It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar
It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar
It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
1<br />
•' K M;<br />
.<br />
.'J<br />
1<br />
':I'Æ<br />
1<br />
f ' ••• .,; : : : ":<br />
f fe<br />
f ; vÆ®ëï ^Ê<br />
Wi<br />
••' 0<br />
' • / • • "<br />
,<br />
1b<br />
•üK»r^;--ü<br />
fflBSn<br />
~j|<br />
sB 1<br />
~m
wumkes.nl
IT WURK FAN GYSBERT JAPIX<br />
wumkes.nl
Nr. 710<br />
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG<br />
Breuker, Philippus<br />
<strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> / Philippus Breuker. - Ljouwert<br />
[Leeuwarden]: Fryske Akademy. - 111.<br />
I: Tekst yn facsimile, II: Oerlevering en ûntstean. -<br />
Proefschrift Vrije Universiteit van Amsterdam. -<br />
Met bibliogr., lit. opg., reg.<br />
ISBN 90-6171-710-8<br />
SISO frie 853.6 UDC 839.2"16" (043.3) NUGI 951<br />
Trefw.: Friese letterkunde ; geschiedenis ; 17e eeuw / <strong>Japix</strong>, <strong>Gysbert</strong>.<br />
© Fryske Akademy, Ljouwert 1989<br />
Fan dit boek mei neat fermannichfâldige en/of iepenbier makke wurde troch<br />
printsjen, fotokopiearjen, it meitsjen <strong>fan</strong> mikrofilm of op hokker oare wize dan ek,<br />
sûnder dat de Fryske Akademy yn 't foar skriftlik tastimming jûn hat.<br />
Foarsafier't it meitsjen <strong>fan</strong> kopyen út dizze útjefte tastien is op grûn <strong>fan</strong> artikel 16B<br />
Auteurswet 1912 j°, it Beslút <strong>fan</strong> 20 juny 1974, Stbl. 351, lykas wizige by it Beslút <strong>fan</strong><br />
23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, moatte de dêrfoar wetlik<br />
ferskuldige fergoedingen foldien wurde oan de Stichting Reprorecht (Postbus 882.<br />
1180 AW Amstelveen).<br />
Foar it oernimmen <strong>fan</strong> part(en) út dizze útjefte yn blômlêzingen, readers en oare<br />
komplikaasje<strong>wurk</strong>en (artikel 16 Auteurswet 1912) moat kontakt opnommen wurde<br />
mei de útjouwer.<br />
Printe by it Administratyf Sintrum 'Oostergo', Mitselwier.<br />
wumkes.nl
VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM<br />
<strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />
I. Tekst yn facsimile<br />
II. Oerlevering en ûntstean<br />
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT<br />
ter verkrijging van de graad van doctor aan<br />
de Vrije Universiteit te Amsterdam,<br />
op gezag van de rector magnificus,<br />
dr. C. Datema,<br />
hoogleraar aan de faculteit der letteren,<br />
in het openbaar te verdedigen<br />
ten overstaan van de promotiecommissie<br />
van de faculteit der letteren<br />
op donderdag 14 september 1989 te 13.30 uur<br />
in het hoofdgebouw van de universiteit, De Boelelaan 1105<br />
door<br />
PHILIPPUS BREUKER<br />
geboren te Schingen<br />
FRYSKE AKADEMY, LJOUWERT<br />
1989<br />
wumkes.nl
Promotor: prof. dr. A. Feitsma<br />
Copromotor: prof. dr. L. Strengholt<br />
Referent: prof. dr. H.D. Meijering<br />
wumkes.nl
Ynhâld diel II<br />
Twadde bân<br />
6. Taheakke: Ikonografy 431<br />
7. Beslút 466<br />
7.1. Untliening, imitatio, aemulatio 466<br />
7.2. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> neffens aard en ûntjouwing 467<br />
8. Gearfetting/ Samenvatting/ Summary 470<br />
8.1. Koarte gearfetting 470<br />
8.2. Uitgebreide samenvatting 479<br />
8.3. Concise Summary 510<br />
9. Noaten 520<br />
10. Bylagen 561<br />
10.1. Publikaasjes <strong>fan</strong> P.C. Geestdorp 561<br />
10.2. Datearre lokalisaasje <strong>fan</strong> F. Junius F.F. <strong>fan</strong> 1642 oant 1654 562<br />
10.3. Oersjoch <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden <strong>fan</strong> S.A. Gabbema <strong>fan</strong> 1647 oant 1663 564<br />
10.4. Utlittingen <strong>fan</strong> GJ oer taal, folk en skiednis <strong>fan</strong> Fryslân 567<br />
10.5. Datearrings <strong>fan</strong> teksten <strong>fan</strong> GJ 569<br />
10.6. Parallellen: topoi en standertmotiven 569<br />
10.7. List <strong>fan</strong> ynstellingen en antikwariaten dy't frege binne nei santjindeieuske<br />
GJ-útjeften 570<br />
11. Literatuer 574<br />
11.1. Boarnen en parallellen <strong>fan</strong> GJ 574<br />
11.2. Oare literatuer 586<br />
12. Registers 619<br />
12.1. Teksten <strong>fan</strong> GJ 619<br />
12.2. Persoanen 621<br />
Fotoferantwurding 630<br />
wumkes.nl
wumkes.nl
DIEL II<br />
Oerlevering en ûntstean<br />
TWADDE BAN<br />
Bylagen, gearfettingen en apparaat<br />
wumkes.nl
wumkes.nl
6. Taheakke: Ikonografy<br />
Alles wat ik oan portretten en bylden <strong>fan</strong> GJ fûn haw folget hjir, foarsjoen <strong>fan</strong> bysûnderheden<br />
út literatuer en argivalia. Likegoed bliuwe der nochal wat kopyen út it<br />
begjin <strong>fan</strong> de njoggentjinde ieu, dêr't net <strong>fan</strong> út te meitsjen is wa't se makke hat of<br />
hoe't se oerlevere binne.<br />
De folchoarder <strong>fan</strong> behanneljen is chronologysk. In besprek bestiet meastal út trije<br />
parten: omskriuwing, skiednis en ynterpretaasje. By de minder belangrike ôfbyldingen<br />
lykwols is der foar de beide léste ûnderdielen net altyd stof.<br />
Yn de earste ófdieling folget op de koarte omskriuwing <strong>fan</strong> makker, datearring en bewarplak<br />
in beskriuwing <strong>fan</strong> it byld mei sa mooglik in ferwizing nei it brûkte foarbyld<br />
en mei opjefte <strong>fan</strong> eventuele reproduksje yn Skriuwers yn byld 1: <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />
(Borgers 1966). By útsûndering wurde oare werprintingen neamd. De identifikaasje<br />
<strong>fan</strong> foarbylden is grif by krekter ferliking te ferbetterjen.<br />
Yn it twadde part steane gegevens oer ûntstean en oerlevering en earste<br />
iepenbiere reproduksje.<br />
<strong>It</strong> tredde jout sitaatsgewize útspraken oer it karakter <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> sels en <strong>fan</strong> de útbylde<br />
persoan. Sels haw ik my oan stylkritysk of psychologysk kommintaar amper of net<br />
weage.<br />
Wol meitsje ik by de direkte kopyen in opmerking oer de gelikenis mei it oariginele<br />
portret (nr. 1) of de ôfhinklikheid <strong>fan</strong> oare kopyen. Ekgean ik nei hoe betrouber oft it<br />
oarigineel nei mear as ien restauraasje wurden is en hoe't de opmerklike ferskillen<br />
yn GJ's wezen tusken de nûmers 1 en 2 ferklearre wurde kinne.<br />
Net opnommen binne ôfbyldingen dy't makke binne nei oanlieding <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong><br />
<strong>fan</strong> 'e dichter of foto's <strong>fan</strong> útfierings. Fan it earste, seldsume soarte wol ik lykwols op<br />
dit plak ien foarbyld àl neame. Dat is in mei wetterferve kleure tekening <strong>fan</strong> Sjolle<br />
Kreamer en Tetke (tekst 7) by de werprinting <strong>fan</strong> de tekst yn in eksimplaar <strong>fan</strong> in los<br />
stikje Friesche rijmlery út Suringar's Friesche almanak foar 1827 (yn BS 8c I,<br />
PBF).<br />
1. Skilderij [Matthijs Harings] 1637 (FM, ynv. nr.579)<br />
Oaljeferve op hout, 67,7x55 sm. Oant healwei it lichem nei rjochts, yn ovaal. Klaaid<br />
yn swart wammes. mei brede, platte wytkanten kraach. Lyts kinburdsje en sikje,<br />
koartknipt, donker hier. Grize eftergrûn. Yn lofter boppehoeke: Ætat:34/Ao 1637.<br />
Yn swartferve ekenhoute list mei fergulde bys yn 'e deikant. Taskriuwing oan<br />
Matthijs Harings (sj. 2). Neffens de ynvintariskaart restaurearre ca. 1922 troch De<br />
Wild en yn 1965 troch N. van Bohemen, mar ek yn 1936 (sjoch hjirnei). Foar it earst<br />
ôfbylde yn Brouwer e.o. 1936. De foto yn de ed. Brouwer 1966 liket makke te wezen<br />
<strong>fan</strong> de ôfdruk yn de ed. 1936. Yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 1. (Yll. 1 en 31.)<br />
Skiednis<br />
Foar it earst neamd yn in brief <strong>fan</strong> J. Scheltema <strong>fan</strong> 30-9-1806 oan E. Wassenbergh<br />
(Hs.1326, PBF): "Is het wel aan UHGel. bekend? dat Koopmans bij toeval te Bolsward<br />
het origineel schilderij van de afbeelding van G.J. bekomen heeft, het is redelyk<br />
fraij geschilderd en wel geconserveerd." Dit skilderij is fêst ien <strong>fan</strong> de "3 conterfeijt-<br />
wumkes.nl<br />
431
' " ' IWM !•<br />
•y^.^1<br />
4" - ' V'' ; *<br />
» • Wff<br />
W.<br />
.»»•HS<br />
^ : " N<br />
• Ä j<br />
V : V' ::;<br />
§&•<br />
f 1<br />
'<br />
•î,3 ... .:;*<br />
W'<br />
&^V'^>Ï<br />
!^
sels van w mr. Gijsbert cum uxore die Antie Arjans sijn besproocken" (ynvintaris GJ,<br />
Bols Q 16, 8-10-1666, RAF). Foar't neist wie it ek ien <strong>fan</strong> de "ses schilderijen aande<br />
wand soo cleijn als groot" yn de griene keamer, of ien <strong>fan</strong> de "neegen schilderijen soo<br />
cleijn als groot" yn 'e bûnte keamer of <strong>fan</strong> de "vijff schilderijen" yn't foarhûs, dy't<br />
neamd wurde yn it stjerhûs te Burchwert <strong>fan</strong> 'e widdo <strong>fan</strong> Adr. Grons, Yttje Buwalda.<br />
Dêr wie doe noch de hiele boedel <strong>fan</strong> har skoanmem, Antie Arjens (1755;<br />
Wûnsdl P3, omsl.31, RAF; Halbertsma 1827, 350). By Rinse Koopmans hong it op<br />
syn simmerferbliuw op Boppebuorren te Koudum (Lijst ,.. Friesche Oudheden<br />
[1827? e.f.], nr. 100; argyf FG, FM). Mei tuskenkomst <strong>fan</strong> G.T.N. Suringar, skoansoan<br />
<strong>fan</strong> Koopmans, skonk A.J. Cnoop Koopmans, pakesizzer <strong>fan</strong> deselde, ityn 1857 oan<br />
it Friesch Genootschap. Dy syn heit, WJ. Cnoop Koopmans (1800-1849), hie it al<br />
oan it FG tatocht, mar "bij gebrek van een geschikt lokaal tot plaatsing" wie it noch<br />
net oerdroegen (not. 24-12-1857, argyf FG, FM; 30ste Verslag van het FG, 1857-<br />
1858).<br />
De groep <strong>fan</strong> trije dêr't it yn 1666 by heard hawwe moat, sil fierders bestien hawwe út<br />
it portret dat tagelyk mei dat <strong>fan</strong> GJ yn 1857 troch de famylje Cnoop Koopmans oan<br />
it FG skonken waard en dat lang oansjoen is foar de byltenis <strong>fan</strong> Sijcke Salves, de<br />
frou <strong>fan</strong> GJ, en in tredden dêr't ik aansen op kom. Earst moat besocht wurde de identiteit<br />
<strong>fan</strong> de frouljusfïguer op it twadde fêst te stellen. Dat wurdt foar it earst ca. 1827<br />
neamd, doe't it yn it besit wie <strong>fan</strong> G. Koopmans te Bolsert, in broer <strong>fan</strong> Rinse Koopmans.<br />
<strong>It</strong> hjit dan: "Zeer waarschynlyk het Portret van Syke Salvus egtgenote van<br />
<strong>Gysbert</strong> Jacobs" (Lijst ... Friesche oudheden, nr. 112, argyf FG, FM). Neffens de<br />
ynvintariskaart (nr. 580) is it yn oaljeferve op paneel (70,5x55 sm.) it portret <strong>fan</strong> in<br />
frou oant hast healwei it lichem nei lofts. Se is yn it swart klaaid mei twa fertikale<br />
bannen mei in blommepatroan oer't boarst en by de oanset <strong>fan</strong> de mouwen is in ferheging<br />
mei toskrâne. De kraach is run, plat en wyt, de wite kap op 'e holle hat stive<br />
nei foaren útsteande kleppen. Yn 'e rjochterboppehoeke <strong>fan</strong> 'e griisswarte eftergrûn<br />
stiet: Ætat: 35/Ao 1628. <strong>It</strong> skilderij sit yn in swartferve ekenhouten list mei fergulde<br />
bys yn 'e deikant. Neffens deselde kaart waard it foar 1922 restaurearre troch De<br />
Wild út Den Haach, en mear wurdt dêr net <strong>fan</strong> sein, ek net dat it yn 1936 nochris<br />
barde (108ste verslag FG (1936) 14). Op grûn <strong>fan</strong> 'e leeftyd fersmyt Van Loon 1892 de<br />
opfetting dat it om it portret <strong>fan</strong> Sijcke Salves gean soe, mar hy lit him net út oer de<br />
fraach wa't it dan wol is en oaren nei him hawwe dat likemin dien. Ik tink dat it<br />
Sijcke har mem, Aelcke Lenarts Flasmar is, sûnt 1621 skoansuster <strong>fan</strong> Matthijs Harings,<br />
deselde dy't GJ syn portret yn 1637 skildere. Aelcke har âlden trouden om 1590<br />
hinne (Van der Meer 1964a,41-42). Hja ferfear mei dochter en skoansoan yn 1637 nei<br />
Bolsert en wenne grif by har yn. Sij moat it wêze, foar wa't GJ yn 1654 in grêf foar in<br />
folwoeksenenien betelle (4.2.5.1).<br />
As dizze identifikaasje doocht, dan hat it tredde portret fêst Sijcke Salves west. <strong>It</strong> sil<br />
as pendant <strong>fan</strong> GJ sines ek wol yn 1637 troch Matthijs Harings, har omke, makke<br />
wêze. Sij waard dat jiers tweintich en miskien stie se der wol sa jeuchlik op dat har<br />
mem, dy't minder yn jierren mei GJ skeelde as sij, letter foar GJ syn frou oansjoen<br />
wurde koe. <strong>It</strong> hat alle káns dat it portret yn 1755 noch yn 'e famyljeboedel siet, omdat<br />
dêr alles <strong>fan</strong> Antie Arjens foar't neist noch by elkoar wie. <strong>It</strong> kin dêrom best nochris<br />
foar't ljocht komme. <strong>It</strong> is te ferwachtsjen dat der "Ætat: 19 (of 20)/Ao 1637" op<br />
stiet.<br />
wumkes.nl<br />
433
<strong>It</strong> is my in riedsel wêrom't GJ syn portret net foar de ein <strong>fan</strong> 1936 reprodusearre is<br />
en likemin brûkt waard as foarbyld foar de nije útbyldingen, dy't foaral nei 1920 ûntstienen.<br />
In fersyk oan it FG om it foar in útjefte te brûken haw ik mar ien kear fûn<br />
(<strong>fan</strong> P. Noordhoff te Grins yn 1931). Neffens de ynvintariskaart <strong>fan</strong> it FM út 1962 soe<br />
it foar 1922 restaurearre wêze, mar dêr haw ik neat oer fûn (mar ek net spesjaal om<br />
socht), wol dat it op 4 novimber 1936 werom wie <strong>fan</strong> in restauraasje yn it Ryksmuseum<br />
te Amsterdam, dy't tige slagge neamd wurdt. Dy restauraasje wurdt op de ynvintariskaart<br />
net neamd. <strong>It</strong> byld dat Brouwer 1936 jout, sil it skilderij wol werjaan sa't<br />
it nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1936 wie, want dy útjefte ferskynde begjin desimber dat jiers<br />
(argyf FG C9, FM).<br />
Ynterpretaasje<br />
Halbertsma 1824,9: "Naar den lichame moet GIJSBERT niet kwaad gevormd zijn<br />
geweest, indien de rest enigzins aan zijn hoofd beantwoordde. Bij den eersten opslag<br />
heeft zijn gelaat niets bijzonders, dan dat men aan de effene en ongedwongen plooi<br />
van het geheel zeggen zoude: "Die man houdt van recht en slecht". Nauwkeuriger<br />
bekeken toont het evenwel, zonder scherp getekend te zijn, meer karakter. Het opene<br />
oog is oprecht, de knevelbaard geestig, bijkans onmerkbaar zweeft over zijn wezen<br />
de zachte lach der goedaardigheid, terwijl het een en ander veredeld wordt door weigevoede,<br />
regelmatige en rustige trekken, die onze verbeelding wel iets van de klassieke<br />
vormen der Grieksche hoofden herroepen".<br />
Bowring 1829,16: "lts expression is that of hundreds of English faces, particularly of<br />
the same period, tinged, however, with a gloominess very unlike his poetry, but probably<br />
the result of indisposition."<br />
J.H. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "Het geschilderde portret geeft u<br />
ronde welgevoede, ronde trekken" (sjoch foar de kontekst de folsleine passaazje by 2,<br />
Ynterpretaasje).<br />
Kalma 1938,189: "Mathijs Harings moat dy eigenskip yn de dichter [selsirony] forstien<br />
hawwe do't hy syn portret skildere; de mûle sprekt net <strong>fan</strong> wilskrêft, mar hja liket<br />
to glimkjen út hjarsels, biskieden en ynnimmend. Fen de eagen dêrfoaroer is wis<br />
dat hja skrieme kinne, like goed as glimkje en strielje <strong>fan</strong> blidens".<br />
Gosses 1940,137 (neffens foto yn Kalma 1938): "dat dimmene, stille, fromme<br />
antlit".<br />
J.J. Kalma 1963,9: "Syn petret <strong>fan</strong> 1637 lit in man sjen, dy't net botte wilskrêftich is,<br />
immen dy't hwat spotsk glimkje kin om de dwaesheden <strong>fan</strong> it libben, mar ek skrieme,<br />
net ien, dy't syn plak foun hat en it libben treast is".<br />
Brouwer 1966a, 7: "Het hoge voorhoofd; de lange smalle neus; de ernstige, onderzoekende,<br />
en haast melancholieke ogen. De mond verraadt de gevoeligheid en de kwetsbaarheid<br />
van de geportretteerde, en het geheel geeft de indruk van een<br />
aristocraat".<br />
Brouwer 1967,46-47: "Dat portret sil faeks hwat idéalisearre wêze, mar moat dochs<br />
wol de dichter yn syn wezen troffen hawwe: it is in langwizich gesicht, mei in hege<br />
foarholle, kleare eagen dy't jin lyk en hast ûndersykjend oansjogge, in lange smelle<br />
noas, in gefoelige mûle; in fyn en ynnimmend gesicht, dat tsjûget <strong>fan</strong> yntellekt en artistisiteit<br />
en dat hwat aristokratysks oer him hat. In earnstich gesicht ek, suver hwat<br />
to earnstich foar in man <strong>fan</strong> syn jierren; in man mei reserves, hwat introvert. Ien mei<br />
it folk, mar der ek útkippend; mei in iepen each foar it karakteristike yn libben en<br />
434 wumkes.nl
miiisken om him hinne, mar ek ôfstânnimmend yn literaire skepping en leauwe. In<br />
strider sil er net alderearst west hawwe, gjin oanfaller, wol in úthâlder, ien dy't stiet<br />
foar hwat er goed achtet. Syn langst gyng der sûnder mis nei út in "stil en rêstich libben"<br />
to lieden".<br />
Mulder 1966: "Bijna een modern gezicht met die juk- en kaakbeenderen zichtbaar.<br />
Een mooie neus vooral. Het haar kort Amerikaans ... Een man tegen de middelbare<br />
leeftijd aan, zeker in die tijd, 1637, en toch is het een portret van een jonge man,<br />
rimpelloos het hoge voorhoofd en ook rond de ogen geen rimpeltje. Misschien was<br />
Matthijs Harings een luie schilder, die zich niet ophield met rimpeltjes. Of was <strong>Gysbert</strong>s<br />
vrouwtje van 21, Syke Salvesdochter, wellicht de oorzaak van zijn jeugdig voorkomen?<br />
In ieder geval is de dichter <strong>Gysbert</strong> Japicx mooi op tijd op portret gekomen<br />
om de geschiedenis in te gaan als een knappe man ... Het portret van <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />
had me altijd getroffen als de beeltenis van een eenzaam man. Ik weet nu, hoe<br />
dat kwam. Niet van dat portret. <strong>Gysbert</strong> Japicx kijkt je bepaald niet afwerend aan.<br />
Hij heeft vriendelijke ogen. Je zou hem bijvoorbeeld best de weg durven vragen en<br />
hij zou je die exact wijzen, want een dromer in 's levens wijngaard lijkt hij allerminst.<br />
Die indruk van eenzaamheid kwam blijkbaar uit andere bron: de literairhistorische".<br />
Wat my oangiet, ik soe in oardiel oer it karakter <strong>fan</strong> 'e portrettearre persoan net<br />
jaan wolle sûnder ek acht te slaan op de âldst beskikbere foto en op de âldere kopyen.<br />
<strong>It</strong> FM hat in stikmannich âlde foto's <strong>fan</strong> it portret, mar spitigernôch binne se net datearre.<br />
Ik hâld dy dêr't in donkere râne om it gesicht hinne sit foar de âldste, âlder yn<br />
alle gefallen as it skilderij sa't Brouwer 1936 it jout. De foto is foar yn diel I reprodusearre.<br />
Ferlike by Brouwer, dy't sa't ik al neamd haw foar't neist it skilderij jout sa't it<br />
nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1936 wurden wie, is it gesicht op dy foto smeller. Dat is it dúdlikst<br />
by it lofter wang, mar ek rjochts sit troch in justjes oare ljochtferdieling wat minder<br />
fleis om 'e kaak. By de restauraasje <strong>fan</strong> 1965 is it gesicht noch foller wurden, sa't<br />
te sjen is yn Skriuwers yn byld (1966) 1. Dêrtroch wykt it portret yn syn tsjintwurdige<br />
steat frijwat ôf <strong>fan</strong> de smelle tekening op de âlde kopyen 2,12,14 en 15. <strong>It</strong> syklike dat<br />
Bowring yn it oarigineel observearre en dat yn de kopyen 12,13 en 14 oan de walen<br />
ûnder de eagen út liket te kommen, is der net mear oan te sjen. In oar ferskil sit him<br />
yn 'e kraach, dêr't nei de beide restauraasjes <strong>fan</strong> 1936 en 1965 gjin spoar <strong>fan</strong> tearen<br />
mear yn te sjen is. Op de neamde foto falie dy lykwols ek amper of net op. Hiel opfallend<br />
binne dy tearen yn de gravuere <strong>fan</strong> Jan Jaapix (2). Yn hoefier oft op 12,13,14 en<br />
15 dy tearen - en dat jildt miskien ek foar it smellere gesicht - weromgeane op nr. 2,<br />
moat ik yn 'e midden litte. In oare mooglikheid is dat de tearen op it oarspronklike<br />
skilderij by in ûnbekende restauraasje yn 'e njoggentjinde ieu wei<strong>wurk</strong>e binne. <strong>It</strong><br />
syklike dat Bowring seach en dat op de âldste foto net te sjen is, soe dan ek ferdwûn<br />
wêze kinne (sj. fierders 15, Ynterpretaasje).<br />
Yn in oar opsicht liket it gesicht nei de restauraasje <strong>fan</strong> 1965 wer mear as op de foto<br />
by Brouwer 1936 op dat <strong>fan</strong> de âlde kopyen. Mûle en eagen binne op dy âlde kopyen<br />
sêfter, suver wat skou.<br />
Oare kanten <strong>fan</strong> de ynterpretaasjeproblematyk kin ik as net-saakkundige spitigernôch<br />
neat oer sizze. Dochs soe in ûndersyk nei de klaaiïng en de hiele wize <strong>fan</strong> útbyldzjen<br />
faaks syn nut hawwe, foarsafier't se mooglik de status <strong>fan</strong> 'e portrettearre<br />
persoan útdrukke. In begjin hat J.J. Kalma 1962 makke, al giet it him foaral om de<br />
wumkes.nl<br />
435
ûnderskieding <strong>fan</strong> âlderwetsk en nijerwetsk. Strange stânsregels oangeande<br />
klaaiïng, fêstlein yn foarskriften as yn it santjinde-ieuske Dútslân bygelyks, lykje der<br />
yn ús lân net west te hawwen, mar alhiel frij wie it hjir <strong>fan</strong> datoangeande grif net, sa't<br />
in oerflakkige ferliking <strong>fan</strong> portretten út dy tiid fuort sjen lit. Trouwens, GJ sels wiist<br />
dêr yn in gedicht ek op (bis. 52,21-24):<br />
Sijde, Doeck, Forwiel in Lecken,<br />
Krigget Minsche' (om so to sprecken)<br />
Fen om heag, om, lijts in great,<br />
Yn to klaeyen, elck ney steat.<br />
Wat Hilarides (sj.2, Ynterpretaasje) bedoelt as er seit dat GJ "sijne laatste daagen in<br />
een ander vertooninge van gewaat ... bekend sijn geweest", wit ik net.<br />
2. Klisjee (mei ôfdrukken) Jan Jaapix 1687 (FM, ynv. 636)<br />
Gravearre koper, 19x13,2 sm. Oant healwei it lichem nei lofts, yn ovaal. Yn spegelskrift<br />
dêromhinne: GIJZBERT JAAPIKS. Friezne taal-in-rijm-wittige wijze holle;<br />
loftsûnder: Jan Jaapix fac:; rjochtsûnder: M. Haarings ping.; yn de boppehoeken:<br />
Sljuecht in Rjuecht/ Aâd 34,1637.; ûnder: achtrigelich frysk fers, "For't ljuecht helle<br />
trog Joh: Hilarides. 1687". Efterglês yn swarthouten listke mei fergulde bys yn 'e deikant<br />
(ynventariskaart FM).<br />
Foar it earst brùkt foar ôfdrukken dy't yn santjinde-ieuske útjeften <strong>fan</strong> de Friesche<br />
Rymlerye ynfoege waarden, en op 'en nij foar E. Epkema syn tekstútjefte <strong>fan</strong> 1821.<br />
Ek los. Lettere ôfbyldingen geane werom op ien <strong>fan</strong> dy beide ôfdrukken. Yn Skriuwers<br />
yn byld (1966) de twadde <strong>fan</strong> lofts op it efteromslach. Eksimplaren op giel en<br />
oranje papier (<strong>fan</strong> elk ien yn FM: P 1067, 3; P 1067, 4). Yll. 32.)<br />
Skiednis *„'<br />
Opdracht ta it meitsjen joech Antie Arjens, de omkesizzer <strong>fan</strong> GJ (Halbertsma<br />
1827,348). Mei it útfieren <strong>fan</strong> dy opdracht hawwe twa lju anneks west, Jan Jaapix en<br />
J. Hilarides, dy't o^n de ynrjochting <strong>fan</strong> de plaat te sjen mei elkoar oerlein hawwe<br />
moatte. De gravuere is grif makke neffens it ûnder 1 beskreaune skilderij, dat Antie<br />
Arjens yn eigendom hie. Dêrom soe men tinke kinne dat de Bolserter sulversmid Jan<br />
Jacobs Munnickhuys de graveur west hat (op de ynvintariskaart <strong>fan</strong> it FM bart dat<br />
freegjenderwize), en net syn Dokkumer kollega Jan Jacobs Folkema, (cf. Feitsma<br />
1966II 11-12), mar dy hat foar, dat er yn itselde plak wenne as Hilarides en dat <strong>fan</strong><br />
Hilarides yn 1686 - in jier foar de gravuere <strong>fan</strong> GJ dus - al in boek útkommen wie<br />
mei in gravuere <strong>fan</strong> "J Jacobs" (Feitsma o.w. 123). Folkema, berne yn Makkum,<br />
waard sulversmidslearling yn Dokkum yn 1664 en wie dêr master <strong>fan</strong> 1675 oant 1693<br />
(Voet 1974,30). Munnickhuys komt as learling yn it Bolserter gildeboek foar yn 1651<br />
en as master <strong>fan</strong> 1663 oant 1709. Hy is yn 1700 62jier(Civ. Sent. 39-9,7-11-1700, RAF)<br />
en sil stoarn wêze fuort foar 27-3-1721, doe't yn syn plak in nije "gemeensman" keazen<br />
waard (GA 81, Bolsert). Fan net ien <strong>fan</strong> beiden binne gravueres bekend dêr't har<br />
nammen folút ûnder steane (meidieling drs. G.P. Karstkarel). Wol binne dy der <strong>fan</strong><br />
Jan Jaapix, Jan Jacobs en Jan Jacobs Silversmit. Neier ûndersyk is nedich wa't dêrmei<br />
bedoeld wurdt of wurde.<br />
Ofdrukken wurde foar it earst neamd yn in brief <strong>fan</strong> Joh. Hilarides oan S.A. Gabbema<br />
<strong>fan</strong> 12-7-1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d I 215) <strong>It</strong> klisjee blykt yn 1793<br />
yn 'e âlderlike boedel <strong>fan</strong> S. Braaksma te Bolsert te wezen (brief <strong>fan</strong> him <strong>fan</strong> 5-5-<br />
436<br />
wumkes.nl
•*••••( i ! .i' Ut.M , i-i i,, i' . K. • ' • . . • •<br />
^ " " ••' ••••• •• •• .• i *i ! Î < • • • < . . ; • . . . ' . - ' i ,<br />
>u i\.l l'-llii V>.'->'2i l • r.it • .ion '. . • ' '• •< i C><br />
IK- I. • •. i'; -f- v In ! i( i |i, .i:, -e, „ .. !,.<br />
PllXZt: iôf-<br />
5Z /arc /aap» f/i« AfartAys Harings) 16S7, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. Neffens âlde afdruk <strong>fan</strong> it klisiee<br />
(Ikon. 2).<br />
wumkes.nl<br />
437
[1793] oan E. Wassenbergh, Hs. 1326, PBF). Braaksma joech of liende it ("ik weet 't<br />
niet", skriuwt Halbertsma) yn ruil foar túnfruchten oan J.H. Halbertsma, dy't it<br />
J. Proost te brûken joech foar de GJ-útjefte <strong>fan</strong> Epkema yn 1821. De famylje <strong>fan</strong><br />
Braaksma frege it klisjee werom en skonk it yn 1862 oan it FM (Halbertsma, 250 Hs.,<br />
PBF; not. FG 23-10-1862, FM).<br />
Fan it fers ûnder de ôfbylding is yn it hânskrift <strong>fan</strong> Hilarides sels in Nederlânske oersetting<br />
oerlevere (FLMD, Ljouwert, earder NLMD, Den Haach; cf. F. Muller 1853<br />
opGJ):<br />
Verduitscht uit de prent van Gijzbert Jaapix Friessche Taal-en-Rijmwettige<br />
Wijze kop. oud 34.<br />
Slecht en Recht, als die van Bolzwert.<br />
Kon d'oude Roomsche taal, en Grieken rijmerijje,<br />
Alleenig met verstand haar meesters hooft (bejblijje;<br />
Soo kwaamt gij Bolswerd met uw Gijzbert veer te laat.<br />
Neen, eerst moest Holland voor, die al haar konst bevaat.<br />
Dat krachtig in het praat, meer glooret uit zijn oogen:<br />
Daar hij't ons leeren woud, hoe wij haar al ov'rvloogen:<br />
Hoe krachtig elk't verstand in woorden zeggen zoudl);<br />
Als op elk Friezen kind een Gyzberts hooft (be)stond.<br />
1). "zoud" ferbettere yn "kon[d]'\<br />
Voor't licht gehaald, door J.H.<br />
Ynterpretaasje<br />
J. Hilarides 1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d 1,215): "Want het ons eenige vergenoegen<br />
sal sijn; wanneer sijne laatste daagen in een ander vertooninge van gewaat<br />
moogen bekend sijn geweest, en 't selve onder onge-oefende verstanden, de opspraak<br />
niet ontgaan mach; dattet dan by U: Eed: [S.A. Gabbema] slechts in ons<br />
mooge verschoond worden: dat wy soodaanigen meesterstuk opnaamen, als buiten<br />
menschen bereik was, anders te kunnen hebben. Want wy op de hand van den kunstbeeldenaar<br />
soo veel wel vertrouden; datter niemant bestaan sal te loochenen, dat de<br />
waare trekken van dat wijze hooft, daar, naa haaren tijd, meesterlijk in vertoond<br />
worden. En 't sal niet, als aan kenners, kunnen beduid worden, dat de plaat in haar<br />
afslijten sachter beelden sal doen drukken, als de nieuheit van de snee, nuu te weege<br />
kan brengen; om een jeugdiger gelaat te moogen verbeelden".<br />
J. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "De plaat van <strong>Gysbert</strong>s hooft vertoont<br />
hem oud 34 Jaar; doch de trekken tonen iemand van 50. Het geschilderde portret<br />
geeft u ronde welgevoede, ronde trekken. De plaat een scherp, bonkig, grof gelaat,<br />
met hoekige en grove omtrekken. Ook ziet hij zwart en onvergenoegd".<br />
C. Kramm 1859 (oanhelle neffens Eekhoff 1875,122): "[dat] met moeite en zorg bewerkt,<br />
als geëtst, en met de drooge naald en de burin opgesneden is, waardoor er iets<br />
vreemds, maar toch een gewilde kunstzin in doorstraalt".<br />
De gelikenis mei 1 is dúdlik, mar it gesicht is safolle âldsker, dat de fraach by jin<br />
opkomt oft de graveur dat net mei sin dien hat. Hat dy sels GJ goed kinnen, of hat dy<br />
<strong>wurk</strong>e neffens oanwizing <strong>fan</strong> Hilarides en hat dy him kinnen? Dat léste soe men hast<br />
tinke om syn opmerking, dat GJ oan de ein <strong>fan</strong> syn libben oars klaaid wie (of der oars<br />
útseach?) as op it portret <strong>fan</strong> 1637 (sj. hjirnei ûnder Ynterpretaasje). Yn alle gefallen<br />
438 wumkes.nl
liket der my reden ta om de betrouberheid <strong>fan</strong> dit byld heech oan te slaan, heger as de<br />
léste oardelieu dien is. Earst waard it wei efter 11 (sj.d.) en sûnt de publikaasje <strong>fan</strong> it<br />
oariginele portret yn 1936 hat dat it nei efteren skood. GJ koe wolris in behindich<br />
mantsje west hawwe, sels foar syn tiid, doe't de lju lytser wienen as wy no wend<br />
binne.<br />
3. Pintekening, anonym ca. 1750 (yn 81.1985.07)<br />
Yn swart-wyt, neitekene neffens 2. Oant no ta net ôfbylde.<br />
4. Pinsieltekening Adam Sijbel 1792 (yn 84.1985.07.)<br />
Neffens 2. Sijbel (stoarn yn 1803, DTB 832, RAF) wie tegel- en petielskilder te Makkum.<br />
Ferlykje it gedicht <strong>fan</strong> D. Lenige, Op it byldnis vin Giesbert Japiks trog Adam<br />
Sijbel neij pinziele (sj. Brouwer 1962,161). Oant no ta net ôfbylde.<br />
5. Net-útfierd vignet, A. ten Broecke Hoekstra 1813 (Hoekstra 1813, 140)<br />
"Een Vignet, voorstellende<br />
De Kerk en het daaraan naast gelegene gedeelte van 't dorp Holwert, in 't verschiet<br />
GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERNLEF bewoond bezoekende,<br />
wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar onder eenen<br />
ouden boom voor 't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer kroont<br />
- de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd<br />
worden".<br />
6. Untwerp boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1821 (net fûn)<br />
Net-útfierd ûntwerp <strong>fan</strong> "een kolossaal metalen borstbeeld, rustende op een voetstuk<br />
van gepolijst graniet, zonder beitelwerk of krullen, omgeven door een ijzeren hek"<br />
(Halbertsma 1824,XIV - XV). <strong>It</strong> boarstbyld soe makke wurde neffens de gravuere <strong>fan</strong><br />
Jan Jaapix (nûmer 2 hjirfoar), sa't ofte lieden is út de omskriuwing <strong>fan</strong> it monumint<br />
yn de brief <strong>fan</strong> de fâden <strong>fan</strong> it St. Antoanygasthûs te Bolsert oan it stedsbestjoer <strong>fan</strong><br />
10-10-1821, dêr't ek noch in pear oare bysûnderheden yn steane: " ... een monument<br />
op te rigten verbeeldende het Borstbeeld van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>, grote styl, van metaal<br />
gegoten, naar de teekening daar af nog voorhanden zynde, staande op een voetstuk<br />
of pied de stal van graniet ofmarmer, voorzien van een karakteristiek opschrift,<br />
en omgeven van een yzeren hek" (argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert). As plak wie<br />
tocht oan "het einde van de Nieuwmarkt tegen over de zogenaamde Spekboerspost,<br />
ook zeer waarschynlyk tegen over het huis dat laatst door den verdienstelyken man<br />
in zijn leven alhier is bewoond geweest" (brief <strong>fan</strong> de Bolserter gasthúsfâden <strong>fan</strong> 10-<br />
10-1821 oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthûs 321, Bolsert).<br />
De beide tekeningen dy't der <strong>fan</strong> dit ûntwerp west hawwe, ha'k net fûn (neamd yn de<br />
brief <strong>fan</strong> de "Commissie belast met ... " oan de gasthúsfâden <strong>fan</strong> 26 april 1822, yn<br />
argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert).<br />
Skiednis<br />
<strong>It</strong> útstel om in monumint foar GJ yn Bolsert op te rjochtsjen waard dien troch mr. D.<br />
Jakles yn in gearkomste <strong>fan</strong> it Bolserter Nut op 1-10-1818 en fuort oannommen (Halbertsma<br />
1824JX-XI). Jildkrapte makke dat it by in plan bleau, oant yn oktober 1821<br />
de Bolserter gasthúsfâden it restant <strong>fan</strong> it saneamde "Separate fonds", grut ƒ 1501,90,<br />
wumkes.nl<br />
439
eskikber stelden (Keikes 1957, 149). Se dienen dat ek, omdat se heard hienen dat<br />
"een zo verheven als achtingswaardig magistraatspersoon van onze provincie, die<br />
geene relatie tot onze stad heeft; doch geheel doordrongen zijnde van gevoel voor de<br />
taal onzer voorvaderen, en den prins der Vriesche dichteren eene hulde willende toebrengen<br />
waar in zo het scheen zijne Landgenoten Bolswerds ingezetenen te kort<br />
schoten, het vaste voornemen heeft opgevat, om bij de eerste gelegenheid binnen<br />
deze stad het verlangden gedenkteeken op te rigten" (brief gasthúsfâden 10-10-1821<br />
oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthús 321, Bolsert). Dy magistraatspersoan<br />
hat sûnder mis gûverneur I. Aebinga van Humalda west. De útfiering stuite doe lykwols<br />
op oare beswieren: "In de eerste plaats oppert den Heer Halbersma namens de<br />
kunstenaar Gabriel te Amsterdam de groote zwarigheid, dat er geene meesters in ons<br />
Ryk gevonden worden die ooyt een metalen buste hebben gegoten, en het dierhalven<br />
een waagstuk zoude zijn dit werk als eenen eerste proeve uit derzelver handen te nemen,<br />
zo dat men hier toe tot den vreemde de toevlugt zoude moeten nemen, en anderdeels<br />
vreest men dat het voetstuk met zyn aanbehoren, niet tegen het weer en andere<br />
dergelykheden die hetzelven schade kunnen toebrengen, genoegzaam bestand<br />
zal zijn, als het in de open lugt word geplaatst" (brief gasthúsfâden oan it stedsbestjoer<br />
<strong>fan</strong> 26-4-1822, argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert). By "andere dergelykheden"<br />
waard tocht oan "onvoorziene of opzettelyke Schadens" (brief gasthúsfâden<br />
oan de "Commissie belast met het daarstellen van een gedenkteeken" <strong>fan</strong> 26-4-1822,<br />
argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert).<br />
<strong>It</strong> is net bekend hoe't de kommisje ta de kar <strong>fan</strong> P.J. Gabriel kommen is. Hy wie yn<br />
Fryslân al bekend troch it monumint dat er foar J.H. Nieuwold yn 1820 yn de Grutte<br />
Tsjerke te Ljouwert makke hie (Prov. Cie van Onderwijs 267, RAF). <strong>It</strong> ûntbleatsjen<br />
<strong>fan</strong> dat monumint waard it earste evenemint yn in rige <strong>fan</strong> trije nasjonale feesten jier<br />
oan jier, dêr't it Bolserter GJ-feest <strong>fan</strong> 1823 alhiel yn opset en útnoegings by oansleat.<br />
Humalda wie presidint <strong>fan</strong> de kommisje dy't it ûnderwiisfeest <strong>fan</strong> 1821 tarette (Breuker<br />
1978b,21; id. 1981d,14-17). <strong>It</strong> hat dêrom wol káns dat hy oanret hat om Gabriel<br />
(Amsterdam 1785-1833) te freegjen. Dy hie yn 1820 "vooral op het gebied van de portretbuste"<br />
al "een zekere vermaardheid". Yn opdracht <strong>fan</strong> J.H. van Kinsbergen hie er<br />
foar it Keninklik Ynstitút te Amsterdam yn de jierren 1817-1819 bustes makke <strong>fan</strong><br />
P.C. Hooft, H. de Groot, P.P. Rubens, Christiaen Huygens en H. Boerhaave, en foar<br />
de Kweekskoalle foar de Seefeartyn 1819 ien <strong>fan</strong> MA. de Ruyter(Van Daalen 1956,<br />
86-90).<br />
7. Boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1822 (Martinitsjerke Bolsert)<br />
"Het geheel vertoont het borstbeeld [80 sm.] van den dichter, uit statuari-carrarisch<br />
marmer, met het onderschrift GYSBERT [op it byld stiet lykwols: GIISBERT]<br />
IAPIKS, besloten in eene ronde nis [<strong>fan</strong> stuc], rustende op een voetstuk van hetzelfde<br />
marmer [45,5 sm.], en dit weder op een pedestal van fijne granietsteen [170 sm.],<br />
waarop de volgende inscriptie: Loytser! nim itfor Ijeaf; it iz sljuecht en rjuecht az dyfen<br />
Boalsert ;en hieronder het jaar van oprigting 1823 [der stiet:"LOYTSER./NIM IT<br />
FOR LIEAF:/IT IZ SLIUECHT IN RIUECHT/AZ DY FEN BOALSERT./ OPGE-<br />
RIGT/IN HET IAAR MDCCCXXIII]. Deze geheele partij staat in eenen tempel,<br />
basreliefswijze aangebragt, bestaande in een fronton met zijne twee pylasters en kapitelen,<br />
voorzien van het noodige lofwerk. Alles is voorts omgeven en afgesloten<br />
440<br />
wumkes.nl
iïiïl*<br />
I<br />
ïSXmái.<br />
*;mm m». ptßmm mm. m® mm 1<br />
ï<br />
i »M#»<br />
Eli*<br />
«*^r<br />
1 1<br />
1<br />
1<br />
,£i<br />
ii<br />
Il ïijl «.<br />
ii. Pauljoseph Gabriel 1822-1823, monumint GJ yn 'e Martinitsjerke te Bohert (febr 1989)<br />
w /<br />
(Ikon. 7).<br />
wumkes.nl<br />
441
door een ijzeren hek van 11 tot 12 voeten lengte. De woorden der inscriptie zijn van<br />
GYSBERT JAPIKS zelven, [út brief X, 331,26-27; it substantyf "Loytser" komt net<br />
foar yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ; it is ôflaat <strong>fan</strong> it wol troch him brûkte tiidwurd "loytse"] en<br />
door den Heer J. HALBERTSMA daartoe voorgesteld" (Halbertsma 1824.XVI-<br />
XVII; Van Daalen 1956,92-93). <strong>It</strong> lof<strong>wurk</strong> bestie út "drie gebeeldhouwte thuilles en<br />
een Louwerkrans". De krânse waard fergulde (argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert).<br />
<strong>It</strong> boarstbyld waard makke neffens it portret <strong>fan</strong> Matthijs Harings (nûmer 1<br />
hjirfoar; Halbertsma 1824,XVI). Fan it gehiel en <strong>fan</strong> it boarstbyld apart is in ûntwerptekening<br />
bewarre (argyf St. Antoanygasthús 323, Bolsert).<br />
Opiten op it feestdiner <strong>fan</strong> 7 july 1823 is in "Middelstuk met Buste" mei ynskripsje en<br />
al, dat in bakker yn Amsterdam foar ƒ 65,- levere hie (argyf St. Antoanygasthús 324,<br />
325, Bolsert).<br />
Yn Skriuwers yn byld (1966) stiet in foto <strong>fan</strong> it boarstbyld allinne (nr. 51). (Yll.<br />
33 en 35.)<br />
Skiednis<br />
Tusken 7 febrewaris en 26 april 1822, mar foar't neist net fier foar dy léste datum,<br />
stelde J.H. Halbertsma de "Commissie belast met ... " foar om it byld net yn 'e iepen<br />
loft te setten, mar yn in dêrta te meitsjen nis yn 'e muorre <strong>fan</strong> it suderbierhok<br />
yn 'e Martini ("Besoignes" D. Jakles 7-2-1822; brief Commissie oan gasthúsfâden<br />
<strong>fan</strong> 26-4-1822, beide yn argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert; sjoch foar de foarskiednis<br />
ûnder nr.6). <strong>It</strong> plak wie sa keazen, dat it monumint "tegen over het graf van<br />
den dichter" kaam (Halbertsma 1824, XXIII). Ut de rekkens foar it monumint blykt<br />
dat Gabriel de buste en it fuotstik op 2 oktober 1822 al klear hie. <strong>It</strong> monumint yn syn<br />
hiele hear en fear waard makke <strong>fan</strong> 10 oant 25 juny 1823 (argyf St. Antoanygasthús<br />
324, Bolsert) en ûntbleate op 7 july 1823 (Halbertsma 1824,XXIII).<br />
<strong>It</strong> boarstbyld waard foar it earst ôfbylde troch Van der Meulen 1875, 384 (neigravearre)<br />
en it grutste part <strong>fan</strong> it hiele monumint yn SR 1923, nr. 26 (mei in farske<br />
griene krânse foar de hûndertjierrige betinking).<br />
Tusken dit monumint en wat yn 6 beskreaun is, moat it ûntwerpmonumint sitten<br />
hawwe dat allinne bekend is út in wytferve houten makette, earder yn it St. Antoanygasthús<br />
en sûnt ca. 1950 op it Bolserter stedhûs. Keikes 1957,150 nt. 2, moat him fersinne<br />
as er dêr in útbylding <strong>fan</strong> 6 yn sjocht, dat ommers hiel wat oars is. As oergong<br />
<strong>fan</strong> in stânbyld buten nei in boarstbyld yn in nis binnendoar is it skoan te pleatsen.<br />
De makette sit yn in fitrine (48x48x76 sm. heech) en bestiet út in soarte pylder binnendoar<br />
yn in timpel. Op in grûnflak (42x42x3 sm.) rest in plato (33,5x33,5x3 sm.)<br />
mei fjouwer út 'e hoeken wei opgeande doaryske pylders (40 sm. heech), dy't in troch<br />
fjouwer frontons (33x14 sm.) op friezen (41 sm.) omsletten piramidaal dak (15 sm.<br />
heech) drage, dat - lykas elk <strong>fan</strong> de fjouwer hoekpeallen (16 sm. heech) <strong>fan</strong> in stek<br />
(<strong>fan</strong> fjouwer kear tolve rechters <strong>fan</strong> 16 sm. heech) op it plato om 'e pylders hinne - bekroane<br />
wurdt troch in oranje fakkel. Binnen yn de timpel stiet in blokfoarmich smeller<br />
wurdend, pyldereftich objekt (33 sm. heech), dat <strong>fan</strong> boppen nei ûnderen bestiet<br />
út in troch in piramidaal dak (3,5 sm.) ôftoppe kubus (6,5 sm.) mei healrûn bôge lege<br />
nissen (4,2x2,5x6 sm. heech) yn twa foar elkoar oersteande siden, in blok (8x8x5 sm.<br />
heech), in draachflak (9,5x9,5x1,5 sm.), in blok (12,5x12,5x13,5 sm. heech) en nochris<br />
in draachflak (17x17x3 sm.). Op deselde siden as de nissen, mar dan <strong>fan</strong> it<br />
ûnderste blok stiet: GIJSBERT JAPIKS / / LOIJTSER / NIM IT FOR LIEAF<br />
442<br />
wumkes.nl
34. Paul joseph Gabriel ca. 1822, makette <strong>fan</strong> ûntwerp-monumint (Ikon. 7).<br />
wumkes.nl<br />
443
IT /12 SLIUECHT IN RIUECHT / AZ DU FEN BOALSERT / / OPGERIGT<br />
IN HET JAAR 1823<br />
De makette is oant no ta net ôfbylde. (Yll. 34.)<br />
Ynterpretaasje<br />
Anonym 1822 (Vad. Letteroefeningen 1823II137): "Dezelfde [as yn Gabriel syn byld<br />
<strong>fan</strong> Kening Willem I op it hynder] vaderlandsliefde blonk ook uit in het borstbeeld<br />
van GIJSBERT JAPIKS ..."<br />
P.J. Gabriel 1822 (Halbertsma 1824,9-10): "GABRIEL zelve, als een andere PYG<br />
MALION verrast door de schoonheden van zijn eigen werkstuk, zag in het borstbeeld<br />
bedaardheid, goedheid, grootheid, zonder dat de kennis van GIJSBERTS karakter<br />
zijn oordeel, gelijk het onze, bevangen hadde". Yn syn fizy op GJ as in<br />
klassike Gryk stie hy net allinne (sj. ek 1.1.2). Halbertsma, mei wa't er oerlei by it<br />
meitsjen, seach yn it portret <strong>fan</strong> Matthys Harings "iets van de klassieke vormen der<br />
Grieksche hoofden", en S.W. Schippers prize Gabriel as in oare Phydias:<br />
S.W. Schippers ca. 1822 (Halbertsma 1824,64; oersettingen jouwe Janzen 1923,339 en<br />
Galama 1950,157):<br />
IN GISBERTI JACOBI EFFIGIEM ARTIFICI GABRIELIS MANU EX MARMORE<br />
CONFECTAM<br />
I.<br />
Sub pulchra GISBERTI nomen imagine cernens<br />
Cum patriae cogor tum meminisse patrum;<br />
Sed, GABRIELIS opus, mirans in marmore vultum,<br />
Vivere me eredam tempora PRAXLTELIS.<br />
II.<br />
Quid te mirantem GABRIELIS, stulte, labores<br />
PYTHAGORAE nomen tollere laude juvatl<br />
Reete animas Samii transfundi sensit acumen:<br />
Hic opus adspicio namque ego PHIDIACUM.<br />
Janzen 1923,307: "<strong>It</strong> byld waerd makke sa it hjitte nei it oarspronkelik skilderstik, dat<br />
prefester Rinse Koopmans to Amsterdam bisiet. De útfiering waerd prachtich en tige<br />
treflik neamd en is dat yn wierheid ek. <strong>It</strong> is technysk in pronkstik fen greate wearde, in<br />
juwiel fen byldhoukinst en ek de klassike omlysting is moai, mar it kopstik liket net<br />
nei it oarspronkelik portret lyk as de kinstgraveur P. Velin dat makke hat nei it origineele<br />
Skilderij fen Wybrand de Geest to Ljouwert. Gabriel hat it byld fen <strong>Gysbert</strong> to<br />
moai makke, to "geflatteerd" lyk as de Hollânner it mei in basterdwird seit. Dat is tige<br />
spitich, hwent, <strong>Gysbert</strong> wier yn wird en died, yn syn hânnelen wânnel en selsyn syn<br />
uterlik in tige ienfâldich persoan en like yn neat op in klassike figuer út 'e Romeinske<br />
ef Grykske âldheid. <strong>It</strong> bysûnder Fryske type yn syn wezen, yn syn hâlding<br />
en antlit komt by dat boarstbyld alhiel net ta syn rjucht. As immen ús sei: "dat stelt<br />
Aristóphanes, Aristoteles ef Caesar foar", den scoe men dat best oannimme<br />
wolle."<br />
Van Daalen, dy't gjin oardiel oer dit <strong>wurk</strong>stik <strong>fan</strong> Gabriel jout, neamt him yn it algemien<br />
wol klassisistysk en ek eklektysk (Van Daalen 1956,86; mear yn bysûnderheden:<br />
19-21).<br />
7a. Gipsen ôfjitsels <strong>fan</strong> 7<br />
Gabriel makke twa (neffens in oare boarne trije: Wumkes SDII 1934,267) gipsen ôf-<br />
444 wumkes.nl
35. Paul Joseph Gabriel 1822, buste GJ (detail <strong>fan</strong> nr. 33).<br />
wumkes.nl<br />
445
jitsels <strong>fan</strong> syn GJ-boarstbyld. Ien dêr<strong>fan</strong>, set op in piëdestal <strong>fan</strong> hout, waard yn 1847<br />
foar ƒ 42,- troch J.van Leeuwen kocht op 'e auksje <strong>fan</strong> F.D. Fontein (Catalogus<br />
... boeken ... F.D. Fontein. Leeuwarden 1847, Friesche zaken 31 • eks<br />
SBL). Van Leeuwen kocht it foar it FG (not. FG 30-3-1848, FM). Dit eksimplaa'r sil it<br />
west hawwe dat mei Simon Stijl syn buste de seal sierde dêr't it FG op 29-10-1861 syn<br />
hundertste gearkomste yn hold (Verslag FG 1861-'62, 34). Dyselde beide boarstbylden<br />
stienen nest in jiermannich yn 'e biblioteek <strong>fan</strong> 'e Prov. Griffy (meid S ten<br />
Hoeve). Optheden binne se net te fïnen.<br />
In twadde eksimplaar liket ek yn it besit <strong>fan</strong> Fontein rekke te wezen want dy skonk<br />
yn 1832 ien oan J.H. Halbertsma. Fontein hie it "bestemt voor de nis van zijn tent<br />
maar hy is te groot en is niette verkleinen, dat spijt hem" (brief <strong>fan</strong> J.W. de Crane oan'<br />
J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 8-6-1832, yn 6185 Hs., PBF). Dit eksimplaar skonk JH Halbertsma<br />
yn 1854 oan de KB yn Den Haach (Wumkes, o.w.). <strong>It</strong> is net mear yn wezen-<br />
Het gipsen afgietsel van de kop van Gijsbert <strong>Japix</strong> is vermoedelijk in 1967-70 verloren<br />
gegaan, toen het gebouwvan de Koninklijke Bibliotheek om bouwtechnische redenen<br />
inderhaast van de boekenlast bevrijd moest worden. Bij deze verhuisoperatie<br />
zijn vele bustes gesneuveld" (brief dr. N.S.H. Jansma (KB) <strong>fan</strong> 1-10-1988)<br />
Net ôfbylde. ''<br />
446<br />
ü>s<br />
^m*?ï 36. KI mting 1823, penningplaat GJ (Ikon. 8).<br />
wumkes.nl
8. Penningplaat Kleis Lanting 1823 (FM)<br />
Boarstbyld mei dêrùnder "GYSBERT JAPIX" en "7 July 1823" yn ovaal (8,4x6,8<br />
sm.). Liket mear op 1 (of in kopy) as op 2. Oant no ta net ôfbylde. (17/. 36.)<br />
Skiednis<br />
"Toen het laatste feest ter eere van G.J. gevierd is heb ik door den Frieschen Lantink<br />
een [sulveren] penningplaat met het portret van G.J. laten drijven en daaronder den<br />
dag der feestviering doen insnijden" (brief Jer. de Vries <strong>fan</strong> 22-11-1833 oan J.H. Halbertsma,<br />
yn 6185 Hs., PBF). Der waard -"zoo wij meenen" - mear as ien <strong>fan</strong> makke<br />
(Jer. de Vries en J.C. de Jonge, Nederlandsen gedenkpenningen verklaard ...<br />
's Gravenhage/Amsterdam 1829 I, 131). Oant no ta net ôfbylde.<br />
9. Tekening K.J. Sannes 1823 (FM, 10675)<br />
Kopy yn easryndyske inket <strong>fan</strong> 2. Datearre en synjearre. Oant no ta net ôfbylde.<br />
10. Tekeningen Otto de Boer ca. 1823<br />
a. Lju, ûnder wa bern, foar it monumint yn 'e Martinitsjerke te Bolsert, yn potlead.<br />
Net fûn. De datearring is mar rûsd. Ofbylde yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 49.<br />
b. Deselde haadfigueren op 'e foargrûn as by a., mei mear bern en sûnder froulju<br />
op 'e eftergrûn; dêrom wol te identifisearjen as skoalmasters. <strong>It</strong> monumint is better<br />
út<strong>wurk</strong>e, mar is isolearre út syn omjouwing. Bewarre yn it sketsboek <strong>fan</strong> de skilder<br />
(FM) en foar it earst reprodusearre yn Kroes-Ligtenberg 1952, neist bis. 41. Net yn<br />
Skriuwers yn byld (1966).<br />
11. Klisjee (mei ôfdrukken) Ph. Velijn 1824 (FM, ynv. nr. 637)<br />
Gravearre koperen plaat (24,5x15,5 sm.) mei portret <strong>fan</strong> GJ nei lofts. Dêrùnder yn in<br />
cartouche in hantekening <strong>fan</strong> GJ en it jier 1657 en in fjouwerrigelich frysk fers <strong>fan</strong><br />
[J.H.] H[albertsma]. Efter glês yn in swartferve houten list mei in ferguld akantusbyske<br />
yn 'e deikant. Troch Halbertsma ta "Frieslands Kabinet van Oudheden" oan<br />
it FG skonken (ynventariskaart FM). Makke neffens 1 (Halbertsma 1824, XXVIII)<br />
en ôfprinte yn Halbertsma 1824 neist XXVIII. De hantekening <strong>fan</strong> GJ dy't Velijn ûnder<br />
it portret neigravearre, is <strong>fan</strong> 7-1-1657 (3.3.3.2,22). (Yll. 37.)<br />
Skiednis<br />
Velijn krige ƒ 150,- foar it gravearjen en noch ƒ 7,- "voor het vertekenen van v.n. Portret"<br />
(argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert). Dat soe betsjutte kinne, dat Halbertsma,<br />
oan wa't er op 12 maaie 1824 de rekken stjoerde, opdracht jûn hat om de<br />
earste ferzy te feroarjen. <strong>It</strong> portret foei sa't liket better yn 'e smaak as nr. 2. Derbinne<br />
nochal wat neifolgings <strong>fan</strong>, oars as <strong>fan</strong> 2. Yn 1923, doe't it yn in trouwe kopy yn 'e begeliedende<br />
artikels by it betinkingsfeest brûkt waard (SR 27 (1923) nr. 26; Bolswardsche<br />
Courant 7-7-1923), hjitte it "Ien fen de best slagge petretten fen <strong>Gysbert</strong> Japiks"<br />
(Bolsw. Courant, o.p.). Nûmer 2 waard by de betinking <strong>fan</strong> GJ yn 1908 brûkt, ûnder<br />
mear yn: Feestwizer for it <strong>Gysbert</strong> Japiksfeest to Boalsert [Bolsert 1908]) en op<br />
in ansichtkaart.<br />
Ynterpretaasje<br />
Halbertsma 1824 (XXVIII): "naar het oorspronkelijk pourtrait ... opgewerkt en<br />
voltooid met dien uitslag, dat de gelijkenis zo volkomen is als men verlangen<br />
mag".<br />
wumkes.nl<br />
447
• . •<br />
'f~*\<br />
lok'maester, sljuecht inrjuecht! inenm' teals T)enad in ainnie<br />
<strong>It</strong> uwtschaaicl brod to huyn. Ysbrecker iz syn namnie;<br />
Yn tinse in. teal, yn lunst in 't ojleonste rjiemmers fjoer,<br />
Yn 't golle Friezne hert, soa GoRilIycke az natuwr.<br />
37. Philip Velijn 1824, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>; mei ûnderskrifl <strong>fan</strong> JH. Halbertsma (Ikon. 11).<br />
448<br />
wumkes.nl
J.H. Halbertsma [1854]: "De graveur heeft het glimlicht in het linker oog zo flaauw<br />
aan gegeven dat de dichter eenigzins scheel lijkt" (hs. oant. J.H. Halbertsma yn in eksimplaar<br />
<strong>fan</strong> syn Lijst eener bijdrage voor Frieslands Kabinet van Oudheden. Deventer<br />
s.j., 534 Hs., PBF).<br />
Derbinne mear ôfwikings, dy't de oerienkomst mei 1 lytsermeitsje as dy <strong>fan</strong> 2 mei<br />
1, <strong>It</strong> gesicht is foller wurden en de útdrukking <strong>fan</strong> eagen en mûle hat wat hurds krigen,<br />
dat by neifolgings (mei in ta knevel útgroeide snor) ta kriichshaftigens laat<br />
hat.<br />
12. Skilderij D. de Hoop? ca. 1825 (FM, ynv. nr.554)<br />
Oaljeferve op doek, 67,5x55,5 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 2 en/of 11. Yn in<br />
fergulde list.<br />
Yn minne steat: doek alhiel ferdroege en hurd wurden; ûnderoan, yn 'e sliep en<br />
rjochtsmidden gatten; loftsboppe in reparaasjeplak; de hoeken <strong>fan</strong> 'e list skeind.<br />
De datearring is mar rûsd. As it skilderij neffens nr. 11 makke wêze soe, dan is it <strong>fan</strong><br />
1824 of letter. Mar it is ek mooglik dat it krektoarsom west hat, dat 11 nei de kopy<br />
makke is dy't Halbertsma troch De Hoop <strong>fan</strong> it skilderij <strong>fan</strong> GJ meitsje liet (nr.<br />
tt). (Yll. 38.)<br />
Oant no ta net ôfbylde.<br />
Skiednis<br />
Foar it FG yn 1837 foar ƒ 36,10 kocht troch J. van Leeuwen (argyf FG, Ontvang en uitgaaf<br />
sedert 1827, 22-3-1837, FM). W. Eekhoff hie Van Leeuwen op it skilderij wiisd.<br />
Sels hie dy der<strong>fan</strong> heard fia J.T. Bodel Nijenhuis, dy't it te keap sjoen hie by Buffon<br />
vn 'e Kalverstrjitte te Amsterdam (brief Eekhoff oan J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 20-9-1836,<br />
yn 6185 Hs., PBF). Bodel Nijenhuis kocht it foar 35,-, liet it skjinmeitsje en bea it it<br />
FG oan om oer te nimmen (not. FG 3-4-1837, FM). <strong>It</strong> wie it earste skilderij dat it FG<br />
yn eigendom krige (9e Verslag 1836-'37,195).<br />
Ik kin net sizze oft dit skilderij de earste kopy west hat, dy't De Hoop <strong>fan</strong> it portret <strong>fan</strong><br />
GJ makke. De earste moat er <strong>fan</strong>sels neffens 1 dien hawwe, mar de oaren soenen ek<br />
weromgean kinne op in sels makke kopy. Dochs is it hjir it plak om wat te sizzen oer<br />
de relaasje <strong>fan</strong> De Hoop mei de eigener <strong>fan</strong> 1, R. Koopmans. De Hoop (Warkum<br />
1800 - Amsterdam 1830) waard mei stipe <strong>fan</strong> in fûns, dêr't ûnder mear Koopmans ta<br />
bydroech, yn 1817 te Amsterdam by in master besteld om it skilderjen te learen.<br />
Nauwe kontakten mei Koopmans blike út in brief <strong>fan</strong> De Hoop oan syn oare woldwaner,<br />
J.M. van Beyma (Beyma thoe Kingma 314,1200; sj. ek id. 346: Stukken betreffende<br />
een fonds tot ondersteuning van De Hoop, 1817; allegearre RAF).<br />
Ynterpretaasje<br />
