin trouwens as nei oar <strong>wurk</strong> dat hjir neamd is. Allinne it<br />

<strong>wurk</strong>stik <strong>fan</strong> 1615, sa is bekend út 'e ynskripsje dy't by de restauraasje yn 1955 foar it ljocht<br />

kaam, moat itselde wêze as de betimmering yn 'e riedseal. Karstkarel/Terpstra 1986,48 neame<br />

<strong>fan</strong> him in kolommekast út 1617, no op 'e boargemasterskeamer. Soe dat deselde wêze dêr't yn<br />

1612 foar betelle waard?<br />

152. Van Buytenen jout ek in neitekene werjefte, dy't - oernommen <strong>fan</strong> de meidieling op in stik papier<br />

dat nei de restauraasje oan de betimmering hongen waard - ek ôfprinte is yn Skriuwersyn<br />

byld (1966) nr. 19. De neitekening liket net alhiel krekt te wezen. De h's <strong>fan</strong> "heeft" en "het"<br />

binne grif wat oars foarme. Ik soe it haaltsje oan de o <strong>fan</strong> "anno" bgl. by de léste h nimme wolle.<br />

De foarm "gemaecken" is frjemd, mar dêr is neat oars <strong>fan</strong> te meitsjen. Oarspronklik wienen de<br />

letters mei wite ferve opbrocht, dêr't de spoaren noch <strong>fan</strong> te sjen wiene, en dy't fierders noch<br />

sichtber wienen yn it ûntbrekken <strong>fan</strong> 'e ferkleuring deromhinne {Leeuwarder Courant 18-4-<br />

wumkes.nl<br />

529


1955). Karstkarel/Terpstra 1986,57 wize sûnder neiere ferantwurding de lezing "geijnventeert"<br />

ôf. Neffens har is it ûntwerp it resultaat "van de potentie aan kennis, vakmansschap en inventiviteit<br />

in de Bolswarder gemeenschap".<br />

153. Van der Meer 1964a,59 lést "kisten", mar dat stiet der net.<br />

154. In eksimplaar <strong>fan</strong> dy ferpachting fûn ik yn OAS 396, GAS.<br />

155. Dat docht bliken út it ferslach <strong>fan</strong> de stân <strong>fan</strong> de ôfdracht <strong>fan</strong> it beestiaal troch de kollekteurs yn<br />

Wûnseradiel oan de pachter Jan Edes te Arum op 16-5-1634 yn Wûnsdl S33, nr. 8, RAF.<br />

156. GA 473 (1627). Bolsert; Bols E3, 27-8-1636, RAF.<br />

157. Bols E3; id. H2,3,7; id. Q2,5,6,7; id. R3,4; id. CC2,7;Wûnsdl S32; HofWW31,7; briefJG, oanhelle<br />

yn 4.3.6.2., allegearre RAF; GA 473, Bolsert.<br />

158. GA 440,442, Bolsert. Wat dêrmei bedoeld wurdt haw ik net útsocht. Se wurde al neamdyn 1618<br />

(GA 441, Bolsert) en kamen ek yn oare steden, lykas Ljouwert, foar. Ut M4, 15-2-1634, GAL<br />

blykt dat der acht <strong>fan</strong> sokke steden (yn Fryslân, tink) wienen.<br />

159. Bols R3, 15-11-1626; id. 25-1-1625, RAF.<br />

160. Steedh. arg. 70,1; RAF.<br />

161. Regnerus Bruynsma, sekretaris <strong>fan</strong> Hinnaarderadiel <strong>fan</strong> 1621 oant 1636, fia de froulju sweager<br />

<strong>fan</strong> dr. Joh. Clingbijl, sunt 1637 sekretaris <strong>fan</strong> Barradiel (H. Sannes, Naamlijst secretarissen, hs.<br />

FA), dêrnei te Bolsert. Dêr is hy, wylst er yn 'e Rie <strong>fan</strong> Steate siet, op 13-6-1641 âlderling wurden<br />

(NH Bols 1, RAF); <strong>fan</strong> 1645 oant 1648 wie er Deputearre Steat <strong>fan</strong> Fryslân (Engels 1979,83). Op<br />

7-12-1647 wie er 48 jier (Steedh. argyf 267 I, brief <strong>fan</strong> dy deis, RAF).<br />

162. Der bestiet gjin moderne literatuer oer de reboelje yn de earste helte <strong>fan</strong> de santjinde ieu yn<br />

Fryslân. <strong>It</strong> léste oersjoch is <strong>fan</strong> Wagenaar 1782. Hy hat de kontemporéne boarnen kritysk fer<strong>wurk</strong>e<br />

ta in betrouber ferslach, liket my ta. Wichtige bysûnderheden jout J. à Sande 1683, Lib. V,<br />

Tit. IX, Def. XII, De poena Seditiosorum. De ophongen Bolserters wienen Beemd Beerndts en<br />

Rippert Jelles (Hof 119,96 en 97, RAF). Oer de politike eftergrûn kin it beste Guibal rieplachte<br />

wurde, al giet dy net djip genôch op de yngewikkelde ferhâldingen yn om dúdlik te wezen.<br />

163. Steaten G10, 8. 20-4-1633, RAF.<br />

164. Steaten S2d, RAF.<br />

165. Steaten G10,8, RAF. Wissichheid wannear't JG folmacht foar de Lânsdei waard (oannommen<br />

dat it dêrom giet), is net te krijen. Krekt de jierren 1631-1634 ûntbrekke yn Steaten G 28a, dêr't de<br />

folmachten yn registrearre binne. Al yn 1635, sa is oan de sidenûmering <strong>fan</strong> it argyfstik te sjen,<br />

ûntbrieken dy jierren.<br />

166. Steedh. argyf 701. brief <strong>fan</strong> de stedssekretaris Reimer Harings oan de steedhàlder <strong>fan</strong> 27-5-1634,<br />

RAF.<br />

167. M4, GA Ljouwert.<br />

168. Steedh. argyf 70 I, RAF.<br />

169. In ferslach <strong>fan</strong> dy plondering yn it deafonnis <strong>fan</strong> de oanfierder. Jacob Feddes <strong>fan</strong> Tsjommearum,<br />

Hof II 10, 21-2-1635, RAF.<br />

170. OAS 1, 9 en 10-6-1634, GAS.<br />

171. Ek har oanfierder, Offke Haeijes út Kollum, waard ophongen. Hof II 10, 17-12-1635, RAF.<br />

172. Steedh. argyf 70 I, RAF. De ûnrêst yn Wûnseradiel blykt ek al op 16-5-1634, yn it yn noat 56<br />

neamde ferslach, dêr't it ek om him giet.<br />

173. Steedh. argyf 70 I, RAF.<br />

174. Ibid., brief <strong>fan</strong> Oenema <strong>fan</strong> 24-6-1634 oan de steedhàlder.<br />

175. OAS 1, GAS, OAS 14, GAH.<br />

176. Doarpsboek Arum 1581-1670, oanhelle neffens in oantekening <strong>fan</strong> O. Postma yn syn skrift<br />

Friesland 188, FA <strong>It</strong> spotliet is bewarre yn in samling ôfskriften, oan de hân <strong>fan</strong> skriuwen te<br />

sjen miskien <strong>fan</strong> Joh. Hilarides (970 Hs., PBF).De Steateresolúsje sit yn Steaten 5 2d, RAF.<br />

177. Steaten G10,8, RAF. Doe't yn febrewaris 1637 einliks de nije belesting al ynfoardere waard, wie<br />

der op 'en nij nochris ferset yn Opsterlân, Tytsjerksteradiel en ek yn Achtkarspelen, mar dat wie<br />

gau oer (Rie <strong>fan</strong> Steate 55, ARA).<br />

178. Neffens in ferklearring <strong>fan</strong> de folmachten <strong>fan</strong> Sânwalden <strong>fan</strong> 11-3-1637, Steedh. argyf 70<br />

II, RAF.<br />

179. De stjerdatum <strong>fan</strong> Abbe Freercx Gabbema jout M.J. van Lennep yn syn genealogyske<br />

530<br />

wumkes.nl


oantekens-Gabbema, dy't er úntliend hat oan oantekens <strong>fan</strong> W. Eekhoff "uit verloren archief<br />

[Gabbema]" (GAL).<br />

[80. Schenckel waard keazen troch Tymen Fransen Eisma, Folperus Hansma, Epe Piers [Siccama]<br />

en dr. Petrus Aeminga (GAB 1,1-7-1642). Frans Rollema,gemeensman, stelde him op 15-7-1642<br />

ta syn boarch, Bols E4, RAF). Dat wienen JG syn freonen net, sa't oars ek wol dúdlik wurdt (sj.<br />

4.3.7.2). In ferslach <strong>fan</strong> it proses yn Hof WW31, 7, RAF. Dêrút blykt dat partijen earst besocht<br />

hawwe om ta in skikking te kommen, wat op 22 augustus 1642 mislearre. JG hie it kollekt <strong>fan</strong> 'e<br />

fiif spesys doe "vijff ofte ses Jaren".<br />

181. Dat wie Andris Anes (Bols E4. 25-8-1642, RAF). Willem Jacobs as boarch yn id, 19-6-1643.<br />

182. Bols CC7, 79, RAF.<br />

183. Bols Q7, 134v-143v, RAF.<br />

184. Steedh. argyf 272, RAF.<br />

185. Steaten G2, 32, 19-12-1644, RAF.<br />

186. Bolsert V4, 237, RAF.<br />

187. De ferkeap oan bakker Cornelis Hendrix yn Bols V4, 237, RAF, de ynkeap yn it gasthús yn St<br />

Antoanygasthús 167, Bolsert.<br />

188. NH Bols 1, RAF; J.J. Kalma 1981, 293, 381. Sjoch ek Van der Woude 1970, 13.<br />

189. 253 Hs., PBF; tinkstien yn 'e Martinitsjerke <strong>fan</strong> 1647 ôfbylde by J.J. Kalma 1980,195; akte 22-2-<br />

1647 yn NH Bols 380, RAF. JG sil wol tsjerkfâd wurden wêze yn syn magistraatstiid.<br />

190. Fan de widdo <strong>fan</strong> Adriaen van der Linde, skoanmem <strong>fan</strong> de Bolserter stedsskoalmaster Michiel<br />

van der Malen; Hof EEE 1, 367 (21 -8-1624), RAF. Neist JG en ds. Hommius wie ûnder mear ek<br />

noch ds. Johannes Biltius tsjûge. Njoggen jier letter soe Biltius ôfset wurde. Neffens J.J. Kalma<br />

1980,146-148, koenen hy en Hommius (doe) net.<br />

191. Bols R 4, 22; Steedh. argyf 271; id. 266, RAF.<br />

192. J. à Sande. Sommier Verhael van t'recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, yn Steedh.<br />

argyf 273, RAF. In ôfskrift <strong>fan</strong> dit stik is FG 871, RAF. Ferlykje foar in oariëntaasje Guibal 1934,<br />

46. Frjentsjer en Ljouwert wienen de iennichsten <strong>fan</strong> de alve steden dy't sels har<br />

magistraat keazen.<br />

193. Cortverhael ... , Steedh. argyf 70II, RAF (sjochfoar de folsleine titel noat 196).<strong>It</strong> stik koeoan<br />

de hân te sjen wol <strong>fan</strong> Van den Sande wêze. Yn alle gefallen is dúdlik dat it út 'e hoeke <strong>fan</strong> Hof<br />

en steedhâlder komt. De arguminten <strong>fan</strong> 'e tsjinpartij wurde net neamd, of allinne mar<br />

negatyf ófskildere.<br />

194. Aitzema, oanhelle troch Sickenga 1869,171. Aitzema sil wol gelyk hân hawwe, want de stikken<br />

oer eftergrún en tadracht <strong>fan</strong> de skelen yn de jierren 1635-1637 dy't yn it Steedhâlderlik argyf op<br />

it RAF sitte, binne <strong>fan</strong> him of om it skrift oan him ta te skriuwen.<br />

195. <strong>It</strong> trelit <strong>fan</strong> 20-8-1636 yn Cort verhael (sjoch noat 196); de útlitting <strong>fan</strong> Harinxma oer de steedhâlder<br />

yn in hânskrift <strong>fan</strong> it Keninklik Húsargyf yn Den Haach (ik haw de oantekening opskreaun,<br />

doe't it hânskrift al werom wie yn it depot, dat it sitaat is grif neffens de stavering net<br />

letterlik); Harinxma syn opsetten <strong>fan</strong> boeren yn Rie <strong>fan</strong> Steate 55, ARA.<br />

196. Cort verhael van poincten daerin des heeren Stadtholders ende des hooues van Vriesland authoriteijt<br />

ende behoorlijck respect op die Landsdagen geholden inden Jaeren 1635 ende 1636 bij de<br />

heeren volmachten principal//cfc van Oostergoo ende Westergoo mercklick gekrenckt ende besneeden<br />

is (Steedh. argyf 70 II, RAF).<br />

197. Ut in stik yn GA 35, Bolsert (Relegment [sic] vande Raedts bestellinge ... ) blykt dat ek Gerrit<br />

Folkerts Vogelsang, Anne Heerkis, Jan Taeckes en Petrus Gabinius Aeminga by de kommittearren<br />

hearden.<br />

198. Memorial, hoe eenige ambitieuse, ende ongeruste personen, burgerlijcke eed, ende plicht vergetende,<br />

haer hebben gecomporteert tegen haere wettelijcke Magistraat binnen Bolswardt, in den<br />

Jare 1635, Steedh. argyf 70 II, RAF; Relegment ... (sjoch noat 197), GA35, 296-308,<br />

Bolsert.<br />

199. J. à Sande, Sommier Verhael van t' Recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, Steedh.<br />

argyf 273, RAF.<br />

200. De nije magistraatsleden en gemeenslju <strong>fan</strong> 22-3-1637 wurde neamd yn in list yn GA 71, Bolsert.<br />

Ik haw de list ferlike mei dy <strong>fan</strong> foar 17-9-1635 yn it al oanhelle Memorial, Steedh. argyf 70<br />

II, RAF.<br />

wumkes.nl<br />

531


201. In selde konklúzje kin lutsen wurde út it oersjoch dat Obreen 1968, 18 <strong>fan</strong> Harns jout.<br />

202. GA 79, Bolsert; Steedh. argyf 278, RAF.<br />

203. Sa wie it âldste resolúsjeboek (1638-1671) dat bewarre is (GAB 1) ek al it earste yn in argyfynventaris<br />

út 1696 (GAB 71). Ut dat boek mist de earste bledside, wat oan bân en hân <strong>fan</strong> it meiynbûne<br />

jongere register te sjen, ek al sa wie doe't it yn it lést <strong>fan</strong> de achttjinde ieu op 'en nij ynbûn<br />

waard. Halbertsma 1827,294 (sitearre troch Kalma 1938,28) hat it deroer, dat de resolúsje<br />

<strong>fan</strong> GJ syn beneaming der útskuord is. Oft dy op dy earste bledside stien hat, liket my tige de<br />

fraach. De bledsiden binne yn santjinde-ieuske hân nûmere en de earste is bis. 2. Dêr stiet in<br />

akte <strong>fan</strong> 25-1-1638 op. In santjinde-ieusk register <strong>fan</strong> froedskipsmutaasjes begjint ek yn 1638<br />

(GAB 82).<br />

204. GAB 71,81,82; Steedh. argyf 271,278 RAF. Wegerje dienen goudsmid Anne Heerckes, tsjilmakker<br />

Bauke Jacobs, Binnert Douwes, Folkert Rochus, touslagger Frans Jans, Gerrit Folkerts Fogelsang,<br />

Haring Fongers, Ige Meijes Algera, Inte Egberts, gemier Jan Sioerdts en de brouwers<br />

Juriaen Pieters en Tiaerdt Lieuwes. Foar har yn 't plak kamen timmerman Arjen Buwes,skuonmakker<br />

Ipe Piers, smid Jan Pyters, chirurgyn Joost Schenckel, Lolke Annes, rintenier<br />

Poppe Scheites, chirurgyn Reiner Pauli Ens, skipper Sake Sakes, flaakskeaper Sybe Doekes,<br />

notaris Sierk Sakes (Siricus Sachaei), kistmakker Thomas Hessels en medysk dokter<br />

Tiaerdt Siccama.<br />

<strong>It</strong> sil yn oare steden wol net oars west hawwe. Miskien komt it omdat der yn de santjinde ieu safolle<br />

barde, dat dizze jierren <strong>fan</strong> politike aksje sa finaal fergetten binne. Se passe <strong>fan</strong>sels ek net<br />

yn it byld <strong>fan</strong> 'e Gouden Ieu.<br />

Nei it ôfsluten <strong>fan</strong> de tekst ûntdiek ik it bestean <strong>fan</strong> in tsjûke bondel "Friesche saken" <strong>fan</strong> 'e Rie<br />

<strong>fan</strong> Steate, dy't de notulen befetsje <strong>fan</strong> syn besonjes yn Fryslân yn 1637 en 1638 (Rie <strong>fan</strong> Steate<br />

55, ARA). De bondel, dy't net útliend wurde kin, haw ik in mikrofilm <strong>fan</strong> krigen, mar ik hie it net<br />

oan tiid om dy hielendal te lézen. Fan de earste 170 bledsiden haw ik hjir en dêr noch gebrúk<br />

meitsje kinnen.<br />

205. GAB Al, f4. De gearkomsten waarden belein oer saken "raeckende die welstant ende ruste vanden<br />

Stadt".<br />

206. Yn 1657 blykt Van Velsen mei syn eardere tsjinstanners mei te stimmen. Sjoch 4.7.1.<br />

207. Brief oan de steedhâlder <strong>fan</strong> 22-12-1647 (Steedh. arg. 267 I, RAF).<br />

208. Steedh. argyf 278, RAF.<br />

209. J.W. Sohnius wie sekretaris <strong>fan</strong> 'e steedhâlder, Snabelius kapitein.<br />

210. Ik ûntlien dizze bysûnderheden oan in bondel ôfskriften yn it Steedhâlderlik argyf 271,<br />

RAF.<br />

211. Rapport vanden heeren Aernhem ende Reynswoude tot voldoeninge van haer Ho: Mo: resolutie<br />

in dato 16en April 1641. nopens de Commissie na Vrieslant, Steedh. argyf 271, RAF. De oare<br />

steden wienen Snits, Dokkum, Harns, Warkum, Sleat en Drylts.<br />

212. GA 79, Bolsert. Dat gong grif net <strong>fan</strong> herten, want fuort nei de brief <strong>fan</strong> D.S. kaam op 18-12-1641<br />

de kommisje <strong>fan</strong> elekteurs mei in mearderheids- en in minderheidsfoardracht. De mearderheid<br />

<strong>fan</strong> dy troch it lot oanwiisde kommisje bestie út oanhingers <strong>fan</strong> de partij <strong>fan</strong> Aeminga (Jan<br />

van Marsum, Foppe Fongers Inthiema en Joost Schenckel) en ferklearre "dat zij het nu in handen<br />

hadden, ende met ons (de minderheid, besteande út Poppe Scheites en Frederick Bothe) in<br />

geen communicatie wilden gaen" (Steedh. arg. 267 I, RAF).<br />

213. Bols E 3,7-6-1641, RAF. Even earder, op 2-4-1641 hie skûtmakker en gemeensman Foppe Fongers<br />

[Inthiema] Van Velsen yn 'e herberge <strong>fan</strong> Antie Siuerdts te Bolsert yn 't publyk útmakke<br />

"voor een schelm ende falsario ende false hantsetter" (Civ. Sent. 1642, nr. 55, RAF). Nei oanlieding<br />

wêr<strong>fan</strong>'t dat wie, wit ik net.<br />

214. De stimútslaggen yn GA 81, Bolsert, de oanbefellings yn Steedh. argyf 2671, RAF. De faksjes yn<br />

magistraat en swarde gemeente yn 1642 binne ek fêstlein yn de oantekens dy't de steedhâlder by<br />

har leden set hat. Hy dielde se yn yn "d" (Aeminga en de chirurgyn Joost Schenckel hjitte "dd")<br />

en "g" dat foar "gut" stiet, sa't blykt út in selde oantekening by de leden <strong>fan</strong> it Snitser stedsbestjoer<br />

út 1642 (Steedh. arg. 2671, RAF), mei "dg" en noch in pear omskriuwingen foar lju dertuskenyn<br />

(Steedh. argyf 267 I, RAF).<br />

<strong>It</strong> ferskynsel <strong>fan</strong> 'e faksjes wie net nij. Yn in op ca. 1622 te datearjen karakteristyk <strong>fan</strong> de Bolser-<br />

532<br />

wumkes.nl


ter magistraatsleden hjit it: "Den Magistraet is gedeelt in twee factien, daer van de eene factie<br />

het hooft is Romeert Thome, van de ander Timen Frantzen Aysma" (Steedh. argyf 266, RAF).<br />

Van Velsen wie in skoansoan <strong>fan</strong> Eisma. Dy stimde oars ek wol mei de partij <strong>fan</strong> Van<br />

Velsen mei.<br />

215. GA 1, Bolsert.<br />

216. Hof WW 16, 191, RAF.<br />

217. NH Bols 3, RAF; printe by Kalma 1938, 218-220. Wêr't dy "nootwendighe vermaninghe" foar<br />

nedich wie, wurdt net dúdlik. Meastal gong it om dronkenskip, mar yn JG syn gefal binne sjoen<br />

it jier syn skulden ek net út te sluten. Ek dy koenen in reden wêze ta sensuer, sa't bliken docht<br />

oan Pijter Ipes op 24-4-1641: "Wort oock voorgestelt seecker Broeder, die in mercklijcke schulden<br />

vervallen zijnde, met zijn crediteuren is veraccordeert. De kerckenraedt hier ouer met den<br />

seluen meermalen gehandelt hebbende, is bevonden, dat hij door zijn doen de Kercke heeft ergernisse<br />

gegeven" (N H Bols 3, RAF). De wegering om foar de tsjerkerie te ferskinen mei in berop<br />

op it magistraatskip wie net nij. Ek Reiner Pauli Ens hie, doe't er yn 1618 riedsman wie en<br />

om dronkenskip foar de tsjerkerie ûntbean wie, sein: "dat hij niet van meijninghe was te comen.<br />

Sij waren so schuldich tot hem te comen, als hij tot haer" (NH Bols 3, 23-4-1638, RAF).<br />

218. Ferlykje ek J.J. Kalma 1980,168 e.f.<br />

219. NH Bols 1, RAF.<br />

220. Steaten G 2, 32, 9-8-1644; 31-8-1644, RAF.<br />

221. GA 35, Bolsert.<br />

222. NH Bols 1, RAF.<br />

223. Deiboek Willem Freark II91,92, Ken. Húsargyf Den Haach; neffens ôfskrift drs. J. Visser. Ferlykje<br />

ek J. Visser 1982.<br />

224. Beide op 20-12-1647, yn Steedh. arg. 2671, RAF. <strong>It</strong> argumint <strong>wurk</strong>e sa't liket, want net allinne beneamde<br />

de steedhâlder Schenckel, hy krige itselde wer te hearren, no <strong>fan</strong> Schenckel en Hansma<br />

tegearre, by in oanbefelling yn 1654, ek yn 267 I.<br />

Hoe't drank in rol spylje koe, blykt út 'e kûperij om dr. Phocaeus Siersma syn ferkiezing ta gemeensman<br />

yn 1658 hinne, al moat dat in útsûndering west hawwe: oars hie it him hast tweintich<br />

jier letter net mear oanrekkene wurden. Siersma betelle nammentlik alle âlde drankskulden<br />

<strong>fan</strong> magistraats- en gemeenslju dy't foar him keazen. Sa begryp ik it teminsten as ik de oanhaal<br />

út in proses <strong>fan</strong> 1677 by Roarda 1950,145 kombinearje mei wat Van Velsen, Regnerus Bruynsma<br />

en Duco Gellij deryn har brief <strong>fan</strong> 17-12-1658 oan de steedhâlder <strong>fan</strong> sizze: "dat hij dr. Siersma<br />

voor sijn promotie ende aleer hij bevesticht is, van olde verteeringen aende Weert voorschreven<br />

[Sijmon Cornelis Braeck] heeft betaelt ongeveerlijcken vierhundert caroliguldens [neffens in<br />

eigenhannige oantekening 700 c.g.; Roarda 1950,145], alsoo dat andere burgers ende sollicitanten<br />

door soodanige olde gemaeckte verteringen hebben moeten dehisteeren, omdat sij de witten,<br />

soo parthijen t'noemden niet wilden wtdoen - ende haer daermede ruineren" (kopy<br />

GAB 67).<br />

225. NH Bols 2 en 3, RAF.<br />

226. Epkema 1821,167-177, ynitbysûnder 172. <strong>It</strong>giet om ferskynsels yn de rigels 64,14; 169,3; 171,13;<br />

185,15; 194,22; 196,11; 200,17; 211,1 en 222,3.<br />

227. Sjoch ek Pieter Breuker 1973, 20.<br />

228. Foarbylden <strong>fan</strong> 'e akkusatyf: "Phoebi strielle" (31,3); "Apollinis berne-pleats" (361,19-20); <strong>fan</strong>'e<br />

datyf: "Lit uwz dy KezerAugustum freje" (380,7) en <strong>fan</strong> 'e ablatyf: "mey Christo" (93, titel). "Repite":<br />

116,23; vel: cf. Feitsma 1956b: 65, 6.<br />

229. Boeles passim by de libbensberjochten <strong>fan</strong> heechleararen; Kuiper 1958, 167.<br />

230. Nammen en jierren binne út GAB 35 helle en oanfolle mei gegevens út'e neilitten skoalmastersoantekens<br />

<strong>fan</strong> H. Sannes op 'e F.A<br />

231. Kalma 1938, 30; Gosses 1940, 134; Galama 1979, 78.<br />

232. Baardt stie te Bolsert oant uterlik Ljochtmis 1622, doe't syn opfolger Jacobus Martini lidmaat<br />

waard (DTB 146, RAF). Sjoch ek Breuker 1981d, 16.<br />

233. Sjoch 5.3.6.1.1.2.<br />

234. Bols Q 16, 7 vo - 9 vo, RAF.<br />

235. Wûns S 26, 827, RAF.<br />

wumkes.nl<br />

533


236. Kalma 1938,78 en Feitsma 1974,514 datearje it fers op 1652, omdat se ferbân lizze mei de Hemelsche<br />

Troost-Bome, dy't neffens de titelprint dat jiers úfkaam (op 'e titelside stiet 1651), mar it<br />

"eenige Gedichten" út 'e titel wüst earder op losse fersen. Dêrom komme faaks Van Griethuysen<br />

har drompelfersen yn A. Hasius syn Konincklycke Leidster, ek in útjefte <strong>fan</strong> Fonteyne, earder<br />

yn 'e beneaming. Der is "droaf" en "bly" (83,11) by, omdat Van Griethuysen neist in lofdicht<br />

op it boek ek in roudicht op Hasius makke, dy't ûnder it printsjen <strong>fan</strong> it boek op 14-9-1650<br />

(N.S.?) stoar. Van Griethuysen har Spreeckende Schildery (1646), ek troch Fonteyne útjûn, kin<br />

min bedoeld wêze, want dat is mar ien (lang) gedicht.<br />

237. Yn: J. Oudaan, Poëzy III (Amsterdam 1712) 61.<br />

238. Harns R17,587, RAF; Dokk W 27,21,46, RAF; Ljou Y 50,13, GAL; Q 2254, BN Parys (mei tank<br />

oan dr. B. van Selm foar syn opjefte <strong>fan</strong> dy léste).<br />

239. Foppe Fongers Inthiema, Bols Q15,25, RAF; Eme Gerrits, Dokk W 27,46, RAF; Hero de Geest,<br />

Ljou Y 42, 380, GAL.<br />

240. Sa'n tûzen of mear dielen hienen yn de jierren 1651-1680 de heechleararen Joachim Melchior<br />

Steinberg (970; 1671) en Christianus Schotanus à Sterringa (1240; 1672); de riedshearen Theodorus<br />

Saeckma(1520; 1666) en Horatius Knijff (1889; 1671); de griffier <strong>fan</strong> 'e Steaten en kurator<br />