Der is frij grutte oerienkomst yn gesichtsútdrukking en kraach tusken dizze kopy en<br />
nr. 15, mar dochs hat de kop ek wat <strong>fan</strong> 2 en 11.<br />
13. Skilderij D. de Hoop ca. 1825 (net fûn)<br />
Neffens meidieling <strong>fan</strong> J.H. Halbertsma (yn in brief <strong>fan</strong> 28-3-1836 oan W. Eekhoff yn<br />
78 C 81, map D; KB) hat D. de Hoop foar him in skilderij <strong>fan</strong> GJ makke. Oft it noch<br />
yn wezen is, wit ik net. Miskien is it itselde as it skilderij dat yn 1884 by prof. Tj. Halbertsma<br />
te Grins hong (PJ. Troelstra, Gedenkschriften 1,232) en dat soe itselde wêze<br />
kinne as it skilderij (?) dêr't de foto <strong>fan</strong> makke is dy't op it oanhelle plak by Troelstra<br />
wumkes.nl<br />
449
38. Douwe de Hoop? ca. 1825, <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (FM 554, fc r<br />
olo <strong>fan</strong> jannewaris 1986) (Ikon. 12).<br />
450<br />
wumkes.nl
ôfbylde is. De kop op dy ôfbylding is oars as op de kopyen dy't <strong>fan</strong> De Hoop bekend<br />
binne. Der sit wat yn <strong>fan</strong> 1 en 11. Sjoch ek 12, Ynterpretaasje, en 15.<br />
Yn dit ferbân moat neamd wurde, dat J.B. Schepers yn 1925 in 19de ieuske kopy <strong>fan</strong><br />
GJ oan it Friesch Genootschap oanbea, dêr't er <strong>fan</strong> sei dat dy wierskynlik troch in<br />
Halbertsma skildere wie (sj. 15). Soe er it skilderij miskien <strong>fan</strong> in Halbertsma kocht<br />
of krigen hawwe? Dan moat it dit hast wol wêze. <strong>It</strong> is my net bekend, wêr't it skilderij<br />
<strong>fan</strong> Schepers bedarre is.<br />
14. Tekening D. de Hoop 1825 (FM, P1067.10)<br />
Swart kryt mei wat read, 21x16,1 sm. Kopy mei ynfloeden <strong>fan</strong> 1 en 11. Datearre en<br />
synjearre. Foarstúdzje <strong>fan</strong> 15? Foar it earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966)<br />
29. (Yll 39.)<br />
Skiednis<br />
Presint <strong>fan</strong> de hear Croockewit te Amersfoart oan it FG (Cat. der portretten van Nederlanders,<br />
J-Z, FM).<br />
15. Skilderij, anonym ca. 1825 (stedhûs Bolsert)<br />
Oaljeferve op doek dat op board plakt is, ca. 67x55 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 14. De<br />
datearring is mar rûsd. Foar't earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966), de loftse <strong>fan</strong><br />
fjouwer op it efteromslach. Yn dit boek brûkt op it omslach.<br />
Skiednis<br />
Tusken 1956 en 1966 op it stedhûs te Bolsert kommen (LC 21 -4-1956; IB 1966,16). Oer<br />
oankomst en komôf is op 'e sekretary neat bekend (meid. <strong>fan</strong> de hear G. Boersma<br />
<strong>fan</strong> 'e sekretary). Sjoen de oerienkomst mei 14 is it skilderij mooglik <strong>fan</strong> D. de Hoop,<br />
mar der wurde ek kopyen neamd, dy't net <strong>fan</strong> De Hoop binne of hoege te wezen en<br />
dy't ik net mei ien <strong>fan</strong> de bekende eksimplaren identifisearje kin, dat sa wis is it net<br />
dat De Hoop it makke hat. Sokke kopyen wurde neamd yn 1851, 1884 en 1925. Yn<br />
1851 giet it om in kopy, makke troch S. Bonga (1794-1865) (Letterkundige Nalatenschap<br />
... J. van Leeuwen. Leeuwarden 1851, ôfd. hss. bis. 24). Bonga wie in sweager<br />
<strong>fan</strong> J. van Leeuwen (cf. J.J. Kalma, Dit wienen ek Friezen 5 (1974) 40 en Ene.<br />
1958,202), dat faaks hat dy him frege om itte meitsjen. Yn 1884hongderin skilderij<br />
<strong>fan</strong> GJ by prof. Tj. Halbertsma te Grins (sj. 13). As dat itselde wie as dêr't de foto dy't<br />
Troelstra jout <strong>fan</strong> makke is, en dy't ik net mei in oar my bekend portret identifisearje<br />
kin, dan kin dat net it eksimplaar wêze dat yn it Bolserter stedhûs hinget. <strong>It</strong> portret<br />
op 'e foto <strong>fan</strong> Troelstra liket werom te gean op Velijn syn gravuere (nr. 11). De tredde<br />
kears dat der <strong>fan</strong> in portret <strong>fan</strong> GJ sprake is, yn 1925, koe it wolris om itselde gean as<br />
dat <strong>fan</strong> Halbertsma. Dr. J.B. Schepers te Haarlem biedt dan in njoggentjinde-ieuske<br />
kopy oan it FG oan, dat - nei't er skriuwt - wierskynlik troch in Halbertsma makke<br />
is. <strong>It</strong> FG hat der gjin belang by, want it hat al ien, en slacht foar it oan 'e PBF te jaan.<br />
Schepers syn fersyk oft it skilderij yn it FM útstald bliuwe mei oant it datearre is, haw<br />
ik gjin antwurd op fûn (not. FG C 8, 2-9 en 7-10-1925, FM) (sj. 13).<br />
Ynterpretaasje<br />
Dizze Bolserter kopy hat in treffende oerienkomst mei it oarigineel (1), mear as de<br />
oare my bekende kopyen. <strong>It</strong> skilderij liket ek in soad op 14. Dat soe in foarstúdzje<br />
wêze kinne. Yn dat gefal moat it wol hast <strong>fan</strong> Douwe de Hoop wêze. Oars moat in<br />
oare skilder de tekening <strong>fan</strong> De Hoop brûkt hawwe.<br />
wumkes.nl<br />
451
39. Douwde Hoop 1825, kryttekening GJ 40. Douwe de Hoop? ca. 1825, mimatuerpor-<br />
(FM) (Ikon. 14). t m GJ (Stedhüs Bolsert)
Ut de literatuer is my ien lyts skilderij bekend. Dat wie yn 1877 yn it besit <strong>fan</strong> mr. W.J.<br />
van Weideren baron Rengers (Gids voor de bezoekers van de Historische Tentoonstelling<br />
van Friesland ... Leeuwarden 1877, 161). Oft dat itselde is, fait net út<br />
te meitsjen.<br />
Ynterpretaasje<br />
De oerienkomst mei 1 is net sa sterk; de portrettearre persoan is gans jonger<br />
wurden.<br />
18. Twa tekeningen J.H. Matthijssen 1830 (argyf FG, FM)<br />
Untwerpen foar in segel <strong>fan</strong> it FG yn in dübele sirkel, út in rige <strong>fan</strong> seis de nûmers 2<br />
en 4, beide mei in binnenste middelline <strong>fan</strong> 6,8 sm. Fan de seis ûntbrekke de nûmers<br />
5 en 6. Nûmer 2 jout lofts in boarstbyld <strong>fan</strong> GJ op piëdestal, dêryn de letters G.J. en<br />
dêrtsjinoan in lier, en rjochts in piëdestal mei in iepenslein boek, dêr't HISTORIA<br />
op te lézen is en dêr't in oaljelampke oan in jongbeamke boppe hinget. Nûmer4 hat<br />
likernôch deselde foarstelling lofts, no lykwols beskynd <strong>fan</strong> strielen út in punt dat<br />
krekt buten de binnenste sirkel fait, en rjochts boppe in selde piëdestal mei boek en<br />
timpel op in mei beammen begroeide hichte, faaks in wier.<br />
Foar't earst ôfbylde yn Breuker 1980d,53 (17/. 43.)<br />
Skiednis<br />
Yn juny 1829 beneamde it FG in kommisje om in segel foar it Genoatskip fêst te stellen.<br />
J.H. Matthijssen makke seis untwerpen, dêr't it oare jiers maart ien mei it âldste<br />
fryske wapen tsjin in brutsen pylder oan en in oaren mei in ikekroan (Breuker<br />
1980d,53) út keazen waarden.<br />
41. Douwe de Hoop? ca. 1825. lyts portret GJ 42. Anonym 1836, portret op pipekop (Ikon. 19).<br />
(Ikon. 17).<br />
wumkes.nl<br />
453
43. J.H, Matthijssen 1830, ûntwerpen foar in segel<strong>fan</strong> il FG (Ikon. 18).<br />
Ynterpretaasje<br />
De ûntwerpen binne in teken <strong>fan</strong> de frysksinnigens ûnder in (doe wichtich) part <strong>fan</strong><br />
de leden <strong>fan</strong> it FG (Breuker 1980d).<br />
19. Pipekoppen, anonym ca. 1830<br />
Porslein, mei boarstbyld GJ en it jiertal 1657, op 'e efterside Sljuecht in Rjuecht.<br />
Datearring rûsd, mar net foar 1825, omdat it jiertal grif oan nûmer 11 ûntliend is.<br />
Gjin eksimplaar bekend, mar yn 1877 hienen mr. L.R. Wentholt te Weidum en<br />
G.T.N. Suringar te Ljouwert elk ien (Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling<br />
van Friesland ... Leeuwarden 1877, 237). Net yn Skriuwers yn byld<br />
(1966). (Yll. 42.)<br />
20. Dútske piip, anonym 1836 (FM, ynv. nr.949 E)<br />
Lange stâle, de ûnderein <strong>fan</strong> draaid hoarn mei in ferguld koperen bantsje; dan in<br />
brede rune kraach mei acht ynkepings yn 'e râne, dérnei in slap learen stik, oarspronklik<br />
mei griene stof beklaaid. <strong>It</strong> hoarnen mûlstik hat fjouwer kragen en stiet<br />
mei in hoeke <strong>fan</strong> ca. 120 graden op it slappe learen part. De stâle stekt yn in grienferve,<br />
tinnen sprútstik, dêr't de punt heakfoarmich <strong>fan</strong> bûgd is. Op de wytporsleinen<br />
kop in kleure boarstbyld <strong>fan</strong> GJyn ovaal; ûnder it portret "Gijsbert Jacobs". De hiele<br />
piip is 41 sm. lang (Ynvintariskaart 949 E, FM). Te datearjen op 1836 (Gids voor de<br />
bezoekers der Historische Tentoonstelling van Friesland ... Leeuwarden<br />
1877,316). Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
Skiednis<br />
Yn 1896 troch it FG kocht <strong>fan</strong> J.T. Eekhoff (68ste Verslag FG, 11), út 'e neilittenskip<br />
<strong>fan</strong> syn heit W. Eekhoff (ferlykje behalven de al oanhelle Gids, ek Catalogus der bibliotheek<br />
van ... W. Eekhoff. Leeuwarden 1880, nr. 2718).<br />
Ynterpretaasje<br />
Liket op 11.<br />
454<br />
wumkes.nl
WËÈ^ÏJÊk<br />
~*f^.^%»<br />
-.-^*f.^>-' "-««Söä^ --fies©<br />
liHHHHHHHraHBHE^<br />
44 ƒƒ. Sluyter D. Jz. nei C.F. Philippeau ca. 1874, skoaltaferiel (Ikon. 23).<br />
wumkes.nl<br />
455
21. Skilderij, D. Hansma? 1860 (net fûn)<br />
'Tevens verkreeg de zaal een allezins doeltreffende aanblik door het aan brengen<br />
van <strong>Gysbert</strong> Japicx portret dat hoewel slechts eenen schets door gepaste Lauerkrans<br />
en verciering op eenigen afstand een voldoend effect maakte", sa dielde de skriuwer<br />
<strong>fan</strong> de Snitser rederikerskeamer <strong>Gysbert</strong> Japicx yn syn ferslach <strong>fan</strong> in bûtengewoane<br />
iepenbiere toanielútfiering op 28 desimber 1860 mei. Mooglik wurdt itselde portret<br />
bedoeld, dat as achtste foarkomt op in list <strong>fan</strong> eigendommen dy't yn 1890 by it ûntbinen<br />
<strong>fan</strong> de keamer ûnder leden ferkocht waarden. Dat wie útfierd yn oaljeferve. De<br />
namme <strong>fan</strong> de skilder is net oerlevere, mar it soe Douwe Hansma wêze kinne, dy't<br />
foar de earste iepenbiere útfiering dy't it selskip joech (dat wie op 9-12-1857) de kûlizen<br />
skildere hie.<br />
De keamer waard op 18-9-1855 oprjochte troch it yn elkoar opgean <strong>fan</strong> twa Snitser<br />
selskippen, Apollo en Eensgezindheid. De namme dy't earst Eenheid door Verscheidenheid<br />
wie, moat op 29-9-1857 feroare wêze yn <strong>Gysbert</strong> Japicx, al is dat troch de<br />
knoffelige formulearring <strong>fan</strong> de skriuwer allinne mar ôf te lieden út it feit dat Eenheid<br />
door Verscheidenheid dan it motto hjit. Grif hat er fergetten de namme sels op<br />
te jaan. <strong>It</strong> oare jiers maart die bliken dat fiif leden in ynsynje meitsje litten hienen,<br />
dat doe oernommen waard as it offisjele draachteken <strong>fan</strong> de keamer. Ien eksimplaar<br />
dêr<strong>fan</strong> is as brûklien <strong>fan</strong> it FM oanwêzich yn it Fries Scheepvaartmuseum en Oudheidkamer<br />
te Snits (skinking oan it FM: 63ste Verslag FG (1891)7). In portret stiet der<br />
net op, allinne de letters GJ yn in ovaal binnen in lauwertûke. <strong>It</strong> sil wol makke wêze<br />
troch de Ljouwerter H. Reitsma (ferl. Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling<br />
... Leeuwarden 1877,254-255). <strong>It</strong> portret is net oerlevere (argyf rederikerskeamer<br />
<strong>Gysbert</strong> Japicx, net ynvintarisearre yn it GA <strong>fan</strong> Snits; S. ten Hoeve wiisde<br />
my op it bestean <strong>fan</strong> it argyf).<br />
Der wienen mear ferienings dy't <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> hjitten, lykas de krite <strong>fan</strong> it Selskip<br />
1844 te Damwâld, oprjochte yn 1859 (Wadman 1955,115) en in tonielferiening op 'e<br />
Gerdyk (neamd yn in advertinsje yn'e Leeuwarder Courant <strong>fan</strong> 30-7-1862). Oft dêr ek<br />
portretten foar makke binne, haw ik net neigien.<br />
22. Skilderij C.F. Philippeau 1874<br />
Skoaltaferiel (18x25 sm.), makke as ien yn in rige <strong>fan</strong> taferielen út de Nederlânske<br />
skiednis troch leden <strong>fan</strong> de maatskippij Arti et Amicitiae te Amsterdam, foar kening<br />
Willem III by syn fiifentweintichjierrich jubileum (Hallema 1965; Koning Willem<br />
III en Arti. Amsterdam 1984, 40-47, 52-53).<br />
Antlit neffens 11. Oant no ta net ôfbylde.<br />
23. Gravuere H. Sluyter D. Jz. ca. 1874<br />
Skoaltaferiel neffens 22, foar it earst printe yn J. van Lennep, W. Moll en J. ter Gouw,<br />
Nederlands geschiedenis en volksleven in schetsen III. Leiden s.j. (nr. 71). Ek yn de<br />
twadde printinge (dl. II, 1880). Ek los en ynkleure (sa'n eksimplaar is PK 1983-13,<br />
FM). Yn Skriuwers yn byld (1966) 32. (Yll. 44.)<br />
24. Gravuere, Waling Dykstra? 1881 (Fryske Skoeralmanak)<br />
Boarstbyld nei rjochts en mei GYSBERT JAPIKS derboppe yn in sirkel (middelline<br />
3,4 sm.). Nei 11? Gesichtsútdrukking jongeseftich en dimmener as op 11. Ien <strong>fan</strong> in<br />
456<br />
wumkes.nl
• -ù<br />
•^fs'-<br />
1-ÉiPÏÄÄ<br />
45. / Reijenga ca. 1922, pintekening GJ (Ikon. 32).<br />
'm<br />
N.B.<br />
Ate"? /f set<strong>wurk</strong>foar it hiele boek al klear wie, foei my op dat de oßyldingen 15 en 32 deselde slach yn 'e<br />
kraach en deselde ynkepingen yn de skouderpoffen hawwe, dy't op oare ôflyldingen folie minder diidlik<br />
binne. Omdat Reijenga lykas dr. JB. Schepers yn Haarlem wenne en by it Selskip <strong>Gysbert</strong> Japicx wie, hat it<br />
wol káns dat 32 nei 15 tekene is. Dat soe betsjutte kinne, dat 13 en 15 ien en deselde binne.<br />
wumkes.nl<br />
457
krânse <strong>fan</strong> seis portretten om it plak foar bledsjes hinne op it skyld <strong>fan</strong> in skuorkalinder.<br />
De oaren binne <strong>fan</strong> Joost Halbertsma, Eeltje Halbertsma, Tiede Dijkstra, Harmen<br />
Sytstra en Jan Gelinde van Blom. Underoan útbyldings <strong>fan</strong> fee, ark en Produkten<br />
út 'e lânbou. Dy dogge tinken oan teken<strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Waling Dykstra, de besoarger<br />
<strong>fan</strong> de rige skuorkalinders dêr't dit ien <strong>fan</strong> is (mei oaren neamd by Scholten 1941,<br />
156). Printer <strong>fan</strong> dit skyld wie Amand te Amsterdam, útjouwer T. Telenga te Frjentsjer.<br />
Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
25. Gramere, anonym 1890 (yn kop SR 1890-1903)<br />
Boarstbyld nei rjochts yn ovaal binnen lauwertûke mei "<strong>Gysbert</strong> Japicx" op bân as<br />
ûnderdiel <strong>fan</strong> de kop <strong>fan</strong> SR, dêr't ek yn stiet: "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht".<br />
Neffens 11, mar noch kriichshaftiger. Ferfongen troch 28. Yn Skriuwers yn byld<br />
(1966) de loftse <strong>fan</strong> de middelste rige <strong>fan</strong> nr. 113.<br />
26. Ofbylding (?) op segarebantsje, anonym 1891<br />
Net sjoen; as merk (<strong>Gysbert</strong> Japiks) neamd yn advertinsjes yn ûnder mear Leeuwarder<br />
Courant <strong>fan</strong> 13-4-1891 en Almanak voor de Volkspartij in Friesland 1892. De segaar<br />
waard ferkocht troch J. Greevelink te Kampen en Hearrenfean. Net yn Skriuwers<br />
yn byld (1966).<br />
27. Tegeltableau, anonym 1892 (yn gevel Turfmarkt 24, Ljouwert)<br />
Makke, mooglik troch de tegelskilderij <strong>fan</strong> Van Hulst yn Harns, foar de gevel <strong>fan</strong> de<br />
útwreiding <strong>fan</strong> it FM, boud ûnder architektuer <strong>fan</strong> H.H. Kramer, J.D. van der Weide<br />
en J. Bruns (meid. S. ten Hoeve en G.P. Karstkarel). "De gevel moest door het decoratieprogramma<br />
van beeldhouwwerk en tegeltableaux uitdrukking geven aan de functie<br />
van het gebouw: portretten van Gijsbert Japicx (taal- en letterkunde), Schelte à<br />
Bolswert (prentkunst) en Wijbrand de Geest (schilderkunst), van de stadhouders<br />
Willem Lodewijk, Willem Frederik en Hendrik Casimir als kunstbeschermers, daarboven<br />
nissen voor (nooit uitgevoerde) beelden die de beeldhouwkunst en de bouwkunst<br />
zouden personifiëren en de buste van Karel de Grote als brenger van christendom<br />
en beschaving, het geheel bekroond door een leeuw met het wapen van<br />
Friesland" (Bosmans 1981, 30).<br />
<strong>It</strong> boarstbyld yn medaljon wykt frijwat ôf <strong>fan</strong> de bekende útbyldingen. Yn Skriuwers<br />
yn byld (1966) de tredde <strong>fan</strong> lofts op 'e boppeste rige <strong>fan</strong> nr. 113. De spûns is bewarre<br />
bleaun en yn it besit <strong>fan</strong> de hear H.G. van Slooten te Ljouwert.<br />
28. Gravuere linio (?) Modern 1903 (SR 1903-1908)<br />
Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei "<strong>Gysbert</strong> Japiks" derboppe as ûnderdiel <strong>fan</strong> in<br />
Jugendstileftich totaalûntwerp foar de hiele kop <strong>fan</strong> it tydskrift Sljucht en Rjucht,<br />
dêr't ek "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht" yn opnommen is. Neffens 25 foar't<br />
neist, mar sûnder folie gelikenis. Ferfongen troch 29. Net yn Skriuwers yn byld<br />
(1966).<br />
29. Gravuere P. v.d. Hem 1908 (SR 1908-1927)<br />
Boarstbyld nei rjochts dat noch it meast liket op 24.; yn skyld mei Jugendstileftige ornamintyk<br />
en opskrift GYSBERT. JAPIKS as ûnderdiel <strong>fan</strong> in totaalbyld foar de kop<br />
458<br />
wumkes.nl
KV- (- »MUU îïnu;Üi ••!•.•, j,i ' •: Js.iv. .;L .•••.-..• :i<br />
Aiîitîiit iïi€t iérftakn her maftevs iiolk öyjej<br />
•S" ria.\..uîi. Ji'ilî-.i? ',-.. ï .lii.iO-:-:!!••(•' ::,,-.h '.(<br />
Nu .tu-'it ;.;tvüU Hrilan fco.-.àtv •'.' :\r Ku4i I>I*..-*<br />
Dêir Hy't üwz kcre vo«ä hovvij her eloertl«*ag«;-«.<br />
He f «ftigreiyi terj Î2 n iji<br />
A: cpüli Fi-itr:tvts \0.li. ÎUK.<br />
I»——— .——.«__,_- . ....—, » -<br />
iillllllilffiÄ<br />
46. Ids Wiersma 1923, kopytekening <strong>fan</strong> Jan Jaapix 1687 (nr. 2) (Ikon. 3).<br />
wumkes.nl<br />
459
<strong>fan</strong> SR, dêr't ek yn opnommen is: NIM. IT. FOR. LJEAF; IT. IS. SLJUCHT. EN.<br />
RJUCHT. Synjearre: P.v.d. H. Dat Van der Hem de makker is, wurdt meidield yn SR<br />
1908, 12. Ferfongen troch 35. Net yn Skriuwers yn Byld (1966).<br />
30. Boarstbyld J. Kramer Msn. ca. 1908? (stedhûs Bolsert)<br />
Boarstbyld <strong>fan</strong> mei gips oerdutsen papier-masjee en karton (it gehiel 38,5x60 sm,<br />
kop en hals 30 sm. heech) mei opskrift GYSBERT JAPIKSZ. Oant no ta net<br />
ôfbylde.<br />
Skiednis<br />
Neffens in net-datearre, mar foar't neist noch foaroarlochske oantekening <strong>fan</strong> T. van<br />
der Spek, skriuwer <strong>fan</strong> de "Krite Boalsert fen it Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse"<br />
op 'e efterkant, waard it byld makke troch Joh. Kramer Msn. te Dordrecht,<br />
eartiids wethâlder <strong>fan</strong> Bolsert, dy't it yn desimber 1932 oan de krite oanbea. De krite<br />
droech it yn brûklien oer oan de gemeente Bolsert.<br />
31. Klisjee neffens pintekening <strong>fan</strong> Ids Wiersma 1918 (FLMD)<br />
Byld <strong>fan</strong> in hoeke <strong>fan</strong> Gabe skroar syn keamer, mei GJ oant healwei de mul op in stik<br />
papier tsjin't lewant. <strong>It</strong> klisjee (13x11,5 sm.) is makke neffens in tekening út in samling<br />
dy't Wiersma foar de fyfte printinge <strong>fan</strong> de Rimen en Teltsjes (1918) makke. Dy<br />
samling, eigendom <strong>fan</strong> 'e Halbertsmastichting, is yn brûklien op it FLMD, mar<br />
dizze tekening ûntbrekt. Ofdrukken <strong>fan</strong> it klisjee yn Broerren Halbertsma, Rimen en<br />
Teltsjes 5 . Ljouwert 1918,19 en lettere printingen. Oan hier en antlit te sjen is de tekening<br />
makke neffens nr. 29.<br />
32. Pintekening en gravuere dêrneffens <strong>fan</strong> J. Reijenga (ca.)1922 (Frysk Selskip <strong>Gysbert</strong><br />
Japicx, Haarlem)<br />
Boarstbyld neffens 11 (en 2?), mar blierder <strong>fan</strong> wezen. De pintekening (binnen- en<br />
bûtenkant list resp. 16x19,5 en 23,6x 27,2 sm.) waard makke foar it selskip <strong>Gysbert</strong> Japicx<br />
te Haarlem, foar't neist by de betinking <strong>fan</strong> it füfentweintichjierrich bestean yn<br />
1922. Reijenga, dy't tekenlearaar wie, libbe <strong>fan</strong> 1873 (De Lemmer) oant 1934 (Haarlem;<br />
meid. mefr. M.F. Reijenga en mefr. J. Beilschmidt-de Vries, beide te<br />
Haarlem).<br />
De gravuere, dêr't de matrys noch <strong>fan</strong> bewarre is by it Selskip, waard brùkt op it omslach<br />
<strong>fan</strong> IH 30-12-1923 en ek op it "Biwiis fen tagong by it programma <strong>fan</strong>: Selskip<br />
"Friso" to Alkmaer. De 8ste fen Gêrsmoanne 1900-1935. Feestjoun op Mendei de<br />
8ste April 1935 [s.p.s.j.]", en - ferlytse - op dat programma sels. <strong>It</strong> léste is ôfbylde yn<br />
Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse <strong>fan</strong> de boppeste rige <strong>fan</strong> nr. 111. (Yll. 45.)<br />
33. Tekening Ids Wiersma 1923 (IH 1923, 324)<br />
Neitekening, mei ûnderskrift en al, <strong>fan</strong> 2, mar it antlit is tige frij dien, jonger wurden;<br />
selsbewust sjocht GJ jin ûndersykjend oan. Ek yn Wumkes 1926,255. Net yn Skriuwers<br />
yn byld (1966). (Yll, 46.)<br />
34. Gravuere Joh. Dykstra(?) 1923 (SR 1923, nr. 25)<br />
Boarstbyld nei rjochts yn ovaal (12,5x15 sm.), neffens ûnderskrift nei 1, mar liket<br />
sterk op 11; ûnderdiel <strong>fan</strong> geometrysk totaalûntwerp op it omslach <strong>fan</strong> dizze iene<br />
460<br />
wumkes.nl
ôflevering <strong>fan</strong> SR, ta betinking <strong>fan</strong> 7 july 1823 (sjoch 11) ferskynd op 7 july 1923. Om<br />
de oerienkomst mei 36 miskien <strong>fan</strong> Joh. Dykstra? <strong>It</strong> portret ek los as hingelkaart. Net<br />
yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
35. Tekening Dozy 1925 (yn J.T. de Jager, Friesland en de Friezen. Leesboek over de<br />
geschiedenis van ús Heitelân II. Groningen 1925, 89)<br />
Boarstbyld yn sirkel (4,2 sm.), omkrânse troch lauwertûke mei opskrift GYSBERT<br />
JAPIKS. Neffens Een woord vooraf binne de portretten yn dit diel tekene nei de skilderiien<br />
op it FM, mar dit is dúdlikernôch neffens 34 makke. Net yn Skriuwers yn<br />
byld (1966).<br />
36. Gravuere Joh. Dykstra 1927 (SR 1927-1941)<br />
Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei de namme "<strong>Gysbert</strong> Japiks" oan wjerskanten, as<br />
ûnderdiel <strong>fan</strong> in geometrysk totaalûntwerp foar de hiele kop <strong>fan</strong> SR. De makker<br />
wurdt neamd yn SR 1927,344. Neffens 34, sa te sjen. Net yn Skriuwers yn byld<br />
(1966).<br />
37. Plakette, anonym ca. 1930 (FLMD 34)<br />
Getten brûns (14,5x22 sm.) mei boarstbyld nei rjochts, yn ovaal; yn 'e râne GYS<br />
BERT JAPIKS en ûnderoan SLJUCHT en RJUCHT. Makke by Jaarsma te Hilversum.<br />
<strong>It</strong>jier<strong>fan</strong> meitsjen is marrûsd; itkin ek wol tweintich jier earder wêze, mar net<br />
folie letter, leau 'k. Yn 1959 troch PBF oan FLMD skonken. Foar't earst ôfbylde yn<br />
Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse út'e boppeste rigel <strong>fan</strong> nr. 113.<br />
38. Brânskildere glês yn lead Taco van der Meer 1935 (Snitserstrjitte 36, Bolsert)<br />
Yn in finster (2x1,5m.) mei T-stik sitboppe-yn in boarstbyld mei dêrûnder "Gijsbert<br />
Jacobs" en "1657" en yn de ûnderste parten lofts "Sljucht en rjucht" en rjochts "as dy<br />
fen Boalsert". Makke yn opdracht <strong>fan</strong> de eigener-bewenner <strong>fan</strong> it hûs, P. Lunter,<br />
troch de Bolserter hûs- en keunstskilder Taco van der Meer (meid. J. Bouwhuis, Bolsert).<br />
Grif nei it foarbyld <strong>fan</strong> 11. Oant no ta net ôfbylde.<br />
39. Plakette G.J. Adema 1952 (yn GJ-brêge, Bolsert)<br />
Boarstbyld nei lofts(!), net dúdlik op ien <strong>fan</strong> de bekende trije foarbylden (1,2,11) werom<br />
te bringen. Under de buste: <strong>Gysbert</strong> Japicx. Utfierd yn granyt. Ofbylde yn Bolswards<br />
Nieuwsblad 30-10-1953; ekyn Skriuwers yn byld (1966), twadde op 'e boppeste<br />
rigel <strong>fan</strong> nr. 113.<br />
40. Foto(?), anonym 1962 (ûnder mear brûkt op brieven <strong>fan</strong> GJ-komité 1966)<br />
Boarstbyld nei rjochts neffens 1, yn sirkelfoarmich fynjet, brûkt op briefpapier <strong>fan</strong> it<br />
GJ-komité en op folder: 1666-1966 <strong>Gysbert</strong> Japicx bitinking Boalsert [Boalsert? s.j.<br />
(1962)], ek op omslach <strong>fan</strong> Hulde oan <strong>Gysbert</strong> Japicx [1967], en op sûkerpûdsje <strong>fan</strong><br />
de stêd Bolsert by gelegenheid <strong>fan</strong> 'e "<strong>Gysbert</strong> Japicx feesten 27 juni t/m 2 juli 1966".<br />
Fergrutte ek op omslach J.J. Kalma 1963. Faaks ûntstien troch in fotografysk prosedee.<br />
Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
41. Tekening J.B.de Leeuw 1963 (Kalma, 1963,9)<br />
Boarstbyld nei rjochts, neffens 1. Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
wumkes.nl<br />
461
42. Stânbyld I Wilfried Put 1966 (Bolsert, ferneatige)<br />
Gips, patinearre, om it yn ôfwachting <strong>fan</strong> it definitive byld yn brûns wat duorsumer<br />
te meitsjen. Ferneatige by de pleatsing <strong>fan</strong> it definitive byld. De kop is út it pún helle<br />
en op it FLMD. Op de dowestiennen sokkel, dy't stean bleaun is, stiet GYSBERT JA-<br />
PICX / FRYSK DICHTER/ 1603/1666. Ofbyldingen <strong>fan</strong> ûnderskate kanten nommen,<br />
ûnder mear yn Leeuwarder Courant 28-6-1966, NRC 28-6-1966, Friesch Dagblad<br />
17-12-1966 en Hulde oan <strong>Gysbert</strong> Japicx (1967). Foarstadia yn it atelier <strong>fan</strong> de<br />
makker yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 114.<br />
Skiednis<br />
Yn Frysk en Frij <strong>fan</strong> 6-11-1953 stelde DA. Tamminga út om yn 1966 in brûnzen stânbyld<br />
<strong>fan</strong> GJ op it Bruorreplein yn Bolsert te setten. Nei oanlieding dêr<strong>fan</strong> waard op<br />
27-1-1956 troch it gemeentebestjoer <strong>fan</strong> Bolsert in <strong>Gysbert</strong> Japicx Komité gearstald,<br />
dat syn earste gearkomste op 12-1-1956 hold. Yn 1963 keas it Komité, yn oerlis mei de<br />
Ryksadviseur foar Monumintale Keunsten, prof. dr. V.P.S. Esser, as plak de noardkant<br />
<strong>fan</strong> it eardere tsjerkhôf <strong>fan</strong> de Martinitsjerke te Bolsert. Tsjin it sin <strong>fan</strong> it Komité<br />
dat tocht hie oan Rinse Hettema joech de Minister <strong>fan</strong> UKW datselde jiers op advys<br />
<strong>fan</strong> prof. Esser de opdracht oan Wilfried Put te Amsterdam om in foarriedich sketsûntwerp<br />
te meitsjen. Under yntinsive begelieding <strong>fan</strong> it Komité kaam it yn 1965 ta in<br />
definitive opdracht. Oant it alderlêst ta feroare Put it byld. Ein maaie wie it noch in<br />
"lopende, strijdbare figuur" (Leeuwarder Courant 26-5-1966), mar fjirtjin dagen letter<br />
stie GJ "op-de-plaats rust ... De <strong>Gysbert</strong> van nu heeft een peinzende uitdrukking<br />
op het gezicht, zijn linkerarm is verborgen onder zijn mantel, met de rechter<br />
slaat hij die om zijn schouder, een hoofs gebaar" (Het Vrije Volk 9-6-1966). Omt Put<br />
lykwols net op tiid klear kaam, waard it byld yn gipsen steat patinearre en op 27 juny<br />
1966 troch keningin Juliana ûntbleate. <strong>It</strong> byld krige gans negative krityk en waard<br />
mei ferve besmodze (Leeuwarder Courant 5-7-1966). Put <strong>wurk</strong>e ûnderwilens al oan<br />
in fariant neffens ien <strong>fan</strong> syn earste ûntwerpen (Leeuwarder Courant 22-6-1966). De<br />
gemeente Bolsert, dy't it op 27-6-1966 <strong>fan</strong> it Komité yn eigendom oerkrigen hie, liet it<br />
byld weihelje en ferneatigje doe't yn 1969 it definitive brûnzen byld (46) pleatst<br />
waard.<br />
Ynterpretaasje<br />
E. Kools 1966 (Leeuwarder Courant 6-7-1966):"Wilfried Put's standbeeld van <strong>Gysbert</strong><br />
Japiks heeft in Bolsward een goede plaats gekregen. De hoogte en breedte van<br />
het beeld tesamen met het voetstuk is goed afgewogen ten opzichte van de Martinikerk.<br />
De donkere kleur van het gipsmodel en het lichte voetstuk is in prettig contrast<br />
met de baksteen en lei der kerk. Ook het idee, waarvan de maker uitgegaan is, namelijk<br />
door het gebaar van het openslaan der mantel uitdrukken, dat <strong>Gysbert</strong> Japiks<br />
zich met geheel zijn hart openstelde voor zijn gewest en de Friese taal, is<br />
uitstekend.<br />
Uw recensent kan jammer genoeg niet veel goeds meer van deze laatste - of niet laatste?<br />
-versie van het beeld vertellen. Benadert men het van de voorkant der kerk, van<br />
rechts-achter, dan valt het nogal mee. Het is dan niet lelijk in massa en houding en<br />
de beweeglijke draai in het beeld is te waarderen. Om het beeld heen lopend hindert<br />
hoe langer hoe meer het verschil in naturalistische en gladde behandeling van het<br />
hoofd en de barokke ruwe vormgeving van de rest. De kop is eigenlijk een mooi onderdeel<br />
apart. De benen, speciaal de onderbenen, zijn als ledematen te herkennen,<br />
462<br />
wumkes.nl
47. Jentsje Popma 1966, boarstbyld GJ (Wytmarsum) (Ikon. 44).<br />
wat zich tussen kop en benen bevindt is kennelijk lang niet klaar gekomen.<br />
De aanduiding van een mantel heeft vergeleken bij kop en broekspijpen geen vorm.<br />
Het is een verzameling bulten gebleven, waarin de plakken klei van het boetseren te<br />
duidelijk ten opzichte van de rest spreken. Vooral het onderste deel van het voorpand<br />
steekt heel lelijk als een grote bult uit. Onder de bultige massa's zoekt men tevergeefs<br />
naar een lichaam. De linkerarm is er niet en de rechter bovenarm moet te<br />
kort zijn. Aan de rugzijde is door de barokke oppervlakte anatomisch weinig gerealiseerd.<br />
De mantel zakt aan deze zijde wel heel lelijk door.<br />
Het beeld is niet af, het is bij afzonderlijke brokstukken gebleven. De synthese is er<br />
nog niet, het is slechts een poging daartoe. De verwachting door Put's expositie indertijd<br />
in de Prinsentuin gewekt is tot grote spijt [niet] uitgekomen. Men zou voor het<br />
verkrijgen van een goed beeld, <strong>Gysbert</strong> Japiks waardig, aan deze jonge kunstenaar<br />
wumkes.nl<br />
463
met nog te weinig bagage tien jaar respijt moeten geven. Waarom zou men het niet<br />
doen, om er beter af te kunnen komen dan nu het geval is."<br />
<strong>It</strong> byld liket beynfloede te wezen troch V.P.S. Esser syn foarstúdzje <strong>fan</strong> it Brederomonumint<br />
op it Bachplein te Swolle (1965; ôfbylde yn Kuik 63). Put, dy't <strong>fan</strong> 1957<br />
oant 1962 studint op de Rijksacademie voor Beeldende Kunst yn Amsterdam wie, is<br />
in learling <strong>fan</strong> Esser (Het Vrije Volk 9-6-1966).<br />
43. Boarstbyld Jentsje Popma 1966 (Wytmarsum)<br />
Boarstbyld nei 1 yn klaai (70 sm.) op in betonnen foet (mei grintlaach om 'e bûtenkant<br />
(185 sm.)), dy't nei boppen ta smeller wurdt en dêr't op stiet: 1625 MASTER<br />
GYSBERT1635. Underoan, yn in bredere ring, fjouwer lizzende en lezende bern en:<br />
IK HALD DAN FEST/YNT FJILD IST BEST. <strong>It</strong> byld, bakt by Tichelaar te Makkum,<br />
waard op 29-6-1966 ûntbleate yn it <strong>Gysbert</strong> Japicxplantsoen op 'e oergong<br />
<strong>fan</strong> 'e Van Aylvawei yn de <strong>Gysbert</strong> Japicxwei. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 30-6-<br />
1966, ek by Kuik 41; foto <strong>fan</strong> in ûntwerp yn Leeuwarder Courant 7-4-1966. Net yn<br />
Skriuwers yn byld (1966). Yll. 47.)<br />
44. Penning Christina Put-Nijland 1966 (FLMD)<br />
Brûns (6,9 sm.) mei boarstbyld (rjochts <strong>fan</strong> siden), GJ en FRYSK. DICHTER op 'e<br />
iene side, en op 'e oare in fûgel (skries?) dy't de wjukken opslacht en GYSBERT JA-<br />
PICX. Net yn Skriuwers yn byld (1966).<br />
45. Skilderij C. Cornel 1966 (widd. A Holkema, Ljouwert)<br />
Oaljeferve op doek (48x48 sm.). Rjochtsûnder GJ (neffens 1 of ôfbylding dêr<strong>fan</strong>), mei<br />
neist him A. Holkema in fiere neisiet <strong>fan</strong> de suster en <strong>fan</strong> in broer <strong>fan</strong> de dichter (cf.<br />
Holkema yn JB 29 (1967/53-55) en fierders skimen <strong>fan</strong> oare famyljeleden. Loftsboppe<br />
de fryske flagge en it stânbyld <strong>fan</strong> Put (nr. 42).<br />
46. Stânbyld II Wilfried Put 1969 (Bolsert, Martinitsjerkhôf)<br />
Brûns, ca. 200 sm. op dowestiennen sokkel, 200 sm. Sjoch foar de tekst op 'e sokkel<br />
42. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 17-3-1969 en by Kuik 41. (Yll. 48.)<br />
Skiednis en ynterpretaasje<br />
Nei't Put noch oardeljier besocht hie om it op 27 juny 1966 ûntbleate byld te ferbetterjen,<br />
keas er jannewaris 1968, yn oerlis mei Ryksadviseur en Komité, foar de fergrutting<br />
<strong>fan</strong> in earder ûntwerp. Gelyk dêryn wie it haadmotyf <strong>fan</strong> de iepenslaande<br />
mantel, mar in oare stân <strong>fan</strong> fuotten, earms en holle makke de fïguer riziger en selsbewuster.<br />
<strong>It</strong> byld liket sterk op it ûntwerp op hege sokkel yn Skriuwers yn byld (1966)<br />
114. <strong>It</strong> waard "zonder enige plechtigheid" 14 maart 1969 op 'e âlde sokkel set (Leeuwarder<br />
Courant 17-3-1969).<br />
47. Skilderij P. Andela ca. 1970 (stedhûs Bolsert)<br />
Portret ta fuotten út <strong>fan</strong> GJ efter in skriuwtafel mei Bolsert op 'e eftergrûn.<br />
48. Skilderij N.N. 1976 (J. Veltman, Drachten)<br />
Oaljeferve op doek (40x50 sm.) Boarstbyld nei rjochts nei nr. 1 of in ôfbylding dêr<strong>fan</strong>.<br />
Ofbylde yn Leeuwarder Courant 21-7-1979.<br />
464<br />
wumkes.nl
48. Wilfried Put 1969, stânbyld GJ (Bolsert) (Ikon. 46).<br />
49. Akwarel Aizo Betten 1981 (A. Betten, Warfum)<br />
Portret <strong>fan</strong> GJ, skriuwende efter in tafel, mei it Bolserter stedhûs en de Jongemastrjitte<br />
troch it finster op 'e eftergrûn (27x44 sm.). Makke foar it boekomslach <strong>fan</strong> Pieter<br />
Terpstra, De dag is voorbij (Augustinusga 1981), nei in foto <strong>fan</strong> nr. 1 yn Encyclopedie<br />
van Friesland 1958,334 en in reproduksje yn J.J. Kalma, Friese "Vaderlandsche<br />
gezichten" (1968),25 (meidieling <strong>fan</strong> A. Betten, Warffum, <strong>fan</strong> 29-7-1986).<br />
50. Tekening Ellen Swarte 1981<br />
Kop <strong>fan</strong> GJ, foar't neist neffens 1 of in ôfbylding dêr<strong>fan</strong>, yn D.A. Tamminga, Fan<br />
hearren en sizzen. Anekdoaten oer Fryske skriuwers <strong>fan</strong> earder en letter (Leeuwarden/Ljouwert<br />
1981)11.<br />
wumkes.nl<br />
465
7. Beslút<br />
Yn dit ôfslutende haadstik wurdt in gearfetsjende skôging jûn <strong>fan</strong> de ferhâlding<br />
tusken GJ syn teksten en har literêre foarbylden (7.1) en dêrnjonken <strong>fan</strong> aard en ûntjouwing<br />
<strong>fan</strong> GJ syn dichterskip, oanfolle mei in pear desiderata foar fierder ûndersyk<br />
(7.2).<br />
7.1. Untliening, imitatio, aemulatio<br />
Hiel wat gedichten <strong>fan</strong> GJ besteane út neifolgings <strong>fan</strong> ien of mear teksten <strong>fan</strong> oaren.<br />
Yn it âldste <strong>wurk</strong> hearre dêr de fryske gedichten <strong>fan</strong> Van Hichtum by. Fan de nederlânske<br />
dichters dy't neifolge wurde, nimme Roemer Visscher, Cats, Camphuysen,<br />
Vondel en Huygens in foarnaam plak yn. Klassiken as Vergilius, Horatius en foaral<br />
Ovidius leverje faak oanfoljend materiaal.<br />
De neifolgings litte har ûnderskiede yn untliening, imitatio en aemulatio. Imitatio as<br />
oantsjutting foar de ôfhinklikheidsferhâlding tusken teksten wurdt yn stúdzjes oer<br />
literatuer yn twa betsjuttingen brûkt. De term kin alle neifolging yn it algemien ynhâlde,<br />
mar ek op in beskaat type slaan en tsjinnet dan om ûnderskie te meitsjen mei<br />
aemulatio. Imitatio yn de beheinde betsjutting <strong>fan</strong> it wurd kin omskreaun wurde as fariaasje<br />
<strong>fan</strong> ien of mear foarbyldteksten, benammen troch middel <strong>fan</strong> oanpassingen<br />
<strong>fan</strong> saken as plak, tiid en ûnderwerp, aemulatio as ferbettering <strong>fan</strong> de foarbyldteksten).<br />
<strong>It</strong> ferskil tusken imitatio en aemulatio, dat beskaat wurdt troch de bedoelingen<br />
<strong>fan</strong> de skriuwer (cf. Pigman 1980), is net altyd like dúdlik. Der<strong>fan</strong> te skieden is de<br />
slaafske neifolging of untliening, dy't as skaaimerk hat dat foarbyldtekst en neifolging<br />
folslein gelyk binne.<br />
Ta de kategory <strong>fan</strong> de untliening hearre meastal de koarte teksteleminten dy't tige<br />
algemien brûkt wurde, lykas bibelplakken, topoi en standertmotiven, of dy't ek wol<br />
oan ien konkrete tekst ûntliend wêze kinne, lykas beskate bylden of oare formulearringen.<br />
As se lykwols fariearre wurde, of mei sin brûkt lykje te wezen om taspilings te<br />
meitsjen dy't de foarbyldtekst by wize <strong>fan</strong> sprekken meiklinke litte, dan falie se ûnder<br />
imitatio of aemulatio. In foarbyld <strong>fan</strong> in taspiling liket my it iepeningsepigram<br />
(tekst 3) ta, dat in passende út<strong>wurk</strong>ing <strong>fan</strong> it bekende parturient montes <strong>fan</strong> Horatius<br />
is. Faak steane sokke koarte teksteleminten yn it gruttere gehiel <strong>fan</strong> neifolgings <strong>fan</strong><br />
folsleine teksten of langere tekstparten. Har funksje liket it dan foaral te wezen om de<br />
stofte fariearjen en moai te meitsjen. In foarbyld <strong>fan</strong> dat gebrûk is yn Reamer in Sape<br />
te finen (5.3.30.6).<br />
Oft ek it ferbergjen <strong>fan</strong> de foarbyldtekst(en) ta har funksje heart, liket my de<br />
fraach. Dissimulatio wie foar de santjinde-ieuske dichter in <strong>fan</strong>selssprekkende eigenskip<br />
<strong>fan</strong> imitatio. Pigman 1980,9-11 lit mei gans sitaten sjen hoe algemien oft dy<br />
opfetting yn 'e Renaissance wie. By GJ liket it dissimulearjen gjin spesjale betsjutting<br />
yn 'e sin <strong>fan</strong> it ferbergjen <strong>fan</strong> de foarbyldteksten te hawwen. Syn foarbyldteksten<br />
bliuwe dúdlik werom te finen en obskuer binne se net. <strong>It</strong>selde jildt neffens my<br />
foar Schaghen en dêrom wit ik net oft dissimulative imitatio, in term dy't Vermeer 1978<br />
yntrodusearret om de <strong>wurk</strong>wize <strong>fan</strong> Schaghen te karakterisearjen, wol wat oars is as<br />
in pleonasme. <strong>It</strong> fer<strong>wurk</strong>jen <strong>fan</strong> mear as ien foarbyldtekst wie ek al tige gewoan. Imi-<br />
466<br />
wumkes.nl
tatio <strong>fan</strong> ien inkelde tekst is trouwens ek net goed yn te tinken. Yn sa'n gefal sil de neifolging<br />
dochs al gau it karakter <strong>fan</strong> aemulatio hawwe. Dat makket it alternatyf <strong>fan</strong><br />
kontaminearjende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 útstelt om Revius syn gebrûk <strong>fan</strong><br />
Bibel en de grif as topoi op te fetsjen eleminten út Bion en Ovidius te typearjen, ta in<br />
frij teoretyske mooglikheid.<br />
GJ syn ferhâlding ta gruttere tekstparten of folsleine teksten wurdt, los <strong>fan</strong> ynlaskjen<br />
<strong>fan</strong> de neamde lytse eleminten, soms typearre troch aemulatio, mar ek is der wolris<br />
safolle wurdlike oerienkomst, dat earder oan ûntliening tocht wurde kin. In dúdlik<br />
foarbyld <strong>fan</strong> ûntliening is Reamer in Sape, dêr't in gedicht <strong>fan</strong> Pers yn folge wurdt.<br />
De funksje <strong>fan</strong> de foarbyldtekst beheint him yn dat gefal ta boarne <strong>fan</strong> stof. Boarne<br />
<strong>fan</strong> stof binne gauris passaazjes út Du Bartas/Heijns (cf. 5.3.10.1.1.1, 2).<br />
Aemulatio is by GJ in saak <strong>fan</strong> styl. Foarbylden <strong>fan</strong> krityk op foarbyldteksten of<br />
korreksje der<strong>fan</strong>, dy't typearjend binne foar in emulearjende be<strong>wurk</strong>ing (cf. Pigman<br />
1980foarMilton), hawikby him net fûn, al binne der- <strong>fan</strong>sels - wol ynhâldlike ferskillen<br />
mei de foarbyldtekst(en). Aemulatio komt by GJ gauris yn neifolgingen <strong>fan</strong><br />
neifolgingen <strong>fan</strong> klassiken foar. Sa is it begjin <strong>fan</strong> de sang yn Reamer in Sape in aemulatio<br />
<strong>fan</strong> de bekende, yn de santjinde ieu wol mear neifolge oanspraak ta de sinne <strong>fan</strong><br />
Huygens, dy't op syn bar, streekrjocht of oer in oare tekst, werom giet op de al like bekende<br />
rigels 226-228 út Ovidius syn Metamorphoses 4. In soartgelikens gefal docht<br />
him foaryn de Personele vertôninge, dêr't de Winter útbylde is neffens Vos, en Ovidius,<br />
Met. 2,30 op 'e eftergrûn stiet. Yn ReontseLjeafde-Gâl koe in neifolging <strong>fan</strong> in tekst <strong>fan</strong><br />
Vondel, dêr't in frou yn wanhoop by nacht oan it wetter sit, wolris oanfolle wêze mei<br />
eleminten út Ovidius syn bekend taferiel <strong>fan</strong> Ariadne oan it nachtlike strân út Heroldes<br />
10. Soe der in (skoal)tradysje west hawwe yn it imitearjen <strong>fan</strong> beskate<br />
klassike passaazjes?<br />
Tusken ûntliening en aemulatio yn set ik transformaasjes <strong>fan</strong> plak, tiid en omstannichheden<br />
lykas yn Sjolle Kreamer, dat in imitatio <strong>fan</strong> Vergilius syn earste Ecloga<br />
hjitte kin.<br />
7.2. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> neffens aard en ûntjouwing<br />
As ik yn alle foarriedigens dy't in dielûndersyk lykas dizze stúdzje eigen is, dochs<br />
om in mienskiplike neamer sykje, dêr't de eigenskippen dy't ik yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ as<br />
gehiel fyn by ûnder brocht wurde kinne, dan kom ik op fakmanskip. Oeral is nammentlik<br />
wol fernimstige inventio (en ek elocutio), mar persoanlike of oare konkrete,<br />
aktuele ynformaasje mist, ek yn 'e petearen en de Friesche Herder, hoe trochlibbe oft<br />
dy yn har kristlike besieling ek binne. Sels in tekst as Reamer in Sape, dy't nei de ynhâld<br />
parallel rint mei eigen emosjonele libbensûnderfmingen <strong>fan</strong> de skriuwer, folget<br />
ynhâldlik syn foarbyld op 'e foet. Fierwei it grutste part <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> bestiet út oersettingen<br />
(<strong>fan</strong> proazateksten), berimingen (<strong>fan</strong> psalmen) en be<strong>wurk</strong>ingen (lykas nei<br />
Roemer Visscheren Starter yn de leafdesfersen). Dêrfaltjin <strong>fan</strong> op hoe fernimstich<br />
oft it libbene <strong>fan</strong> 'e oariginelen fersterke wurdt troch technyske middels as fizualisearring,<br />
dialogisearring en alliteraasje (cf. Haantjes 1929,101; Kramer 1943,<br />
82,87,110; 5.3.6.6). Fan syn psalmberimingen seit GJ, dat hy se útskreaun, útrime, út<strong>wurk</strong>e<br />
en opsnolke hat (332,1-2), wat oerienkomt mei it hjir synjalearre foarmtech-<br />
wumkes.nl<br />
467
nyske karakter <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong>. Skaaimerken <strong>fan</strong> it útsprutsen literêre karakter <strong>fan</strong> it<br />
<strong>wurk</strong> lykje my ek it allegorisearjen, personifiearjen en pastoralisearjen ta, en fierders<br />
de literêre ympuls dy't faak it ûntstean <strong>fan</strong> in tekst ferklearret.<br />
De (pear) Bolserter eleminten yn Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, dy't yn it oare<br />
<strong>wurk</strong> amper mear foarkomme, soenen in útsûndering wêze kinne, as se net earder<br />
neffens it gebrûk om de stof "nae slants gelegenheyt te verduytschen" as literêrkonvinsjonele<br />
oanpassingen oan pleatslike omstannichheden te ferklearjen wienen.<br />
Sa'n soarte <strong>fan</strong> oanpassing, no <strong>fan</strong> de hardersfiguer dy't in man <strong>fan</strong> it lân wurdt, hat<br />
mooglik ta it ûntstean <strong>fan</strong> figueren as Sjolle en Tjerne laat, en yndirekt ek ta dy yn de<br />
petearen 29, 30 en 31, dy't as literêre fuortsettingen <strong>fan</strong> Sjolle en Tjerne op te fetsjen<br />
binne. In oare útsûndering lykje de brieven te foarmjen. Ik bedoel no net dy oan<br />
Gabbema, dy't trouwens hast allinne oer literatuer geane, mar de rymbrieven yn de<br />
Friesche Herder, it gedicht oan Fonteyne as reaksje op it tastjoeren <strong>fan</strong> poëzy <strong>fan</strong> Sibylle<br />
van Griethuysen (tekst 36, bis. 83), en it wurd foarôf. Dêr sitte yn alle gefallen in<br />
pear - al binne it ek stereotipe - taspilingen op it persoanlike libben <strong>fan</strong> de skriuwer<br />
yn (cf. 5.3.2.6), mar by brieven is dat eigen oan it genre, dat ek hjir oerhearsket de yndruk<br />
<strong>fan</strong> literêre utering. Sels neamt GJ as motyf foar syn dichtsjen de eare <strong>fan</strong> it<br />
Frysk en miskien rjochte er him ek wier wol foaral op taalbou en taalútdrukking. Yn<br />
syn Nauwkeurigen Needer-lander, in wurd foarôf foar 't neist by in foarnommen<br />
útjefte <strong>fan</strong> syn psalmen (cf. 5.3.2.3), skriuwt er net sûnder humor dat er om in goeie<br />
stavering "geploeght ende gepooght [heeft] als Icarus na 't wieck-wispelen ende<br />
Phaëton na 't karre-mennen" (277,18-20). Fansels koe dat ek net oars, omdat er yn in<br />
taal skreau dy't amper in skriuwtradysje (mear) hie, mar út it mear as ien kear feroarjenyn<br />
syn stavering (cf. Feitsma 1974, bgl. 293-301) blykt de wierheid <strong>fan</strong> syn wurden<br />
noch namste mear. <strong>It</strong> wie ek net allinne de stavering dy't yn taal syn niget hie. Ut it<br />
neidwaan <strong>fan</strong> de bewegings <strong>fan</strong> in hynder yn de To-hæcke <strong>fan</strong> tekst 42 (87-88) - in bekend<br />
motyf yn santjinde-ieuske poëzy, nei it foarbyld <strong>fan</strong> Vzrgûms.Aeneis 8,596-597 -<br />
of <strong>fan</strong> lûd en beweging <strong>fan</strong> 'e brûzjende see yn tekst 46.37, 536 ) sprekt in selde artistike<br />
taalopfetting as dy't ik yn 'e Personele vertôninge yn it útbyldzjen <strong>fan</strong> de tiden <strong>fan</strong> it<br />
jier waarnim (5.3.67.6).<br />
GJ syn oriëntaasje op 'e foarm ferklearret miskien ek de oarspronklikheid dy't<br />
yn 'e foarmjouwing <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong> oanwiisd wurde kin. Sa binne my gjin mallen bekend<br />
<strong>fan</strong> de petearen yn it twadde diel <strong>fan</strong> 'e FR, dy't har foarm oan in ynterne ûntjouwing<br />
binnen it dichterskip <strong>fan</strong> GJ sels te tankjen lykje te hawwen. Ek haw ik gjin<br />
foarbylden fine kinnen <strong>fan</strong> de ôfslutende léste rigel yn in stikmannich koartere fersen,<br />
dy't as in ekstra ôfrûning buten it rymskema en de (mooglike) strofe-yndieling<br />
fait. Sa'n rigel komt foaryn 'e teksten 27,28,37,39,42,61,63,64,76 en 78. 537 ) In dúdlik<br />
gefal <strong>fan</strong> keunstige foarmjouwing, dêr't hy fierder yn gong as oaren, binne ek de<br />
ljedderpatroanen yn de dialoochlieten 6 en 13 (5.3.6.6).<br />
Ien eigenskip lykwols is der, dy't ik net ûnder fakmanskip bringe kin, teminsten<br />
net yn de hjir brûkte betsjutting <strong>fan</strong> technyske feardigens. Dat is de humor, dy't jin<br />
foaral yn gedichten út it earste diel <strong>fan</strong> de FR opfalt, yn it bysûnder ek yn de be<strong>wurk</strong>ingen<br />
nei Roemer Visscher, krekt as soe foar GJ - en oare santjinde-ieuske dichters?<br />
- leafdespoëzy him der by útstek ta liend hawwe om geast en fernimstigens oan<br />
sjen te litten. Mar ek yn fersen as Reamer in Sape en de Personele vertôninge ûntbrekt<br />
de humor net.<br />
468<br />
wumkes.nl
Yn it <strong>wurk</strong> kin in dúdlike ûntjouwing waarnommen wurde. Sa komt de skildering<br />
<strong>fan</strong> de fryske werklikheid min of mear wiidweidich allinne mar foar yn 'e Friesche<br />
Tjerne en yn Sjolle Kreamer, dy't ik foar it âldste <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> 'e dichter hâld, en yn<br />
Nyschierige Jolle (tekst 29), dy't op syn heechst in pear jier letter skreaun wêze kin. De<br />
pastorale ynklaaiïng datearret miskien op it ierst <strong>fan</strong> 1648. Yn dat jier soe Herders<br />
njue to Pales (tekst 11) as fers op 'e Frede <strong>fan</strong> Munster makke wêze kinne. Foar de ta<br />
plattelanners transformearre hardersfigueren út it iere <strong>wurk</strong> komme echte harders<br />
yn it plak. Gelegenheidsfersen op <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> oaren binne der foar 1650 net. Ferskynsels<br />
as oerdiedige alliteraasje en gearkeppeling, en ôfsluting <strong>fan</strong> in fers mei in ekstra<br />
rigel binne typearjend foar gans jonge teksten.<br />
Ik soe yn dy feroaringen in tanimmende oriëntaasje op in firtuoas dichterskip sjen<br />
wolle. Wat yn 1639 mei de neifolging <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Van Hichtum as in útdaging begong.<br />
waard troch it direkte sukses stimulearre en ûntjoech him ta in hieltyd neidrukliker<br />
geleard dichterskip. En wat it Frysk oangiet, dat waard foar de dichter binnen<br />
in jier of tsien <strong>fan</strong> in medium foar literatuer yn plattelânssfear ta in taal foar<br />
ferheven en gelearde keunst. Mei de yntroduksje <strong>fan</strong> pastorale poëzy en <strong>fan</strong> gedichten<br />
en proaza-oersettingen oer foarstlike persoanen sleat er mooglik oan by de<br />
smaak <strong>fan</strong> de jonge hofkultueryn Fryslân, wylst er mei syn gelegenheidspoèzy, dy't<br />
yn it Frysk ek wat nijs foar him wie, de funksjeferbreding <strong>fan</strong> 'e nederlânsktalige literatuer<br />
yn dat genre folge, sa't dy om 1650 hinne yn Fryslân waar te nimmen is en yn<br />
Klioos Kraam (1656, 1657) presintearre wurdt.<br />
<strong>It</strong> werklikheidsgehalte yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ is lyts. In opiniearjende funksje yn maatskiplike<br />
of godstsjinstige fraachstikken hawwe syn teksten allinne tige yn it algemien.<br />
Spesifike referinsje haw ik net fûn. Syn tema's en stânpunten binne algemien<br />
binnen de santjinde-ieuske Neiere Reformaasje en ûnder de oanhingers <strong>fan</strong> de<br />
fryske steedhâlder en de Oranjes. GJ is dêrmei in fertsjintwurdiger <strong>fan</strong> it dominante<br />
kultuerpatroan yn it Fryslân <strong>fan</strong> syn tiid. Ynhâldlik is foar my gjin eigen persoanlikheid<br />
<strong>fan</strong> GJ foar it ljocht kommen. Hy is inkeld en allinne literator wurden, dy't op<br />
de wize <strong>fan</strong> 'e literatuer utering jout oan literêre tema's <strong>fan</strong> syn tiid.<br />
De betsjutting <strong>fan</strong> histoarysk ûndersyk foar de ferklearring <strong>fan</strong> syn <strong>wurk</strong> beheint<br />
him fierhinne ta de problematyk <strong>fan</strong> it funksjonearjen <strong>fan</strong> literatuer yn in maatskiplike<br />
kontekst en yn it fermidden <strong>fan</strong> befreone skriuwers. Kennis <strong>fan</strong> syn net-literêre<br />
libbensomstannichheden en <strong>fan</strong> syn politike en godstsjinstige opfettingen liket winliken<br />
allinne foar de ferklearring <strong>fan</strong> syn kar <strong>fan</strong> tema's en stânpunten <strong>fan</strong> mooglik<br />
belang te wezen. Fan mooglik belang, omdat neier ûndersyk útmeitsje moat oft en yn<br />
hoefier't yn dy kar de literêre tradysje al of net belangriker is as ferskillen yn polityk<br />
of leauwe tusken auteurs. Yn de fryske hofkultuer, en ek yn de literêre freonskippen<br />
<strong>fan</strong> GJ, komme minsken <strong>fan</strong> ûnderskaat leauwe byinoar.<br />
In twadde winsklike oanfolling is in ûndersyk nei formele literêre eigenskippen<br />
<strong>fan</strong> GJ syn <strong>wurk</strong>. Yn dizze stúdzje, dêr't stof en ynhâld sintraal yn steane, bliuwt systematysk<br />
ûndersyk <strong>fan</strong> formele aspekten beheind ta genre en strofefoarmen. Dêrneist<br />
fait te tinken oan de loei as middels om stofte finen, 538 ) en <strong>fan</strong>sels ek oan dispositio<br />
en elocutio. Sa'n ûndersyk kin it literêre karakter <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> folsleiner hifkje en<br />
mooglik ek ferskillen tusken teksten oan it ljocht bringe of neiere ûntjouwingen<br />
sjen litte.<br />
wumkes.nl<br />
469
8. Gearfetting / Samenvatting / Summary<br />
Oer de ferhâlding <strong>fan</strong> de gearfettingen yn it Frysk, it Nederlânsk en it Ingelsk kin<br />
opmurken wurde dat de fryske en de ingelske ynhâldlik identyk binne en besteane út<br />
in gearfetting <strong>fan</strong> de haadsaken út 'e nederlânske tekst. Allinne ûntbrekt by de fryske<br />
it Beslút, dêr't foar ferwiisd wurdt nei haadstik 7.<br />
8.1. Koarte gearfetting<br />
Dit boek bestiet út rwa dielen, in facsimile-útjefte <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />
(diel I) en in kommentaar op dat <strong>wurk</strong> (diel II). De sifers efter de titels yn 'e gearfetting<br />
dy't hjir folget, ferwize nei de haadstikken <strong>fan</strong> diel II, behalve as der in I foar<br />
stiet. Dan slane se op de blêdsiden <strong>fan</strong> diel I.<br />
Objekt (1.1)<br />
Objekt <strong>fan</strong> ûndersyk binne stof en ynhâld <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (Bolsert<br />
1603-1666; tenei GJ)yn relaasje taharliterêre en harhistoaryske kontekst. Dat <strong>wurk</strong><br />
bestiet út fryske en nederlânske gedichten en trije frij koarte proaza-oersettingen yn<br />
it Frysk, dêr't yn alle gefallen twa <strong>fan</strong> út it Frânsk fertaald binne. <strong>It</strong> fryske <strong>wurk</strong> is foar<br />