<strong>fan</strong> 'e Frjentsjerter Akademy Livius van Scheltinga (997; 1669, mar al stoarn yn 1650) en de<br />

prokureur generaal Anthonius Kann (2471; 1679).<br />

241. De boeke-ynventaris <strong>fan</strong> Tijdloos (ca. 1593-Ljouwertnei 1655). ek notaris, yn Ljou Y38,349 e.f.<br />

(1653), GAL.<br />

242. Gatakerus ("torn. 2.") en Chronica Carionis, dy't er ek oanhellet, sille wol yn it Nederlânsk west<br />

hawwe. Dy komme teminsten gauris yn oersetting foar, lykas by Feico Oedsonius (1681) C folio<br />

63 ("Chronica Carionis Dord: 1586 Nederduytsch") en G quarto 10 ("Gatakeri Opera Nederduyts")<br />

(Catalogus ... librorum ... , Leovardiae 1681; Q 2206, BN Parys).<br />

Brouwer 1966II 379 hat al ûndersteld dat Theodoretus, Historia yn nederlânske oersetting bedoeld<br />

is. GJ hellet Seth Calvisius sels yn it Nederlânsk oan, dat dy sil er grif wol yn oersetting<br />

hân hawwe.<br />

243. Oer de gemiddelde houliksleeftyd yn Fryslân yn dy jierren binne my oars gjin sifers bekend as<br />

<strong>fan</strong> Boazum (Breuker 1982c,62). Tusken 1641 en 1651 trouden de manlju dêr, as se trochinoar<br />

24,9 jier âld wienen, en de froulju mei 20.3 jier. As GJ earder troud west hie, soe syn frou wol mei<br />

him neamd wêze, doe't op 15-5-1634 in akte opmakke waard <strong>fan</strong> in liening (Wûns GG 1, 172,<br />

RAF), of se soe al earder stoarn west hawwe moatte <strong>fan</strong>sels. Ek yn 'e houliksproklamaasje stiet<br />

net dat er widner wie, wat oars wol opjûn waard (DTB 56, GAL; printe by Kalma<br />

1938,218).<br />

244. <strong>It</strong> soe Bolsert west hawwe kinne, mar dêr binne út dy tiid gjin oantekens <strong>fan</strong> bewarre (DTB 141,<br />

RAF). Riemersma 1984, 12 syn meidieling dat it Bitgum wie, berêst op in ferkearde ynterpretaasje<br />

<strong>fan</strong> Piebenga 1957, 44, sa't er my sei. Fan Bitgum binne ek gjin trou-oantekens út dy<br />

tiid oerlevere.<br />

245. Dèrmei kaam in ein oan spekulaasjes dat se út Alkmaar of omkriten kommen wêze soe.<br />

246. J.J. Kalma 1956a,169 makke de famyljerelaasje mei Matthijs Harings bekend.<br />

247. Sjoch oer him Van der Meer 1964,43-45. Noch in tredden moat yn dit ferbân neamd wurde. Dat<br />

is Uilcke Jans, ek te Ljouwert, dy't op 10-2-1610 mei Aelcke har mem troud wie (Van der Meer<br />

1964a,42), mar lang liket dat houlik net duorre te hawwen, want al yn 1616 komt de lekkenkeapman<br />

Uilcke Jans (as dat deselde is) as man <strong>fan</strong> Tryntie Haies foar (Ljouwerter<br />

hypoteekboek, GAL).<br />

248. Ik haw noch socht nei in mooglike famyljerelaasje mei GJ syn foargonger Salves Thomas te<br />

Wytmarsum, stoarn op 26-5-1628, dy't in suster en in dochter Sijcke hie (Wûns S28,387, RAF),<br />

mar der wie gjin ferbining te lizzen.<br />

249. Mei attestaasje as lidmaat (NH Bols 3, RAF); administraasje <strong>fan</strong> it grêf yn NH Bols 423,<br />

RAF.<br />

250. Doopboeken Bolsert, RAF.<br />

251. Ik seach it op 18-7-1981, doe't noch te lézen wie: 1646 /ACOB GIJSBERT/, en dêrûnder op de<br />

earste fjouwer rigels allinne ROOS. In fjirtich jier earder wie noch te sjen: Ao 1646 d.. Aug.. /..<br />

acob <strong>Gysbert</strong> / ..s Roos.. / (Grêfskriften Bolsert, RAF), wylst Halbertsma 1827, 295 opjout: "Ao<br />

534<br />

wumkes.nl


1646 d. Aug. JACOB GUSBERTS ... Roos die dees dag ... praelt, enz". Wat der <strong>fan</strong> te meitsjen<br />

is, haw ik opnommen as tekst 56.<br />

252. NH Bols 423, RAF.<br />

253. Bols R 17, 134, RAF.<br />

254. Mei as gefolch <strong>fan</strong> de sterk tanommen plattelânsbefolking (Breuker 1982c,62) hienen har yn 'e<br />

rin <strong>fan</strong> de santjinde ieu op hiel wat doarpen chirurgyns festige. Yn Baarderadiel fûn ik de earsten<br />

yn 1607, resp. 1610 te Winsum en Weidum, te Jorwert en Littens yn 1644 en te Easterwierrum<br />

en Boazum yn 1675 (Breuker 1973, 9; lettere oanfollingen út tsjerkeboek Winsum, GA<br />

Wommels; Baa N 2,285 (Weidum), RAF; en J. Oostra, Uit de geschiedenis van Oosterlittens, (s.p.<br />

1985) 104).<br />

Wat der<strong>fan</strong> wier is dat it in fak wie dêr't sels guodden dy't léze noch skriuwe koenen "met lichticheyt<br />

door de werelt" mei besochten te kommen, wit ik net (neffens in Harnzer magistraatsresolúsje<br />

út 1642, oanhelle troch O. Postma yn skrift Friesland 269, FA).<br />

255. Bols Q 13,267 (16-3-1663), RAF; Bols R21,135, RAF; GAHinnaarderadiel 649, Wommels. Syn<br />

foargonger te Rien (of <strong>It</strong>ens) sil in mr. Bruynsma west hawwe (31-3-1663 noch betelle, GA Hinn<br />

649). Behalven efterstallige húshier moast Salves ek noch in boete oan it gritenijgerjocht (of oan<br />

de prokureur?) betelje, mar faaks wie dat om moanjen om 'e húshier. Mei elkoar gong it om in<br />

bedrach <strong>fan</strong> 27 c.g. Botte slim hat it grif net west, want de saak stiet net yn it resesboek, noch is<br />

der yn de Ljouwerter Hofsentinsjes wat oer te finen. Hy hierde syn ûnderkommen <strong>fan</strong> de dochter<br />

<strong>fan</strong> Idts Reenstra (Bols R 21, 135, RAF). Dat er op it Amelân oansteld waard, lied ik ôf út 'e<br />

formulearring "Mr. Pyter Edes nieus gecoren chirurgijn op Amelant", syn opfolger (Bols Q<br />

16, RAF).<br />

256. Unhistoaryske klisjees <strong>fan</strong> letter tiid binne <strong>Gysbert</strong> en Salves ek wurden yn de histoaryske roman<br />

<strong>fan</strong> Piter Terpstra, De dei is forroun (Ljouwert 1972), dy't yn 1666 spilet.<br />

257. <strong>It</strong> fersin is befoardere troch in ferskriuwing, gefolch <strong>fan</strong> oerskriuwen fêst, <strong>fan</strong> de klerk, dy't de<br />

1574-11-2 neamt as de opbringst <strong>fan</strong> Salves syn boelguod. Dat wie, sa docht op in oar plak yn<br />

deselde ôfrekken bliken, de opbringst <strong>fan</strong> GJ syn húsrie (Kalma 1938,230,232). Halbertsma hat<br />

syn (ferkearde) optelling makke yn Bols Q 16, ynv. GJ, RAF. Dat Kalma syn eigen bylagen net<br />

bestudearre hat, blykt ek op oare plakken yn syn dissertaasje. Hy hat se earst op 't alderlêst,<br />

doe't er de tekst <strong>fan</strong> syn boek al klear hie, tafoege, sa't te sjen is oan de inkelde, letter byskreaune<br />

ferwizingen yn it hânskrift dat op it FLMD yn syn neilittenskip sit. De transkripsjes <strong>fan</strong> dy bylagen<br />

binne ek net <strong>fan</strong> himsels; ien <strong>fan</strong> it RAF hat se yn febrewaris 1938 foar him makke.<br />

258. In oar part waard yn Bolsert ferkocht (Bols R 21, 130, 137, RAF; Kalma 1938,236,232).<br />

259. Bols Q 16, 12 e.f, RAF (Kalma 1938, 233-234).<br />

260. Greijff wie op 28-7-1666 út Warkum wei lidmaat yn Bolsert wurden. De kears dêrfoar dat lidmaten<br />

ynskreaun waarden, wie op 21-4-1666 (DTB 147, RAF). Greijff joech mar 7-0-0 oant maaie<br />

1667 ta, wylst GJ jiers 70 c.g. betelje moast (Bols Q 16, 10, 12; RAF; Kalma 1938, 231, 232).<br />

261. Dy datum wurdt neamd yn de ynvintarisaasje <strong>fan</strong> 'e neilittenskip, dêr't ek Salves syn klean by<br />

binne (Bols Q 16, 1, 19; Kalma 1938, 221, 225).<br />

262. "Meester Gijsbart Jacops ende Sijcke Saluis dr. sijn olders nu onlangs deser werelt voor hem<br />

ouerleden" (Bols R 21, 1; RAF).<br />

263. Bols R 21, 19, RAF; Halbertsma 1827,299 (weesrekken Antie Arjens); Bols Q 16, 13, RAF;<br />

Kalma 1938,233 (akkoart mei Härmen Harmens); Bols Q 16, 11, RAF; Kalma 1938,231(foarsjongen<br />

útbetelle oan GFs erfgenamten). Mei 22-8-1666 liket yn striid de 15-0-0 dy't de waarnimmer<br />

<strong>fan</strong> de skoalle, Jurjen Jans Ilpendam, barde, mar faaks wienen dêr de skoalpeinjes yn<br />

ferrekkene, dy't GJ winliken takamen (Bols Q 16, 13; RAF; Kalma 1938,233, 234).<br />

Sjoch foar algemiene ynformaasje oer aard en jierren dat de pest yn Nederlân (yn it bysûnder<br />

yn Hollân) hearske Noordegraaf/Valk 1988. GJ stoar yn de léste pestepidemy <strong>fan</strong> ús lân. Dy<br />

duorre yn Amsterdam <strong>fan</strong> 1663 oant 1666, yn Inkhuzen <strong>fan</strong> 1666 oant 1668 (Noordegraaf/<br />

Valk 1988,228).<br />

264. Skoansuster Aeltje Fransen de Ringh, de widdo <strong>fan</strong> Willem Jacobs, wie op 8-10-1666 noch by de<br />

ynventarisaasje <strong>fan</strong> GJ syn guod en tsien dagen letter wie se al dea (Bols Q 16, 1; id. R 21, 70,<br />

RAF). In oaren út Bolsert, Willem Allerts, wie achttjin dagen ûnder doktershannen, sa't út 'e bewarre<br />

rekken yn stikken <strong>fan</strong> syn krediteuren bliken docht (Bols H 15 (1657), RAF).<br />

wumkes.nl<br />

535


Tsjin ferstjerren yn begjin septimber soe ynbrocht wurde kinne, dat GJ syn opfolger earst op 3-<br />

10-1666 beneamd waard, mar de formulearring <strong>fan</strong> syn oanstelling lit romte foar in fakatuere<br />

<strong>fan</strong> in wykmannich: "dat desselfs plaetse nodich waere met een ander bequaem persoon - hoe<br />

eerder hoe beter dient versijen te worden" (GAB 1,111). De opfolger wie Cornelis Jelgers. dy't út<br />

Tsjalbert kaam, sa't yn de akte stiet.<br />

265. Miskien moat lykwols weromrekkene wurde <strong>fan</strong> de boelguodsdei ôf, dat is <strong>fan</strong> 17-10-1666. Yn<br />

dat gefal soe Neeltie Pijters op 22-8-1666 begongen wêze (Bols Q 16, 14, 1, 9, RAF; Kalma<br />

1938,234, 222, 230). Se wie in dochter út in earder houlik <strong>fan</strong> Arien Buwes (Bols R 13, 94,<br />

RAF).<br />

266. Ca. 1693 yn 'e "Suiderbaarhoek . . . ten 61 Meister <strong>Gysbert</strong>s erwen 2 graaven 1-4-0"; ca. 1725,<br />

id. "Meester Gisberts Erven 2 graven Aen de kerck vervallen Als vooren. Nu de Erven van Klas<br />

Jacobs Grons hebben Betaldt" (253 Hs., PBF). <strong>It</strong> stientsje dat yn SR 1923, nei s. 317 as GJ sines<br />

ôfbylde stiet, is <strong>fan</strong> de soan Jacob <strong>Gysbert</strong>s.<br />

267. Bols R17,134e.f.; id. R21,17, RAF. Dat Antie Arjens nei Kimswert rekke, lied ik ôf út 'e reiskosten<br />

dy't GJ as har fâd op 3-8-1666 dêrhinne yn rekken brocht (Bols R 21, 19, RAF).<br />

268. Willem van Velsen hie in pleats te Kimswert (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF) en waard op 24-4-1669<br />

mei attestaasje dêrwei lidmaat te Bolsert (NH Bols 1, RAF). Hy wie op 15-11-1663 troud en<br />

wenne doe te Ljouwert, wat goed útkomt mei de datum dat Antie yn Ljouwert yn tsjinst kaam.<br />

Syn frou stoar yn 1665 yn 'e kream (Halbertsma 1827,347; Ferwerda, Naamlijst). De doopdatum<br />

<strong>fan</strong> it bern (dêr't Halbertsma 1827,347 út oerlevering de ôfkomst <strong>fan</strong> wist) blykt út DTB 34,<br />

GAL. Op 5-5-1672 wie Antie troud mei de klerk <strong>fan</strong> Van Velsen, Claes Jacobs (DTB, GAL). Van<br />

Velsen tocht goed om syn natuerlike soan, dy't er ûnder mear de pleats Grons ûnder Burchwert<br />

tamakke,yn 1661 troch de Van Velsens kocht (Bols Q 17,150 RAF). De oankeaptroch Antie Arjens<br />

(mei Velsen, Eysma en Heixan) <strong>fan</strong> guod <strong>fan</strong> Willem van Velsen syn mem Gerlantie van<br />

Velsen-Eysma wurdt neamd yn Byl. Civ. Sent. 651-1, âld nr. 90; RAF. Van Velsen neamt har yn<br />

syn testamint <strong>fan</strong> 1679 "mijn gewesen dienstmaecht" (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF).<br />

269. Salves makke Antie Arjens de helte ta en boppedat in fyftepart <strong>fan</strong> de oare helte, dy't se diele<br />

moast mei har neven Willem en Frans Jacobs (R 20, 220, RAF). Dat se <strong>fan</strong> dy oare helte gjin<br />

tredde- mar in fyftepart krige, sil komme omdat der op it stuit dat Salves syn testamint makke<br />

noch twa bruorren <strong>fan</strong> Willem en Frans libbe hawwe moatte (R 21, 70, RAF).<br />

270. Bols R 21, 136, RAF; Kalma 1938, 241. De berteleppel <strong>fan</strong> GJ, dy't se ek hie, is al neamd<br />

yn 4.3.4.<br />

271. Op 2-2-1667 waard se as "jonge dochter opt hooch" lidmaat (NH Bols 1, RAF).<br />

272. Halbertsma 1827, 348; grêfstien yn de Martinitsjerke te Bolsert.<br />

273. DTB 134. De tredde gerjochtsproklamaasje hie west op 5-9-1632. Dêr wie gjin opposysje, dat<br />

wat dan de reden west hat <strong>fan</strong> sok ûngewoan lang wachtsjen mei trouwen?<br />

274. Wommels NH 1, RAF. T.H. Siemelink, Geschiedenis van de stad Workum. Buitenpost 1978<br />

(werpr.), 126 hellet in akte út 1633 oan dêr't "meister Piers schole" yn neamd wurdt. Ik haw dy<br />

Pier net fûn yn it Warkumer gemeente-argyf, noch yn Wark U 1, W 2-4, Y 1-3, RAF, mar neier<br />

ûndersyk is winsklik. Sjoch oer de mooglikheid dat hy ûnder deselde stien as syn âlden letter<br />

begroeven is noat 114. De skoalmastersoantekens <strong>fan</strong> Sannes binne op de FA.<br />

275. Jancke <strong>Gysbert</strong>s: Halbertsma 1827,342 (grêfstien); GAB A 1 (31-4-1642 45 jier); Bols E 1, RAF<br />

(24-12-44 48 jier). Arien Buwes: earder troud mei Trijntie Freerx (1622; DTB 141, RAF), mei<br />

Hendrickien Douwes (1631; DTB 141, RAF), en mei Jouck Reyns (1638, Bols R 6,173; id. Q 5,<br />

240, RAF); NH Bols 1 (stedstimmerman 1621), GAB 442 (houtkeaper 1639); Bols V4,29-6-1642,<br />

en Bols Q 10,1-4-1656, RAF (Bagine- of Broerestrjitte); GAB 433 (befelhawwer); sjoch foar de<br />

boarnen dêr't er as gemiensman yn neamd wurdt, ûnder JG; foar it erfskip Halbertsma 1827,343<br />

en Bols Q 10, 102, RAF.<br />

276. Kalma giet op 'e Bolserter lidmatelist út 1661 werom, mar ik bin der net wis <strong>fan</strong> dat dy ôfsluten<br />

is yn 1661. Halbertsma basearret him op 'e weesadministraasje <strong>fan</strong> Antie Arjens, dêr't Willem<br />

noch foar stien liket te hawwen op 28-6-1663. Op 30-10-1663 wie er wis stoarn (Bols R 21, 2,<br />

RAF). <strong>It</strong> plak <strong>fan</strong> 'e izerwinkel "daer de Swaen uijthanckt", blykt út Bols V 6,37, RAF. In houliksproklamaasje<br />

is net te finen, mar dat se op 26-7-1643 al troud wienen, blykt út in oan tekening<br />

oer in boelskieding neist in akte <strong>fan</strong> 27-3-1629 yn Bols R6, RAF. Tusken 3-1-1647 en 19-4-<br />

536<br />

wumkes.nl


1655 lieten se fiif bern dope: Frans, Jacob, Pier, Joannes en Assuerus (DTB 138, RAF). Oer it<br />

Harnzer komôf <strong>fan</strong> de frou: Gen. Jb. 1969, 48. As kollekteur fûn ik him neamd <strong>fan</strong> 1653 oam<br />

1658 (Bols Q 9,95,250,265; id. P 15,50, RAF), as diaken yn 1653 (yn Bols Q 5,95 en 250, RAF). Ut<br />

in post <strong>fan</strong> 1649 foar "eenige gedrayde werken aende/? gaelderije" yn it administraasjeboek <strong>fan</strong><br />

it Weeshús te Bolsert (argyf Weeshús, Bolsert) lied ik ôf, dat er noch kistmakker wie. Dat oerlevere<br />

is dat er yn 1656 skilderijen beseach, komt omt de man by wa't se útstald wienen, Symen<br />

Epes, him nei 't libben stien hie doe't er dèr kaam. Dy joech him as hopman de skuld dat er op<br />

dûbelde wacht steld wie (Bols H 15, RAF). De boelynventaris, beskreaun op 31-10-1666 by de<br />

dea <strong>fan</strong> Aeltie, stiet yn Bols Q 16, 22 e.f., RAF.<br />

277. Van der Meer 1964b; Karstkarel 1980,118. As âlderling fûn ik Matthijs Harings yn 1643,1657 en<br />

1662 (GAL tsjerke-argyf; Hs 1262 I 107, 163 (oantekens Horatius Vitringa), PBF).<br />

278. Van der Meer 1964b,46; Karstkarel 1980,133.<br />

279. Roarda 1948; Kalma LC 13-10-1936.<br />

280. GAW, D 29. Van Loon seit net alhiel krekt dat GJ yn april 1625 kaam en ein maaie 1635 fuortgong.<br />

Op it belang <strong>fan</strong> ûndersyk yn tsjerkeboeken hie Dirks yn 1853 wiisd. Dy skreau doe nei<br />

oanlieding <strong>fan</strong> de ûntdekking dat Rembrandts houlik yn it tsjerkeboek <strong>fan</strong> Sint Anne stie:<br />

"Zoude een vlijtig nalezen en doorsnuffelen der kerkeboeken in Friesland, en vooral van die op<br />

de dorpen in de omstreken van Bolsward, die leemte [bedoeld binne de jierren 1624-1637] in het<br />

leven van een beroemd man niet kunnen aanvullen?" (Dirks 1853,301-302).<br />

281. Efter yn syn oantekenboekje <strong>fan</strong> 1816-1817 (dêr't ek noch oantekens <strong>fan</strong> letter yn steane;<br />

brûklien Halbertsmastichting, FLMD). Hoe betrouber oft dy oerlevering is, fait min te sizzen,<br />

mar it hat <strong>fan</strong>sels wol káns dat dy ûntstien is nei de dea <strong>fan</strong> de dichter, doe't fia Antie Arjens in<br />

grut part <strong>fan</strong> syn erfskip op Grûns te Burchwert bedarre.<br />

282. Sal ves Thomae wie in soan <strong>fan</strong> Thomas Salves, ek stoarn te Wytmarsum, dy't besit op Gernzerbuorren<br />

dêr hie (Wûns S 28,287, RAF). Al ûnder syn skoalmasterskip die er notaris<strong>wurk</strong> derby<br />

(ynskreaun op 10-11-1615; S. Koopmans, Het notariaat in Friesland vóór 1811. Leeuwarden 1883,<br />

168). Hy wie ek prokureur postulant foar it nedergerjocht (Sannes 1948). Dat er oars as Sannes<br />

1948 skriuwt, libbe doe't GJ him al opfolge wie, blykt út Wûns S 28,847 (10-1-1626) en út Wûns S<br />

26,258, RAF. Syn bertejier haw ik ôflaat út syn hanteken: op 3-9-1621 wie er 34 jier (Wûns S 31,<br />

127, RAF).<br />

283. GAW, D 29. De skoalpeinjes hongen ôf <strong>fan</strong> de klasse dêr't it bern yn siet. Earme bern betelle de<br />

tsjerke wol foar. <strong>It</strong> bedrach is basearre op gegevens <strong>fan</strong> Littens (1604, Jaarboekje betreffende het<br />

schoolwezen in de provincie Friesland 1847,71-72); Molkwar (1621, Molkw. 96, gemeente-argyf<br />

Himmelumer Aldeferd, Koudum (no Warkum?)); Bitgum (1636 Schwbg 2955, RAF); Baard<br />

1646 (Beyma thoe Kingma 6e ôfd G 3, RAF). Ynkomsten út belieden blike út Wûns S 27, 3-3-<br />

1627; id. S 28,569 (1629); id. S 33, nr. 57 (1634); id. S 37, nr. 64 (1634: mei twa oaren mei elkoar 2<br />

gg. 12 st.). Syn sparjen blykt út 'e liening (<strong>fan</strong> 50 gg.) oan in Wytmarsumer boer, Jelle Sybrens.<br />

Hy skeat it jild op 15-5-1633 út en barde it 3-5-1634 wer (Wûns S 33, nr. 67; id. GG 1. 172,<br />

RAF).<br />

284. Van der Malen barde sels syn traktemint oan 1-5-1637 ta, wylst oerit fearnsjier <strong>fan</strong> 1-5-1637 oant<br />

Jakobi (dat is ein july) syn erven útbetelle waarden (GAB 442). Syn stjerdatum is net bekend<br />

(meidieling <strong>fan</strong> DJ. van der Meer, Reduzum). Op 7-2-1637 makken hy en syn frou (dy't him<br />

jierren oerlibbe) yn sûnens har testamint, dat se op 7 maart (neffens Bols Q 5,9-8-1637; RAF) of<br />

7 maaie (Hof EEE l,307v; Copie 4022, RAF) mei tsjùgen ûndertekenen. Dêr is gjin oanwizing,<br />

dat ien de léste moannen foar him waarnommen hat, want yn 'e boelskieding wurdt wol<br />

neamd, dat noch 20 c.g. traktemint <strong>fan</strong> de stêd bard wurde moat, mar net dat in waarnimmer<br />

noch jild kriget.<br />

De krekte datum dat GJ yn Bolsert begong, oant no ta ûnbekend, is ôf te lieden út 'e bewarre<br />

bleaune administraasje <strong>fan</strong> in part <strong>fan</strong> syn stedstraktemint, dat jiers 40 c.g. wie. Tenearsten<br />

barde er dat ûngeregeld, mar op 1-5-1640 krige er in jier lean en dêrfoar hie er yn seis kear mei<br />

elkoar 70 c.g. bard. Yn oerienstimming mei dy datum liket it feit dat de stêd op 7-8-1637 skipfracht<br />

foar syn ferfarren betelle (GAB 442).<br />

285. Resp. GAB 442, GAB 445 en Sannes 1948.<br />

286. Wommels NH 1, RAF (= DTB 402).<br />

wumkes.nl<br />

537


287. De datum is wis, al hat Postma 1962,46 him dêryn fersind. Hy hat sa't liket de ôfrekken mei Thomas<br />

de Bucquoij (Schwartzenberg 2951, RAF) net sjoen, dy't op 2-11-1636 wie en yn oerienstimming<br />

mei de datum <strong>fan</strong> syn beropbrief (27-4-1636; Schwbg 2955, RAF) oer in healjier<br />

gong.<br />

288. De skipper barde 4 c.g. 6 st. "van den meester Gijsbert te halen ende oude resten oft Schult voorts<br />

voeren voorden kercke ende gelt uijt geleijt" (Schwbg 2996, RAF). <strong>It</strong> is spitich dat de lidmateadministraasje<br />

<strong>fan</strong> Bitgum út 1636-1637 net bewarre is, want Sijcke komt net foar yn de Ljouwerter<br />

lidmateboeken. Omdat <strong>Gysbert</strong> te Bitgum jild barde foar prokuraasjes, haw ik foar de<br />

wissichheid it prokuraasjeboek <strong>fan</strong> Menameradiel O 10 (1625-1672) op it gemeente-argyf yn<br />

Menaam ynsjoen, mar dêr stiet er net yn. Mei dy prokuraasjes sille ek wol gjin folmachtskippen<br />

bedoeld wêze, mar earder skreaune stikken. Yn it Schwartzenberg-argyf haw ik gjin stikken yn<br />

GJ syn hân <strong>fan</strong> skriuwen fûn, ek net "D'artijckelen van Dicx Eertinge der Arme", dêr't <strong>Gysbert</strong><br />

jild foar barde.<br />

289. Schwbg 2996, RAF.<br />

290. Schwartzenberg 2955; id. 2951 (opjefte <strong>fan</strong> 2-11-1636), RAF. <strong>It</strong> skoalhûs hie ankers mei it jiertal<br />

1571 (brief <strong>fan</strong> GR. Brouwer oan D. Kalma, 3-10-1949, FLMD; meidieling drs. J.Krol).<br />

291. Schwartzenberg 2955, RAF<br />

292. J.D.C. Vries 1930,247 hat yn Amsterdam socht, omdat Tengnagel yn syn Amsterdamsche Lindebladen<br />

(1639) ûnder de rige rimers en dichters ek "<strong>Gysbert</strong>s Jacob met syn vaer" neamt. Wa't dat<br />

wie, is foarsafier't ik wit net opheldere, mar der wenne doedestiids al in bekende notaris Jacob<br />

<strong>Gysbert</strong>s yn Amsterdam, dy't De Vries net neamt (Oud Holland III (1885) 286,287; id. 1890,315<br />

en 1895,162; J.G. Kann, Waar was dat huis in de Warmoesstraat? (Amsterdam 1966)húsnr. 15). D.<br />

Deinum (Bolswards Nieuwsblad 10-5-1966) tinkt oan in bûtenlânske reis, allinne mar omdat<br />

GJ syn ferûnderstelde freon de grytman Aylva "ek gans bûtenlânske kontakten hie".<br />

293. De koster wie yn 1611 ek skoalmaster (GAB 34); hoe't dat letter wie, haw ik net neigongen. Wat it<br />

foarsjongen oangiet: op it titelblêd <strong>fan</strong> it twadde diel <strong>fan</strong> de Friesche Rymlerye (1681) hjit GJ<br />

"schooltjenner in forlezzer", mar yn GAB 445 (1655) is it "schooldienaer ende voorsanger".<br />