it grutste part sammele yn de postúm ferskynde bondel Friesche Rymlerye (1668) en<br />
de werútjefte mei oanfollingen út 1681/1684 (beide tenei FR), dêr't ek fryske brieven<br />
(en ien nederlânske) yn opnommen binne. De nederlânske gedichten steane yn literêre<br />
blomlêzingen en as drompelfersen foarútjeften <strong>fan</strong> oaren, benammen <strong>fan</strong> prekebondels.<br />
In pear gedichten, meast nederlânske, binne allinne yn hânskrift oerlevere.<br />
Miskien hat GJ ek fersen yn it Latyn skreaun, mar dêr is, foarsafier't bekend is,<br />
neat <strong>fan</strong> bewarre. Ofskriften <strong>fan</strong> fryske fersen binne yn 'e Bodleian Library te Oxford.<br />
Se waarden om 1646 hinne troch F. Junius F.F. makke.<br />
Ta oriëntaasje wurdt earst in oersjoch jûn <strong>fan</strong> eardere fizys op it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ en<br />
<strong>fan</strong> rjochtingen yn it ûndersyk. De oardielen oant likernôch 1770 - stúdzjes binne<br />
der dan noch net - meitsje de yndruk dat se út ien selde fizy wei tocht binne. Der<br />
binne trije eleminten yn oan te wizen: 1. GJ is in geleard dichter, ryk oan geast en fining.<br />
2. Syn <strong>wurk</strong> is elegant en keunstich. 3. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong>et mei affekten. Mei elkoar roppe<br />
se it byld op <strong>fan</strong> in geleard dichter. Nei 1770 bliuwt tenearsten deselde fizy bestean.<br />
GJ wurdt sjoen as in klassyk dichter, dy't beoardiele wurdt neffens de klassike poëtika.<br />
Nij is lykwols de opfetting dat natuer en ienfâld typearjend binne foar syn <strong>wurk</strong>.<br />
<strong>It</strong> keunstmjittige, dat dêrneist ûnderskaat wurdt, komt op rekken <strong>fan</strong> Gabbema, in<br />
freon <strong>fan</strong> de dichter. <strong>It</strong> natuerlike wurdt opferte as in eigenskip <strong>fan</strong> it Frysk en de<br />
Friezen (sa al by Stijl yn 1777) en lyksteld oan grykse ienfâld. Tsjin de ein <strong>fan</strong> de<br />
njoggentjinde ieu begjint de psychologyske ferklearring <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong>. Tsjin de midden<br />
<strong>fan</strong> 'e tweintichste ieu komt it ûndersyk op dat rjochte is op de ferklearring <strong>fan</strong> it<br />
<strong>wurk</strong> troch it yn syn histoaryske of literêre kontekst te setten. Dat bart foaral sûnt<br />
1966 yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Feitsma, dy't de sosjale gearhing bestudearret, en yn dat <strong>fan</strong> Visser,<br />
dy't literêre foarbylden en parallellen oanwiist.<br />
470<br />
wumkes.nl
Doel en oanpak (1.2)<br />
Doel <strong>fan</strong> dizze stúdzje is in bydrage te leverjen oan de ferklearring <strong>fan</strong> it ûntstean<br />
<strong>fan</strong> literêre teksten yn de santjinde ieu. <strong>It</strong> ûndersyk beheint him ta stof en ynhâld.<br />
Taal en styl krije allinne omtinken as der eleminten út helle wurde kinne dy't foar de<br />
redenearring <strong>fan</strong> belang binne. Nivo <strong>fan</strong> ûndersyk is de yndividuele tekst, probleemstelling<br />
syn ferhâlding ta oare literêre teksten en ta de net-literêre werklikheid dêr't er<br />
yn ûntstien is. <strong>It</strong> ûndersyk nei de ferhâlding mei oare teksten rjochtet him op it opspoaren<br />
<strong>fan</strong> foarbylden, it synjalearjen <strong>fan</strong> topoi en it yndielen nei genre. <strong>It</strong> ûndersyk<br />
nei de ferhâlding mei de werklikheid is rjochte op it oanwizen yn de tekst <strong>fan</strong> eleminten<br />
<strong>fan</strong> tiid en plak en <strong>fan</strong> feiten út it libben <strong>fan</strong> de skriuwer, en op it formulearjen <strong>fan</strong><br />
de mooglike funksje <strong>fan</strong> in tekst yn relaasje ta it persoanlike libben <strong>fan</strong> de skriuwer,<br />
ta aktuele ûnderwerpen en ta maatskiplik ferlet Mei it each op dit ûndersyk wurde<br />
de teksten sa krekt mooglik datearre en wurdt <strong>fan</strong> elke tekst in ynterpretaasje jûn. De<br />
opset liedt ta in analysemodel <strong>fan</strong> seis ûnderdielen, dat beskreaun wurdt yn Tekstkommentaar,<br />
Oanpak (5.1).<br />
De analyse wurdt tapast op in kar út it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> de dichter, dy't makke is op grûn<br />
<strong>fan</strong> represintativens. Behanneling bart yn haadstik 5. Yn in apart haadstik, 4, wurde<br />
libbensomstannichheden en libbensopfettingen <strong>fan</strong> de skriuwer ûndersocht, mei 't<br />
dat it diel <strong>fan</strong> de werklikheid is dat op it earste each gjin ferbân mei de teksten<br />
hat.<br />
Grûnslach <strong>fan</strong> ferklearring is de kombinaasje <strong>fan</strong> literêr en histoarysk ûndersyk.<br />
Dy is yn 'e GJ-stúdzje net earder tapast. De kar dêrfoar waard ûnôfhinklik <strong>fan</strong> Spies<br />
1987a makke, dy't in ferlykbere oanpak jout. Referinsjeramt <strong>fan</strong> it literêre ûndersyk<br />
is de retoarika. <strong>It</strong> histoarysk ûndersyk is tentatyf. De kar foar in behanneling tekst<br />
foar tekst hat te krijen mei de opfetting dat it net sinfol is om generalisearjende útspraken<br />
oer it werklikheidsgehalte (of it literêre gehalte) <strong>fan</strong> literatuer te dwaan, as<br />
dy net op yngeand ûndersyk <strong>fan</strong> ôfsûnderlike teksten basearre binne.<br />
De beide besteande útjeften <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ (Epkema 1821 en Brouwer 1936/<br />
1966) hawwe in tal tekoartkommings, dy't in nije útjefte winsklik meitsje. Om foldwaan<br />
te kinnen oan de formulearre doelstelling, haw ik dêrom oan dizze stúdzje in<br />
tekstedysje tafoege. Problemen <strong>fan</strong> transliteraasje en facsimile-útjefte wurde yn<br />
haadstik 2 besprutsen. In beskriuwing <strong>fan</strong> útjeften en hânskriften folget yn haadstik<br />
3. De behanneling <strong>fan</strong> útjeften konsintrearret him op de fraach nei har ûntsteansskiednis.<br />
Ta de ferklearring <strong>fan</strong> it ûntstean <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> kin ek kennis <strong>fan</strong> it publyk dat<br />
it lies (of net lies) en <strong>fan</strong> de aard <strong>fan</strong> 'e belangstelling bydrage. Dat jildt, mei men<br />
oannimme, namste mear neigeraden dat publyk tichter yn tiid by GJ stiet. Dêrom is<br />
ek oan dy aspekten <strong>fan</strong> de GJ-resepsje omtinken jûn, yn it bysûnder oan dy út de tiid<br />
oant 1822, doe't in nije útjefte <strong>fan</strong> it <strong>wurk</strong> ferskynde. De analyse <strong>fan</strong> de yntekenlist op<br />
dy útjefte is in wolkomme oanfolling op it bytsje gegevens oer lezers tusken 1822 en<br />
1640, it jier dat foar it earst <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ publisearre waard.<br />
Yn it algemien kin noch sein wurde, dat der besocht is om alle kennis oer GJ en<br />
syn <strong>wurk</strong> dy't yn 'e rin <strong>fan</strong> 'e tiden fêstlein is, yn it ûndersyk te beheljen. Dat jildt likegoed<br />
foar sekundere literatuer as foar argivalia. Gegevens út sekundere literatuer<br />
binne oan de boarnen hifke.<br />
wumkes.nl<br />
471
Tekstoerlevering (3.1)<br />
Om 1658 hinne skynt GJ it plan opfette te hawwen om syn frysk <strong>wurk</strong> te bondeljen<br />
ta de Friesche Rymlerye, sa't dy twa jier nei syn dea yn 1668 útkaam. <strong>It</strong> boek hat mooglik<br />
net yn 'e hannel west.<br />
De útwreide werútjefte <strong>fan</strong> 1668, dy't Gabbema yn 1681 besoarge, jout net allinne<br />
nije teksten <strong>fan</strong> GJ, mar ek twa ynliedingen yn 'e foarm <strong>fan</strong> opdrachten, in grammatika<br />
<strong>fan</strong> it Frysk, in ferhanneling oer de fryske letters en in specimen <strong>fan</strong> it Aldfrysk<br />
yn twa redaksjes. <strong>It</strong> ferbân <strong>fan</strong> grammatika en Aldfrysk mei GJ is net dúdlik. De oanfollingen<br />
mei <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ sels besteane foar it grutste part út teksten dy't Gabbema<br />
<strong>fan</strong> de dichter krigen hie. Beskate oerienkomsten yn kustoaden en koprigels litte der<br />
gjin twivel oer bestean dat de werútjefte weromgiet op in eksimplaar <strong>fan</strong> de edysje-<br />
1668.<br />
Der kinne ûnderskate redenen foar de werútjefte <strong>fan</strong> 1681 west hawwe. Sels seit Gabbema<br />
dat der in "duldeloos verlangen" nei in twadde printinge wie, dy't hy ta eare <strong>fan</strong><br />
Fryslân en ta nut en ferdivedaasje <strong>fan</strong> oar Nederlân besoargje wol. Syn wurdearring<br />
jildt likegoed de taal as de literatuer. Mei syn opdracht oan Steaten en steedhâlder<br />
makke hy der in lânskipssaak <strong>fan</strong>. Oansluting by Vulcanius set it <strong>wurk</strong> yn in humanistyske<br />
tradysje. As GJ it al net wie, dan hat Gabbema him mei dizze útjefte ta in<br />
klassyk dichter makke.<br />
De werútjefte <strong>fan</strong> 1684 bestiet út in part <strong>fan</strong> it restant <strong>fan</strong> de oplage <strong>fan</strong> 1681, foarsjoen<br />
<strong>fan</strong> in op 'en nij set earste katern, dat nedich wie om it ympressum oanpasse te<br />
kinnen oan de nije útjouwer. Miskien waard it <strong>wurk</strong> yn 'e akademystêd Frjentsjer,<br />
dêr't de nije útjouwer wenne, better ferkocht as yn Ljouwert, it plak <strong>fan</strong> 'e earste<br />
útjefte.<br />
Lezers (3.2)<br />
Om gegevens te sammeljen oer aard en om<strong>fan</strong>g <strong>fan</strong> de belangstelling foar it <strong>wurk</strong>,<br />
yn it bysûnder oant 1822, haw ik boelbeskriuwingen, auksjekatalogi en eksimplaren<br />
<strong>fan</strong> de FR-edysjes opspoard en ûndersocht. Hieltyd wurde alle beskikbere bysûnderheden<br />
as nammen <strong>fan</strong> eigeners, c.q. neifolgers <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ, prizen, hânskriftlike<br />
oantekens, en - hoewol minder folslein - uterlikheden <strong>fan</strong> it boek opjûn.<br />
Mei op grûn <strong>fan</strong> dy oersjoggen kinne de oplagen <strong>fan</strong> de edysjes <strong>fan</strong> 1668 en 1681 op<br />
miskien op syn heechst hundert, respektivelik twahûndert rûsd wurde. In analyse<br />
<strong>fan</strong> eftergrûnen en útlittingen <strong>fan</strong> har dy't foar 1822 it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ yn har besit hienen<br />
of neifolgen, lit jin tinke dat it wurdearre waard as literatuer, as specimen <strong>fan</strong><br />
Frysk en as symboal <strong>fan</strong> fryske kultuer.<br />
Al by it libben <strong>fan</strong> de dichter blykt út neifolgingen dat syn Friessche Tjerne (1640)<br />
fuort in súkses west hat. Neffens oplieding beheint de belangstelling him yn haadsaak<br />
(mar net alhiel) ta akademisi, wat foar in part oan de aard <strong>fan</strong> it boarnemateriaal<br />
lizze kin, en neffens stân fait it jin op dat de fryske adel goed fertsjintwurdige is.<br />
Hoewol't it oantal yntekenjende boeren yn 1821 tige lyts is, stekt it dochs noch geunstich<br />
ôf by it ûnfbrekken <strong>fan</strong> boeren op oare yntekenlisten. <strong>It</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ is nea populêr<br />
wurden, ek net yn de njoggentjinde ieu, doe't wol besocht is om <strong>fan</strong> him in<br />
folksdichter te meitsjen. Al om 1700 hinne wienen frijwat stimmen dy't as wizeoantsjutting<br />
brûkt wurde, net mear bekend.<br />
472<br />
wumkes.nl
Libben en wrâld (4)<br />
Mei de oantsjutting "Libben en wrâld" haw ik foar, in ûnderskie te meitsjen tusken<br />
libbensomstannichheden en libbensopfettingen, dat wol sizze tusken komôf, oplieding,<br />
ûntwikkeling, <strong>wurk</strong>, húshâlding, freonen en kunden oan de iene kant, en<br />
godstsjinst, polityk en (literêre) kultuer oan de oare kant. By it ûntbrekken <strong>fan</strong> direkte<br />
útlittings moatte de opfettingen út de omstannichheden opmakke wurde. De<br />
metoade om ien syn opfettingen op polityk, godstsjinstich en kulturiel gebiet ofte lieden<br />
út syn kontakten hat foar, dat dy troch it beheljen <strong>fan</strong> mear persoanen yn it ûndersyk<br />
gans mooglikheden ta kontrole <strong>fan</strong> ynterpretaasjes jout. Dêr komt noch by,<br />
dat it resultaat earder <strong>fan</strong> tapassing is op de persoan om wa't it giet as de útkomst <strong>fan</strong><br />
in algemien ûndersyk sûnder yndividuele differinsjaasje. Omdat de ynventarisaasjes<br />
<strong>fan</strong> har boekebesit yn ferliking mei dat <strong>fan</strong> oaren de foarnaamste boarnen foar de<br />
kennis <strong>fan</strong> de yntellektuele belangstelling en ûntwikkeling <strong>fan</strong> de dichter en <strong>fan</strong> syn<br />
heit foarmje, binne sa folie mooglik alle boekelisten <strong>fan</strong> ynwenners út Fryslân út it<br />
tiidrek <strong>fan</strong> 1600 oant 1680 sammele en ferlike.<br />
Oer de jonkheid <strong>fan</strong> GJ is neat oars bekend as wat út syn komôf ôflaat wurde kin.<br />
Syn heit Jacob <strong>Gysbert</strong>s (tenei JG) wie in like belangryk as kontroversieel man yn<br />
syn wenplak Bolsert, dêr't ek de soan syn hiele libben op noch gjin jier nei ferkeard<br />
hat of fuortby wenne hat. As stedsskoalmaster wie GJ al likefolle oan syn heit bûn as<br />
troch de famyljebetrekking. JG wie kistmakker en kollekteur <strong>fan</strong> belestingen; hy<br />
makke nei alle gedachten it ûntwerp <strong>fan</strong> it moaie riedhûs <strong>fan</strong> 'e stêd (1614). De ynventaris<br />
<strong>fan</strong> syn boekebesit út 1644 makket by ferliking mei boekelisten <strong>fan</strong> oaren<br />
dúdlik, dat er in frij grutte belangstelling foar polityk hie en in útsûnderlik grutte belangstelling<br />
foar godstsjinstige problematyk. Hy wie útsprutsen gereformeard.<br />
Troch syn meistimmen foar nije provinsjale belestingen yn 1634 makke JG him ta<br />
fijân <strong>fan</strong> yn alle gefallen in part <strong>fan</strong> de Bolserter befolking. Op de weagen <strong>fan</strong> it belestingferset,<br />
dat yn 'e provinsje algemien wie, ûntstie grutte politike ûnrêst, dy't lykas<br />
yn oare fryske steden, yn 1635 yn Bolsert ta it ôfsetten <strong>fan</strong> it stedsbestjoerlate. Allinne<br />
troch yngripen <strong>fan</strong> de Rie <strong>fan</strong> Steate út Den Haach koe twa jier letter de fryske steedhâlder<br />
- wa't it beneamingsrjocht takaam - syn gesach weromkrije. Syn tsjinpartij<br />
bestie út foarname famyljes út 'e adel, dy't foar it grutste part op it plattelân wenne.<br />
Beide partijen hienen har oanhing yn 'e steden. Oant ein 1646 wie yn Bolsert de<br />
pleatslike partij <strong>fan</strong> Van Velsen, dêr't JG by hearde en dy't troch de tiid hinne oan de<br />
kant <strong>fan</strong> de steedhâlder stie, it sterkste, sûnt de oare. Yn it begjin <strong>fan</strong> de jierren fyftich<br />
ferbetteren de ferhâldingen.<br />
Ein 1640 waard JG - yn it plak <strong>fan</strong> in ferstoarn magistraatslid - foar twa jier ta<br />
boargemaster keazen. Syn beneaming rôp gans ferset op, mar as presidearjend boargemaster<br />
naam er de lieding yn it kolleezje <strong>fan</strong> boargemasters en hy regearre mei<br />
strakke hân. Syn partij focht yn 1644-1645 mei de tsjerkerie in kwestje oer it beneamingsrjocht<br />
<strong>fan</strong> in nije dûmny út. Hiel Fryslân rekke yn ûnstjoer en ek oars yn it lân<br />
krige de saak in soad omtinken. Sels Voetius, dy't de kant <strong>fan</strong> 'e tsjerkerie keas,<br />
spriek him deroer út.<br />
Yn dy troch skelen ferskuorde stêd waard yn 1637 GJ ta stedsskoalmaster beneamd,<br />
nei't er foartiid op it plattelân skoalmaster west hie. Dat barde troch it nije<br />
magistraatskolleezje, dêr't syn heit (dy't lid <strong>fan</strong> de swarde gemeente wie) wol net by<br />
hearde, mar dat dochs yn mearderheid <strong>fan</strong> syn partij wie, wat makket dat de benea-<br />
wumkes.nl<br />
473
ming mooglik in freonetsjinst west hat. GJ liket it yn politike saken mei syn heit iens<br />
west te hawwen, want ek hy wie mei de Van Velsens befreone.<br />
GJ wie oars gjin man <strong>fan</strong> in polityk bestean, wat troch syn funksje as stedsamtner<br />
trouwens ek net kinnen hie. Syn belangstelling foar politike saken skynt ek net grut<br />
west te hawwen, as men ôfgiet op 'e list <strong>fan</strong> syn boeken dy't nei syn ferstjerren yn 1666<br />
opmakke waard. Ut dat boekebesit sprekt wol, ek yn ferliking mei dat <strong>fan</strong> oaren, in<br />
útsûnderlik grutte literêre belangstelling, dy't him al om 1625 hinne ôf liket te tekenjen.<br />
In geleard aspekt sit net oan de list. Hoewol't GJ ek mennisten ûnder syn literêre<br />
freonen hie, hearde er sels ta de Neiere Reformaasje; dêr<strong>fan</strong> tsjûget ek syn <strong>wurk</strong>. Syn<br />
dichterskip lit him ynpasse yn de artistike kultuer yn Fryslân, dy't om it hof <strong>fan</strong> de<br />
steedhâlder hinne te lokalisearjen is. Dy "hofkultuer" koe him ûntjaan, nei't de<br />
steedhâlder yn 1637 de striid mei de âlde adel om de provinsjale soevereiniteit wûn<br />
hie. Artistyk waard de hofkultuer tekene troch in ferskaat oan foarmen, lykas poèzy,<br />
skilderkeunst en muzyk, maatskiplik troch it dielnimmen <strong>fan</strong> de heechste fermiddens<br />
út de boargerlike elite, yn it bysûnder ek <strong>fan</strong> froulju, en polityk troch it stribjen<br />
nei de besegeling <strong>fan</strong> it steedhâlderskip as symboal <strong>fan</strong> fryske ienheid. Typearjend<br />
lykje ek pastorale trekken. De ferbining <strong>fan</strong> de fryske identiteit oan de figuer <strong>fan</strong> de<br />
steedhâlder wie mooglik, trochdat Fryslân in eigen steedhâlder hie, en waard yn 'e<br />
hân <strong>wurk</strong>e troch anti-steedhâlderlike tendinzen yn it dominante Hollân, dat as in<br />
bedriging field waard.<br />
Tekstkommentaar (5)<br />
Oanpak (5.1)<br />
<strong>It</strong> analysemodel dat foar de behanneling <strong>fan</strong> de teksten brûkt wurdt, bestiet út<br />
seis ûnderdielen.<br />
1. <strong>It</strong> earste binne de boarnen. Dy ûnderskied ik formeel al neigeraden se mear of minder<br />
wierskynlik ek wier as boarnen, dat wol sizze as streekrjochte foarbylden troch<br />
de dichter brûkt binne, yn foarbylden en parallellen, en ynhâldlik yn literêre teksten,<br />
Bibel en oare boarnen, dêr't ik behalve net- literêre teksten ek ôfbyldingen by<br />
rekkenje.<br />
<strong>It</strong> identifisearjen <strong>fan</strong> literêre teksten as foarbylden is om trije redenen lestich. Yn it<br />
earste plak binne oerienkomsten net altyd like goed te finen. Dat jildt foaral as se<br />
koart binne en by wize <strong>fan</strong> sprekken ferskûle sitte yn brede út<strong>wurk</strong>ingen mei gans<br />
nije eleminten. Kennis <strong>fan</strong> santjinde-ieuske be<strong>wurk</strong>ingstechniken kin helpe om se te<br />
finen. In twadde probleem is de fraach oft in oerienkomst eksklusyf is. Parallellen<br />
dy't útsententiæ of topoi besteane, binne dat likemin as oerienkomsten op grûn <strong>fan</strong> in<br />
mienskiplike boarne of in intermediêr. En dan is der noch de ûnmooglikheid om alles<br />
te lézen en te witten wat GJ ûnder eagen hân hat. Dat blike foaral klassiken en<br />
santjinde-ieuske dichters yn it Nederlânsk west te hawwen.<br />
As foarbylden haw ik de oerienkomsten opfette dy't my eksklusyf taliken. Op in inkelde<br />
útsûndering nei, dat ûngewoane oerienkomst yn opbou of dialoochpatroan reden<br />
joech om ta ôfhinklikens te besluten, wie wurdlike oerienkomst altyd betingst,<br />
leafst mear as ien kear. De twivelgefallen en de wurdlike oerienkomsten dy't beheind<br />
bliuwe ta mar ien formulearring hawik ta de parallellen rekkene. Yn it léste gefal koe<br />
faak in klassike oarsprong oanwiisd wurde.<br />
474<br />
wumkes.nl
2. Under genre ferstean ik in samling eigenskippen <strong>fan</strong> foarm, ynhâld en funksje<br />
dy't meitsje dat in tekst by ien of mear samlingen <strong>fan</strong> oare teksten yndield wurde kin.<br />
Soksoarte samlingen binne meastal sa los, dat de yndieling in tentatyf karakter hat.<br />
Dêr komt noch by dat it de fraach is oft dy eigenskippen troch genre beskaat binne of<br />
<strong>fan</strong> foarbyldteksten ôfhingje. As oanfolling op de formele eigenskippen wurde identike<br />
strofefoarmen yn <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> oaren oanwiisd.<br />
3. Datearring is it tredde ûnderdiel. Der binne mar in bytsje teksten dêr't de datearring<br />
<strong>fan</strong> fêststiet. <strong>It</strong> belangrykste middel om se te datearjen binne de ferskiningsjierren<br />
<strong>fan</strong> de publikaasjes dy't GJ ta foarbyld tsjinne hawwe moatte.<br />
4. Histoaryske eleminten ûnderskiede har troch har útsûnderlikens. Oft se yn it each<br />
falle, hinget der<strong>fan</strong> ôf hoe útsûnderlik oft se binne.<br />
5. Under 'mynterpretaasje ferstean ik in adekwate ferklearring <strong>fan</strong> de betsjutting <strong>fan</strong><br />
in tekst sa't dy út 'e tekst sels op te meitsjen is. Net ta de ynterpretaasje rekkenje ik it<br />
úndersykjen <strong>fan</strong> de betrekkingen <strong>fan</strong> de tekst ta foarbyld(en), ta libben en opfettin-<br />
2en <strong>fan</strong> de skriuwerof tade maatskippij, of itmoatwêze datdy klearyn de tekst oan<br />
te wizen binne.<br />
6. By it ferklearjen <strong>fan</strong> it ûntstean ûnderskied ik oanlieding, ôftiinklikens <strong>fan</strong> foarbylden<br />
en funksje. As de tekst sels gjin oanwizingen jout, fait nei de oanlieding allinne<br />
mar te rieden. By ôfhinklikens <strong>fan</strong> oare teksten giet it my derom fêst te stellen yn hoefier't<br />
in tekst as it resultaat <strong>fan</strong> debe<strong>wurk</strong>ing<strong>fan</strong>ienof mear oare teksten te ferklearjen<br />
is. Under funksje gean ik de ymplisite betrekkingen yn de tekst ta libben en opfettingen<br />
<strong>fan</strong> de skriuwer en ta de maatskippij nei. De eksplisite ferwizings binne al yn<br />
4. Histoaryske eleminten oan de oarder kommen. Yn syn betrekking ta de skriuwer<br />
kin de tekst emulaasje of, algemiener, blyk <strong>fan</strong> literêr fakmanskip wêze, of utering<br />
<strong>fan</strong> syn persoanlike omstannichheden of <strong>fan</strong> syn politike, godstsjinstige of kulturele<br />
opfettingen. De fraach oft in tekst in wjerspegeling is <strong>fan</strong> de maatskippij (as ideologysk<br />
en sosjaal superstra turn, dat literatuer dominearret), ferwiist nei de easken <strong>fan</strong><br />
dy maatskippij, mar ek nei ynfloeden dêr't de skriuwer amper of gjin weet <strong>fan</strong> hoecht<br />
te hawwen. Under maatskiplike easken rekkenje ik it ferlet <strong>fan</strong> literatuer of <strong>fan</strong> literatuer<br />
<strong>fan</strong> in bepaald slach. <strong>It</strong> ferlet <strong>fan</strong> literatuer yn it algemien, dy't foar alle literatuer<br />
jildt, gean ik net op yn, mar it ferlet <strong>fan</strong> in bepaald slach literatuer falie bysûnderheden<br />
<strong>fan</strong> stof of tematyk en ek de kar foar Frysk ûnder, en dy besprek ik dêrom al. Unbewitten<br />
ynfloeden lit ik gewurde.<br />
Tekst foar tekst (5.3)<br />
Fanwegen grutter oersichtlikheid binne datearrings en topoi net tekst foar tekst<br />
gearfette, mar yn listen by elkoar brocht en opnommen yn 10.5 en 10.6<br />
(Bylagen).<br />
De sifers tusken heakjes efter de titels <strong>fan</strong> de teksten ferwize nei de blêdsidenûmers<br />
yn de facsimile-edysje <strong>fan</strong> diel I.<br />
Titel (I *lr)<br />
De titel bestiet út in haadtitel mei in ûnderferdieling yn trijen. De kritearia dy't ta<br />
dy ûnderferdieling laat hawwe, lykje leafde as tema foar diel I, petearen oer saaklike<br />
ûnderwerpen en gelegenheids<strong>wurk</strong> foar diel II, en psalmen en lofsangen (op ien nei<br />
wumkes.nl<br />
475
allegearre lieten) oer stof út it libben <strong>fan</strong> Kristus foar diel III. Der is de trits leafde,<br />
deugd en godstsjinstyn werom te finen, dy't Spies yn sechstjinde- en santjinde-ieusk<br />
<strong>wurk</strong> oanwiisd hat, mar faaks ek de tradisjonele yndieling <strong>fan</strong> literatuer neffens Vergilius<br />
syn Bucolica, Georgica enAeneis. De haadtitel past yn de tradysje om poèzy yn<br />
de folkstaal, yn ûnderskieding <strong>fan</strong> (neo-)latynske samlingen Poemata, nei de taal te<br />
neamen dêr't se yn skreaun binne. De tekst <strong>fan</strong> de titelpagina is mooglik net foar<br />
1658 ûntstien. Oanlieding ta it gearstallen hat miskien de ferskining <strong>fan</strong> de karlêzing<br />
Klioos Kraam (1656, 1657) west, dêr't nederlânsktalich <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> de dichter yn<br />
stiet.<br />
d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) en trije epigrammen (I *2v)<br />
<strong>It</strong> boek iepenet mei in wurd foarôf yn 'e foarm <strong>fan</strong> in brief. Nei de ynhâld is it foaral<br />
in ferdigening tsjin kritikasters. Dat léste is ek it gefal yn twa <strong>fan</strong> de trije epigrammen<br />
dy't foarôfgeande oan it eigentlike boek noch op it foarwurd folgje. Hearden<br />
Zoïlus en Momus by <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> literêre kwaliteit? En brûkte GJ har om misferstân oer<br />
de aard <strong>fan</strong> syn frysk boek <strong>fan</strong> te foaren út te sluten?<br />
Friesche Tjerne (I 1-6)<br />
<strong>It</strong> gedicht lit him yndiele by it genre <strong>fan</strong> it houliksdicht. Net de praecepta, mar de<br />
exempla lykje it beskaat te hawwen. Der is <strong>fan</strong> it genre <strong>fan</strong> it houliksdicht gebrûk<br />
makke, sa soe men sizze kinne, om in boartlik gedicht te meitsjen dat ticht oanslút by<br />
boerske houlikslieten yn dialekt, sa't der in protte yn santjinde-ieuske lieteboekjes<br />
steane. Dochs is de tekst gjin klucht. Tjerne mei dan wol in boer wêze, it bysûndere<br />
oan him is dat er mei syn trochbrekken <strong>fan</strong> ferskil yn stân in idylle opropt, dy't troch<br />
konkretisearring <strong>fan</strong> tiid en plak yn Bolsert om 1640 hinne in skyn <strong>fan</strong><br />
werklikheid kriget.<br />
Tjerne en Sjolle Kreamer, dat foar 't neist yn deselde tiid ûntstien is, binne nei alle<br />
gedachten de âldste fryske teksten <strong>fan</strong> GJ. Foar it ûntstean <strong>fan</strong> syn frysk dichterskip<br />
hat de publikaasje <strong>fan</strong> twa fleurige fryske dialogen <strong>fan</strong> Van Hichtum yn 1639 faaks<br />
tige <strong>fan</strong> belang west.<br />
Sjolle Kreamer (I 7-12)<br />
Mei syn sang en syn petearfoarm kin it fers formeel opfette wurde as in fariant <strong>fan</strong><br />
it genre <strong>fan</strong> it hardersdicht. Ynhâldlik is der trouwens ek ferbân, omdat it otium in<br />
belangryk motyf is.<br />
Ljeafde (I 13-14)<br />
De tekst, dy't út in liet en in kwatryn bestiet, is in leafdesfers yn petrarkistyske trant<br />
foar de personifiearre Leafde út 1 Jeh. 4:8. Behalven ynhâldlik - oangeande de<br />
minsklike kennis <strong>fan</strong> de Leafde en it fermogen om har rjocht te dwaan nammentlik -,<br />
ferskilt it <strong>fan</strong> syn mooglike foarbylden ek troch syn konkrete útbylding <strong>fan</strong> de personifiearre<br />
figuer.<br />
476<br />
wumkes.nl
Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)<br />
Yn de foarm <strong>fan</strong> in leafdesliet is it fers in politike allegory op de Akte <strong>fan</strong> Seklúzje<br />
(1654). As be<strong>wurk</strong>ing <strong>fan</strong> in frysk-nasjonaalhistoarysk motyf en as ôfwizing <strong>fan</strong> in<br />
republikeinske steatsopfetting is it in ûnderdiel <strong>fan</strong> de gewestlike hofkultuer.<br />
Herders Ljeafde to Galathæa (I 17-18)<br />
<strong>It</strong> fers is in hardersliet. De harderinne oan wa't de ik-figuer syn leafde meidielt,<br />
personifiearret in kristlik ideaalbyld. <strong>It</strong> brûken <strong>fan</strong> hardersfigueren hinget miskien<br />
gear mei pastoralisearringstendinzen yn de fryske hofkultuer, dy't yn 'e jierren fjirtich<br />
op lykje te kommen.<br />
Reamer in Sape (I 56-63)<br />
<strong>It</strong> fers lit yn de tekening <strong>fan</strong> twa karakters sjen wat fernoegen wol net dwaan kin.<br />
By alle literêre tradysje dy't de ynhâld beskiedt, liket it dochs ûnwierskynlik dat it<br />
gjin ferbân mei tiidsomstannichheden hawwe soe. Dêrfoarbinne de oerienkomsten<br />
mei de problemen yn tsjerke en steat yn Fryslân te grut, yn it bysûnder ek mei dy te<br />
Bolsert, dêr't de heit <strong>fan</strong> de dichter sa nei yn behelle wie.<br />
Neffens genre hat it gedicht mei syn kombinaasje <strong>fan</strong> liet en petear noch it measte<br />
<strong>fan</strong> in hardersdicht, mar de oerienkomsten binne te lyts om streekrjochte ôfhinklikens<br />
oannimlik te meitsjen. De ôflieding sil earder yndirekt oer Sjolle Kreamer<br />
rûn wêze.<br />
Friesehe Herder (I 92-120)<br />
Nei genre soe ik de tekst in himelske meditaasje neame wolle. <strong>It</strong> fers is in syklus<br />
<strong>fan</strong> psalmberimingen en lofsangen, wa't ferbûn wurde troch kommentaar dat bestiet<br />
út meidielings oer de fryske harder wa't de hiele meditaasje yn 'e mûle lein wurdt, en<br />
- op de wize <strong>fan</strong> it soliloquium - út oertinkingen, oanspraken ta eigen siel en sinnen<br />
en beaen <strong>fan</strong> dy harder sels. De stikken kommentaar binne suver alhiel yn Bibeltaal<br />
skreaun. De tekst begjint en slút mei in rymbrief. Twa psalmberimingen wurde ôfsletten<br />
mei in rymspreuk. Yn de opbou is de Heidelberger Katechismus (ellinde, ferlossing,<br />
tankberens) werom te finen. Oerhearskje dogge de langst nei de himel en it<br />
fielen <strong>fan</strong> de himelske silligens hjir al op ierde. Hoewol't de nammen Jezus en Kristus<br />
(behalve dan yn it motto <strong>fan</strong> Philippenzen 1:23) net brûkt wurde, is God faak<br />
foaral Kristus. Miskien ferklearret dat ek it brûken <strong>fan</strong> wurden as leaf, myld, bliid en<br />
swiet om eigenskippen en <strong>wurk</strong>ingen <strong>fan</strong> God oan te tsjutten. De oerienkomst mei it<br />
Geestelijck Leven (1648) <strong>fan</strong> de bekende fryske piëtist Theodorus à Brakel is grut.<br />
Personele vertôninge (I 420-432)<br />
Neist ûntlieningen en neifolgings út literatuer moat sa't liket foaral oan beskriuwing<br />
<strong>fan</strong> printen (<strong>fan</strong> Galle, nei Heemskerck 1563) tocht wurde. Mei syn personifikaasje<br />
<strong>fan</strong> de fjouwer tiden <strong>fan</strong> it jier liket it fers by in selsstannich genre te hearren,<br />
wumkes.nl<br />
477
dat besibbe is oan ferbyldingen <strong>fan</strong> de tolve moannen. De moraal kriget net folie<br />
klam. Alles oerhearskjend is de útbylding <strong>fan</strong> de seizoenen. De foarnaamste ambysje<br />
<strong>fan</strong> de dichter liket west te hawwen om mei taal de natuer út te byldzjen.<br />
Strofefoarmen<br />
Frijwat strofyske fersen hawwe sûnder dat der in wize-oantsjutting boppe stiet, de<br />
bou <strong>fan</strong> in psalm of in oar bekend liet. Ek net-strofyske fersen kinne wol gauris neffens<br />
psalmstrofen yndield wurde. Hat GJ by it skriuwen miskien stipe oan de<br />
wizen hân?<br />
Tsien frij koarte fersen wurde ôfsletten mei in ekstra fersrigel, dy't buten it rymskema<br />
en de (mooglike) strofe-yndieling fait.<br />
Beslút (7)<br />
Foar in gearfetsjende skôging oer it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ en in pear desiderata foar fierder<br />
ûndersyk kin nei haadstik 7 ferwiisd wurde.<br />
478<br />
wumkes.nl
8.2. Uitgebreide samenvatting*<br />
Deze uitgebreide samenvatting is bedoeld als een handleiding bij het raadplegen<br />
van het boek. Over de onderlinge verhouding tussen de samenvattingen in het Nederlands,<br />
het Engels en het Fries kan het volgende worden opgemerkt. De Engelse<br />
en de Friese tekst zijn inhoudelijk identiek. Ze vormen een samenvatting van de<br />
hoofdzaken uit de Nederlandse tekst. Het laatste onderdeel (Besluit) is echter in het<br />
Nederlands en het Engels van dezelfde inhoud, terwijl voor het Friese Besluit naar<br />
hoofdstuk 7 wordt verwezen.<br />
Het boek, waarvan hier een samenvatting volgt, bestaat uit twee delen. Deel I is een<br />
facsimile-uitgave van het werk van de onderzochte dichter, waarvan in hoofdstuk 2<br />
van deel II een verantwoording wordt gegeven, deel II is een studie over ontstaan en<br />
overlevering van dat werk. In de volgende samenvatting van deel II zijn de onderdelen<br />
herkenbaar aan de cijfers die op 8.2 volgen. Samenvattingen van passages uit andere<br />
onderdelen zijn van eigen verwijzingen voorzien. Alleen paragraaf 8.2.5.4, die<br />
bestaat uit een drietal samenvattingen van een aantal elementen uit de tekstgewijze<br />
behandeling in 5.3, correspondeert niet met een onderdeel uit het boek.<br />
8.2.1. Inleiding<br />
8.2.1.1. Object<br />
Object van onderzoek zijn stof en inhoud van het werk van de Friese dichter <strong>Gysbert</strong><br />
<strong>Japix</strong> (Bolsward 1603-1666; voortaan GJ) in relatie tot hun literaire en hun historische<br />
context. Dat werk bestaat uit Friese en Nederlandse gedichten en drie vrij<br />
korte prozavertalingen in het Fries, waarvan zeker twee uit het Frans vertaald zijn.<br />
Het Friese werk is voor een belangrijk deel verzameld in de posthuum verschenen<br />
bundel Friesche Rymlerye (1668) en de heruitgave daarvan uit 1681/1684 met aanvullingen<br />
(beide voortaan FR), waarin ook Friese brieven (en één Nederlandse) zijn opgenomen.<br />
De Nederlandse poëzie ligt verspreid in literaire bloemlezingen en als<br />
drempeldichten in uitgaven van anderen, met name in verzamelingen preken. Enkele<br />
gedichten, vooral Nederlandse, zijn alleen in handschrift overgeleverd. Mogelijk<br />
heeft GJ ook poëzie in het Latijn geschreven, maar daarvan is voorzover bekend<br />
niets bewaard gebleven.<br />
Als Fries dichter is GJ kwalitatief en kwantitatief zeer uitzonderlijk. Er werd in de<br />
zeventiende eeuw wel meer in het Fries gepubliceerd, ook voordat hij met dichten<br />
begon, maar alles bij elkaar is het in omvang nog niet de helft van de FR. De enige<br />
Friese publikatie uit de achttiende eeuw die de naam van boek kan dragen, Althuysens<br />
Friesche Rymlery, bestaat voor een aanzienlijk deel uit de herdruk van de psalmen<br />
uit de FR. Pas in 1822 ontstond een doorgaande literaire produktie in het Fries,<br />
waaraan de Halbertsma's tot na het midden van de negentiende eeuw het belangrijkste<br />
aandeel zouden leveren. Uit hun kleine LapeKoer (1822) groeide het grote verzamelwerk<br />
Rimen ind Teltjes (1871). Toen zal langzamerhand het besef ook wel ontstaan<br />
zijn, dat de FR niet het enige werk van belang in de Friese literatuur was.<br />
Over GJ is in de loop van drie eeuwen veel gepubliceerd. Dit is de vierde heruitgave<br />
van zijn werk en de vijfde studie in de vorm van een dissertatie (of de zesde, voor<br />
wie de academische verhandeling erbij wil rekenen, die Wassenbergh in 1793 door<br />
wumkes.nl<br />
479
een van zijn studenten liet verdedigen). Van die vijf is het na Haantjes 1929 en Kalma<br />
1938 de derde dissertatie over literaire aspecten van het werk van de dichter.<br />
Ter oriëntatie volgt eerst een overzicht van vroegere visies op het werk van GJ en<br />
van richtingen in het onderzoek. De oordelen over het werk van GJ tot ca. 1770 - studies<br />
zijn er dan nog niet - geven de indruk dat ze gedacht zijn vanuit een zelfde visie.<br />
Verandering wordt zichtbaar in een gedicht van Simon Stijl uit 1777. In de oordelen<br />
tot ca. 1770 zijn drie elementen aan te wijzen: 1. GJ is als dichter rijk aan geest en vinding;<br />
2. zijn werk is elegant en kunstig; en 3. het werkt met affecten. Samen roepen ze<br />
het beeld op van een geleerd dichter, zoals Grimm 1983 die tekent aan het voorbeeld<br />
van Opitz.<br />
In de GJ-studie, die met Wassenbergh 1793 begint, blijft voorlopig dezelfde visie<br />
nog gangbaar. GJ wordt gezien als een klassiek dichter, die beoordeeld wordt volgens<br />
de klassieke poëtica. Nieuw is echter de opvatting dat natuur en eenvoud kenmerkend<br />
zijn voor zijn werk. Het gekunstelde, dat daarnaast wordt onderscheiden,<br />
wordt aan de slechte invloed van Gabbema, een vriend van de dichter, toegeschreven.<br />
Het natuurlijke wordt opgevat als een eigenschap van het Fries en de Friezen<br />
(zo reeds bij Stijl in 1777) en gelijkgesteld met Griekse eenvoud. Er is reden om aan te<br />
nemen dat Wassenbergh met zijn studie van GJ stelling nam tegen niet-nationale<br />
tendensen in de nieuwe kunstopvattingen van iemand als Hiëronymus van<br />
Alphen.<br />
Halbertsma's visie, neergelegd in diverse publikaties sinds 1824, wijkt niet principieel<br />
af van die van zijn onmiddellijke voorgangers. Wel zijn zijn standpunten meer<br />
uitgesproken. Hij ziet GJ als een bondgenoot in de strijd tegen wat hij domme regels<br />
noemt, die de taal zijn opgelegd en die het Fries tot een patois degraderen. Hij versterkt<br />
de nationale tendens door GJ ten slotte uitsluitend te zien als "eene incarnatie<br />
van den Frieschen geest". Mede daardoor en door de veronderstelling dat het werk<br />
veel gelezen was, ontstaat het idee dat GJ een volksdichter was, of althans als dichter<br />
voor het volk begonnen was. Daarnaast komt tegen het einde van de negentiende<br />
eeuw met Buitenrust Hettema belangstelling voor de psychologische verklaring van<br />
het werk op. Haantjes 1929 verklaart GJ's dichterschap uit goddelijke roeping en<br />
toont zich daarin een vertegenwoordiger van de protestants-christelijke dichters van<br />
het tijdschrift Opwaartsche Wegen. Kalma 1938 "versteht" à la Dilthey GJ als een tragisch<br />
dichter, in wiens werk liefde de belangrijkste kracht is. Kalma en Haantjes maken,<br />
evenals Folkertsma 1946 en Langvik Johannessen 1960, een tegenstelling tussen<br />
mens en kunstenaar en herinneren daarmee aan de antithetische opvatting van de<br />
mens, zoals die in de Duitse Barokstudie uit de eerste helft van de twintigste<br />
eeuw voorkomt.<br />
Een nieuwe richting in het onderzoek ontstaat onder invloed van W.Gs. Hellinga.<br />
Zijn historisch-filologische aanpak vindt rond 1950 toepassing bij A. Wadman en later<br />
ook bij A. Feitsma, die met name in literatuursociologische vragen geïnteresseerd<br />
is. Nieuw is ook het speurwerk dat G.N. Visser sinds 1966 verricht naar literaire parallellen<br />
en voorbeelden uit een groot aantal Europese talen van de zestiende en de<br />
zeventiende eeuw. Sinds de tijd van Wassenbergh was daar niet veel meer aan<br />
gedaan.<br />
480<br />
wumkes.nl
8.2.1.2. Doel en werkwijze<br />
Doel van deze studie is een bijdrage te leveren tot de verklaring van het ontstaan<br />
van literaire teksten in de zeventiende eeuw. Het onderzoek beperkt zich tot stof en<br />
inhoud. Taal en stijl krijgen alleen aandacht, wanneer er elementen aan ontleend<br />
kunnen worden die voor het betoog van betekenis zijn. Niveau van onderzoek is de<br />
individuele tekst, probleemstelling zijn verhouding tot andere literaire teksten en tot<br />
de niet-literaire werkelijkheid waarin hij is ontstaan. Het onderzoek naar de verhouding<br />
tot andere teksten richt zich op het opsporen van voorbeelden, het signaleren<br />
van topoi en het afwegen van genrebepaaldheid. Het onderzoek naar de verhouding<br />
tot de werkelijkheid is gericht op het aanwijzen in de tekst van elementen van tijd en<br />
plaats en van feiten uit het leven van de schrijver, alsmede op het formuleren van de<br />
mogelijke functies van een tekst in relatie tot het persoonlijke leven van de auteur,<br />
actuele onderwerpen en maatschappelijke behoeften. Literaire afhankelijkheid en<br />
historische functie zijn niet scherp te scheiden, omdat de betrekkingen van een tekst<br />
tot de persoon van de schrijver of tot de maatschappij ook aspecten van literatuur<br />
zijn, zeker in een tijd waarin naar een evenwicht tussen kunst en natuur werd gestreefd.<br />
Misschien steekt ook achter het gebruik van Bijbelteksten - dat uiteraard<br />
wordt onderzocht - een vergelijkbare spanning tussen werkelijkheid en tekst. Met<br />
het oog op dit onderzoek worden de teksten zo nauwkeurig mogelijk gedateerd en<br />
wordt van iedere tekst een interpretatie gegeven.<br />
De doelstelling zoals die zojuist omschreven is, leidt tot een analysemodel in zes<br />
onderdelen. Die onderdelen zijn:<br />
i. Bronnen.<br />
2. Genre, met een afzonderlijke behandeling van de strofevormen.<br />
3. Datering.<br />
4. Historische elementen, verdeeld naar tijd, plaats en persoon.<br />
5. Interpretatie.<br />
6. Ontstaan, onderscheiden in afhankelijkheid van voorbeelden, aanleiding en<br />
functie.<br />
Definitie, begrenzing en onderzoekbaarheid van de onderdelen komen in de inleiding<br />
op hoofdstuk 5 aan de orde. De analyse wordt toegepast op een keuze uit het<br />
werk van de dichter, waarbij gestreefd is naar representativiteit. In een afzonderlijk<br />
hoofdstuk, 4, worden - als deel van de werkelijkheid dat geen direct zichtbaar verband<br />
met de teksten heeft - levensomstandigheden en levensopvattingen van de<br />
schrijver onderzocht. Aan het begin van de beide hoofdstukken volgen een overzicht<br />
van de stand van het onderzoek en een nadere verantwoording van opzet en<br />
indeling.<br />
Grondslag van verklaring is de combinatie van literair en historisch onderzoek.<br />
De keuze ervoor werd onafhankelijk van Spies 1987a gemaakt, die een vergelijkbare<br />
opzet biedt. Referentiekader van het literaire onderzoek is de retorica, die naar algemeen<br />
wordt aangenomen tot lang na de zeventiende eeuw de Europese literatuur<br />
heeft bepaald. Het historisch onderzoek is tentatief. Toepassing van een zelfde onderzoeksmodel<br />
op alle teksten levert veel vergelijkingsmateriaal, dat al te spoedige<br />
conclusies of speculaties verhindert. De keuze voor een behandeling tekst voor tekst<br />
is mede daarom gemaakt, maar heeft bovendien te maken met de opvatting dat het<br />
niet zinvol is generaliserende uitspraken over het werkelijkheidsgehalte (of het lite-<br />
wumkes.nl<br />
481
aire gehalte) van literatuur te doen, als die niet op indringend onderzoek van afzonderlijke<br />
teksten gebaseerd zijn.<br />
Het centrale deel van mijn studie vormen het vierde en het vijfde hoofdstuk. Ter<br />
verwezenlijking van de geformuleerde doelstelling moet naar een nauwkeurige en<br />
volledige teksteditie verwezen kunnen worden en zijn adequate beschrijvingen van<br />
handschriften en uitgaven nodig. De bestaande literatuur schiet ten aanzien van die<br />
voorwaarden te kort. Daarom is aan deze studie een teksteditie toegevoegd, die als<br />
deel I verschijnt. Problemen van transliteratie en facsimile-uitgave worden besproken<br />
in hoofdstuk 2. Een beschrijving van uitgaven en handschriften volgt in hoofdstuk<br />
3. Bij de uitgaven heb ik me geconcentreerd op de vraag naar hun ontstaansgeschiedenis.<br />
Deze is in het geval van de beide zeventiende-eeuwse uitgaven van direct<br />
belang voor de verklaring van het werk, omdat er reden is om aan te nemen dat GJ<br />
zelfde kopij voor de editie van 1668 heeft verzorgd en bijgevolg de aanvullingen, die<br />
naderhand wel in de editie van 1681 zijn opgenomen, bewust heeft weggelaten.<br />
Tot de verklaring van het ontstaan van het werk kan ook kennis van het publiek dat<br />
het las (of niet las) en van de aard van de belangstelling bijdragen. Dat geldt, naar<br />
men mag aannemen, des te meer naarmate dat publiek dichter in tijd bij GJ staat.<br />
Daarom is in hoofdstuk 3 ook aan deze aspecten van de GJ-receptie aandacht geschonken,<br />
met name voor de tijd tot 1822, toen een nieuwe uitgave van het werk verscheen.<br />
De analyse van de intekenlijst op die uitgave vormt een welkome aanvulling<br />
op de spaarzame gegevens over lezers tussen 1822 en 1640, het jaar waarin voor het<br />
eerst werk van GJ is gepubliceerd.<br />
In het algemeen kan nog worden opgemerkt, dat ernaar gestreefd is om alle kennis<br />
over GJ en zijn werk die in de loop van de eeuwen is vastgelegd, in het onderzoek te<br />
betrekken. Dat geldt evenzeer voor secundaire literatuur als voor archivalia. Gegevens<br />
uit secundaire literatuur zijn aan de bronnen getoetst.<br />
8.2.2 Tekstuitgave<br />
Aan de beide bestaande heruitgaven van het werk van GJ kleven een aantal bezwaren,<br />
die een nieuwe uitgave wenselijk maken. Die van Epkema 1821 (verschenen<br />
in 1822) bevat wel alle teksten uit de oorspronkelijke edities van 1668 en 1681, maar<br />
geeft de verspreide teksten van de dichter niet, is niet voorzien van tekst- of regelnummering<br />
en is wegens de normalisering van de spelling voor wetenschappelijk<br />
gebruik ongeschikt. De uitgave van Brouwer 1936 (1966 2 ) geeft wel (bijna) al het werk<br />
van de dichter zelf, maar niet de inleidingen en teksten die Gabbema 1681 aan zijn<br />
uitgebreide heruitgave toevoegde. Bovendien plaatst Brouwer teksten uit 1668 en<br />
1681 door elkaar, is zijn weergave op verschillende punten onjuist en bestaat er behoefte<br />
aan een uitgave met een tekst- en regelnummering die het mogelijk maakt alle<br />
woorden van GJ, ook uit de handschriften, zo te indexeren dat alle parallelplaatsen<br />
direct zichtbaar zijn. Een dergelijke nummering geeft Feitsma 1974. Daarom heb ik<br />
besloten een facsimile-editie van de uitgaven van 1668 en 1681 (wat de laatste betreft:<br />
met uitzondering van het deel dat een heruitgave van 1668 is) en van andere verspreid<br />
gepubliceerde teksten te maken, alsmede een transliteratie van het werk dat<br />
alleen in handschrift is overgeleverd. De teksten zijn voorzien van mijn eigen nummering<br />
(links) en van de codering van Feitsma (rechts). Van de verspreide teksten<br />
heb ik in voorkomende gevallen de eerste redactie gekozen. Varianten zijn niet opge-<br />
482<br />
wumkes.nl
nomen. Bij de keuze van de exemplaren van 1668 en 1681 die voor deze uitgave gebruikt<br />
zijn, heb ik me laten leiden door de resultaten van een onderzoek naar verschillen<br />
in druk per katern van een aantal exemplaren.<br />
De opgave van druk- en zetfouten is beperkt tot de teksten van GJ. Het verbeteren<br />
ervan is om twee redenen lastig: er valt niet altijd een grens te trekken tussen schrijffouten<br />
(in de kopij) en zetfouten, en de afdruk is soms zo onduidelijk, dat niet zeker<br />
is wat er geacht mag worden te staan. Dat geldt met name voor koppeltekens,<br />
die veel voorkomen.<br />
Bij de transliteratie van de handschriften deden zich problemen voor ten aanzien<br />
van de plaats van circumflex en apostrof, het wel of niet aaneen staan van woorden,<br />
onduidelijke lettertekens en de onderscheiding van y en ij. Ter beoordeling van de<br />
oplossingen zijn foto's van de betreffende handschriften toegevoegd.<br />
8.2.3. Tekstoverlevering<br />
8.2.3.1. Uitgaven<br />
Bij mijn onderzoek van de verschillende uitgaven heb ik me laten leiden door de<br />
vraag welke factoren invloed gehad kunnen hebben op hun ontstaan en voor wat de<br />
heruitgaven betreft bovendien door de vraag naar de editoriale opvattingen van de<br />
tekstverzorgers. De onderscheiding in diplomatisch en kritisch, die ik bij de beschrijving<br />
van de heruitgaven gebruik, is gebaseerd op het verschil in bedoelingen<br />
tussen uitgevers die wel en anderen die niet naar een zo letterlijk mogelijke weergave<br />
van de tekst hebben gestreefd. De behandeling is geordend naar de uitgaven van<br />
1668 en 1681 en uitgebreid met de uitgave van 1684. De enige zeventiende-eeuwse uitgave<br />
van werk van GJ die daarnaast nog bekend is, bespreek ik in 5.3.6.6. Dat is de<br />
Friessche Tjeme, de tekst waarmee de editie-1668 opent.<br />
8.2.3.1.1. FR 1668<br />
Omstreeks 1658 schijnt GJ het plan te hebben opgevat zijn Friese werk te bundelen<br />
tot de Friesche Rymlerye zoals die twee jaar na zijn dood uitkwam. Aanleiding is<br />
mogelijk de verschijning van de bloemlezing Klioos Kraam (1656, 1657) geweest,<br />
waarin Nederlands werk van hem een plaats kreeg. Onverenigbaarheid met de eenmaal<br />
gekozen criteria voor de indeling in drieën, kwaliteitsselectie en het niet meer<br />
beschikken over afschriften verklaren misschien het ontbreken van enkele teksten.<br />
De criteria voor de indeling lijken te zijn: liefde als thema voor deel I, gesprekken<br />
over zakelijke onderwerpen en gelegenheidswerk voor deel II, en psalmen en lofzangen<br />
- voornamelijk liederen - over stof uit het leven van Christus voor deel III.<br />
Voorop in alle drie delen staan steeds de grote en misschien ook wel als meest belangrijk<br />
bedoelde teksten, maar verder is geen bepaalde ordening aan te wijzen, behalve<br />
dan misschien een chronologische in de psalmen en lofzangen. De Friesche<br />
Rymlerye werd mogelijk in de herfst van 1667 gedrukt en is misschien het eerste boek<br />
dat van de eigen pers van Haringhouk, de drukker, verscheen. Taal en spelling van<br />
het lofdicht dat Meelcke Lasis eraan toevoegde verraden een grote vertrouwdheid<br />
met het werk van GJ en doen daarom het vermoeden rijzen dat hij corrector is geweest.<br />
Er zijn aanwijzingen dat het boek niet in de handel is gebracht, maar op kos-<br />
wumkes.nl<br />
483
ten van Antie Arjens, een zusterskind van de dichter, voor diens vrienden en kennissen<br />
in kleine oplage is gedrukt.<br />
De eerste nieuwe editie na de uitgebreide heruitgave van 1681 kwam in 1822 uit.<br />
Daarin zijn alle teksten uit de edities van 1668 en 1681 opgenomen. De tekstverzorger,<br />
Epkema, had al in 1793 een glossarium op GJ gereed, maar schijnt pas in 1809 tot<br />
een heruitgave besloten te hebben, ondanks het feit dat al in 1785 op het belang van<br />
een nieuwe uitgave was gewezen. Misschien heeft hij aanvankelijk verondersteld dat<br />
Wassenbergh die zou verzorgen. Deze had als proeve van een nieuwe uitgave tekst 29<br />
in 1806 laten verschijnen, voorzien van taal- en cultuurhistorisch commentaar en in<br />
een spelling die men diplomatisch zou kunnen noemen, als ze niet zo slordig was.<br />
Overigens adviseerde Wassenbergh een eventuele tekstverzorger de spelling te normaliseren.<br />
Onafhankelijk van Epkema kondigde Ten Broecke Hoekstra in 1813 aan<br />
meteen nieuwe editie te zullen komen, maar van diens plan wordt na 1814 niets meer<br />
vernomen. Epkema's editie is kritisch. Hij verbeterde drukfouten en normaliseerde<br />
de spelling, bijna steeds naar vormen die ook in de oorspronkelijke uitgaven voorkomen<br />
en met behoud van wat hij hield voor dialectverschillen. Veranderingen in de<br />
spelling op grond van de regels van de analogie of de etymologie zijn bij hem vrij<br />
zeldzaam, evenals metrische aanpassingen en vervanging van woorden die "straattaal"<br />
zouden zijn. Zijn woordverklaringen zijn gericht op tekstbegrip.<br />
Een tweede heruitgave van 1668, aangevuld met de teksten van GJ uit de editie van<br />
1681, verscheen in 1936 van de hand van Brouwer e.a. Voordien waren er aankondigingen<br />
van nieuwe uitgaven geweest van Buitenrust Hettema 1897, Siebs 1926 en<br />
Kalma 1926. Een tweede deel, voorzien van een woordcommentaar, dat Brouwer en<br />
de zijnen zich van het begin af aan voorgenomen hadden te maken, verscheen pas in<br />
1966, tegelijk met een tweede druk van de tekstuitgave van 1936. Afgezien van verschillen<br />
in lettertype (die in 1936 geheel en in 1966 voor het grootste deel zijn weggelaten),<br />
is de tekst diplomatisch weergegeven. Buitenrust Hettema en Siebs hadden<br />
dit ook willen doen; Kalma had gekozen voor een zodanige herspelling in eigentijds<br />
Fries, dat de oorspronkelijke klanken zo dicht mogelijk zouden worden benaderd.<br />
Hij had daarvan in 1923 al een proeve gegeven.<br />
Bloemlezingen voor een groot publiek stelden Leendertz 1853, Dijkstra 1853-55 en<br />
Kalma 1936 samen. Buitenrust Hettema 1887 en Galama 1977 richtten zich met hun<br />
bloemlezingen uit het Middelfries, waarin veel werk van GJ een plaats kreeg, op wetenschappelijk<br />
gebruik.<br />
8.2.3.1.2. FR 1681<br />
De uitgebreide heruitgave van 1668 die Gabbema in 1681 verzorgde, bevat niet alleen<br />
nieuwe teksten van GJ, maar ook een tweetal inleidingen in de vorm van opdrachten,<br />
een grammatica van het Fries, een verhandeling over de Friese letters en<br />
een specimen van het Oudfries in twee redacties. Het verband van grammatica en<br />
Oudfries met GJ is niet duidelijk. Misschien had Gabbema de stukken bij de papieren<br />
liggen die hij van GJ gekregen had. Bepaalde opmerkingen in brief 48.1 van GJ<br />
aan hem zouden erop kunnen wijzen, dat hij ze met GJ besproken heeft. Misschien<br />
behoorden ze tot de verzameling van de landschapsgeschiedschrijver, in welke functie<br />
Gabbema in 1659 werd aangesteld. De aanvullingen met werk van GJ zelf betreffen<br />
voor het grootste deel teksten die Gabbema van de dichter ontvangen had. Ze<br />
484<br />
wumkes.nl
worden genoemd in de brieven van GJ aan Gabbema, die ook tot de aanvullingen<br />