294. Beide tsjerken hienen yn GJ syn tiid in oargel; dat <strong>fan</strong> 'e Martini wie yn 1634 fernijd, de Broeretsjerkehieyn<br />

1635 ien†ssigen (Tegenwoordige Staat van Friesland III (Amsterdam 1788) 192,201).<br />

Yn 'e stedsrekkenboeken wurdt, krekt as by de foarsjonger, ek hieltyd mar ien oargelist neamd:<br />

Dirck Symens, sûnt of foar 1611 oant nei 1616; Claes Dircks, 1624 oant 1635/1636; Jurjen Jans<br />

Ilpendam, 1636 oant 1677 (GAB 35,445,447; Bols R 3,252 (1617); DTB 146 (5-11-1634); Bols CC<br />

5, 87, 107 (1635), RAF). Jacob Jans Crabbe, dy't Komter-Kuipers 1940, 91 neamt, haw ik<br />

net fûn.<br />

295. Jurjen Jans Ilpendam: "overledene organist ende schoolmeester vande burgermeisjes ende andere<br />

deser stede" (GAB 2; 1678).<br />

296. Otto Henrici Sylvius: "Extraordinaris Schoole holder binnen deser Stede" (Bols H 12, 21-6-<br />

1654, RAF). Dat er boargerbern, alteast boargerfamkes, les joech, blykt út it oanhelle stik, dêr't<br />

bern <strong>fan</strong> boargemaster Frederick Bothe yn neamd wurde. Hoe lang oft Sylvius al skoalle hold,<br />

ha'k net neigien. Hy wenne sûnt 1630 al yn Bolsert, mar hjit ek keapman (skoalmastersoantekens<br />

H. Sannes, FA). Yn in reglemint <strong>fan</strong> de stedsskoalle út 1655 waard fêststeld: "Daar zal geen<br />

andere private Schoole, noch van eenig man, noch van eenig vrouw binnen deeze Stad gehouden<br />

worden" as de stedsskoalle (GAB 551). Aparte skoallen foar earmeljusbern of foar bern dy't<br />

net gereformeard wienen, skine der doe dus net west te hawwen.<br />

297. Bols R 9,20, RAF. GJ barde <strong>fan</strong> 1643 oant 1646 jild foar it weesbern Bottie, dochter <strong>fan</strong> Lolle<br />

Wybes Siersma. Dat it om bern gong dy't de gewoane skoalle troch wienen, blykt út de rekken<br />

<strong>fan</strong> Sylvius foar Trijntie Bothe (Bols H 12, bondel stikken Frederick Bothe, RAF).<br />

298. Yn de saneamde Kapelle oer it wetter, op 'e krusing <strong>fan</strong> Tsjerkestrjitte en Broerestrjitte (Hedendaagsche<br />

historie of Tegenwoordige Staat van Friesland III (1788) 202-213).<br />

299. Al op 9-7-1651 hie de magistraat by it feststellen <strong>fan</strong> oare herfoarmings besletten dat der foar de<br />

skoalle in aparte regeling komme moast (GAB 79, Poincten ... nr. 23). Oan de latynske<br />

skoalle stienen doe in âlde rektor, Henricus Antonides van der Linden (al sûnt 1609; stoarn tusken<br />

febrewaris en maaie 1652; DTB 146, RAF; GAB 443) en in drankslije konrektor, Fredericus<br />

Reinalda, oansteld yn 1641 en ferfongen yn 1655. De stêd koarte him op syn lean om syn skuld-<br />

538<br />

wumkes.nl


easkers te beteljen (Bols H 10, proses tusken kastlein Braeck en Reinalda, 29-12-1648, RAF;<br />

GAB 445,446,459). Oft der ûnder de nije rektor Hermanus Wesselius (1652-1654) folie ferbettering<br />

yn kommen is, liket de fraach, omdat earst ûnder syn opfolger Nollius Hajonides (1654-<br />

1658) de Wetten opsteld waarden.<br />

300. Fan Otto Henrici Sylvius is dat te bewizen. Dy joech yn 1652 moarns yn it skoft, tusken tsienen<br />

en alven "extra ordinaris" lessen oan Caesar Bothe, doe 15 jier âld en dus wis learling <strong>fan</strong> de latynske<br />

skoalle (Bols H 12, stikken Frederick Bothe, RAF; DTB 138 (doopt op 17-8-1637),<br />

RAF).<br />

301. GAB 442-447. De oanbefellingsbrief <strong>fan</strong> 'e steedhâlder <strong>fan</strong> 8^-1652 sit yn GAB 552.Renatus<br />

Siccama, konrektor oant 1637, gong krekt fuort doe't GJ begong, want syn berop as dùmny te<br />

Wolsum en Westhim waard 27-6-1637 approbearre (Romein 1888,383). <strong>It</strong> waarnimmen troch IIpendam<br />

wurdt neamd yn Bols, R21, RAF (printe by Kalma 1938,237). Gegevens oer Sylvius yn<br />

skoalmastersoantekens H. Sannes, FA<br />

302. Bols H12, proses Otto Hendrix tsjin Freerck Pijtters, 16-3-1654; RAF. GJ syn wurden wurde<br />

oanhelle troch Sylvius sels.<br />

303. <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 40 gûne jiers wurdt ferantwurde yn GAB 436 en id. 442-447. <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 40 c.g.<br />

bleau salang't GJ te Bolsert stie gelyk. Dat wie it trouwens al sûnt 1614. Foartiid wie it 25 gûne.<br />

Omdat der yn 1616 spesjaal by stiet: "camer huyr daeronder begrepen" nim ik oan dat de ferheging<br />

foar de húshier wie (GAB 35). <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 247 gûne haw ik twa kear fûn, ien kear yn de<br />

boelbeskriuwing <strong>fan</strong> 1666ynBolsQ 16, RAF (ôfprinte by Kalma 1938,231) en ien kear yn 1655<br />

yn GAB 445, dêr't bystiet dat it foar skoalle en foarsjongen is. Halbertsma 1827,300, dy't de opjefte<br />

út 'e boelynvintaris koe, seit dat de 40 gûne (dy't dêryn ek neamd wurdt) foar foarsjongen<br />

en de 247 foar de skoalle wie, mar dat is grif net goed. De salarissen <strong>fan</strong> de oaren datearje út 1655<br />

(GAB, 445: koster, en 163 gûne foar de skoalmaster-oargelist), resp. 1662 (GAB 446: dûmnys,<br />

rektor, konrektor en 35 gûne foar de skoalmaster-oargelist). Jûnsskoallejild (hieltyd foar itselde<br />

weesbern) dat GJ kriget, stiet oantekene yn Bols R 9,20,25 (8-5-1643; 31-3-1644,15-4-1645; 27-3-<br />

1646). Skoaljild foar bern dy't oerdei les krigen, haw ik yn 'e weesrekkens (dêr't men op oanwiisd<br />

is) net fûn, teminsten net foar GJ.<br />

304. BolsR 11,11 (weesrekken bern SijouckAndries teNijlân), RAF. De léste kear is 7-12-1665 (Bols<br />

R 21, 17, oan Antie Arjens), RAF.<br />

305. BolsQ 16,1 e.f.,RAF(= Kalma 1938,222 e.f.). Ik rekkenje dat yn alle gefallen alles wat nei "een<br />

overtrecksel" únder Salves syn klean beskreaun is, ta de winkel hearde. De oankeap út it boelguod<br />

<strong>fan</strong> bommesyn<strong>wurk</strong>er Wouter Hendricx yn july 1666 sil ek wol út kleanguod bestien<br />

hawwe (Bols Q 16, 14 = Kalma 1938,234). <strong>It</strong> bestean <strong>fan</strong> de winkelnearing, foar it earst synjalearre<br />

troch Breuker 1981c, blykt ek út it "Reeckenboeck gebonden in quarto" (id. Kalma<br />

1938,231), dêr't fiif skuldners yn neamd wurde.<br />

306. Se kochten grif ek <strong>fan</strong> Lenart Tijssen Flasmar, har omkesizzer, dy't se by ferstjerren "van laken<br />

ende anderssints" 87-4-0 skuldich wienen (Bols Q 16,11 = Kalma 1938,232). De skuld <strong>fan</strong> 50 c.g.<br />

dy't se by ferstjerren neffens deselde boarne oan de erven <strong>fan</strong> Heydoma hienen, hat faaks ek<br />

foar lekken west.<br />

307. GJ komt inkeld wolris foar ûnder de útskulden yn Bolserter boelynventarissen, mar dan giet it<br />

noait om grutte bedraggen.<br />

308. Sijcke har mem hie yn 1647 400 gg. liend oan Jelte Goslijcx út Eagmaryp (Roarda 1948). Yn<br />

1660 prosedearre GJ mei syn sweager Jan Foppes om de 200 gg. dy't er har noch skuldich<br />

wie.<br />

309. By it úteinlike saldo <strong>fan</strong> 971-13-4 moat behalven in ûnbekend bedrach oan kwea jild noch in<br />

100 c.g. opteld wurde as negatyf saldo <strong>fan</strong> Salves yn de mandeboel (Bols R 20, 120; RAF).<br />

310. Halbertsma 1827,344 syn meidieling dat Antie yn 1663 foar 200 gûne nije klean krige, is lykwols<br />

oerdreaun. Ik rús dat it oer trije jier (1663-1666) safolle wie.<br />

311. Halbertsma 1827,300 giet al út <strong>fan</strong> in eigen hûs, mar de post <strong>fan</strong> 28 c.g. húshier yn de ynventaris<br />

út 1666 dêr't er op ôfgiet, is it iennichste dat dêrop wize kinne soe. Der wurdt lykwols fierders<br />

gjin hûs neamd, yn ynventaris noch ôfrekken, dat ik tink hast dat it hjir om ûnderferhier gong.<br />

Douwe Sijdses, dy't dy 28 gûne betelje moast, wenne fuort neist GJ-en-dy, sa't oan de lidmatelist<br />

út 1661 te sjen is (NH Bols 1,98; RAF). Underferhier kaam wol foar. Skoansuster Aeltie hie by<br />

wumkes.nl<br />

539


har dea yn 1666 ien meibewenner, dy't 49 c.g. betelle, en mar leafst fjouwer oaren dy't in keamer<br />

hierden, foar resp. 14, 8-8, 8-10 en 4-18 (Bols Q 16, 17; RAF).<br />

312. Dat kocht de eardere widdo Haringhouk (Samuel syn mem) yn 1639 mei har man, Abbe<br />

Ruijrdts (Bols V4,157, RAF). As neistlizzer tekene ik har dêr oan op 23-2-1648 (Bols V 5,54,60)<br />

en 1-2-1650 (Bols V 5, 87; sj. ek id. 75, RAF).<br />

313. Breuker 1981c; Bols R 12,19 e.f., RAF. Spitigernôch rint de weesrekken, dêr't de gegevens oer dit<br />

hûs út komme, net fierder werom as 1652. <strong>It</strong> ferhúzjen yn jannewaris 1658 lied ik ôf út de legere<br />

hier (25 gg. ynstee <strong>fan</strong> 35 gg. oare jierren) oer 1657-1658 (Bols R 16,21). Oars asyn 1981 fetsjeik<br />

no de hier foar 1658 op as de hier dy't maaie dat jiers (en net yn maaie 1659) betelle wurde moast.<br />

Sa wie it ek yn 1655 en 1656.<br />

<strong>It</strong> hôf waard ferhierd, earst oan goudsmid Frans Baarda en sûnt novimber 1652 oan chirurgyn<br />

Douwe Symens Wynbergh. Op 'e plattegrûn <strong>fan</strong> Schotanus út 1664 leit in tún op it plak <strong>fan</strong> de<br />

tsjintwurdige nûmers 14 en 15, mar Schotanus is grif net by. Syn kaart is frijwol gelyk oan dy <strong>fan</strong><br />

Blaeu út it begjin <strong>fan</strong> de ieu (ôfbylde yn IB 17 (1955): 104).<br />

314. Bols V 4, 230 (1644); id. V 4, 254 (1645); id. V 6, 88 (1662); RAF.<br />

315. Dat se der maaie 1661 út moasten, lied ik ôf út'e keap <strong>fan</strong> it hûs op 11-4-1661 troch bakker Wiltie<br />

Anes, dy't der letter sels blykt te wenjen (Bols V 6,60, RAF; lidmatelist 1661, DTB 147, nr. 848,<br />

RAF). Derút hóegden se nei alle gedachten net, want de eigener ferhierde it hûs wer oan oaren,<br />

earst oan de skriuwer Sicke Boenia (GAB 562,1-7-1659; Bols R 21,41,11 -4-1660, RAF); doe oan<br />

dr. Phocaeus Siersma (Bols R17,225,237; id. V 6,80,20-8-1662, RAF). Dat 14 wat foarnamer wie<br />

as 15 soe men om de status <strong>fan</strong> 'e hierders hast tinke. Nr. 14 wie ek gans djoerder (1030 gg. yn<br />

1662, Bols V 6, 88, RAF foar 567 gg. yn 1661 foar 15 oer, Bols V 6, 60, RAF), mar dat kin ek<br />

komme omt by 15 amper grûn wie.<br />

316. Lidmatelist 1661, nr. 624; DTB 147, RAF; Bols Q 16:4,12, RAF = Kalma 1938,224,232. <strong>It</strong> hûs is<br />

nest in jier of wat ôfbrutsen. <strong>It</strong> plak, dat oant no ta net bekend wie, haw ik ôflaat út de ferkeapakte<br />

út 1663 <strong>fan</strong> it hoekhûs op 'e Nije Hofstrjitte (earder Wythearestrjitte, yn GJ syn tiid Nijstêd),<br />

dêr't Oedsonius, de eigener <strong>fan</strong> GJ syn hûs, as neistlizzer yn neamd wurdt (Bols V 6,118<br />

(9-12-1663) RAF; sjoch ek eardere ferkeapakten <strong>fan</strong> itselde hoekhûs yn Bols V 5,155 (1654) en<br />

Bols V 5,177(1656)). <strong>It</strong> hôf rûnhielendal troch efter de huzen op 'eNijstêd. Duco Gellij hiedêr<br />

ek in tún, lykas Arjen Riemersma en buorman Wolter Hendricx (ôf te lieden út Bols V 6, 126,<br />

164; id. V 8,49, RAF). Yn it neamde hoekhûs wenne dr. Phocaeus Siersma, deselde dy't earder<br />

ek al neist GJ wenne hie op 'e Broerestrjitte.<br />

Túnkje hat GJ op it Heech grif dien, sa't de tobben of kannen mei roazemeryn, turkse beane en<br />

sealje yn syn ynventaris wol útwize, likegoed as houwer, klau en gripen. In blomkwekerij, dêr't<br />

ik yn 1981 oan tocht, sil er wol net hân hawwe (Bols Q 16, 1 e.f., RAF = Kalma 1938, 222-<br />

224).<br />

317. Op 4-7-1657 reizgen <strong>Gysbert</strong> en Willem tegearre nei Wommels om in saak foar it nedergerjocht<br />

en op 1-11-1658 tekene Willem oan: "aen Willem Genyts ende Symen looper voor haar diensten<br />

met advijs van Meester <strong>Gysbert</strong> Jacobs, t'sampt andere oncosten tot Wommels betaelt om<br />

de schuldenaers te spreecken 6-3-0" (Bols R 17, 134, 137, RAF).<br />

318. Bols R 21,6 RAF. GJ brocht foar himsels "tien briefloonen hen ende weder gesonden ende ont<strong>fan</strong>gen"<br />

yn rekken. Oer dy saak giet faaks ek Bols CC 16, 272, RAF, dat troch tekstferlies net<br />

dúdlik is. De magistraat betelle doe 600 c.g.<br />

319. Bols R 13: 94 (1656,1657); Bols R 17: 134, 137,141, 142 (1657, 1658, 1660, 1661); Henn E 5: 9-3-<br />

1659; Bols I 5, 23-12-1659, 29-12-1660,24-12-1662; Bols R 21: 6, 8, 9, 13, 14, 18 (1660,1661,1663,<br />

1664, 1665, 1666) (allegearre RAF).<br />

320. Coops: BolsR21,6(1661), RAF; Duco Gellij: Bols R 17,4(1657), RAF; [dr. Werner] Gutberleth:<br />

Hof WW 50, 14-7-1660. RAF; H. Hillebrants (dat wol Hillebrant Hillebrants Remsma wêze<br />

moat) R 21, 8 (166), RAF.<br />

321. Jacob Claes wie syn opfolger. Yn 'e tuskentiid naam ien de skoalle salang waar (GAW D<br />

29).<br />

322. Meidield troch E. Epkema, dy't miende dat er de anekdoate <strong>fan</strong> Wassenbergh heard hie, yn in<br />

brief <strong>fan</strong> 30-12-1827 oan J.H. Halbertsma, 6185 Hs, PBF (publisearre troch J.J. Kalma<br />

1969).<br />

540<br />

wumkes.nl


323. <strong>It</strong> gedicht is oernommen út 'e grêfskriftekolleksje op it RAF. Oan oare metryske grêfskriften yn<br />

it Nederlânsk, ek optekene yn deselde kolleksje, kin ik foar 1665 allinne guodden út Skingen<br />

(1614, troch ds. E. Hesener), Tsjom (1628) en Easterlittens (1664, troch ds. B. Bekker).<br />

324. Kalma 1938, 33, 34,43-44, 50. Smilde 1978 borduert dêrop troch en tinkt dat GJ sa syn kennis<br />

oan 'e muzyk <strong>fan</strong> Jaques Vredeman, Starters Lust-hof, Valerius' Gedenck-clanck en <strong>fan</strong> "oare<br />

komponisten út it bûtenlân" opdien hat.<br />

325. Ik fûn dy testaminten fia de tagong dy't DJ. van der Meer makke hat op de testaminten dy't yn<br />

Hof EEE 1-4, RAF sitte (Copieën 4021, RAF). De te neamen testaminten binne Hof EEE 1,346<br />

(26-9-1650); id. 2, 331 (5-9-1654) en id. 3, 187 (3-7-1664).<br />

326. Op Sierck Willems en GJ nei sieten de oare fjouweryn 1649 yn it stedsbestjoer. Trije <strong>fan</strong> har keazen<br />

op 20-3-1649 en 26-4-1649 oare kandidaten as Velsen-en-dy, mar ien dêr<strong>fan</strong>, de noch te neamen<br />

Bruynsma, wiksele noch wolris (GAB 81).<br />

327. Brief 25-12-1652 oan de steedhâlder (Steedh. argyf 267, RAF).<br />

328. Neffens stimútslaggen en korrespondinsje yn Steedh. argyf 278, RAF en GAB 67, 71 I, 81<br />

en 82.<br />

329. Duco Gellij (Hemminga) kaam yn 1657, en ek nei GJ syn dea, foar de belangen <strong>fan</strong> Antie Arjens<br />

op (Bols R 13, 94 (7-1-1657); Bols R 21, 1 (29-10-1666); id. R 20, 220 (24-12-1666), RAF.<br />

330. Oanhelle troch J.J. Kalma 1980,203. De opmerking oer syn jeften stiet yn it deiboek <strong>fan</strong> Horatius<br />

Vitringa (Hs 1262, PBF). Dy syn oardiel komt oerien mei GJ sines, dy't Daventreus "greatbewittenschipt"<br />

neamt (337,21).<br />

331. Yn it ûndersteande oersjoch is it ferrin <strong>fan</strong> de tallen <strong>fan</strong> nij oannommen lidmaten opnommen.<br />

Dy mei attestaasje falie dêr net ûnder.De gegevens (út DTB 146, RAF) binne fer<strong>wurk</strong>e troch drs.<br />

C.P. Zijlstra. De groei <strong>fan</strong> it oantal lidmaten, dy't der net út blykt, wie grut. yn 1603 216, yn 1661<br />

1117 (<strong>fan</strong> oare jierren binne der gjin totalen).<br />

1603/1605<br />

1606/1610<br />

1611/1615<br />

1616/1620<br />

1621/1625<br />

1626/1630<br />

1631/1635<br />

1636/1640<br />

1641/1645<br />

1646/1650<br />

m.<br />

39<br />

53<br />

68<br />

87<br />

98<br />

85<br />

75<br />

120<br />

94<br />

137<br />

f.<br />

57<br />

88<br />

100<br />

106<br />

167<br />

141<br />

137<br />

162<br />

119<br />

185<br />

tot.<br />

96<br />

141<br />

168<br />

193<br />

265<br />

226<br />

212<br />

282<br />

213<br />

322<br />

1651/1655<br />

1656/1660<br />

1661/1665<br />

1666/1670<br />

1671/1675<br />

1676/1680<br />

1681/1685<br />

1686/1690<br />

1691/1695<br />

1696/1700<br />

332. Romein; grêfskriften Bolsert, RAF. Hommius stoar op 5-10-1651.<br />

333. Sitaat út it deiboek <strong>fan</strong> steedhâlder Willem Freark 22-12-1642 (sjoch by JG ûnder 4.3.7.2.).<br />

334. Adrianus van Velsen wie foar 't neist in soan <strong>fan</strong> Wilhelm Adrianus Velsius <strong>fan</strong> Ljouwert, studearre<br />

yn 1614 te Heidelberch en Marburg (Handelingen Mij 1885/86), waard advokaat te Ljouwert,<br />

troude yn 1622 mei Gerlantie Tymens Eysma <strong>fan</strong> Bolsert (DTB 141, RAF) en waard yn<br />

1625 boarger <strong>fan</strong> Bolsert. Hy wenne yn 'e Tsjerkstrjitte yn "een soort van kleinen stins, het hemeltje<br />

genaamd" (Halbertsma 1827,346; NH Bols 2 (16-2-1634), Q 17, 131 (ynventaris by ferstjerren<br />

<strong>fan</strong> de widdo yn 1670), RAF). Benedictus van Velsen, foar wa't Geestdorp in houliksdicht<br />

makke, wie in omkesizzer <strong>fan</strong> him (Beyma thoe Kingma 1941; Byl. Civ. Sent. 304-17,<br />

RAF).<br />

335. Brief <strong>fan</strong> 24-12-1652, Steedh. argyf 267 II, RAF.<br />

336. Yn de brieven III, V, XII, XVIII en XIX<br />

337. Dat docht bliken út in brief <strong>fan</strong> syn eardere Bolserter kollega E. Bornaeus. Bornaeus frege yn dy<br />

brief <strong>fan</strong> 20-12-1658 syn sweager Bockama Daventreus te bewegen om foar har neef Valerius<br />

Heringa "selfs persoonlijck ende andersins soo danige middelen bij den Vorst aen te wenden,<br />

dat onsen Cousijn tot Burger Meesterschap gepromoveert mach worden" (Steedh. argyf 267II,<br />

RAF). K. Dykstra 1982,68 en noat 13 hat dus wol gelyk dat Daventreus goed mei de steedhâlder<br />

koe, mar dat is tafal, want it is net Daventreus, sa't hy tinkt, mar Macdowell dy't bedoeld wurdt<br />

yn 'e brief <strong>fan</strong> GJ dêr't er him op basearret (328,7-9).<br />

wumkes.nl<br />

m.<br />

126<br />

118<br />

98<br />

89<br />

90<br />

56<br />

63<br />

72<br />

35<br />

67<br />

f.<br />

218<br />

156<br />

153<br />

148<br />

118<br />

130<br />

98<br />

86<br />

64<br />

86<br />

tot.<br />

344<br />

274<br />

251<br />

237<br />

208<br />

186<br />

161<br />

158<br />

99<br />

153<br />

541


338. Bierma 1979, 21 jout bertejier en -plak. <strong>It</strong> stjerjier is net bekend. Op 25-6-1675 libbe er noch<br />

(Bols V 7, RAF; meidieling <strong>fan</strong> drs. A. Brouwer te Zeist <strong>fan</strong> 20-10-1988). Yn de Amsterdamsche<br />

Courant <strong>fan</strong> 23-4-1677 waard de feiling <strong>fan</strong> syn winkelguod troch de widdo advertearre.<br />

339. Haringhouk en syn suster Anneke kamen yn 1633 as bern mei har mem Hester Carnier(s) (ek<br />

wol: Cuniera), widdo <strong>fan</strong> de keapman Matheus van Haringhouck, út Londen nei Bolsert (Bols I<br />

2 (25-9-1633), RAF). Ear't se yn 1619 mei Matheus van Haringhouck troud wie, hie se troud west<br />

mei med. dr. Daniel Cambier te Leiden (A Brouwer 1986, nr. 265). De mem troude yn 1634 foar<br />

it gerjocht mei de notaris en prokureur postulant Gellius Brunga, dy't op 6-2-1637, 38 jier âld,<br />

stoar (DTB 134; grêfskriften Bolsert, RAF). Foar 20-7-1639 troude se wer, doe mei de boekbiner<br />

Abbe Ruyrdts (Bols V 4, 157; stjerjier yn grêfskriften Bolsert, RAF). Mei him wenne se op 'e<br />

hoeke <strong>fan</strong> 'e Lytse Dylikker en de Snor(ck)strjitte, op itselde plak dêr't earder syn omke Jan<br />

Lamrinck in boekhannel hie. Abbe Ruyrdts hie de saak grif oerkrigen fia syn earste frou,<br />

Adriaentie Hansen Clercqs, stoarn 4-9-1636 (grêfskriften Bolsert, RAF; sjoch oer har famylje<br />

Van der Meer 1964b). Haringhouk fûn ik foar 't earst as boekferkeaper op 6-6-1647 (GAB<br />

433).<br />

340. In omke <strong>fan</strong> Lamcke, dr. Sierk Siersma, troude yn 1644 mei in dochter <strong>fan</strong> ds. Sixtus<br />

Hommius.<br />

341. Bartstra 1908 hat dizze gegevens foar 't earst publisearre, Kalma 1938,61 los <strong>fan</strong> him op' en nij.<br />

Sjoch foar de famylje Siersma: Roarda 1950.<br />

342. Yn Haringhouk syn oersetting <strong>fan</strong> Thomas Taylor, Christi Overwinninge Over de Draeck: Ofte Des<br />

Satans Nederval ... Bolsert 1656. <strong>It</strong> fers <strong>fan</strong> Brunsvelt stiet net yn iteksimplaar <strong>fan</strong> 'ePBF,al<br />

yn dat <strong>fan</strong> 'e VU (3 C 411).<br />

343. Anti-barbarus wurdt foar it earst neamd troch Eggermont 1977,95. Dy hat in eksimplaar út partikulier<br />

besit (<strong>fan</strong> A.J. van den Tol te Dordrecht) sjoen, mar dat is net mear te efterheljen, sunt de<br />

eigener stoarn is en syn biblioteek ferkocht waard. Gjin drompelfersen steane yn Samuel Smit<br />

Christi voorbereyding (1658).<br />

344. Oant no ta waard oannommen dat Haringhouk sûnt 1648, it jier dêr't syn âldst bekende útjefte<br />

<strong>fan</strong> datearret, sels printe (Van der Meulen 1895, J.J. Kalma 1955, Eggermont 1977). De útjeften<br />

út 'e tiid <strong>fan</strong> foar 1656binne allegearre "Tot Bolswart, Voor Samuel van Haringhouk", de oaren<br />

hawwe ynstee <strong>fan</strong> "Voor" "By". Allinne de Bolswarder almanach ... 1652 stiet dat léste ek op,<br />

mar <strong>fan</strong>wegen de ynhâld, dy't ôfstimd is op 'e Frjentsjerter Akademy, koe dy wolris by Ids Alberts<br />

en Johannes Arcerius te Frjentsjer printe wêze. Arcerius wie in bekende almenakkeútjouwer<br />

yn dy jierren (Breuker 1979a). Oan de titelfynjetten <strong>fan</strong> de oare Haringhoukútjeften<br />

<strong>fan</strong> foar 1656 te sjen hat Ids Alberts dy nei alle gedachten ek printe (sjoch foar de gelikense fynjetten<br />

J.J. Kalma 1955,162). Op útjeften út 1656,1658,1659 en 1660 (Eggermont 1977, nrs. 20,16,6<br />

en 13) stiet "Vertaelt en gedruckt tot Bolswart By Samuel van Haringhouck". Dochs liet er yn<br />

1657 in boek by Philippus Sioerts Boenia, ek te Bolsert, printsje (Eggermont 1977, nr. 1.1.). <strong>It</strong> liket<br />

my om har gelikense adressen yn de jierren 1661 oant 1667 (yn 1667 gong Boenia nei<br />