behoren. De enige uitzonderingen zijn de teksten 50 en 51. De eerste heeft Gabbema<br />
mogelijk leren kennen in een afschrift van Junius, van de andere is de herkomst<br />
onbekend.<br />
Van de aanvullingen openen opdracht en woord aan de lezer van Gabbema en de<br />
beide woorden vooraf van GJ het eerste deel van de uitgave-1681 en vormen de overige<br />
teksten het tweede deel van die editie. Het Friese woord vooraf van GJ is een andere<br />
redactie van dezelfde tekst in de editie-1668. Het eerste deel is verder een herdruk<br />
van de uitgave van 1668, met weglating van het lofdicht van Meelcke Lasis.<br />
Bepaalde overeenkomsten in custoden en kopregels laten er geen twijfel over bestaan,<br />
dat de heruitgave teruggaat op een exemplaar van de editie-1668. In een bepaald<br />
geval (tekst 46.8) zijn er echter zodanige verschillen met de tekst in de uitgave<br />
van 1668, dat een handschrift van de dichter geraadpleegd lijkt te zijn. De veranderingen<br />
zijn mogelijk aangebracht in het exemplaar van de editie-1668 dat voor de<br />
heruitgave is gebruikt, omdat in dezelfde tekst in de uitgave-1681 ook zetfouten uit de<br />
editie van 1668 zijn overgenomen. Gabbema bezat van die tekst - als onderdeel van<br />
een verzameling psalmen en lofzangen - een handschrift van GJ, zodat er aanleiding<br />
is om te veronderstellen dat Gabbema die veranderingen heeft aangebracht. De<br />
overige verschillen tussen identieke teksten in de uitgaven van 1681 en 1668 betreffen<br />
verbeteringen van zetfouten uit 1668 en nieuwe zetfouten in 1681.<br />
De aanvullingen in het eerste deel van FR 1681 (de hiervoor genoemde woorden<br />
vooraf van GJ en de twee opdrachten, alsook twee drempeldichten die niet in alle exemplaren<br />
voorkomen) zijn, onder vervanging van de bladzijden die corresponderen<br />
mei de bladzijden *1 en *2 van de uitgave-1668, toegevoegd, nadat het boek al gedrukt<br />
was. Dit valt af te leiden uit bladzijdenummering, katernsignaturen en katernresten.<br />
Die maken ook duidelijk dat de opdracht aan Staten en stadhouder niet<br />
vanaf het begin tot de aanvullingen heeft behoord, maar in de plaats van een andere<br />
inleidende tekst moet zijn gekomen. Misschien is dit een opdracht van Gabbema<br />
aan niet-Friese lezers geweest. Een opdracht aan Staten en stadhouder kwam de uitgevers<br />
misschien goed uit, omdat ze financieel nogal wat risico hebben moeten nemen.<br />
Er kunnen diverse redenen voor de heruitgave van 1681 zijn geweest. Zelf zegt Gabbema<br />
dat er een "duldeloos verlangen" naar een tweede druk bestond, die hij ter ere<br />
van Friesland en tot nut en vermaak van overig Nederland wil verzorgen. De eer van<br />
het vaderland zal voor hem - getuige zijn opdracht, zijn woord aan de lezer en zijn<br />
toevoeging van een grammatica en een specimen van Oudfries - wel vooral in het<br />
Friestalige van het werk hebben gelegen, maar hij getuigt toch ook van zijn literaire<br />
waardering. Als landschapsgeschiedschrijver heeft hij de uitgave mogelijk tot zijn<br />
taak gerekend. Met zijn opdracht aan Staten en stadhouder maakte hij er een landschapszaak<br />
van. Gevoeligheid voor een Friestalig werk als uitdrukking van gewestelijke<br />
identiteit mocht bij de Friese overheid, zoals Feitsma heeft verondersteld, wel<br />
worden verwacht. Bonaventura Vulcanius had er in 1597 ook al op ingespeeld. Opdrachten<br />
en toevoegingen verraden trouwens welbewuste aansluiting bij het werk<br />
van Vulcanius. Daardoor staat de uitgave nadrukkelijk in een humanistische traditie.<br />
Als GJ het al niet was, dan heeft Gabbema hem met deze editie tot een klassiek<br />
dichter gemaakt.<br />
wumkes.nl<br />
485
Heruitgaven van aanvullingen uit 1681 verzorgden Epkema 1821 (alles, deels nauwelijks<br />
gewijzigd, deels kritisch), Buitenrust Hettema 1896 (de brieven: diplomatisch<br />
met opgave van deels onjuiste verbeteringen van zetfouten) en Feitsma 1956b (de<br />
beide grammaticale studies, diplomatisch).<br />
8.2.3.1.3. FR 1684<br />
De uitgave van 1684 is niets anders dan een deel van de oplage van 1681, voorzien<br />
van een nieuw gezet eerste katern en een nieuw titelblad voor het tweede deel, die nodig<br />
waren om het impressum te kunnen aanpassen aan de nieuwe uitgever. De oorspronkelijke<br />
uitgevers hielden het (ongewijzigde) boek in voorraad, zodat de vraag<br />
rijst waarom ze een deel ervan, dat misschien niet meer dan vijftig exemplaren bedroeg,<br />
van een nieuw uitgeversadres voorzagen. Misschien werd het werk beter verkocht<br />
in de academiestad Franeker, waar de nieuwe uitgever woonde, dan in hun eigen<br />
woonplaats Leeuwarden.<br />
8.2.3.1.4. Verspreide gedichten<br />
Afzonderlijke gedichten van GJ zijn mogelijk door tussenkomst van Galama gepubliceerd<br />
in de bloemlezingen Klioos Kraam (1656, 1657) en Hollantsche Parnas<br />
(1660) en in De Brunes Wetsteen (1661), via Gabbema in diens Hooghe-Lied (1659) en<br />
in Van Nyenborghs Wónder-Toneel (1657), en via Haringhouk in bijna alle bundels<br />
preken die deze tijdens het leven van de dichter zelf drukte. Halbertsma 1827 heeft<br />
de meeste verspreide gedichten al gekend en deels ook opnieuw gepubliceerd. Een<br />
meer compleet overzicht, dat sindsdien nauwelijks meer is uitgebreid, gaf Haantjes<br />
1929; toegankelijk werden ze pas door de uitgave van Brouwer in 1936.<br />
8.2.3.2. Lezers<br />
In dit onderdeel dat ik kortheidshalve "Lezers" heb genoemd, onderzoek ik aard<br />
en omvang van de belangstelling voor het werk van G J, in het bijzonder tot 1822. Om<br />
gegevens te verzamelen heb ik boedelbeschrijvingen, auctiecatalogi en exemplaren<br />
van de FR-edities opgespoord en onderzocht. Dat heeft geresulteerd in een inventarisatie<br />
van 112 bewaarde en 6 verloren gegane exemplaren van de uitgaven van 1640<br />
(3), 1668(18), 1681 (68 en 5) en 1684(23 en 1), en in een vergelijkbaar overzicht van exemplaren<br />
uit literatuur en archivalia met aantallen respectievelijk van 4, 39, 122 en<br />
49. Van 34 exemplaren valt niet te bepalen of ze van 1668, 1681 of 1684 zijn, 15 zijn<br />
van 1681 of 1684. Steeds worden alle beschikbare bijzonderheden, zoals namen van<br />
eigenaars, c.q. navolgers van werk van GJ, prijzen, handschriftelijke aantekeningen<br />
en - hoewel minder volledig - uiterlijkheden van het boek, vermeld.<br />
Mede op grond van die inventarisaties kunnen de oplagen van de edities van 1668 en<br />
1681 worden geschat op misschien hooguit honderd, respectievelijk tweehonderd<br />
exemplaren. De kans dat na 1681 tot halverwege de achttiende eeuw exemplaren van<br />
1668 zijn weggedaan omdat ze minder volledig waren, lijkt niet uitgesloten. De overzichten<br />
maken het - onder toevoeging van biografische bijzonderheden - ook mogelijk<br />
een lijst op te stellen van ruim tweehonderd namen van personen die voor 1822<br />
op enigerlei wijze het werk van GJ in hun bezit hebben gehad of het hebben aangehaald<br />
of nagevolgd. Een analyse van hun achtergronden en uitlatingen doet vermoeden<br />
dat het werk gewaardeerd werd als literatuur, als specimen van Fries en als symbool<br />
van Friese cultuur.<br />
486<br />
wumkes.nl
Reeds tijdens het leven van de dichter blijkt uit navolgingen van Baardt 1640<br />
(5.3.6.1.1.2), Gabbema 1649 en Arcerius 1659, dat zijn Friessche Tjerne (1640) een onmiddellijk<br />
succes moet zijn geweest. Anderen, bijvoorbeeld Galama 1661 en Junius<br />
ca. 1660, getuigen van hun literaire waardering. Tot de verbreiding van GJ's naam als<br />
dichter hebben Wassenbergh 1793 en 1806 en Koopmans 1801 veel bijgedragen. Hun<br />
studies werden lovend besproken in de Nederlandse tijdschriften van die dagen. Geleerde<br />
belangstelling, met name voor de taal waarin het werk is geschreven, was er<br />
ook vanaf het begin, zoals bij Gabbema en Junius. Persoonlijke betrekkingen met de<br />
dichter, of via Gabbema met hem, kunnen van invloed zijn geweest op de belangstelling<br />
van Gutberleth en de Vegelins en Van Vierssens. Naar opleiding beperkt de belangstelling<br />
zich in hoofdzaak (maar niet helemaal) tot academici, wat ten dele aan<br />
de aard van het bronnenmateriaal kan liggen, en naar stand valt het op dat de Friese<br />
adel goed vertegenwoordigd is. Deze zal gevoelig zijn geweest voor GJ's werk als<br />
Friesnationaal cultuurgoed. Hessel Vegelin van Claerbergen prees het in 1683 althans<br />
als zodanig. Overigens behoorde hij tot de jongere adel en stond hij in nauwe<br />
betrekking tot de stadhouder. Bij gebrek aan gegevens is het onzeker of ook de oude<br />
adel toen de FR al waardeerde (cf. 7.1.4).<br />
Een bijzondere invloed van de hoogleraar Wassenbergh op de belangstelling voor<br />
GJ bij studenten, die het door Wumkes geïntroduceerde begrip "de school van Wassenbergh"<br />
zou rechtvaardigen, is niet waarschijnlijk. Wassenbergh heeft door zijn<br />
liefde voor het werk van GJ, waarvan hij als student in 1766 al blijk geeft, die belangstelling<br />
zeker bevorderd, maar studie van de dichter schijnt hij niet voor de jaren<br />
tachtig te hebben gemaakt. Toen was ook al de taalhistorische en lexicografische belangstelling<br />
van auteurs als Van Halsema, Wiarda en Wierdsma en Brantsma gewekt,<br />
die op hun beurt weer anderen zullen hebben gestimuleerd. Wumkes' meermalen<br />
overgenomen opvatting dat Wassenbergh college over GJ heeft gegeven, lijkt<br />
evenmin juist.<br />
Ter aanvulling op de voorgaande schets van het lezerspubliek uit de tijd voor 1822<br />
heb ik de intekenlijst op Epkema 1821 geanalyseerd en vergeleken met andere intekenlijsten<br />
uit dezelfde tijd. Aan de persoonlijke invloed van Van Leeuwen kan de algemene<br />
intekening door leden van het literaire gezelschap Constanter te Leeuwarden<br />
worden toegeschreven, aan die van Wassenbergh de opvallend grote<br />
belangstelling aan de Franeker Academie. Hoewel het aantal intekenende boeren<br />
gering is, steekt het toch nog gunstig aftegen het ontbreken van boeren op andere intekenlijsten.<br />
Naar verhouding vond de uitgave in Friesland aanmerkelijk meer aftrek<br />
dan die van de toch ook Friese, hoewel niet Friestalige Van Harens, maar bij een<br />
Friestalig werk kan men ook moeilijk anders verwachten en bovendien woonde toch<br />
nog een op de drie intekenaren buiten de provincie. Beperkt provinciaal was de belangstelling<br />
daarom zeker niet. Eerder zou deze nationaal Nederlands kunnen heten,<br />
getuige de intekening van de koning en van een relatief groot aantal hoge<br />
Haagse ambtenaren en leden van de regering. Naar verhouding ook goed vertegenwoordigd<br />
was dat deel van de Friese adel dat toch al actief betrokken was bij de cultuur<br />
in Friesland. Besef van Friese identiteit en de in Friesland herleefde traditie om<br />
juist van de adel de behartiging van Friese cultuurbelangen te verwachten, zullen de<br />
belangstelling voor GJ wel goeddeels verklaren. Opvallend ten slotte is misschien de<br />
aanwezigheid van twee heren Van Vierssen onder de intekenaren. Mogelijk ging hun<br />
wumkes.nl<br />
487
elangstelling op familietraditie terug. Dezelfde traditie heeft zich wellicht ook laten<br />
gelden bij de Eysinga's, de erfgenamen van de Vegelins.<br />
Verwondert het niet, dat een duur en geleerd werk als dat van Epkema maar heel<br />
weinig doorboeren of andere eenvoudige bewoners van het platteland werd gelezen,<br />
ook goedkope volksuitgaven van GJ vonden weinig aftrek. Wel werd zijn naam in de<br />
loop van de negentiende eeuw in Friesland ook onder boeren een begrip. De opvatting<br />
dat liederen van de dichter door de tijden heen onder het volk zouden zijn gezongen,<br />
is onjuist. Waarschijnlijk zijn pas sinds 1929 een paar ervan populair geworden.<br />
Reeds omstreeks 1700 was een aanzienlijk aantal van de stemmen die als<br />
melodie-aanduiding dienen, onbekend geworden. De meeste overeenkomsten met<br />
stemmen van GJ hebben liedboeken die verschenen tussen 1623 en 1655<br />
(5.3.7.3).<br />
8.2.3.3. Handschriften<br />
De hier behandelde handschriften zijn autografen en afschriften van teksten die,<br />
voorzover bekend is, niet in druk zijn verschenen of dat nog niet waren, toen de afschriften<br />
gemaakt werden. Hun beschrijving heb ik ingedeeld in drieën. Op een poging<br />
tot reconstructie van wat er aan onbekende handschriften zou kunnen zijn<br />
overgeleverd, volgt een opgave van onjuiste toeschrijvingen en van veronderstellingen<br />
over handschriften die zouden zijn overgeleverd, en ten slotte geef ik een overzicht<br />
van de handschriften die inderdaad bewaard zijn of eerst in recente tijd zijn<br />
zoekgeraakt of verdwenen.<br />
De kans dat er veel ons onbekend Fries werk van GJ verdwenen is, lijkt niet groot,<br />
want diens werk is tot twee maal toe verzameld en uitgegeven, respectievelijk in 1668<br />
en 1681. Slechts drie van de Friese teksten die we van hem kennen, ontbreken in die<br />
uitgaven. Zeker al meer dan twee eeuwen is er op aanvullingen gelet en ik heb er, ook<br />
buiten Friesland, speciaal naar gezocht, maar de laatste vondst blijft er een van 1899<br />
(3.1.4.1,55). Er zijn geen aanwijzingen dat er meer Nederlandse teksten hebben bestaan<br />
dan de bekende. In de veronderstelling dat GJ ook voor 1656 in het Nederlands<br />
heeft gedicht - al is er eerst in dat jaar zekerheid -, heb ik echter op grond van stijlkenmerken<br />
en uiterlijke omstandigheden, zoals de plaats van overlevering, vijf meer<br />
of minder stellig aan hem toegeschreven. Twee daarvan zijn al door Halbertsma met<br />
de dichter in verband gebracht. Op één tekst in handschrift na betreffen ze opschriften<br />
op grafstenen, op een doodsbaar en op een schoolmeestersstoel. Latijnse poëzie,<br />
waarvan het bestaan uit een brief van de dichter aan Gabbema zou kunnen blijken,<br />
heb ik niet gevonden. Wel is tijdens mijn onderzoek nog een onbekende tekst van zakelijke<br />
inhoud in het Nederlands ontdekt.<br />
Indien de overlevering juist is, dat handschriften uit de nalatenschap van de dichter<br />
in de familie zouden zijn bewaard, dan moeten ze in 1789 zijn opgeruimd. Meermalen<br />
zijn afschriften van de hand van Junius in de Bodleian Library te Oxford voor<br />
autografen of teksten van GJ gehouden.<br />
Onder de bewaarde handschriften nemen de afschriften van Junius de eerste<br />
plaats in. Nadat Wassenbergh in 1802 op de mogelijke betekenis van de Juniana in<br />
Oxford voor de GJ-studie had gewezen, heeft Scheltema pogingen gedaan om te onderzoeken<br />
of daar ook handschriften van GJ bij waren, maar het was uiteindelijk<br />
Ten Broecke Hoekstra die een deel ervan in 1815 ontdekte. Deze schijnt zijn vondst<br />
niet publiek gemaakt te hebben, maar wel deelde hij die mee aan Halbertsma, die er<br />
488<br />
wumkes.nl
in 1827 bekendheid aan gaf. Na de analytische beschrijving van de Juniana door<br />
Siebs in 1895 heeft het tot het midden van de twintigste eeuw geduurd, voordat de<br />
meeste van de GJ-handschriften die erin voorkomen, gepubliceerd waren. Nog niet<br />
onderzocht op auteurschap (Junius of GJ zelf) en deels ook niet gepubliceerd zijn<br />
enkele doorhalingen en minimale verbeteringen in exemplaren van Van Hichtum<br />
AH 1639, GJ 1640, Baardt 1640 en Oude Friesche Spreeck-woorden 1641 in Ms. Junius<br />
122. Ik heb ze in de beschrijving van de handschriften weggelaten.<br />
In die beschrijving heb ik in het bijzonder werk gemaakt van de datering. De autograafvan<br />
tekst 17 lijkt te moeten worden gedateerd op ca. 1639/1640, en wel op grond<br />
van deels exclusieve overeenkomsten met de gedrukte Friessche Tjerne uit 1640 en van<br />
de uiterlijke vorm van het gedicht, die het tussen een eerste opzet en de definitieve<br />
tekst plaatst. De volgorde waarin Junius de afschriften van de teksten 7,29,30 en 31<br />
maakte, heb ik afgeleid uit de mate waarin hij met taal en spelling van het Fries vertrouwd<br />
lijkt te raken.<br />
8.2.4. Leven en wereld<br />
Met de aanduiding "Leven en wereld" bedoel ik een onderscheid te maken tussen<br />
levensomstandigheden en levensopvattingen, dat wil zeggen tussen afkomst, opleiding,<br />
ontwikkeling, werk, gezin, vrienden en kennissen enerzijds, en godsdienst, politiek<br />
en (literaire) cultuur anderzijds. Meer dan een onderscheid is het niet, want levensopvattingen<br />
en levensomstandigheden zijn altijd nauw met elkaar verbonden<br />
en bij GJ moeten bij gebrek aan directe uitlatingen de opvattingen bovendien uit de<br />
omstandigheden worden opgemaakt. Publieke functies, anders dan die van schoolmeester<br />
en voorzanger, heeft de dichter niet bekleed en over politiek, godsdienst en<br />
cultuur zijn - afgezien van zijn literaire werk, dat in dit hoofdstuk buiten beschouwing<br />
blijft - geen uitlatingen van hem bekend. Het leven van zijn vader biedt echter<br />
voldoende stof om de politieke context te tekenen, terwijl het godsdienstige en het<br />
culturele milieu van de dichter kunnen worden geschetst door de resultaten van het<br />
onderzoek naar de maatschappelijke relaties van zijn vrienden Geestdorp en Fonteyne.<br />
De methode om iemands opvattingen op politiek, godsdienstig en cultureel<br />
gebied door middel van informatie over diens persoonlijke relaties te achterhalen,<br />
hier uit nood toegepast, heeft als voordeel, dat ze door het betrekken van gegevens<br />
over meer personen in het onderzoek veel mogelijkheden tot controle van interpretaties<br />
biedt. Bovendien heeft het resultaat eerder betrekking op degene om wie het<br />
gaat dan de uitkomst van een algemeen onderzoek naar heersende opvattingen in de<br />
zeventiende eeuw zonder individuele differentiatie. Ze betekent intensief historisch<br />
en met name archivalisch onderzoek, omdat op individueel niveau nog nauwelijks<br />
onderzoek naar politiek, cultuur en godsdienst in Friesland is verricht. Intensief onderzoek<br />
was ook nodig om de boekeninventarissen te laten spreken, die de belangrijkste<br />
bronnen voor de kennis van de intellectuele belangstelling en ontwikkeling<br />
van de dichter en van zijn vader zijn. Daartoe heb ik zoveel mogelijk boekenlijsten<br />
van inwoners van Friesland uit de periode van 1600 tot 1680 verzameld en vergeleken.<br />
Bij de keuze van een beschrijvingsmodel voor dit hoofdstuk heb ik me laten leiden<br />
door een indeling naar levensvormende factoren. Zo komen achtereenvolgens<br />
in min of meer chronologische volgorde afkomst, opleiding en ontwikkeling, materiële<br />
omstandigheden (in het bijzonder werk), gezin, en vrienden en kennissen aan<br />
de orde.<br />
wumkes.nl<br />
489
Over de jeugd van GJ is alleen bekend wat uit zijn afkomst kan worden afgeleid.<br />
Zijn vader, Jacob Gijsberts (voortaan JG), was een even belangrijk als controversieel<br />
man in Bolsward, waar de zoon zijn hele leven op een enkel jaar na heeft doorgebracht<br />
of vlakbij heeft gewoond. Als stadsschoolmeester was GJ al evenzeer aan zijn<br />
vader gebonden als door zijn familiebetrekking. JG werd in 1579 geboren, waarschijnlijk<br />
te Bolsward, uit ouders die tot de ambachtsstand zullen hebben behoord.<br />
Hij werd als kistenmaker ook ambachtsman. Van zijn vakmanschap getuigt de deurpartij<br />
in het Bolswarder stadhuis, maar bovenal het stadhuis zelf, als dit inderdaad<br />
naar zijn ontwerp is gebouwd. Zeker sinds 1623 inde hij daarnaast als collecteur belastingen.<br />
De inventaris van zijn boekenbezit uit 1644 toont bij vergelijking met boekenlijsten<br />
van anderen aan, dat hij een vrij grote belangstelling voor politiek had en<br />
een uitzonderlijk grote belangstelling voor godsdienstige problematiek. Hij was uitgesproken<br />
gereformeerd, zoals ook wel blijkt uit zijn kerkelijke functies van diaken<br />
(reeds in 1607), ouderling (tot 1629) en kerkvoogd (van 1643 tot 1647). Uit zijn huwelijk<br />
met de wellicht iets oudere weduwe Ancke of Antie Willems, dat niet voor 1601<br />
werd gesloten, werd vermoedelijk niet lang na 16-2-1603 GJ geboren. Het gezin bestond<br />
toen voorts nog uit een dochter Antke Piers uit het eerste huwelijk van de moeder,<br />
maar mogelijk nog niet uit een zoon Pier Jacobs, van wie het geboortejaar onbekend<br />
is. In 1608 werd het gezin uitgebreid met een tweeling: een jongen, Willem, en<br />
een meisje, Jancke. De kinderen bleven allen in huis, tot Pier in 1624 schoolmeester<br />
in Hichtum, Burgwerd of Hartwerd werd, alle drie dorpjes onder de rook van Bolsward.<br />
Nog geen jaar later werd zijn voorbeeld gevolgd door GJ, die schoolmeester in<br />
het iets verderop gelegen en grotere dorp Witmarsum werd. Inmiddels had de vader,<br />
zeker al in 1620, een leerling-kistenmaker in dienst, die ook deel van het gezin ging<br />
uitmaken. Zijn kinderen hielpen hem vanaf het begin bij de administratie van het<br />
collecteurswerk.<br />
Door zijn meestemmen voor nieuwe provinciale belastingen in 1634 maakte JG<br />
zich gehaat bij althans een deel van de Bolswarder ingezetenen. Overal in de provincie<br />
kwam de bevolking uit reactie op de verhoging van bestaande belastingen en de<br />
invoering van nieuwe in opstand. In 1634 werd JG zodanig bedreigd, dat hij ernstig<br />
overwoog zijn collecteurschap op te geven. Door militair ingrijpen van de Staten-<br />
Generaal werd aan de politieke chaos in Friesland een einde gemaakt. JG bleef collecteur,<br />
tot hij in 1644 failliet werd verklaard en tijdelijk gevangen gezet. Zijn huis<br />
werd verkocht en omdat zijn vrouw het jaar ervoor was overleden en de beide nog inwonende<br />
kinderen inmiddels ook een eigen gezin hadden gesticht, heeft een van de<br />
kinderen hem toen wellicht in huis genomen. In 1647 kochten ze hem in het plaatselijke<br />
gasthuis in. Daar overleed hij in 1653.<br />
Naast de problemen rond zijn collecteurschap is er nog een ander, minstens even<br />
ingrijpend conflict in het leven van JG geweest. In de machtsstrijd tussen stadhouder<br />
en oude adel (waarvan de leden als grietmannen voor het grootste deel op het platteland<br />
woonden) speelden de steden een belangrijke rol, omdat de stadhouder door<br />
zijn recht tot benoeming van magistraatsleden daar veel invloed had. Op de golven<br />
van het belastingverzet kwam het in veel Friese steden in 1635 tot de onwettige verkiezing<br />
van een nieuwe magistraat en gezworen gemeente, ook in Bolsward. Tot de<br />
woordvoerders van de nieuwe machthebbers in Bolsward behoorden de beide predikanten,<br />
van wie vooral Sixtus Hommius zich roerde. JG daarentegen was - sinds<br />
490<br />
wumkes.nl
j627 - lid van de gezworen gemeente, die samen met de magistraat werd afgezet. Ook<br />
nu weer werd van buitenaf ingegrepen. In 1637 wees de Raad van State een nieuwe<br />
magistraat en gezworen gemeente in de opstandige steden aan. Van de 32 benoemden<br />
in Bolsward - onder wie JG - bedankten er twaalf, voor wie anderen in de plaats<br />
kwamen, soms onder druk. De beide partijen stonden fel tegenover elkaar. Tot eind<br />
1646 was die van Van Velsen, waartoe JG behoorde, de sterkste, sindsdien de andere.<br />
In het begin van de jaren vijftig verbeterden de verhoudingen. Daartoe droeg ds. Daventreus<br />
veel bij. Deze was in 1651 predikant te Bolsward geworden, nadat Hommius<br />
het jaar ervoor met emeritaat was gegaan (4.7.1). Mogelijk onder druk van militaire<br />
bezetting door de stadhouder werd JG eind 1640, in de plaats van een overleden<br />
magistraatslid, voor twee jaar tot burgemeester gekozen. Zijn benoeming riep veel<br />
verzet op, maar als presiderend burgemeester nam hij de leiding in het college van<br />
burgemeesters en regeerde hij met strakke hand. De traktementsverhoging van de<br />
beide predikanten, die het bewind van 1635-37 hun had toegekend, werd ongedaan<br />
gemaakt. Met de kerkeraad wenste hij zich niet te verstaan, toen die hem om zijn onheuse<br />
bejegening van een der predikanten (Hommius?) en om niet nader genoemde<br />
andere redenen (dronkenschap?) wilde vermanen. Het geschil werd bijgelegd, maar<br />
JG is misschien toch niet meer aan het Heilig Avondmaal verschenen. Een halfjaar<br />
voor zijn dood, in 1652, werd hij op zijn verzoek weer toegelaten. Als kerkvoogd bleef<br />
hij inmiddels, ook na zijn burgemeesterschap en zijn faillissement, met zijn medekerkvoogden<br />
tot de tegenpartij van de predikanten behoren. Zijn partij, toen nog in<br />
de meerderheid in de magistraat, vocht in 1644-45 met de kerkeraad een kwestie om<br />
het benoemingsrecht van een nieuwe predikant uit. Heel Friesland raakte erdoor in<br />
opschudding en ook landelijk kreeg de zaak veel aandacht. Zelfs Voetius, die de kant<br />
van de kerkeraad koos, sprak zich erover uit.<br />
In deze door twisten verscheurde stad was in 1637 GJ tot stadsschoolmeester benoemd.<br />
Dat gebeurde door het nieuwe magistraatscollege, waarvan zijn vader als lid<br />
van de gezworen gemeente wel geen deel uitmaakte, maar dat toch in meerderheid<br />
van diens partij was, zodat de benoeming misschien een vriendendienst is geweest.<br />
Voordien had GJ, nadat hij juist getrouwd was, een half jaar te Beetgum gestaan (al is<br />
zijn verblijf daar niet onomstotelijk bewezen) en voor die tijd was hij bijna anderhalfjaar<br />
thuis bij zijn ouders, althans in Bolsward, geweest, nadat hij halverwege<br />
mei 1635 uit Witmarsum was vertrokken. Naar de reden van zijn vertrek uit Witmarsum,<br />
dat op een ongebruikelijk tijdstip viel, is alleen maar te gissen. Ziekte kan het<br />
moeilijk geweest zijn, want dat was geen reden voor ontslag. Zeker lijkt wel, dat GJ<br />
het in politieke zaken eens was met zijn vader, want ook hij was bevriend met<br />
de Van Velsens.<br />
Overigens leidde GJ geen politiek bestaan, wat zijn functie als stadsambtenaar<br />
trouwens ook niet toestond. Zijn belangstelling voor politieke zaken schijnt getuige<br />
de inventaris van zijn boekenbezit bij overlijden, niet groot te zijn geweest. Uit dit<br />
boekenbezit blijkt wel, ook in vergelijking met dat van anderen, een uitzonderlijk<br />
grote literaire belangstelling, die zich al rond 1625 lijkt af te tekenen. De lijst vermeldt<br />
overigens alleen Nederlandse literatuur en er is gezien de gangbare praktijk<br />
geen reden om aan te nemen dat Latijnse literatuur zou zijn weggelaten. Een geleerd<br />
aspect ontbreekt in GJ's lijst, die qua omvang trouwens toch al niet lijkt op de auctiecatalogi<br />
van academici. Wel bevestigt de vermelding van niet met name genoemde<br />
wumkes.nl<br />
491
Latijnse (school?)boeken de om andere redenen aannemelijke veronderstelling dat<br />
GJ Latijn kende. Misschien zelfs heeft hij er aan de Latijnse school te Bolsward wel<br />
les in gegeven. Die vormde met de Duitse, waaraan hij verbonden was, een<br />
geheel.<br />
Wat zijn familieomstandigheden betreft, bleef lang veel bij het oude. Zijn stiefzuster<br />
Antie trouwde in 1633, zijn broer Willem, die - net als zijn vader- kistenmaker en<br />
ook collecteur werd, waarschijnlijk niet voor 1638, en zijn zuster Jancke niet voor<br />
eind 1639. Alleen is broer Pier waarschijnlijk al spoedig na 1630 overleden. Toen in<br />
1656 Jancke en haar man, die stadstimmerman was, overleden waren, werd hun<br />
enige kind Antie Arjens (1647) in het gezin van GJ opgenomen. Dat bestond toen behalve<br />
uit vader en moeder waarschijnlijk alleen nog uit de zoon Salves (1641), tenzij<br />
deze reeds als leerling-chirurgijn elders was ondergebracht. Vier (of mogelijk nog<br />
meer) andere kinderen, geboren tussen 1637 en 1650, waren al overleden. Ook gestorven<br />
was de moeder van GJ's vrouw, die sinds hun huwelijk tot haar dood in 1653 of<br />
begin 1654 bij hen had ingewoond. Zelf stierven GJ en zijn vrouw in 1666, spoedig<br />
gevolgd door hun zoon Salves, die hun in hun pestziekte te hulp was gekomen.<br />
De aanhoudende behartiging van de financiële belangen van Antie Arjens geeft<br />
reden om te twijfelen aan de veronderstelling van Kalma dat GJ geen zakelijke interesse<br />
zou hebben gehad. Mede door de verkoop van zijde en doek bracht het gezin<br />
het tot een zekere welstand. Dat geldt ook voor Salves, die door een nooit opgemerkte<br />
rekenfout van Halbertsma voor een doorbrenger en een last voor zijn vader wordt<br />
gehouden. Ook de broer en de zusters van GJ en zijn vrouw behoorden tot de stand<br />
van ambachtslieden en neringdoenden. Door zijn huwelijk werd GJ familie van de<br />
Leeuwarder schilder (en lakenkoopman?) Matthijs Harings, een oom van zijn<br />
vrouw, en mogelijk ook van de Leeuwarder schilderes Margaretha de Heer, door de<br />
dichter zijn nicht genoemd. Belangstelling voor schilderkunst lijkt bij GJ's broer<br />
Willem aan te wijzen.<br />
Van vriendschappelijke contacten buiten de familie die niet tegelijk literair van<br />
aard waren, is heel weinig bekend. Buiten de goede verstandhouding met de aanzienlijke<br />
familie Van Velsen te Bolsward, is er eigenlijk niets over te zeggen. Wel zijn<br />
er aanwijzingen dat de door Kalma veronderstelde vriendschap met de grietman<br />
van Wonseradeel, Van Aylva, die zelfs de aard van het dichterschap zou hebben bepaald,<br />
niet heeft bestaan. Ook is er geen reden te denken aan persoonlijke invloed<br />
van Siccama, secretaris van Bolsward, die volgens Halbertsma tot de keuze voor een<br />
Fries dichterschap zou hebben geleid. Over de literaire contacten van GJ in zijn<br />
vroege jaren, ruim genomen de tijd voor 1640, kan echter op basis van zijn vriendschap<br />
toch ook iets positiefs verondersteld worden. Dank zij een mededeling van de<br />
dichter zelf in zijn brieven aan Gabbema, is het zeker dat hij bevriend is geweest met<br />
Petrus Geestdorp (1607/08-1646), predikant en dichter. De vriendschap moet haast<br />
wel dateren van 1627 of daaromtrent, toen Geestdorp - misschien nog geen jaar lang<br />
- net als GJ in Witmarsum woonde. Geestdorp debuteerde juist in dat jaar met een<br />
poëtische bewerking van Erasmus' Colloquium proci etpuellae in - naar hij zelf zegt -<br />
Rodenburghse trant. Later, in 1644, gaf hij blijk van grote bewondering voor Hooft.<br />
Hoewel het werk dat van GJ bewaard of bekend is, pas van 1639 of later lijkt te dateren,<br />
kan het haast niet anders of hij moet - als hij al niet zelf in 1627 gedicht heeft -<br />
toen zeker veel belangstelling voor literatuur hebben gehad, want daarzonder lijkt<br />
492<br />
wumkes.nl
een vriendschap voor het leven tussen een schoolmeester en een jonge academicus<br />
vol literaire ambities, die maar korte tijd gelegenheid hadden elkaar te leren kennen,<br />
niet goed denkbaar.<br />
De vriendschap met Geestdorp is nog om een andere reden van belang. Het godsdienstige<br />
milieu van Geestdorp binnen het contraremonstrantse calvinisme tekent<br />
zich namelijk vrij ondubbelzinnig als behoudend af. Ik gebruik die term, omdat<br />
Geestdorp zelf zich in een drempeldicht (1644) voor zijn geliefde leidsman, de oude<br />
ds. Rippertus Sixti (op zijn beurt weer een dankbare leerling van de Franeker hoogleraar<br />
Sibrandus Lubbertus), uitspreekt voor de traditionele Rippertus, die hij verkiest<br />
boven hen die nieuwe opvattingen verkondigen. De drempeldichters in het<br />
werk van Rippertus Sixti passen in de Nadere Reformatie. Onder hen zijn veel predikanten,<br />
die net als hij ook stichtelijk werk schreven. Het gesloten karakter van de<br />
groep, zoals zich dat in de veelvuldige verbindingen van de drempeldichters onderling<br />
lijkt af te tekenen, zou het bestaan van de spanningen binnen de gereformeerde<br />
kerk waarop Geestdorp blijkbaar zinspeelt, kunnen bevestigen. Daarom heeft de<br />
Nadere Reformatie in Friesland misschien niet de gehele gereformeerde kerk omvat.<br />
Behalve Geestdorp behoorden ook andere vrienden en bekenden van GJ, zoals Fonîeyne,<br />
Sibylle van Griethuysen, Gabbema en Daventreus, tot deze groep van drempeldichters.<br />
Zelf droeg GJ drempeldichten bij aan uitgaven van de "uitgever van de<br />
Nadere Reformatie", Haringhouk. Hoewel GJ ook doopsgezinden als Galama en<br />
Meelcke Lasis onder zijn jongere literaire vrienden telde, getuigt zijn werk ervan, dat<br />
hij de Nadere Reformatie was toegedaan.<br />
Bevriend was GJ ook met de Leeuwarder uitgever en dichter Claude Fonteyne<br />
(overleden in september 1654), die in 1640 zijn Friessche Tjerne uitgaf. Deze vriendschap<br />
geeft aanleiding tot een analyse van het karakter van de artistieke cultuur in<br />
Friesland omstreeks 1640, omdat Fonteyne zelf met zijn uitgaven en zijn dichterlijke<br />
initiatieven een centrale figuur in die cultuur was. Dank zij de vele drempeldichten<br />
in het werk van Sibylle van Griethuysen, die door Fonteyne uitermate gestimuleerd<br />
werd, laat die cultuur zich lokaliseren rond het hof van de Friese stadhouder. Artistiek<br />
werd wat ik de hofcultuur zou willen noemen, gekenmerkt door veelzijdigheid<br />
van vormen, zoals poëzie, schilderkunst en muziek, maatschappelijk door het deelnemen<br />
van de hoogste kringen uit de burgerlijke elite, met name ook van vrouwen,<br />
en politiek door het streven naar de bevestiging van het stadhouderschap als symbool<br />
van Friese eenheid. Typerend lijken ook pastorale trekken. De verbinding van<br />
de Friese identiteit aan de figuur van de stadhouder, herkenbaar aan het gebruik van<br />
motieven uit de Friese koningsgeschiedenis, was mogelijk, doordat Friesland een eigen<br />
stadhouder had, en werd bevorderd door antistadhouderlijke tendensen in het<br />
als bedreigend ervaren dominante Holland. De voorwaarden voor de hofcultuur<br />
ontstonden eerst na 1637, toen de strijd om de macht tussen oude adel en stadhouder<br />
in het voordeel van de laatste was beslecht.<br />
Mag uit het reageren met Friestalige poëzie in de dichterlijke uitwisseling met de<br />
niet-Friestalige Fonteyne al afgeleid worden, dat GJ als Fries dichter erkenning had<br />
gevonden, zekerheid hieromtrent biedt het feit dat Franciscus Junius (1591-1677)<br />
zich bij hem vervoegde om zich in het Fries te bekwamen. Op grond van adressen en<br />
dateringen in brieven van en aan Junius lijkt diens bezoek - vermoedelijk als onderdeel<br />
van een volgens overlevering tweejarig verblijf in Friesland - in 1646 gedateerd<br />
te mogen worden.<br />
wumkes.nl<br />
493
Met de verschijning van Simon Abbes Gabbema (1628-1688), classicus zonder<br />
graad, dichter en historicus, alsmede ambteloos dienaar van de Muzen tot zijn benoeming<br />
als landschapsgeschiedschrijver in 1659, nemen leven en werk van GJgeen<br />
keer - hoewel de traditie sinds Wassenbergh het tegenovergestelde betoogt - maar<br />
wordt zijn functioneren binnen de hofcultuur geïntensiveerd, want Gabbema was de<br />
belichaming van die cultuur. Toen hij nog student was en GJ niet persoonlijk kende<br />
had hij met de publikatie van een academisch lofdicht in archaïserend Fries waaraan<br />
hij GJ's zinspreuk "Slioecht in rioecht" had toegevoegd, al blijk gegeven van zijn<br />
Friesnationale belangstelling, zodat zijn komst naar Leeuwarden in 1652 misschien<br />
niet hoeft te verbazen en zijn spoedige contacten met mensen van aanzien wetenschap<br />
en kunst in Friesland zeker niet verwonderlijk zijn. Met GJ zal hij 'contact<br />
hebben gezocht of gekregen in 1654, in elk geval niet na 11 november van dat jaar de<br />
dag waarop ze samen schilderijen van Margaretha de Heer bewonderden. Uit' de<br />
brieven die GJ sindsdien in het Fries aan hem zond (die van Gabbema zijn niet bewaard),<br />
spreekt een grote behoefte aan Gabbema's oordeel over de psalmberijming<br />
waarmee GJ juist ten tijde van hun kennismaking druk bezig was. Gabbema stelde<br />
al in het begin van 1655 voor psalmen van GJ (die voor een deel nog geschreven<br />
moesten worden) samen met zijn eigen Hoogliedberijming uit te geven maar toen<br />
deze na vier jaar of nog iets later verscheen, had GJ inmiddels waarschijnlijk besloten<br />
zijn psalmen met zijn andere Friese poëzie zelf te bundelen.<br />
Gabbema leende GJ literatuur, stuurde hem gedichten van H. Bruno H Sweerts<br />
T. Gutberleth Sr. en F. Oedsonius, en vroeg hem om bijdragen aan gelegenheidspoëzie,<br />
maar zijn rol als bemiddelaar in literaire vriendschappen is zeer beperkt Misschien<br />
bracht hij GJ in contact met J. Boogaard en S. Brunsvelt, maar zeker niet met<br />
H. Galama, die GJ al lang moet hebben gekend, en waarschijnlijk ook niet met Hendrik<br />
Rintjes, die GJ misschien via Galama heeft leren kennen toen die twee mogelijk<br />
samen bij Fonteyne werkten. Zonder tussenkomst van Gabbema zullen ook de contacten<br />
tot stand zijn gekomen met gelegenheidsdichters uit Bolsward en het naburige<br />
Nijland, zoals H. Daventreus, W. McDowell, N. Hajonides en P. Kingmá en<br />
met hun Leeuwarder broeder in de kunst, D. Coops, die familie was van GJ's vriend<br />
Haringhouk, de drukker-uitgever en vertaler van Engelse en Franse preken Galama,<br />
Haringhouk, Hajonides en Kingma moeten oudleerlingen van GJ zijn geweest.<br />
Over GJ's contacten met Meelcke Lasis, zijn latere lofdichter (1668) is niets<br />
bekend. Van geen van al die dichters kan GJ voor ca. 1650 werk gekend hebben omdat<br />
ze toen nog te jong waren of nog geen contact met hem kunnen hebben<br />
gehad.<br />
Aan Gabbema wordt al sinds Wassenbergh 1793 veel invloed op het werk van GJ<br />
toegekend. Zo zou GJ om hem in het Nederlands zijn gaan schrijven. Sommige gedichten<br />
in het Nederlands zijn waarschijnlijk echter al voor de kennismaking met<br />
Gabbema ontstaan. Bovendien is de meeste Nederlandse poëzie voor uitgaven van<br />
Haringhouk en Galama gemaakt. GJ's verering van het Fries en de Friezen om historische<br />
redenen, die ook met Gabbema in verband wordt gebracht, lijkt inderdaad<br />
met hem samen te hangen, maar is waarschijnlijk van voorbijgaande aard geweest<br />
Voor het overige is GJ's waardering voor vroeger niet historisch bepaald maar georiënteerd<br />
op de Gouden Eeuw. Zijn zinspreuk "Slioecht in rioecht", die hij' al in 1640<br />
gebruikt, verwijst waarschijnlijk naar diezelfde klassieke topos. Het 'meest nadrukke-<br />
494<br />
wumkes.nl
lijk heet Gabbema's invloed op de stijl van GJ. Die stijl kenmerkt zich door geleerdheid<br />
van beelden en motieven en door samenkoppelingen en verkortingen van<br />
woorden en openbaart zich in later werk, met name in gelegenheidsgedichten, en<br />
- wat de samenkoppelingen en verkortingen alleen betreft - vooral in de psalmberijming.<br />
De psalmberijming echter dateert waarschijnlijk voor een belangrijk deel al<br />
van voor de kennismaking met Gabbema, zodat diens invloed op prosodische verschijnselen<br />
wel uitgesloten mag worden genoemd. Het werk van Gabbema zelfvertoont<br />
geen samenkoppelingen en verkortingen. Geleerd, in de zin van uitgerust met<br />
klassieke beelden en motieven, is het werk van Gabbema zeker, althans zijn gelegenheidspoëzie.<br />
Dat is echter bijna alle gelegenheidspoëzie. Juist tegen de tijd dat Gabbema<br />
in Friesland verschijnt, komt daar naast het traditionele Latijn het Nederlands<br />
in het genre van het gelegenheidsgedicht naar voren. Gabbema gaf GJ veel<br />
gelegenheid tot het schrijven van gelegenheidspoëzie, en in zoverre is er misschien<br />
sprake van samenhang, maar voor het overige lijkt het beter om in de opkomst van<br />
het genre bij GJ een parallel te zien met de functieverbreding van volkstaalliteratuur<br />
in het algemeen. De eerste gelegenheidsgedichten van GJ stammen trouwens uit de<br />
tijd van Fonteyne, toen hij Gabbema nog niet kende.<br />
8.2.5. Tekstcommentaar<br />
8.2.5.1. Aanpak<br />
Het analysemodel dat voor het onderzoek van de teksten wordt gebruikt, bestaat<br />
uit zes onderdelen (8.2.1.2).<br />
1. Het eerste zijn de bronnen, die ik formeel naar de mate van waarschijnlijkheid dat<br />
ze ook inderdaad als bron, dat wil zeggen als onmiddellijk voorbeeld door de dichter<br />
zijn gebruikt, in voorbeelden en parallellen onderscheid, en inhoudelijk in literaire<br />
teksten, Bijbel en andere bronnen, waartoe ik behalve niet-literaire teksten ook afbeeldingen<br />
reken.<br />
Het identificeren van literaire teksten als voorbeelden is om drie redenen lastig. In<br />
de eerste plaats zijn overeenkomsten niet altijd even goed herkenbaar. Dat geldt<br />
vooral wanneer ze kort zijn en de gebruikte elementen als het ware verborgen zijn in<br />
brede uitwerkingen met veel nieuwe elementen. Het combineren van verschillende<br />
bronteksten en kennis van zeventiende-eeuwse bewerkingstechnieken, zoals het<br />
aanpassen aan eigen tijd, plaats en omstandigheden en het toepassen van amplificatio,<br />
digressio en allerlei stijlfiguren, helpen door de verschillen heen de mogelijke<br />
overeenkomst te laten zien.<br />
Een tweede probleem is de vraag of een overeenkomst exclusief is. Parallellen die bestaan<br />
uit sententiæ of topoi zijn dat evenmin als overeenkomsten op basis van een gemeenschappelijke<br />
bron of een intermediair. Kennis van auteurs en soorten bronnen<br />
die GJ gebruikt, kan de waarschijnlijkheidsgraad van een relatie helpen<br />
bepalen.<br />
Diezelfde kennis heb ik benut om een derde probleem althans enigermate op te kunnen<br />
lossen, de onmogelijkheid namelijk alles te lezen en te weten wat GJ onder ogen<br />
heeft gehad. Dat blijken vooral klassieken en zeventiende-eeuwse dichters in het Nederlands<br />
te zijn geweest. Werken waarvan bekend was of door uitgebreide lectuur<br />
van met name zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde bekend werd, dat hij er<br />
wumkes.nl<br />
495
iets aan ontleend had, alsook die in de na zijn overlijden opgemaakte lijst van zijn<br />
boeken vermeld staan, heb ik helemaal gelezen. Ik heb steeds geprobeerd de hele<br />
tekst met voorbeelden te overdekken. Dat is niet altijd gelukt, maar toch wel in die<br />
mate dat het ontbreken van voorbeelden bij bepaalde tekstgedeelten eerder toe te<br />
schrijven is aan tekortschietend onderzoek dan aan onafhankelijkheid bij de dichter.<br />
Als voorbeelden heb ik de overeenkomsten beschouwd die me exclusief leken. Op<br />
een enkele uitzondering na, waarin ongewone overeenkomst in opbouw of dialoogpatroon<br />
reden gaf om tot afhankelijkheid te besluiten, was woordelijke overeenkomst<br />
voorwaarde, bij voorkeur wanneer die meer dan eens voorkwam. De twijfelachtige<br />
gevallen en de woordelijke overeenkomsten die beperkt blijven tot één<br />
enkele formulering heb ik tot de parallellen gerekend. In het laatste geval kon vaak<br />
een klassieke oorsprong worden aangewezen.<br />
Tot de parallellen zouden ook de Bijbelplaatsen gerekend kunnen worden, die immers<br />
in veel teksten uit de tijd van GJ te vinden zijn. Toch heb ik er de voorkeur aan<br />
gegeven deze in een afzonderlijke rubriek onder te brengen, omdat kennis van de<br />
brontekst zelfbij de auteurs en zeker bij de schoolmeester en voorzanger GJ wel als<br />
vaststaand mag worden aangenomen. In die rubriek staan ook de ontleningen aan<br />
de Heidelbergse Catechismus en aan de liturgische formulieren en gebeden die vanouds<br />
achter de psalmen van Datheen voorkomen.<br />
2. Het tweede van de zes onderdelen waarop ik de teksten onderzoek, is genre. Genre<br />
is een problematisch begrip, onder meer omdat "the character of genres is that they<br />
change" (Fowler). Ik versta onder genre een verzameling eigenschappen van vorm,<br />
inhoud en functie die maken dat een tekst bij een of meer verzamelingen van andere<br />
teksten kan worden ingedeeld. Behalve bij formele genres, zoals de brief of het sonnet,<br />
zijn de verzamelingen van eigenschappen meestal zo los, dat de indeling een<br />
tentatief karakter heeft. Bovendien is het de vraag of die eigenschappen het gevolg<br />
zijn van genrebepaaldheid of van het overnemen uit voorbeeldteksten. Wanneer er<br />
aanleiding toe is, ga ik op dat probleem in.<br />
Ter aanvulling van de formele eigenschappen worden identieke strofevormen in<br />
werk van anderen aangewezen. Daartoe heb ik, behalve het werk van GJ zelf, ook de<br />
psalmen van Datheen vergeleken. Bij gedichten die dan nog zonder parallellen bleven,<br />
heb ik gezocht in het werk van Vondel, in Klioos Kraam en in de mij bekende<br />
poëzie in het Nederlands en het Fries van inwoners uit Friesland uit de tijd van GJ.<br />
De vermelding van gegevens uit het onderzoek van Frank naar het voorkomen van<br />
strofevormen in het Duits geeft een zekere indruk van de frequentie van de vormen<br />
die GJ gebruikt.<br />
3. Datering is het derde onderdeel. Er zijn maar weinig teksten waarvan de datering<br />
vaststaat. Van een enkele vond ik een vroegere publikatie dan tot nu toe bekend was,<br />
andere heb ik proberen te verbinden met historische gebeurtenissen die de aanleiding<br />
tot schrijven geweest kunnen zijn. Van groot belang was een nadere datering<br />
van het bezoek van Junius, omdat er van hem heel wat afschriften bewaard zijn.<br />
Soms gaf een opvallend stijlverschijnsel enig houvast, soms ook wijsaanduidingen.<br />
Het belangrijkste middel tot datering waren evenwel de verschijningsjaren van de<br />
publikaties die GJ tot voorbeeld moeten hebben gediend. Door het leggen van verbindingen<br />
tussen teksten van GJ onderling konden dateringen gecontroleerd worden<br />
en - als er nog geen datering gevonden was - verondersteld worden.<br />
496<br />
wumkes.nl
4. Bij de historische elementen bepaal ik mij tot expliciete betrekkingen met de nietliteraire<br />
werkelijkheid; impliciete bespreek ik bij het zesde onderdeel. Historische<br />
elementen onderscheiden zich door hun uitzonderlijkheid. Of ze herkend worden<br />
hangt af van de graad van uitzonderlijkheid. Als maar één gebeurtenis, plaats of persoon<br />
genoemd wordt of bedoeld kan zijn, is determinatie meestal wel mogelijk. Wanneer<br />
het echter gaat om gebruiken, mentaliteiten of een weinig bepaald gebied, blijft<br />
identificatie vaak in veronderstellingen steken.<br />
5. Onder een interpretatie - het vijfde onderdeel - versta ik een adequate verklaring<br />
van de betekenis van een tekst, zoals die uit de tekst zelf af te leiden is. Adequaat is<br />
die verklaring, als er geen elementen in de tekst mee in strijd lijken. Analyse op<br />
grond van de tekst sluit gebruik van externe gegevens niet uit, maar betekent wel dat<br />
aannemelijk moet worden gemaakt, dat ze tot de mogelijke betekeniselementen van<br />
de tekst behoren. Niet tot de interpretatie reken ik de resultaten van het onderzoek<br />
naar de betrekkingen die de tekst heeft met voorbeeld(en), met leven en opvattingen<br />
van de schrijver of met de maatschappij, tenzij die in de tekst aantoonbaar aanwezig<br />
zijn. Woordverklaring geef ik alleen, als deze voor het begrip van de tekst als geheel<br />
nodig is, en dan ook nog slechts in die gevallen dat Brouwer het betreffende woord<br />
overslaat of niet goed verklaart. Grotere onderdelen van de tekst probeer ik te interpreteren<br />
door verband te leggen met andere onderdelen in die tekst en met ander<br />
werk, zowel van de schrijver zelf als van andere auteurs uit de zeventiende eeuw, en<br />
uiteraard ook met de resultaten van het onderzoek naar bronnen, genre, datering en<br />
historische elementen.<br />
6. Bij het verklaren van het ontstaan onderscheid ik aanleiding, afhankelijkheid van<br />
voorbeelden en functie. Als de tekst zelf geen aanwijzingen bevat, valt naar de aanleiding<br />
vaak alleen maar te gissen. Bij afhankelijkheid van andere teksten gaat het me<br />
erom vast te stellen in hoeverre een tekst als het resultaat van de bewerking van een<br />
of meer andere teksten te verklaren is. Onder functie bespreek ik hier de impliciete<br />
betrekkingen tot leven en opvattingen van de schrijver en tot de maatschappij, zoals<br />
deze in de tekst voorkomen. De expliciete verwijzingen komen in het vierde onderdeel<br />
aan de orde. In zijn betrekking tot de schrijver kan een tekst emulatie of, algemener,<br />
blijk van literair vakmanschap zijn, of uitdrukking van zijn persoonlijke omstandigheden<br />
of van zijn politieke, godsdienstige of culturele opvattingen. De vraag<br />
of een tekst een weerspiegeling is van de maatschappij (als ideologisch en sociaal superstratum,<br />
dat literatuur domineert), richt de aandacht op de eisen van die maatschappij,<br />
maar ook op invloeden waarvan de schrijver zich niet of nauwelijks bewust<br />
hoeft te zijn. Onder maatschappelijke eisen reken ik de behoefte aan literatuur<br />
in het algemeen of aan literatuur van een bepaald type. De behoefte aan literatuur in<br />
het algemeen, die voor alle literatuur geldt, laat ik buiten beschouwing, maar de behoefte<br />
aan literatuur van een bepaald type kent haar verbijzondering naar stof,<br />
thema of keuze voor Fries bijvoorbeeld, en die bespreek ik daarom wel. Onbewuste<br />
invloeden laat ik buiten beschouwing. Als in het werk bijvoorbeeld aandacht voor<br />
staatsabsolutisme zou blijken, dan zou het nodig zijn de neo-stoïcijnse ideeën in<br />
tekst 30 daarmee in verband te brengen, maar nu dit niet het geval is, kan worden volstaan<br />
met een literaire verklaring, waarbij de aansluiting bij de ideeën in de gebruikte<br />
bronnen wordt aangewezen.<br />
wumkes.nl<br />
497
8.2.5.2. Stand van het onderzoek<br />
Combinatie van literair en historisch onderzoek is in de GJ-studie niet eerder toegepast.<br />
De notie dat heel wat werk van GJ zijn uitgangspunt in literatuur vindt, is zeker<br />
niet algemeen. In Spies 1987a herkende ik een bevestiging van de betekenis die<br />
zo'n dubbelsporig analysemodel voor een adequate verklaring van het ontstaan van<br />
een tekst heeft. Literaire traditie alleen, en dan met name ten opzichte van voorbeelden<br />
en parallellen, heeft Visser sinds 1966 aangewezen in een reeks artikelen die van<br />
grote belezenheid in de literatuur van de zestiende en de zeventiende eeuw getuigen.<br />
Wumkes heeft een onvolledige en niet zeer betrouwbare lijst van Bijbelplaatsen in<br />
handschrift nagelaten. Op een enkele uitzondering na zijn de teksten van GJ niet op<br />
genre onderzocht. Aspecten van de historische werkelijkheid waarin de teksten zijn<br />
ontstaan heeft Feitsma, ook sinds 1966, onderzocht, met name van parallellen in<br />
taalbouwopvattingen in Europees verband en van relaties met maatschappelijke opvattingen<br />
en verhoudingen in Friesland Veel aandacht heeft altijd GJ's keuze voor<br />
het Fries gehad. Dat geldt ook voor de datering van de teksten. Lang heeft de opvatting<br />
dat enkele anonieme liefdesgedichtjes, die nogal afwijken van de liefdespoëzie<br />
in de edities van de FR, toch van GJ zouden zijn, de veronderstelling van een vroeg<br />
Fries dichterschap versterkt. In 1966 werd echter duidelijk, dat ze al voor de geboorte<br />
van de dichter waren gepubliceerd.<br />
8.2.5.3 Tekst voor tekst<br />
De cijfers tussen haakjes achter de titels van de teksten verwijzen naar de bladzijdenummers<br />
in de facsimile-editie in deel I.<br />
8.2.5.3.1. Titel (*lr)<br />
Karakteristiek voor de titel is de nadere onderverdeling in drieën, die bijvoorbeeld<br />
herinnert aan de Friesche Lust-Hof Van Starter, de Stichtelycke Rymen van Camphuysen<br />
of de Zeeusche Nachtegael. De driedeling in de bundel lijkt een voorbeeld van de<br />
trits van liefde, deugd en godsdienst (cf. 8.2.3.1.1), die Spies in zestiende- en<br />
zeventiende-eeuws werk heeft aangewezen, maar zou ook als een pendant van de<br />
traditionele indeling van literatuur naar Vergilius' Bucolica, Georgica en Aeneis kunnen<br />
worden gezien. De hoofdtitel past in de traditie om poëzie in de volkstaal, ter onderscheiding<br />
van (neo-)Latijnse verzamelingen Poemata, te noemen naar de taal<br />
waarin ze is geschreven. Rymlerye is op te vatten als een in oorsprong bescheiden<br />
aanduiding voor "poëzie". In de titel van de eerste afdeling (Ljeafd in Bortlycke<br />
Mingel-Deuntjes) worden mogelijk speelse en meer ernstige liefdesgedichten onderscheiden,<br />
het "Gemiene æf Huwzmanne" van de tweede ondertitel zal wel geen tegenstelling<br />
bevatten, en Hymmelsch Harp-luwd, de naam van de derde afdeling, zal<br />
"harpgeluid uit de hemel" betekenen. De drie ondertitels zijn wellicht ontstaan bij<br />
het ontwerpen van een titelpagina, want de inhoud van de beide eerste delen van de<br />
FR noopt niet tot de gekozen indeling. De tekst van de titelpagina is mogelijk niet<br />
voor 1658 ontstaan. Aanleiding is misschien de verschijning van de bloemlezing<br />
Klioos Kraam (1656,1657) geweest, waarin Nederlandstalig werk van de dichter is opgenomen.<br />
Meer in het algemeen is zijn besluit tot bundeling van Fries werk niet<br />
denkbaar zonder de blijvende waardering van anderen, die met de navolging van de<br />
498<br />
wumkes.nl
friessche Tjeme door Petrus Baardt direct in 1640 al begon en sindsdien versterkt<br />
werd door de belangstelling van mensen als Junius, Fonteyne en Gabbema.<br />
8.2.5.3.2. d'Authôre to dy Lezzer (*2r (2); 278-279 (2a))<br />
Van het woord aan de lezer bestaan twee redacties, hier 2 en 2a genoemd als naar<br />
een van beide verwezen wordt. Anders dan algemeen wordt aangenomen houd ik 2<br />
voor jonger dan 2a. Tekst 2a beschouw ik als de Friestalige pendant van het Nederlandstalige<br />
voorwoord voor niet-Friezen (tekst 47,275-277), samen waarschijnlijk bedoeld<br />
vooreen uitgave van vijftig Friese psalmen van GJ, die bij hetHooghe-Lied van<br />
Gabbema zouden worden gevoegd. De tekst bevat ontleningen aan de opdracht aan<br />
Cats van Pers' Bellerophon en vooral aan de Twe-spraack van Spiegel. Naar de vorm is<br />
het - zoals zo vaak in voorredes - een brief, naar de inhoud vooral een verdediging<br />
tegen criticasters. Dat laatste is ook het geval in twee van de drie epigrammen die,<br />
voorafgaande aan het eigenlijke boek, nog op dit voorwoord volgen. Hoorden Zoïlus<br />
en Momus bij werk van literaire kwaliteit? En gebruikte GJ hen om misverstand over<br />
de aard van zijn Friestalige boek op voorhand uit te sluiten? De tekst is gericht tot de<br />
Friezen, die evenals hun taal verheerlijkt worden. Dit gebeurt met name in 2a, waarschijnlijk<br />
naar het voorbeeld van Spiegels verheerlijking van het Nederlands. Het<br />
gebruik van beelden, ontleend aan het land, kan worden opgevat als een streven<br />
naar aanpassing aan Friese omstandigheden. De variatie van de topos van de ledige<br />
uren met een beeld uit het schoolleven lijkt een persoonlijke variant.<br />
8.2.5.3.3. Oon myn wirde frjuene ... (*2v)<br />
Het gedicht, een epigram van het samengestelde type, is een humoristische uitwerking<br />
van het bekende parturient montes van Horatius. Het zal, evenals de beide volgende<br />
epigrammen, wel ontstaan zijn bij het samenstellen van de Friesche Rymlerye.<br />
Het vooropplaatsen van epigrammen kwam wel meer voor, bijvoorbeeld bij Roemer<br />
Visscher, die er ook drie geeft.<br />
8.2.5.3.4. Oon dy Lit-tinckene Eyn-wittert (*2v)<br />
Het gedicht, weer een samengesteld epigram, is een geestige bewerking van een<br />
epigram van Roemer Visscher, waarin lieden als Momus worden bespot. In de verhouding<br />
tot zijn voorbeeld kan het worden gekarakteriseerd als een geval van<br />
aemulatio.<br />
8.2.5.3.5. Jiette in Wîrdke (*2v)<br />
Het gedicht is een samengesteld epigram op een topos die teruggaat op Seneca en<br />
die een vaste plaats heeft in het voorwerk van uitgaven. De stof is aangepast aan<br />
Friese omstandigheden.<br />
8.2.5.3.6. Friesche Tjeme (1-6)<br />
Motieven en formuleringen zijn ontleend aan een Friese dialoog van J. van Hichtum<br />
(1639), terwijl ook gebruik is gemaakt van eenAmoureuse t'Samen-spraeck en de<br />
Clucht Tusschen Jaep en Lijs uit hetMev Liedtboeck (1627) en vooral van bruiloftsgedichten<br />
van J. van der Veen (1637). Net als Van der Veen zelf in zijn gedichten be-<br />
wumkes.nl<br />
499
speelt de sprekende figuur Tjerne in GJ's tekst zijn publiek als een conferencier. Enkele<br />
motieven zijn wellicht rechtstreeks ontleend aan Catullus' Carmen 34 en aan<br />
Theokritus' vijftiende Idylle, terwijl ook gebruik lijkt te zijn gemaakt van een paar<br />
anonieme Friese villanellen (1602).<br />
Het gedicht kan worden ingedeeld bij het genre van het huwelijksgedicht, als men<br />
genre opvat als een los geheel van eigenschappen zoals die in wisselende combinaties<br />
in gedichten op bruiloften te vinden zijn. Het zijn er echter te weinig om de opvatting<br />
te rechtvaardigen, dat het gedicht naar de voorschriften van het genre vervaardigd<br />
zou zijn. Niet de praecepta, maar de exempla lijken hun stempel op het<br />
gedicht te hebben gedrukt. Toch is ook bij een meer losse opvatting van het genre de<br />
indeling bij het huwelijksgedicht discutabel, want het gedicht voldoet niet aan de<br />
toch wel minimale eis, dat het op een bepaalde bruiloft betrekking heeft. Er wordt gebruik<br />
gemaakt van het genre, zo zou men kunnen zeggen, om een speels gedicht te<br />
realiseren, dat nauw aansluit bij komische huwelijkszangen in dialect, zoals er zoveel<br />
in zeventiende-eeuwse liedboekjes staan. Allerlei elementen, zoals bastaardvloeken,<br />
populaire uitdrukkingen, verbasteringen, obscene toespelingen, onbegrip,<br />
voorliefde voor eten en drinken, misschien ook het aanbieden van een "knottedoek",<br />
typeren Tjerne als boer. In de typering van hem en Yntske in het dialooglied, waarin<br />
hij smartelijk haar liefde vraagt en ten slotte ook krijgt, lijkt een ironiserende houding<br />
van de schrijver ten opzichte van zijn figuren tot uitdrukking te komen. Ook het<br />
titelvignet van de oorspronkelijke uitgave uit 1640, dat door dezelfde uitgever ook in<br />
almanakken werd gebruikt, plaatst het gedicht in een populaire traditie. Toch is de<br />
tekst geen klucht. Tjerne mag dan wel een boer zijn, het bijzondere aan hem is dat hij<br />
met zijn doorbreken van verschil in stand een idylle oproept, die door de concretisering<br />
van tijd en plaats in Bolsward en omgeving omstreeks 1640 een schijn van<br />
werkelijkheid krijgt.<br />
Voor het ontstaan van het Friese dichterschap van GJ lijkt de heruitgave van twee<br />
vroeg-zeventiende-eeuwse vermakelijke Friese dialogen van Van Hichtum in 1639<br />
van bijzonder belang, niet alleen omdat GJ er in zijn Tjerne en waarschijnlijk ook<br />
wel in zijn dialoog tussen een ruziënde kramer Sjolle en diens vrouw bij aansloot,<br />
maar vooral omdat Tjerne en het vermoedelijk in dezelfde tijd ontstane Sjolle Kreamer<br />
waarschijnlijk de oudste Friese teksten van GJ zijn. Bij een dergelijke afhankelijkheid<br />
lijkt het onwaarschijnlijk dat GJ eerder met Fries werk begonnen zou zijn<br />
(dat dan verloren zou zijn geraakt), omdat er voor 1639 nauwelijks literatuur in het<br />
Fries was.<br />
8.2.5.3.7. Sjolle Kreamer (7-12)<br />
Gemeenschappelijke motieven, formuleringen, dialoogvorm en naamsovereenkomst<br />
maken aannemelijk dat elementen in de tekst ontleend zijn aan de eerste<br />
Ecloga van Vergilius en mogelijk ook aan de beide Friese dialogen van Van Hichtum<br />
(heruitgegeven in 1639), waarvan de ene, Woutir in Tialle, zelf ook afhankelijk lijkt<br />
van Vergilius' eerste herderszang. Ook hier schijnt weer, net als in de Tjerne, gebruik<br />
te zijn gemaakt van althans een van de Friese villanellen uit 1602. De ingelaste zang<br />
lijkt afhankelijk van de Clucht Tusschen Jaep en Lijs, die ook in de Tjerne is gebruikt. In<br />
het algemeen herinnert het lied aan boerse liefdesklachten, zoals ze veel, en vaak in<br />
dialect, voorkomen in liedboekjes als het Amsteldams' Minne beekie (waarvan GJ<br />
500<br />
wumkes.nl
waarschijnlijk een exemplaar heeft gekend), en die uiteindelijk allemaal op de elfde<br />
Idylle van Theokritus teruggaan. Met zijn zang en zijn dialoogvorm kan het gedicht<br />
formeel worden opgevat als een variant van het genre van het herdersdicht. Inhoudelijk<br />
is er trouwens ook verband, omdat het otium een belangrijk motiefis. Kramers<br />
stonden bekend als zorgeloos, en Sjolle als een van hen kan daarom als een variant<br />
van een herder worden gezien. Met zijn zorgeloosheid, gecombineerd met vriendelijkheid,<br />
weet hij zijn vrouw Tetke ten slotte meegaand te stemmen, waardoor, als in<br />
de Tjerne, een illusie van geluk wordt gewekt. Ook hier zijn Bolsward en omgeving<br />
weer de plaats van handeling, en ontbreken boerse trekken als een doedelzak en obscene<br />
toespelingen niet.<br />
8.2.5.3.8. Ljeafde (13-14)<br />
Het gedicht, dat uit een lied en een kwatrij n bestaat, is een liefdesgedicht in petrarkistische<br />
trant voor de gepersonifieerde Liefde uit 1 Joh. 4:8. Mogelijk is het een<br />
aemulatio van liederen van Camphuysen (Lof van Deugde en 't Lof van Liefde). Bij<br />
Camphuysen wordt de minnaar, die Liefde "verstaaten heeft", loon naar werken in<br />
het vooruitzicht gesteld, bij GJ ligt de nadruk op zijn tekortschieten in liefde en in<br />
begrip van de volmaaktheid van Liefde. Een belangrijk verschil is ook, dat de gepersonifieerde<br />
figuur bij GJ, anders dan bij Camphuysen, heel concreet wordt voorgesteld.<br />
8.2.5.3.9. Reontse Ljeafde-Gâl (15-16)<br />
Naar het voorbeeld van Vondels Stedekroon van Fredrick Henrick waarschijnlijk,<br />
dat mogelijk is aangevuld met elementen uit Ovidius' Heroldes 10, en in combinatie<br />
met motieven en formuleringen uit Cypriaens Minne-klacht van Krul, schreef GJ in<br />
de vorm van een liefdeslied deze politieke allegorie met trekken van de "fhreatprophecy"<br />
(Cairns) op het lichtvaardig instemmen van Friesland met de Vrede van<br />
Westminster (1654), die de Acte van Seclusie inhield. Hoewel het gedicht een reactie<br />
is op een actuele politieke situatie (in de zeventiende eeuw vaak allegorisch uitgebeeld),<br />
is de directe aanleiding tot het schrijven mogelijk gelegen in het deelnemen<br />
aan een vriendschappelijke uitwisseling van gedichten op hetzelfde onderwerp tussen<br />
dichters onderling. Als bewerking van een Fries-nationaalhistorisch motief en<br />
als afwijzing van een republikeinse staatsopvatting is het gedicht een onderdeel van<br />
de gewestelijke hofcultuur, die in 4.7.2.3 is beschreven.<br />
8.2.5.3.10. Herders ljeafde to Galathæa (17-18)<br />
Het gedicht is een herderslied, waarin de herderin aan wie de ik-figuur zijn liefde<br />
betuigt, een christelijk ideaalbeeld personifieert. Het koppelen van deugden als eenvoud,<br />
oprechtheid en godsvrucht aan herders is in zeventiende-eeuwse poëzie traditioneel,<br />
maar ik heb geen andere voorbeelden gevonden, waarin dat in de vorm van<br />
een liefdesgedicht gebeurt. Lokale of actuele elementen ontbreken. De herderin is<br />
trouwens van alle tijden, omdat ze niet alleen in het nu van de ik-figuur leeft, maar<br />
ook in de tijd van Kaïn en Abel geplaatst wordt. Het gebruik van herdersfiguren<br />
hangt misschien samen met pastoraliseringstendensen in de Friese hofcultuur, die<br />
in de jaren veertig lijken op te komen.<br />
wumkes.nl<br />
501
8.2.5.3.30. Reamer in Sape (56-63)<br />
Op basis van Pers' dialoog Klachte der ongestadigen, die vrij nauw gevolgd wordt,<br />
lijkt de stof van het gedicht uitgebreid te zijn met een aemulatio van Huygens' vaker<br />
nagevolgde aanspraak in perifrasen tot de zon uit Batave Tempe, en nader uitgewerkt<br />
met klassieke en bijbelse toevoegingen en met eigen voorbeelden van verdorvenheden,<br />
die overigens niets persoonlijks hebben. Ook plaats en tijd zijn heel algemeen<br />
gehouden, al is er een toespeling op de Dertigjarige Oorlog. De strekking van het gedicht<br />
is al even traditioneel. Aan het voorbeeld van Reamer wordt de kracht van vergenoegdheid<br />
getoond, die standvastigheid in voor- en tegenspoed geeft. Toch kan bij<br />
alle literaire traditie waardoor het gedicht getekend wordt, moeilijk worden aangenomen<br />
dat het geen verband met tijdsomstandigheden zou hebben. Daarvoor zijn<br />
de overeenkomsten met de problemen in kerk en staat in Friesland te groot, in het<br />
bijzonder ook met die te Bolsward, waarbij de vader van de dichter zo sterk betrokken<br />
was.<br />
Naar genre lijkt het gedicht met zijn combinatie van lied en dialoog nog het meest<br />
op een herdersdicht, maar de overeenkomsten zijn te gering om rechtstreekse afleiding<br />
aannemelijk te achten. Liever houd ik Sjolle Kreamer (8.2.5.3.7) voor een tussenfase<br />
en veronderstel ik ook invloed van de samenspraken van Cats, waarvan er een<br />
gebruikt is in een andere belerende dialoog van GJ (tekst 29).<br />
8.2.5.3.45. Friesche Herder (92-120)<br />
Om voorbeeldteksten in de psalmberijmingen (waaruit de tekst voor een belangrijk<br />
deel bestaat) te kunnen aanwijzen, heb ik eerst woordelijke ontleningen aan de<br />
Bijbeltekst afgezonderd en vervolgens de teksten vergeleken met alle zeventiendeeeuwse<br />
en enkele zestiende-eeuwse volledige berijmingen die voor 1656 in het Nederlands<br />
verschenen, alsmede met enkele andere, waaronder Marot/De Bèze en<br />
Lobwasser. Gebleken is dat GJ Datheen en Marnix, maar vooral Camphuysen moet<br />
hebben gebruikt en bij één bepaalde psalm ook Vondel. Sommige overeenkomsten<br />
doen vermoeden dat hij Camphuysen - althans voor een deel - uit het hoofd kende.<br />
Het begin van de tekst is gemaakt naar het voorbeeld van Huygens' Uytlandige Herder.<br />
De inrichting van de tekst als geheel, die een cyclus vormt van psalmberijmingen<br />
en lofzangen met verbindende teksten, is mogelijk geïnspireerd op de in samenstelling<br />
enigszins verwante cyclus God de Wraeck van Camphuysen. Voorts zijn ontleningen<br />
aan Ovidius' Metamorphoses, Cats' Houwelyck, Heijns/Du Bartas' Wercken,<br />
Ambrosius' Deus creator omnium (mogelijk via een vertaling) en aan werk van de<br />
dichter zelf te vermoeden, misschien ook aan Van Borsselens Binckhorst. Afhankelijkheid<br />
van Buchanan of Petrus Herbert, die wel verondersteld is, lijkt twijfelachtig.<br />
Talrijk zijn de parafrasen van Bijbelplaatsen buiten de corresponderende psalmteksten.<br />
De stukken commentaar tussen de psalmberijmingen blijken zelfs bijna geheel<br />
een aaneenschakeling van Bijbelteksten te zijn, zodat ze welbewust in Bijbeltaal lijken<br />
te zijn geschreven. Op enkele plaatsen zijn ontleningen aan de Heidelbergse Catechismus,<br />
de Geloofsbelijdenis en de formuliergebeden aan te wijzen.<br />
Naar genre zou ik de tekst een hemelse meditatie willen noemen, in de vorm van<br />
een cyclus psalmberijmingen en lofzangen, die verbonden worden door commentaar<br />
dat bestaat uit mededelingen over de Friese herder wie de hele meditatie in de<br />
mond wordt gelegd, alsook - op de wijze van het soliloquium - uit overdenkingen,<br />
502<br />
wumkes.nl
aanspraken tot eigen ziel en zinnen en gebeden van die herder zelf. De tekst wordt<br />
voorafgegaan en afgesloten door een rijmbrief. Twee psalmberijmingen worden besloten<br />
met een rijmspreuk. Onder een hemelse meditatie versta ik met Kiefer Lewalski<br />
een tekst "whereby the Christian was urged to call forth, by a meditative process<br />
emphasizing the senses and the imagination, some foretaste of heavenly joys".<br />
Karakteristiek voor de protestantse hemelse meditatie is misschien de terugkerende<br />
manifestatie van zondebesef, zoals die ook in de Friesehe Herder aanwezig is. Psalmberijmingen<br />
definieer ik, in onderscheiding van psalmuitbreidingen, als berijmingen<br />
van de tekst uit een Bijbelvertaling die een grote mate van woordelijke overeenkomst<br />
met die tekst hebben en die inhoudelijk niets of nauwelijks iets weglaten of<br />
toevoegen, zodat de verschillen die er toch zijn, zich bijna geheel uit stilistische variatie<br />
of verstechnische noodzaak laten verklaren.<br />
De interpretatie van de tekst heeft in de literatuur veel aandacht gekregen, omdat<br />
de dichter zelf zegt dat het gedicht een "besloten werk" is en toch maar niet duidelijk<br />
wil worden wat dan wel de eenheid zou zijn. Mijn analyse van de inhoud van de<br />
psalmen en lofzangen op basis van wat er in het commentaar over gezegd wordt en<br />
van wat er in de Statenbijbel bij wijze van samenvatting boven de psalmen staat,<br />
leidt tot de conclusie, dat de opbouwvan de Heidelbergse Catechismus (ellende, verlossing<br />
en dankbaarheid) erin te herkennen is. Van een bekeringsproces is overigens<br />
geen sprake. In het volle besef van zijn verdorvenheid oefent de herder zich van 's<br />
morgens vroeg tot 's avonds laat in godzaligheid. Overheersend zijn het verlangen<br />
naar de hemel en de ervaring van de hemelse zaligheid hier al op aarde. Hoewel de<br />
namen Jezus en Christus (behalve dan in het aan Philippenzen 1:23 ontleende<br />
motto) ontbreken, is God vaak vooral Christus. Misschien verklaart dat ook het gebruik<br />
van woorden als lief, mild, blij en zoet ter aanduiding van eigenschappen en<br />
werkingen van God. Met name "zoet" is heel zeldzaam in psalmberijmingen. Zoals<br />
bekend is, komt het veel voor in de lyriek over de Jezusminne van piëtisten als Lodensteyn<br />
en Sluyter, maar alleen al het ontbreken van de naam Jezus maakt duidelijk<br />
dat GJ niet tot hun groep gerekend kan worden, al zijn er wel sporen van piëtistisch<br />
taalgebruik in zijn tekst te vinden. Treffend is echter de overeenkomst met het<br />
werk van de bekende Friese piëtist Theodorus à Brakel, wiens Geestelijck Leven voor<br />
het eerst in 1648 verscheen.<br />
Wat het ontstaan van het werk betreft, valt aan te nemen dat psalm 137 met vooren<br />
nawerk het oudste deel is en dat GJ pas later, met gebruikmaking van een deel van<br />
de psalmberijmingen die hij inmiddels had gemaakt, het vervolg heeft geschreven.<br />
Omdat psalm 137 waarschijnlijk de eerste is die hij berijmd heeft, ligt in datzelfde<br />
oudste deel mogelijk ook de aanleiding om losse psalmen te gaan berijmen. Naar<br />
kerkelijk gebruik heeft de dichter niet gestreefd, want zijn aantallen strofen wijken af<br />
van die van Datheen. Wel zou, zoals Popkema heeft verondersteld, aansluiting bij<br />
wat hij aan psalmen en lofzangen in de kerk te Bolsward zong, volgorde en keuze<br />
van zijn berijmingen hebben kunnen bepalen.<br />
8.2.5.3.67. Personele vertôninge (420-432)<br />
Naast ontleningen en navolgingen uit literatuur (van Van Borsselen, Spiegel,<br />
Hooft, Vos, mogelijk Erasmus, maar met name Batave Tempe van Huygens), laat zich<br />
vooral een beschrijving van prenten (van Galle, naar Heemskerck 1563) vermoeden.<br />
wumkes.nl<br />
503
Met zijn personificatie van de vierjaargetijden lijkt het gedicht deel uit te maken van<br />
een zelfstandig genre, dat verwant is aan verbeeldingen van de twaalf maanden. Het<br />
hoort niet bij de gedichten over de jaargetijden, die in de traditie van Vergilius' Georgica<br />
geplaatst kunnen worden. De beschrijving is geestig en vernuftig, al lijkt er niet<br />
gestreefd te zijn naar verschil in zelfuitbeelding van de vier personen. De moraal bestaat<br />
in het herhaalde advies de tijd te gebruiken eer het te laat is. Aan het slot blijkt<br />
de ik-figuur (aan wie de seizoenen van 's morgens vroeg tot laat in de nacht om de<br />
beurt verschijnen) plotseling zelf ook oud te zijn geworden. De moraal is weinig nadrukkelijk<br />
aanwezig. Alles overheersend is de uitbeelding van de seizoenen. De belangrijkste<br />
ambitie van de dichter lijkt geweest te zijn, met taal de natuur uit te beelden.<br />
De macht van de kunstenaar die zelf de seizoenen kan oproepen, is een -<br />
overigens klassiek - motief dat Gabbema en GJ beiden gebruiken in hun gedichten<br />
op schilderijen van Margaretha de Heer (1654). Omdat ze die schreven naar aanleiding<br />
van een gemeenschappelijk bezoek aan de schilderes, hebben ze over die<br />
macht vermoedelijk met elkaar gesproken. Misschien is toen de kiem van dit gedicht<br />
gelegd.<br />
8.2.5.4. Algemeen<br />
In deze paragraaf worden om wille van de overzichtelijkheid resultaten van het<br />
tekstonderzoek samengebracht die bij tekstgewijze behandeling niet tot hun<br />
recht komen.<br />
8.2.5.4.1. Datering<br />
De volgende dateringen zijn ontleend aan de paragrafen over datering in hoofdstuk<br />
5.3, tenzij anders is aangegeven. De cijfers duiden de tekstnummers aan.<br />
1. ca. 1658<br />
2. ca. 1658 of later<br />
2a. ca. 4-7-1655<br />
3. ca. 1658<br />
4. ca. 1658<br />
5. ca. 1658<br />
6. ca. 1639, niet na 1640<br />
7. ca. 1639<br />
8. ca. 1650<br />
9. ca. 1654<br />
10. ca. 1650<br />
11. eind mei 1648? (noot 386)<br />
17. ca. 1639 (5.3.7.3;3.3.3.2,5)<br />
24. ca. 1650 (noot 387)<br />
30. tussen 1640 en 1646<br />
36. ca. 1650 (4.4, noot 236)<br />
44. ca. 1655 (noot 409)<br />
45. ca. 1652 - 17-1-1655<br />
46. ca. 1652 - 17-9-1655 (5.3.45.3) [met uitzondering van 46.24?]<br />
46.24. ca. 1647 (4.7.2.3) [alleen het eerste deel?]<br />
48.1. ca. 1659 (4.7.2.5)<br />
48.15. ca. maart 1659 (noot 409)<br />
48.25. ca. oktober 1658 (4.7.2.7)<br />
504<br />
wumkes.nl
51. ca. 1652 (noot 387)<br />
63 ca. 1651 (noot 385)<br />
64. ca. nov. 1654 (4.7.2.8)<br />
65. december 1656 (noot 384)<br />
67. ca. 1656<br />
8.2.5.4.2. Parallellen: topoi en standaardmotieven<br />
In deze paragraaf verzamel ik een aantal verspreide vermeldingen van formuleringen<br />
en motieven die dikwijls in zeventiende-eeuwse poëzie worden gebruikt. Mythologische<br />
namen en de vele parallellen met Ovidius' Metamorphoses (die opgesomd<br />
zijn in 5.3.45.1.1.1,2 en 5.3.67.1.1.2.1) zijn weggelaten. Zie voor een kennelijk<br />
geval van gebruik uit de tweede hand van mythologische figuren 5.3.10.1.1.1.2.<br />
1. Volkstalen die niet geschreven kunnen worden (5.3.2.1.1.2).<br />
2. Ongelikte beer (5.3.2.1.1.2).<br />
3. Ledige uren (5.3.2.5).<br />
4. Ut picrura poësis (5.3.2.5).<br />
5. Uitgave op verzoek van vrienden (5.3.3.1.1.2).<br />
6. Poortvegen (5.3.4.1.1.2).<br />
7. Momus en Zoïlus (5.3.4.1.1.2; 5.3.4.6).<br />
8. In eodem prato (5.3.5.1.1.2).<br />
9. Vergif zuigende padden (5.3.5.1.1.2).<br />
10. Felices ter et amplius (5.3.6.1.1.1,2).<br />
11. Culinaire vergelijkingen (5.3.6.1.1.2).<br />
12. Petrarkismen (5.3.6.1.1.2; 5.3.8.1.1.2; 5.3.10.1.1.2).<br />
13. Luisteren naar de raad van ouders (5.3.6.1.1.2).<br />
14. Gouden Eeuw (5.3.6.5; 5.3.30.1.1.2).<br />
15. Aanbieden van geschenken (5.3.7.1.1.2).<br />
16. Stilletjes binnen laten van de minnaar (5.3.7.1.1.2).<br />
17. Herinneren aan vroegere liefde (5.3.7.1.1.2).<br />
18. Wanhopige minnares, verlaten aan het strand (5.3.9.1.1.1).<br />
19. Verzoek aan de zon te verdwijnen (5.3.9.1.1.2).<br />
20. Herdersleven verkiezen boven dat van een vorst (5.3.10.1.1.2).<br />
21. Perifrasen voor de zon (5.3.30.1.1.2).<br />
22. Tegenstelling tussen zorgeloze natuur en bekommerde mens (5.3.30.1.1.2).<br />
23. Mens zelf oorzaak van zijn kwaad (5.3.30.1.1.2).<br />
24. Kerkdienaren als oorzaak van twisten (5.3.30.6).<br />
25. Herder op de uitkijk (5.3.45.1.1.1,2).<br />
26. Pythagoras' zielsverhuizing (5.3.45.1.1.1,2).<br />
27. Gedicht sturen in plaats van zelf te komen (5.3.45.1.1.2.1).<br />
28. Onverschilligheid van de dichter of iemand aan wie hij werk heeft gestuurd, er gebruik<br />
van zal maken (5.3.45.1.1.2.1).<br />
29. Mens als zeepbel (5.3.45.1.1.2.1).<br />
30. Christus als de Schoonheid (5.3.45.1.1.2.1).<br />
31. Diverse vaste figuren, eigenschappen of attributen van de jaargetijden (5.3.67.1.1.2.1).<br />
8.2.5.4.3. Strofevormen<br />
Vrij veel strofische gedichten hebben zonder dat er een melodieaanduiding boven<br />
staat, de bouwvan een psalm of een ander bekend lied. Ook niet-strofische gedichten<br />
laten zich nogal eens indelen volgens psalmstrofen. Misschien heeft GJ bij het<br />
schrijven steun aan melodieën gehad? Zie voor een overzicht 5.3.30.2.<br />
wumkes.nl<br />
505
Een tiental vrij korte gedichten wordt afgesloten met een extra versregel, die buiten<br />
het rijmschema en de (mogelijke) strofe-indeling valt (hst. 7).<br />
8.2.6. Iconografie<br />
In het hoofdstuk Iconografie heb ik de afbeeldingen van GJ beschreven, meestal<br />
met een interpretatie en met bijzonderheden omtrent hun overlevering. Het zijn er<br />
in totaal 50. Aan de basis staan het originele schilderij uit 1637 (nr. 1) en een kopie uit<br />
1687 (nr. 2). Het oorspronkelijke schilderij is meermalen gerestaureerd, mogelijk ook<br />
al in de negentiende eeuw. De enigszins ziekelijke uitdrukking die Bowring in 1829<br />
waarnam, is niet meer aanwezig, evenmin als de plooien in de kraag. Op de kopieën<br />
2 en 15, alsook op andere kopieën uit het begin van de negentiende eeuw, zijn die<br />
plooien goed zichtbaar. Een vermoeide uitdrukking is te zien op kopie 15, die voor<br />
het overige veel gelijkenis vertoont met het origineel. Dat is niet het geval met kopie 2<br />
uit 1687. De geportretteerde figuur lijkt veel ouder. Misschien heeft de graveur de<br />
dichter nog gekend, toen deze al oud was.<br />
8.2.7. Besluit<br />
8.2.7.1. Ontlening, imitatio, aemulatio<br />
Veel gedichten van GJ bestaan uit navolgingen van een of meer teksten van anderen.<br />
In het vroegste werk behoren daartoe de Friese gedichten van Van Hichtum. Onder<br />
de Nederlandse dichters die nagevolgd worden, nemen Roemer Visscher, Cats,<br />
Camphuysen, Vondel en Huygens een belangrijke plaats in. Klassieken als Vergilius,<br />
Horatius en vooral Ovidius leveren materiaal ter aanvulling.<br />
De navolgingen laten zich onderscheiden in ontlening, imitatio en aemulatio. Imitatio,<br />
als aanduiding voor de afhankelijkheidsverhouding tussen teksten, wordt in<br />
studies over literatuur in tweeërlei betekenis gebruikt. De term kan alle navolging in<br />
het algemeen omvatten, maar ook op een bepaald type betrekking hebben en dient<br />
dan ter onderscheiding van aemulatio. Imitatio in de beperkte betekenis van het<br />
woord kan worden omschreven als variatie van een of meer voorbeeldteksten, met<br />
name door middel van aanpassingen van zaken als plaats, tijd en onderwerp, aemulatio<br />
als verbetering van de voorbeeldtekst(en). Het verschil tussen imitatio en aemulatio,<br />
dat bepaald wordt door de bedoelingen van de schrijver (cf. Pigman 1980), is<br />
niet altijd even duidelijk. Ervan te scheiden is de slaafse navolging of ontlening, die<br />
gekenmerkt wordt door volledige gelijkheid tussen voorbeeldtekst en navolging.<br />
Tot de categorie van de ontlening behoren de korte tekstelementen die zeer algemeen<br />
worden gebruikt, zoals Bijbelplaatsen, topoi en standaardmotieven, of die ook<br />
wel aan een bepaalde tekst kunnen zijn ontleend, zoals zekere zinswendingen en<br />
beelden. Als ze echter gevarieerd worden, of bewust gebruikt lijken te zijn om toespelingen<br />
te maken die de voorbeeldtekst als het ware laten meeklinken, vallen ze onder<br />
imitatio of aemulatio. Voor een voorbeeld van zo'n bewuste toespeling houd ik het<br />
openingsepigram (tekst 3), dat een passende uitwerking van het bekende parturient<br />
montes van Horatius is.<br />
Vaak komen zulke korte tekstelementen voor binnen het grotere geheel van navolgingen<br />
van complete teksten of langere tekstgedeelten. Hun functie lijkt dan vooral<br />
506<br />
wumkes.nl
te zijn de stofte variëren en te versieren. Een voorbeeld van zulk gebruik is te vinden<br />
in Reamer in Sape.<br />
Of ook het verbergen van de voorbeeldtekst(en) tot hun functie behoort, lijkt me de<br />
vraag. Dissimulatio was voor de zeventiende-eeuwse dichter een vanzelfsprekende eigenschap<br />
van imitatio. Pigman 1980,9-11 toont met een keur van citaten aan hoe algemeen<br />
die opvatting in de Renaissance was. Bij GJ lijkt het dissimuleren geen bijzondere<br />
betekenis in de zin van het verbergen van de voorbeeldteksten te hebben.<br />
Zijn voorbeeldteksten blijven duidelijk herkenbaar en obscuur zijn ze niet. Hetzelfde<br />
geldt mijns inziens voor Schaghen en daarom vraag ik me af of dissimulatieve<br />
imitatio, een term die Vermeer 1978 introduceert ter karakterisering van Schaghens<br />
werkwijze, geen pleonasme is. Het verwerken van meer dan een voorbeeldtekst was<br />
ook al zeer gewoon. Imitatio van slechts één tekst is trouwens ook niet goed denkbaar.<br />
In zo'n geval zal de navolging toch al gauw het karakter van aemulatio hebben. Dat<br />
maakt het alternatief van contaminerende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 voorstelt<br />
om Revius' gebruik van Bijbel en wel als topoi op te vatten elementen uit Bion en Ovidius<br />
te typeren, tot een vrij theoretische mogelijkheid.<br />
GJ's verhouding tot grotere tekstfragmenten of complete teksten wordt, los van inlassing<br />
van genoemde kleine elementen, soms gekenmerkt door aemulatio, maar ook<br />
is er wel eens zoveel woordelijke overeenkomst, dat eerder aan ontlening valt te denken.<br />
Een duidelijk voorbeeld van ontlening is Reamer in Sape, waarin een gedicht<br />
van Pers wordt gevolgd. De functie van de voorbeeldtekst beperkt zich hier tot bron<br />
van stof. Bron van stof zijn meermalen passages uit Du Bartas/Heijns (cf.<br />
5.3.10.1.1.1,2).<br />
Aemulatio is bij GJ een kwestie van stijl. Voorbeelden van kritiek op voorbeeldteksten<br />
of correctie ervan, typerend voor een emulerende bewerking (cf. Pigman 1980<br />
voor Milton), heb ik bij hem niet gevonden, al zijn er - uiteraard - wel inhoudelijke<br />
verschillen met de voorbeeldtekst(en). Aemulatio komt bij GJ nogal eens voor in navolgingen<br />
van navolgingen van klassieken. Zo is het begin van de zang in Reamer in<br />
Sape een aemulatio van de bekende, in de zeventiende eeuw meermalen nagevolgde<br />
aanspraak tot de zon van Huygens, die op zijn beurt, rechtstreeks of indirect, teruggaat<br />
op de al even bekende regels 226-228 van Ovidius' Metamorphoses 4. Een soortgelijk<br />
geval doet zich voor in de Personele vertôninge, waarin de Winter geportretteerd<br />
is naar Vos, en Ovidius' Met. 2,30 op de achtergrond staat. In Reontse Ljeafde-Gál lijkt<br />
een navolging van een tekst van Vondel, waarin een wanhopige vrouw bij nacht aan<br />
het water zit, aangevuld te zijn met elementen uit Ovidius' bekende tafereel van<br />
Ariadne aan het nachtelijke strand in Heroldes 10. Zou er een (school)traditie zijn geweest<br />
in het imiteren van bepaalde klassieke passages?<br />
Tussen ontlening en aemulatio plaats ik transformaties als van plaats, tijd en omstandigheden,<br />
zoals in Sjolle Kreamer, dat een imitatio kan heten van Vergilius'<br />
eerste Ecloga.<br />
8.2.7.2. Het werk van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> naar karakter en ontwikkeling<br />
Als ik naar een gemeenschappelijke noemer zoek waaronder de eigenschappen<br />
zijn samen te vatten die ik in het werk van GJ als geheel zie, dan kom ik op vakmanschap.<br />
Er is namelijk wel overal vernuftige inventio (en ook elocutio), maar geen persoonlijke<br />
of andere concrete, actuele informatie, ook niet in de dialogen en de Frie-<br />
wumkes.nl<br />
507
sehe Herder, hoe doorleefd die in hun christelijke bezieling ook mogen zijn. Veruit<br />
het grootste deel van het werk bestaat uit vertalingen (van prozateksten), berijmingen<br />
(van psalmen) en bewerkingen (zoals naar Roemer Visscher in de liefdesgedichten),<br />
waarvan opvalt hoe vernuftig de levendigheid van de originelen vergroot wordt<br />
door technische middelen als visualisering, dialogisering en alliteratie. De<br />
(schaarse) Bolswarder elementen in Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, die in het overige<br />
werk nauwelijks meer voorkomen, zouden een uitzondering kunnen lijken, als<br />
ze niet eerder als literair-conventionele aanpassingen aan plaatselijke omstandigheden<br />
waren te verklaren. Kenmerkend voor het uitgesproken literaire karakter van<br />
het werk lijken ook het allegoriseren, personifiëren en pastoraliseren, en voorts de literaire<br />
impuls die vaak het ontstaan van een tekst verklaart. Zelf noemt GJ als motief<br />
voor zijn dichten de eer van het Fries en misschien richtte zijn interesse zich inderdaad<br />
wel vooral op taalopbouw en taaiuitdrukking.<br />
Zijn vormgerichtheid verklaart misschien ook de oorspronkelijkheid die in de<br />
vormgeving van zijn werk aanwezig lijkt. Zo zijn er geen mallen bekend van de dialogen<br />
in het tweede deel van de FR (die hun vorm aan een interne ontwikkeling binnen<br />
het dichterschap van GJ zelf te danken lijken te hebben) en ook heb ik geen<br />
voorbeelden kunnen vinden van de afsluitende laatste regel, die als een extra afronding<br />
buiten rijmschema en (mogelijke) strofe-indeling valt. Een duidelijk geval van<br />
kunstige vormgeving, waarin hij verder ging dan anderen, zijn ook de ladderpatronen<br />
in de dialoogliederen in 6 en van 13 (5.3.6.6).<br />
Eén eigenschap echter is er die ik niet onder vakmanschap kan brengen, althans<br />
niet in de hier gebruikte betekenis van technische vaardigheid. Dat is de humor. Die<br />
openbaart zich in veel teksten, met name ook in liefdesgedichten, alsof voor de dichter<br />
(en andere zeventiende-eeuwers?) liefdespoëzie in het bijzonder geschikt was om<br />
geestigheid te demonstreren.<br />
In het werk is een duidelijke ontwikkeling waarneembaar. Zo komt de schildering<br />
van de Friese werkelijkheid met enige uitvoerigheid alleen maar voor in Friesche<br />
Tjerne en Sjolle Kreamer, die ik voor het vroegste werk van de dichter houd, en in Nyschierige<br />
Jolle (tekst 29), die hooguit enkele jaren later kan zijn geschreven. Pastorale<br />
inkleding dateert misschien op zijn vroegst van 1648, in welk jaar Herders njue to Pales<br />
(tekst 11) als gedicht op de Vrede van Munster zou kunnen zijn gemaakt. Voor de<br />
tot plattelanders getransformeerde herdersfiguren uit het vroege werk komen echte<br />
herders in de plaats. Gelegenheidsgedichten op werk van anderen ontbreken voor<br />
1650. Verschijnselen als overdadige alliteratie, samenkoppeling, en een extra slotregel<br />
buiten rijmschema en strofevorm zijn typerend voor veel jonge teksten. Ik zou in<br />
die veranderingen een toenemende oriëntatie op een virtuoos dichterschap willen<br />
zien. Wat in 1639 met de navolging van werk van Van Hichtum als een uitdaging begon,<br />
vond door het onmiddellijke succes erkenning en bevestiging en ontwikkelde<br />
zich tot een steeds nadrukkelijker geleerd dichterschap. En wat het Fries betreft, dat<br />
werd binnen een jaar of tien voor de dichter van een medium voor literatuur in plattelandssfeer<br />
tot een taal voor verheven en geleerde kunst. In die ontwikkeling sloot<br />
hij met de introductie van pastorale poëzie en van vertalingen van mythologische<br />
liefdesgeschiedenissen van vorstelijke personen mogelijk aan bij de smaak van de<br />
jonge hofcultuur in Friesland.<br />
Het werkelijkheidsgehalte in het werk van GJ is gering. Een opiniërende functie in<br />
508<br />
wumkes.nl
maatschappelijke of godsdienstige vraagstukken hebben zijn teksten alleen zeer in<br />
het algemeen. Specifieke referentie ontbreekt. Zijn thema's en zijn standpunten zijn<br />
gemeengoed van de zeventiende-eeuwse Nadere Reformatie en van de aanhangers<br />
van de Friese stadhouder en de Oranjes. GJ is een vertegenwoordiger van het dominante<br />
cultuurpatroon in het Friesland van zijn tijd. Voor mij is hij uitsluitend literator<br />
geworden, die op de manier van de literatuur uitdrukking geeft aan literaire<br />
thema's van zijn tijd.<br />
De betekenis van historisch onderzoek voor de verklaring van zijn werk beperkt<br />
zich in hoofdzaak tot de problematiek van het functioneren van literatuur in een<br />
maatschappelijke context en in de kring van bevriende auteurs. Kennis van zijn<br />
niet-literaire levensomstandigheden en van zijn politieke en godsdienstige opvattingen<br />
lijkt eigenlijk alleen van mogelijk belang voor de verklaring van de keuze van<br />
thema's en standpunten. Van mogelijk belang, omdat nader onderzoek zal moeten<br />
uitmaken of en in hoeverre in die keuze de literaire traditie de politieke of religieuze<br />
verschillen tussen auteurs overheerst. In de Friese hofcultuur, alsook in de literaire<br />
vriendschappen van GJ, verenigen zich mensen van verschillend geloof.<br />
Een tweede wenselijke aanvulling is een onderzoek naar formele literaire eigenschappen<br />
in het werk van GJ. In deze studie, waarin stof en inhoud centraal staan,<br />
blijft systematisch onderzoek van formele aspecten beperkt tot genre en strofevormen.<br />
Daarnaast valt te denken aan de loei als middelen om stofte vinden, en uiteraard<br />
ook aan dispositio en elocutio.<br />
* He: werk van <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. I Tekst en facsimile. II Overlevering en ontstaan.<br />
wumkes.nl<br />
509
8.3. Concise Summary*<br />
This study consists of two parts, a facsimile edition of the oeuvre of <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong><br />
(Part I), foliowed by a commentary (Part II). The numbers after the headings in the<br />
summary below refer to the chapters in Part II, unless preceded by an I, in which case<br />
they refer to the pages of Part I.<br />
Object (1.1)<br />
The object of the present investigation are matter and contents of the oeuvre of the<br />
Frisian poet <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> (Bolsward 1603-1666; henceforth GJ) in relation to their<br />
literary and historical context. His work consists of poems in both Frisian and<br />
Dutch, and three rather short prose translations in Frisian, of which two were certainly<br />
translated from French. A large part of the Frisian work was collected in the<br />
posthumously published Friesche Rymlerye (1668) and in its second edition with Supplements<br />
in 1681/1684 (both henceforth FR). The latter also includes letters in Frisian<br />
(and one in Dutch). GJ's Dutch poetry is scattered in literary anthologies and as<br />
liminal verses in the works of others, particularly in collections of sermons. Some of<br />
the poems, especially fhose in Dutch, have come down to us only in manuscript. GJ<br />
may also have composed poetry in Latin but, as far as is known, none of it has survived.<br />
Copies of some of his Frisian poems are held in the Bodleian Library at Oxford.<br />
They were made about 1646 by F. Junius F.F.<br />
For purposes of orientation I first present a survey of earlier opinions of GJ's work<br />
and of currents in the history of criticism. The opinions up to ca. 1770 - there were as<br />
yet no critical studies then - give the impression that they were conceived from a<br />
common point of view. Three elements can be distinguished: 1. GJ is a poet, rieh in<br />
spirit and inventiveness; 2. His work is elegant and artful; and 3. <strong>It</strong> displays affects.<br />
Together these elements evoke the image of a learned poet. After 1770 this view still<br />
prevails, for the time. GJ is seen as a classical poet, who must be judged on the basis<br />
of classical poetics. New, however, is the notion that his work is characterized by<br />
simplicity and a feeling for nature. His artfulness which was observed besides, is attributed<br />
to the bad influence of Gabbema, a friend of the poet. His naturalness was<br />
seen as a characteristic of Frisian and the Frisians (as Stijl wrote as early as 1777) and<br />
equivalent to Greek simplicity. Toward the end of the nineteenth Century, psychological<br />
interpretations of his work set in. About the middle of the twentieth Century, research<br />
begins which aims at accounting for GJ's work by putting it into either its historical<br />
or literary context. Since 1966, this applies particularly to the work of Feitsma,<br />
who has examined its social context, and to the work of Visser, who has pointed out<br />
literary models and parallels.<br />
Aims and working method (1.2)<br />
This study aims at making a contribution to explaining the genesis of literary texts<br />
in the seventeenth Century. My research is limited to matter and contents. Language<br />
and style are paid attention to only if they contain elements which are significant for<br />
the argument. The level of research is the individual text, the formulation of the<br />
problem is the relation of the text to other literary texts and to the non-literary reality<br />
in which it came into being. Research into relations with other texts focusses on the<br />
510<br />
wumkes.nl
earch for models, the spotting of topoi and consideration of the genre the work<br />
might fit. Research into the relation with reality is focussed on indicating elements of<br />
time and place in the text and facts from the life of the author, and on the formulation<br />
of the possible functions of a text in relation to the personal life of the author,<br />
contemporaneous topics and social needs. In view of this approach the texts are dated<br />
as precisely as possible, and an Interpretation of each text is given. The scheme re-<br />
«ults in an analysis model in six parts which is described under the heading Textual<br />
Commentary, Approach (5.1). The analysis is applied to a selection from the work of<br />
the poet, in which representativeness was aimed at, and will be found in Chapter 5.<br />
In Chapter 4, a separate investigation is made into the conditions of the author's life<br />
and his outlook upon it, as parts of the reality which has no directly visible link with<br />
the text itself.<br />
The argument is based on the combination of literary and historical research. This<br />
combination has not been used in GJ studies so far. The choice foi such an approach<br />
was made independently of Spies 1987a, who presents a comparable scheme. The<br />
frame of reference of the literary criticism is rhetoric. The historical research is tentative.<br />
The choice for a text-by-text discussion has its origin in the notion that it is not<br />
meaningful to make general statements about the reality content (or literary content)<br />
of literature if they are not based on penetrating research into individual texts.<br />
A number of flaws in the two extant editions of GJ's works (Epkema 1821, published<br />
in 1822, and Brouwer 1936/1966) make a new publication desirable. In order to<br />
meet the aims formulated above, a text edition has been added to this study, which<br />
appears as Part I. Problems of transliteration and editing in facsimile form are discussed<br />
in Chapter 2. A description of editions and manuscripts follows in Chapter 3.<br />
Üiscussion of editions concentrates on the question of the history of their origin. A<br />
contribution to accounting for the origin of a work can be made through knowledge<br />
of the audience that read (or did not read) it and of the nature of the interest the work<br />
aroused. This is assumed to have greater significance to the extent that readers lived<br />
closer in time to GJ. Consequently, attention is also paid to these aspects of the reception<br />
of GJ's work, particularly for the period up to 1822, when a new edition appeared.<br />
The analysis of the subscription list to this edition constitutes a welcome addition<br />
to the sparse data about readers from 1822 back to 1640, the year in which work of<br />
GJ's hand was published for the first time.<br />
<strong>It</strong> can be said in general that I have aimed at including into the investigation all Information<br />
about GJ and his work which has come down to us over the course of the<br />
centuries. This applies to secondary literature as much as to archive materials. Data<br />
from secondary literature have been checked against their sources.<br />
Textual tradition (3.1)<br />
About 1658, GJ seems to have conceived the plan of collecting his Frisian oeuvre<br />
in Friesche Rymlerye the way it appeared in 1668, two years after his death. The book<br />
may never have been placed upon the market.<br />
The expanded 1668 re-edition which Gabbema published in 1681 contained not<br />
only new texts by GJ but also two introductions in the form of dedications, a grammar<br />
of Frisian, a treatise on Frisian orthography, and a specimen of Old Frisian in<br />
two versions. The relation of both the grammar and Old Frisian to GJ is not clear.<br />
wumkes.nl<br />
511
The additional work by GJ himself concerns mostly texts which Gabbema had<br />
received from the poet. Certain agreements in catchwords and running heads leave<br />
no doubt that the edition goes back to a copy of the 1668 edition.<br />
There may have been various reasons for the edition of 1681. Gabbema himself<br />
says that there was an "unbearable desire" for a second impression, which he is willing<br />
to edit for the honour of Friesland and for the benefit and enjoyment of the rest of<br />
The Netherlands. His appreciation concerns both language and literature. Trough<br />
dedicating the book to the States of Friesland and the stadtholder, he made its publication<br />
a provincial concern. Links with Vulcanius placed it in the humanistic tradition.<br />
If GJ had not yet become a classic poet, Gabbema made him into one with<br />
this edition.<br />
The issue of 1684 is a remaindered part of the 1681 edition, provided with a reset<br />
first quire and a new titlepage for volume II in order to suit the new publisher's imprint.<br />
Perhaps the work sold better in the university town of Franeker, where the new<br />
publisher lived, than in Leeuwarden, the place where the first edition was<br />
published.<br />
Readers (3.2)<br />
In order to collect data about the nature and size of the interest in the work, particularly<br />
up to 1822,1 have traced down and investigated household inventories, auction<br />
catalogues and copies of FR editions. In each case, all available particulars are<br />
reported, such as names of owners or, where appropriate, imitators of GJ's work,<br />
prices, hand-written notes, and - albeit less thoroughly - the physical appearances of<br />
the book.<br />
On the basis of these surveys the editions of 1668 and 1681 can be estimated as having<br />
consisted at most, of a hundred and two hundred copies, respectively. An analysis<br />
of antecedents and statements of those who owned or copied GJ's work before<br />
1822 suggests that it was valued as literature, as a specimen of the Frisian language<br />
and as a symbol of the Frisian culture.<br />
Even while GJ was still alive, it appears from imitations that the Friessche Tjerne<br />
(1640) was an instant success. With respect to education interest was restricted<br />
mainly, but not entirely, to academies. This can be accounted for partly by the character<br />
of the source material. With respect to class it is notable that the Frisian nobility<br />
was well represented. Although the number of subscribing farmers was very small<br />
in 1821, the figure is still favourable in comparison to the number of farmers on other<br />
subscription lists. GJ's works never achieved mass popularity, not even in the nineteenth<br />
century when attempts were made to present him as a poet of the people. Even<br />
by 1700 a considerable number of the indications of the melodies had become<br />
obscure.<br />
Life and world (4)<br />
With the heading 'Life and world' I intend to distinguish between conditions of<br />
life and outlooks on life, that is to say, between origin, education, work, family,<br />
friends and acquaintances on the one hand, and religion, politics and (literary) culture<br />
on the other. As straight statements on these subjects are absent, GJ's opinions<br />
must be deduced from circumstancial evidence. The advantage of a method which<br />
512<br />
wumkes.nl
seeks to retrieve a person's opinions on political, religious and cultural matters<br />
through his personal relations (here applied out of necessity) is that it offers many<br />
possibilities of checking interpretations by drawing more people into the investigation.<br />
Moreover, the outcome relates more immediately to the person in concern than<br />
the result of a general investigation into prevailing opinions in the seventeenth Century<br />
without differentiation would do. Since the inventories of their bookcollections<br />
are the most important sources for the information on the intellectual interest and<br />
erudition of both the poet and his father, as many library inventories as possible of<br />
inhabitants of Friesland from 1600 to 1680 have been collected and compared.<br />
Nothing is known about GJ's youth, apart from what can be deduced from his origins.<br />
His father Jacob <strong>Gysbert</strong>s (henceforth JG) was as important a man as he was<br />
controversial in Bolsward, the town in which or near to which also his son lived for<br />
his entire life, with the exception of perhaps less than a year. JG was a joiner and a<br />
tax collector. He may have designed the handsome town hall of Bolsward (1614). His<br />
library inventory from 1644, when compared to the inventories of others, shows a<br />
rather broad interest in politics and an exceptionally great interest in religious<br />
issues. He was a pronouncedly orthodox Calvinist.<br />
His voting for new provincial taxes in 1634 eamed JG the hatred of at least part of<br />
the Bolsward citizenry. The general wave of Opposition against these taxes throughout<br />
the province caused much political upheaval, which in 1635 lead to the dismission<br />
of the municipality in Bolsward, as it did in other Frisian towns. Only through<br />
Intervention from The Hague by the Council of State in 1637 could the authority of<br />
the Frisian stadtholder - to whom belonged the privilege of appointing officials - be<br />
restored. The Opposition was organized by prominent families from the nobility,<br />
who mainly lived in the country side. Both sides had support in the towns. Until the<br />
end of 1646 the local faction of Van Velsen, to which JG belonged, was the strengest,<br />
after which year the other side gained the upper hand. In the early 1650s relations improved.<br />
By the end of 1640 JG was appointed burgomaster for the period of two years<br />
in lieu of a deceased memberof the magistrate. His appointment aroused much resistance,<br />
but as presiding burgomaster he took control of the Council of burgomasters<br />
and ruled with a firm hand. In 1644-1645 his faction fought out with the Presbitery<br />
the question of the right of appointing new ministers. <strong>It</strong> caused a great deal of<br />
commotion throughout Friesland, and the issue drew a lot of national attention, too.<br />
Even Voetius, who sided with the Presbitery, made statements on the issue.<br />
<strong>It</strong> was in this town, disrupted by disputes, that GJ was appointed municipal<br />
schoolmaster in 1637, after having worked for some time as a schoolmaster in the<br />
countryside. The appointment was made by the new magistrate of which his father, it<br />
is true, formed no part, as he was a sworn member of the municipality, but in which<br />
his faction had nonetheless a majority. This may have made the appointment a<br />
friendly turn. What seems to be certain is that GJ agreed with his father in political<br />
matters, for he himself was a friend of Van Velsen's, too.<br />
For the rest, GJ was not involved in politics, something which he was not allowed<br />
to, anyway, as a municipal official. His interest in politics does not seem to have been<br />
great, witness the inventory of his library at the time of his death. What his book collection<br />
does show, however, also when compared to other ones, is an exceptionally<br />
great interest in literature, an interest which seems to be descernable from as early as<br />
wumkes.nl<br />
513
1625. There are no scholarly aspects to GJ's booklist. Although he counted Mennonites<br />
among his literary friends, he himself belonged to the Nadere Reformatie ("Further<br />
Reformation"); this is also testified by his work. His poethood can be fitted into<br />
the artistic culture in Friesland which can be localized in the courtly circles of the<br />
Frisian stadtholder after his victory in the struggle with the old nobility for provincial<br />
sovereignty in 1637. Artistically, the 'courtly culture' is characterized by a wide<br />
variety of forms, such as poetry, painting and music; socially, through the participation<br />
of the highest circles of the middle-class elite, especially also of women; and politically,<br />
through the aim for establishing stadtholdership as a symbol for Frisian<br />
unity. Characteristic, too, seem to be certain pastoral aspects. The link between the<br />
frisian identity and the stadtholder was possible, because Friesland had its own<br />
stadtholder, and it was tightened by anti-stadtholder tendencies in Holland, which<br />
province was experienced as a threat because of its dominant position in the<br />
Republic.<br />
Textual Commentary (5)<br />
Approach (5.1)<br />
The analytic model used for the discussion of the texts consists of six parts.<br />
1. Part 1 regards the sources. I distinguish these sources formally in models and parallels<br />
to the degree of probability that they have indeed been used by the poet as<br />
sources, i.e. as immediate models; with respect to contents in literary texts, Bible and<br />
other sources, wich include, besides non-literary texts, pictures.<br />
Identifying literary texts which have served as models is difficult for three reasons.<br />
First, parallels are not always easy to recognize. This applies especially when they<br />
are short and, as it were, are hidden in extensive elaborations with many new elements.<br />
Knowledge of seventeenth Century adaptation techniques can help us in tracing<br />
them. Secondly, parallels need not be exclusive. Parallels consisting of proverbs,<br />
sententiae, or topoi are as little exclusive as similarities on the basis of a common<br />
source or an intermediary one. Moreover, there is the impossibility of reading and<br />
knowing everything which GJ has read. This appears to have been especially the<br />
classics and seventeenth Century Dutch poets.<br />
I have taken to be models those parallels that seemed to be exclusive to me. Apart<br />
from a few exceptions in which an unusual parallel in structure or pattern of dialogue<br />
gave occasion to decide in favour of dependency, verbal parallels were conditional,<br />
preferably more than once. Ambiguous instances and verbal parallels restricted<br />
to a single phrase have been included as parallels. In the latter case a<br />