Frjentsjer werom: J.J. Kalma 1955,162; hy wie op 27-8-1650 dêrwei boarger <strong>fan</strong> Bolsert wurden<br />

neffens it boargerboek, RAF) net útsletten dat Haringhouk syn útjeften doe printe waarden<br />

troch Boenia. Har saak moat stien hawwe op 'e hoeke <strong>fan</strong> 'e Grutte Dylikker en de Appelmerk<br />

(Halbertsma 1827,381, e.f.; "het hoekhuis bij de Suuppost", oantekening <strong>fan</strong> J.H. Halbertsma,<br />

255 Hs, PBF).<br />

345. Hajonides (Bolsert 1634 - Emden 1671), rektor <strong>fan</strong> de latynske skoalle te Bolsert (maaie 1654maaie<br />

1658; GAB 444,446), letter dûmny te Beltsum en Emden, holp Haringhouk by it oersetten<br />

<strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Hilders(h)am, útkommen yn 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339) en 1659. Paludanus<br />

wie dûmny te Gaast ca. (1652), Peinjum ca. (1658), Harns (1668) en Ljouwert (1675 oant syn dea<br />

yn 1683); sjoch oer him Exalto 1974, 57. Petrus Theodori wie dûmny yn Nijlân (1637 oant syn<br />

dea yn 1650). Syn widdo troude op 4-3-1654 mei Joost Schenckel (DTB 141, RAF). Syn oersetting<br />

kaam út yn 1650, mei in foarwurd <strong>fan</strong> B. L. S., faaks ds. Bernardus Leuconis Sylvius. Dat<br />

wie de heit <strong>fan</strong> ds. Laurentius Sylvius, ek te Lytsewierrum, dy't yn of foar 1659 mei in nicht <strong>fan</strong><br />

GJ troude. Fan ds. Regnerus Reen (Makkum 1632 - Frjentsjer 1695), "Godts trouw en kruysgesant/<br />

Wiens stem klonck als de donder/" (grêfskriften Frjentsjer, RAF) fûn ik it earste kontakt<br />

mei Haringhouk yn 1660. Hy makke it register op Haringhouk syn oersetting <strong>fan</strong> Eduard Rey-<br />

542<br />

wumkes.nl


iolds, Israels Gebedt (Bolswardt 1660). Yn syn biblioteek sieten "veele schone en voortreffelycke<br />

engelsche autheuren" (Amsterdamsche Courant 11-10-1695).<br />

346. Op in liening <strong>fan</strong> 400 c.g. tegearre mei syn sweager (1654, Bols R16,258, RAF) en in bedrach <strong>fan</strong><br />

96-12 út ca. 1658 by Elsevier yn Amsterdam (Van Eeghen) nei, binne Haringhouk syn skulden<br />

féstlein yn de hypoteekboeken <strong>fan</strong> 1673 en 1674 (Bols C C 15, RAF). De âldste skuld dêre is út<br />

1662 (200 c.g.), dan guodden út 1666 (500 gg.) en 1668 (1000 c.g.) en fierders frijwat út de jierren<br />

1670 en 1671. Ds. Reen, dy't him it measte liende (mear as 2000 gûne, ek de 1000 c.g. op 1-6-1668)<br />

waard yn 1681 de skuld foldien, mar oare skulden, mei elkoar hast 2000 c.g., bleaune<br />

iepenstean.<br />

347. Noch te neamen is Jan Lubberts Ostel, omdat dy nei GJ syn dea fâd oer Antie Arjens waard, al<br />

is <strong>fan</strong> kontakt mei GJ neat bekend. Ostel wenne sûnt oktober 1662 as weeshûsfâd te Bolsert<br />

(DTB 147, RAF) en waard yn it lést <strong>fan</strong> 1666 skoalmaster te Kimswert (skoalmastersoantekens<br />

H. Sannes, FA).<br />

348. Syn bertedatum ha 'k ôflaat út syn horoskoop út 1607 (yn 9056 HsKK, PBF). De boeken dy't<br />

syn soan Renatus yn 1626 te Frjentsjer ferkeapje liet, soenen wolris (in part <strong>fan</strong>) de biblioteek<br />

<strong>fan</strong> syn heit west hawwe kinne (Frj HH, RAF).<br />

349. Frederik Stellingwerf (Bolsert ca. 1590 - Snits 1622) wie in soan <strong>fan</strong> de Bolserter notaris, dy't<br />

sûnt 1601 ek sekretaris <strong>fan</strong> Hinnaarderadiel wie, Pieter Andries (Bols CC1,66; id. VI,40, RAF;<br />

ASF 921 (1606); Resolúsjeboek Hinn 1589-1611, GA Littenseradiel, Wommels). Frederik festige<br />

himyn 1612as advokaat te Bolsert (C 129, GAL). Sjoch oer him S. Galama 1956,85 en Van Berkel<br />

1985,426-427.<br />

350. Foar G. Aeltius, Querela Pacis dat is Vreden-clacht (Leeuwarden 1612).<br />

351. Geestdorp, op 31-5-1626 ynskreaun as studint te Frjentsjer, wie yn datselde jier troud mei<br />

Rinckjen Tiedes van Dam, suster <strong>fan</strong> ds. Daniel van Dam. Nei syn stúdzje yn 'e teology waard<br />

er nei klassikale eksamens talitten as kandidaat-dûmny op 1-2-1629. Hy waard dûmny yn<br />

Idaerd. wannear krekt is net bekend. Op 30-6-1631 stie er dêr yn alle gefallen al. De krekte datum<br />

<strong>fan</strong> syn ferstjerren is net bekend. Halbertsma 1827,364 en oaren nei him jouwe 25 july 1646<br />

op, dat op 'e grêfstien stean soe, mar R.S. Roarda (Copieën elders 6204 = Roarda 10,42, RAF)<br />

hat krekt it begjin <strong>fan</strong> it grêfskrift net léze kinnen en al op 22 juny 1646 waard yn it stjerhûs de<br />

akte opmakke (ld J 7. RAF). Sjoch foar mear biografyske bysùnderheden Breuker<br />

1980d,43-44.<br />

352. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynventarisaasje <strong>fan</strong> materiaal ùnder de Bylagen<br />

opnommen (10.1).<br />

353. Roarda 10, 42 = Copieën elders 6204, RAF<br />

354. Begjin 1643 wie Rippertus Sixti om redenen dy't net neamd wurde yn 'e magistraatsresolúsje<br />

en dêr't ik fierders ek net om socht haw, foar trije wike út syn tsjinst set. Hy wegere oant trije kear<br />

ta foar de tsjerkerie te ferskinen, "t'elkens voor antwoort gegeuen dat de kerkenraed soo iong<br />

waeren om bij hem te komen als hij bij de kerkenraed etc". Dêroer sprieken út namme <strong>fan</strong> de<br />

tsjerkerie Wiglius Cornelius en ds. Joh. Vomelius de magistraat oan (M 3, 5-5-1643, GAL). Fonteyne<br />

krige spul mei Vomelius, dy't syn buorman wie, doe't er yn 1648 by de ferbouwing <strong>fan</strong> syn<br />

hûs útstekkende listen oant foar Vomelius syn hûs meitsje liet (Def. Sentbk 29-8-1648, GAL;<br />

Hof WW 39,13-3-1649, RAF). <strong>It</strong> giftige kwatryn dat er doe op syn gevel oanbrocht, moat wol op<br />

Vomelius slein hawwe (Breuker 1980c,182; Sibylle van Griethuysen befrissele it yn de Heimische<br />

Troost-Borne <strong>fan</strong> 1651), lykas ek in strofe yn in drompelfers <strong>fan</strong> sines foar it boek Verdedinge<br />

van de weerdicheydt des H. predick-ampts <strong>fan</strong> ds. Ph. Koëller, dat er yn 1653 útjoech:<br />

Maer, wee! oock ijder Predikant,<br />

Die, huych'lend, leydt een laster-leven!<br />

Werdt hy verachtlijck aen-gherant?<br />

Hy heefier oorsaeck toe-ghegeven:<br />

Wel hem! die nae haer woorden doet<br />

Maer, voor haer Wercken sich behoet.<br />

355. Couperus hat twa lofdichten yn Brakels Het geestelijck leven (twadde útjefte, 1649), dêr't er him<br />

yn priizget boppe ien dy't wol moai skriuwt, mar der net neffens libbet. Dat wie yn 1675 ek syn<br />

wumkes.nl<br />

543


eswier tsjin de Labadisten, dy't er oars fol ferwachting opsocht hie (Wumkes 1941, 191-<br />

193).<br />

Oer syn dûmny wurden ûnder ynfloed <strong>fan</strong> Rippertus Sixti hat Brakel op syn stjerbed syn soan<br />

Willem ferslach dien: sjoch De laeste uyren efteryn syn De Trappen Des Geestelijken Levens<br />

(1680)432.<br />

356. C.A.L. van Troostenburg de Bruijn, Biogr. Wbk O.-Indische predikanten (1893).<br />

357. Sjoch oer Van Dam: S. Galama 1956,61-62, Van derWoude 1970, en oer de problemen mei it Ramisme<br />

ek C. van der Woude, Amesius' afscheid van Franeker, Nederlands archief voor kerkgeschiedenis<br />

Lil (1972) 153-177, foaral bis. 162 (de brieven oan Saeckma dy't Van derWoude brûkt<br />

hat, binne no Van Breughel 16h, RAF) en Van Berkel 1985,428. Van Dam waard yn 1639 subregint<br />

<strong>fan</strong> it Steatekolleezje te Leiden. Regint wie doe noch Festus Hommius, in broer <strong>fan</strong><br />

Sixtus.<br />

358. Brief <strong>fan</strong> Van Dam oan de riedshear Joh. Saeckma 14 novimber 1630, oanhelle troch Van der<br />

Woude 1970,10.<br />

359. C. van der Woude, Sihrandus Lubbertus (1963) 440.<br />

360. Wumkes, 1932, 232.<br />

361. Wumkes 1943, 173. Spitigernôch is neffens in omfraach <strong>fan</strong> de KB, yn ús lân gjin eksimplaar<br />

foarhannen <strong>fan</strong> Rippertus Sixti syn libbensberjocht, Eene korte beschrijving van syn leven en sterven,<br />

Leeuwarden 1651 (en 1671?), dy't opjûn wurdt yn De Navorscher XII (1862) 9.<br />

362. Bysûnderheden oer it leauwe en relaasjes ûnder elkoar <strong>fan</strong> de hjir neamde stichtlike skriuwers<br />

en har lofdichters jout Breuker 1980d.<br />

363. Epkema 1821,144 makket sûnder Koopmans syn namme te neamen, dúdlik dat dy mis is. Yn de<br />

oarspronklike útjefte <strong>fan</strong> 1801, 864 hie Koopmans "Godsvriend"!<br />

364. Fonteyne neamde himsels (ûnder in sonnet yn Hemelsche Troost-Borne, 1651, <strong>fan</strong> S. van Griethuysen<br />

en S.F. Eydelshemius) "Parisien" en ek yn in spotdicht <strong>fan</strong> Tobias Gutberleth (yn dy syn<br />

Poëmata Pleraqueposthuma, 1667) hjit er in Frânskman, dat mooglik is er yn Parys berne. Foar 't<br />

neist as lid <strong>fan</strong> 'e rederikerskeamer te Goes makke er in refrein op it lânjuwiel te Mechelen yn<br />

1620, publisearre mei de sinspreuk lek dorst naer een yn De Schadtkiste der philosophen (Mechelen<br />

1621) en op 'en nij útjûn troch J.H. Brouwer yn UW 1 (1952) 24-25. Datselde jiers foar 't neist,<br />

nei alle gedachten as opfolger <strong>fan</strong> Jan Jansen Starter, kaam er by de Ljouwerter printer Abraham<br />

van den Rade yn 't <strong>wurk</strong>, waans saak er troch syn houlik mei de widdo yn 1624 selsstannich<br />

fuortsette. Syn stjerjier en -datum, oant no ta net krekt bekend, moat likernôch 14-9-1654<br />

west hawwe, omt de oare deis Jan van den Rade ta stedsprinter <strong>fan</strong> Ljouwert beneamd waard,<br />

wat Fonteyne oant dan ta west hie (GAL K 37). Justjes earder, op 4-9-1654 wienen syn skulden<br />

noch registrearre, nei't er op 28-8 dêrfoar noch 2000 c.g. liend hie (Ljou TT 47,134, GAL). De opjefte<br />

yn JA. Gruys en C. de Wolf, Typographi et Bibliopolae ... Thesavrvs (Arnhem 1980) dat er<br />

yn 1665 as printer yn Gouda <strong>wurk</strong>sum wie, berêst neffens meidieling <strong>fan</strong> de earste (25-2-1982)<br />

op in misferstân.<br />

365. In (net folslein) oersjoch jout J.J. Kalma 1952.<br />

366. Sibylle van Griethuysen, dy't <strong>fan</strong> 1638 oant 1644 te Kollum wenne, skynt as dichteres earst bekend<br />

wurden te wezen yn har Appingedamster tiid (<strong>fan</strong> 1644 oant 1654). Har âldst bekende<br />

<strong>wurk</strong>,/« rijm gestelde claechliederen Jeremiae, met verlichtinge derselver, is út 1645. Dat waard útjûn<br />

yn Emden, mei lofdichten <strong>fan</strong> Albertus Wiickerol en ds. S.F. Eydelshemius/Eilshemius út Appingedam<br />

en ds. Patroclus Römelingh <strong>fan</strong> Farmsum (eks. UBL, 1204 B 19,1). Kontakt mei Fonteyne<br />

hat se faaks krigen fïa ds. Eydelshemius, <strong>fan</strong> komôf út Emden, dêr't ds. Petrus Eilshemius,<br />

earder te Ljouwert, stie. Dy hie yn 1631 syn Davids Zeghen-Krans by Fonteyne yn Ljouwert útjaan<br />

litten (eks. SBL, A 21). Dat se Petrus Eilshemius goed koe, blykt út har gedicht op him yn<br />

syn Embdens Vreuchdendach (Groningen 1648, neamd yn NNBW; dat boek haw ik net sjoen; Sibylle<br />

har gedicht foar him is ynbûn by oar <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> har yn 1204 B 19, UBL). Sjoch oer har fierder<br />

Syperda 1936, Vos 1921 en Worp 1885. De earste docht ek ferslach <strong>fan</strong> har beskriuwing <strong>fan</strong><br />

Eilshemius' kollega yn Appingedam, dy't se skynhilligens ferwiet. Fonteyne stiek dêr in fjurke<br />

ûnder yn syn Heerenfeenster almanach <strong>fan</strong> 1650.<br />

367. GJ hie der in eksimplaar <strong>fan</strong> (4.4, nr. 31). Sjoch noat 236.<br />

368. "Erentfesten, Achtbare en tot noch toe onbekende Vriendt" begjint Van Griethuysen har brief<br />

oan Gabbema <strong>fan</strong> 1-2-1654 mei (9056 Hs, PBF).<br />

544<br />

wumkes.nl


369. Franske van Doyum stoar op 12-3-1661,49 jier âld (DJ. van der Meer, Gen. Jb. 1969,20). Har<br />

heit stipe de steedhâlderlike partij yn 'e striid mei in part <strong>fan</strong> 'eSteatenyn 'e jierren 1634-1637<br />

(Sickenga 1869, 177). Se troude yn 1642 (DTB 480, RAF). Huygens syn ferbliuw by har is oer<br />

skreaun troch Unger 1885,53. Likemin as J. de Wal (sjoch syn Verhandeling oer har, Ltk 167,<br />

UBL) hawik dicht<strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> har fûn. De fersen <strong>fan</strong> Staeckmans waarden publisearre yn it boek<br />

<strong>fan</strong> syn freon Johan van Beverwiick, Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (Dordrecht<br />

1639, ik rieplachte de werútjefte <strong>fan</strong> 1643) 77-83. Oer Staeckmans, freon <strong>fan</strong> Hooft en Huygens:<br />

Breuker 1985b.<br />

370. Miskien is sy de E. Glinstra-van Bouricius, <strong>fan</strong> wa't it Fries Museum in borduerd blomstik hat,<br />

ôfbylde yn De Bodt 1987,15.<br />

371. Doe't Gachet yn 1629 troude mei it kamenierske Catharina van Bisheuvel, hjitte er "dienaar<br />

van haar vorstelyke genade" (gerjochtlike houliksakten GAL). Op de Af-beeldinghe<br />

der .. . Wt-vaert ... van ... Emest Casimyr . . . (Leeuwarden, Claude Fonteyne, 1634;<br />

SBL, Keunstsamling 34*) stiet er as rintmaster. Yn 1644 wie er neffens in oantekening yn it<br />

RAF-eksimplaar <strong>fan</strong> it Stamboek ek dykgraaf <strong>fan</strong> Wûnseradiel. Hy troude yn 1649 foar de<br />

twadde kear, doe mei Dorothee van Albada (1608-1666) (Stamboek; gerjochtlike houliksakten<br />

GAL), dy't Uniastate te Marsum yn eigendom hie. Ridlik gau nei har houlik, mar yn alle gefallen<br />

foar 1-7-1666, lieten se dêr foar 700 c.g. in "speelhuys" oanbouwe (DJ. van der Meer yn Gen.<br />

Jb. 1956, 61).<br />

<strong>It</strong> liet op 'e dea <strong>fan</strong> Sophia Hedwich út 1642, neamd yn it apparaat-Kalma <strong>fan</strong> printingen út<br />

Fryslân foar 1816 (FA), haw ik, ek nei in omfraach <strong>fan</strong> 'e KB, net fûn. De oaren, alle trije brulloftslieten,<br />

wol: foar Diederick van Baardt en Wypck van Bootsma 1646 (C 253, SBL), foar Pieter<br />

van Harinxma en Susanna van Burmania 1648 (Pc 5602, PBF) en foar steedhâlder Willem<br />

Freark en Albertina Agnes 1652 (505 B 78, KB).<br />

372. Fan Jongestal is dat algemien bekend; de goeie ferhâlding <strong>fan</strong> Glinstra mei de steedhâlder blykt<br />

bygelyks út 'e 92 brieven dy't er him tusken 1661 en 1664 skreau (Ken. Húsargyf A 24, VII 144,<br />

Den Haach).<br />

373. Steaten S 3c (resolúsjeboek 1655-1660), 7-1-1659, blss. 24-25, pt. 42, RAF).<br />

374. Oer Harinxma syn skilderjen - hy moat ûnder mear in portret <strong>fan</strong> Hendrick Casimir I makke<br />

hawwe -, skriuwt Breuker 1983,3. <strong>It</strong> âldste dicht<strong>wurk</strong> dat ik <strong>fan</strong> him kin, binne twa nederlânske<br />

gedichtsjes yn it album <strong>fan</strong> Hiskia van Harinxma fhoe Heeg út 1625 (DVF 8, 135). Yn 1641<br />

kaam syn oersetting <strong>fan</strong> Franciscus de Quevedo y Villegas út ûnder de titel: Seven wonderlijcke<br />

Gheskhten ... In welcke alle de Gebreken deser Eeuwe, onder alle Staten van Menschen, vermaecklijck<br />

en oock stichtelijck, werden bestraft; ende als in een Schilderije naecktelijck vertoont. <strong>It</strong><br />

<strong>wurk</strong> binne, ek ûnder de titel Spaensche Droomen, gans werprintingen <strong>fan</strong> bekend. Buisman jout<br />

oant 1689 sechstjin útjeften. Harinxma syn Christelyk hand-boecxken bestaande in seven meditatien<br />

ende gebeden, in oersetting út it Frânsk, dêr't in útjefte om 1680 hinne te Dokkum <strong>fan</strong> bekend<br />

is, hat opdrachten út 1663 en 1664.<br />

375. Hemmema wie, lykas Van Harinxma, kommandant <strong>fan</strong> it garnizoen yn Emden en mei ûnderbrekking<br />

om 1650 hinne, doe't er wer yn Emden lei, sûnt 1645 kapitein <strong>fan</strong> 'e steedhâlderlike<br />

garde te Ljouwert. Albertina Agnes, de widdo <strong>fan</strong> Willem Freark, liende sûnt 1672 wol in 20.000<br />

c.g. <strong>fan</strong> him (Goslings-Lijsen 1935,213-214). Junius hie <strong>fan</strong> 1642 oant 1646 as gûverneur <strong>fan</strong> de<br />

jonge graaf <strong>fan</strong> Oxford, in omkesizzer <strong>fan</strong> Hemmema, yn ús lân west. Hemmema hie mooglik<br />

ek in eksimplaar <strong>fan</strong> 'e Friesche Rymlerye út 1668 (sjoch 3.2.1.2, D'Aumale).<br />

Sjoch oer him fierders Sannes 1928 en Oldenhof 1967,191 en 419.<br />

Harinxma syn niget oan it Frysk lied ik ôf út in passaazje yn in brief <strong>fan</strong> him oan in Aitzema,<br />

skreaun te Heech op 28-4-1649: "Monsieur / Votre derniere, les Vers sur la mort du Roy d Angleterre,<br />

avec Ie discours sur les menées de Mazarini, m'est fort bien rendue, & m'en ay grandement<br />

diverti. Vous asseurant que vivant aux champ en solitude j'en ay receu autant de conten tement,<br />

in het mij all so sviett smecke as da Stedlioe Raeme in broeken" (ARA Van Aitzema 49,<br />

Den Haach).<br />

376. Barthold van Aylva, marine-offisier te Harns, bygelyks (Oldenhof 1967).<br />

377. Dat hâldt net yn dat de steedhâlders yn polityk en godstsjinstich opsicht neutraal waarden, wol<br />

dat se foarsichtich hannelje moasten om de ienheid te bewarjen. Foar de betsjutting <strong>fan</strong> 'e<br />

wumkes.nl<br />

545


'y' Dordtske Synoade as kearpuntyn de godstsjinstich-politike machtsstriid ferwiis ik nei Breuker<br />

"\ 1984c,418 en de der yn noat 27 oanhelle stúdzje <strong>fan</strong> W.Th.M. Frijhoff yn BMGN 98 (1983)<br />

* Sjoch ek 4.3.7.2.<br />

378. Ik haw opkomst en ferrin yn it brúken <strong>fan</strong> Radbod yn poëzy net krekt neigongen. Yn Gutberleth<br />

syn Poëmata (1667) wurdt er neamd op de bledsiden 48, 66, 82, 89, 95, 104, 233, 248<br />

259 en 262.<br />

379. <strong>It</strong> sitaat en de meidielingen oer Den Bosch/Breda en de Eastyndyske Kompanjy komme út it<br />

deiboek <strong>fan</strong> Willem Freark oer 1643, it earste dat bewarre is (KH; transkripsje drs. J. Visser).<br />

Neier ûndersyk nei opkomst en sprieding <strong>fan</strong> de anti-hollânske mentaliteit yn Fryslân yn 'e<br />

Unytiid is tige winsklik. Ek oer de ferhâlding <strong>fan</strong> oare gewesten foar Hollân oer is my gjin<br />

stúdzje bekend. In inkelde opmerking stiet by Boogman 1962,96 oer de frustraasje <strong>fan</strong> in Gelderske<br />

ealman om 1650 hinne en by Groenveld 1984, 60 e.f. Beide stúdzjes binne <strong>fan</strong> belang<br />

foar it algemiene ramt.<br />

380. <strong>It</strong> spotdicht is meidield troch J. Dirks, FVA 1861,44-45. Hy hat it oernommen út Extract uyt den<br />

Heeren-Feenster Almanak op 'tJare 1651. <strong>It</strong> iennichst bekende eksimplaar <strong>fan</strong> dy almenak (yn A<br />

3315,1651; PBF) sit it net mear yn. Fonteyne waard der op 22-11-1650 troch Deputearre Steaten<br />

mei 100 ryksdaalders om beboete, mar dat kin wolris trochstutsen kaart west hawwe, nedich om<br />

it politike gesicht te reden yn de algemiene anti-stimming tsjin de Prins buten de provinsje, sels<br />

oant yn Seelân ta; dy wie úntstien nei syn dea op 6-11-1650 NS en it bekend wurden <strong>fan</strong> syn<br />

plannen om yn oerlis mei Mazarin tûzenen frânske soldaten nei ús lân te heljen. Oanfierd<br />

troch Willem Freark, dy't neffens Kernkamp 1943,120 syn neef oanset hie ta it ynnimmen <strong>fan</strong><br />

Amsterdam, wie Fryslân de earste dy't oanstie op amnesty foar de helpers en riejouwers <strong>fan</strong> 'e<br />

Prins. Ik ùntlien dy bysûnderheden oan Haagsch Winkel-Praatje, in pamflet dat útjûn waard<br />

"Tot Leeuwarden, By Glaude Fonteyne, Ordinaris Drukker van de Vriessche Almanack /1651".<br />

<strong>It</strong> is in petear tusken in Sieu, in Hollanner, in Grinslanner en in Fries, dúdlik bedoeld om de<br />

miening yn Fryslân te beynfloedzjen: de Fries beheint him ta it stellen <strong>fan</strong> sokke fragen, dat de<br />

oaren har anti-prinslike opfettingen <strong>fan</strong> alle kanten taljochtsje kinne. De ferwizing nei de almenak<br />

(oars stiet der yn it ympressum altyd wat oars, lykas "Boeck-Drucker der Staten van<br />

Frieslandt") en de ferkearde sta vering <strong>fan</strong> Fonteyne syn foarnamme wize neffens my wol út, dat<br />

it adres fingearre is. Groenveld 1967 neamt it pamflet net en giet ek net yn op de ferhâlding<br />

<strong>fan</strong> 'e gewesten foar Hollân/Amsterdam oer.<br />

381. Neffens Sluijter 1981,62. Buten Nederlân waard it tema net folie brûkt, in bewiis namste mear<br />

dat it in politike bedoeling hie. Sjoch foar in ynternasjonaal oersjoch <strong>fan</strong> tapassingen yn 'e<br />

skilderkeunst Pigler 1956 II, 166.<br />

382. Alhiel wis dat it Philip Ernst wie, en net syn soan Hessel, dy't Huygens in eksimplaar <strong>fan</strong> 'e FR<br />

stjoerde, is it net. Sjoch 3.2.1.1.1.2 (68.1985.10).<br />

383. Faaks hat Gabbema it famke fuort by him thús hynsteriden sjoen. Hy wenne yn 'e Nije Easterstrjitte,<br />

hja by de Oksekop. Har âlden en de famylje Glinstra-Bouricius wienen buorlju, teminsten<br />

yn 1677 (Gen. Jb. 1966, 92).<br />

384. Doe publisearre Nyenborgh in drompelfers foar Sibylle van Griethuysen yn har Hemelsche<br />

Troost-Borne. Brouwer 1941,57, dy't tinkt dat se elkoar earst yn 1654 kinnen leard hawwe, moat<br />

dit fers ûntkommen wêze. Tekst 65 (414-415) moat it gedicht wêze dat GJ op 12-12-1656 oan<br />

Gabbema stjoert (338,4-8). Dat komt net allinne om de tiid út (it waard yn 1657 publisearre),<br />

mar ek omdat de ynhâld <strong>fan</strong> it fers mei titelblêd en foaral ek titelprint (dy't fierhinne de wurden<br />

<strong>fan</strong> it titelblêd nochris jout) <strong>fan</strong> Nyenborgh 1657 oerienkomt. De PBF hat in eksimplaar <strong>fan</strong> it<br />

earste katern <strong>fan</strong> de folio-útjefte út 1656 <strong>fan</strong> dat boek (Pc 1417), dêr't titelprint en titelblêd<br />

op steane.<br />

385. Tekst 63 (411) sil <strong>fan</strong> likernôch 1651 wêze, as it gedicht teminsten úntstien is, doe't de jonge prins<br />

noch in poppe wie. <strong>It</strong> Iconographisch Bureau yn Den Haach hat tsien ôfbyldingen <strong>fan</strong> Willem<br />

III (berne op 14-11-1650 NS) as bem <strong>fan</strong> likernôch rwa oant seis jier dokumintearre. As poppe<br />

komt er dêr net mear op foar, al hâldt syn mem him noch al heal en heal yn 'e earmen op in<br />

skilderij <strong>fan</strong> (Willem?) van Honthorst út 1652 (ôfbylde yn de útstallingskatalogus De<br />

stadhouder-koning, nr. 53). Aldere portretten binne net bekend, ek net op it Keninklik Húsargyf<br />

of by it Projekt Boekillustratie Noordelijke Nederlanden (RUL) (meidielingen <strong>fan</strong> 4-6-1986,<br />

546<br />

wumkes.nl


esp. nov. 1984 en 8-7-1986). Men soe oars ferwachtsje dat GJ skreaun hat op in massaal fersprate<br />

ôfbylding, lykas in print.<br />

386. Feitsma 1974,563 rekkenet it fers om de oey-stavering yn rigel 20,12 ta de iere teksten, dat wol<br />

sizze dat it foar likernôch 1653 skreaun wêze sil. Nei de ynhâld koe it wolris op in feest by in fredessluting<br />

makke wêze, want yn 19,14 hjit it dat "nu" de oarloch oer is. Op in feestlik barren<br />

wiist ûnder mear de útnoeging <strong>fan</strong> de harder om mei te dwaan (20,10-13). De frede dy't dan bedoeld<br />

wêze kin, sil dy <strong>fan</strong> 1648 wol wêze. Om de tiid <strong>fan</strong> it jier komt dat wol út, want dy waard, ek<br />

yn Fryslân, op 5-6-1648 NS fierd (Andreae 1898,453), doe't de greiden dus yn bloei stien hawwe<br />

sille en it fee buten run (20,12-16; cf. Visser 1988d,62, dy't oan in foarjiersfeest tinkt).<br />

Op de Frede <strong>fan</strong> Munster waarden gans gedichten skreaun. In bekende samling is Olyfkrans der<br />

vreede (Amsterdam 1649). Ut Fryslân binne my guodden bekend <strong>fan</strong> H. Neuhusius en T. Gutberleth<br />

yn it Latyn, en <strong>fan</strong> E. van Bouricius yn it Nederlânsk, wylst ek Joannes Baccamude en<br />

Willem Ipes Velsen neffens de betellingsordonnânsjes <strong>fan</strong> de Steaten (RAF) elk ien<br />

skreaun hawwe.<br />

387. Yn de brieven oan Gabbema (de âldste is foar 't neist dy <strong>fan</strong> 19-11-1654; sj. 4.7.2.5) wurde dy teksten<br />

net neamd, al is tekst 51 allinne mar oerlevere troch Gabbema syn útjefte <strong>fan</strong> de FR yn<br />

1681. Feitsma 1979,528 datearret tekst 51 tusken de Juniana (dy't se op 1650 stelt) en de psalmen<br />

<strong>fan</strong> 1654. De Juniana binne mooglik <strong>fan</strong> 1646 (4.7.2.4), mar dochs liket Feitsma har datearring<br />

yn it begjin <strong>fan</strong> de jierren fyftich wierskynlik. Ynhâld en styl <strong>fan</strong> de rigels 358,27-35 litte 'nammentlik<br />

sterk tinke oan de psalmen 15 en 91, dy't ik op 1653 datearje (5.3.45.3). De ynhâldlike<br />

oerienkomst sit yn de help yn uterste need (104,14-17), de styloerienkomst yn it brûken <strong>fan</strong> deselde<br />

gearstalling "holp-myld" (358,29 en 146,12 en 20) en deselde wurden ("schuwlsluwppjende";<br />

358,34; "dat oer schuwll' leag-loer't,/ Dat slijppjend' sluwpt"; 145,11-12). Justjes<br />

fierderop stiet yn 359,24 "ruwn-inckele trouwhertigheite" (foar it frânske "la fidélité"), dat oerienkomt<br />

mei "ruwn, inckel" út deselde psalm 15 (103,17). Der liket dus ferbân te wezen tusken<br />

guodden <strong>fan</strong> de earste psalmberimingen en dizze tekst. Op earderûntstean as de psalmen 15 en<br />

91 soe it wurd "ghe witten" (359,18) tsjutte kinne, dat yn 'e psalmen "mey-witten" is, ek yn sokken<br />

dy't nei alle gedachten foar psalm 91 skreaun binne: Agurs Bea (128,1) en psalm 9<br />

(142,8).<br />

Tusken tekst 51 en de Juniana yn liket tekst 24 (Paris forlittende Enone) datearre wurde te moatten,<br />

want hoewol't dy mei de teksten 51 en 52 (Suwnerlingeforhanlinge) en de psalmen gans <strong>fan</strong><br />

de fernijingen yn taal- en staveringsferskynsels dielt dy't Feitsma 1974,179-246 ûndersiket, ferskilt<br />

er dêr<strong>fan</strong> yn syn oerienkomsten mei de Juniana yn staveringen as -leas (foar jonger -leai)<br />

en lju(e)cht (foar jonger Ijeacht; Feitsma 1974,242 en 306-307). Ik soe dêrom tekst 24 op likernôch<br />

1650 (tusken 1647 en 1651) en tekst 51 op likernôch 1652 (tusken 1651 en 1653) datearje<br />

wolle.<br />

388. <strong>It</strong> âldst bekende adelsbewiis <strong>fan</strong> de Vegelins is in wapenbrief út 1507 (Nederlands Adelsboek 46<br />

(1953) 13; ferlykje de korrespondinsje <strong>fan</strong> de redakteur <strong>fan</strong> it Ned. Adelsboek mei drs. J. Visser<br />

<strong>fan</strong> it RAF <strong>fan</strong> 2-8 en 1-9-1953, yn Gen 510. RAF).<br />

389. Kerling 1985,36 jout it bewiis dat 1591 it bertejier <strong>fan</strong> Junius is en net 1589, sa't faak opjûn<br />

wurdt.<br />

390. Junius brûkte dy skûlnamme wol mear. Op 'e KB is teminsten in anonym hânskrift Flagitium<br />

Batavum (133 M 108), dat oan de hân <strong>fan</strong> skriuwen te sjen sûnder mis <strong>fan</strong> him is. De auteur<br />

neamt him Nadabus Agmonius, wat ek nochris yn goud op it efterplat stimpele is. <strong>It</strong> boekje, dat<br />

oer de striid tusken Maurits en Oldenbarnevelt giet, bestiet út twa parten: it iene tsjin Maurits, it<br />

oare foar him.<br />

In ferklearring <strong>fan</strong> de skûlnamme jout M. Tydeman yn in brief oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 28-2-<br />

1804 (Hs 1326.PBF): "Waarom noemde Franc. Junius zig Nadabus Agmonius, bl. 185 [<strong>fan</strong> Wassenbergh<br />

1802] zijn vader had die naam gebruikt in 1588 ... waarom? Om zijn Fransche<br />

naam in het Hebreeuwsch uit te drukken. Naamlyk Nadab beteekent vry: Franc: Francois:<br />

Franciscus en Agmonius beteekent van eene bies: om zijn Fransche naam Du Jon, nemende<br />

als was hij du Jone: de Junco: van den Bieze. Dit dunkt my waarschynlyk".<br />

391. Op 'en nij útjûn troch Feitsma 1956b,96-97.<br />

392. In argumint foar uterlik 1654 dat Siebs net neamt, is de datearring <strong>fan</strong> it foarwurd <strong>fan</strong> de Observationes<br />

op 1-2-1655, doe't it hiele boek dus al printe west hawwe sil.<br />

547<br />

wumkes.nl


393. William MacDowell (1590-1666), heechlearaar yn 'e rjochten te Grins sunt 1614, waard troch<br />

houlik - net nei 1640 - eigener <strong>fan</strong> Hottingastate te Nijlân (Stimkohier 1640). Ik run it earste bewiis<br />

dat er der wenne op 23-4-1652 (Bols R 12, 100, RAF; ek 19-4-1653, Bols R 10,230, RAF; it<br />

léste yn GJ syn brief oan Gabbema <strong>fan</strong>l2-12-l 656,338,4), mar dêrom sil er der yn 'e jierren fjirtich<br />

ek wol ferkeard hawwe. Hy wie royalist. Op 4-6-1650 beneamde Karel II him ta syn fertsjintwurdiger<br />

yn Den Haach (DNB X 11, 514). Ek Junius wie <strong>fan</strong> 'e keningspartij, dat it soe best<br />

kinne dat er yn Nijlân ûnderdak fûn hat. Ik haw ek noch tocht oan de Aysma's <strong>fan</strong> Skettens,<br />

fuort oan de oare kant <strong>fan</strong> Bolsert, omdat Junius letter de Kodeks Aysma yn syn besit hat, (troch<br />

Siebs 1895) neamd nei in eardere eigener Sybout Aysma. Mear as in oerienkomst yn namme is<br />

der net, dat dat seit sa goed as neat. Wol hienen de Skettenzer Aysma's ingelske relaasjes.<br />

Schelte, stoarn yn 1638, wie kapitein <strong>fan</strong> in kompanjy dêr't alteast yn 1607 ek militêren út Oxford<br />

yn sieten (DTB 141, RAF). Syn widdo libbe noch op 4-10-1648, har soan Hotse (Horatius),<br />

berne yn 1628, waard ek militêr. Yn 1650 ferrekkene er as tsjerkfâd 8 st. oan útjeften "aen tue Engelsche<br />

Edelluyden" (GAW D 22).<br />

394. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />

opnommen (10.2).<br />

395. Sjoch oer Howard: David Howarth, LordArundel andhis Circle (London 1985) en de útstallingskatalogus<br />

<strong>fan</strong> it Ashmolean museum: Thomas Howard; Earl ofArundel (1986). Oer de grutte ynfloed<br />

<strong>fan</strong> Junius' Depictura veterum (1637): Allan Ellenius, De artepingendi. Latin art literature in<br />

seventeenth-century Sweden and its international background. Uppsala.<br />

396. Yn de brief <strong>fan</strong> 4-7-1649 (sjoch 10.2).<br />

397. Haantjes 1929, 252. Haantjes tinkt dat James (lés: William?) Boswell D'Ewes op Johannes de<br />

Laet as kenner <strong>fan</strong> it Frysk wiisd hat, mar sjoen de datearring <strong>fan</strong> de brief <strong>fan</strong> D'Ewes oan De<br />

Laet (6-7-1640, oanhelle troch Haantjes) en dy <strong>fan</strong> John Spelman oan D'Ewes (17-4-1640, oanhelle<br />

troch Bekkers 1970, XXII) hat it mear káns dat Spelman dat dien hat: "I know Mr Laet to<br />

be the ablest man for this purpose (i.e. the edition of a dictionary) that we can lite on both forhis<br />

knowledge and great traveil in the Saxon tongue and also for the proximitie whith his owne language<br />

and the Frisian have to the ancient Saxon above our English".<br />

398. De Laet (1581-1649) syn belangstelling foar it Aldfrysk is al bekend út 1616, doe't Sibrandus<br />

Lubbertus him in eksimplaar <strong>fan</strong> Druk stjoerde (C. van der Woude, Sibrandus Lubbertus. Leven<br />

en werken, in het bijzonder naar zijn correspondentie. Kampen 1963, 572; ferlykje ek De Laet syn<br />

brief <strong>fan</strong> 6-6-1616 oan Lubbertus, oanhelle troch Bekkers 1970,175: "Soleo otium in lingua nostratis<br />

antiquitatibus indagandis fallere, eas ... maxime lingua frisica suppeditat, quod deprehendi<br />

ex libro veteri charactere ... lingua frisica vetustissima").<br />

399. Nei de dea <strong>fan</strong> John Spelman yn 1640 wienen D'Ewes en De Laet de iennichsten dy't har yn de<br />

jierren fjirtich mei de tarieding <strong>fan</strong> in angelsaksysk wurdboek dwaande holden. De léste brief<br />

<strong>fan</strong> D'Ewes oan De Laet is <strong>fan</strong> 18-9-1645 (Bekkers 1970,206). Haantjes 1929,253, dy't op deselde<br />

korrespondinsje as Bekkers weromgiet, is blykber net krekt as er skriuwt dat dy trochrint oant<br />

"ongeveer 1648". Neitiid pinfiske De Laet by Morris oft D'Ewes noch dwaande wie (Bekkers<br />

1970, brieven Morris 10-1-1644= 1645,21-10-1646 en 6-11-1649). Bekkers wiist yn syn ynlieding<br />

(XXII) op har rivaliteit en D'Ewes syn slûchslimmens. Dat it D'Ewes ûnderwilens tinken wie,<br />

docht net allinne bliken út Junius syn help, mar ek hjirút dat yn 1649 ek William Somner by<br />

him thús oan it <strong>wurk</strong> wie, de earste dy't - yn 1659 - in angelsaksysk wurdboek útjoech. De Laet<br />

en D'Ewes binne net oan in útjefte takommen; se stoaren koart nei elkoar yn desimber 1649 en<br />

april 1650 (Bekkers 179, nt. 94; XXV).<br />

400. De deiboeken <strong>fan</strong> D'Ewes rinne <strong>fan</strong> jannewaris 1621 oant april 1624 en <strong>fan</strong> jannewaris 1643<br />

oant maart 1647 (DNB V,903). Har synjatueren binne Harley Ms. 481-484 (British Library);<br />

Harl. Ms. 48 rint <strong>fan</strong> 1-6-1645 oant 24-3-1647. Nammen dy't dêr hieltyd wer yn foarkomme<br />

binne ûnder mear Patrick Junius, Stephan Marshall, Thomas Fairfax, Petr. Smith, Roger Twysden,<br />

John Seiden, Joh. Smith, Jac. Usser en Guil. Dugdale. Ek Joh. de Laet, AM. van Schurman<br />

en Guil. Somner wurde neamd.<br />

401. Sjoch foar de mooglike folchoarder <strong>fan</strong> behanneljen 3.3.3.2,6 en oer oerlevering en útjefte<br />

Feitsma 1955,1639B,1639c,1640A,1640B, 1641a,1644a en 1650A,B,C en D (1640A is sunt útjûn<br />

troch Feitsma 1956b en troch J.H. Brouwer (1960), 1641a troch A Feitsma (1956a)) en sjoch foar<br />

548<br />

wumkes.nl


de oantekens op dy teksten Feitsma 1955,1650E,I,J,K,L,M,N,O,P,Q,R en S (allegearre neitiid útjûn<br />

yn Feitsma 1956b).<br />

402. GJ neamt yn in brief oan Gabbema "Doayter" Hylpersk (328,17), dêr't Hilarides krityk op hat<br />

(3.2.1.1.1.3,81.1985.49). <strong>It</strong> wurd "wale" (yn "wale-bed") brùkt GJ yn Blye-Mie (138,6).<br />

403. <strong>It</strong> sitaat <strong>fan</strong> Galama stiet yn in fers <strong>fan</strong> himyn Uytgelesene EngeischeBoet-predikatien 111(1661).<br />

In selde opfetting oer it Ingelsk hie ek Johan van Nijenborgh: "Maer 't Engels is gemengt van<br />

alles / Van Duits en Frans en Vries en Wals" (yn syn Hof-Stede (Groningen 1659, UBG). De opjefte<br />

út ca. 1525 stiet yn in frysk kronykje, útjùn troch Meijering 1986,129 en oanhelle troch<br />

Bremmer 1989: "genti anglice moderne mixtum est idioma nam ex teutonico phrisonico gallico<br />

et et (1. ex) alijs qwibusdam linguis consarcinatum". Bremmer merkt oars op dat "this analysis<br />

... is one which has a curious modern ring to it".<br />

GJ syn eigen útlittingen oer ingelsk-fryske betrekkingen slane op stamoerienkomst tusken<br />

Friezen en Ingelsken (teksten 9 en 77 (461,62)), en dy wurdt ek al yn âldfryske kroniken neamd<br />

(Meijering 1978, 10; Bremmer 1989). Taaloerienkomst tusken Ingelsk en Frysk neamt Ubbo<br />

Emmius yn 1596, oanhelle troch Feitsma 1978c,6, mar Melis Stoke ek al (L. ten Kate, Aenleiding<br />

• • • Amsterdam 1733,41). Bremmer 1989 jout in oersjoch <strong>fan</strong> fynplakken, dêr't ek dat <strong>fan</strong><br />

likernôch 1525 by is.<br />

404. Yn syn eigen Het Hooghe-Lied SALOMONS (Ljouwert ca. 1659) hat er oan fierders ûnbekende<br />

teksten <strong>fan</strong> GJ \XBruyds-Lied (69; 434-436) en mei farianten Op S.A. Gabbema HægeliedSalomons<br />

(32; 73) en Agurs Bea (46.6; 128-130) oerlevere, yn syn edysje <strong>fan</strong> 'e Friesche Rymlerye (Ljouwert<br />

1681) farianten <strong>fan</strong> de teksten 2 (2a; 278-279), 27 (27a;342), 39 (39a; 366) en 40 (yn 48.17; 336) en<br />

as nije teksten de nûmers 48 oant 52 (324-398).<br />

405. Neffens oantekens <strong>fan</strong> W. Eekhoff út net mear bewarre stikken wenne Abbe Gabbema yn 1645<br />

te Leiden of Oegstgeest, yn 1647 en 1648 te Utrecht en stoar erop 27-11-1651 (oant. MJ. van Lennep<br />

op Gabbema, GAL). Hy waard begroeven yn Fryslân (brief G. van Zijll 22-2-1652 NS oan<br />

S.A Gabbema, yn 9056 Hs, PBF).<br />

406. Neffens syn fers foar Anna Agnes barones thoe Schwartzenbergh en Hohenlansbergh {Het<br />

Hooghe-Lied) kaam er werom "met lief', mar wa't dat west hat is ûnbekend. Der is wol tocht oan<br />

Claudia Leonora van Arckell. Sjoch oer de famylje: Van Lennep 1973, 80. Syn testamint sit yn<br />

OBW 861, GAL. <strong>It</strong> hôf, kocht yn 1651 (DD 8, 279 GAL), lei tusken Nije Easterstrjitte en<br />

Nije Muntstrjitte.<br />

Syn biblioteek is net bewarre bleaun, mar waard fuort nei syn dea te Ljouwert ferkocht. Dy bestie<br />

út "meest historische en miscellanea boecken mitsgaders goet getal antique medalien" (advertinsje<br />

yn Oprechte Haerl. Courant 9-9-1688 en Amsterdamsche Courant 23-9-1688). Der wie in<br />

katalogus <strong>fan</strong>, mar dêr is gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend. Buten de ferkeap waarden syn brieve- en<br />

hânskriftesamlingen holden. De famyljebrieven, mei oare persoanlike famyljestikken, wurde<br />

bewarre yn it OBW-argyf op it GAL (ynventarisearre troch Van Lennep 1973). De gekarde brieven<br />

dêrút binne oan 'e PBF oerdroegen en beskreaun yn Catalogus (1930). De hânskriften<br />

waarden, by oerdracht oan de folgjende lânskipsskiedskriuwer, yn 1690 ynvintarisearre (Hs<br />

368, PBF) en binne - ik tink hast sunt de dea <strong>fan</strong> J.F.M. Herbell {Catalogus ... 1819) - fersille.<br />

Der binne guodden op 'e PBF (Catalogus (1930) Voorbericht, op it RAF (VROA 34 (1911) 405<br />

e.f.) en yn 'e Grinzer Universiteitsbiblioteek (H. Brugmans, Catalogus Codicum manu scriptorum<br />

... (1898) Addenda et Corrigenda)). In skiednis <strong>fan</strong> de kolleksje, dy't Gabbema foar in<br />

grut part sels by elkoar brocht liket te hawwen, ûntbrekt.<br />

407. Eekhoff 1867 jout al skulden <strong>fan</strong> Gabbema út 'e studintetiid op. In spesiflkaasje út 'e jierren<br />

1662-1664 mei de nammen <strong>fan</strong> de lju mei wa't er dronk, yn OBW 859, GAL; oare registraasjes yn<br />

TT 66, GAL (1673), TT 74 en 75, GAL (1681), Civ. Sent. 17-5-1681 en 30-5-1682, RAF (by Rombertus<br />

Salverda op 'e Doele). Yn maaie 1681 is er syn suster Walckien 1200 c.g. oan kost en ynwenning<br />

skuldich (TT 29-5-1681, GAL). Yn in net-datearre brief <strong>fan</strong> foar 1662 skreau Walckien<br />

oan har suster Geertruit: "wat ons Symmen aengaet bedroeft mij seer om te hoeren wenste dat<br />

gy daer wat meer geselscap aen hadt" (OBW 856, GAL). Sjoch fierders Breuker 1982b,37 oer<br />

tydlik ynwenjen om 1664 hinne by de stuolmakker-rimer Claes Pieters Hoeckstra.<br />

408. Foar it troch Halbertsma oanhelle oardiel <strong>fan</strong> Hoynck van Papendrecht (1743), dy't syn útwreide<br />

werútjefte <strong>fan</strong> 'e brieven <strong>fan</strong> Viglius dermei ferantwurde, stiet yn de achttjinde ieu de<br />

wumkes.nl<br />

549


miening <strong>fan</strong> M. von Wicht (1746) 43 oer ("selbst einer sehr gelehrten und anmutigen Vorscher")<br />

en<strong>fan</strong> 'e anonime skriuwer (Adolf Ypey: 3.2.1.2) yn 'e. Tegenwoordige Staat (1785) 159, dy'tit hat<br />

oer "dien doorkundigen Schrijver, wiens werken nog in hoogachting zyn", en yn it begjin <strong>fan</strong> de<br />

njoggentjinde dy <strong>fan</strong> R. Koopmans (Werken Kon. Ned. Instituut, derde klasse II (1817)) oer in<br />

konjektuer by Tacitus. Ut 'e tweintichste ieu neam ik DA. Wumkes, Sibrandus Leo 's Abtenlevens<br />

(1929) XX XIX en AF. Mellink, Documenta Anabaptistica Neerlandica I (1975) 32 (Gabbema<br />

jout bysûnderheden "die noch Beninga noch Hortensius of Emmius vermelden"). Sjoch lykwols<br />

Schoengen, DVF 20.<br />

409. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />

opnommen (10.3).<br />

410. Sjoch ek syn respondinten yn Catalogus der brie/verzameling van SA. Gabbema. Leeuwarden<br />

1930,238-239.<br />

411. Faaks hat er doe syn Leevens beschrijvingen van Sint Willibrord, Sint Bonifaas. Sint Aalberijk<br />

skreaun, dat yn 1703 efter syn Nederlandse watervloeden útjûn waard.<br />

412. Sjoch foar dy brief 4.7.2.6.<br />

413. GJ hat in oare ferzy <strong>fan</strong> Quaedam Ad Grammaticam ûnder eagen hân as dy't yn 'e edysje <strong>fan</strong><br />

1681 printe is, mar spitigernôch is Junius syn ôfskrift <strong>fan</strong> De literis net bewarre, dat oars miskien<br />

de ûntsteansskiednis ferdúdlikje kinne soe. Bowring jout it yn syn beskriuwing <strong>fan</strong> 20-2-1829<br />

(PE 9, RAG) al net mear op. Neffens meidieling <strong>fan</strong> Swan Shaw <strong>fan</strong> 'e Bodleian Library <strong>fan</strong> 30-<br />

9-1985 is it net weromfûn. Fan de wurden dy't GJ yn brief I út Quaedam oanhellet, ûntbrekke<br />

yn 'e printe redaksje Tuwtce, Tuwtilce, Yefl, Yeld en Yold (Epkema 1821,186).<br />

414. Chr. Schotanus publisearre (sjoch Buma/Ebel I 1977, 8) út J yn 1658 (mar de kopij wie foar 't<br />

neist yn 1655 en mooglik yn 1649 al klear: Steaten S 2d, 3-8-1649; Inv 5i II 190; Steaten G 2,39,<br />

14-6-1655, allegearre RAF) en it soe al hiel tafallich wêze as dy it hânskrift <strong>fan</strong> GJ liend<br />

hie.<br />

415. Op 14-2-1662 waard <strong>Gysbert</strong>us van Vierssen yn 't plak <strong>fan</strong> syn heit oansteld ta sekretaris <strong>fan</strong><br />

Deputearre Steaten (meidieling W. Dolk), dat dy hat faaks al siik west. De stjerdatum wurdt<br />

neamd yn Joh. Steenhovius syn Epicedium (eks. yn EVC 150, RAF).<br />

416. Neffens opjefte <strong>fan</strong> obligaasjes yn syn boelynventaris út 1664, EVC 445, RAF. De nammen <strong>fan</strong><br />

de Deputearren, jiersgewiis, jout Engels 1979,37.<br />

417. Brief <strong>fan</strong> 10-7-1658 NS <strong>fan</strong> G. van Zijll oan Gabbema; sjoch ek dy <strong>fan</strong> 26-7-1658; 9056 Hs,<br />

PBF.<br />

418. De ferwizingen nei eigen <strong>wurk</strong> yn 'e brieven binne (efteroan tusken heakjes stiet in 1 as it neffens<br />

my om 'e Friesche Herder giet; in 2 by it oare <strong>fan</strong> 'e psalmen, en in 3 yn it gefal <strong>fan</strong> 'e kopij<br />

foar Klioos Kraam): "myn ... FRIESSCHE rymlerye" (VI, 1-4-1655; 328,27-28; 1); "mijn rijmlerye"<br />

(VIII, 7-5-1655; 330,4-5; 1) "mijn FRIESSCHE Rijmlerye (XII, 3-8-1655; 333,5-6; 2); "myn<br />

Rymlerie" (XVIII, 26-7-1656; 337,11; 3). Kalma 1938,56 hat 1 en 3 net ûnderskieden, Galama<br />

1963, 13 en 29 (noat 38) dy't it lést sitearre plak oanhellet, tinkt sa't liket oan de hiele Friesche<br />

Rymlerye <strong>fan</strong> 1668. Ferlykje ek Skriuwersyn byld (1966) 6: "c. 1655 Plannen ta útjefte dicht<strong>wurk</strong><br />

by Ljouwerter útjower mislearje".<br />

419. Hero Galama wie it âldste bern <strong>fan</strong> Pytter Heeres, skotskeapman, en Siouck Doeckes, dy't yn<br />

maaie 1630 troud wienen. Hero wie op 22-11-1650 19 jier, dat hy moat yn 1631 berne wêze<br />

(Harns P 20, 84; gerjochtlike houliksproklamaasjes Bols 17-3-1630, RAF; ik tankje dizze en<br />

oare gegevens oer him en syn âlden oan ir. G.L. Meesters te Utrecht). De heit wie in Bolserter, de<br />

mem kaam út Harns. Se wennen oan 'e Merkstrjitte te Bolsert, mar it gong mei de saak net<br />

goed, dat nei't yn 1637 en 1639 har skulden al registrearre wienen, kocht de famylje <strong>fan</strong> 'e mem<br />

yn 1640 it hûs <strong>fan</strong> har kuratoaren (Bols CC 5,256; id. CC 6,46; id. V4,169, RAF). Yn 1650 rekke<br />

de heit nei Eastynje en liet er syn frou mei fiif minderjierrige bern yn Bolsert efter (Bols P 20,84,<br />

RAF). De mem kaam, holpen troch har suster, mei in winkel yn stokfisk, jittik, bynjern, kanarjesied,<br />

tsiis en mear <strong>fan</strong> soks troch de tiid. Se stoaryn 1665 (Bols Q 15,10-8-1665, RAF) (Meesters<br />

yn Ned. Patr. 27 (1941) 85 en yn Kwartierstatenboek 1883-1983 (1983) op Gratama-Donker).<br />

Sjoch oer syn Harnzer tiid as printer (sunt 1660) J.J. Kalma 1956b.<br />

420. Oudaan syn fers hat de sprekkende titel "Graf-zuchten Over den Konst-eerenden, Konstkundigen,<br />

en Konst-beminnenden Hero Galama, Vermaard en Keurzinlyk Boekdrukker, bin-<br />

550<br />

wumkes.nl


nen Harlingen ..." (yn: Oudaan, Poëzy (Amsterdam 1712) III471-473, eks. UBL 1173 Gil;<br />

mei tank oan ir. G.L. Meesters foar de ferwizing); Dullaart sines stiet yn syn oersetting <strong>fan</strong> H. de<br />

Perefixe, Historie van Hendrik de Groote (Harlingen 1680). Galama syn lof op GJ, te finen yn syn<br />

drompelfers yn Uytgelesene Engelsche Boet-predikatien III (Bolsward 1661), is al meidield troch<br />