classical source could often be identified.<br />
2. By genre I mean a collection of characteristics of form, content and function<br />
which make that a text can be grouped with one or more collections of other texts.<br />
Such collections are usually so loosely connected, that the Classification has a tentative<br />
character. Moreover, it is not certain whether these characteristics are conditioned<br />
by the genre or by the adoption of model texts. In addition to the formal characteristics,<br />
identical stanzaic forms are indicated in the works of others.<br />
3. Dating constitutes the third part. There are but few texts of which the date is an<br />
514<br />
wumkes.nl
established fact. The most important means of dating is presented by the years of appearance<br />
of the publications which served as models for GJ.<br />
4. Historical elements are distinguished through their exceptionality. Whether they<br />
are recognized depends on the degree of exceptionality.<br />
5. By Interpretation I mean an adequate explanation of the meaningof a textin as far<br />
as it can be deduced from the text itself. From the interpretation I exclude the investigation<br />
into the relations of the text to one or more models, to the author's life and<br />
opinions or to society, unless they are demonstrably present in the text.<br />
6. In explaining the genesis I distinguish occasion, dependency of models, anáfunctions.<br />
If the text itself does not contain an indication, one can often only guess at the<br />
occasion. As to dependency of other texts I am concerned with establishing in how<br />
far a text can be explained as the result of an adaptation of one or more texts. With<br />
respect to function I discuss the implicit relations in the text to the author's life and<br />
opinions and to society. The explicit references are treated in section 4 (Historical<br />
elements). In its relation to the author, a text can be either emulation or, more generally,<br />
evidence of literary craftsmanship, or, on the other hand, it can be an expression<br />
of either his personal circumstances or of his political, religious or cultural<br />
opinions. The question whether a text is a reflection of society (as an ideological and<br />
social superstratum dominating literature) draws attention to the demands of that<br />
society, but also to influences of which the author need not be conscious at all or<br />
barely conscious. By social demands I mean the need for literature or for literature of<br />
a particular kind. The need for literature in general, which applies to all literature, is<br />
not discussed here, but the need for literature of a particular kind knows its particularization<br />
with respect to subject, theme or choice for Frisian, for example, and that<br />
is why it is discussed here. Lmconscious influences are not considered here.<br />
Text by text (5.3)<br />
Title (l *lr)<br />
The title consists of a main title with a tripartite subdivision. The criteria for the<br />
subdivision seem to be love as a theme for part I, dialogues about practical subjects<br />
and occasional verse for part II, and psalms and hymns (mainly songs) on events in<br />
the life of Christ for part III. In it we recognize the triad of love, virtue and religion<br />
which Spies has demonstrated for sixteenth and seventeenth Century literature, but<br />
also perhaps the traditional division of literature after Vergil's Bucolics, Georgics and<br />
Aeneid. The main title fits the tradition of calling vernacular poetry after the language<br />
in which it has been written in distinction to (Neo-)Latin collections oîPoemata. Possibly,<br />
the text of the title page was not written before 1658. <strong>It</strong> was occasioned perhaps<br />
by the appearance of the anfhology Klioos Kraam (1656,1657), which included Dutch<br />
poetry of GJ's hand.<br />
d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) and three epigrams (I *2v)<br />
The book begins with a pre face in the form of a letter. With respect to its contents, it<br />
is especially a defence against faultfmders. This also applies to two of the three epigrams<br />
which preceding the book proper follow the preface. Could Zoïlus and<br />
wumkes.nl<br />
515
Momus be associated with work of literary quality? And did GJ employ them to exclude<br />
misunderstandings about the nature of his Frisian book straight away?<br />
Friesche Tjerne (I 1-6)<br />
The poem can be classified as belonging to the epithalamion genre. <strong>It</strong> seems to<br />
have been conditioned not by thepraecepta, but by the exempla. The genre has been<br />
utilized, so to speak, in order to realize a playful poem which closely links up with<br />
comical nuptial songs in dialect, of which so many find a place in seventeenth Century<br />
song books. Yet, the text is not a farce. Tjerne may be a farmer, it is true, but he is<br />
special in that he evokes an idyll by breaking class-distinctions. This idyll assumes<br />
an appearance of reality through its setting in time and place: Bolsward and vicinity<br />
about 1640.<br />
Tjerne and Sjolle Kreamer of presumably the same time are probably GJ's earliest<br />
Frisian texts. Of particular importance for the origin of his writing Frisian verse<br />
seems to be the re-edition in 1639 of two entertaining Frisian dialogues by Van Hichtum<br />
from 1609.<br />
Sjolle Kreamer (I 7-12)<br />
With its song and its dialogue form the poem can formally be considered as a variant<br />
of the pastoral genre. Also with respect to content there is a relation, because the<br />
otium is an important motif.<br />
Ljeafde (I 13-14)<br />
The text, consisting of a song and a quatrain, is a love poem in Petrarchist style for<br />
the personifïed Love in 1 John 4:8. Besides differences in content concerning human<br />
knowledge of Love and the ability of doing it justice, it differs from its possible models<br />
by its concrete representation of the personifïed character.<br />
Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)<br />
In form of a love song, the poem is a political allegory on the Act of Seclusion<br />
(1654). As an adaptation of a Frisian national-historic motif and as a rejection of a<br />
republican concept of the state it is part of the provincial court culture.<br />
Herders Ljeafde to Galathaæa (I 17-18)<br />
The poem is a pastoral song in which the shepherdess to whom the fïrst-person<br />
narrator professes his love, personifïes a Christian ideal. GJ's employing pastoral<br />
characters is probably related to pastoral tendencies in the Frisian court culture,<br />
which begin to become fashionable in the 1640s.<br />
Reamer in Sape (I 56-63)<br />
The poem shows in the depiction of two characters what contentment can achieve.<br />
Despite the literary tradition which characterizes its contents, it is difficult to assume<br />
that the poem has no bearing on contemporaneous events. For this, the similarities<br />
with the problems in church and state in Friesland are too striking. This holds par-<br />
516<br />
wumkes.nl
ticularly for the problems in Bolsward in which the poet's father was so deeply<br />
involved.<br />
In genre, the poem, with its combination of song and dialogue, most resembles a<br />
pastoral poem, but the similarities are too few to consider direct derivation possible.<br />
The derivations rather took place via Sjolle Kreamer as an intervening stage.<br />
Friesehe Herder (I 92-120)<br />
In genre I would like to designate the text a heavenly meditation. The poem is a cycle<br />
of versified psalms and hymns which are linked by commentary consisting of Information<br />
on the Frisian shepherd into whose mouth the words of the entire meditation<br />
are placed as well as by commentary consisting of contemplations, addresses to<br />
his own soul and senses and prayers ofthat shepherd himself- the latter in the form<br />
of a soliloquy. The pieces of commentary are written almost entirely in Biblical language.<br />
The text is preceded and concluded by rhymed letters. Two versified psalms<br />
are concluded with rhymed maxims. In structure, the Heidelberg Catechism (sin and<br />
misery, deliverance, gratitude) is to be recognized. Dominating all is the yearning for<br />
heaven and the experience of heavenly bliss here on earth. Although the names Jesus<br />
and Christ are wanting (apart from the motto derived from Philipp. 1:23), God<br />
often is especially Christ. This may explain the use of such words as "dear, mild,<br />
blithe and sweet" to indicate characteristics and actions of God. Particularly striking<br />
is the conformity to the work of the well-known Frisian Calvinist piëtist Theodorus à<br />
Brakel, whose Geestelijck Leven appeared for the first time in 1648.<br />
Personele vertôninge (I 420-432)<br />
Along with borrowings and imitations from literature, descriptions of engravings<br />
(by Galle, after Heemskerck 1563) seem to have been used in particular here as<br />
sources. With its personification of the four seasons the poem seems to be part of an<br />
independent genre, wich is related to engravings of the twelve months. There is little<br />
explicit moral in it. Predominant is the depiction of the seasons. The poet's most important<br />
ambition seems to have been the verbal depiction of nature.<br />
Stanzaic forms<br />
Quite a number of strophic poems have the structure of a psalm or another wellknown<br />
song, however, without a preceding melody indication. Non-stanzaic poems<br />
can be arranged more than once according to psalm stanzas. In his composing poetry<br />
GJ might very well have been supported by melodies.<br />
Some ten, fairly short, poems are concluded by an extra line, which falls outside<br />
the rhyme scheme and (possible) stanzaic order.<br />
Conclusion (7)<br />
Borrowing, imitatio, aemulatio (7.1)<br />
Many of GJ's poems consist of imitations of one or more texts of other poems.<br />
Among these in his earliest poetry are the Frisian poems of Van Hichtum. Among<br />
the Dutch poets who were imitated, a prominent place is taken by Roemer Visscher,<br />
wumkes.nl<br />
517
Cats, Camphuysen, Vondel and Huygens. Ancient poets such as Virgil, Horace and<br />
especially Ovid supply additional material. More than once Du Bartas/Heijns function<br />
as a source of matter.<br />
The imitations can be distinguished into borrowing (complete and slavish similarity<br />
between model and copy), imitatio (Variation, especially through transformation<br />
of place, time and subject; usually (or always?) on the basis of more than one model)<br />
and aemulatio (improvement of model(s)). To the category of borrowing belong in<br />
most cases the short elements such as Scriprural passages, topoi and Standard motifs.<br />
They often occur within the larger whole of imitations of complete texts or longer<br />
portions fhere of. Their function then seems to be to diversify the matter and to embellish<br />
it. Together with the combination of longer portions of text or of complete<br />
texts they bring about in the imitatio the characteristic dissimulatio or contamination.<br />
Dissimulation in the sense of concealing the model does not seem to have a special<br />
significance in GJ's work. The models remain clearly recognizable and are not at all<br />
obscure. Aemulatio for GJ is a matter of style. I have not found any instances of models,<br />
although, as a matter of course, there are differences as to content.<br />
Character and development of GJ; work (7.2)<br />
Looking for a common denominator with which to sum up the characteristics I<br />
have detected in GJ's work as a whole, I come up with the word 'craftsmanship'.<br />
Throughout his oeuvre there is indeed present ingenious inventio (and also elocutio),<br />
but no personal or other concrete, topical information can be found, not even in the<br />
dialogues and the Friesche Herder, however intense they may be in their Christian inspiration.<br />
After all, by far the larger part of his work consists of translations (of prose<br />
texts), versifications (of psalms) and adaptations (such as after Roemer Visscher in<br />
the love poems). In it one is Struck by the ingenuity with which the liveliness of the<br />
Originals is enlarged by technical means such as visualization, dialogization and alliteration.<br />
The (rare) Bolsward elements in Friesche Tjerne and Sjolle Kreamer, which<br />
scarcely reoccur in his other works, would seem to be an exception if explaining<br />
them as conventional adaptations to local circumstances would not be more likely.<br />
Likewise characteristic of the decidedly literary nature of the work are the allegorizing,<br />
personifying and pastoralizing features in the texts, as well as the literary impulse<br />
which often explains the genesis of a text. GJ himself mentions the honour of<br />
the Frisian language as the motivation for his poetic activities, and perhaps his main<br />
aim was indeed language construction and language expression.<br />
His concern for form might also explain the originality present in the design of his<br />
work. For instance, there are no known models of the dialogues in the second part of<br />
the FR which appear to owe their form to an internal development in GJ's poetic career.<br />
Nor have I been able to find models of the concluding last line, which, as an extra<br />
conclusion, falls outside the rhyme scheme and (possible) stanzaic order. A clear<br />
example of artful design, in which he went further than others, are the ladder patterns<br />
in two dialogue songs.<br />
There is one characteristic, however, which I cannot classify as craftsmanship, at<br />
least not in the meaning of technical skill as it is used here: his humour. <strong>It</strong> is revealed<br />
in many texts, especially in his love poems, as if love poetry were especially suited for<br />
the poet (and seventeenth Century authors in general?) to demonstrate wit.<br />
518<br />
wumkes.nl
In his work a clear development can be observed. Thus the depiction of the Frisian<br />
reality with a certain degree of elaboration only occurs in Friesche Tjerne and Sjolle<br />
Kreamer, which I take to be the poet's earliest compositions, as well as in Nijschierige<br />
Jolle (text 29), which can only have been written a few years later. Pastoral presentation<br />
dates back in all probability not to earlier than 1648, in which yearHerders njue<br />
to Pales (text 11) as a poem on the Peace-Treaty of Munster could well have been written.<br />
Instead of shepherds transformed into rustics in his early work, we see real shepherds.<br />
There is no occasional poetry celebrating the work of others before 1650. Features<br />
such as excessive alliteration, coupling, and an extra concluding line falling<br />
outside the rhyme-scheme and stanzaic order are typical for many later texts. I am<br />
inclined to observe a growing orientation towards poetical virtuosity in these changes.<br />
What began as a challenge in 1639, with the imitation of the work of Van Hichtum,<br />
met with recognition and confirmation through its instant success, and developed<br />
into an ever increasing learned poethood. And as far as the Frisian language is concerned,<br />
what first was a medium apt for literature in a rustic setting within the span of<br />
ten years became for the poet a language for elevated and learned art. In this development<br />
he probably foliowed, with the introduction of pastoral poetry and translations<br />
of mythological love stories of royal characters, the taste of the recent court culture<br />
in Friesland. Moreover, with his occasional poetry, which in Frisian was new for<br />
him, he foliowed its functional extension in Dutch literature, the way it can be observed<br />
in Friesland about 1650.<br />
The reality content of GJ's oeuvre is slight. Only in a very general sense do his texts<br />
have an opiniating function in social or religious issues. Specific references are<br />
wanting. His themes and his views are common property both of the seventeenth<br />
Century Nadere Reformatie and of the supporters of the Frisian stadtholder and the<br />
House of Orange. As such, GJ is a representative of the dominating cultural pattern<br />
in the Friesland of his time. For me he has solely emerged as a man of letters, who expresses<br />
in a literary way the literary themes of his days.<br />
The significance of historical research for the explanation of his work is mainly<br />
confined to the functioning of literature in a social context and in the circle of author<br />
friends. Knowledge of his non-literary conditions of life and his political and religious<br />
opinions only seems of potential relevance for the explanation of his choice of<br />
themes and points of view. Of potential relevance, because further investigation will<br />
have to determine whether and to what extent the literary tradition dominates in this<br />
choice differences in politics or religious denominations. In the Frisian court culture<br />
as in GJ's literary friendships people of different denominations are united.<br />
Another desirable addition would be an investigation into formal, literary characteristics<br />
in GJ's oeuvre. In the present study which pivots around matter and content<br />
systematic investigation into the formal aspects is confined to genre and stanzaic<br />
forms. In addition, one could think of the loei as a means of finding matter, and, of<br />
course, also of dispositio and elocutio.<br />
* The work of <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong>. I Text in facsimile. II Tradition and genesis.<br />
wumkes.nl<br />
519
9. Noaten<br />
1. <strong>It</strong> punt freget neier omtinken. Opmerkingen by parallellen tusken Gryks en Frysk (en Nederlânsk)<br />
dy't Wassenbergh neamt. makket B. Folkertsma 1973,35.<br />
De brief <strong>fan</strong> A. Telting oan W. Dijkstra <strong>fan</strong> 4-3-1853 is Hs 160 C2; PBF. Los <strong>fan</strong> GJ wie foar J.H.<br />
Halbertsma it Gryks mei syn trije literêre dialekten in ljochtsjend foarbyld foar it Frysk<br />
(Feitsma 1978c,41, en ferlykje it kommintaar by syn útjefte <strong>fan</strong> Tib. Hemsterhuis, De originibus<br />
linguæ Græcæ yn Halbertsma 1840,324 e.f., dêr't prof. dr. A. Feitsma my op wiisde).<br />
2. Brief <strong>fan</strong> 11-7-1793, yn Hs 1326; PBF.<br />
3. Wassenbergh 1793 waard sels sjoen as in oanhingsel op De Bosch 1783 oer de regels <strong>fan</strong> de<br />
dichtkeunst: "Deese Uwe dissertatie maakt dus [omdat de "gelukkige navolgingen van onzen<br />
landgenoot" deryn behannele wurde] als een aanhangzel op de zo bekende als beroemde Verhandeling<br />
van onzen Vriend de Bosch" (JA. Nodell, doe noch rektor <strong>fan</strong> 'e latynske skoalle te<br />
Dokkum, oan Wassenbergh, 26-8-1793, brief yn Hs 1326; PBF).<br />
4. Yn 1333,4 Hs, PBF.<br />
5. EkalynT.G. vanderMeulen 1892, dêr't Van der Meulen 1893 in ferkoarte werútjefte <strong>fan</strong> is. Deselde<br />
opfetting komt ek foar by in oare fryske folksdichter, Gerben Postma, yn syn netpublisearre<br />
wurd foarôf by in net-ferskynde werútjefte <strong>fan</strong> GJ syn <strong>wurk</strong>, dy't hy mei syn freon<br />
Van der Meulen taret hie; Ms. Add. 84X UB RUG (1903 of letter). Dat hat grif deselde west dy't<br />
Van der Meulen yn 1896 publisearje woe (sj. 3.4.).<br />
6. Werprinte yn Folkertsma 1934,155.<br />
7. Ik freegje my ôf. oft de opfallende oerienkomst <strong>fan</strong> de karakterskets <strong>fan</strong> Halbertsma mei Wassenbergh<br />
sines op ûntliening berêst of faaks weromgiet op mienskiplike ôfhinkiikheid <strong>fan</strong> it<br />
genre <strong>fan</strong> de vita. Om dat léste út te meitsjen soe ûndersyk <strong>fan</strong> oare achttjinde-ieuske persoanlikheidsbeskriuwingen<br />
nedich wêze. Ik leau net dat soks dien is. Oer de âldere humanistyske<br />
vita is trouwens, neffens meidieling <strong>fan</strong> dr. F. Akkerman te Grins, ek noch net folie skreaun.<br />
Ferlykje ek Akkerman 1983,34: "De wijze waarop het leven en de literaire verbeelding daarvan<br />
in biografie en autobiografie in de humanisten-wereld met elkaar verweven zijn, is nog lang<br />
niet voldoende onderzocht".<br />
8. Langvik Johannessen ûntwikkele syn fizy op GJ yn ferbân mei syn stúdzje <strong>fan</strong> Vondel. Sjoch<br />
oer syn ferskil <strong>fan</strong> opfetting mei W.A.P. Smit: Spies 1987b,7.<br />
9. De âldste opset <strong>fan</strong> Haantjes dy't ik kin, is <strong>fan</strong> 1-7-1924. Hy skriuwtdanoan D. Kalma: "'kHad<br />
mij de volgende opzet gedacht, a) de tijd waarin GJ. leeft, b) biografie c) invloed van Hollandse<br />
dichters" (brief op it FLMD; cf. Brouwer 1960,6). Kalma lei op 26-4-1936 P. Sipma foar wat dy<br />
tocht "fen in stúdzje oer "De oarspronklikens fen <strong>Gysbert</strong> Japiks". "Ik wol bisykje", sa ferfettet<br />
Kalma, "troch forlikening mei syn Hollânske en oartalige modellen fêst to stellen hwet hy fen<br />
oaren oernommen hat en hwet fen himsels is. As in foarbyld wiis ik op Dr. Kramer syn bihanling<br />
fen de Suwnerlinge Forhanlinge [= Kramer 1931, werprinte yn Kramer 1943, 97-114]. Ik<br />
bin der wis fen dat it feststellen fen it literair-oarspronklike, it G.J.-typyske, ús ek in kaei jaen<br />
seil ta it forstean fen syn persoanlikheit" (brief yn it FLMD).<br />
10. Stylùndersyk hie oars goed mooglik west, no't <strong>fan</strong> safolle teksten de foarbylden oanwiisd binne.<br />
Kramer 1943 hat dat oan de oersettingen 58 en 59 al sjen litten en Haantjes 1929,97-98,100-102<br />
en 77-80 en Kalma 1938,143-145 oan de be<strong>wurk</strong>ingen 13,19,23, resp. 33. In beswier tsjin har ûndersyk<br />
is, dat se GJ syn <strong>wurk</strong>wize isolearre behannelje, los <strong>fan</strong> teory en praktyk op it gebiet <strong>fan</strong><br />
oersetten en be<strong>wurk</strong>jen yn 'e santjinde ieu.<br />
11. Dizze eigenaardichheid makket dat ik oannim, dat Brouwer 1966 (of H.K Schippers? cf. Brouwer<br />
1966 I, VIII)dit eksimplaar foar syn útjefte brûkt hat. Hy rept nammentlik net <strong>fan</strong> in opskode<br />
"e" yn syn "Foroaringen". Dat er op 68.1985.08 weromgean soe, is útsletten, omdat er seit<br />
dat de Hosea-tekstferwizing ûntbrekt. Eigenaardich is lykwols dat er yn Brouwer 1966 neat<br />
yn 'e marge set, wylst 68.1985.07 dêr dochs "4." <strong>fan</strong> oerholden hat. Oft er 68.1985.07 ek brûkt hat<br />
foar Brouwer 1936 is ûndúdlik, want dêr jout er de ferwizing wol yn 'e tekst.<br />
520<br />
wumkes.nl
12. "Zwei- bis dreitausendmal wird täglich ein Formenpaar in die Bütte getaucht, abgegautscht,<br />
zurückgeschoben, mit festem Griff wird der Deckel wieder aufgepresst - alles in regelmässiger<br />
Wiederholung. Von Zeit zu Zeit musz die Form gereinigt werden, da sich durch die Arbeit, das<br />
Abtropfen, den Druck auf die Filze, auf Oberfläche wie Unterfläche Stoffrückstände, Schaum<br />
und Schmutz ansammeln. Das Reinigen geschieht mit einer starken Bürste. Durch dieses reinigende<br />
Abbürsten wird im Verlaufe der Zeit das auf dem Sieb aufgelegte Wasserzeichen gelockert,<br />
so dass es verschoben oder beschädigt werden kann. Ein gelockertes Wasserzeichen oder<br />
ein solches, bei dem die feinen Nähdrähte nicht nur nicht mehr fest, sondern etwa sogar gebrochen<br />
sind, verschiebt sich aber bei der weitergehenden Schöpfarbeit. Das Filigran verdirbt, es<br />
entsteht eine verderbende Form. Die ursprungliche Drähtführung erscheint geändert; es entstehen<br />
Verschiebungen, Aus- und Einbiegungen kommen vor, einzelne Stücke springen ab<br />
und hinterlassen Lücken. Wird dieses allmähliche Verderben endlich bemerkt, so versucht der<br />
Papiermacher, die Form durch Ausbessern weiter verwendungsfähig zu erhalten. Ausgesprungene<br />
Stellen werden ergänzt, Verschiebungen und Verbiegungen zurechtgerückt und -gebogen,<br />
ohne dass es immer gelingt, den ehemaligen Zustand wieder zu erreichen".<br />
13. Foar in opjefte <strong>fan</strong> setflaters yn de bledsiden 285-303 ferwiis ik nei de útjefte <strong>fan</strong> Feitsma 1956b,<br />
155-169, en nei de krityske útjefte <strong>fan</strong> Epkema 1821 mei syn oantekeningen dêrop, 179-186.<br />
14. Yn syn brief <strong>fan</strong> 9-9-1820 oan Aebinga van Humalda; yn EVC 33, RAF.<br />
15. J.H. Halbertsma hat dy flater yn 152 Hs (PBF) al oanwiisd.<br />
16. Beide listen yn 245 Hs, PBF.<br />
17. De hastich skreaune brief is <strong>fan</strong> 7-3-1832 oan net neieroantsjutte hearen (mooglik bestjoersleden<br />
<strong>fan</strong> it FG)yn E5, argyf FG, Ljouwert, de kreaze is <strong>fan</strong> 6-7-1831 en rjochte oan G.T.N. Suringar,<br />
yn argyf-Suringar, argyf Vereeniging ter bevordering van de Belangen des Boekhandels,<br />
UB UvA Fan de earste brief haw ik allinnich de earste bledsiden teld. Yn beide skriuwt De<br />
Crane in ij mei en in y mei en sünder stippen, lykas yn syn ôfskrift <strong>fan</strong> tekst 74.<br />
18. In oersjoch <strong>fan</strong> Haringhouk syn útjeften mei opjefte <strong>fan</strong> it impressum jout Eggermont<br />
1977.<br />
19. De listen binne letter bondele. Se sitte yn HG Bolsert ynv. nr. 88, RAF.<br />
20. Brieven <strong>fan</strong> E. Epkema oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 14-5-1793 en 15-12-1805, yn Hs. 1326, PBF. <strong>It</strong><br />
glossarium is bewarre as 246 Hs., PBF.<br />
21. Brief <strong>fan</strong> 18-7-1809, Ltk 1004, UBL.<br />
22. Brief <strong>fan</strong> 13-2-1807 <strong>fan</strong> Herbell oan Wassenbergh, yn Hs. 1326, PBF.<br />
23. Yn in net-datearre lêzingeftich kommentaar by Tjesckmoar (tekst 33), yn 1333,4 Hs, PBF.<br />
24. Galama 1963a,91, dy't J.J. Kalma 1956c syn datearring <strong>fan</strong> it Plan op 1820 ferbetteret, hat de<br />
fraach steld wa't yn 1813 earst wie, Hoekstra of Epkema, mar komt der troch it ûntbrekken <strong>fan</strong><br />
gegevens net út. Hoewol't ik net fûn haw op wat dei oft Epkema syn Plan útkommen is, lied ik<br />
dochs út it feit dat Hoekstra yn syn brief <strong>fan</strong> 4-9-1813 oan H. van Wijn noch net, mar yn dy <strong>fan</strong> 5-<br />
10-1813 wol <strong>fan</strong> Epkema's Plan rept, ôf, dat it Plan net foar septimber ferskynd is (brieven yn 74<br />
B2, KB). Galama o.p. hellet in brief <strong>fan</strong> H.W. Tydeman oan W. Bilderdijk <strong>fan</strong> 16-9-1813 oan,<br />
dêr't út blykt dat it doe al útkommen wie. Datearring op 10-9-1813 kin dus noait folie mear as in<br />
dei of fiif oan mankeare.<br />
25. Hoekstra 1813,140 kundige oan, dat erbyfoegje soe: "Een Vignet, voorstellende De Kerk en het<br />
daaraan naast gelegene gedeelte van't dorp Holwert [dêr't er sels berne wie en grytman west<br />
hie], in't verschiet GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERULEF [lês: BERN-<br />
LEF] bewoond bezoekende, wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar<br />
onder eenen ouden boom voor't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer<br />
kroont - de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd<br />
worden".<br />
26. De wittenskiplike hânskriften binne oan de KNAW kommen, dy't se yn brûklien jûn hat oan 'e<br />
KB. <strong>It</strong> Glossarium is KA CXCVII, KB.<br />
27. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.<br />
28. W. Bilderdyk oan H.W. Tydeman, 25-10-1813, Tydeman 1866,430. Bilderdijk hie him oars, doe't<br />
er dernei frege, wol oanret om troch te setten, mar de fraach op himsels al liket in teken <strong>fan</strong> ûnwissens.<br />
Hy stelde dy fraach dêrnei ek oan H. van Wijn (brief <strong>fan</strong> 31-5-1814 oan Van Wijn, yn 74<br />
B2, KB).<br />
521<br />
wumkes.nl
29. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.<br />
30. Brief oan Bilderdijk <strong>fan</strong> 30-6-1819, Ltk 1002,11; UBL. Njoggen juny 1813 hie er Bilderdijk ek al<br />
frege om in fertaling te meitsjen (brief oan H. van Wijn <strong>fan</strong> 10-6-1813, yn 74 B2; KB; sj. ekTydeman<br />
1866, 407 en 413). J.F. Helmers, stoarn op 26-2-1813, hie it him earder tasein<br />
(Tydeman 1866,407).<br />
31. De ferskiningsdatum <strong>fan</strong> it wurdboek lied ik ôf út in kwitânsje <strong>fan</strong> Proost foar K.J. Overbeek,<br />
ien <strong>fan</strong> de yntekeners, datearre op 27-12-1824. Dy fûn ikyn 1985yn in net-katalogisearre eksimplaar<br />
<strong>fan</strong> it wurdboek op 'e PBF.<br />
32. Oft Van Leeuwen fuort <strong>fan</strong> it begjin ôf neisjoen hat, wit ik net. Yn Epkema 1821, Voorrede des<br />
uitgevers ***4v wurdt Wassenbergh allinne neamd. Doe't it mei it printsjen <strong>fan</strong> it wurdboek net<br />
opskeat, krige Wassenbergh ein 1823 <strong>fan</strong> printer en útjouwer de skuld. Wassenbergh is der doe<br />
mei opholden (brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 23-6-1824, EVC 333, RAF).<br />
33. Sitearre út "Aanmerkingen op de Taalk. Bijdragen, II Deel", datearre 1-2-1807 (yn Hs. 1326,<br />
PBF). Epkema jout yn dat stik noch oare foarbylden <strong>fan</strong> wat hy sjocht as dialektferskil. Yn syn<br />
brief <strong>fan</strong> septimber 1793 oan Wassenbergh (dêr't er hjir nei ferwiist) hie er, nei oanlieding <strong>fan</strong><br />
Wassenbergh syn opmerking by "tuwlle": "Male autem scribetur toeyl", opmurken: "Nihil minus,<br />
alia est dialectus. ut tuwlle et toeijl; sic kuwtte et boeyte; uwt et oeyt. Haec et plura alia ejus generis<br />
apud Nostram occurrunt, et adhuc in usu sunt". Pieter Breuker 1973,46 syn ûnderstelling<br />
dat Epkema by syn oanwizen <strong>fan</strong> Súdhoekster eleminten yn it <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> GJ op Halbertsma weromgong,<br />
liket my dêrom net sa wierskynlik, al haw ik net neigongen oft Epkema it earder oer<br />
"den Zuidhoek" hat as yn Epkema 1821 Aant, 127.<br />
34. Van Leeuwen, "schoon niet zeer bedreven in de Friesche dialect" wie "duizendmalen naauwkeuriger"<br />
(brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 12-5-1823; en nochris yn in brief <strong>fan</strong><br />
23-6-1824 oan deselde; beide yn EVC 333, RAF).<br />
35. Brief <strong>fan</strong> Epkema oan Aebinga van Humalda <strong>fan</strong> 12-5-1823, EVC 333, RAF.<br />
36. De iennichste yntekener dy't ik yn 'e brievekolleksje <strong>fan</strong> Buitenrust Hettema fûn. wie H. Fennema<br />
út Wommels (brief <strong>fan</strong> 3-8-1897, FBH-Br (F-Ha), PBF). Sj. ek Miedema 1961.149.<br />
37. 2817a I-II, PBF. Kalma hie yn in brief <strong>fan</strong> 2-2-1925 J.D. Keuning te Burgum frege it boek út te<br />
jaan. <strong>It</strong> kaam ta in ôfspraak, mar op 30-5-1925 skreau Keuning, oft it noch wat waard: hy hie<br />
lang al neat mear heard <strong>fan</strong> Kalma (brieven Keuning oan Kalma <strong>fan</strong> 3-2, 7-3 en 30-5-1925, Kalmasamling<br />
FLMD). Spitigernôch wurde yn de brieven gjin bysûnderheden oer de útjefte meidield.<br />
Neifraach by famylje <strong>fan</strong> útjouwer Keuning nei Kalma's brieven is stomp rûn.<br />
38. Argyf PUR, notulen 4-1-1929; FLMD.<br />
39. Op 2-12-1936 bea Sipma yn in bestjoersgearkomste <strong>fan</strong> it Friesch Genootschap (dat de útjefte<br />
betelle) it twadde eksimplaar oan oan de kommissaris <strong>fan</strong> 'e keninginne, mr. P.A.V. van Harinxma<br />
thoe Slooten. <strong>It</strong> earste wie foar de keninginne (not. FG. argyf Fries Genootschap,<br />
Ljouwert).<br />
40. De printe tekst (fjirdelbôge en in los blêd, dat is 58 bledsiden) hat de hear J. Osinga <strong>fan</strong> útjouwerij<br />
Osinga B.V. my op 11-5-1983 in eksimplaar om yn te sjen <strong>fan</strong> ta stjoerd. Dêr stiet in netdatearre<br />
oantekening <strong>fan</strong> J.H. Brouwer op, dêr't er as syn adres Hurdegaryp yn opjout. Neffens<br />
in rekken út 'e neilittenskip <strong>fan</strong> de fa. Osinga, sûnt 1985 op it FLMD, waarden yn 1940 60 siden<br />
printe. Dat sille wol deselden wêze, hoewol't Sipma oars op 5-2-1938 al tastimming <strong>fan</strong> syn meibestjoersleden<br />
<strong>fan</strong> it FG krigen hie om de Juniana alfêst te printsjen. Brouwer 1960,138, dy't it<br />
oer de oarlochstiid hat, sil wol op dit print<strong>wurk</strong> doele. Yn 1950 is der noch ris oardelbôge by<br />
printe (cf. Brouwer 1960,138). Dy haw ik net sjoen.<br />
41. Not. FG; argyf FG; Ljouwert. <strong>It</strong> net neikommen <strong>fan</strong> de tasizzing om it twadde diel ien à twa jier<br />
nei it ferskinen <strong>fan</strong> it earste útkomme te litten, ûnder mear dien yn it yntekenprospektus <strong>fan</strong><br />
sept 1936, hat ta spul tusken Sipma, behalven be<strong>wurk</strong>er ek bestjoerslid <strong>fan</strong> it FG, en mr.<br />
P.C.J.ABoeleslaatyn 'e bestjoersgearkomste <strong>fan</strong> 1-2-1939. In moanne letter, op 1-3, liet Boeles<br />
by it bestjoersferslach <strong>fan</strong> dy deis oantekenje, "dat hij zijne bijzondere bemoeiing met deze uitgave<br />
als geëindigd beschouwt" (not. FG).<br />
42. Yn de gearkomste <strong>fan</strong> it GJ-Komité <strong>fan</strong> 8-4-1964 dielde de skriuwer mei dat Brouwer <strong>fan</strong> doel<br />
wie syn kommentaar op G.J.W. (1936), dat al foar in part klear wie, ofte meitsjen (argyf <strong>fan</strong> ien<br />
<strong>fan</strong> 'e leden <strong>fan</strong> it Komité; FA Ljouwert).<br />
522<br />
wumkes.nl
43. Telting hie Dijkstra oanmerkingen makke op dy syn útjefte (it <strong>wurk</strong> ferskynde yn ôfleveringen),<br />
wêr't dy op reagearre hie mei it fersyk om de printkladden mei nei te sjen (brief A Telting oan<br />
Dijkstra <strong>fan</strong> 4-3-1853, yn Hs 160 C2, PBF). De earste ôflevermg waard mei advertearre yn itFraneker<br />
Nieuws- en Advertentieblad <strong>fan</strong> 10-4-1853. Telting hat mooglik reagearre op it foarwurd, dat<br />
miskien is dat (by wize <strong>fan</strong> prospektus?) earst útkommen.<br />
44. Brief juny 1853 <strong>fan</strong> A. Wassenbergh oan Dijkstra, yn Hs 160 C2, PBF.<br />
45. J. Hilarides: Feitsma 1978d,98 en M.de Haan Hettema: Wumkes 1926a,262.<br />
46. Resolúsje Dep. St., G2, 7; RAF.<br />
47. Brief <strong>fan</strong> Swan Shaw <strong>fan</strong> 'e Bodleian Library te Oxford <strong>fan</strong> 30-9-1985.<br />
48. Ik sjoch der<strong>fan</strong> ôf om in list <strong>fan</strong> sokke nije setflaters te jaan, omdat de tekst <strong>fan</strong> 1681 hjir dochs<br />
net útjûn wurdt. Se binne trouwens út 'e "Tekstfarianten" te heljen, dy't Brouwer 1966II út 1681<br />
opjout. Dêr sitte ek alle feroaringen yn, dy't ik op rekken <strong>fan</strong> 'e setter skreaun haw (ij:y, ensfh.).<br />
As men dy der ôflúkt, bliuwt der net safolle oer.<br />
49. Myn ynterpretaasje wykt ôf <strong>fan</strong> wat Hellinga 1936,116 tinkt, dat Gabbema mei dy stikken (en de<br />
hiele útjefte) foar hân hat. Hy sjocht, as reaksje op Wumkes 1929b,63 syn frysknasjonale ynterpretaasje.<br />
yn de útjefte de died <strong>fan</strong> "de zeventiende-eeuwsche "germanist" uit den kring van een<br />
Junius en een Vlitius, die hiermee zijn bijdrage tot de studie der germaansche talen wilde<br />
geven".<br />
50. Steaten S3c, Resbk. 1655-1660, 24-25; RAF. Schotanus hold him der by syn Beschryvinge (1665)<br />
dan ek oan.<br />
51. Wumkes 1929a,63, dy't yn it foaropsetten <strong>fan</strong> de Steaten in utering <strong>fan</strong> "Fryske frijheitssin"<br />
seach, hat dus miskien net sa fier mis west.<br />
52. Dy hie him nei alle gedachten frege, oft er ek in útjouwer foar syn gedichten wist (Ltk 993.<br />
UBL).<br />
53. Boetius hie foar syn opdracht 100 Lb. <strong>fan</strong> Deputearre Steaten krigen (Inv. 5 i II 569, RAF), Vulcanius<br />
yn 1597 ek (Feitsma 1978c,6). De útjouwers <strong>fan</strong> de FR skine neat krigen te hawwen, teminsten<br />
net <strong>fan</strong> de Steaten. want it boek wurdt net neamd yn de Betellingsordonnânsjes <strong>fan</strong><br />
1680, 1681 of 1682 (Steaten gf 51 en 52, RAF).<br />
54. De list <strong>fan</strong> biblioteken, argiven antikwariaten en Fryske kriten dy't oanskreaun binne, is opnommen<br />
yn 10.7.<br />
55. Brief <strong>fan</strong> 16-11-1811, yn 146 Hs, PBF.<br />
56. Neffens in steatsje <strong>fan</strong> útjeften, mooglik <strong>fan</strong> F.W. van Breest Smallenburg te Snits yn it argyf <strong>fan</strong><br />
de Vereen. (UBA). Ofsjoen <strong>fan</strong> it "friesch woordenboek" giet it om "Tankbre Boerezoon", "Forteltjes<br />
v. Watze Harings", "Lotgevallen v. Bontekoe" en "Aagtje Ysbrants". Fan "Forteltjes" is<br />
mar ien útjefte bekend (1831) en dy ferskynde by Smallenburg. Hoe't Smallenburg dan oan it<br />
wurdboek kommen wêze soe, wit ik net. Dat wie oars in útjefte <strong>fan</strong> Proost te Ljouwert. Omdat de<br />
skriuwer it hat oer "Moeder", dy't Aagtje Ysbrants (dêr't <strong>fan</strong> de 500 printe eksimplaren (1827)<br />
noch 65 <strong>fan</strong> oer binne) net werprintsje wol, sil it listke - as it op Smallenburg slacht - <strong>fan</strong> ca.<br />
1833 wêze. Dat jiers stoar Smallenburg (LC 18-1-1833) en itselde jiers waard de saak beëinige.<br />
Fan de 680 eksimplaren <strong>fan</strong> it wurdboek wienen op it stuit dat it listke skreaun waard,<br />
noch 330 oer.<br />
57. De bedraggen wurde û.o. neamd troch Eekhoff 1870,220; "de hooge inteekenprijs" (en "de<br />
slechte uitvoering") yn Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1825,430.<br />
58. Oantekening <strong>fan</strong> J. Dirks yn syn hânskrift Frisiaca (Hs 1161, PBF).<br />
59. Franeker nieuws- en advertentieblad 21-11-1852.<br />
60. De leden wurde neamd yn Hs 1540,6; PBF. Noch foar de iepenstelling <strong>fan</strong> de yntekening op Epkema<br />
blykt yn it selskip al belangstelling foar GJ bestien te hawwen. Op 27-3-1820 lies M.S. de<br />
Wal nammentlik in part út de fertaling <strong>fan</strong> Nyschierige Jolle <strong>fan</strong> Wassenbergh 1806,1 e.f. foar<br />
(oanhelle hânskrift PBF).<br />
61. Boer wie allinne heareboer O. Oneides te Nijlân, mar dy hat faaks yntekene, omdat syn buorlju<br />
mr. P.J. de Hoop en ferver B.G. Koster dat ek dienen. Mei trije yntekeners rint Nijlân der ûnder<br />
de doarpen út, dat miskien hat Francijntje yn Nijlân (by De Hoop?) tsjinne (mei tank oan S. ten<br />
Hoeve foar opjefte <strong>fan</strong> beroppen en lokalisaasje <strong>fan</strong> de Nijlanners).<br />
wumkes.nl<br />
523
62. De oarspronklike ynstjoeringen yn hânskrift sitte, mei in eksimplaar <strong>fan</strong> Maas, 1830 yn Nut<br />
257, GAL, in brief <strong>fan</strong> 25-9-1828 mei oanwizingen foar de redaksje <strong>fan</strong> de útjefte yn Nut 107; de<br />
gearstalling <strong>fan</strong> de beoardielingskommisje wurdt neamd yn 'e notulen <strong>fan</strong> 4-10-1828 yn<br />
Nut 9.<br />
63. Brief <strong>fan</strong> 14-10-1840; yn 6185 Hs; PBF.<br />
64. Friesche Mij Rau, oanw. 1977,6; RAF.<br />
65. Neffens it prospektus (Uitnoodiging om in te teekenen ... ).<br />
66. Neffens "Copie boek Verkoop <strong>Gysbert</strong> <strong>Japix</strong> Rymlerije door Osinga" (mei los ynlizzende oantekens),<br />
argyf FG, Ljouwert, en it prospektus, In nije <strong>Gysbert</strong> Japicx.<br />
67. Bestjoersnotulen FG; argyf FG, Ljouwert.<br />
68. Neffens opjefte <strong>fan</strong> de administraasje <strong>fan</strong> de Fryske Akademy. Dan hawwe 172 eksimplaren<br />
sa't liket sunder ferantwurding in plak fûn. <strong>It</strong> útsûnderlik hege tal ferkochte eksimplaren <strong>fan</strong><br />
1980 hinget grif gear mei it feit, dat it boek doe op 'e boekelist foar studinten MU-A Frysk <strong>fan</strong> de<br />
Noordelijke Leergangen te Ljouwert stie.<br />
69. Hoogslag skriuwt nei oanlieding <strong>fan</strong> in opmerking <strong>fan</strong> Jansen 1956.77 oer syn opjefte <strong>fan</strong> de<br />
wize <strong>fan</strong> tekst 33 yn Hoogslag 1931,33: "Ik ben de schuldige van 1931. Terzake diene dat ik in<br />
1921 deze melodie overnam uit een zetting voor piano en zang. Ik heb ze toen vierstemmig gezet"<br />
(brief oan J. Jansen <strong>fan</strong> maaie 1956, yn Hs. 1764, PBF). <strong>It</strong> blêd út 1921 dat Hoogslag brûkt<br />
hat sil itselde wêze as dêr't in eksimplaar <strong>fan</strong> yn Hs.151 (PBF) sit. Dat is <strong>fan</strong> it Jongfrysk Sjongkoar,<br />
mar in komponist stiet der net by. Neffens meidieling <strong>fan</strong> drs. J. Krol is it skreaun yn 'e<br />
hân <strong>fan</strong> J.P. Wiersma. Dy makke wol muzyk by lieten <strong>fan</strong> de Jongfriezen. Yn it "Knipselargyf/<br />
lieten op muzyk" (FLMD) sit <strong>fan</strong> Wiersma yn hânskrift muzyk op tekst 14.<br />
70. Meidieling <strong>fan</strong> prof. dr. Jac. Jansen te Aldemardum, 15-1-1989. De komposysjes - yn Schubertiaanske<br />
styl - waarden oant no ta net útjûn.<br />
71. Yn B225 (SBL) is in eksimplaar oerlevere.<br />
72. Yn Advertentie- en Nieuwsblad voor het Kiesdistrict Bergum <strong>fan</strong> 21-5-1892 (ek yn T.G. van der<br />
Meulen 1893.128).<br />
73. Brieven <strong>fan</strong> 13 en 15-2-1892; FLMD.<br />
74. Neffens in ôfskrift <strong>fan</strong> J.L. de Jong <strong>fan</strong> in brief <strong>fan</strong> Van der Meulen oan Van Loon <strong>fan</strong> 23-4-1894,<br />
yn argyf-JL. de Jong, FLMD. De oarspronklike brief sit neffens in oantekening <strong>fan</strong> De Jong yn<br />
in "portefeuille muzykhânskriften" op 'e PBF. Neffens it "Concept voorwoord" (1896) <strong>fan</strong> de<br />
foarnommen útjefte <strong>fan</strong> GTs lieten wie de byienkomst belein foar "'t eerlang te verwachten:<br />
oudliederen boek, door de maatschappij Tot Nut van 't Algemeen" (152 Hs; PBF).<br />
75. De beide skriften (294,6 en 3796, FLMD) binne neffens in ynlizzend bledsje út 1961 <strong>fan</strong> 'e hân<br />
<strong>fan</strong> de doetiidske konservator <strong>fan</strong> it FLMD, M.K. Scholten, mei oar spul <strong>fan</strong> Boekenoogen op 'e<br />
boekemerk yn Amsterdam troch K. Sierksma fùn. Neffens meidieling <strong>fan</strong> Van der Molen<br />
1974,106 sitte der yn 'e samling-Boekenoogen op it Meertensynstitút yn Amsterdam ek hânskriften<br />
<strong>fan</strong> Van der Meulen. Ut it ûntbrekken <strong>fan</strong> inkelde âlde lieten yn de beide skriften dy't<br />
Van der Meulen op oare, hjir oanhelle plakken wol mei GJ yn ferbàn bringt, lied ik ôf dat der yn<br />
alle gefallen noch ien, en faaks wol mear skriften west hawwe of noch wêze moatte. Om in yndruk<br />
te jaan <strong>fan</strong> wat ik hâld foar de oantekens dy't op 4-3-1894 by Van Riemsdijk makke binne,<br />
kin de werjefte <strong>fan</strong> it begjin <strong>fan</strong> de barsang út tekst 6 (2,19-20) tsjinje: "He lag it femke sjoch i<br />
ther/ 't Is im so wit mer swiet levedir".<br />
76. De kopij sels - 23 lieten, wêrûnder de teksten 6 en 7 yn har gehiel. mei in proaza-oersetting yn it<br />
Nederlânsk, mar sûnder muzyk! - sit yn 152 Hs, PBF, de brieven <strong>fan</strong> 12-11 -1895 en 2-1 -1896 oan<br />
De Stoppelaar yn FBH Br - L, PBF. Botte fier hawwe de útjefteplannen foar't neist net west,<br />
want neffens in brief <strong>fan</strong> 28-12-1982 <strong>fan</strong> de Fa. Brill oan my is der yn 'e korrespondinsjeboeken<br />
gjin brief oan Van der Meulen te finen.<br />
77. Winkler 1881,136 skriuwt fierders noch, dat er mei oare fryske studinten yn 'e winter <strong>fan</strong> 1864<br />
op 1865 fryske lieten by in frysk kastleinske yn Amsterdam song. Dêr wie Wobbelke ek wol by.<br />
Op bekendheid <strong>fan</strong> 'e wize soe faaks ek in soarte <strong>fan</strong> neifolging <strong>fan</strong> 'e tekst wize kinne, dy't te<br />
finen is yn in net-datearre almanakskatern <strong>fan</strong> likernôch 1820 (útjûn troch Feitsma/Bosma<br />
1962,192-193) en yn Suringars Friesch Almanak foar 1833, de earste kear mei as wizeoantsjutting:<br />
"Op ien noflyke wyze", de oare kear mei "Der fôn ik heimelyh" (lês: heimelyk). <strong>It</strong><br />
524<br />
wumkes.nl
neifolgjen <strong>fan</strong> in tekst, ek metrysk en yn rymskema, kin, mar hoecht lykwols net op bekendheid<br />
<strong>fan</strong> de wize te tsjutten. Fan it léste liket my in foarbyld it gebrûk as wize-oantsjutting dat R.B.<br />
Windsma yn syn Friesch Blom-koerke (1829, bis. 21 en 52) makket <strong>fan</strong> de earste rigels <strong>fan</strong> GJ syn<br />
kontrafakten 20 (op Van Goosen) en 33 (op Yets moet ick u Laura vragen/ lean de Nivelle).<br />
De wize-oantsjuttingen boppe de neifolging jouwe gjin klearrichheid oer de fraach oft de tekst<br />
noch songen waard. "Op ien noflike wyze" (frysk foar it gauris brûkte: "Op een aangename<br />
wijs") soe oars faaks al op sjongen wize kinne, mar dan hoecht dat noch net te betsjutten dat dy<br />
wize om 1820 hinne noch bekend wie, want de tekst is min te datearjen, en kin wol folie earder<br />
makke wêze. Hy soe mei wize-oantsjutting en al best út in âldere almenak oernommen wêze<br />
kinne. De ferfrysking <strong>fan</strong> GJ syn stim yn 'e almenak foar 1833 liket my yn alle gefallen in teken,<br />
dat de stim net bekend west hat. Boppe fryske sankjes kamen gjin ferfryske wize-oantsjuttings<br />
foar. Sa stiet yn deselde almenak boppe De beaste Freedyn Ljouter merke: "Voys, De bochel die<br />
pareert altyd". "Daer vond ick heynelijck" of wat dat der op liket, is ek allinne mar bekend as<br />
stim by GJ. Yn it apparaat-Veldhuyzen op it Meertensynstitút te Amsterdam sit allinne GJ syn<br />
tapassing. <strong>It</strong> sykjen is lestich, omdat "Daer vond ick heynelijck" foar't neist gjin begjinrigel mar<br />
in ferfolchrigel is (meidieling <strong>fan</strong> drs. F.H. Matter yn brief <strong>fan</strong> 23-2-1987). Yn 'e "fuottebank"<br />
<strong>fan</strong> drs. L.P. Grijp te Utrecht, in samling strofefoarmen <strong>fan</strong> lieten, foaral út 'e tiid oant 1650, sit<br />
ek gjin tekst dy't mei Wobbelke oerienkomt (meidieling drs. L.P. Grijp yn brief <strong>fan</strong> 24-11-<br />
1988).<br />
Alles by elkoar bliuwt de songen oerlevering <strong>fan</strong> Wobbelke ûndúdlik.<br />
78. 9056 Hs, PBF; Argyf OBW, GAL.<br />
79. Schwbg 2996, RAF.<br />
80. Brief <strong>fan</strong> 5-5-? (jier net neamd) <strong>fan</strong> S. Braaksma oan E. Wassenbergh yn Hs 1326, nr. 49a; PBF.<br />
Wassenbergh 1793,4 hat <strong>fan</strong> dy brief yn in noat gebrûk makke, mar yn it ûntwerp <strong>fan</strong> Wassenbergh<br />
1793 (1333,3 Hs, PBF) ûntbrekt dy noat, dat de briefis foar't neist <strong>fan</strong> 1793.<br />
81. Hs 1326, nr. 63, PBF.<br />
82. LC 10-12-1802; DTB-fysjes Harns, RAF.<br />
83. Derde Verslag . .. 1829 tot 1830, yn: Verslagen van het Provinciaal Friesch Genootschap<br />
... 1828-1841. Leeuwarden [1841] 82. Sjoch foar de boarne-opjefte <strong>fan</strong> de hjir neamde<br />
hânskriften by 3.3.3.1.<br />
84. Yn O 90, argyf FA.<br />
85. Yn de foarm <strong>fan</strong> in P.M. by in brief <strong>fan</strong> 27-8-1825 oan J.H. Halbertsma, yn 198 Hs; PBF, en <strong>fan</strong><br />
in útstel yn de Tweede Klasse <strong>fan</strong> it Instituut yn Amsterdam <strong>fan</strong> 17-8-1809, Not. bk I 145-150,<br />
KNAW, sûnder synj., RANH.<br />
86. YnHs 1324, bis. 157, PBF.<br />
87. Brief <strong>fan</strong> Scheltema <strong>fan</strong> 30-10-1802 oan Wassenbergh, yn Hs 1326, PBF.<br />
88. 391 Hs, PBF.<br />
89. De sitaten komme út it útstel oan it Instituut, resp. út it P.M. oan Halbertsma (sj. noat 85).<br />
90. Brief <strong>fan</strong> 31-5-1821, Hs 1326, PBF.<br />
91. Libbensjierren ûntliend oan gegevens op it GAL.<br />
92. Hânskriftlike oantekening yn in eksimplaar <strong>fan</strong> C. Schotanus, Beschrijvinge. 3189 Ges,<br />
PBF.<br />
93. Beyma thoe Kingma 254, RAF.<br />
94. Beyma thoe Kingma 314, RAF.<br />
95. FBH - FTL XXVI, PBF.<br />
96. Oer syn argyfûndersyk skriuwt er, nei't er meidield hat dat er neat fûn hat yn úttreksels <strong>fan</strong> de<br />
eardere Bolserter stedssekretaris N. Elgersma: "Ene aangeborene hardnekkigheid evenwel, die<br />
door de hinderpalen niet ontmoedigd maar gesard wordt, voerde mij op het stadshuis, alwaar ik<br />
mij dagen achteréén onder oude charters en geschrevene boeken begroef. Ten langen leste liep<br />
mij de inventaris van GIJSBERTS nalatenschap in handen, en in hetzelfde ogenblik ging in<br />
mij het vermoeden op, dat die boeken, welke voor het doel van den secretaris niets hadden, weiligt<br />
de enigste bronnen van naricht wegens GIJSBERT konden zijn. Toen taste ik niet meer als<br />
de blinden in 't ronde, maar ging volgens een' vasten koers in mijne nasporingen te werk. De<br />
wezeboeken, de inventarisboeken, de rekenboeken van stad en kerk, met één woord alles, wat<br />
wumkes.nl<br />
525
voor den navorscher van levensbijzonderheden en voor niemand anders waarde had, werd vlijtig<br />
doorgelezen, waarvan de bevestiging mijner vermoedens in het ontdekken van enige ter<br />
zake dienende aantekeningen de gewenschte, hoewel schrale, vrucht was". (Halbertsma<br />
1827,278). Ek it argyf <strong>fan</strong> it Gabbemagasthús hat er besocht om yn te sjen, grif yn 'e hope dêr<br />
hânskriften <strong>fan</strong> GJ sels yn te finen, mar hy krige gjin tagong. Yn in brief oan W. Eekhoff <strong>fan</strong> 22-<br />
10-1833 skriuwt er : "Zyn de archieven van het Burger Weeshuis die van het Gabbemagasthuisl<br />
Het Gabbemagasthuis hebben de regenten mij nooit willen ontsluiten, omreden, gelyk ik geinsinueerd<br />
ben, dat zij zich door Herbell cum suis zo gruwelijk hebben laten bestelen, dat zij zich<br />
voor mij schaamden" (yn 78 C81, map D; KB).<br />
97. Neffens in brief <strong>fan</strong> J.J. Kalma út 1959 oan it GJ-komité-1966; argyf GJ-komité-1966, eks.<br />
argyf FA.<br />
98. Sjoch foar in opjefte <strong>fan</strong> de earste fiifentweintich Jiddyjefte 1978,18-19. De beide oaren steane<br />
ynMSF2.<br />
99. Van der Meer, dy't sa freonlik wie se my te lienen, seach oan syn oantekens te sjen nei: Bols E 1-<br />
5; H 3-10; I 1-3; Q 1-8; R 1-8; U 1; V 1-8; CC 1-4, allegearre RAF.<br />
100. Alle stikken op it gemeente-argyf <strong>fan</strong> Bolsert en yn de argiven <strong>fan</strong> it stedsweeshús en it<br />
St.Antoanygasthús (ek te Bolsert) oer de jierren ca. 1580 - ca. 1670 haw ik ynsjoen en trochwest<br />
as it dêrop like dat der wat oer of yn ferbân mei JG of GJ yn sitte kinne soe. Dy <strong>fan</strong> wees- en gasthús<br />
smieten net folie op, likemin as in ferkenning yn it GA <strong>fan</strong> Wûnseradiel.<br />
101. Sjoch oer de grêfstien noat 114.<br />
Op 1-5-1631 liende JG 150 c.g. <strong>fan</strong> Gerben Dirx te Bolsert (Bols Q7,43, RAF), op 13-5-1631 100<br />
c.g. <strong>fan</strong> Jan Sickes te Waaksens (Bols CC7, reg. 20-3-1644, RAF). Op syn bar liende er syn broer<br />
Jetse op 27-5-1631 (dy't doe krekt foar de twadde kear troud wie: sjoch 1.2.1.3. oan de ein) 100 g.g.<br />
(Bols CC4, 202, RAF).<br />
<strong>It</strong> sitaat <strong>fan</strong> de "goede vrunden" stiet yn Bols H2, prosesstikken <strong>fan</strong> de pachter Jan Jansen (Slottie),<br />
RAF; de skuld <strong>fan</strong> JG by Jacob Joachims yn Bols Q 5, 61 e.f., RAF (dy wurdt yn in op ca.<br />
1622 te datearjen oantekening "een heel verdorven mensch, dar niet goedts by is", ek "een<br />
droncken gesel so niet dierlick creattir" neamd; Steedh. arg. 266, RAF); de tsjerkeriedsnorulen<br />
yn NH Bols 3, 23-4-1642; 31-7-1652, RAF, printe by Kalma 1938, 218-220.<br />
102. Alle sechstjin hantekeningen dy 't ik oantekene haw, strike mei de datearring. De beide dy't de<br />
jierdei omslute steane yn Bols A 1, RAF. Joast Halbertsma 1827,285 kaam op maart 1579.<br />
103. Register vanden burgers die op geweer syn gestelt (Steaten Gm 4, RAF). De list is op grûn <strong>fan</strong><br />
lyksoartige <strong>fan</strong> Tytsjerksteradiel en Ljouwerteradiel dy't der ek yn sitte, te datearjen op likernôch<br />
28 jannewaris 1582. <strong>It</strong>gong om manlju tusken 18 en 60 jier. De measten waarden oanslein<br />
op in "roer" (183) of in "halfgeweer" (151); 39 hienen in "volgeweer", santjin - en dêrûnder Gysbart<br />
Jetthis - in "hellebaert", fiif in "slachswaert", twa elk in "rustingh", in "rondas" of in "musket"<br />
en ien in "speets". <strong>It</strong> soe miskien doel hawwe om nochris nei te gean, oft dy ûnderskate oanslaggen<br />
wat sizze oer de status <strong>fan</strong> 'e eigeners. Yn sechstjinde- en santjinde-ieuske<br />
ynventarissen steane gauris aparte posten "Geweer", dêr't dan mear as ien wapen ta heart. Sa<br />
hie Cyrck Aysma, "maeckeler", yn 1582 "Een staff; Een langh doel roer; Een deeghen; Een harnasch<br />
sonder Beenscherem", en Rutger Willemsz, ek <strong>fan</strong> Ljouwert, "Een kortelasse; Twee vlesschen;<br />
Een pongiaert" (Y5, 246 resp. 150, GA Ljouwert; meidieling <strong>fan</strong> de hear W. Dolk).<br />
104. Dizze gegevens binne ûntliend oan Van der Meer 1964a. Oanfoljendeynformaasjeoerdetroch<br />
him (op 'en nij: D. Bartstra neamde Jetse <strong>Gysbert</strong>s ek al yn Bols warder Courant 6-8-1908, al hjit<br />
er dêr Jelle) ûntdutsen broer Jetse <strong>Gysbert</strong>s haw ik helle út NH Bols 2; Bols CC4,202; DTB 138<br />