Halbertsma 1827, 385. Halbertsma jout op it oanhelle plak ek it grêfskrift. Ik haw it oanhelle,<br />

sa't Hendrik Rintjes it yn syn brief <strong>fan</strong> 29-4-1678 oan syn freon dr. Anthonius van Dale te Haarlem<br />

fêstlein hat. Dy seit derby dat it <strong>fan</strong> Galama sels is (I 47b, UB UvA).<br />

421. Fan Galama steane drompelfersen yn dizze útjeften, allegearre <strong>fan</strong> Fonteyne:<br />

- Adr. Hasius, Konincklycke Leyd-Ster (1650);<br />

- Sibylle van Griefhuysen en S.F. Eydelshemius, Hemelsche Troost-Bome (1651);<br />

- D.I. Couper, Trom ps Af-geschoten Vlagge (1654; eks. 3179 H 7, KB).<br />

422. <strong>It</strong>bertejier 1630 <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes jout Halbertsma 1827,378, dy't it út in han te kening hat (grif<br />

ûnder de autograaf <strong>fan</strong> it gedicht foar Elisabeth Verniers, dy't Halbertsma yn besit hân hat neffens<br />

syn eigendomsstimpel; no yn 512 Hs; PBF). <strong>It</strong> stjerjier blykt út in lykdicht <strong>fan</strong> A. Tymens op<br />

Hendrik Rintjes, Zielen-sucht aan God (Leeuwarden 1698; yn 2534 TL; PBF).<br />

423. <strong>It</strong> earste teken dat Hendrik Rintjes sels printe of printsje soe is <strong>fan</strong> 18-1-1655 yn syn albumfers<br />

foar Sixtus Brunsvelt: "Zo hoop ik haast dat mijne pars zal gaan/ Tot onzen voordeel" (Album<br />

Brunsvelt, Ltk 2174; UBL). Sjoch fierdere 10.3 op 1655.<br />

424. Brief <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes oan Anthonie van Dale te Haarlem <strong>fan</strong> 29-4-1678, dèr't er it ferstjerren<br />

<strong>fan</strong> har freon Galama op 18-4-1678 yn meidielt (I 47b, UB UvA).<br />

425. Oft it album noch bestiet, is net bekend. <strong>It</strong> wurdt net neamd yn Heesakkers/Thomassen<br />

1986.<br />

426. Klioos Kraam is samle troch Hendrik Rintjes, sa't er sels yn syn opdracht oan Gabbema skriuwt:<br />

"Zo't wetteliik zy dit miin bedrijf, te weeten, dat deez' keur my toe komt ... ". Ik haw wol tocht<br />

dat Gabbema it net-ûndertekene "Vertoog", dat de ynlieding op 'e blomlêzing is, skreaun hat,<br />

mar dat is dochs fêst net sa. De stavering <strong>fan</strong> opdracht en "Vertoog", mei ferdûbeling <strong>fan</strong> konsonant<br />

nei koarte lüden ("vergunnd", "will") en de dübele "ii" ynstee <strong>fan</strong> "ij" ("-Hik"; "tiid"; "griipen"),<br />

is deselde as yn syn gedicht yn 'e bondel, mar oars as de stavering yn Gabbema syn bydragen.<br />

Prof. Feitsma wiisde my op de oerienkomst mei Leupenius 1653.<br />

427. Sjoch 10.3 op 1656.<br />

428. Fan G Jacobs waard opnommen Gadeloos Bruylofislied. Psalm XLV(blss. 566-568). Fierders stie<br />

der út Fryslân allinne noch <strong>wurk</strong>yn <strong>fan</strong> Gabbema en Hendrik Rintjes en mooglik wie ek de my<br />

fierder ûnbekende A Leeuw in Fries, dy't in fers oan de rie <strong>fan</strong> de stêd Ljouwert bydroech.<br />

429. Boogaard: oantekening E. Wassenbergh yn 81.1985.42. II51; Sweerts: Alle de gedichten (1697) 67-<br />

68.<br />

430. Galama liet Sweerts "verscheide friessche Verssen" léze {Alle de Gedichten (1697) 197).<br />

431. Buten Sweerts dienen yn 1656 net, maryn 1657 al mei P. Dubbels, David Questiers, Catharina<br />

Questiers, W. Schellincks en Francois Snellincx, allegearre mei<strong>wurk</strong>ers oan de neamde Knipzang<br />

(1654), in initiatyf <strong>fan</strong> Sweerts nei alle gedachten (Minderaa 1964). Bruno en Sweerts kinne<br />

al yn 1654 gjin ûnbekenden foar elkoar west hawwe, want beide hienen se doe, lykas de measte<br />

oaren dy't oan 'e Knipzang mei<strong>wurk</strong>en, fersen yn De (koddige) Olipodrigo I, II (sjoch oer dy bondels,<br />

AD. de Vries 1883, dy't Schellincks besprekt).<br />

432. Galama syn drompelfersen steane yn: A Hildersam, Leere Van Vasten (1659), en yn: Uytgelesene<br />

Engelsche Boet-Predikatien III (1661). Sjoch foar de skiednis <strong>fan</strong> Haringhouk syn printerij<br />

noat 344.<br />

433. Boogaard hat drompelfersen foar de nûmers (ik folgje Eggermont 1977) 1.1 (1657); 2.1 (1659); 6<br />

(1659), 13 (1660) en 3 (1661) <strong>fan</strong> Haringhouk (Dat binne de boeken dy't yn 2.5.3 ûnder de nûmers<br />

66, 68, 70, 72 en 76 neamd wurde). Foar Galama makke er ien yn Puick van Leiyen en Rosen<br />

(1661). Boogaard sels hie dêr ek fersen yn, ûnder mear in stamboekfers foar D. van Steenbergen<br />

út Inkhuzen, dat wol net printe west hawwe sil en dus wol net buten himsels om yn 'e blomlêzing<br />

bedarre wêze kin.<br />

434. <strong>It</strong> bertejier <strong>fan</strong> Wieringa is net bekend. Omdat er yn 1644 troude en yn 1646 foar 't earst as skoalmaster<br />

yn Harns neamd wurdt, haw ik it mei it each ek op syn stjerjier (1704) op 1620 steld.<br />

Sjoch foar de troudatum Thijssen-Schoute 1939,1 en foar de oanstelling as skoalmaster (sunt<br />

1659 as subkonrektor <strong>fan</strong> 'e latynske skoalle) en it stjerjier GAH 329, 342 en 383.<br />

551<br />

wumkes.nl


435. Mei tank oan drs. J. Visser te Ljouwert foar help by de transkripsje. De brief sit yn 9056 Hs, PBF.<br />

Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits yn in brief <strong>fan</strong> 12-11-1984:<br />

Allervoortreffelijkste Heer,<br />

Ik voelde mij door enorme vreugd vervuld, toen gisteravond<br />

onze voorzanger mij namens U zeer beleefd groette en tegelijk zekere opmerkelijke<br />

puntdichten overhandigde, die gij weliswaar merendeels mondeling voor mij had doorgenomen,<br />

maar (die) ik nu deels in drukletters ingeprent, deels met het riet uitgeschreven,<br />

onder groot genot doorlas. En bij deze stiet ik zowel op Uw zeer scherpe oordeel als op Uw<br />

dichterlijke ader. Uit hoofde waarvan ik U, roemrucht man, gelukwens, en ik heb de grootste<br />

dank dat U mij niet te gering hebt geacht om (aan mij) de resultaten van Uw hoogst<br />

rijke geest te doen toekomen. U zult (me) echter wel vergiffenis schenken voor deze vrijheid<br />

van mij, hetzij als nogal onbeschaamd, hetzij onvoorzichtig, dat ik hierbij aan Uw<br />

fijngevoelig oog deze (bijgesloten) lelijke, te snel gemaakte verzen voorleg, waarmee ik<br />

beoog die ruzie Ulieder te beslechten, teneinde dat ik Uw kunstzinnige geest en Uw hand<br />

stimuleer tot iets van groter uitgangspunt en milder ontspanning.<br />

Gegroet, zeer erudiete Heer.<br />

In haast, te Bolsward Henricus N. Daventrius<br />

13 november anno 1654 Dienaar van Gods woord in de<br />

gemeente van Bolsward<br />

Hier zien wij een hoofd, heilig voor velen, óók verfoeielijk<br />

Een, dat de ene naar de Hel verwijst, de ander naar de Hemel.<br />

Broeder is hij en vader voor dézen, maar moordenaar in 't oog van dié.<br />

Bij de enen bestuurt hij 't geloof, bij dezen weer de ketterij.<br />

Bij de een vreest, bij de ander verwerpt hij de toorn der Godheid,<br />

Tegenover sommigen heeft hij strijd, tegenover anderen 't verbond der vrede lief.<br />

Ze betwijfelen dan ook niet, als (onze) heilige vaarder op deze wind doorkoerst,<br />

- En deze van ver, deze dichterbij - of de val zal nabij zijn.<br />

Terwijl deze kwestie balanceert op een zo tweedrachtige weegschaal,<br />

Moet ik geleerde Gabbama mijn oordeel zeggen?<br />

't Voorteken heeft zijn naam! Krom-wel is krom, tevens goed.<br />

In deze figuur heeft 't kromme goeds - en door goeds is kroms gemengd.<br />

Noch keur ik goed, dat 't krom is, noch af dat 't goed is. Er blijft nu over,<br />

Dat bij vonnis overeind blijft, oftewel neerstort die D.E.<br />

436. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits (brief <strong>fan</strong> 15-11-1984) is it fers <strong>fan</strong> Neuhusius<br />

sa:<br />

Hier zien wij een hoofd, voor de ganse wereld bewonderenswaardig,<br />

Waarvoor vorsten, volkeren en de "Barbarije" verstomd staan.<br />

Deze (man), broeder voor de vorsten, vader voor de volkeren,<br />

Beteugelt als vijand het barbarendom, dat zich niet kan wreken, door de ware religie.<br />

Dié is voor niemand bevreesd, dan de toorn der hoogste Godheid.<br />

Nee, hij vreest niet, maar bereidt met het zwaard voor ieder de vrede.<br />

Wie twijfelt er nog, als de overwinnaar voortgaat op déze heilige wind,<br />

Of weldra zal de Lichtekooi uit Babyion vallen.<br />

437. De elemintêre DTB-gegevens oer Hajonides al by Halbertsma 1827,375. De tiid <strong>fan</strong> syn rektorskip<br />

blykt út GAB, 444 en 446. <strong>It</strong> earste stichtlike <strong>wurk</strong> dat er by Haringhouk útjoech, is foarsafier't<br />

ik wit út 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339; net by Eggermont 1977). Dat jiers waard er dûmny<br />

te Beltsum.<br />

438. Sjoch noat 344.<br />

439. Hajonides, teologysk kandidaat en noch te Frjentsjer, skreau op 4-3-1654 as freon yn it album<br />

<strong>fan</strong> Brunsvelt (Ltk 2174, UBL). Sjoch foar de genealogy <strong>fan</strong> Brunsvelt Meesters 1972. De meidieling<br />

<strong>fan</strong> Groenendijk 1977, dat Brunsvelt mei syn heit The Godly Man's Ark <strong>fan</strong> Edw. Calamy<br />

oersette, berêst neffens meidieling <strong>fan</strong> de auteur yn syn brief <strong>fan</strong> 15-4-1986 op in fersin: it wie net<br />

de heit, mar de skoanheit. Ek Gabbema kin Brunsvelt mei GJ yn 'e kunde brocht hawwe. Dy<br />

552<br />

wumkes.nl


hie op 17-11-1654 yn Brunsvelt syn album skreaun. Op 29-5-1656 frege GJ him de groetenis oan<br />

Brunsvelt (werom?) te dwaan (336,30). Dat is de iennichste kear dat Brunsvelt yn 'e brieven<br />

neamd wurdt.<br />

440. Yn Haringhouk syn útjefte <strong>fan</strong> Th. Taylor, Christi Overwinninge OverdeDraeck (1656), troch himsels<br />

oerset, stiet in drompelfers <strong>fan</strong> S.B., dat foar Brunsvelt stean sil. De opdracht <strong>fan</strong> Haringhouk<br />

is tekene op 17-1-1656, mar omt it fers (mei op 'e efterkant it portret <strong>fan</strong> Thaylor) net yn<br />

alle eksimplaren foarkomt, soe it letter tafoege wêze kinne. Ik fûn it yn it eks. <strong>fan</strong> 'e VU, 3 C 411;<br />

it sit net yn dat <strong>fan</strong> 'e PBF.<br />

441. De dielnimmers oan dy byienkomst, dy't ferklearre hienen "dat sij't hielden met Brunsvelt en<br />

Brakel (als of die alleen regt godsalige en ijverige Predikanten waren)" waard ek <strong>fan</strong> sein dat se<br />

"veeltijts getoont hebben, datse weinig lust ende liefde hebben tot de openbare Catechisatien,<br />

dewelke onder t' houden derselver dikwils geheel agter blijven, ende om ende door de Stad gaan<br />

wandelen, ja waar van eenige getragt hebben zoo veel in haar was twist te rokkenen tusschen<br />

onse Dienaren" (Hannelingen tsjerkerie Snits, argyfnr. 3 N H tsjerke Snits; mei tank oan S. ten<br />

Hoeve foar de meidieling).<br />

442. De befynlikens mei in sterk aksint <strong>fan</strong> leafde foar Jezus dy't Brunsvelt eigen is, blykt út<br />

rigels as dizzen:<br />

Nu giet Jesus in mijn hert<br />

't Aanminnigh aanblik van zijn gloryrijke oogen.<br />

En ik uit wedermin van zijne trouw bewoogen,<br />

Blaak in een volle gloet van Jesus liefdevlam.<br />

Ik tel hier Davids Volk en 't zaat van Abraham,<br />

(Zoo talleloos als stof en sterren) de gemeente<br />

Der eerstgeboorenen; hier prijk ik in gesteente<br />

En gloorend'gout, en prael in mellikwit gewaat,-,<br />

Door Jesus bloedtbron en zijn stroomen afgebaadt.<br />

In eksimplaar <strong>fan</strong> De Liiksprake Van een Doode tot de Lewendige (Ljouwert, Hendrik Rintjes<br />

1663) dêr't dit fragmint út komt, is op 'e UB te Gent (M 3979).<br />

443. ASF 4429 (1646). Coops wie yn 1653 troud mei Rinske Abbes Hanenburgh. Dat wie grif in suster<br />

<strong>fan</strong> de frou <strong>fan</strong> Phoceas Siersma, de broer <strong>fan</strong> Haringhouk syn frou. Hy waard advokaat te<br />

Ljouwert (yn dy funksje stie er GJ yn 1660-1661 by yn syn proses tsjin de Bolserter magistraat)<br />

en letter ek lid <strong>fan</strong> 'e froedskip dèr. Syn widdo troude yn 1680 mei Nicolaas Broersma, ek advokaat<br />

te Ljouwert (meidieling W. Dolk). De biblioteken <strong>fan</strong> Coops en Broersma waarden yn 1686<br />

te Ljouwert ferkocht (Opr. Haerl. Courant 18-7-1686). <strong>It</strong> drompelfers út 1659 stiet foar A Hildersam,<br />

I^eere van vasten. De neamde latynske fersen binne eksimplaren <strong>fan</strong> op 'e PBF.<br />

444. Romein; GAB 447; id. Al, 31-12-1665. <strong>It</strong> fers stiet yn: E. Reynolds, Israels gebedt.<br />

445. Yn 1653 liet Meelcke Lasis Menno Symons syn Uyt-gangh: ofte bekeeringe by Philippus Sioerts<br />

Boenia printsje (Tamminga 1962). By syn trouwen yn 1664 hjitte er "jongman", sa't Feitsma<br />

1967b mei gans oare libbensbysûnderheden meidielt, sûnder dat it har slagge is om út te finen<br />

wêr't er berne is of <strong>fan</strong> wa't er ien wie. Yn Bolsert wennen wol Lasen, dy't om 'e leeftyd syn heit<br />

wêze koenen. Tamminga 1962,57 hat in küper Laes Jacobs (1614) neamd, ik soe ek wize wolle op<br />

de skipper Laes Haytses, 32 jier âld yn 1641. broer <strong>fan</strong> Johannes Haytses, ek skipper, 40 jier (yn<br />

prosesstikken Jan Harmens en Hans Pijters, Bols H 7). In Haytse Lases, ek skipper te Bolsert,<br />

ferlear yn 1643 syn frou Doed Hanse dr., en hie in bern Doede yn it sande jier. Hy hie jild liend<br />

<strong>fan</strong> Gerryt Laeses te Minnertsgea (Bols Q 7,22-8-1643; RAF). Om 'e leeftyd kin Haytse Lases, yn<br />

1686 kastlein te Amsterdam, hast net deselde wêze (Beyma thoe Kingma 1820, RAF; meidieling<br />

<strong>fan</strong> drs. S. van Tuinen te Hattum). In oare mooglikheid wiisde prof. Feitsma my op. Ik helje oan<br />

wat se yn in brief <strong>fan</strong> 27-5-1989 skriuwt: "A de Vries (<strong>It</strong> Stimlân 18 yn Dronryp yn 1978) jûg my<br />

út Wymbritseradiel Q2 un pear Laas x Aelcke († fwar 10-6-1606 yn Sânfirden); bern: de swannen<br />

Schölte en Rienck, en de dochters Eelck en Renck. Eelck trouwde mei Meelcke Sickes. Un<br />

soan Laas Meelckes ha ik net fûn, dy soe don de bern Meelcke, Eelck en Trijntie hôn ha moatte.<br />

Meelcke Lasis (berne ± 1630?) bestie dus yn olie gefollen. Un Meltke Sic kis fon Wólsum wurdt<br />

yn 1644 bwarger yn Bolsert. Yn Wymbritseradiel X9, f. 161,23-5-1654 is sprake fon Melcke Sic-<br />

wumkes.nl<br />

553


kes z. woonende in Oudega en Emcke Piersdhr. mijn echte huijsvr. En yn Wolsum brûkt Sicke<br />

Neeltjes yn 1640 lôn, en ek Meelke Hotses. Yn ferbôn mei Meelcke Sickes kin don wer Sicke<br />

Rinckeszn. nijsgjirrig wêze dy't yn 1581 bwarger yn Bolsert wurdt."<br />

446. Van Putte 1978,93 jout biografyske ynformaasje. Omdat der yn deselde tiid mear lju <strong>fan</strong> deselde<br />

namme yn Amsterdam wennen, is net sûnder ûndersyk út te meitsjen oft hy de Johan Boogaard<br />

wie dy't yn 1675 om bloedskande <strong>fan</strong> it Nachtmiei útsletten waard (Evenhuis 1971,27). Wisser<br />

lykje syn stjerdatum: 10-12-1679 NS (GAA, DTB-fysjes) en de feiling <strong>fan</strong> syn boeken, oankondige<br />

yn de Opr. Haerl. Courant <strong>fan</strong> 19-12-1679. Syn <strong>wurk</strong>bestiet, foarsafier't my bekend is, út fersen<br />

yn sammelbondels en drompeldichten.<br />

Nettsjinsteande de oantsjutting mei "monsieur" yn GJ syn brieven oan Gabbema, neame<br />

Haantjes 1929, 31 en Brouwer 1966 II 333 him noch altyd dûmny.<br />

447. Den Boezem van den bedrukten, ellendigen, naakten, en verdreven VAUDOIS, Uitgestort in den Schoot<br />

van den trouhertigen, en mildadigen NEDERLANDER, Op degelegentheit van de Erbarm-giflen, toegestaan<br />

byhaarEd: Groot-Mogende, tegen den 5 September dezes Jaars 1655, yn Klioos Kraam (1656)<br />

305-307.<br />

448. GJ freget yn deselde brief dêr't er ferslach <strong>fan</strong> Boogaard syn besite yn docht, Gabbema om it<br />

adres. Omgong <strong>fan</strong> Boogaard mei Gabbema fait ek ofte lieden út de ùnderwerpen <strong>fan</strong> fersen, te<br />

sizzen dy foar Margareta de Heer en Th. Saeckma {Klioos Kraam (1656) 52, 344), en blykt út in<br />

rymke <strong>fan</strong> Claes Pieters Hoeckstra dy't skriuwt dat er troch Gabbema noege waard en by him<br />

Boogaard moete (Hoeckstra, De Hoeck, en Noordt-star der Poësy (Amsterdam (fingearre?),<br />

1679.57). Yn in brief <strong>fan</strong> 10-7-1656 tanke Th. Saeckma Gabbema foar fersen <strong>fan</strong> Boogaard (yn<br />

9056 Hs, PBF).<br />

449. Boogaard syn drompelfersen steane yn:<br />

XII. Uytgelesen Engelsche Boetpredicatien I (1657, Haringhouk; mist yn it iennichst bekende eksimplaar<br />

yn iepenbier besit (Theol. Hegeskoalle Geref. Tsjerken, Kampen), mar hat dêr oan it<br />

"catchword" te sjen wol yn sitten; wol yn werprintinge 1660, eks. PBF);<br />

XII. Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien II (1659, Haringhouk);<br />

A Hildersam, Leere van Vasten (1659, Haringhouk);<br />

Uitgelesene Engelsche Boet-predikaten (1660, Haringhouk);<br />

E. Reynolds, Israels Gebedt (1660, Haringhouk);<br />

A Warwick, Puick van Leiyen en Rosen (1661, Galama).<br />

450. Sjoch oer Rembrandt yn dit ferbân Visser 't Hooft 1956,71 en yn it algemien oer it fermidden ek<br />

noch Wille 1926,22-37 en Evenhuis 1967,297-299.<br />

451. Bruno moat GJ syn fers yn it album <strong>fan</strong> Galama sjoen hawwe, dêr't er sels op 2-10-1656 NS yn<br />

Amsterdam yn skreau (FVA 1855,132). Sûnt jannewaris 1654, doe't Gabbema mei Bruno kontakt<br />

socht, bleaunen se har libben lang befreone. Op 9,10,11 en 12 july 1663 dronk Bruno mei<br />

Gabbema en oaren, by wa't ek Th. Saeckma en twa net by namme neamde dúmnys wienen,<br />

op 'e Skuttersdoele te Ljouwert (OBW 854, GAL). Ien <strong>fan</strong> dy dûmnys wie faaks Fr. Elgersma,<br />

omdat Gabbema en Bruno beide in drompelfers foar dy syn Prophetische duyve (1664) hawwe.<br />

Yn syn earste brief <strong>fan</strong> 6-2-1654 NS skreau Bruno dat er net wist, wêr't Gabbema (nei't ik oannim:<br />

yn Ljouwert) wenne. Miskien koenen se elkoar via Rochus Hofferus en Anthonie Clement<br />

út Sieriksee, doe't Gabbema noch yn Leiden studearre (ferlykje Meertens 1943,366-367). Bruno<br />

waard berne yn 1620 of 1621, net yn 1617 sa't de tradysje wol (Strengholt 1982a,65 en noat<br />

6,82).<br />

452. Sweerts syn fers op Margareta de Heer stiet, lykas guodden foar Gabbema, Galama, Hendrik<br />

Rintjes, Adriaan Tymens en Vitus Ringers, yn syn Alle de gedichten (1697). Ek hy hold kontakt<br />

mei Gabbema, sa't syn drompelfers foar De Friesche Lustgaarde (1686) <strong>fan</strong> Gabbema<br />

bewust.<br />

453. Dat it fers <strong>fan</strong> Oedsonius - lykas GJ syn ferfrysking - in kwatryn wie, blykt út de titel <strong>fan</strong> Gutberleth<br />

syn fers. Eins is dat mear in reaksje op deselde gelegenheid (it toanen <strong>fan</strong> de poppe?) as<br />

dat it oer Oedsonius syn gedicht giet. Dy liket der yn de léste rigels mar by sleept te wezen. <strong>It</strong> fers<br />

is sa (Gutberleth, 1667, 303-304):<br />

IN FEICONIS OEDSONII Eccl. Leovard. Tetrastichon Celsiss. D. Gubernatoris filia primogenitae<br />

scriptum.<br />

554<br />

wumkes.nl


MArtia bella silent, non poscunt castra Wilhelmum,<br />

Non hostem quo cum congrediatur habet.<br />

Albertinae igitur bellum movet Me Diones<br />

Praelia conferto & corpore miscet amans.<br />

Non tarnen ulla cadunt confossa cadavera, nulli<br />

Vita perit: surgunt corpora, vita datur.<br />

Quumque duettantum Victoria poscat arena<br />

Unus ut excedat, motdeat alter humum:<br />

Hek redeunt plures; animus numero ardet adaucto<br />

Utrique: & referunt gaudia nota domum.<br />

Sic victor Guilielmus adest, spoliisque superbit<br />

Ostentans instar Conjugis ipse suae.<br />

Deerat adhuc, Jovae mystes bona verba ut ovanti<br />

Diceret: hoc Feico praestitit Oedsonius.<br />

454. Feico Oedsonius, sûnt 1635 dûmny te Ljouwert, lokwinske Gabbema yn 1649 mei in briefen in<br />

(latynsk) fers doe't dy te Grins disputearre (yn 9056 Hs, PBF). Datseide die ek Tobias Gufberleth,<br />

<strong>fan</strong> 1638 oant syn dea oan 'e latynske skoalle te Ljouwert ferbûn, earst as konrektor en<br />

sûnt 1652 as rektor. Yn syn Poëmata (bis. 157) stiet in fers foar Oedsonius, datearre op 9-2-1644,<br />

en noch ien sûnder datum (bis. 295). Op Gabbema komme der hiel wat fersen yn foar, mar GJ<br />

wurdt net neamd. Likemin skynt dy yn syn album skreaun te hawwen, want dan hie W. Eekhoff,<br />

dy't it sjoen hat, dat grif wol earne buorkundich makke. De "lijst van al de Namen en datums bij<br />

zijn Levensschets in de Portefeuille der Stad", dy't Eekhoff neffens Van Rappard 1865, 109<br />

makke hat, is op it GAL net te finen.<br />

455. Catalogus librorum Feiconis Oedtsoni . . . ejusdumque filiorum ... Odolphi Feicama Icti,<br />

& ... Gerardi Feicama Medici ... Leovardiae (1681); eks. Q 2206, BN Parys (mei tank oan dr.<br />

B. van Selm te Leiden, dy't my op it bestean <strong>fan</strong> de katalogus wiisde).<br />

456. <strong>It</strong> ûntbrekken <strong>fan</strong> oare houliksdichten op in promovearre brêgeman út 'e jierren 1654-1660 yn it<br />

apparaat-J.J. Kalma <strong>fan</strong> printingen út Fryslân foar 1816 (FA) jout de trochslach. Dat apparaat<br />

is <strong>fan</strong>sels net folslein, want der is gans weiwurden, foaral oan planodrakken lykas dit ek ien is,<br />

mar it iene argumint fersterket it oare en faaks mei Snits as plak <strong>fan</strong> útjefte ek meirekkene<br />

wurde. De titel is: Slooter Bvrger Praatie Geholden op de Ordinaris Courantier-Beurs in de wanderinghe<br />

de Bree-bregge, en dat over het ghewenste Houwlijck Van ... Dr. Henricus Mamminga<br />

. .. Midtsgaders . . . Juffr. Wytske van Hoppers ... Op heden den 26. September 1658<br />

door den Houwlijcks-bandt bevestight (PI 711, 95; PBF).<br />

457. Halbertsma skreau: "Tot dus verre had GISBERT in zijne eenzaamheid gewroet in een onderwerp,<br />

hetwelk sommigen voor onbelangrijk, anderen voor bespottelijk, de meesten voor onmogelijk<br />

hielden: behalve JUNIUS had ook geen geleerde van enigen naam zich met hem bemoeid.<br />

En ziet. daar zocht GABBEMA hem in zijne vergetelheid op ... ".<br />

458. Sj. noat 384.<br />

459. Sj. noat 385.<br />

460. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />

opnommen (10.4).<br />

461. Yn Tot de Iong-frovwen van Friesland (ed. Brouwer (1966) 20-21; ek 39-40).<br />

462. Epkema 1824,424 hellet in foarbyld <strong>fan</strong> "slecht en recht" út Marnix oan, Dijkstra 1853,285 ferwiist<br />

op gesach <strong>fan</strong> J.W. de Crane as earste nei Job 1: 1. Wadman 1967,64 tinkt oan ûntliening<br />

oan Spieghel, Wumkes 1952, 115 oan it liet op Frans van Boolsweert út it Offer des Heeren. <strong>It</strong><br />

WNT jout noch wer oare fynplakken. Ekyn it Dútsk wie de útdrukking algemien. Opitz bygelyks<br />

brûkte dy yn syn lof <strong>fan</strong> it lânlibben Zlatna (1623). <strong>It</strong> oanhelle gedicht op it symbolum hat<br />

Junius - en <strong>fan</strong> him Gabbema wer - optekene as eigen taljochting <strong>fan</strong> GJ op "Riucht en<br />

sliucht" yn de sprekwurden <strong>fan</strong> Burmania (ed. 1641, útjûn troch Feitsma 1956a). Yn de gearspraak<br />

îanAnsck en Houck, bekend <strong>fan</strong> in útjefte út 1639, mar sa'n tritich jier earder ûntstien,<br />

hjit it <strong>fan</strong> Booske Rieme (út Dait ohlde Freescke hardergesong ... ) dat hy "sliucht in riucht sijn<br />

Liaef wol saan Jier lang" frijde (Brouwer/Hellinga 1935, 25).<br />

De tsjinstridichheid mei <strong>wurk</strong> en wezen û.m. by Wadman 1967,64-65.<br />

wumkes.nl<br />

555


463. "Stant-fries" ofôflieding dêr<strong>fan</strong>yn tekst23 (37.13; ferlykje tekst 30; 62,16-18); tekst48.14(334,13)<br />

en tekst 51 (349,25).<br />

464. Meinsma 1983 Vtinkt dêroars oer; neffens him jout it Fragmentum neist "knap geve defmysjes,<br />

in goeie ynfieling <strong>fan</strong> de ferhâlding <strong>fan</strong> lûd en skriftteken".<br />

465. Eks. 81.1985.42, bis. 52 (Hs 575, PFB).<br />

466. <strong>It</strong>binne 14,1 (tekst8;Ljeafde); 15-16(tekst9;Reo«?œ);21,24(tekst l2;Ljeafdegjealpe);23-24(tekst<br />

13; Bert-sangh); 26,5-6 (tekst 15; Op de print); 26,8 (tekst 16; Minne-sinne); 29,2 (tekst 18; Ljeafke);<br />

34 (tekst 27; Ynn' tuwl-wraegseljen); 49,1-18 (tekst 29; Nysch. Jolle); 56,7-22 (tekst 30; Reamer).<br />

467. <strong>It</strong> begjin <strong>fan</strong> de ôa liket oan de hân <strong>fan</strong> it foarkommen yn 'e brieven frij krekt te datearjen. Ofsjoen<br />

<strong>fan</strong> de net-datearre brief 1 (dy't ik op likernôch 1659 set; sj. 4.7.2.5), komt de ôa foar it earst<br />

foar yn brief 14 <strong>fan</strong> 17-9-1655. Deearste, datearreóa yn oare teksten as de brieven stiet yn tekst<br />

47, dy't <strong>fan</strong> 4-7-1655 is.<br />

468. Yn 551, GAB.<br />

469. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Schrijvers 1980,35:<br />

Begin niet als een episch dichter van weleer:<br />

" 'k Zal Priaams heldenlot, en edele oorlog zingen".<br />

Hoe gaat de galmer verder na zo'n opening?<br />

Bergen gaan zwanger van . . . een miezerige muis.<br />

470. Al dizze boeken (dy't net yn 'e literatuerlist opnommen binne as se fierders net mear oanhelle<br />

wurde) is in eksimplaar <strong>fan</strong> op 'e PBF.<br />

471. Sitearre neffens Meulenbroek 1984,65, dy't oerset: "Driewerf en meer nog zijn gelukkig wie door<br />

onverbrekelijke band verbonden zijn en wier liefde zonder door onzalig gekrakeel te zijn verstoord<br />

eerst eindigt met de laatste dag".<br />

472. Der binne wol mear oerienkomsten as dy't ik hjir yn ferbân mei GJ's gedicht neamd haw. Neier<br />

ûndersyk sil útmeitsje moatte yn hoefier't it giet om ynfloed <strong>fan</strong> Catullus of <strong>fan</strong> dy syn<br />

foarbyld, Theokritus.<br />

473. Neffens ed. Eisenhut, 108, dy't oerset: "Aber der fürstliche Sitz, der ganze Raum des Palastes/<br />

Glänzt von schimmerndem Silber und blitzt von schwerem Golde,/ Elfenbein blinkt an den<br />

Sesseln, es spiegeln die Tafelpokale:/ Herrlich der ganze Palast, er strahlt von den<br />

fürstlichen Schätzen".<br />

474. Sjoch foar list en fynplakken <strong>fan</strong> almenakken Breuker 1979a. Yn 'e rin <strong>fan</strong> 'e tiid rekke de wittenskip<br />

dat de Bolserter wykmerk op sneon wie, út it ûnthâld. Sa koe Halbertsma tenearsten<br />

oan Ljouwert tinke, dat ûnder Loadewyk Napoleon <strong>fan</strong> sneon op freed oergong (248 Hs, PBF).<br />

Halbertsma 1840,150 neamt lykwols Bolsert wer.<br />

475. Yn Steedh. argyf 265, RAF.<br />

476. <strong>It</strong> fynjet is te finen yn 'e brulloftsdichten foar Hartesius Iepema en Idtkia ab Andringa (1636;<br />

3288 G; PBF) en foar T. de Baardt en W. de Bootsma (1646, C 253; SBL).<br />

477. Nei't dit kommentaar al skreaun wie, ferskynde Visser 1988b,54. Neffens him hat Tjerne trekken<br />

<strong>fan</strong> 'e "aide, rüge boer" holden en is er tagelyk gol en oprjocht. Dat binne wy dus iens, mar<br />

Visser sjocht Tjerne net as superieur, krektoarsom, hy lit lânhearre-en-dy superieur om him as<br />

boer glimkje.<br />

478. Ferlykje Den Heussen 1645,29:<br />

Men ziet nu vele Boeren<br />

Een staet als edel voeren;<br />

Als twee in d' Echt vergaren/<br />

En t'samen t'huysraedt varen/<br />

Het huys moet kost lick zijn;<br />

Den Inboel daer beneven/<br />

'tMoet boven and're sweven/<br />

Uytstekend' net en fijn.<br />

479. Meidieling <strong>fan</strong> drs. L.P. Grijp (brief <strong>fan</strong> 24-11-1988).<br />

556<br />

wumkes.nl


480. Ed. Lee 1980,6, yn oersetting:<br />

M. Tityrus, lying back beneath wide beechen cover,<br />

You meditate the woodland Muse on slender oat;<br />

We, though, are leaving the sweetfields and bounds of home.<br />

481. De rigels 34-36 (ed. Haantjes/Kloeke 1929f,4,19) dogge tinken oan Ecl. 1, 33-35:<br />

Du wiste immers wol/ hoe dat ick mey mijn Lammen/<br />

In mey ws Schleppen Tzfis/ dir to ws graste Hammen<br />

Jister ney Frenckier tægh/ .. .<br />

Ek by Vergilius bringt Tityrus fee en tsiis nei stêd. Neier ûndersyk kin faaks mear klearrichheid<br />

bringe oer de ynfloed <strong>fan</strong> Vergilius syn harderssang op Woutir in Tialle. Oant no ta waard it ferbàn<br />

net synjalearre.<br />

482. Visser moat gebrûk makke hawwe <strong>fan</strong> it eksimplaar 174 J19 op 'e KB (dat ek op mikrofysjes <strong>fan</strong><br />

IDC útjûn is), sa't oan it sidenûmer te sjen is dat er opjout. Dat eksimplaar is yn 'e alfaberyske<br />

katalogus <strong>fan</strong> 'e KB op ca. 1640 datearre, mar ferliking <strong>fan</strong> itwurdfoarôfyn dit eksimplaar mei<br />

dat <strong>fan</strong> de twadde printinge (1637) yn 212 D 23 (Toankeunstbiblioteek; Iepenbiere Biblioteek<br />

Amsterdam) wiist út dat it neamde KB-eksimplaar ien <strong>fan</strong> de earste printinge wêze moat. Ik set<br />

it dêrom op ca. 1636.<br />

483. Sjoch de noaten 472 en 480.<br />

484. Woutir in Tiaile en Ansck in Houck binne <strong>fan</strong> 1609. Yn 1639 waarden se op 'en nij útjûn.<br />

485. Ek Halbertsma 1840,144 ("Dit voltooide meesterstuk is eigenlijk niets meer dan een breede noot<br />

op twee regels uit de Friesche Tjerne") en Haantjes 1929,90-91 geane foarby oan de opmerklike<br />

parallelly buten de pear rigels dy't oer Sjolle en Tetke geane, as se sizze dat Tjerne âlder is<br />

as Sjolle.<br />

486. Dat hat myby ferliking <strong>fan</strong> Minne-Beeckie 1645 en Zang-Prieeltjen 1649a bliken dien. De earste<br />

301 <strong>fan</strong> de 328 bledsiden dy't it Zang-Prieeltjen telt, komme út it Minne-Beeckie. Dr. H.C. van<br />

Bemmel dielde my yn syn brief <strong>fan</strong> 4-7-1987 mei dat him gjin fynplakken <strong>fan</strong> Cypriaens Minneklacht<br />

buten útje'ten <strong>fan</strong> Kruis eigen <strong>wurk</strong> bekend wienen. <strong>It</strong> apparaat-Veldhuyzen jout it<br />

fynplak yn it Minne Beekie net.<br />

487. Wol komt it mei muzyk ek foar yn Den Gheestelycken Leevwercker, dat <strong>fan</strong> 1645 is. Jansen 1956,86,<br />

dy't it Minne Beekie net sjoen hat sa't liket, kiest foar tekst 35 de wize út de Leevwercker. Dy wykt<br />

of <strong>fan</strong> 'e muzyk út it Minne- Beeckie 1645. Neffens my past de wize út it Minne-Beeckie better by<br />

GJ's tekst 35, want dêrneffens falie gjin lange noaten op ûnbeklamme wurdlidden, wat by de<br />

Leevwercker wol it gefal is.<br />

488. De gegevens binne yn earste ynstânsje basearre op Jansen 1956 en it apparaat-Veldhuyzen en<br />

letter oanfolle mei ûndersyk <strong>fan</strong> de measte boekjes dy't as heechsten dêrút kamen. Dy't ik sels<br />

sjoen haw, stiet de biblioteek by neamd, as it boekje teminsten al net yn 'e literatueriist (11.1)<br />

opnommen wie. <strong>It</strong> Niev Liedt-Boeck haw ik rekkene te bestean út de trije dielen dy't yn it eksimplaar<br />

op 'e KB by elkoar ynbûn binne (sj. de literatueriist yn 11.1 foar de gearstalling).<br />

489. Yn 'e edysje-1639 (de earste) binne noch gjin fïif wizen deselden as by GJ.<br />

490. Jansen 1956,147 datearret it boekje op 1657?, wat foar 't neist weromgiet op in oantekening foar<br />

yn it eksimplaar op 'e KB, mar ik gean ôf op it jongst datearbere liet, in gedicht op 'e dea <strong>fan</strong><br />

M.H. Tromp.<br />

491. Dat waard teminsten op 15-3-1653 fêststeld (Al, GAB). Mooglik moat de regeling, dy't ek jilde<br />

foar de jiermerk op Sint Eal en foar de "omgangs offte jaerl. Meijemerct", wol sa begrepen<br />

wurde dat foar 1653 de merk ek wolris op snein holden waard, as dat om 'e datum sa<br />

útkaam.<br />

492. Hjir sitearre neffens it hânskrift <strong>fan</strong> de lezing, holden op 15-11-1934 foar de Provinsiale Fryske<br />

Underwiisrie. Stuiveling brûkte dêr deselde tekst foar as op 25-5-1932 foar de Krite Bûtenpost<br />

<strong>fan</strong> it Aid Selskip (argyf FLMD, synj. 088.216.3.1.).<br />

493. Aanmerkingen op G: Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis, 56-57; PBF.<br />

494. Yn syn eksimplaar <strong>fan</strong> 'e FR, 81.1985.42.<br />

495. Brief oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 30-10-1802, yn Hs 1326; PBF.<br />

wumkes.nl<br />

557


496. Yn 'eoersetting<strong>fan</strong>Vondel(1642,marearstyn 'e achttjinde ieu publisearre) is dat (ed. Diferee I<br />

492; ik kursivearje parallelle plakken):<br />

De maen scheen. Ick sta en zie of ick yet anders dan stram zie: en d'oogen vernemen niet als<br />

bare strant. Ick loop vast herwaert en derwaert zonder endt. Het gulle zant matte de<br />

maeghdelycke voeten af. Middelerwyl den geheelen waterkant over Theseus schreeuwende,<br />

zoo wedergalmden de holle steenrotsen op uwen naem, en de plaets riep zoo dickwils als<br />

ick. De plaets scheen d'ellendige te willen helpen. Daer stont een bergh, op wiens kruin<br />

hier en daer eenige ruighte stonden: nu wort de rots van mischende golven uitgekabbelt.<br />

Ick stygh er op: myn yver gafme kracht: en aldus overmat ick, zoo verre myn gezicht reieken<br />

kon de diepe zee. Daer na zagh ick (want ick diende my van de wreede winden) uw<br />

zeilen van den noorden wint uitgespannen. Ick zagh het, of zeker my verbeeldende die gezien<br />

te hebben, bestorfick, en wert kouder dan ys. Myn droefheit liet my niet lang bezwymen:<br />

ick rys op, rys op, en roep Theseus, uit al myn keel. Waer vliet ghy? roep ick: schelmsche<br />

Theseus, keer weder: wendt uw schip: het heeft noch zyn volle vracht niet. Al wat ick aen<br />

myn stem te kort quam, voldeed ick met misbaer, en mengde myn kermen met slagen.<br />

497. Prof. Miedema basearret him op in brief <strong>fan</strong> my <strong>fan</strong> 6-12-1983. Yn oerlis mei him haw ik myn<br />

ynterpretaasje bekend makke yn in gearkomste <strong>fan</strong> it Nammekundich Wurkferbân <strong>fan</strong> de<br />

Fryske Akademy op 17-12-1983, doe't hy in lezing hold oer "De fryske foarnammen yn <strong>Gysbert</strong><br />

Japiks syn dicht<strong>wurk</strong>" (publisearre yn Miedema 1986). In ferslach <strong>fan</strong> de meidieling yn it<br />

Wurkferbân stiet yn it FD <strong>fan</strong> 19-12-1983 ("Fers <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> Japiks hat politike<br />

eftergrûn").<br />

498. ld. J5, ynv. 22-6-1646; RAF. Renicxa is likernôch yn 1640 berne: se is by it opmeitsjen <strong>fan</strong> de ynventaris<br />

yn har sechste jier.<br />

499. Yn 9056 Hs, PBF.<br />

500. Uttreksel magistraatsresolúsjes Ljouwert <strong>fan</strong> N. Arnoldi, K37; GAL.<br />

501. Ofskrift <strong>fan</strong> de brief <strong>fan</strong> A van Vierssen út namme <strong>fan</strong> Dep. St. yn EVC 98, RAF.<br />

502. K37, GAL.<br />

503. Net-datearre brief, <strong>fan</strong> fuort foar 1-12-1655, sa't oan it neiskrift te sjen is; yn EVC 98, RAF. Sjoch<br />

oer de ferdieldheid yn Fryslân foar Cromwell oer ek it reisferslach <strong>fan</strong> Lieuwe van Aitzema op<br />

22-3-1655 NS (yn Waterbolk 1970,106).<br />

504. Drs. J. Visser te Ljouwert wie sa freonlik my te skriuwen wat hy der<strong>fan</strong> wist: "Oerbedriging <strong>fan</strong> it<br />

steedhâlderskip yn Fryslân yn dy tiid haw ik nea wat lézen of heard. Mar Blok meldt al yn<br />

NNBWI (1911) 1574 oer in besite <strong>fan</strong> W.F. oan de Ingelske pretendint Karel "II" te Aken yn<br />

sept. 1654, dêr't De Witt lilk om wie. Miskien hat ek de ferheffing (mei in tal oare Nassaus) ta<br />

ryksfoarst (bard yn 1654, mar datearre op 1652) de ferhâlding ûngeunstich beynfloede, lykas it<br />

stribjen <strong>fan</strong> W.F. nei militêre befoardering, en sa't ik telefoanysk al sei, nei it luitenantsteedhâlderskip<br />

yn Oerisel" (brief <strong>fan</strong> 9-9-1988).<br />

505. Brief en fers <strong>fan</strong> Daventreus yn 9056 Hs, PBF.<br />

506. Yn syn hânskrift: Aanmerkingen op G. Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis. 67; PBF.<br />

507. Yn 250 Hs, PBF. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,339 is de rigel: "Nacht fliegt her und umfängt<br />

mit dunklen Schwingen die Erde".<br />

508. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Lee 1980,56: "Where do your feet lead, Moeris? Like the road, to<br />

town?"<br />

509. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,137-139: "Dido steht unselig in Brand; wild schwärmt in der<br />

ganzen Stadt sie umher, gleichwie die pfeilgetroffene Hinde: arglos weidete die in Kretas Hainen;<br />

da traf von fern sie einjagendes Hirt und Hess das geflügelte Eisen ahnungslos zurück; das<br />

Tier flüchtet durch Kretas Wälder und Schluchten, ihm hängt der tödliche Pfeil von der<br />

Flanke".<br />

510. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,305: "Der aber steht, wie unbewegt im Meere ein Felsen,/Wie im<br />

Meere ein Fels beim Krachen donnernden Brandung".<br />

511. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Meulenbelt 1984,170: "Een man, rechtschapen en vast van principes, wordt<br />

door de razernij van burgers die het kwade willen noch door het gelaat van een dreigend despoot<br />

in zijn onwrikbare geest geschokt, noch door de zuiderstorm, onstuimig heerser van de<br />

rusteloze zee, of de sterke hand van de bliksemende Jupiter: als scheurend het heelal ineenstort,<br />

treft hem de puinval zonder schrik".<br />

558<br />

wumkes.nl


512. Net-datearre hânskrift, dat <strong>fan</strong> ca. 1793 is, omdat de skriuwer reagearret op it besprek <strong>fan</strong> Wassenbergh<br />

1793 yn Vad. Letteroefeningen 1793,369 e.f.; yn argyf Beucker Andreae, ôfd. F,<br />

GAL.<br />

513. Ed. Goold 1967,48; yn oersetting: "There he perched himself apart upon a high mountain top.<br />

where at his ease he could keep watch on every side".<br />

514. Ed. Rösch 1983,10; yn oersetting: "Während die übrigen Wesen gebeugt zur Erde hin sehen./<br />

gab er dem Menschen ein aufrecht Gesicht und hiess ihn den Himmel/ schauen, aufwärts den<br />

Blick empor zu den Sternen erheben".<br />

515. Untlieningen oan Houwelyck sitte foaral yn tekst 31 (Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen): 67.23-30<br />

(//ouwe(ycfcdl.3,8);67,28(id.4,93);71,13-14(id. 1,32) en 71,29-30 (id. 2,59). Epkema 1821.143-146<br />

hat op de oerienkomst wiisd. Hy ferwiist nei de edysje <strong>fan</strong> Alle de wercken 1712. Ik neam ek noch<br />

de opmerklike oerienkomst yn de rigel " 't Gong seft, hird, woest, stil hæg „In leeg" yn tekst 38<br />

(84,15) mei de earste rigels <strong>fan</strong> it gedicht dêr't de Voor-reden <strong>fan</strong> Houwelyck 1625, dl. 6 mei beslút:<br />

"Het gae my nu ghelijck het wil,/ Of hart, of sacht, of woest, of stil".<br />

516. Yn syn brief <strong>fan</strong> 30-9-1806 oan E. Wassenbergh (yn Hs 1326, PBF).<br />

517. <strong>It</strong> eksimplaar <strong>fan</strong> 1651 dêr't it berime Morgen Gebedt yn stiet is dat <strong>fan</strong> dr. S.J. Lenselink te Dordrecht.<br />

<strong>It</strong> giet om in útjefte <strong>fan</strong> Cornelis de Leeuw te Amsterdam. <strong>It</strong> gedicht is nr. VIII tusken<br />

VII, De Artijckelen des Christelicken Geloofs ... <strong>fan</strong> Jan Uytenhove en IX, Een kort Gebed voor de<br />

Predicatie, ek <strong>fan</strong> Jan Uytenhove (meidieling <strong>fan</strong> dr. S.J. Lenselink yn brieven oan my <strong>fan</strong> 24-10<br />

en 10-11-1988). De beide gedichten <strong>fan</strong> Uytenhove steane al sûnt de sechstjinde ieu yn Datheen.<br />

De eksimplaren <strong>fan</strong> KB, UBL en SBL dy't Höweler/Matter 1985 neame en dy't ik neisjoen haw,<br />

binne <strong>fan</strong> 1633,1634,1638,1639,1640,1642,1649,1650,1652,1656,1659,1660,1664,1666,1670,1672 en<br />

1676. Yn dy léste (1D8; KB) stiet it berime Morgen Gebedt al.<br />

518. Miskien hat GJ yn tekst 31 (72,9-18) it byld <strong>fan</strong> Goadsfrjuen dy't him in foarst fielt, ûntliend oan<br />

Den Binckhorst, ed. Muller 1937, bls.75, r. 79-88 en bls.74, r. 41-46). De passaazjes lykje frijwat op<br />

elkoar, mar it probleem is dat Van Borsselen en GJ beide op Du Bartas weromgeane.<br />

Oare ûntlieningen út Den Binckhorst sitte yn tekst 67 (sj. 5.3.67.1.1.1,2).<br />

519. Untliend oan de skripsje dy't er foar syn byfak Frysk oer spoaren <strong>fan</strong> Buchanan, Camphuysen<br />

en klassiken yn 'e FH makke (Frysk RUL, 1988).<br />

520. 'Wat zijt gij dan mijn God? ... Opperste ... , oneindig schone en oneindig sterke: ...<br />

(yn 'e oersetting <strong>fan</strong> J.A. van Lieshout, Antwerpen 1955,3).<br />

521. Rösch 1983,426. Yn oersetting: "Schlaf, du Ruhe der Wesen, o Schlaf, du freundlichste<br />

Gottheit,/ Friede der Seele, den Kummer flieht, der Leiber, die hartes/ Tagwerk erschöpft hat,<br />

labt und erfrischt zu neuem Beginn,".<br />

522. Yn oersetting (mei tank oan B. Slofstra): "Sjoch, de nacht hat belies jûn, no glänzet Aurora <strong>fan</strong><br />

foaropgeand ljocht. Himel en grün poarperkleurjend en útbringend wat <strong>fan</strong> 't tsjuster sletten<br />

wie. Mar och in nevelich net-witten berint ús herten en <strong>fan</strong> sûndewolkens bedobbe jout de geast<br />

hast belies. Stean op, suverste Sinne, en jou de wrâld syn dei en slaan, ús nacht ferljochtsjend, it<br />

skaad <strong>fan</strong> ús sùnde midstwa. Doch de gryslike kjeld teneat en spiel de grûn <strong>fan</strong> ús hert mei de<br />

waarmte <strong>fan</strong> Jo fakkel".<br />

523. Brief oan J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 24-4-1828 yn 6185 Hs, PBF.<br />

524. Slofstra hat dêr yn syn doktoraalskripsje ek wol foarbylden <strong>fan</strong> fûn.<br />

525. Evangelisches Kirchengesangbuch, Ausgabe für die Evangelisch-lutherischen Landeskirchen<br />

Schleswig-Holstein-Lauenburg, Hamburg, Lübeck und Eutin. Hamburg 4 1955, nr. 356 (mei tank<br />

oan dr. B. Smilde te Hurdegaryp, dy't my in kopy <strong>fan</strong> de tekst joech).<br />

526. Sitearre neffens Van der Meer 1970,110, dy't as oersetting jout:<br />

Gij, onze schutsheer, zie op ons,<br />

dring hem terug die ons belaagt,<br />

bestier uw knechten naar uw wil<br />

die gij gekocht hebt met uw bloed.<br />

527. Ta dizze karakteristyk kaam J.D. Ankringa, nei't er yn 1843 in skôging jûn hie oer de berimingen<br />

<strong>fan</strong> Datheen, Marnix, Vondel, Camphuysen en GJ, en yn it bysûnder de beriming <strong>fan</strong> Laus<br />

en GJ mei de tekst <strong>fan</strong> 'e Steatebibel ferlike hie (not. 7-12-1843 FG; argyf FG, synj. C 10).<br />

528. Kalma 1938,138 neamt it "op in pear nei de munsterlikste rigel út de hie\e Rymlerye", A Wassen-<br />

wumkes.nl<br />

559


ergh 1841,78 fynt it "bijzonder fraai": "<strong>Gysbert</strong> Jacobs doet mij denken aan het<br />

TOXixpXolaßo'.o öaXáooTjç van Homerus, en ik weet niet, wien ik meer bewonderen moet". Ik<br />

haw my ôffrege oft Homerus syn formulearring faaks om skilderjen mei lûd en beweging bekend<br />

stien hat, mar as dat al sa west hat, no is er dat yn alle gefallen net spesiaal mear. Wol fait<br />

der op it adjektyf in spondeus en is de hiele rigel (Mas 1,34: de pryster gong swijende it strân lans<br />

<strong>fan</strong> de heftich rûzjende see) wol skildereftich (meidieling <strong>fan</strong> mefr. dr. P.H.N.G. Stehouwer<br />

te Snits).<br />

529. E.G.A Galama syn stelling 6 by syn proefskrift (1941), "Men kan <strong>Gysbert</strong> Japiks' "Friesche<br />

Herder" ... inderdaad als een besletten wirck ... beschouwen", giet neffens in brief <strong>fan</strong> 31-<br />

12-1983 oan my werom op in doktoraalskripsje foar G. Gosses. Prof. Galama koe doedestiids<br />

de skripsje net fine, mar skriuwt "wichtige saken stienen der net yn, leau ik".<br />

530. Yn syn hânskriftffirtoriö vitae, meidield troch T.J. Veen, Recht en Nut. Studiën over en naar aanleiding<br />

van Ulrik Huber (1636-1637). Zwolle 1976,250.<br />

531. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Rösch 1983: "endlich in Haaren grau, und struppig der eisige Winter". Ek it<br />

oare plak by Ovidius dêr't de winter personifiearre wurdt (wat Pers net neamt), is mar koart<br />

(Met. 15,212-213, yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Rösch 1983: "Dann kommt zitternden Schrittens der<br />

greise, struppige Winter, ganz seiner Haare beraubt oder weiss, wo ihm Haare geblieben"),<br />

Sjoch foar inkelde bysûnderheden oer de literêre en ikonografyske tradysje <strong>fan</strong> de personifiearre<br />

winter Gelderblom 1981.<br />

532. De tekst <strong>fan</strong> Erasmus is yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Sobry 1936,96:<br />

"P. Hij had een puntvormigen kop, en dungezaaid haar, 't was zelfs slordig en ongekamd,<br />

vol afschilfering en neten; huiduitslag had zijn schedel grootendeels bloot gelegd; hij had<br />

scheeve oogen, een stompneus met neusgaten die naar boven gapen, een gezicht zol (lês:<br />

vol) zomersproeten, rotte tanden, een hakkelende tong, een schurftige kin, een bult ontsierde<br />

zijn schouders; hij had een uitstekend buikje, en kromme beenen.<br />

M. 't Is een Thersites dien ge me daar beschrijft!<br />

P. Men zegt zelfs dat hij maar één oor had!<br />

M. Hij had er misschien een in den oorlog verloren?<br />

P. Integendeel; in vredestijd".<br />

533. Yn in net-publisearre lezing ("Oer de Hollânske fersen <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> Japicx") foar it Literêrhistoarysk<br />

Wurkferbân <strong>fan</strong> de Fryske Akademy hat prof. dr. E.G.A. Galama op 2-11-1957 neffens<br />

it ferslach sein: "Hat G.J. tige ûnder ynfloed stien <strong>fan</strong> Spieghel, sa't Joast Halbertsma mient<br />

yn Hulde II? Hy wol dat biwize út 'e oerienkomst yn wurdkar en wurdskikking. De Personele<br />

Vertôninge docht ús hast wer mear tinken oan Huygens (yn syn Costelick Mal) as oan Spieghel.<br />

Ek <strong>fan</strong> Hooft en Vondel binne ynfloeden oan to wizen". <strong>It</strong> is net dúdlik oft de léste sin wol op de<br />