en 141; Bols V2 (8-11-161 l);id.V3 (22-1-1628) en id.V4 (1632), RAF. <strong>It</strong> soe my gjin nij dwaan as<br />
neier genealogysk ûndersyk mear bruorren of omkes oan it ljocht bringe soe. Der is om 1600<br />
hinne yn Bolsert nochal ris ien mei Jetse of <strong>Gysbert</strong> as heitenamme. Sa tekene ik in wever<br />
Ari[a- <strong>Gysbert</strong>s oan <strong>fan</strong> 1610 oant 1636, en in keapman en sealmakker Jan <strong>Gysbert</strong>s <strong>fan</strong> 1627<br />
oant 1636. Tegearre komme se foaryn Bols E3,3-8-1636, RAF. Harberoppen wurde neamd yn<br />
DTB 146 (23-4-1615), resp. DTB 146 (28-4-1627).<br />
105. Bols V2, RAF.<br />
106. Bols VI, 68 (Van der Meer 1964a, 58).<br />
526<br />
wumkes.nl
107. Salvis <strong>Gysbert</strong>s Holckema, ek Salvis Holckema yn Bols Q16,24-12-1666; en Bols R21,129v, 18-<br />
11-1667, beide RAF. Frans ende Jacop Willems sonen Holckema yn Bols Rl, 224, 12-3-<br />
1668, RAF.<br />
Fan de Holckema's dy't út it begjin <strong>fan</strong> de santjinde ieu bekend binne, liket Jetse Meynerts de<br />
âldste. Hy stoar yn 1615 te Kimswert as man <strong>fan</strong> Jiets Lyuwedr. en as eardere widner <strong>fan</strong> Syts<br />
Foppedr. (Wûdl S 16, nr. 44, RAF). Oft er deselde wie as de Jetse Meynerts te Mullum dy't yn<br />
1613 syn frou Fokel Pytterdr. ferlear (Frjdl W4, 1-3-1613, RAF), soe neigien wurde moatte.<br />
Neffens meidieling <strong>fan</strong> de hear J. Smit te Stiens moat Jetse Meynerts in soan west hawwe <strong>fan</strong><br />
Meynert Heyns, ek te Mullum (Frjdl EE1,1-3-1541, RAF). Oare Holckema's binne Sytse Jetses<br />
H., yn 1619 te Mullum (R.S. Roarda, len en oaroerit Sint Anna Lien to Hidaerd. s.p. 1957,21); Sybe<br />
Sytses H. te Spannum yn 1657 (Wûdl Ol, 7-3-1657); Meynert Gerryts H. te Idskenhuzen (dêr al<br />
yn 1616, stoarn yn of foar 1638, Roarda o.w.) en Jelle Harmens H., yn 1652 te Weidum (Baa P3,<br />
283v). In Willem, dy't op femylje <strong>fan</strong> Antje wize kinne soe, is der net by.<br />
Noch nei te gean is ek de meidieling <strong>fan</strong> Halbertsma 1827, 340 dat de Holckema's foar 't neist<br />
besibbe wienen oan de famylje <strong>fan</strong> it Tietemalien, dêr't in oerpakesizzer <strong>fan</strong> Willem Jacobs<br />
yn 'e achttjinde ieu <strong>fan</strong> learde.<br />
108. Bols CC 7, 20-3-1647 (neamd yn de akte <strong>fan</strong> 13-5-1631, dy't doe (yn 1647) fêstlein waard).<br />
109. Bols V2, RAF (Van der Meer 1964a,58).<br />
110. Bols V2, 5-6-1610; id. 27-2-1611; RAF (meid. <strong>fan</strong> de hear J. Smit te Stiens).<br />
111. Grêfstien; Halbertsma 1827,290; Van der Meer 1987,62. Sjoch oer dy grêfstien noat 114.<br />
112. Sjoch 4.3.6.2.<br />
113. Foar 300 c.g.; argyf St.Antoanygasthús 167, Bolsert.<br />
114. Grêfstien (94,5 x 202 sm.), dy't yn 1986 tsjin de súdmuorre yn 'e Broeretsjerke omheechset is<br />
(meidieling <strong>fan</strong> S. ten Hoeve, 8-8-1986). Halbertsma 1827,290, de iennichste by myn witten dy't<br />
de stien earder neamd hat, jout 1655 as stjerjier ynstee <strong>fan</strong> 1653. Yn it râneskrift stiet: "Ao 1653<br />
de(n) 22 Ianva(r)i/ sterf den eersamen bvrgem(eeste)r/I. cob <strong>Gysbert</strong>s hier begrave(n) Ao 1643<br />
de(n) 23 april/ sterf d(e) eerb(aere) Ancke Willems (hvi)svrov va(n) borgem(eeste)r I.cob <strong>Gysbert</strong>s<br />
hier begrave(n)/" (Van der Meer 1987,62).<br />
De stien stelt jin foar riedsels. Yn 'e râne oan alle fjouwer siden stiet it opskrift foar Jacob <strong>Gysbert</strong>s<br />
en syn frou, mar tsjin de boppeste râne oan begjint in oar opskrift dêr't sifers en letters ôfkappe<br />
binne: "A.o 16.. den ... / is in den heere Verstomen den/ Ersamen ... zoonendelek/<br />
al hier begrauen". Achter "16" liket in 3 (of in 2) stien te hawwen, oan de ein <strong>fan</strong> de earste rigel is<br />
noch goed "t. s" te ûnderskieden, wat betsjut dat de stjermoanne augustus west hat. Op it plak<br />
<strong>fan</strong> de namme is romte foar likernôch njoggen letters en trije spaasjes as men rekkenet neffens<br />
de belettering <strong>fan</strong> 'e folgjende rigel. De twadde of de tredde letter <strong>fan</strong> 'e namme soe in "e" west<br />
hawwe kinne. Under dat opskrift stiet in útbikke manljuswapen dat grif by dit opskrift heard<br />
hat en net by it râneskrift <strong>fan</strong> JG en syn frou (Van der Meer 1987,62). De stien liket dêrom earst<br />
foar in oar brûkt te wezen. Soe dat mûglik de soan Pier Jacobs west hawwe? Om de romte soe<br />
dat goed útkomme en dat soe meiïens ferklearje kinne, hoe't de râneskriften foar JG en syn frou<br />
sa te sjen net sekunder ynkappe binne, oer in earder râneskrift hinne, wat by in earder brûkte<br />
stien wol it gefal wêze moatten hie. No liket der <strong>fan</strong> it begjin ôf oan, doe't Pier (?) derûnder begroeven<br />
waard, romte holden te wezen foar in letter râneskrift. Dan is it lykwols frjemd dat Pier<br />
syn namme útkappe waard.<br />
De stien sil wol makke wêze by it ferstjerren <strong>fan</strong> Ancke Willems, yn 1643. JG syn eigen stjerjier<br />
en stjerdatum lykje letter ynkappe te wezen. <strong>It</strong> hat der wol <strong>fan</strong> dat "16" en "de(n)" der fuort al<br />
stien hawwe, mar jannewaris is faaks om 'e romte "IANVA10" wurden. Neffens de oantsjutting<br />
alhiel boppe-oan hat L (of I) G de stien makke.<br />
115. Op grûn <strong>fan</strong> it feit dat Wipstraat as wenplak neamd wurdt by har ynskriuwing as lidmaat op 5-<br />
11-1624; DTB 146, RAF. Ik haw fierder net om har socht; miskien is der noch wol wat oer har út<br />
letter tiid te finen.<br />
116. <strong>It</strong> kin <strong>fan</strong>sels ek noch wol wêze dat der mear bern west hawwe, dy't dan jong stoarn binne.<br />
117. NH Bols 2, RAF (13-2-1624).<br />
118. Klassis Bolsert-Warkum 56, RAF; útjûn troch J.J. Kalma 1981,397.<br />
119. Sjoch noat 284.<br />
wumkes.nl<br />
527
120. Opsteller <strong>fan</strong> dy brief (St. Antoanygasthús 321; Gasthúsargyf Bolsert) liket my oan de hân <strong>fan</strong><br />
skriuwen te sjen mr. D. Jakles ta, dy't yn in stik <strong>fan</strong> 7-2-1822 (id. 322) <strong>fan</strong> itselde plak seit: "dus<br />
schuin tegen over de vermoedelijke woning van den dichter".<br />
121. Om 1880 hinne wie net mear bekend wèr't GJberne wie. Dat waard útfûn troch de stedssekretaris<br />
K.H. Laagland, "vooral in buurtlijsten ten archieve". Hy soe fêststeld hawwe dat it Wipstrjitte<br />
5 wie (J.H. R[ossing], yn De Groene Amsterdammer <strong>fan</strong> 23-8-1908), mar ik tink dat er útgongen<br />
is <strong>fan</strong> Halbertsma syn Wyk A nr. 5.<br />
122. De berteleppel wurdt neamd yn Wûns P3, omsl. 31, RAF.<br />
123. NH Bols 2 (13-2-1624), RAF.<br />
124. Op 26-12-1624 waard "Mr. Pier Jacobs, met attestatie van Bolswart" lidmaat yn 'e gemeente <strong>fan</strong><br />
Burchwert, Hichtum en Hartwert (NH Burchwert ca. 2, RAF). <strong>It</strong> is mij spitigernôch net slagge<br />
om mei wissichheid út te meitsjen yn hokker <strong>fan</strong> de trije doarpen oft er stien hat. Efter syn<br />
namme stiet "discessit" en omdat op 9-2-1630 "Mr. Pier Gisberts" lidmaat te Wommels waard,<br />
soe Burchwert ôffalle kinne, want dêr gong yn 1628 Dirck Alberts as skoalmaster wei nei Reduzum(H.<br />
Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel, yn eks. lêsseal RAF, bis. 160). Miskien wieit<br />
Hichtum, dêr't op 7-1 -1624 Jan Syets noch stie, dy't op 22-1 -1625 al weesfaar te Bolsert wie (Bols<br />
C C 3,400, RAF; neffens in oantekening <strong>fan</strong> Sannes, FA), mar ek Simon Thomae Hoffmannus<br />
waard yn dy snuorje yn ien <strong>fan</strong> de trije plakken skoalmaster (lidmaat op 9-4-1625, NH Burchwert<br />
ca. 2, RAF).<br />
Alhiel wis dat "Mr." skoalmaster betsjut, is it net. <strong>It</strong> kin ek foar chirurgyn stean, mar yn de jierren<br />
tweintich wurde oaren, dêr't wol <strong>fan</strong> nei te gean is dat se skoalmaster wienen, yn itselde tsjerkeboek<br />
noch steefêst mei "Mr." oantsjut en ik rekkenje dat sa ier yn 'e santjinde ieu fuort ûnder<br />
Bolsert noch gjin chirurgyn yn doarpkes as Hichtum of Burchwert sitten hat (cf. noat 254).<br />
125. Wûnsdl D29, RAF. <strong>It</strong> soe wêze kinne dat er al foar syn oanstelling syn foargonger ferfong, dy't al<br />
langer notaris wie, ear't er yn 1625 it skoalmastersamt oerjoech. Sjoch noat 282.<br />
126. Bols H7, 3-11-1639, RAF.<br />
127. DTB 138, RAF.<br />
128. Allinne Willem Jacobs stelde him boarch. Bols E4, 19-6-1643, RAF.<br />
129. Bols RIO, 55; id. R16, 267, RAF.<br />
130. DTB 138, RAF. Neier ûndersyk is lykwols winsklik. Yn 1634 wenne der in Willem Jacobs yn<br />
Bolsert, dy't troud wie mei Jetscke Lolcke dr. (Bols V2,15-l-1634, RAF).<br />
131. GA 442, Bolsert.<br />
132. Sjoch hjirnei ûnder JG Wurk.<br />
133. Bols R6, oantekening by in magistraatsresolúsje <strong>fan</strong> 27-3-1629, RAF.<br />
134. Bols H2, prosesstikken pachter Jan Jansen Slottie, RAF.<br />
135. Bols H7, 3-11-1639, RAF. Bartstra 1892 (5178a Hs., PBF) hat fûn dat Jancke ek de administraasje<br />
foar har lettere man die.<br />
136. Bols R3, 28-6-1626; id. 335, RAF.<br />
137. Administraasjeboek Weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.<br />
138. Bols E3, 5-7-1638, RAF.<br />
139. Soms stiet der by in latynske titel tafoege "duytsch". Ik neam in pear foarbylden <strong>fan</strong> boeken út<br />
JG syn list yn oare biblioteken:<br />
- 2: "Institutiones Calvinj duitsch" (1626, Frans Franssen, Dokk W 17,9-12-1616; 1621, widd.<br />
Abr. Spillier, Ljou Y 24, 29-5-1621; 1643, widd. Pieter Claesen, Ljou M 19, 53);<br />
-10: "Historia Ecclesiastica in duyts Eusebij et aliorum" (1641, Hillebrand Pybes, Sni W<br />
27, 67);<br />
-13: "Decisiones Sande duyts" (1644, Pieter Verobijck, Dokk W 17,25-5-1644; 1647, Johan van<br />
Beyma, Ljou Y 35, 19);<br />
-28: "Institutiones Bucani in duyts" (1620, Nicolaes Cornelis, Ljou Y 24, 20; allegearre<br />
RAF).<br />
By de beoardieling <strong>fan</strong> de taal <strong>fan</strong> 'e titelomskriuwingen yn listen as dy <strong>fan</strong> JG sil ek rekken<br />
holden wurde moatte mei de latynske tradysje yn it oantsjutten <strong>fan</strong> boeken en auteurs. De klerk<br />
dy 't JG syn boeken notearre hat, lit dúdlik blike dat er Latyn koe.<br />
140. Bols Q 7, 134-143; RAF, útjûn troch Galama 1963b.<br />
528<br />
wumkes.nl
141. De measte boekelisten binne bewarre ynhânskriftlike boelynvintarissen, inkelden printe yn biblioteken.<br />
Mei help <strong>fan</strong> drs. Y. Brouwers en drs. C.P. Zijlstra haw ik dêr ôfskriften of kopyen <strong>fan</strong><br />
makke. <strong>It</strong> materiaal dat sammele is <strong>fan</strong> it begjin (midden sechstjinde ieu) oant likernôch 1800<br />
ta, berêst op 'e FA. <strong>It</strong> is it doel om it meganysk te ûntsluten. By de 635 opjeften haw ik net de<br />
boekferkeaperslisten meirekkene, ek net it besit <strong>fan</strong> ynstellingen en likemin de hûnderten kearen<br />
dat oars net as in bibel, in testamint, in psalmboek of oare hiel algemiene, titelleaze boeken<br />
lykas: sermoen-, beed-, belidenis- of memorieboeck, sang- of liedboeck, almanach en reeckenboeck<br />
neamd wurde.<br />
De 635 listen binne sa ferdield oer de jierren 1615-1650: 19,17.23, 21,18,20 (1620), 9,26,27,29,<br />
27. 14, 10, 14, 5, 12 (1630), 9. 18. 14, 6, 7, 9, 15, 8, 14, 9 (1640), 13, 12, 17. 12, 15, 15. 19. 13, 9,<br />
11 (1650).<br />
142. Van Hetteren, Dokk W 7,13-4-1615; Aegidius Johannis Frj HH; Hendrick Claesen, Ljou Y25,<br />
158; Tyerck Abbes, Ljou Y 29, 413; Jungh, Ljou Y 30, 315; Sappema, Koll P 9, 289; Jacob Joachims,<br />
Bols Q 5, 61; Rollema, Bols Q 6, 31; Peter Epes, Bols Q 7,208; Hillebrand Pybes, Sni W<br />
24.67; widd. Pieter Claesen, Ljoudl M 19,53; Eysma Bols Q 8,7; Aernt Pauwels, Har R 10,231;<br />
Jaquis Douwes, Bols Q 8, 80. Net teld binne opjeften as "liedboeck" en "rekenboeck". By Aegidius<br />
Johannes (sjoch oer him Romein) syn boeken binne twa (7 en 8) yn it Latyn. <strong>It</strong> berop <strong>fan</strong><br />
Hendrick Claesen blyktút in magistraatsresolúsje <strong>fan</strong> 7-6-1602, GAL. Tyerck Abbes wie op 27-<br />
4-1620 52 jier (Certbk I 307, GAL). Jacob Joachims wie boargemaster: Bols R 2, 239, RAF.<br />
143. <strong>It</strong> boek komt tusken 1650 en 1680 ek noch ien kear foar, faaks wol by JG wei, want it is dan ien út<br />
Bolsert dy't it hat: Martien Aernts, jernferkeapster (Bols Q 12, 1660, RAF). Vanden knechtlicke<br />
wille <strong>fan</strong> Luther komt wat faker foar, meast yn 'e tiid <strong>fan</strong> it Bestân.<br />
144. Foarsafier't Galama 1963b in ferskiningsjier feststelle koe, binne 5,7, 8,9,11,20,26, 36,37 en 38<br />
út 1550-1574; 6,10,29,35 út 1575-1599; 4,15,28,33 <strong>fan</strong> 1600-1609; 2,3,17,19,21,32 <strong>fan</strong> 1610-1619;<br />
12, 16, 18, 24 <strong>fan</strong> 1620-1629; 1, 13, 22, 23, 27, 34 <strong>fan</strong> 1630-1639; en 31 út 1642.<br />
Ynv. Jan Lamrinck, 21-1-1623, Frj HH, RAF. De registraasje is net datearre, mar kin op 1621 of<br />
1622 steld wurde omdat dy op folio 170 <strong>fan</strong> it (net-bewarre) skuldboek C stie, wylst op f. 168 ds.<br />
Renicus <strong>fan</strong> Wûns neamd wurdt, dy't dêr neffens Romein yn 1621 kaam. Oft de Jacob Ghysbert<br />
dy't op 14-1-1619 in Sleidanus op it boelguod <strong>fan</strong> dr. Hanye te Frjentsjer kocht ús JG is, doar ik<br />
net sizze (Frj GG 7, RAF).<br />
145. Serapij: Wûns S 26, 21-10-1625; Westerman: Wark W 3, 92.<br />
146. Bols NH1, RAF (1607); administraasjeboek weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.<br />
147. Bols R2, 125, RAF. Maaie 1621 barde hy in jier kostjild <strong>fan</strong> de jonge, dy't faaks noch langer<br />
bleaun is. Yn 1620 wie dy syn "kistmaeckersgereetschap" kocht, dat dat sil wol syn earste jier<br />
west hawwe. Dêrom kin JG <strong>fan</strong>sels ek earder wol learjonges hân hawwe.<br />
148. H. Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel in den loop der tijden (1948; rige krantestikken, opplakt<br />
yn biblioteek lêsseal 151, RAF). Ek meidield troch S. ten Hoeve UDS 12 (1978) 3:46, dy't<br />
akkoart en kwitânsje jout. JG barde der 332 c.g. en 10 st. foar. De preekstoel is yn de njoggentjinde<br />
ieu ferfongen troch in nijen.<br />
149. Alle trije (1612, 1615, 1616) yn GA 35, Bolsert.<br />
150. GA 442 (1637), id. 443 (1645-1646) Bolsert. Foar 't neist yn 'e Martinitsjerke.<br />
151. GA 443, Bolsert. Deselde deis barde er ek noch 37-10. Der is gjin ûndersyk dien nei it mooglik<br />
noch bestean <strong>fan</strong> dizze bank, likemin trouwens as nei oar <strong>wurk</strong> dat hjir neamd is. Allinne it<br />
<strong>wurk</strong>stik <strong>fan</strong> 1615, sa is bekend út 'e ynskripsje dy't by de restauraasje yn 1955 foar it ljocht<br />
kaam, moat itselde wêze as de betimmering yn 'e riedseal. Karstkarel/Terpstra 1986,48 neame<br />
<strong>fan</strong> him in kolommekast út 1617, no op 'e boargemasterskeamer. Soe dat deselde wêze dêr't yn<br />
1612 foar betelle waard?<br />
152. Van Buytenen jout ek in neitekene werjefte, dy't - oernommen <strong>fan</strong> de meidieling op in stik papier<br />
dat nei de restauraasje oan de betimmering hongen waard - ek ôfprinte is yn Skriuwersyn<br />
byld (1966) nr. 19. De neitekening liket net alhiel krekt te wezen. De h's <strong>fan</strong> "heeft" en "het"<br />
binne grif wat oars foarme. Ik soe it haaltsje oan de o <strong>fan</strong> "anno" bgl. by de léste h nimme wolle.<br />
De foarm "gemaecken" is frjemd, mar dêr is neat oars <strong>fan</strong> te meitsjen. Oarspronklik wienen de<br />
letters mei wite ferve opbrocht, dêr't de spoaren noch <strong>fan</strong> te sjen wiene, en dy't fierders noch<br />
sichtber wienen yn it ûntbrekken <strong>fan</strong> 'e ferkleuring deromhinne {Leeuwarder Courant 18-4-<br />
wumkes.nl<br />
529
1955). Karstkarel/Terpstra 1986,57 wize sûnder neiere ferantwurding de lezing "geijnventeert"<br />
ôf. Neffens har is it ûntwerp it resultaat "van de potentie aan kennis, vakmansschap en inventiviteit<br />
in de Bolswarder gemeenschap".<br />
153. Van der Meer 1964a,59 lést "kisten", mar dat stiet der net.<br />
154. In eksimplaar <strong>fan</strong> dy ferpachting fûn ik yn OAS 396, GAS.<br />
155. Dat docht bliken út it ferslach <strong>fan</strong> de stân <strong>fan</strong> de ôfdracht <strong>fan</strong> it beestiaal troch de kollekteurs yn<br />
Wûnseradiel oan de pachter Jan Edes te Arum op 16-5-1634 yn Wûnsdl S33, nr. 8, RAF.<br />
156. GA 473 (1627). Bolsert; Bols E3, 27-8-1636, RAF.<br />
157. Bols E3; id. H2,3,7; id. Q2,5,6,7; id. R3,4; id. CC2,7;Wûnsdl S32; HofWW31,7; briefJG, oanhelle<br />
yn 4.3.6.2., allegearre RAF; GA 473, Bolsert.<br />
158. GA 440,442, Bolsert. Wat dêrmei bedoeld wurdt haw ik net útsocht. Se wurde al neamdyn 1618<br />
(GA 441, Bolsert) en kamen ek yn oare steden, lykas Ljouwert, foar. Ut M4, 15-2-1634, GAL<br />
blykt dat der acht <strong>fan</strong> sokke steden (yn Fryslân, tink) wienen.<br />
159. Bols R3, 15-11-1626; id. 25-1-1625, RAF.<br />
160. Steedh. arg. 70,1; RAF.<br />
161. Regnerus Bruynsma, sekretaris <strong>fan</strong> Hinnaarderadiel <strong>fan</strong> 1621 oant 1636, fia de froulju sweager<br />
<strong>fan</strong> dr. Joh. Clingbijl, sunt 1637 sekretaris <strong>fan</strong> Barradiel (H. Sannes, Naamlijst secretarissen, hs.<br />
FA), dêrnei te Bolsert. Dêr is hy, wylst er yn 'e Rie <strong>fan</strong> Steate siet, op 13-6-1641 âlderling wurden<br />
(NH Bols 1, RAF); <strong>fan</strong> 1645 oant 1648 wie er Deputearre Steat <strong>fan</strong> Fryslân (Engels 1979,83). Op<br />
7-12-1647 wie er 48 jier (Steedh. argyf 267 I, brief <strong>fan</strong> dy deis, RAF).<br />
162. Der bestiet gjin moderne literatuer oer de reboelje yn de earste helte <strong>fan</strong> de santjinde ieu yn<br />
Fryslân. <strong>It</strong> léste oersjoch is <strong>fan</strong> Wagenaar 1782. Hy hat de kontemporéne boarnen kritysk fer<strong>wurk</strong>e<br />
ta in betrouber ferslach, liket my ta. Wichtige bysûnderheden jout J. à Sande 1683, Lib. V,<br />
Tit. IX, Def. XII, De poena Seditiosorum. De ophongen Bolserters wienen Beemd Beerndts en<br />
Rippert Jelles (Hof 119,96 en 97, RAF). Oer de politike eftergrûn kin it beste Guibal rieplachte<br />
wurde, al giet dy net djip genôch op de yngewikkelde ferhâldingen yn om dúdlik te wezen.<br />
163. Steaten G10, 8. 20-4-1633, RAF.<br />
164. Steaten S2d, RAF.<br />
165. Steaten G10,8, RAF. Wissichheid wannear't JG folmacht foar de Lânsdei waard (oannommen<br />
dat it dêrom giet), is net te krijen. Krekt de jierren 1631-1634 ûntbrekke yn Steaten G 28a, dêr't de<br />
folmachten yn registrearre binne. Al yn 1635, sa is oan de sidenûmering <strong>fan</strong> it argyfstik te sjen,<br />
ûntbrieken dy jierren.<br />
166. Steedh. argyf 701. brief <strong>fan</strong> de stedssekretaris Reimer Harings oan de steedhàlder <strong>fan</strong> 27-5-1634,<br />
RAF.<br />
167. M4, GA Ljouwert.<br />
168. Steedh. argyf 70 I, RAF.<br />
169. In ferslach <strong>fan</strong> dy plondering yn it deafonnis <strong>fan</strong> de oanfierder. Jacob Feddes <strong>fan</strong> Tsjommearum,<br />
Hof II 10, 21-2-1635, RAF.<br />
170. OAS 1, 9 en 10-6-1634, GAS.<br />
171. Ek har oanfierder, Offke Haeijes út Kollum, waard ophongen. Hof II 10, 17-12-1635, RAF.<br />
172. Steedh. argyf 70 I, RAF. De ûnrêst yn Wûnseradiel blykt ek al op 16-5-1634, yn it yn noat 56<br />
neamde ferslach, dêr't it ek om him giet.<br />
173. Steedh. argyf 70 I, RAF.<br />
174. Ibid., brief <strong>fan</strong> Oenema <strong>fan</strong> 24-6-1634 oan de steedhàlder.<br />
175. OAS 1, GAS, OAS 14, GAH.<br />
176. Doarpsboek Arum 1581-1670, oanhelle neffens in oantekening <strong>fan</strong> O. Postma yn syn skrift<br />
Friesland 188, FA <strong>It</strong> spotliet is bewarre yn in samling ôfskriften, oan de hân <strong>fan</strong> skriuwen te<br />
sjen miskien <strong>fan</strong> Joh. Hilarides (970 Hs., PBF).De Steateresolúsje sit yn Steaten 5 2d, RAF.<br />
177. Steaten G10,8, RAF. Doe't yn febrewaris 1637 einliks de nije belesting al ynfoardere waard, wie<br />
der op 'en nij nochris ferset yn Opsterlân, Tytsjerksteradiel en ek yn Achtkarspelen, mar dat wie<br />
gau oer (Rie <strong>fan</strong> Steate 55, ARA).<br />
178. Neffens in ferklearring <strong>fan</strong> de folmachten <strong>fan</strong> Sânwalden <strong>fan</strong> 11-3-1637, Steedh. argyf 70<br />
II, RAF.<br />
179. De stjerdatum <strong>fan</strong> Abbe Freercx Gabbema jout M.J. van Lennep yn syn genealogyske<br />
530<br />
wumkes.nl
oantekens-Gabbema, dy't er úntliend hat oan oantekens <strong>fan</strong> W. Eekhoff "uit verloren archief<br />
[Gabbema]" (GAL).<br />
[80. Schenckel waard keazen troch Tymen Fransen Eisma, Folperus Hansma, Epe Piers [Siccama]<br />
en dr. Petrus Aeminga (GAB 1,1-7-1642). Frans Rollema,gemeensman, stelde him op 15-7-1642<br />
ta syn boarch, Bols E4, RAF). Dat wienen JG syn freonen net, sa't oars ek wol dúdlik wurdt (sj.<br />
4.3.7.2). In ferslach <strong>fan</strong> it proses yn Hof WW31, 7, RAF. Dêrút blykt dat partijen earst besocht<br />
hawwe om ta in skikking te kommen, wat op 22 augustus 1642 mislearre. JG hie it kollekt <strong>fan</strong> 'e<br />
fiif spesys doe "vijff ofte ses Jaren".<br />
181. Dat wie Andris Anes (Bols E4. 25-8-1642, RAF). Willem Jacobs as boarch yn id, 19-6-1643.<br />
182. Bols CC7, 79, RAF.<br />
183. Bols Q7, 134v-143v, RAF.<br />
184. Steedh. argyf 272, RAF.<br />
185. Steaten G2, 32, 19-12-1644, RAF.<br />
186. Bolsert V4, 237, RAF.<br />
187. De ferkeap oan bakker Cornelis Hendrix yn Bols V4, 237, RAF, de ynkeap yn it gasthús yn St<br />
Antoanygasthús 167, Bolsert.<br />
188. NH Bols 1, RAF; J.J. Kalma 1981, 293, 381. Sjoch ek Van der Woude 1970, 13.<br />
189. 253 Hs., PBF; tinkstien yn 'e Martinitsjerke <strong>fan</strong> 1647 ôfbylde by J.J. Kalma 1980,195; akte 22-2-<br />
1647 yn NH Bols 380, RAF. JG sil wol tsjerkfâd wurden wêze yn syn magistraatstiid.<br />
190. Fan de widdo <strong>fan</strong> Adriaen van der Linde, skoanmem <strong>fan</strong> de Bolserter stedsskoalmaster Michiel<br />
van der Malen; Hof EEE 1, 367 (21 -8-1624), RAF. Neist JG en ds. Hommius wie ûnder mear ek<br />
noch ds. Johannes Biltius tsjûge. Njoggen jier letter soe Biltius ôfset wurde. Neffens J.J. Kalma<br />
1980,146-148, koenen hy en Hommius (doe) net.<br />
191. Bols R 4, 22; Steedh. argyf 271; id. 266, RAF.<br />
192. J. à Sande. Sommier Verhael van t'recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, yn Steedh.<br />
argyf 273, RAF. In ôfskrift <strong>fan</strong> dit stik is FG 871, RAF. Ferlykje foar in oariëntaasje Guibal 1934,<br />
46. Frjentsjer en Ljouwert wienen de iennichsten <strong>fan</strong> de alve steden dy't sels har<br />
magistraat keazen.<br />
193. Cortverhael ... , Steedh. argyf 70II, RAF (sjochfoar de folsleine titel noat 196).<strong>It</strong> stik koeoan<br />
de hân te sjen wol <strong>fan</strong> Van den Sande wêze. Yn alle gefallen is dúdlik dat it út 'e hoeke <strong>fan</strong> Hof<br />
en steedhâlder komt. De arguminten <strong>fan</strong> 'e tsjinpartij wurde net neamd, of allinne mar<br />
negatyf ófskildere.<br />
194. Aitzema, oanhelle troch Sickenga 1869,171. Aitzema sil wol gelyk hân hawwe, want de stikken<br />
oer eftergrún en tadracht <strong>fan</strong> de skelen yn de jierren 1635-1637 dy't yn it Steedhâlderlik argyf op<br />
it RAF sitte, binne <strong>fan</strong> him of om it skrift oan him ta te skriuwen.<br />
195. <strong>It</strong> trelit <strong>fan</strong> 20-8-1636 yn Cort verhael (sjoch noat 196); de útlitting <strong>fan</strong> Harinxma oer de steedhâlder<br />
yn in hânskrift <strong>fan</strong> it Keninklik Húsargyf yn Den Haach (ik haw de oantekening opskreaun,<br />
doe't it hânskrift al werom wie yn it depot, dat it sitaat is grif neffens de stavering net<br />
letterlik); Harinxma syn opsetten <strong>fan</strong> boeren yn Rie <strong>fan</strong> Steate 55, ARA.<br />
196. Cort verhael van poincten daerin des heeren Stadtholders ende des hooues van Vriesland authoriteijt<br />
ende behoorlijck respect op die Landsdagen geholden inden Jaeren 1635 ende 1636 bij de<br />
heeren volmachten principal//cfc van Oostergoo ende Westergoo mercklick gekrenckt ende besneeden<br />
is (Steedh. argyf 70 II, RAF).<br />
197. Ut in stik yn GA 35, Bolsert (Relegment [sic] vande Raedts bestellinge ... ) blykt dat ek Gerrit<br />
Folkerts Vogelsang, Anne Heerkis, Jan Taeckes en Petrus Gabinius Aeminga by de kommittearren<br />
hearden.<br />
198. Memorial, hoe eenige ambitieuse, ende ongeruste personen, burgerlijcke eed, ende plicht vergetende,<br />
haer hebben gecomporteert tegen haere wettelijcke Magistraat binnen Bolswardt, in den<br />
Jare 1635, Steedh. argyf 70 II, RAF; Relegment ... (sjoch noat 197), GA35, 296-308,<br />
Bolsert.<br />
199. J. à Sande, Sommier Verhael van t' Recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, Steedh.<br />
argyf 273, RAF.<br />
200. De nije magistraatsleden en gemeenslju <strong>fan</strong> 22-3-1637 wurde neamd yn in list yn GA 71, Bolsert.<br />
Ik haw de list ferlike mei dy <strong>fan</strong> foar 17-9-1635 yn it al oanhelle Memorial, Steedh. argyf 70<br />
II, RAF.<br />
wumkes.nl<br />
531
201. In selde konklúzje kin lutsen wurde út it oersjoch dat Obreen 1968, 18 <strong>fan</strong> Harns jout.<br />
202. GA 79, Bolsert; Steedh. argyf 278, RAF.<br />
203. Sa wie it âldste resolúsjeboek (1638-1671) dat bewarre is (GAB 1) ek al it earste yn in argyfynventaris<br />
út 1696 (GAB 71). Ut dat boek mist de earste bledside, wat oan bân en hân <strong>fan</strong> it meiynbûne<br />
jongere register te sjen, ek al sa wie doe't it yn it lést <strong>fan</strong> de achttjinde ieu op 'en nij ynbûn<br />
waard. Halbertsma 1827,294 (sitearre troch Kalma 1938,28) hat it deroer, dat de resolúsje<br />
<strong>fan</strong> GJ syn beneaming der útskuord is. Oft dy op dy earste bledside stien hat, liket my tige de<br />
fraach. De bledsiden binne yn santjinde-ieuske hân nûmere en de earste is bis. 2. Dêr stiet in<br />
akte <strong>fan</strong> 25-1-1638 op. In santjinde-ieusk register <strong>fan</strong> froedskipsmutaasjes begjint ek yn 1638<br />
(GAB 82).<br />
204. GAB 71,81,82; Steedh. argyf 271,278 RAF. Wegerje dienen goudsmid Anne Heerckes, tsjilmakker<br />
Bauke Jacobs, Binnert Douwes, Folkert Rochus, touslagger Frans Jans, Gerrit Folkerts Fogelsang,<br />
Haring Fongers, Ige Meijes Algera, Inte Egberts, gemier Jan Sioerdts en de brouwers<br />
Juriaen Pieters en Tiaerdt Lieuwes. Foar har yn 't plak kamen timmerman Arjen Buwes,skuonmakker<br />
Ipe Piers, smid Jan Pyters, chirurgyn Joost Schenckel, Lolke Annes, rintenier<br />
Poppe Scheites, chirurgyn Reiner Pauli Ens, skipper Sake Sakes, flaakskeaper Sybe Doekes,<br />
notaris Sierk Sakes (Siricus Sachaei), kistmakker Thomas Hessels en medysk dokter<br />
Tiaerdt Siccama.<br />
<strong>It</strong> sil yn oare steden wol net oars west hawwe. Miskien komt it omdat der yn de santjinde ieu safolle<br />
barde, dat dizze jierren <strong>fan</strong> politike aksje sa finaal fergetten binne. Se passe <strong>fan</strong>sels ek net<br />
yn it byld <strong>fan</strong> 'e Gouden Ieu.<br />
Nei it ôfsluten <strong>fan</strong> de tekst ûntdiek ik it bestean <strong>fan</strong> in tsjûke bondel "Friesche saken" <strong>fan</strong> 'e Rie<br />
<strong>fan</strong> Steate, dy't de notulen befetsje <strong>fan</strong> syn besonjes yn Fryslân yn 1637 en 1638 (Rie <strong>fan</strong> Steate<br />
55, ARA). De bondel, dy't net útliend wurde kin, haw ik in mikrofilm <strong>fan</strong> krigen, mar ik hie it net<br />
oan tiid om dy hielendal te lézen. Fan de earste 170 bledsiden haw ik hjir en dêr noch gebrúk<br />
meitsje kinnen.<br />
205. GAB Al, f4. De gearkomsten waarden belein oer saken "raeckende die welstant ende ruste vanden<br />
Stadt".<br />
206. Yn 1657 blykt Van Velsen mei syn eardere tsjinstanners mei te stimmen. Sjoch 4.7.1.<br />
207. Brief oan de steedhâlder <strong>fan</strong> 22-12-1647 (Steedh. arg. 267 I, RAF).<br />
208. Steedh. argyf 278, RAF.<br />
209. J.W. Sohnius wie sekretaris <strong>fan</strong> 'e steedhâlder, Snabelius kapitein.<br />
210. Ik ûntlien dizze bysûnderheden oan in bondel ôfskriften yn it Steedhâlderlik argyf 271,<br />
RAF.<br />
211. Rapport vanden heeren Aernhem ende Reynswoude tot voldoeninge van haer Ho: Mo: resolutie<br />
in dato 16en April 1641. nopens de Commissie na Vrieslant, Steedh. argyf 271, RAF. De oare<br />
steden wienen Snits, Dokkum, Harns, Warkum, Sleat en Drylts.<br />
212. GA 79, Bolsert. Dat gong grif net <strong>fan</strong> herten, want fuort nei de brief <strong>fan</strong> D.S. kaam op 18-12-1641<br />
de kommisje <strong>fan</strong> elekteurs mei in mearderheids- en in minderheidsfoardracht. De mearderheid<br />
<strong>fan</strong> dy troch it lot oanwiisde kommisje bestie út oanhingers <strong>fan</strong> de partij <strong>fan</strong> Aeminga (Jan<br />
van Marsum, Foppe Fongers Inthiema en Joost Schenckel) en ferklearre "dat zij het nu in handen<br />
hadden, ende met ons (de minderheid, besteande út Poppe Scheites en Frederick Bothe) in<br />
geen communicatie wilden gaen" (Steedh. arg. 267 I, RAF).<br />
213. Bols E 3,7-6-1641, RAF. Even earder, op 2-4-1641 hie skûtmakker en gemeensman Foppe Fongers<br />
[Inthiema] Van Velsen yn 'e herberge <strong>fan</strong> Antie Siuerdts te Bolsert yn 't publyk útmakke<br />
"voor een schelm ende falsario ende false hantsetter" (Civ. Sent. 1642, nr. 55, RAF). Nei oanlieding<br />
wêr<strong>fan</strong>'t dat wie, wit ik net.<br />
214. De stimútslaggen yn GA 81, Bolsert, de oanbefellings yn Steedh. argyf 2671, RAF. De faksjes yn<br />
magistraat en swarde gemeente yn 1642 binne ek fêstlein yn de oantekens dy't de steedhâlder by<br />
har leden set hat. Hy dielde se yn yn "d" (Aeminga en de chirurgyn Joost Schenckel hjitte "dd")<br />
en "g" dat foar "gut" stiet, sa't blykt út in selde oantekening by de leden <strong>fan</strong> it Snitser stedsbestjoer<br />
út 1642 (Steedh. arg. 2671, RAF), mei "dg" en noch in pear omskriuwingen foar lju dertuskenyn<br />
(Steedh. argyf 267 I, RAF).<br />
<strong>It</strong> ferskynsel <strong>fan</strong> 'e faksjes wie net nij. Yn in op ca. 1622 te datearjen karakteristyk <strong>fan</strong> de Bolser-<br />
532<br />
wumkes.nl
ter magistraatsleden hjit it: "Den Magistraet is gedeelt in twee factien, daer van de eene factie<br />
het hooft is Romeert Thome, van de ander Timen Frantzen Aysma" (Steedh. argyf 266, RAF).<br />
Van Velsen wie in skoansoan <strong>fan</strong> Eisma. Dy stimde oars ek wol mei de partij <strong>fan</strong> Van<br />
Velsen mei.<br />
215. GA 1, Bolsert.<br />
216. Hof WW 16, 191, RAF.<br />
217. NH Bols 3, RAF; printe by Kalma 1938, 218-220. Wêr't dy "nootwendighe vermaninghe" foar<br />
nedich wie, wurdt net dúdlik. Meastal gong it om dronkenskip, mar yn JG syn gefal binne sjoen<br />
it jier syn skulden ek net út te sluten. Ek dy koenen in reden wêze ta sensuer, sa't bliken docht<br />
oan Pijter Ipes op 24-4-1641: "Wort oock voorgestelt seecker Broeder, die in mercklijcke schulden<br />
vervallen zijnde, met zijn crediteuren is veraccordeert. De kerckenraedt hier ouer met den<br />
seluen meermalen gehandelt hebbende, is bevonden, dat hij door zijn doen de Kercke heeft ergernisse<br />
gegeven" (N H Bols 3, RAF). De wegering om foar de tsjerkerie te ferskinen mei in berop<br />
op it magistraatskip wie net nij. Ek Reiner Pauli Ens hie, doe't er yn 1618 riedsman wie en<br />
om dronkenskip foar de tsjerkerie ûntbean wie, sein: "dat hij niet van meijninghe was te comen.<br />
Sij waren so schuldich tot hem te comen, als hij tot haer" (NH Bols 3, 23-4-1638, RAF).<br />
218. Ferlykje ek J.J. Kalma 1980,168 e.f.<br />
219. NH Bols 1, RAF.<br />
220. Steaten G 2, 32, 9-8-1644; 31-8-1644, RAF.<br />
221. GA 35, Bolsert.<br />
222. NH Bols 1, RAF.<br />
223. Deiboek Willem Freark II91,92, Ken. Húsargyf Den Haach; neffens ôfskrift drs. J. Visser. Ferlykje<br />
ek J. Visser 1982.<br />
224. Beide op 20-12-1647, yn Steedh. arg. 2671, RAF. <strong>It</strong> argumint <strong>wurk</strong>e sa't liket, want net allinne beneamde<br />
de steedhâlder Schenckel, hy krige itselde wer te hearren, no <strong>fan</strong> Schenckel en Hansma<br />
tegearre, by in oanbefelling yn 1654, ek yn 267 I.<br />
Hoe't drank in rol spylje koe, blykt út 'e kûperij om dr. Phocaeus Siersma syn ferkiezing ta gemeensman<br />
yn 1658 hinne, al moat dat in útsûndering west hawwe: oars hie it him hast tweintich<br />
jier letter net mear oanrekkene wurden. Siersma betelle nammentlik alle âlde drankskulden<br />
<strong>fan</strong> magistraats- en gemeenslju dy't foar him keazen. Sa begryp ik it teminsten as ik de oanhaal<br />
út in proses <strong>fan</strong> 1677 by Roarda 1950,145 kombinearje mei wat Van Velsen, Regnerus Bruynsma<br />
en Duco Gellij deryn har brief <strong>fan</strong> 17-12-1658 oan de steedhâlder <strong>fan</strong> sizze: "dat hij dr. Siersma<br />
voor sijn promotie ende aleer hij bevesticht is, van olde verteeringen aende Weert voorschreven<br />
[Sijmon Cornelis Braeck] heeft betaelt ongeveerlijcken vierhundert caroliguldens [neffens in<br />
eigenhannige oantekening 700 c.g.; Roarda 1950,145], alsoo dat andere burgers ende sollicitanten<br />
door soodanige olde gemaeckte verteringen hebben moeten dehisteeren, omdat sij de witten,<br />
soo parthijen t'noemden niet wilden wtdoen - ende haer daermede ruineren" (kopy<br />
GAB 67).<br />
225. NH Bols 2 en 3, RAF.<br />
226. Epkema 1821,167-177, ynitbysûnder 172. <strong>It</strong>giet om ferskynsels yn de rigels 64,14; 169,3; 171,13;<br />
185,15; 194,22; 196,11; 200,17; 211,1 en 222,3.<br />
227. Sjoch ek Pieter Breuker 1973, 20.<br />
228. Foarbylden <strong>fan</strong> 'e akkusatyf: "Phoebi strielle" (31,3); "Apollinis berne-pleats" (361,19-20); <strong>fan</strong>'e<br />
datyf: "Lit uwz dy KezerAugustum freje" (380,7) en <strong>fan</strong> 'e ablatyf: "mey Christo" (93, titel). "Repite":<br />
116,23; vel: cf. Feitsma 1956b: 65, 6.<br />
229. Boeles passim by de libbensberjochten <strong>fan</strong> heechleararen; Kuiper 1958, 167.<br />
230. Nammen en jierren binne út GAB 35 helle en oanfolle mei gegevens út'e neilitten skoalmastersoantekens<br />
<strong>fan</strong> H. Sannes op 'e F.A<br />
231. Kalma 1938, 30; Gosses 1940, 134; Galama 1979, 78.<br />
232. Baardt stie te Bolsert oant uterlik Ljochtmis 1622, doe't syn opfolger Jacobus Martini lidmaat<br />
waard (DTB 146, RAF). Sjoch ek Breuker 1981d, 16.<br />
233. Sjoch 5.3.6.1.1.2.<br />
234. Bols Q 16, 7 vo - 9 vo, RAF.<br />
235. Wûns S 26, 827, RAF.<br />
wumkes.nl<br />
533
236. Kalma 1938,78 en Feitsma 1974,514 datearje it fers op 1652, omdat se ferbân lizze mei de Hemelsche<br />
Troost-Bome, dy't neffens de titelprint dat jiers úfkaam (op 'e titelside stiet 1651), mar it<br />
"eenige Gedichten" út 'e titel wüst earder op losse fersen. Dêrom komme faaks Van Griethuysen<br />
har drompelfersen yn A. Hasius syn Konincklycke Leidster, ek in útjefte <strong>fan</strong> Fonteyne, earder<br />
yn 'e beneaming. Der is "droaf" en "bly" (83,11) by, omdat Van Griethuysen neist in lofdicht<br />
op it boek ek in roudicht op Hasius makke, dy't ûnder it printsjen <strong>fan</strong> it boek op 14-9-1650<br />
(N.S.?) stoar. Van Griethuysen har Spreeckende Schildery (1646), ek troch Fonteyne útjûn, kin<br />
min bedoeld wêze, want dat is mar ien (lang) gedicht.<br />
237. Yn: J. Oudaan, Poëzy III (Amsterdam 1712) 61.<br />
238. Harns R17,587, RAF; Dokk W 27,21,46, RAF; Ljou Y 50,13, GAL; Q 2254, BN Parys (mei tank<br />
oan dr. B. van Selm foar syn opjefte <strong>fan</strong> dy léste).<br />
239. Foppe Fongers Inthiema, Bols Q15,25, RAF; Eme Gerrits, Dokk W 27,46, RAF; Hero de Geest,<br />
Ljou Y 42, 380, GAL.<br />
240. Sa'n tûzen of mear dielen hienen yn de jierren 1651-1680 de heechleararen Joachim Melchior<br />
Steinberg (970; 1671) en Christianus Schotanus à Sterringa (1240; 1672); de riedshearen Theodorus<br />
Saeckma(1520; 1666) en Horatius Knijff (1889; 1671); de griffier <strong>fan</strong> 'e Steaten en kurator<br />
<strong>fan</strong> 'e Frjentsjerter Akademy Livius van Scheltinga (997; 1669, mar al stoarn yn 1650) en de<br />
prokureur generaal Anthonius Kann (2471; 1679).<br />
241. De boeke-ynventaris <strong>fan</strong> Tijdloos (ca. 1593-Ljouwertnei 1655). ek notaris, yn Ljou Y38,349 e.f.<br />
(1653), GAL.<br />
242. Gatakerus ("torn. 2.") en Chronica Carionis, dy't er ek oanhellet, sille wol yn it Nederlânsk west<br />
hawwe. Dy komme teminsten gauris yn oersetting foar, lykas by Feico Oedsonius (1681) C folio<br />
63 ("Chronica Carionis Dord: 1586 Nederduytsch") en G quarto 10 ("Gatakeri Opera Nederduyts")<br />
(Catalogus ... librorum ... , Leovardiae 1681; Q 2206, BN Parys).<br />
Brouwer 1966II 379 hat al ûndersteld dat Theodoretus, Historia yn nederlânske oersetting bedoeld<br />
is. GJ hellet Seth Calvisius sels yn it Nederlânsk oan, dat dy sil er grif wol yn oersetting<br />
hân hawwe.<br />
243. Oer de gemiddelde houliksleeftyd yn Fryslân yn dy jierren binne my oars gjin sifers bekend as<br />
<strong>fan</strong> Boazum (Breuker 1982c,62). Tusken 1641 en 1651 trouden de manlju dêr, as se trochinoar<br />
24,9 jier âld wienen, en de froulju mei 20.3 jier. As GJ earder troud west hie, soe syn frou wol mei<br />
him neamd wêze, doe't op 15-5-1634 in akte opmakke waard <strong>fan</strong> in liening (Wûns GG 1, 172,<br />
RAF), of se soe al earder stoarn west hawwe moatte <strong>fan</strong>sels. Ek yn 'e houliksproklamaasje stiet<br />
net dat er widner wie, wat oars wol opjûn waard (DTB 56, GAL; printe by Kalma<br />
1938,218).<br />
244. <strong>It</strong> soe Bolsert west hawwe kinne, mar dêr binne út dy tiid gjin oantekens <strong>fan</strong> bewarre (DTB 141,<br />
RAF). Riemersma 1984, 12 syn meidieling dat it Bitgum wie, berêst op in ferkearde ynterpretaasje<br />
<strong>fan</strong> Piebenga 1957, 44, sa't er my sei. Fan Bitgum binne ek gjin trou-oantekens út dy<br />
tiid oerlevere.<br />
245. Dèrmei kaam in ein oan spekulaasjes dat se út Alkmaar of omkriten kommen wêze soe.<br />
246. J.J. Kalma 1956a,169 makke de famyljerelaasje mei Matthijs Harings bekend.<br />
247. Sjoch oer him Van der Meer 1964,43-45. Noch in tredden moat yn dit ferbân neamd wurde. Dat<br />
is Uilcke Jans, ek te Ljouwert, dy't op 10-2-1610 mei Aelcke har mem troud wie (Van der Meer<br />
1964a,42), mar lang liket dat houlik net duorre te hawwen, want al yn 1616 komt de lekkenkeapman<br />
Uilcke Jans (as dat deselde is) as man <strong>fan</strong> Tryntie Haies foar (Ljouwerter<br />
hypoteekboek, GAL).<br />
248. Ik haw noch socht nei in mooglike famyljerelaasje mei GJ syn foargonger Salves Thomas te<br />
Wytmarsum, stoarn op 26-5-1628, dy't in suster en in dochter Sijcke hie (Wûns S28,387, RAF),<br />
mar der wie gjin ferbining te lizzen.<br />
249. Mei attestaasje as lidmaat (NH Bols 3, RAF); administraasje <strong>fan</strong> it grêf yn NH Bols 423,<br />
RAF.<br />
250. Doopboeken Bolsert, RAF.<br />
251. Ik seach it op 18-7-1981, doe't noch te lézen wie: 1646 /ACOB GIJSBERT/, en dêrûnder op de<br />
earste fjouwer rigels allinne ROOS. In fjirtich jier earder wie noch te sjen: Ao 1646 d.. Aug.. /..<br />
acob <strong>Gysbert</strong> / ..s Roos.. / (Grêfskriften Bolsert, RAF), wylst Halbertsma 1827, 295 opjout: "Ao<br />
534<br />
wumkes.nl
1646 d. Aug. JACOB GUSBERTS ... Roos die dees dag ... praelt, enz". Wat der <strong>fan</strong> te meitsjen<br />
is, haw ik opnommen as tekst 56.<br />
252. NH Bols 423, RAF.<br />
253. Bols R 17, 134, RAF.<br />
254. Mei as gefolch <strong>fan</strong> de sterk tanommen plattelânsbefolking (Breuker 1982c,62) hienen har yn 'e<br />
rin <strong>fan</strong> de santjinde ieu op hiel wat doarpen chirurgyns festige. Yn Baarderadiel fûn ik de earsten<br />
yn 1607, resp. 1610 te Winsum en Weidum, te Jorwert en Littens yn 1644 en te Easterwierrum<br />
en Boazum yn 1675 (Breuker 1973, 9; lettere oanfollingen út tsjerkeboek Winsum, GA<br />
Wommels; Baa N 2,285 (Weidum), RAF; en J. Oostra, Uit de geschiedenis van Oosterlittens, (s.p.<br />
1985) 104).<br />
Wat der<strong>fan</strong> wier is dat it in fak wie dêr't sels guodden dy't léze noch skriuwe koenen "met lichticheyt<br />
door de werelt" mei besochten te kommen, wit ik net (neffens in Harnzer magistraatsresolúsje<br />
út 1642, oanhelle troch O. Postma yn skrift Friesland 269, FA).<br />
255. Bols Q 13,267 (16-3-1663), RAF; Bols R21,135, RAF; GAHinnaarderadiel 649, Wommels. Syn<br />
foargonger te Rien (of <strong>It</strong>ens) sil in mr. Bruynsma west hawwe (31-3-1663 noch betelle, GA Hinn<br />
649). Behalven efterstallige húshier moast Salves ek noch in boete oan it gritenijgerjocht (of oan<br />
de prokureur?) betelje, mar faaks wie dat om moanjen om 'e húshier. Mei elkoar gong it om in<br />
bedrach <strong>fan</strong> 27 c.g. Botte slim hat it grif net west, want de saak stiet net yn it resesboek, noch is<br />
der yn de Ljouwerter Hofsentinsjes wat oer te finen. Hy hierde syn ûnderkommen <strong>fan</strong> de dochter<br />
<strong>fan</strong> Idts Reenstra (Bols R 21, 135, RAF). Dat er op it Amelân oansteld waard, lied ik ôf út 'e<br />
formulearring "Mr. Pyter Edes nieus gecoren chirurgijn op Amelant", syn opfolger (Bols Q<br />
16, RAF).<br />
256. Unhistoaryske klisjees <strong>fan</strong> letter tiid binne <strong>Gysbert</strong> en Salves ek wurden yn de histoaryske roman<br />
<strong>fan</strong> Piter Terpstra, De dei is forroun (Ljouwert 1972), dy't yn 1666 spilet.<br />
257. <strong>It</strong> fersin is befoardere troch in ferskriuwing, gefolch <strong>fan</strong> oerskriuwen fêst, <strong>fan</strong> de klerk, dy't de<br />
1574-11-2 neamt as de opbringst <strong>fan</strong> Salves syn boelguod. Dat wie, sa docht op in oar plak yn<br />
deselde ôfrekken bliken, de opbringst <strong>fan</strong> GJ syn húsrie (Kalma 1938,230,232). Halbertsma hat<br />
syn (ferkearde) optelling makke yn Bols Q 16, ynv. GJ, RAF. Dat Kalma syn eigen bylagen net<br />
bestudearre hat, blykt ek op oare plakken yn syn dissertaasje. Hy hat se earst op 't alderlêst,<br />
doe't er de tekst <strong>fan</strong> syn boek al klear hie, tafoege, sa't te sjen is oan de inkelde, letter byskreaune<br />
ferwizingen yn it hânskrift dat op it FLMD yn syn neilittenskip sit. De transkripsjes <strong>fan</strong> dy bylagen<br />
binne ek net <strong>fan</strong> himsels; ien <strong>fan</strong> it RAF hat se yn febrewaris 1938 foar him makke.<br />
258. In oar part waard yn Bolsert ferkocht (Bols R 21, 130, 137, RAF; Kalma 1938,236,232).<br />
259. Bols Q 16, 12 e.f, RAF (Kalma 1938, 233-234).<br />
260. Greijff wie op 28-7-1666 út Warkum wei lidmaat yn Bolsert wurden. De kears dêrfoar dat lidmaten<br />
ynskreaun waarden, wie op 21-4-1666 (DTB 147, RAF). Greijff joech mar 7-0-0 oant maaie<br />
1667 ta, wylst GJ jiers 70 c.g. betelje moast (Bols Q 16, 10, 12; RAF; Kalma 1938, 231, 232).<br />
261. Dy datum wurdt neamd yn de ynvintarisaasje <strong>fan</strong> 'e neilittenskip, dêr't ek Salves syn klean by<br />
binne (Bols Q 16, 1, 19; Kalma 1938, 221, 225).<br />
262. "Meester Gijsbart Jacops ende Sijcke Saluis dr. sijn olders nu onlangs deser werelt voor hem<br />
ouerleden" (Bols R 21, 1; RAF).<br />
263. Bols R 21, 19, RAF; Halbertsma 1827,299 (weesrekken Antie Arjens); Bols Q 16, 13, RAF;<br />
Kalma 1938,233 (akkoart mei Härmen Harmens); Bols Q 16, 11, RAF; Kalma 1938,231(foarsjongen<br />
útbetelle oan GFs erfgenamten). Mei 22-8-1666 liket yn striid de 15-0-0 dy't de waarnimmer<br />
<strong>fan</strong> de skoalle, Jurjen Jans Ilpendam, barde, mar faaks wienen dêr de skoalpeinjes yn<br />
ferrekkene, dy't GJ winliken takamen (Bols Q 16, 13; RAF; Kalma 1938,233, 234).<br />
Sjoch foar algemiene ynformaasje oer aard en jierren dat de pest yn Nederlân (yn it bysûnder<br />
yn Hollân) hearske Noordegraaf/Valk 1988. GJ stoar yn de léste pestepidemy <strong>fan</strong> ús lân. Dy<br />
duorre yn Amsterdam <strong>fan</strong> 1663 oant 1666, yn Inkhuzen <strong>fan</strong> 1666 oant 1668 (Noordegraaf/<br />
Valk 1988,228).<br />
264. Skoansuster Aeltje Fransen de Ringh, de widdo <strong>fan</strong> Willem Jacobs, wie op 8-10-1666 noch by de<br />
ynventarisaasje <strong>fan</strong> GJ syn guod en tsien dagen letter wie se al dea (Bols Q 16, 1; id. R 21, 70,<br />
RAF). In oaren út Bolsert, Willem Allerts, wie achttjin dagen ûnder doktershannen, sa't út 'e bewarre<br />
rekken yn stikken <strong>fan</strong> syn krediteuren bliken docht (Bols H 15 (1657), RAF).<br />
wumkes.nl<br />
535
Tsjin ferstjerren yn begjin septimber soe ynbrocht wurde kinne, dat GJ syn opfolger earst op 3-<br />
10-1666 beneamd waard, mar de formulearring <strong>fan</strong> syn oanstelling lit romte foar in fakatuere<br />
<strong>fan</strong> in wykmannich: "dat desselfs plaetse nodich waere met een ander bequaem persoon - hoe<br />
eerder hoe beter dient versijen te worden" (GAB 1,111). De opfolger wie Cornelis Jelgers. dy't út<br />
Tsjalbert kaam, sa't yn de akte stiet.<br />
265. Miskien moat lykwols weromrekkene wurde <strong>fan</strong> de boelguodsdei ôf, dat is <strong>fan</strong> 17-10-1666. Yn<br />
dat gefal soe Neeltie Pijters op 22-8-1666 begongen wêze (Bols Q 16, 14, 1, 9, RAF; Kalma<br />
1938,234, 222, 230). Se wie in dochter út in earder houlik <strong>fan</strong> Arien Buwes (Bols R 13, 94,<br />
RAF).<br />
266. Ca. 1693 yn 'e "Suiderbaarhoek . . . ten 61 Meister <strong>Gysbert</strong>s erwen 2 graaven 1-4-0"; ca. 1725,<br />
id. "Meester Gisberts Erven 2 graven Aen de kerck vervallen Als vooren. Nu de Erven van Klas<br />
Jacobs Grons hebben Betaldt" (253 Hs., PBF). <strong>It</strong> stientsje dat yn SR 1923, nei s. 317 as GJ sines<br />
ôfbylde stiet, is <strong>fan</strong> de soan Jacob <strong>Gysbert</strong>s.<br />
267. Bols R17,134e.f.; id. R21,17, RAF. Dat Antie Arjens nei Kimswert rekke, lied ik ôf út 'e reiskosten<br />
dy't GJ as har fâd op 3-8-1666 dêrhinne yn rekken brocht (Bols R 21, 19, RAF).<br />
268. Willem van Velsen hie in pleats te Kimswert (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF) en waard op 24-4-1669<br />
mei attestaasje dêrwei lidmaat te Bolsert (NH Bols 1, RAF). Hy wie op 15-11-1663 troud en<br />
wenne doe te Ljouwert, wat goed útkomt mei de datum dat Antie yn Ljouwert yn tsjinst kaam.<br />
Syn frou stoar yn 1665 yn 'e kream (Halbertsma 1827,347; Ferwerda, Naamlijst). De doopdatum<br />
<strong>fan</strong> it bern (dêr't Halbertsma 1827,347 út oerlevering de ôfkomst <strong>fan</strong> wist) blykt út DTB 34,<br />
GAL. Op 5-5-1672 wie Antie troud mei de klerk <strong>fan</strong> Van Velsen, Claes Jacobs (DTB, GAL). Van<br />
Velsen tocht goed om syn natuerlike soan, dy't er ûnder mear de pleats Grons ûnder Burchwert<br />
tamakke,yn 1661 troch de Van Velsens kocht (Bols Q 17,150 RAF). De oankeaptroch Antie Arjens<br />
(mei Velsen, Eysma en Heixan) <strong>fan</strong> guod <strong>fan</strong> Willem van Velsen syn mem Gerlantie van<br />
Velsen-Eysma wurdt neamd yn Byl. Civ. Sent. 651-1, âld nr. 90; RAF. Van Velsen neamt har yn<br />
syn testamint <strong>fan</strong> 1679 "mijn gewesen dienstmaecht" (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF).<br />
269. Salves makke Antie Arjens de helte ta en boppedat in fyftepart <strong>fan</strong> de oare helte, dy't se diele<br />
moast mei har neven Willem en Frans Jacobs (R 20, 220, RAF). Dat se <strong>fan</strong> dy oare helte gjin<br />
tredde- mar in fyftepart krige, sil komme omdat der op it stuit dat Salves syn testamint makke<br />
noch twa bruorren <strong>fan</strong> Willem en Frans libbe hawwe moatte (R 21, 70, RAF).<br />
270. Bols R 21, 136, RAF; Kalma 1938, 241. De berteleppel <strong>fan</strong> GJ, dy't se ek hie, is al neamd<br />
yn 4.3.4.<br />
271. Op 2-2-1667 waard se as "jonge dochter opt hooch" lidmaat (NH Bols 1, RAF).<br />
272. Halbertsma 1827, 348; grêfstien yn de Martinitsjerke te Bolsert.<br />
273. DTB 134. De tredde gerjochtsproklamaasje hie west op 5-9-1632. Dêr wie gjin opposysje, dat<br />
wat dan de reden west hat <strong>fan</strong> sok ûngewoan lang wachtsjen mei trouwen?<br />
274. Wommels NH 1, RAF. T.H. Siemelink, Geschiedenis van de stad Workum. Buitenpost 1978<br />
(werpr.), 126 hellet in akte út 1633 oan dêr't "meister Piers schole" yn neamd wurdt. Ik haw dy<br />
Pier net fûn yn it Warkumer gemeente-argyf, noch yn Wark U 1, W 2-4, Y 1-3, RAF, mar neier<br />
ûndersyk is winsklik. Sjoch oer de mooglikheid dat hy ûnder deselde stien as syn âlden letter<br />
begroeven is noat 114. De skoalmastersoantekens <strong>fan</strong> Sannes binne op de FA.<br />
275. Jancke <strong>Gysbert</strong>s: Halbertsma 1827,342 (grêfstien); GAB A 1 (31-4-1642 45 jier); Bols E 1, RAF<br />
(24-12-44 48 jier). Arien Buwes: earder troud mei Trijntie Freerx (1622; DTB 141, RAF), mei<br />
Hendrickien Douwes (1631; DTB 141, RAF), en mei Jouck Reyns (1638, Bols R 6,173; id. Q 5,<br />
240, RAF); NH Bols 1 (stedstimmerman 1621), GAB 442 (houtkeaper 1639); Bols V4,29-6-1642,<br />
en Bols Q 10,1-4-1656, RAF (Bagine- of Broerestrjitte); GAB 433 (befelhawwer); sjoch foar de<br />
boarnen dêr't er as gemiensman yn neamd wurdt, ûnder JG; foar it erfskip Halbertsma 1827,343<br />
en Bols Q 10, 102, RAF.<br />
276. Kalma giet op 'e Bolserter lidmatelist út 1661 werom, mar ik bin der net wis <strong>fan</strong> dat dy ôfsluten<br />
is yn 1661. Halbertsma basearret him op 'e weesadministraasje <strong>fan</strong> Antie Arjens, dêr't Willem<br />
noch foar stien liket te hawwen op 28-6-1663. Op 30-10-1663 wie er wis stoarn (Bols R 21, 2,<br />
RAF). <strong>It</strong> plak <strong>fan</strong> 'e izerwinkel "daer de Swaen uijthanckt", blykt út Bols V 6,37, RAF. In houliksproklamaasje<br />
is net te finen, mar dat se op 26-7-1643 al troud wienen, blykt út in oan tekening<br />
oer in boelskieding neist in akte <strong>fan</strong> 27-3-1629 yn Bols R6, RAF. Tusken 3-1-1647 en 19-4-<br />
536<br />
wumkes.nl
1655 lieten se fiif bern dope: Frans, Jacob, Pier, Joannes en Assuerus (DTB 138, RAF). Oer it<br />
Harnzer komôf <strong>fan</strong> de frou: Gen. Jb. 1969, 48. As kollekteur fûn ik him neamd <strong>fan</strong> 1653 oam<br />
1658 (Bols Q 9,95,250,265; id. P 15,50, RAF), as diaken yn 1653 (yn Bols Q 5,95 en 250, RAF). Ut<br />
in post <strong>fan</strong> 1649 foar "eenige gedrayde werken aende/? gaelderije" yn it administraasjeboek <strong>fan</strong><br />
it Weeshús te Bolsert (argyf Weeshús, Bolsert) lied ik ôf, dat er noch kistmakker wie. Dat oerlevere<br />
is dat er yn 1656 skilderijen beseach, komt omt de man by wa't se útstald wienen, Symen<br />
Epes, him nei 't libben stien hie doe't er dèr kaam. Dy joech him as hopman de skuld dat er op<br />
dûbelde wacht steld wie (Bols H 15, RAF). De boelynventaris, beskreaun op 31-10-1666 by de<br />
dea <strong>fan</strong> Aeltie, stiet yn Bols Q 16, 22 e.f., RAF.<br />
277. Van der Meer 1964b; Karstkarel 1980,118. As âlderling fûn ik Matthijs Harings yn 1643,1657 en<br />
1662 (GAL tsjerke-argyf; Hs 1262 I 107, 163 (oantekens Horatius Vitringa), PBF).<br />
278. Van der Meer 1964b,46; Karstkarel 1980,133.<br />
279. Roarda 1948; Kalma LC 13-10-1936.<br />
280. GAW, D 29. Van Loon seit net alhiel krekt dat GJ yn april 1625 kaam en ein maaie 1635 fuortgong.<br />
Op it belang <strong>fan</strong> ûndersyk yn tsjerkeboeken hie Dirks yn 1853 wiisd. Dy skreau doe nei<br />
oanlieding <strong>fan</strong> de ûntdekking dat Rembrandts houlik yn it tsjerkeboek <strong>fan</strong> Sint Anne stie:<br />
"Zoude een vlijtig nalezen en doorsnuffelen der kerkeboeken in Friesland, en vooral van die op<br />
de dorpen in de omstreken van Bolsward, die leemte [bedoeld binne de jierren 1624-1637] in het<br />
leven van een beroemd man niet kunnen aanvullen?" (Dirks 1853,301-302).<br />
281. Efter yn syn oantekenboekje <strong>fan</strong> 1816-1817 (dêr't ek noch oantekens <strong>fan</strong> letter yn steane;<br />
brûklien Halbertsmastichting, FLMD). Hoe betrouber oft dy oerlevering is, fait min te sizzen,<br />
mar it hat <strong>fan</strong>sels wol káns dat dy ûntstien is nei de dea <strong>fan</strong> de dichter, doe't fia Antie Arjens in<br />
grut part <strong>fan</strong> syn erfskip op Grûns te Burchwert bedarre.<br />
282. Sal ves Thomae wie in soan <strong>fan</strong> Thomas Salves, ek stoarn te Wytmarsum, dy't besit op Gernzerbuorren<br />
dêr hie (Wûns S 28,287, RAF). Al ûnder syn skoalmasterskip die er notaris<strong>wurk</strong> derby<br />
(ynskreaun op 10-11-1615; S. Koopmans, Het notariaat in Friesland vóór 1811. Leeuwarden 1883,<br />
168). Hy wie ek prokureur postulant foar it nedergerjocht (Sannes 1948). Dat er oars as Sannes<br />
1948 skriuwt, libbe doe't GJ him al opfolge wie, blykt út Wûns S 28,847 (10-1-1626) en út Wûns S<br />
26,258, RAF. Syn bertejier haw ik ôflaat út syn hanteken: op 3-9-1621 wie er 34 jier (Wûns S 31,<br />
127, RAF).<br />
283. GAW, D 29. De skoalpeinjes hongen ôf <strong>fan</strong> de klasse dêr't it bern yn siet. Earme bern betelle de<br />
tsjerke wol foar. <strong>It</strong> bedrach is basearre op gegevens <strong>fan</strong> Littens (1604, Jaarboekje betreffende het<br />
schoolwezen in de provincie Friesland 1847,71-72); Molkwar (1621, Molkw. 96, gemeente-argyf<br />