Personele vertôninge slacht. De sprekker koe yn 1983 de tekst <strong>fan</strong> syn lezing net weromfine (meidieling<br />

yn in brief <strong>fan</strong> 29-7-1983 oan my). Visser 1967c,48 hat it sûnder neier oantsjutting oer ynfloed<br />

<strong>fan</strong> Van der Veen.<br />

534. Rruseman 1893,294 neamt as útjeften <strong>fan</strong> GJ "Rymelerij" en "De vierjaargetijden". In boarne<br />

jout er net, mar hy liket him te basearjen op Arrenberg. Yn de Naamlijst <strong>fan</strong> Arrenberg komt lykwols<br />

net ien <strong>fan</strong> beiden foar, en fierders ha 'k ek gjin oanwizings fùn dat de Personele vertôninge<br />

ear't dy yn Klioos Kraam útkaam, earne oars publisearre is.<br />

535. Schenkeveld-van der Dussen 1984,84 neamt in foarbyld <strong>fan</strong> Vondel (Klaghte Op den ondergangk<br />

der Rijkstede Aken, Klioos Kraam 1656,265-267). Seis <strong>fan</strong> de fyftjin Donne-oersettingen <strong>fan</strong> Huygens<br />

dy't Tesselschade yn 1634 yn hânskrift krige, binne foarsafier bekend foar 't earst publisearre<br />

yn Klioos Kraam 1657,360-365, tagelyk mei it opdrachtfers oan Tesselschade (321-322;<br />

meidieling prof. dr. L. Strengholt yn syn brief <strong>fan</strong> 15-2-1985).<br />

536. Halbertsma 1824,20 hat neifolging <strong>fan</strong> Vergilius yn de To-hæcke <strong>fan</strong> tekst 42 oanwiisd. Muller<br />

1925,83 neamt in foarbyld <strong>fan</strong> Ph. von Zesen; ferlykje ek Maximilianus 1968,56 en Page<br />

1920,239. Sjoch oer rigel 195,20 út tekst 46.37: 5.3.45.3 en noat 528.<br />

537. Wol fûn ik by Vondel en ek yn Klioos Kraam foarbylden <strong>fan</strong> in dûbelde ôfsluting, besteande út<br />

twa rymjende fersrigels.<br />

538. In dúdlik foarbyld <strong>fan</strong> it finen <strong>fan</strong> stof mei help <strong>fan</strong> loei liket my tekst 27 ta (bis. 33). De earste rigels<br />

skine ex definitione fûn te wezen, de twadde seis ex similibus (cf. foar de loei Dyck<br />

1966,40 e.f).<br />

560<br />

wumkes.nl


10. Bylagen<br />

10.1 Publikaasjes <strong>fan</strong> P.C. Geestdorp<br />

(by noat 352)<br />

Fan Geestdorp haw ik oan <strong>wurk</strong> sjoen of neamd fûn:<br />

1627<br />

- Desid. Erasmi Colloquium Proci et Puellae. Dat is; Een Bespreek oft Vryage, tusschen een Vryer ende Vryster,<br />

handelende van den Echten-Staet. Vvt het Latijnsch vertaelt, ende in Duytschen Rijme, Poetischer<br />

wijse, nae de Roodenburghsche stijl, voorgestelt (Leeuwarden, Claude Fonteyne; Stedsbiblioteek<br />

Haarlem).<br />

1629<br />

- s'Hertogen-bosch over-weldight. Dat is Een korteBeschrijvinge van destrijdtbare Overwinningedes machtigen<br />

ende schier on-vvinnelijcke Stadt 'sHertogen-bosch; vvelcke Overwinninge hier wort verklaert, van de<br />

Belegeringe, ende wat daer-en-tusschen gebeurt is, soo in 't Leger voor de sehe Stadt, als in andere Plaetsen,<br />

de Velu, Amersfoort, ende Wesel: Voorts, wat dese Overwinninge gewrocht heeft, ende behoortte wereken;<br />

Wt liefde des Vader-landts / tot 's Naesten stichtinge / ende ter eere Gods / Poëtischer wijse voor-gestelt;<br />

Ende Aen de Hoog-geboorne, Door-luchtige Vorstinne, Me-Vrouwe Sophia Hedewich . .. Toe-geeygent<br />

. . . Psalm. 127 vers. 1. (Leeuwarden, Claude Fonteyne; KB)<br />

Ek ferskynd yn itselde jier yn de sammelbondel: Lof-Dichten/ Ter Eeren den Doorluchtighsten<br />

Vorst Frederic Henric Prince van Orange, &c. Over De twee Voortreffelijcke Victoryen der sterke<br />

Steden Wesel, Ende het on-winbaer geachte 'sHertogen-bosch: Vervatende Een verhael van't ghepasseerde<br />

zedert't optrecken der Prince van Orange, tottet veroveren van 'sHertogen-bosch (Amsterdam,<br />

Jacob Pietersz Wachter, mei bydragen <strong>fan</strong> ùnder mear V. Rijckelsma, Jan van (der) Veen,<br />

Petrus Baert, Zacharias Heyns, G.I. Q(uintius), Vondel en Revius; KB).<br />

1631<br />

- [Hemels meycrans]<br />

Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; neamd yn Betellingsordonnânsjes Steaten <strong>fan</strong> Fryslân op 30-6-1631;<br />

Geestdorp krige foar de dedikaasje 18 c.g. (Steaten Gf 50. 16; RAF).<br />

1632<br />

- Friessche Mey-Krans; gestoffeert met dor Hoy /'vol aff-ghemaeyde Bloemen /'in-gheleydt met 'sDoodtsverderffelijcke<br />

Vruchten / ende 't samen ghewonden met het bloedt-roode Snoer der Straffen Godts. Opghehangen<br />

over den truyrighen (doch Zeegbaren) Krijghs-Rey van alle Ver-eenighde Nederlandtsche<br />

Provinciën; beklagende den ... Dood. Van . . . Ernest Casimir ... In syn yverige Dienst voor't Vaderlandt<br />

/ door een Vyandtlijcke Koegel uyt Ruer-monde, ontijdelijck neer-geveldt /den 25. Mey /1632.<br />

Esai. 40. Vers. 6.<br />

As blêdfolling efteryn: In-tochts Klinck-Dicht; Op het in-brenghen des Dooden Lichaems van Sijn Ghenade<br />

Graeff Ernest Casimyr, tot Leevvarden (Leeuwarden, Claude Fonteyne, kopy op PBF; in orizjineel<br />

eksimplaar is bewarre yn de Stedsbiblioteek <strong>fan</strong> Haarlem).<br />

- Tryumph-Klinck-Dicht, Wt-schallende D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts,<br />

&c.<br />

- Aen-prijsend' In-houdt, Op D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts, ende op deAffbeeldinghe<br />

van syn Persoon<br />

Beide yn: Rippertus Sixti, Geestelycke Tryumphe Der Kinderen Godts ... (Leeuwarden, Claude<br />

Fonteyne, PBF).<br />

wumkes.nl<br />

561


1633<br />

- Tranen Davids over de doodt ende begraeffenis Abners gepast tot een lijckpredicatie over de doodt van Ernest<br />

Casimir, grave tot Nassau, gehouden binnen Leeuwarden. Anno 1633.<br />

Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> sjoen; titel neffens in krante- artikel <strong>fan</strong> A. Hallema yn LC 6-6-1932 (mei tank<br />

oan mefr. S. Mijjer-Hallema te Grins foar har ynljochtings).<br />

- Wt-Vaerts Eer-Dicht Op de Aff-beelding der Begraeffenisse Van ... Em est Casimyr .. . (yn: Afbeeldinghe<br />

der ghedenck-weerdighe / heerlijcke / ende treur-statighe // Wt-vaert ... ter eeren<br />

van ... Emest Casimyr (Leeuwarden, Claude Fonteyne; SBL)).<br />

1640<br />

- Op de Doodt van Sijn Exellentie Henric Casimier ...<br />

Gjin eksimplaar oars <strong>fan</strong> bekend; neamd yn H. van Harinxma, Eer-gedicht op het afsterven<br />

... van ... Hendrick graeff tot Nassau &c (plano; Leeuwarden 1641, Claude Fonteyne,<br />

PBF).<br />

Werprinte yn: Klioos Kraam (1656) 35-38.<br />

- Klachte Van de Doorluchtige Vorstin Sophia Hedwigh, Hertogin van Brunswijck, Over de bejegening des<br />

Vorstélijcken Lijcks van sijn Excellentie. Henrick Kasimier . ..<br />

Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 358-361.<br />

1644<br />

- Op de Verclaringhe Van der Duytsche Catechismus eerste Vraghe ende Antwoord; In't Licht ghegheven,<br />

door Rippertus Sixti; Zang: Wijse van den 58. Psalm (yn: Rippertus Sixti, Troost-Rijcke Fonteyne der<br />

Zalicheyt: ... (Leeuwarden, Claude Fonteyne, PBF)).<br />

-Aen mijn Heer P.C. Hoofi<br />

Brief op rym, tekene 20-4-1644; hânskrift, ynbûn yn in eksimplaar <strong>fan</strong> Hoofts <strong>wurk</strong> (meidieling <strong>fan</strong><br />

dr. P. Tuynman, Amsterdam, dy't my in kopy stjoerde).<br />

ca. 1645<br />

- Op het Huwelijck Van den Heer Benedictus van Velsen En juffrouw Sophia van Roorda<br />

Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 200-202.<br />

10.2 Datearre lokalisaasje <strong>fan</strong> F. Junius F.F. <strong>fan</strong> 1642<br />

oant 1654<br />

(by noat 394)<br />

Yn dit oersjoch is de NS oanholden. Brieven út Ingelân, datearre yn it tiidrek tusken<br />

1-1 oant 25-3, binne net allinne tsien dagen, mar boppedat in jier letter datearre.<br />

Dr. J. Kerling te Alphen o.d. Ryn wie sa freonlik my syn oersjoch <strong>fan</strong> alle brieven <strong>fan</strong><br />

en oan Junius te stjoeren. Oan him tankje ik de opjefte <strong>fan</strong> Junius syn brieven oan<br />

Arnoldi en Seiden; de oare brieven wurde as it net oars opjûn is, bewarre yn 'e<br />

UBA.<br />

Arundel<br />

Utrecht<br />

Utrecht<br />

Den Haach<br />

Den Haach<br />

Antwerpen<br />

Alkmaar<br />

Den Haach<br />

Den Haach<br />

562<br />

15-2-1642<br />

5-4-1642<br />

12-9-1643<br />

14-3-1644<br />

july 1644 b<br />

1644 c<br />

tusken 1644 en 1649 d<br />

12-4-1645<br />

21-3-1646 e<br />

wumkes.nl<br />

brief J. oan E. Vossius-Junius*<br />

brief J. oan Brunaeus<br />

brief J. oan Smetius<br />

brief J. oan Ravius<br />

brief J. oan Junius F.N.


Ingelân<br />

(Londen?)<br />

Londen<br />

Londen<br />

Ingelân<br />

(Londen?)<br />

Londen<br />

Londen<br />

Londen<br />

Londen<br />

Londen<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Dútslân<br />

(Frankfurt,<br />

Heidelberg)<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam?<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Amsterdam<br />

Noaten<br />

ein 1648 of earder/begjin<br />

of langer<br />

29-1-1649 8<br />

29-4-1650<br />

8 en 29-5-1650"<br />

6-9-1650<br />

16-9-1650<br />

13-7-1651<br />

31-7-1651 J<br />

10-8-1651<br />

20-10 1651<br />

novimber 1651<br />

7-12-1651<br />

24-5-1652<br />

8-7-1652<br />

in hoart yn 1653 m<br />

9-12-1653<br />

19-12-1653"<br />

jann. 1654°<br />

maart en april 1654 p<br />

8-5-1654<br />

12-11-1654<br />

1649 oantjuly 1649<br />

brief J. oan I. Vossius<br />

brief J. oan Junius F.N.<br />

brief J. oan Junius F.N.<br />

brief J. oan Junius F.N.<br />

brief J. oan Ussher'<br />

brief J. oan Alb. Arnoldi<br />

brief J. oan Junius F.N.<br />

brief J. oan Gronovius<br />

brief J. oan J. Greaves 1<br />

brief J. oan J. Seiden<br />

brief J. oan I. Vossius<br />

brief J. oan Seiden<br />

brief J. oan I. Vossius<br />

N.B. De data <strong>fan</strong> 'e brieven dy't yn dizze noaten oanhelle wurde, haw ik net op ien<br />

tiidrekkening brocht.<br />

a. Ms Harl 7012, British Museum, Londen.<br />

b. Datearring <strong>fan</strong> syn Paraenesis Missa Alberico de Vere, Comiti Oxoniensi (Timmer 1957,143).<br />

c. Brief 1656 oan W. Dugdale (Timmer 1957. 143).<br />

d. F.C.H. Weijtens, De Arundel-Collectie. Commencement de la fin Amersfoort 1655. Utrecht (RA)<br />

1971 (mei tank oan dr. Kerling foar de ferwizing). In neiere datearring liket net mooglik, omdat<br />

de grevin <strong>fan</strong> Arundel "in Alkmaar merkwaardig genoeg geen sporen heeft nagelaten" (meidieling<br />

mr. J.H. Rombach, argyftsjinst gemeente Alkmaar, <strong>fan</strong> 29-4-1986).<br />

e. Brief <strong>fan</strong> G.J. Vossius oan Junius yn Den Haach "ten huyse van Juffrouw de Bruyn"<br />

(Timmer 1957,143).<br />

f. De datearring <strong>fan</strong> it begjin <strong>fan</strong> Junius syn ferbliuw yn Ingelân yn dizze tiid is basearre op de<br />

meidieling dêr't er syn brief <strong>fan</strong> 29-1-1649 NS oan I. Vossius meibegjint: "Post meum ex septentrionalibus<br />

Britanniae Tractibus reditum" (brief I 896, UB UvA). Op dat stuit is er by Joh. Pricaeus<br />

yn Londen yn 'e hûs. Hy skriuwt ek dat er nei D'Ewes ta sil. Ferlykje ek de brief <strong>fan</strong> Simonds<br />

d'Ewes <strong>fan</strong> 4-7-1649 oan Smetius yn Nijmegen: "Again and already about half a year the<br />

very learned F. Junius has stayed in my house" (Timmer 1957,143, dy't Haantjes 1929,254 syn<br />

datearring <strong>fan</strong> de brief op 23-1-1648 ferbetteret).<br />

g. Junius datearret de brief: "Anno 1649. 19 Jan. st. vet.". As er de ingelske tiidrekken oanholden<br />

hawwe soe, wie dat 19-1-1650 NS, mar út 'e briefis ofte lieden dat er de kontinintale styl brûkt.<br />

Hy freget Isaac nammentlik oft er syn âlden de groetenis dwaan wol, en Isaac syn heit stoar yn<br />

maart 1649.<br />

wumkes.nl<br />

563


h. Brieven <strong>fan</strong> Dodsworth oan Dugdale (Timmer 1957,143).<br />

i. Ms J 155, Bodleian Library, Oxford.<br />

j. Ynskripsje Junius yn album Christoph Arnold (F J.M. Blom, Christoph and Andreas Arnold and<br />

England (1981) 24; meidieling dr. R.H. Bremmer jr.).<br />

k. Brief Gronovius oan Heinsius: hat heard dat Junius "nuper" te Amsterdam kommen is (Timmer<br />

1957,143).<br />

1. De Crane 1837, 105.<br />

m. Brief <strong>fan</strong> Junius oan Seiden <strong>fan</strong> 8-5-1654 (Timmer 1957,143); brief <strong>fan</strong> Junius oan syn útjouwer<br />

<strong>fan</strong> 13-2-1665 (UBA, M 80): "Also in Anno 1653 mij een goede wijle tijds in Duytschland onthield"<br />

(sj. Van der Velde 1961,135 en Kerling 1984,41). Heidelberg: De Crane 1837,105.<br />

n. Hyde oan Middleton (nr. 1576): "Has spoken at large to the King about Middleton's desire that<br />

the King should write a Latin letter to Mr. Junius of Amsterdam; but the King says it is by no<br />

means fit for him to do it, for these reason: - He has been pressed by many to write to some of the<br />

clergy there, who whish well as they present, to his service, but has always declined, because the<br />

States would regard it as an endeavour to work upon the people without them, and [284] would<br />

have a juster pretence than they have yet had, for disrespect towards him. And secondly, if it<br />

were once known that the King had written to one Minister, another would not be his friend<br />

without a letter too, and it would be difficult to write such a letter as would not displease as<br />

many and as good men as it would satisfy. Therefore this person is to be assured of the King's<br />

notice of his good affection of his attention to reward when his condition improves. and pays all<br />

other things which Middleton thinks reasonable {Calendar of Clarendon State papers II<br />

Oxford 1869,285).<br />

Junius wie sa't liket wer (remonstrantsk?) dûmny wurden, lykas earder yn 1620 te<br />

Hillegaarsberg.<br />

o. Hyde oan Nicholas (2-1-1654, nr. 1634): "Middleton desires a letter from the King to Mr. Junius,<br />

a minister in Holland, but the King is unwilling to do it; he has often been importuned by Massey<br />

and that senseless view to those ministers, but they could never yet obtain it; but Nicholas<br />

may say anything he thinks fit to Junius in the King's name" (Calendar of Clarendon State Papers<br />

III 206).<br />

Hyde oan Middleton (2-1-1654, nr. 1635): "Nicholas is to say to Mr. Junius what Middleton<br />

wished" (id. III 295).<br />

Hyde oan Nicholas (23-1-1654, nr. 1679): "if Nicholas thinks it fit the King should write to Junius,<br />

he must sent a draught of a letter" (id. III 304).<br />

Nicholas is sir Edward Nicholas; Hyde sir Edward Hyde, letter Earl of Clarendon; Middleton<br />

generaal John Middleton, dan yn Skotlân.<br />

p. Brief <strong>fan</strong> J.G. Graevius oan Gronovius, 29-4-1654 (F.F. Blok, Contributions to the history oflsaac<br />

Vossius's library, Amsterdam 1974,28).<br />

10.3 Oersjoch <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden <strong>fan</strong> S.A. Gabbema <strong>fan</strong><br />

1647 oant 1663<br />

(by noat 409)<br />

Yn dit oersjoch giet it my net om folsleinens, mar om de kennis <strong>fan</strong> soarten en tiden<br />

<strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden en dêr ûntbrekt spitigernôch noch al wat oan. Neier ûndersyk,<br />

dat foar myn doel tefolle tiid nimme soe, kin faaks mear klearrichheid jaan oer<br />

de opkomst <strong>fan</strong> Gabbema syn (taal)histoaryske stúdzje.<br />

1647<br />

- Aldst bekende gedicht, publisearre yn syn bondel leafdesfersen Geplengde Venus Tranen over't rampzalig<br />

om-komen van de Albuigende schoonheid van Adoon (Groningen 1649).<br />

564<br />

wumkes.nl


1649<br />

- Sjoch 1647.<br />

- Promoasjefers yn argaïsearjend Frysk en mei de sinspreuk Slioechtyn Rioecht yn "e disputaasje <strong>fan</strong><br />

Otto Swalue (foar 't earst publisearre troch Wumkes 1929b; as 1649B yn Feitsma 1956b,64).<br />

1651<br />

- Het Hooghe-Lied "ontgonnen en meest voltooyt" (neffens Opdracht yn dat boek yn "eenige<br />

daagen").<br />

1652<br />

- 28-2 NS: G. van Zijll te Utrecht hat heard dat Gabbema dwaande is mei "eenige probates Authores<br />

te Commenteeren als Plautus en Andere«"; wol dy wol útjaan (9056 Hs, PBF).<br />

- 3-3 NS: G. van Zijll wol syn edysje <strong>fan</strong> Petronius' Satyricon wol útjaan en ek syn Nederduytsche poemata<br />

(9056 Hs, PBF).<br />

- Wurket foar 't neist al oan syn Kusjes foar Leonora (sjoch syn fers foar A.A barones thoe Schwartzenbergh<br />

yn Het Hooghe-Lied).<br />

- 1-7 NS: Is dwaande mei in útjefte <strong>fan</strong> Catullus, Tibullus en Propertius (brief Van Zijll, 9056<br />

Hs, PBF).<br />

1653<br />

-9-1: Riedshear Gualterus H. Gualteri is stoarn (EVC 69. RAF); Gabbema jout Lyk-Tranen op him<br />

út (Pfl 7474, KB Den Haach).<br />

-15-1 NS: Van Zijll tanket foar de earste kopij <strong>fan</strong> Tibullus, mar moat langer as seisjiermoanjeear't<br />

it boek ôf is (9056 Hs, PBF).<br />

- Ca. july: Gabbema stjoert Sibylle van Griethuysen fersen; se antwurdet in healjier letter, 1-2-1654<br />

(9056 Hs, PBF).<br />

-2-11 NS: Van Zijll stjoert Gabbema presinteksimplaren <strong>fan</strong> de Petronius-útjefte (sj. 3-3-1652).<br />

-30-11 NS: Van Zijll stjoert him op syn fersyk Heda et Beka, Historia Ultraiectinæ cum notisBuchelij;<br />

Gabbema hat ek frege nei de wapens yn it teologysk auditoarium te Utrecht (9056 Hs, PBF).<br />

1654<br />

- 6-2 NS: H. Bruno te Hoarn tanket omgeand foar in briefen "bygaende gifte", grif fersen; hat no gjin<br />

tiid, mar sil ynkoarten Gabbema, (Tobias) Gutberleth en (Theodorus) Saeckma <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> him<br />

stjoere; wit net wèr't Gabbema (yn Ljouwert?) wennet (9056 Hs, PBF).<br />

- 8-2 NS: Van Zijll wol traktaatsje De vitijs sermonis (<strong>fan</strong> GJ. Vossius?) wol printsje (9056 Hs,<br />

PBF).<br />

- 16-2 NS: Bruno stjoert pak fersen foar "respective Heeren"; sjocht út nei Gabbema syn Nederduytsche<br />

Poesie; is sels dwaande mei psalmberiming (9056 Hs, PBF).<br />

- 27-2 NS: Gabbema hat skreaun oan domhear Lamswaerde te Utrecht (brief Van Zijll. 9056<br />

Hs. PBF).<br />

- 2-6 NS: Van Zijll biedt <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Joannes Schefferus oan (De militia navali veterum (oer de skipfeart<br />

by Griken en Romeinen), en De rebus Sueo-Gothicis) (9056 Hs, PBF).<br />

- 2-6 NS Bruno stjoert fersen foar AP. van Jongestal. Saeckma. Gutberleth en (<strong>Gysbert</strong>us van) Vierssen;<br />

wol wol fersen meitsje op <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Gabbema, mar is it kwytrekke en freget om in nij eksimplaar;<br />

freget hoefolle romte der foar syn (latynske of nederlânske) fersen byBasia <strong>fan</strong> Gabbema oer<br />

is (Gabbema hat him sa't liket foarslein in soarte <strong>fan</strong> mienskiplike útjefte te meitsjen, sa't er dat<br />

justjes letter GJ dwaan soe mei it Hooghe-Lied) (9056 Hs, PBF).<br />

-9-11: Sibylle van Griethuysen makket in gedicht op Het Hooghe-Lied (9056 Hs, PBF).<br />

- 11-11: Gabbema moetet GJ by Margaretha de Heer (4.7.2.5). makket Dankrym op har <strong>wurk</strong><br />

(PBF).<br />

- 19-11: Is dwaande mei "histoarie-ferssen fenne âde FRIESNE wetterbruwze nei Ingellân"; GJ<br />

stjoert fers op Het Hooghe-Lied (325,26-27).<br />

- 15-12: Skriuwt (ned.) fers yn album Sixtus Brunsvelt (Ltk 2174, UBL).<br />

wumkes.nl<br />

565


1655<br />

- 17-1: GJstjoert fers opMinne-dighten <strong>fan</strong> Gabbema; Gabbema hat him útsteld in útjefte te meitsjen<br />

<strong>fan</strong> syn Hooghe-Lied en GJ syn psalmberimingen (327,7-107).<br />

- 8-3 NS: Van Zijll sil mei De vitijs sermonis (sj. 8-2-1654) begjinne te printsjen (9056 Hs, PBF).<br />

- 22-4 NS: Van Zijll biedt nije útjeften oan, ûnder mear <strong>fan</strong> H. Grotius, Historici Gotthorum, Vandalorum<br />

et Longobardorum, dy't Gabbema ek keapet (2-6-1655 NS stjoerd; 9056 Hs, PBF).<br />

- 2-6 NS: Van Zijll moannet <strong>fan</strong> no ôf oan kear op kear om kopij foar Catullus (1656 acht kear, 1657<br />

alve kear, 1658 tsien kear) (9056 Hs, PBF).<br />

- Gabbema is neffens GJ's gedicht op it "eerste prieuw-druwcksille" <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes (tekst 44;<br />

91,21-30) dwaande mei it skriuwen <strong>fan</strong> in skiednis <strong>fan</strong> Fryslân. Hoewol't <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes neffens<br />

it apparaat-Kalma op printingen út Fryslân earst út 1656 útjeften bekend binne, wie er yn 1655<br />

al selsstannich printer. Op 26-4-1655 waard nammentlik in weesjonge by him besteld om it fak te<br />

learen (OBW 25, GAL). <strong>It</strong> fers sil dêrom wol yn 1655 skreaun wêze. Sjoch ek noat 422.<br />

1656<br />

- Skriuwt in fers yn it album <strong>fan</strong> Hero Galama (FVA 1855,132), jout Galama syn album mei (336,24-<br />

26) op reis nei Hollân, dêr't ûnder mear Hieronymus Sweerts (Alle de gedichten, 1697,68, sjoch ek<br />

197,257) deryn skriuwt; Sweerts makket 22-9 NS it fers Beden foar Gabbema, dêr't er him yn freget<br />

dat er de Kusjes net wei dwaan sil en oft hy (Sweerts) it Hooghe-Lied sjen mei (9056 Hs, PBF).<br />

- Draacht fersen by ta Klioos Kraam (1656), allegearre - op ien nei dat ik net datearje kin (op it portret<br />

<strong>fan</strong> Saeckma) - al foar 1656 yn plano útjún. Klioos Kraam moat nei 2-6 NS ferskynd wêze, omdat<br />

doe de brân te Aken wie, dêr't <strong>fan</strong> Vondel in fers yn plano op útkaam (M. Spies (red.), Historische<br />

Letterkunde (1984) 84), dat yn Klioos Kraam 1656 (bis. 265) opnommen waard.<br />

- 26-7: GJ: "hoe mei't muwlck wezze, dat jon E. so hoasck belauwggjende, so loam uwt-wircket my to<br />

schrieuwen?" (337,4-6).<br />

- 12-9 NS: Van Zijll: "ick denck dickwils soude Gabbema wel doot syn, dat ick op geene brieven antwoort<br />

crijgen" (9056 Hs, PBF).<br />

- 5 [-9]: Skriuwt oan syn "Cousijn" (dat is Van Zijll): "Ik ben een geruymen tyd bezigh geweest in't<br />

verzaamelen en uyt schrijven van geleerde brieven, doorlugtige mannen, zoo an als van Friesen geschreeven;<br />

als meede eenige honderden van andere natiën, die ik hier in oovervloed, door behulp<br />

van eenige vrienden hebbe verwurven. In deese[n] deele zout gij mij groote vriendschap können<br />

doen, zoo ik door U Ed. behulp, de afschriften van de brieven van Viglius Zuichernus ab Aytta, die bij<br />

den Raadsheere Booth, 't Utrecht berusten en, naa 't geen ik van den Professor Schook verstaan<br />

hebbe, gevonden zijn bij den geslachte van Montzima, moghte erlangen"; hat, op " 't ooverleezen<br />

en inlasschen van eenige plaatzen" nei, Catullusútjefte klear; wol graach in eksimplaar hawwe <strong>fan</strong><br />

de léste printinge <strong>fan</strong> Voetius, Bibliotheca Theohgica (Pap 2 Gabbema, UBL).<br />

- 12-12: Foar dizze datum makke Gabbema in gedicht op it hynsteriden Sibylla van Jongestal, dat er<br />

ûnder mear oan GJ (338,18-20), Sibylle van Griethuysen (Brouwer 1941,57) en Claes Pieters Hoeckstra<br />