Himmelumer Aldeferd, Koudum (no Warkum?)); Bitgum (1636 Schwbg 2955, RAF); Baard<br />
1646 (Beyma thoe Kingma 6e ôfd G 3, RAF). Ynkomsten út belieden blike út Wûns S 27, 3-3-<br />
1627; id. S 28,569 (1629); id. S 33, nr. 57 (1634); id. S 37, nr. 64 (1634: mei twa oaren mei elkoar 2<br />
gg. 12 st.). Syn sparjen blykt út 'e liening (<strong>fan</strong> 50 gg.) oan in Wytmarsumer boer, Jelle Sybrens.<br />
Hy skeat it jild op 15-5-1633 út en barde it 3-5-1634 wer (Wûns S 33, nr. 67; id. GG 1. 172,<br />
RAF).<br />
284. Van der Malen barde sels syn traktemint oan 1-5-1637 ta, wylst oerit fearnsjier <strong>fan</strong> 1-5-1637 oant<br />
Jakobi (dat is ein july) syn erven útbetelle waarden (GAB 442). Syn stjerdatum is net bekend<br />
(meidieling <strong>fan</strong> DJ. van der Meer, Reduzum). Op 7-2-1637 makken hy en syn frou (dy't him<br />
jierren oerlibbe) yn sûnens har testamint, dat se op 7 maart (neffens Bols Q 5,9-8-1637; RAF) of<br />
7 maaie (Hof EEE l,307v; Copie 4022, RAF) mei tsjùgen ûndertekenen. Dêr is gjin oanwizing,<br />
dat ien de léste moannen foar him waarnommen hat, want yn 'e boelskieding wurdt wol<br />
neamd, dat noch 20 c.g. traktemint <strong>fan</strong> de stêd bard wurde moat, mar net dat in waarnimmer<br />
noch jild kriget.<br />
De krekte datum dat GJ yn Bolsert begong, oant no ta ûnbekend, is ôf te lieden út 'e bewarre<br />
bleaune administraasje <strong>fan</strong> in part <strong>fan</strong> syn stedstraktemint, dat jiers 40 c.g. wie. Tenearsten<br />
barde er dat ûngeregeld, mar op 1-5-1640 krige er in jier lean en dêrfoar hie er yn seis kear mei<br />
elkoar 70 c.g. bard. Yn oerienstimming mei dy datum liket it feit dat de stêd op 7-8-1637 skipfracht<br />
foar syn ferfarren betelle (GAB 442).<br />
285. Resp. GAB 442, GAB 445 en Sannes 1948.<br />
286. Wommels NH 1, RAF (= DTB 402).<br />
wumkes.nl<br />
537
287. De datum is wis, al hat Postma 1962,46 him dêryn fersind. Hy hat sa't liket de ôfrekken mei Thomas<br />
de Bucquoij (Schwartzenberg 2951, RAF) net sjoen, dy't op 2-11-1636 wie en yn oerienstimming<br />
mei de datum <strong>fan</strong> syn beropbrief (27-4-1636; Schwbg 2955, RAF) oer in healjier<br />
gong.<br />
288. De skipper barde 4 c.g. 6 st. "van den meester Gijsbert te halen ende oude resten oft Schult voorts<br />
voeren voorden kercke ende gelt uijt geleijt" (Schwbg 2996, RAF). <strong>It</strong> is spitich dat de lidmateadministraasje<br />
<strong>fan</strong> Bitgum út 1636-1637 net bewarre is, want Sijcke komt net foar yn de Ljouwerter<br />
lidmateboeken. Omdat <strong>Gysbert</strong> te Bitgum jild barde foar prokuraasjes, haw ik foar de<br />
wissichheid it prokuraasjeboek <strong>fan</strong> Menameradiel O 10 (1625-1672) op it gemeente-argyf yn<br />
Menaam ynsjoen, mar dêr stiet er net yn. Mei dy prokuraasjes sille ek wol gjin folmachtskippen<br />
bedoeld wêze, mar earder skreaune stikken. Yn it Schwartzenberg-argyf haw ik gjin stikken yn<br />
GJ syn hân <strong>fan</strong> skriuwen fûn, ek net "D'artijckelen van Dicx Eertinge der Arme", dêr't <strong>Gysbert</strong><br />
jild foar barde.<br />
289. Schwbg 2996, RAF.<br />
290. Schwartzenberg 2955; id. 2951 (opjefte <strong>fan</strong> 2-11-1636), RAF. <strong>It</strong> skoalhûs hie ankers mei it jiertal<br />
1571 (brief <strong>fan</strong> GR. Brouwer oan D. Kalma, 3-10-1949, FLMD; meidieling drs. J.Krol).<br />
291. Schwartzenberg 2955, RAF<br />
292. J.D.C. Vries 1930,247 hat yn Amsterdam socht, omdat Tengnagel yn syn Amsterdamsche Lindebladen<br />
(1639) ûnder de rige rimers en dichters ek "<strong>Gysbert</strong>s Jacob met syn vaer" neamt. Wa't dat<br />
wie, is foarsafier't ik wit net opheldere, mar der wenne doedestiids al in bekende notaris Jacob<br />
<strong>Gysbert</strong>s yn Amsterdam, dy't De Vries net neamt (Oud Holland III (1885) 286,287; id. 1890,315<br />
en 1895,162; J.G. Kann, Waar was dat huis in de Warmoesstraat? (Amsterdam 1966)húsnr. 15). D.<br />
Deinum (Bolswards Nieuwsblad 10-5-1966) tinkt oan in bûtenlânske reis, allinne mar omdat<br />
GJ syn ferûnderstelde freon de grytman Aylva "ek gans bûtenlânske kontakten hie".<br />
293. De koster wie yn 1611 ek skoalmaster (GAB 34); hoe't dat letter wie, haw ik net neigongen. Wat it<br />
foarsjongen oangiet: op it titelblêd <strong>fan</strong> it twadde diel <strong>fan</strong> de Friesche Rymlerye (1681) hjit GJ<br />
"schooltjenner in forlezzer", mar yn GAB 445 (1655) is it "schooldienaer ende voorsanger".<br />
294. Beide tsjerken hienen yn GJ syn tiid in oargel; dat <strong>fan</strong> 'e Martini wie yn 1634 fernijd, de Broeretsjerkehieyn<br />
1635 ien†ssigen (Tegenwoordige Staat van Friesland III (Amsterdam 1788) 192,201).<br />
Yn 'e stedsrekkenboeken wurdt, krekt as by de foarsjonger, ek hieltyd mar ien oargelist neamd:<br />
Dirck Symens, sûnt of foar 1611 oant nei 1616; Claes Dircks, 1624 oant 1635/1636; Jurjen Jans<br />
Ilpendam, 1636 oant 1677 (GAB 35,445,447; Bols R 3,252 (1617); DTB 146 (5-11-1634); Bols CC<br />
5, 87, 107 (1635), RAF). Jacob Jans Crabbe, dy't Komter-Kuipers 1940, 91 neamt, haw ik<br />
net fûn.<br />
295. Jurjen Jans Ilpendam: "overledene organist ende schoolmeester vande burgermeisjes ende andere<br />
deser stede" (GAB 2; 1678).<br />
296. Otto Henrici Sylvius: "Extraordinaris Schoole holder binnen deser Stede" (Bols H 12, 21-6-<br />
1654, RAF). Dat er boargerbern, alteast boargerfamkes, les joech, blykt út it oanhelle stik, dêr't<br />
bern <strong>fan</strong> boargemaster Frederick Bothe yn neamd wurde. Hoe lang oft Sylvius al skoalle hold,<br />
ha'k net neigien. Hy wenne sûnt 1630 al yn Bolsert, mar hjit ek keapman (skoalmastersoantekens<br />
H. Sannes, FA). Yn in reglemint <strong>fan</strong> de stedsskoalle út 1655 waard fêststeld: "Daar zal geen<br />
andere private Schoole, noch van eenig man, noch van eenig vrouw binnen deeze Stad gehouden<br />
worden" as de stedsskoalle (GAB 551). Aparte skoallen foar earmeljusbern of foar bern dy't<br />
net gereformeard wienen, skine der doe dus net west te hawwen.<br />
297. Bols R 9,20, RAF. GJ barde <strong>fan</strong> 1643 oant 1646 jild foar it weesbern Bottie, dochter <strong>fan</strong> Lolle<br />
Wybes Siersma. Dat it om bern gong dy't de gewoane skoalle troch wienen, blykt út de rekken<br />
<strong>fan</strong> Sylvius foar Trijntie Bothe (Bols H 12, bondel stikken Frederick Bothe, RAF).<br />
298. Yn de saneamde Kapelle oer it wetter, op 'e krusing <strong>fan</strong> Tsjerkestrjitte en Broerestrjitte (Hedendaagsche<br />
historie of Tegenwoordige Staat van Friesland III (1788) 202-213).<br />
299. Al op 9-7-1651 hie de magistraat by it feststellen <strong>fan</strong> oare herfoarmings besletten dat der foar de<br />
skoalle in aparte regeling komme moast (GAB 79, Poincten ... nr. 23). Oan de latynske<br />
skoalle stienen doe in âlde rektor, Henricus Antonides van der Linden (al sûnt 1609; stoarn tusken<br />
febrewaris en maaie 1652; DTB 146, RAF; GAB 443) en in drankslije konrektor, Fredericus<br />
Reinalda, oansteld yn 1641 en ferfongen yn 1655. De stêd koarte him op syn lean om syn skuld-<br />
538<br />
wumkes.nl
easkers te beteljen (Bols H 10, proses tusken kastlein Braeck en Reinalda, 29-12-1648, RAF;<br />
GAB 445,446,459). Oft der ûnder de nije rektor Hermanus Wesselius (1652-1654) folie ferbettering<br />
yn kommen is, liket de fraach, omdat earst ûnder syn opfolger Nollius Hajonides (1654-<br />
1658) de Wetten opsteld waarden.<br />
300. Fan Otto Henrici Sylvius is dat te bewizen. Dy joech yn 1652 moarns yn it skoft, tusken tsienen<br />
en alven "extra ordinaris" lessen oan Caesar Bothe, doe 15 jier âld en dus wis learling <strong>fan</strong> de latynske<br />
skoalle (Bols H 12, stikken Frederick Bothe, RAF; DTB 138 (doopt op 17-8-1637),<br />
RAF).<br />
301. GAB 442-447. De oanbefellingsbrief <strong>fan</strong> 'e steedhâlder <strong>fan</strong> 8^-1652 sit yn GAB 552.Renatus<br />
Siccama, konrektor oant 1637, gong krekt fuort doe't GJ begong, want syn berop as dùmny te<br />
Wolsum en Westhim waard 27-6-1637 approbearre (Romein 1888,383). <strong>It</strong> waarnimmen troch IIpendam<br />
wurdt neamd yn Bols, R21, RAF (printe by Kalma 1938,237). Gegevens oer Sylvius yn<br />
skoalmastersoantekens H. Sannes, FA<br />
302. Bols H12, proses Otto Hendrix tsjin Freerck Pijtters, 16-3-1654; RAF. GJ syn wurden wurde<br />
oanhelle troch Sylvius sels.<br />
303. <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 40 gûne jiers wurdt ferantwurde yn GAB 436 en id. 442-447. <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 40 c.g.<br />
bleau salang't GJ te Bolsert stie gelyk. Dat wie it trouwens al sûnt 1614. Foartiid wie it 25 gûne.<br />
Omdat der yn 1616 spesjaal by stiet: "camer huyr daeronder begrepen" nim ik oan dat de ferheging<br />
foar de húshier wie (GAB 35). <strong>It</strong> bedrach <strong>fan</strong> 247 gûne haw ik twa kear fûn, ien kear yn de<br />
boelbeskriuwing <strong>fan</strong> 1666ynBolsQ 16, RAF (ôfprinte by Kalma 1938,231) en ien kear yn 1655<br />
yn GAB 445, dêr't bystiet dat it foar skoalle en foarsjongen is. Halbertsma 1827,300, dy't de opjefte<br />
út 'e boelynvintaris koe, seit dat de 40 gûne (dy't dêryn ek neamd wurdt) foar foarsjongen<br />
en de 247 foar de skoalle wie, mar dat is grif net goed. De salarissen <strong>fan</strong> de oaren datearje út 1655<br />
(GAB, 445: koster, en 163 gûne foar de skoalmaster-oargelist), resp. 1662 (GAB 446: dûmnys,<br />
rektor, konrektor en 35 gûne foar de skoalmaster-oargelist). Jûnsskoallejild (hieltyd foar itselde<br />
weesbern) dat GJ kriget, stiet oantekene yn Bols R 9,20,25 (8-5-1643; 31-3-1644,15-4-1645; 27-3-<br />
1646). Skoaljild foar bern dy't oerdei les krigen, haw ik yn 'e weesrekkens (dêr't men op oanwiisd<br />
is) net fûn, teminsten net foar GJ.<br />
304. BolsR 11,11 (weesrekken bern SijouckAndries teNijlân), RAF. De léste kear is 7-12-1665 (Bols<br />
R 21, 17, oan Antie Arjens), RAF.<br />
305. BolsQ 16,1 e.f.,RAF(= Kalma 1938,222 e.f.). Ik rekkenje dat yn alle gefallen alles wat nei "een<br />
overtrecksel" únder Salves syn klean beskreaun is, ta de winkel hearde. De oankeap út it boelguod<br />
<strong>fan</strong> bommesyn<strong>wurk</strong>er Wouter Hendricx yn july 1666 sil ek wol út kleanguod bestien<br />
hawwe (Bols Q 16, 14 = Kalma 1938,234). <strong>It</strong> bestean <strong>fan</strong> de winkelnearing, foar it earst synjalearre<br />
troch Breuker 1981c, blykt ek út it "Reeckenboeck gebonden in quarto" (id. Kalma<br />
1938,231), dêr't fiif skuldners yn neamd wurde.<br />
306. Se kochten grif ek <strong>fan</strong> Lenart Tijssen Flasmar, har omkesizzer, dy't se by ferstjerren "van laken<br />
ende anderssints" 87-4-0 skuldich wienen (Bols Q 16,11 = Kalma 1938,232). De skuld <strong>fan</strong> 50 c.g.<br />
dy't se by ferstjerren neffens deselde boarne oan de erven <strong>fan</strong> Heydoma hienen, hat faaks ek<br />
foar lekken west.<br />
307. GJ komt inkeld wolris foar ûnder de útskulden yn Bolserter boelynventarissen, mar dan giet it<br />
noait om grutte bedraggen.<br />
308. Sijcke har mem hie yn 1647 400 gg. liend oan Jelte Goslijcx út Eagmaryp (Roarda 1948). Yn<br />
1660 prosedearre GJ mei syn sweager Jan Foppes om de 200 gg. dy't er har noch skuldich<br />
wie.<br />
309. By it úteinlike saldo <strong>fan</strong> 971-13-4 moat behalven in ûnbekend bedrach oan kwea jild noch in<br />
100 c.g. opteld wurde as negatyf saldo <strong>fan</strong> Salves yn de mandeboel (Bols R 20, 120; RAF).<br />
310. Halbertsma 1827,344 syn meidieling dat Antie yn 1663 foar 200 gûne nije klean krige, is lykwols<br />
oerdreaun. Ik rús dat it oer trije jier (1663-1666) safolle wie.<br />
311. Halbertsma 1827,300 giet al út <strong>fan</strong> in eigen hûs, mar de post <strong>fan</strong> 28 c.g. húshier yn de ynventaris<br />
út 1666 dêr't er op ôfgiet, is it iennichste dat dêrop wize kinne soe. Der wurdt lykwols fierders<br />
gjin hûs neamd, yn ynventaris noch ôfrekken, dat ik tink hast dat it hjir om ûnderferhier gong.<br />
Douwe Sijdses, dy't dy 28 gûne betelje moast, wenne fuort neist GJ-en-dy, sa't oan de lidmatelist<br />
út 1661 te sjen is (NH Bols 1,98; RAF). Underferhier kaam wol foar. Skoansuster Aeltie hie by<br />
wumkes.nl<br />
539
har dea yn 1666 ien meibewenner, dy't 49 c.g. betelle, en mar leafst fjouwer oaren dy't in keamer<br />
hierden, foar resp. 14, 8-8, 8-10 en 4-18 (Bols Q 16, 17; RAF).<br />
312. Dat kocht de eardere widdo Haringhouk (Samuel syn mem) yn 1639 mei har man, Abbe<br />
Ruijrdts (Bols V4,157, RAF). As neistlizzer tekene ik har dêr oan op 23-2-1648 (Bols V 5,54,60)<br />
en 1-2-1650 (Bols V 5, 87; sj. ek id. 75, RAF).<br />
313. Breuker 1981c; Bols R 12,19 e.f., RAF. Spitigernôch rint de weesrekken, dêr't de gegevens oer dit<br />
hûs út komme, net fierder werom as 1652. <strong>It</strong> ferhúzjen yn jannewaris 1658 lied ik ôf út de legere<br />
hier (25 gg. ynstee <strong>fan</strong> 35 gg. oare jierren) oer 1657-1658 (Bols R 16,21). Oars asyn 1981 fetsjeik<br />
no de hier foar 1658 op as de hier dy't maaie dat jiers (en net yn maaie 1659) betelle wurde moast.<br />
Sa wie it ek yn 1655 en 1656.<br />
<strong>It</strong> hôf waard ferhierd, earst oan goudsmid Frans Baarda en sûnt novimber 1652 oan chirurgyn<br />
Douwe Symens Wynbergh. Op 'e plattegrûn <strong>fan</strong> Schotanus út 1664 leit in tún op it plak <strong>fan</strong> de<br />
tsjintwurdige nûmers 14 en 15, mar Schotanus is grif net by. Syn kaart is frijwol gelyk oan dy <strong>fan</strong><br />
Blaeu út it begjin <strong>fan</strong> de ieu (ôfbylde yn IB 17 (1955): 104).<br />
314. Bols V 4, 230 (1644); id. V 4, 254 (1645); id. V 6, 88 (1662); RAF.<br />
315. Dat se der maaie 1661 út moasten, lied ik ôf út'e keap <strong>fan</strong> it hûs op 11-4-1661 troch bakker Wiltie<br />
Anes, dy't der letter sels blykt te wenjen (Bols V 6,60, RAF; lidmatelist 1661, DTB 147, nr. 848,<br />
RAF). Derút hóegden se nei alle gedachten net, want de eigener ferhierde it hûs wer oan oaren,<br />
earst oan de skriuwer Sicke Boenia (GAB 562,1-7-1659; Bols R 21,41,11 -4-1660, RAF); doe oan<br />
dr. Phocaeus Siersma (Bols R17,225,237; id. V 6,80,20-8-1662, RAF). Dat 14 wat foarnamer wie<br />
as 15 soe men om de status <strong>fan</strong> 'e hierders hast tinke. Nr. 14 wie ek gans djoerder (1030 gg. yn<br />
1662, Bols V 6, 88, RAF foar 567 gg. yn 1661 foar 15 oer, Bols V 6, 60, RAF), mar dat kin ek<br />
komme omt by 15 amper grûn wie.<br />
316. Lidmatelist 1661, nr. 624; DTB 147, RAF; Bols Q 16:4,12, RAF = Kalma 1938,224,232. <strong>It</strong> hûs is<br />
nest in jier of wat ôfbrutsen. <strong>It</strong> plak, dat oant no ta net bekend wie, haw ik ôflaat út de ferkeapakte<br />
út 1663 <strong>fan</strong> it hoekhûs op 'e Nije Hofstrjitte (earder Wythearestrjitte, yn GJ syn tiid Nijstêd),<br />
dêr't Oedsonius, de eigener <strong>fan</strong> GJ syn hûs, as neistlizzer yn neamd wurdt (Bols V 6,118<br />
(9-12-1663) RAF; sjoch ek eardere ferkeapakten <strong>fan</strong> itselde hoekhûs yn Bols V 5,155 (1654) en<br />
Bols V 5,177(1656)). <strong>It</strong> hôf rûnhielendal troch efter de huzen op 'eNijstêd. Duco Gellij hiedêr<br />
ek in tún, lykas Arjen Riemersma en buorman Wolter Hendricx (ôf te lieden út Bols V 6, 126,<br />
164; id. V 8,49, RAF). Yn it neamde hoekhûs wenne dr. Phocaeus Siersma, deselde dy't earder<br />
ek al neist GJ wenne hie op 'e Broerestrjitte.<br />
Túnkje hat GJ op it Heech grif dien, sa't de tobben of kannen mei roazemeryn, turkse beane en<br />
sealje yn syn ynventaris wol útwize, likegoed as houwer, klau en gripen. In blomkwekerij, dêr't<br />
ik yn 1981 oan tocht, sil er wol net hân hawwe (Bols Q 16, 1 e.f., RAF = Kalma 1938, 222-<br />
224).<br />
317. Op 4-7-1657 reizgen <strong>Gysbert</strong> en Willem tegearre nei Wommels om in saak foar it nedergerjocht<br />
en op 1-11-1658 tekene Willem oan: "aen Willem Genyts ende Symen looper voor haar diensten<br />
met advijs van Meester <strong>Gysbert</strong> Jacobs, t'sampt andere oncosten tot Wommels betaelt om<br />
de schuldenaers te spreecken 6-3-0" (Bols R 17, 134, 137, RAF).<br />
318. Bols R 21,6 RAF. GJ brocht foar himsels "tien briefloonen hen ende weder gesonden ende ont<strong>fan</strong>gen"<br />
yn rekken. Oer dy saak giet faaks ek Bols CC 16, 272, RAF, dat troch tekstferlies net<br />
dúdlik is. De magistraat betelle doe 600 c.g.<br />
319. Bols R 13: 94 (1656,1657); Bols R 17: 134, 137,141, 142 (1657, 1658, 1660, 1661); Henn E 5: 9-3-<br />
1659; Bols I 5, 23-12-1659, 29-12-1660,24-12-1662; Bols R 21: 6, 8, 9, 13, 14, 18 (1660,1661,1663,<br />
1664, 1665, 1666) (allegearre RAF).<br />
320. Coops: BolsR21,6(1661), RAF; Duco Gellij: Bols R 17,4(1657), RAF; [dr. Werner] Gutberleth:<br />
Hof WW 50, 14-7-1660. RAF; H. Hillebrants (dat wol Hillebrant Hillebrants Remsma wêze<br />
moat) R 21, 8 (166), RAF.<br />
321. Jacob Claes wie syn opfolger. Yn 'e tuskentiid naam ien de skoalle salang waar (GAW D<br />
29).<br />
322. Meidield troch E. Epkema, dy't miende dat er de anekdoate <strong>fan</strong> Wassenbergh heard hie, yn in<br />
brief <strong>fan</strong> 30-12-1827 oan J.H. Halbertsma, 6185 Hs, PBF (publisearre troch J.J. Kalma<br />
1969).<br />
540<br />
wumkes.nl
323. <strong>It</strong> gedicht is oernommen út 'e grêfskriftekolleksje op it RAF. Oan oare metryske grêfskriften yn<br />
it Nederlânsk, ek optekene yn deselde kolleksje, kin ik foar 1665 allinne guodden út Skingen<br />
(1614, troch ds. E. Hesener), Tsjom (1628) en Easterlittens (1664, troch ds. B. Bekker).<br />
324. Kalma 1938, 33, 34,43-44, 50. Smilde 1978 borduert dêrop troch en tinkt dat GJ sa syn kennis<br />
oan 'e muzyk <strong>fan</strong> Jaques Vredeman, Starters Lust-hof, Valerius' Gedenck-clanck en <strong>fan</strong> "oare<br />
komponisten út it bûtenlân" opdien hat.<br />
325. Ik fûn dy testaminten fia de tagong dy't DJ. van der Meer makke hat op de testaminten dy't yn<br />
Hof EEE 1-4, RAF sitte (Copieën 4021, RAF). De te neamen testaminten binne Hof EEE 1,346<br />
(26-9-1650); id. 2, 331 (5-9-1654) en id. 3, 187 (3-7-1664).<br />
326. Op Sierck Willems en GJ nei sieten de oare fjouweryn 1649 yn it stedsbestjoer. Trije <strong>fan</strong> har keazen<br />
op 20-3-1649 en 26-4-1649 oare kandidaten as Velsen-en-dy, mar ien dêr<strong>fan</strong>, de noch te neamen<br />
Bruynsma, wiksele noch wolris (GAB 81).<br />
327. Brief 25-12-1652 oan de steedhâlder (Steedh. argyf 267, RAF).<br />
328. Neffens stimútslaggen en korrespondinsje yn Steedh. argyf 278, RAF en GAB 67, 71 I, 81<br />
en 82.<br />
329. Duco Gellij (Hemminga) kaam yn 1657, en ek nei GJ syn dea, foar de belangen <strong>fan</strong> Antie Arjens<br />
op (Bols R 13, 94 (7-1-1657); Bols R 21, 1 (29-10-1666); id. R 20, 220 (24-12-1666), RAF.<br />
330. Oanhelle troch J.J. Kalma 1980,203. De opmerking oer syn jeften stiet yn it deiboek <strong>fan</strong> Horatius<br />
Vitringa (Hs 1262, PBF). Dy syn oardiel komt oerien mei GJ sines, dy't Daventreus "greatbewittenschipt"<br />
neamt (337,21).<br />
331. Yn it ûndersteande oersjoch is it ferrin <strong>fan</strong> de tallen <strong>fan</strong> nij oannommen lidmaten opnommen.<br />
Dy mei attestaasje falie dêr net ûnder.De gegevens (út DTB 146, RAF) binne fer<strong>wurk</strong>e troch drs.<br />
C.P. Zijlstra. De groei <strong>fan</strong> it oantal lidmaten, dy't der net út blykt, wie grut. yn 1603 216, yn 1661<br />
1117 (<strong>fan</strong> oare jierren binne der gjin totalen).<br />
1603/1605<br />
1606/1610<br />
1611/1615<br />
1616/1620<br />
1621/1625<br />
1626/1630<br />
1631/1635<br />
1636/1640<br />
1641/1645<br />
1646/1650<br />
m.<br />
39<br />
53<br />
68<br />
87<br />
98<br />
85<br />
75<br />
120<br />
94<br />
137<br />
f.<br />
57<br />
88<br />
100<br />
106<br />
167<br />
141<br />
137<br />
162<br />
119<br />
185<br />
tot.<br />
96<br />
141<br />
168<br />
193<br />
265<br />
226<br />
212<br />
282<br />
213<br />
322<br />
1651/1655<br />
1656/1660<br />
1661/1665<br />
1666/1670<br />
1671/1675<br />
1676/1680<br />
1681/1685<br />
1686/1690<br />
1691/1695<br />
1696/1700<br />
332. Romein; grêfskriften Bolsert, RAF. Hommius stoar op 5-10-1651.<br />
333. Sitaat út it deiboek <strong>fan</strong> steedhâlder Willem Freark 22-12-1642 (sjoch by JG ûnder 4.3.7.2.).<br />
334. Adrianus van Velsen wie foar 't neist in soan <strong>fan</strong> Wilhelm Adrianus Velsius <strong>fan</strong> Ljouwert, studearre<br />
yn 1614 te Heidelberch en Marburg (Handelingen Mij 1885/86), waard advokaat te Ljouwert,<br />
troude yn 1622 mei Gerlantie Tymens Eysma <strong>fan</strong> Bolsert (DTB 141, RAF) en waard yn<br />
1625 boarger <strong>fan</strong> Bolsert. Hy wenne yn 'e Tsjerkstrjitte yn "een soort van kleinen stins, het hemeltje<br />
genaamd" (Halbertsma 1827,346; NH Bols 2 (16-2-1634), Q 17, 131 (ynventaris by ferstjerren<br />
<strong>fan</strong> de widdo yn 1670), RAF). Benedictus van Velsen, foar wa't Geestdorp in houliksdicht<br />
makke, wie in omkesizzer <strong>fan</strong> him (Beyma thoe Kingma 1941; Byl. Civ. Sent. 304-17,<br />
RAF).<br />
335. Brief <strong>fan</strong> 24-12-1652, Steedh. argyf 267 II, RAF.<br />
336. Yn de brieven III, V, XII, XVIII en XIX<br />
337. Dat docht bliken út in brief <strong>fan</strong> syn eardere Bolserter kollega E. Bornaeus. Bornaeus frege yn dy<br />
brief <strong>fan</strong> 20-12-1658 syn sweager Bockama Daventreus te bewegen om foar har neef Valerius<br />
Heringa "selfs persoonlijck ende andersins soo danige middelen bij den Vorst aen te wenden,<br />
dat onsen Cousijn tot Burger Meesterschap gepromoveert mach worden" (Steedh. argyf 267II,<br />
RAF). K. Dykstra 1982,68 en noat 13 hat dus wol gelyk dat Daventreus goed mei de steedhâlder<br />
koe, mar dat is tafal, want it is net Daventreus, sa't hy tinkt, mar Macdowell dy't bedoeld wurdt<br />
yn 'e brief <strong>fan</strong> GJ dêr't er him op basearret (328,7-9).<br />
wumkes.nl<br />
m.<br />
126<br />
118<br />
98<br />
89<br />
90<br />
56<br />
63<br />
72<br />
35<br />
67<br />
f.<br />
218<br />
156<br />
153<br />
148<br />
118<br />
130<br />
98<br />
86<br />
64<br />
86<br />
tot.<br />
344<br />
274<br />
251<br />
237<br />
208<br />
186<br />
161<br />
158<br />
99<br />
153<br />
541
338. Bierma 1979, 21 jout bertejier en -plak. <strong>It</strong> stjerjier is net bekend. Op 25-6-1675 libbe er noch<br />
(Bols V 7, RAF; meidieling <strong>fan</strong> drs. A. Brouwer te Zeist <strong>fan</strong> 20-10-1988). Yn de Amsterdamsche<br />
Courant <strong>fan</strong> 23-4-1677 waard de feiling <strong>fan</strong> syn winkelguod troch de widdo advertearre.<br />
339. Haringhouk en syn suster Anneke kamen yn 1633 as bern mei har mem Hester Carnier(s) (ek<br />
wol: Cuniera), widdo <strong>fan</strong> de keapman Matheus van Haringhouck, út Londen nei Bolsert (Bols I<br />
2 (25-9-1633), RAF). Ear't se yn 1619 mei Matheus van Haringhouck troud wie, hie se troud west<br />
mei med. dr. Daniel Cambier te Leiden (A Brouwer 1986, nr. 265). De mem troude yn 1634 foar<br />
it gerjocht mei de notaris en prokureur postulant Gellius Brunga, dy't op 6-2-1637, 38 jier âld,<br />
stoar (DTB 134; grêfskriften Bolsert, RAF). Foar 20-7-1639 troude se wer, doe mei de boekbiner<br />
Abbe Ruyrdts (Bols V 4, 157; stjerjier yn grêfskriften Bolsert, RAF). Mei him wenne se op 'e<br />
hoeke <strong>fan</strong> 'e Lytse Dylikker en de Snor(ck)strjitte, op itselde plak dêr't earder syn omke Jan<br />
Lamrinck in boekhannel hie. Abbe Ruyrdts hie de saak grif oerkrigen fia syn earste frou,<br />
Adriaentie Hansen Clercqs, stoarn 4-9-1636 (grêfskriften Bolsert, RAF; sjoch oer har famylje<br />
Van der Meer 1964b). Haringhouk fûn ik foar 't earst as boekferkeaper op 6-6-1647 (GAB<br />
433).<br />
340. In omke <strong>fan</strong> Lamcke, dr. Sierk Siersma, troude yn 1644 mei in dochter <strong>fan</strong> ds. Sixtus<br />
Hommius.<br />
341. Bartstra 1908 hat dizze gegevens foar 't earst publisearre, Kalma 1938,61 los <strong>fan</strong> him op' en nij.<br />
Sjoch foar de famylje Siersma: Roarda 1950.<br />
342. Yn Haringhouk syn oersetting <strong>fan</strong> Thomas Taylor, Christi Overwinninge Over de Draeck: Ofte Des<br />
Satans Nederval ... Bolsert 1656. <strong>It</strong> fers <strong>fan</strong> Brunsvelt stiet net yn iteksimplaar <strong>fan</strong> 'ePBF,al<br />
yn dat <strong>fan</strong> 'e VU (3 C 411).<br />
343. Anti-barbarus wurdt foar it earst neamd troch Eggermont 1977,95. Dy hat in eksimplaar út partikulier<br />
besit (<strong>fan</strong> A.J. van den Tol te Dordrecht) sjoen, mar dat is net mear te efterheljen, sunt de<br />
eigener stoarn is en syn biblioteek ferkocht waard. Gjin drompelfersen steane yn Samuel Smit<br />
Christi voorbereyding (1658).<br />
344. Oant no ta waard oannommen dat Haringhouk sûnt 1648, it jier dêr't syn âldst bekende útjefte<br />
<strong>fan</strong> datearret, sels printe (Van der Meulen 1895, J.J. Kalma 1955, Eggermont 1977). De útjeften<br />
út 'e tiid <strong>fan</strong> foar 1656binne allegearre "Tot Bolswart, Voor Samuel van Haringhouk", de oaren<br />
hawwe ynstee <strong>fan</strong> "Voor" "By". Allinne de Bolswarder almanach ... 1652 stiet dat léste ek op,<br />
mar <strong>fan</strong>wegen de ynhâld, dy't ôfstimd is op 'e Frjentsjerter Akademy, koe dy wolris by Ids Alberts<br />
en Johannes Arcerius te Frjentsjer printe wêze. Arcerius wie in bekende almenakkeútjouwer<br />
yn dy jierren (Breuker 1979a). Oan de titelfynjetten <strong>fan</strong> de oare Haringhoukútjeften<br />
<strong>fan</strong> foar 1656 te sjen hat Ids Alberts dy nei alle gedachten ek printe (sjoch foar de gelikense fynjetten<br />
J.J. Kalma 1955,162). Op útjeften út 1656,1658,1659 en 1660 (Eggermont 1977, nrs. 20,16,6<br />
en 13) stiet "Vertaelt en gedruckt tot Bolswart By Samuel van Haringhouck". Dochs liet er yn<br />
1657 in boek by Philippus Sioerts Boenia, ek te Bolsert, printsje (Eggermont 1977, nr. 1.1.). <strong>It</strong> liket<br />
my om har gelikense adressen yn de jierren 1661 oant 1667 (yn 1667 gong Boenia nei<br />
Frjentsjer werom: J.J. Kalma 1955,162; hy wie op 27-8-1650 dêrwei boarger <strong>fan</strong> Bolsert wurden<br />
neffens it boargerboek, RAF) net útsletten dat Haringhouk syn útjeften doe printe waarden<br />
troch Boenia. Har saak moat stien hawwe op 'e hoeke <strong>fan</strong> 'e Grutte Dylikker en de Appelmerk<br />
(Halbertsma 1827,381, e.f.; "het hoekhuis bij de Suuppost", oantekening <strong>fan</strong> J.H. Halbertsma,<br />
255 Hs, PBF).<br />
345. Hajonides (Bolsert 1634 - Emden 1671), rektor <strong>fan</strong> de latynske skoalle te Bolsert (maaie 1654maaie<br />
1658; GAB 444,446), letter dûmny te Beltsum en Emden, holp Haringhouk by it oersetten<br />
<strong>fan</strong> <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Hilders(h)am, útkommen yn 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339) en 1659. Paludanus<br />
wie dûmny te Gaast ca. (1652), Peinjum ca. (1658), Harns (1668) en Ljouwert (1675 oant syn dea<br />
yn 1683); sjoch oer him Exalto 1974, 57. Petrus Theodori wie dûmny yn Nijlân (1637 oant syn<br />
dea yn 1650). Syn widdo troude op 4-3-1654 mei Joost Schenckel (DTB 141, RAF). Syn oersetting<br />
kaam út yn 1650, mei in foarwurd <strong>fan</strong> B. L. S., faaks ds. Bernardus Leuconis Sylvius. Dat<br />
wie de heit <strong>fan</strong> ds. Laurentius Sylvius, ek te Lytsewierrum, dy't yn of foar 1659 mei in nicht <strong>fan</strong><br />
GJ troude. Fan ds. Regnerus Reen (Makkum 1632 - Frjentsjer 1695), "Godts trouw en kruysgesant/<br />
Wiens stem klonck als de donder/" (grêfskriften Frjentsjer, RAF) fûn ik it earste kontakt<br />
mei Haringhouk yn 1660. Hy makke it register op Haringhouk syn oersetting <strong>fan</strong> Eduard Rey-<br />
542<br />
wumkes.nl
iolds, Israels Gebedt (Bolswardt 1660). Yn syn biblioteek sieten "veele schone en voortreffelycke<br />
engelsche autheuren" (Amsterdamsche Courant 11-10-1695).<br />
346. Op in liening <strong>fan</strong> 400 c.g. tegearre mei syn sweager (1654, Bols R16,258, RAF) en in bedrach <strong>fan</strong><br />
96-12 út ca. 1658 by Elsevier yn Amsterdam (Van Eeghen) nei, binne Haringhouk syn skulden<br />
féstlein yn de hypoteekboeken <strong>fan</strong> 1673 en 1674 (Bols C C 15, RAF). De âldste skuld dêre is út<br />
1662 (200 c.g.), dan guodden út 1666 (500 gg.) en 1668 (1000 c.g.) en fierders frijwat út de jierren<br />
1670 en 1671. Ds. Reen, dy't him it measte liende (mear as 2000 gûne, ek de 1000 c.g. op 1-6-1668)<br />
waard yn 1681 de skuld foldien, mar oare skulden, mei elkoar hast 2000 c.g., bleaune<br />
iepenstean.<br />
347. Noch te neamen is Jan Lubberts Ostel, omdat dy nei GJ syn dea fâd oer Antie Arjens waard, al<br />
is <strong>fan</strong> kontakt mei GJ neat bekend. Ostel wenne sûnt oktober 1662 as weeshûsfâd te Bolsert<br />
(DTB 147, RAF) en waard yn it lést <strong>fan</strong> 1666 skoalmaster te Kimswert (skoalmastersoantekens<br />
H. Sannes, FA).<br />
348. Syn bertedatum ha 'k ôflaat út syn horoskoop út 1607 (yn 9056 HsKK, PBF). De boeken dy't<br />
syn soan Renatus yn 1626 te Frjentsjer ferkeapje liet, soenen wolris (in part <strong>fan</strong>) de biblioteek<br />
<strong>fan</strong> syn heit west hawwe kinne (Frj HH, RAF).<br />
349. Frederik Stellingwerf (Bolsert ca. 1590 - Snits 1622) wie in soan <strong>fan</strong> de Bolserter notaris, dy't<br />
sûnt 1601 ek sekretaris <strong>fan</strong> Hinnaarderadiel wie, Pieter Andries (Bols CC1,66; id. VI,40, RAF;<br />
ASF 921 (1606); Resolúsjeboek Hinn 1589-1611, GA Littenseradiel, Wommels). Frederik festige<br />
himyn 1612as advokaat te Bolsert (C 129, GAL). Sjoch oer him S. Galama 1956,85 en Van Berkel<br />
1985,426-427.<br />
350. Foar G. Aeltius, Querela Pacis dat is Vreden-clacht (Leeuwarden 1612).<br />
351. Geestdorp, op 31-5-1626 ynskreaun as studint te Frjentsjer, wie yn datselde jier troud mei<br />
Rinckjen Tiedes van Dam, suster <strong>fan</strong> ds. Daniel van Dam. Nei syn stúdzje yn 'e teology waard<br />
er nei klassikale eksamens talitten as kandidaat-dûmny op 1-2-1629. Hy waard dûmny yn<br />
Idaerd. wannear krekt is net bekend. Op 30-6-1631 stie er dêr yn alle gefallen al. De krekte datum<br />
<strong>fan</strong> syn ferstjerren is net bekend. Halbertsma 1827,364 en oaren nei him jouwe 25 july 1646<br />
op, dat op 'e grêfstien stean soe, mar R.S. Roarda (Copieën elders 6204 = Roarda 10,42, RAF)<br />
hat krekt it begjin <strong>fan</strong> it grêfskrift net léze kinnen en al op 22 juny 1646 waard yn it stjerhûs de<br />
akte opmakke (ld J 7. RAF). Sjoch foar mear biografyske bysùnderheden Breuker<br />
1980d,43-44.<br />
352. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynventarisaasje <strong>fan</strong> materiaal ùnder de Bylagen<br />
opnommen (10.1).<br />
353. Roarda 10, 42 = Copieën elders 6204, RAF<br />
354. Begjin 1643 wie Rippertus Sixti om redenen dy't net neamd wurde yn 'e magistraatsresolúsje<br />
en dêr't ik fierders ek net om socht haw, foar trije wike út syn tsjinst set. Hy wegere oant trije kear<br />
ta foar de tsjerkerie te ferskinen, "t'elkens voor antwoort gegeuen dat de kerkenraed soo iong<br />
waeren om bij hem te komen als hij bij de kerkenraed etc". Dêroer sprieken út namme <strong>fan</strong> de<br />
tsjerkerie Wiglius Cornelius en ds. Joh. Vomelius de magistraat oan (M 3, 5-5-1643, GAL). Fonteyne<br />
krige spul mei Vomelius, dy't syn buorman wie, doe't er yn 1648 by de ferbouwing <strong>fan</strong> syn<br />
hûs útstekkende listen oant foar Vomelius syn hûs meitsje liet (Def. Sentbk 29-8-1648, GAL;<br />
Hof WW 39,13-3-1649, RAF). <strong>It</strong> giftige kwatryn dat er doe op syn gevel oanbrocht, moat wol op<br />
Vomelius slein hawwe (Breuker 1980c,182; Sibylle van Griethuysen befrissele it yn de Heimische<br />
Troost-Borne <strong>fan</strong> 1651), lykas ek in strofe yn in drompelfers <strong>fan</strong> sines foar it boek Verdedinge<br />
van de weerdicheydt des H. predick-ampts <strong>fan</strong> ds. Ph. Koëller, dat er yn 1653 útjoech:<br />
Maer, wee! oock ijder Predikant,<br />
Die, huych'lend, leydt een laster-leven!<br />
Werdt hy verachtlijck aen-gherant?<br />
Hy heefier oorsaeck toe-ghegeven:<br />
Wel hem! die nae haer woorden doet<br />
Maer, voor haer Wercken sich behoet.<br />
355. Couperus hat twa lofdichten yn Brakels Het geestelijck leven (twadde útjefte, 1649), dêr't er him<br />
yn priizget boppe ien dy't wol moai skriuwt, mar der net neffens libbet. Dat wie yn 1675 ek syn<br />
wumkes.nl<br />
543
eswier tsjin de Labadisten, dy't er oars fol ferwachting opsocht hie (Wumkes 1941, 191-<br />
193).<br />
Oer syn dûmny wurden ûnder ynfloed <strong>fan</strong> Rippertus Sixti hat Brakel op syn stjerbed syn soan<br />
Willem ferslach dien: sjoch De laeste uyren efteryn syn De Trappen Des Geestelijken Levens<br />
(1680)432.<br />
356. C.A.L. van Troostenburg de Bruijn, Biogr. Wbk O.-Indische predikanten (1893).<br />
357. Sjoch oer Van Dam: S. Galama 1956,61-62, Van derWoude 1970, en oer de problemen mei it Ramisme<br />
ek C. van der Woude, Amesius' afscheid van Franeker, Nederlands archief voor kerkgeschiedenis<br />
Lil (1972) 153-177, foaral bis. 162 (de brieven oan Saeckma dy't Van derWoude brûkt<br />
hat, binne no Van Breughel 16h, RAF) en Van Berkel 1985,428. Van Dam waard yn 1639 subregint<br />
<strong>fan</strong> it Steatekolleezje te Leiden. Regint wie doe noch Festus Hommius, in broer <strong>fan</strong><br />
Sixtus.<br />
358. Brief <strong>fan</strong> Van Dam oan de riedshear Joh. Saeckma 14 novimber 1630, oanhelle troch Van der<br />
Woude 1970,10.<br />
359. C. van der Woude, Sihrandus Lubbertus (1963) 440.<br />
360. Wumkes, 1932, 232.<br />
361. Wumkes 1943, 173. Spitigernôch is neffens in omfraach <strong>fan</strong> de KB, yn ús lân gjin eksimplaar<br />
foarhannen <strong>fan</strong> Rippertus Sixti syn libbensberjocht, Eene korte beschrijving van syn leven en sterven,<br />
Leeuwarden 1651 (en 1671?), dy't opjûn wurdt yn De Navorscher XII (1862) 9.<br />
362. Bysûnderheden oer it leauwe en relaasjes ûnder elkoar <strong>fan</strong> de hjir neamde stichtlike skriuwers<br />
en har lofdichters jout Breuker 1980d.<br />
363. Epkema 1821,144 makket sûnder Koopmans syn namme te neamen, dúdlik dat dy mis is. Yn de<br />
oarspronklike útjefte <strong>fan</strong> 1801, 864 hie Koopmans "Godsvriend"!<br />
364. Fonteyne neamde himsels (ûnder in sonnet yn Hemelsche Troost-Borne, 1651, <strong>fan</strong> S. van Griethuysen<br />
en S.F. Eydelshemius) "Parisien" en ek yn in spotdicht <strong>fan</strong> Tobias Gutberleth (yn dy syn<br />
Poëmata Pleraqueposthuma, 1667) hjit er in Frânskman, dat mooglik is er yn Parys berne. Foar 't<br />
neist as lid <strong>fan</strong> 'e rederikerskeamer te Goes makke er in refrein op it lânjuwiel te Mechelen yn<br />
1620, publisearre mei de sinspreuk lek dorst naer een yn De Schadtkiste der philosophen (Mechelen<br />
1621) en op 'en nij útjûn troch J.H. Brouwer yn UW 1 (1952) 24-25. Datselde jiers foar 't neist,<br />
nei alle gedachten as opfolger <strong>fan</strong> Jan Jansen Starter, kaam er by de Ljouwerter printer Abraham<br />
van den Rade yn 't <strong>wurk</strong>, waans saak er troch syn houlik mei de widdo yn 1624 selsstannich<br />
fuortsette. Syn stjerjier en -datum, oant no ta net krekt bekend, moat likernôch 14-9-1654<br />
west hawwe, omt de oare deis Jan van den Rade ta stedsprinter <strong>fan</strong> Ljouwert beneamd waard,<br />
wat Fonteyne oant dan ta west hie (GAL K 37). Justjes earder, op 4-9-1654 wienen syn skulden<br />
noch registrearre, nei't er op 28-8 dêrfoar noch 2000 c.g. liend hie (Ljou TT 47,134, GAL). De opjefte<br />
yn JA. Gruys en C. de Wolf, Typographi et Bibliopolae ... Thesavrvs (Arnhem 1980) dat er<br />
yn 1665 as printer yn Gouda <strong>wurk</strong>sum wie, berêst neffens meidieling <strong>fan</strong> de earste (25-2-1982)<br />
op in misferstân.<br />
365. In (net folslein) oersjoch jout J.J. Kalma 1952.<br />
366. Sibylle van Griethuysen, dy't <strong>fan</strong> 1638 oant 1644 te Kollum wenne, skynt as dichteres earst bekend<br />
wurden te wezen yn har Appingedamster tiid (<strong>fan</strong> 1644 oant 1654). Har âldst bekende<br />
<strong>wurk</strong>,/« rijm gestelde claechliederen Jeremiae, met verlichtinge derselver, is út 1645. Dat waard útjûn<br />
yn Emden, mei lofdichten <strong>fan</strong> Albertus Wiickerol en ds. S.F. Eydelshemius/Eilshemius út Appingedam<br />
en ds. Patroclus Römelingh <strong>fan</strong> Farmsum (eks. UBL, 1204 B 19,1). Kontakt mei Fonteyne<br />
hat se faaks krigen fïa ds. Eydelshemius, <strong>fan</strong> komôf út Emden, dêr't ds. Petrus Eilshemius,<br />
earder te Ljouwert, stie. Dy hie yn 1631 syn Davids Zeghen-Krans by Fonteyne yn Ljouwert útjaan<br />
litten (eks. SBL, A 21). Dat se Petrus Eilshemius goed koe, blykt út har gedicht op him yn<br />
syn Embdens Vreuchdendach (Groningen 1648, neamd yn NNBW; dat boek haw ik net sjoen; Sibylle<br />
har gedicht foar him is ynbûn by oar <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> har yn 1204 B 19, UBL). Sjoch oer har fierder<br />
Syperda 1936, Vos 1921 en Worp 1885. De earste docht ek ferslach <strong>fan</strong> har beskriuwing <strong>fan</strong><br />
Eilshemius' kollega yn Appingedam, dy't se skynhilligens ferwiet. Fonteyne stiek dêr in fjurke<br />
ûnder yn syn Heerenfeenster almanach <strong>fan</strong> 1650.<br />
367. GJ hie der in eksimplaar <strong>fan</strong> (4.4, nr. 31). Sjoch noat 236.<br />
368. "Erentfesten, Achtbare en tot noch toe onbekende Vriendt" begjint Van Griethuysen har brief<br />
oan Gabbema <strong>fan</strong> 1-2-1654 mei (9056 Hs, PBF).<br />
544<br />
wumkes.nl
369. Franske van Doyum stoar op 12-3-1661,49 jier âld (DJ. van der Meer, Gen. Jb. 1969,20). Har<br />
heit stipe de steedhâlderlike partij yn 'e striid mei in part <strong>fan</strong> 'eSteatenyn 'e jierren 1634-1637<br />
(Sickenga 1869, 177). Se troude yn 1642 (DTB 480, RAF). Huygens syn ferbliuw by har is oer<br />
skreaun troch Unger 1885,53. Likemin as J. de Wal (sjoch syn Verhandeling oer har, Ltk 167,<br />
UBL) hawik dicht<strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> har fûn. De fersen <strong>fan</strong> Staeckmans waarden publisearre yn it boek<br />
<strong>fan</strong> syn freon Johan van Beverwiick, Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (Dordrecht<br />
1639, ik rieplachte de werútjefte <strong>fan</strong> 1643) 77-83. Oer Staeckmans, freon <strong>fan</strong> Hooft en Huygens:<br />
Breuker 1985b.<br />
370. Miskien is sy de E. Glinstra-van Bouricius, <strong>fan</strong> wa't it Fries Museum in borduerd blomstik hat,<br />
ôfbylde yn De Bodt 1987,15.<br />
371. Doe't Gachet yn 1629 troude mei it kamenierske Catharina van Bisheuvel, hjitte er "dienaar<br />
van haar vorstelyke genade" (gerjochtlike houliksakten GAL). Op de Af-beeldinghe<br />
der .. . Wt-vaert ... van ... Emest Casimyr . . . (Leeuwarden, Claude Fonteyne, 1634;<br />
SBL, Keunstsamling 34*) stiet er as rintmaster. Yn 1644 wie er neffens in oantekening yn it<br />
RAF-eksimplaar <strong>fan</strong> it Stamboek ek dykgraaf <strong>fan</strong> Wûnseradiel. Hy troude yn 1649 foar de<br />
twadde kear, doe mei Dorothee van Albada (1608-1666) (Stamboek; gerjochtlike houliksakten<br />
GAL), dy't Uniastate te Marsum yn eigendom hie. Ridlik gau nei har houlik, mar yn alle gefallen<br />
foar 1-7-1666, lieten se dêr foar 700 c.g. in "speelhuys" oanbouwe (DJ. van der Meer yn Gen.<br />
Jb. 1956, 61).<br />
<strong>It</strong> liet op 'e dea <strong>fan</strong> Sophia Hedwich út 1642, neamd yn it apparaat-Kalma <strong>fan</strong> printingen út<br />
Fryslân foar 1816 (FA), haw ik, ek nei in omfraach <strong>fan</strong> 'e KB, net fûn. De oaren, alle trije brulloftslieten,<br />
wol: foar Diederick van Baardt en Wypck van Bootsma 1646 (C 253, SBL), foar Pieter<br />
van Harinxma en Susanna van Burmania 1648 (Pc 5602, PBF) en foar steedhâlder Willem<br />
Freark en Albertina Agnes 1652 (505 B 78, KB).<br />
372. Fan Jongestal is dat algemien bekend; de goeie ferhâlding <strong>fan</strong> Glinstra mei de steedhâlder blykt<br />
bygelyks út 'e 92 brieven dy't er him tusken 1661 en 1664 skreau (Ken. Húsargyf A 24, VII 144,<br />
Den Haach).<br />
373. Steaten S 3c (resolúsjeboek 1655-1660), 7-1-1659, blss. 24-25, pt. 42, RAF).<br />
374. Oer Harinxma syn skilderjen - hy moat ûnder mear in portret <strong>fan</strong> Hendrick Casimir I makke<br />
hawwe -, skriuwt Breuker 1983,3. <strong>It</strong> âldste dicht<strong>wurk</strong> dat ik <strong>fan</strong> him kin, binne twa nederlânske<br />
gedichtsjes yn it album <strong>fan</strong> Hiskia van Harinxma fhoe Heeg út 1625 (DVF 8, 135). Yn 1641<br />
kaam syn oersetting <strong>fan</strong> Franciscus de Quevedo y Villegas út ûnder de titel: Seven wonderlijcke<br />
Gheskhten ... In welcke alle de Gebreken deser Eeuwe, onder alle Staten van Menschen, vermaecklijck<br />
en oock stichtelijck, werden bestraft; ende als in een Schilderije naecktelijck vertoont. <strong>It</strong><br />
<strong>wurk</strong> binne, ek ûnder de titel Spaensche Droomen, gans werprintingen <strong>fan</strong> bekend. Buisman jout<br />
oant 1689 sechstjin útjeften. Harinxma syn Christelyk hand-boecxken bestaande in seven meditatien<br />
ende gebeden, in oersetting út it Frânsk, dêr't in útjefte om 1680 hinne te Dokkum <strong>fan</strong> bekend<br />
is, hat opdrachten út 1663 en 1664.<br />
375. Hemmema wie, lykas Van Harinxma, kommandant <strong>fan</strong> it garnizoen yn Emden en mei ûnderbrekking<br />
om 1650 hinne, doe't er wer yn Emden lei, sûnt 1645 kapitein <strong>fan</strong> 'e steedhâlderlike<br />
garde te Ljouwert. Albertina Agnes, de widdo <strong>fan</strong> Willem Freark, liende sûnt 1672 wol in 20.000<br />
c.g. <strong>fan</strong> him (Goslings-Lijsen 1935,213-214). Junius hie <strong>fan</strong> 1642 oant 1646 as gûverneur <strong>fan</strong> de<br />
jonge graaf <strong>fan</strong> Oxford, in omkesizzer <strong>fan</strong> Hemmema, yn ús lân west. Hemmema hie mooglik<br />
ek in eksimplaar <strong>fan</strong> 'e Friesche Rymlerye út 1668 (sjoch 3.2.1.2, D'Aumale).<br />
Sjoch oer him fierders Sannes 1928 en Oldenhof 1967,191 en 419.<br />
Harinxma syn niget oan it Frysk lied ik ôf út in passaazje yn in brief <strong>fan</strong> him oan in Aitzema,<br />
skreaun te Heech op 28-4-1649: "Monsieur / Votre derniere, les Vers sur la mort du Roy d Angleterre,<br />
avec Ie discours sur les menées de Mazarini, m'est fort bien rendue, & m'en ay grandement<br />
diverti. Vous asseurant que vivant aux champ en solitude j'en ay receu autant de conten tement,<br />
in het mij all so sviett smecke as da Stedlioe Raeme in broeken" (ARA Van Aitzema 49,<br />
Den Haach).<br />
376. Barthold van Aylva, marine-offisier te Harns, bygelyks (Oldenhof 1967).<br />
377. Dat hâldt net yn dat de steedhâlders yn polityk en godstsjinstich opsicht neutraal waarden, wol<br />
dat se foarsichtich hannelje moasten om de ienheid te bewarjen. Foar de betsjutting <strong>fan</strong> 'e<br />
wumkes.nl<br />
545
'y' Dordtske Synoade as kearpuntyn de godstsjinstich-politike machtsstriid ferwiis ik nei Breuker<br />
"\ 1984c,418 en de der yn noat 27 oanhelle stúdzje <strong>fan</strong> W.Th.M. Frijhoff yn BMGN 98 (1983)<br />
* Sjoch ek 4.3.7.2.<br />
378. Ik haw opkomst en ferrin yn it brúken <strong>fan</strong> Radbod yn poëzy net krekt neigongen. Yn Gutberleth<br />
syn Poëmata (1667) wurdt er neamd op de bledsiden 48, 66, 82, 89, 95, 104, 233, 248<br />
259 en 262.<br />
379. <strong>It</strong> sitaat en de meidielingen oer Den Bosch/Breda en de Eastyndyske Kompanjy komme út it<br />
deiboek <strong>fan</strong> Willem Freark oer 1643, it earste dat bewarre is (KH; transkripsje drs. J. Visser).<br />
Neier ûndersyk nei opkomst en sprieding <strong>fan</strong> de anti-hollânske mentaliteit yn Fryslân yn 'e<br />
Unytiid is tige winsklik. Ek oer de ferhâlding <strong>fan</strong> oare gewesten foar Hollân oer is my gjin<br />
stúdzje bekend. In inkelde opmerking stiet by Boogman 1962,96 oer de frustraasje <strong>fan</strong> in Gelderske<br />
ealman om 1650 hinne en by Groenveld 1984, 60 e.f. Beide stúdzjes binne <strong>fan</strong> belang<br />
foar it algemiene ramt.<br />
380. <strong>It</strong> spotdicht is meidield troch J. Dirks, FVA 1861,44-45. Hy hat it oernommen út Extract uyt den<br />
Heeren-Feenster Almanak op 'tJare 1651. <strong>It</strong> iennichst bekende eksimplaar <strong>fan</strong> dy almenak (yn A<br />
3315,1651; PBF) sit it net mear yn. Fonteyne waard der op 22-11-1650 troch Deputearre Steaten<br />
mei 100 ryksdaalders om beboete, mar dat kin wolris trochstutsen kaart west hawwe, nedich om<br />
it politike gesicht te reden yn de algemiene anti-stimming tsjin de Prins buten de provinsje, sels<br />
oant yn Seelân ta; dy wie úntstien nei syn dea op 6-11-1650 NS en it bekend wurden <strong>fan</strong> syn<br />
plannen om yn oerlis mei Mazarin tûzenen frânske soldaten nei ús lân te heljen. Oanfierd<br />
troch Willem Freark, dy't neffens Kernkamp 1943,120 syn neef oanset hie ta it ynnimmen <strong>fan</strong><br />
Amsterdam, wie Fryslân de earste dy't oanstie op amnesty foar de helpers en riejouwers <strong>fan</strong> 'e<br />
Prins. Ik ùntlien dy bysûnderheden oan Haagsch Winkel-Praatje, in pamflet dat útjûn waard<br />
"Tot Leeuwarden, By Glaude Fonteyne, Ordinaris Drukker van de Vriessche Almanack /1651".<br />
<strong>It</strong> is in petear tusken in Sieu, in Hollanner, in Grinslanner en in Fries, dúdlik bedoeld om de<br />
miening yn Fryslân te beynfloedzjen: de Fries beheint him ta it stellen <strong>fan</strong> sokke fragen, dat de<br />
oaren har anti-prinslike opfettingen <strong>fan</strong> alle kanten taljochtsje kinne. De ferwizing nei de almenak<br />
(oars stiet der yn it ympressum altyd wat oars, lykas "Boeck-Drucker der Staten van<br />
Frieslandt") en de ferkearde sta vering <strong>fan</strong> Fonteyne syn foarnamme wize neffens my wol út, dat<br />
it adres fingearre is. Groenveld 1967 neamt it pamflet net en giet ek net yn op de ferhâlding<br />
<strong>fan</strong> 'e gewesten foar Hollân/Amsterdam oer.<br />
381. Neffens Sluijter 1981,62. Buten Nederlân waard it tema net folie brûkt, in bewiis namste mear<br />
dat it in politike bedoeling hie. Sjoch foar in ynternasjonaal oersjoch <strong>fan</strong> tapassingen yn 'e<br />
skilderkeunst Pigler 1956 II, 166.<br />
382. Alhiel wis dat it Philip Ernst wie, en net syn soan Hessel, dy't Huygens in eksimplaar <strong>fan</strong> 'e FR<br />
stjoerde, is it net. Sjoch 3.2.1.1.1.2 (68.1985.10).<br />
383. Faaks hat Gabbema it famke fuort by him thús hynsteriden sjoen. Hy wenne yn 'e Nije Easterstrjitte,<br />
hja by de Oksekop. Har âlden en de famylje Glinstra-Bouricius wienen buorlju, teminsten<br />
yn 1677 (Gen. Jb. 1966, 92).<br />
384. Doe publisearre Nyenborgh in drompelfers foar Sibylle van Griethuysen yn har Hemelsche<br />
Troost-Borne. Brouwer 1941,57, dy't tinkt dat se elkoar earst yn 1654 kinnen leard hawwe, moat<br />
dit fers ûntkommen wêze. Tekst 65 (414-415) moat it gedicht wêze dat GJ op 12-12-1656 oan<br />
Gabbema stjoert (338,4-8). Dat komt net allinne om de tiid út (it waard yn 1657 publisearre),<br />
mar ek omdat de ynhâld <strong>fan</strong> it fers mei titelblêd en foaral ek titelprint (dy't fierhinne de wurden<br />
<strong>fan</strong> it titelblêd nochris jout) <strong>fan</strong> Nyenborgh 1657 oerienkomt. De PBF hat in eksimplaar <strong>fan</strong> it<br />
earste katern <strong>fan</strong> de folio-útjefte út 1656 <strong>fan</strong> dat boek (Pc 1417), dêr't titelprint en titelblêd<br />
op steane.<br />
385. Tekst 63 (411) sil <strong>fan</strong> likernôch 1651 wêze, as it gedicht teminsten úntstien is, doe't de jonge prins<br />
noch in poppe wie. <strong>It</strong> Iconographisch Bureau yn Den Haach hat tsien ôfbyldingen <strong>fan</strong> Willem<br />
III (berne op 14-11-1650 NS) as bem <strong>fan</strong> likernôch rwa oant seis jier dokumintearre. As poppe<br />
komt er dêr net mear op foar, al hâldt syn mem him noch al heal en heal yn 'e earmen op in<br />
skilderij <strong>fan</strong> (Willem?) van Honthorst út 1652 (ôfbylde yn de útstallingskatalogus De<br />
stadhouder-koning, nr. 53). Aldere portretten binne net bekend, ek net op it Keninklik Húsargyf<br />
of by it Projekt Boekillustratie Noordelijke Nederlanden (RUL) (meidielingen <strong>fan</strong> 4-6-1986,<br />
546<br />
wumkes.nl
esp. nov. 1984 en 8-7-1986). Men soe oars ferwachtsje dat GJ skreaun hat op in massaal fersprate<br />
ôfbylding, lykas in print.<br />
386. Feitsma 1974,563 rekkenet it fers om de oey-stavering yn rigel 20,12 ta de iere teksten, dat wol<br />
sizze dat it foar likernôch 1653 skreaun wêze sil. Nei de ynhâld koe it wolris op in feest by in fredessluting<br />
makke wêze, want yn 19,14 hjit it dat "nu" de oarloch oer is. Op in feestlik barren<br />
wiist ûnder mear de útnoeging <strong>fan</strong> de harder om mei te dwaan (20,10-13). De frede dy't dan bedoeld<br />
wêze kin, sil dy <strong>fan</strong> 1648 wol wêze. Om de tiid <strong>fan</strong> it jier komt dat wol út, want dy waard, ek<br />
yn Fryslân, op 5-6-1648 NS fierd (Andreae 1898,453), doe't de greiden dus yn bloei stien hawwe<br />
sille en it fee buten run (20,12-16; cf. Visser 1988d,62, dy't oan in foarjiersfeest tinkt).<br />
Op de Frede <strong>fan</strong> Munster waarden gans gedichten skreaun. In bekende samling is Olyfkrans der<br />
vreede (Amsterdam 1649). Ut Fryslân binne my guodden bekend <strong>fan</strong> H. Neuhusius en T. Gutberleth<br />
yn it Latyn, en <strong>fan</strong> E. van Bouricius yn it Nederlânsk, wylst ek Joannes Baccamude en<br />
Willem Ipes Velsen neffens de betellingsordonnânsjes <strong>fan</strong> de Steaten (RAF) elk ien<br />
skreaun hawwe.<br />
387. Yn de brieven oan Gabbema (de âldste is foar 't neist dy <strong>fan</strong> 19-11-1654; sj. 4.7.2.5) wurde dy teksten<br />
net neamd, al is tekst 51 allinne mar oerlevere troch Gabbema syn útjefte <strong>fan</strong> de FR yn<br />
1681. Feitsma 1979,528 datearret tekst 51 tusken de Juniana (dy't se op 1650 stelt) en de psalmen<br />
<strong>fan</strong> 1654. De Juniana binne mooglik <strong>fan</strong> 1646 (4.7.2.4), mar dochs liket Feitsma har datearring<br />
yn it begjin <strong>fan</strong> de jierren fyftich wierskynlik. Ynhâld en styl <strong>fan</strong> de rigels 358,27-35 litte 'nammentlik<br />
sterk tinke oan de psalmen 15 en 91, dy't ik op 1653 datearje (5.3.45.3). De ynhâldlike<br />
oerienkomst sit yn de help yn uterste need (104,14-17), de styloerienkomst yn it brûken <strong>fan</strong> deselde<br />
gearstalling "holp-myld" (358,29 en 146,12 en 20) en deselde wurden ("schuwlsluwppjende";<br />
358,34; "dat oer schuwll' leag-loer't,/ Dat slijppjend' sluwpt"; 145,11-12). Justjes<br />
fierderop stiet yn 359,24 "ruwn-inckele trouwhertigheite" (foar it frânske "la fidélité"), dat oerienkomt<br />
mei "ruwn, inckel" út deselde psalm 15 (103,17). Der liket dus ferbân te wezen tusken<br />
guodden <strong>fan</strong> de earste psalmberimingen en dizze tekst. Op earderûntstean as de psalmen 15 en<br />
91 soe it wurd "ghe witten" (359,18) tsjutte kinne, dat yn 'e psalmen "mey-witten" is, ek yn sokken<br />
dy't nei alle gedachten foar psalm 91 skreaun binne: Agurs Bea (128,1) en psalm 9<br />
(142,8).<br />
Tusken tekst 51 en de Juniana yn liket tekst 24 (Paris forlittende Enone) datearre wurde te moatten,<br />
want hoewol't dy mei de teksten 51 en 52 (Suwnerlingeforhanlinge) en de psalmen gans <strong>fan</strong><br />
de fernijingen yn taal- en staveringsferskynsels dielt dy't Feitsma 1974,179-246 ûndersiket, ferskilt<br />
er dêr<strong>fan</strong> yn syn oerienkomsten mei de Juniana yn staveringen as -leas (foar jonger -leai)<br />
en lju(e)cht (foar jonger Ijeacht; Feitsma 1974,242 en 306-307). Ik soe dêrom tekst 24 op likernôch<br />
1650 (tusken 1647 en 1651) en tekst 51 op likernôch 1652 (tusken 1651 en 1653) datearje<br />
wolle.<br />
388. <strong>It</strong> âldst bekende adelsbewiis <strong>fan</strong> de Vegelins is in wapenbrief út 1507 (Nederlands Adelsboek 46<br />
(1953) 13; ferlykje de korrespondinsje <strong>fan</strong> de redakteur <strong>fan</strong> it Ned. Adelsboek mei drs. J. Visser<br />
<strong>fan</strong> it RAF <strong>fan</strong> 2-8 en 1-9-1953, yn Gen 510. RAF).<br />
389. Kerling 1985,36 jout it bewiis dat 1591 it bertejier <strong>fan</strong> Junius is en net 1589, sa't faak opjûn<br />
wurdt.<br />
390. Junius brûkte dy skûlnamme wol mear. Op 'e KB is teminsten in anonym hânskrift Flagitium<br />
Batavum (133 M 108), dat oan de hân <strong>fan</strong> skriuwen te sjen sûnder mis <strong>fan</strong> him is. De auteur<br />
neamt him Nadabus Agmonius, wat ek nochris yn goud op it efterplat stimpele is. <strong>It</strong> boekje, dat<br />
oer de striid tusken Maurits en Oldenbarnevelt giet, bestiet út twa parten: it iene tsjin Maurits, it<br />
oare foar him.<br />
In ferklearring <strong>fan</strong> de skûlnamme jout M. Tydeman yn in brief oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 28-2-<br />
1804 (Hs 1326.PBF): "Waarom noemde Franc. Junius zig Nadabus Agmonius, bl. 185 [<strong>fan</strong> Wassenbergh<br />
1802] zijn vader had die naam gebruikt in 1588 ... waarom? Om zijn Fransche<br />
naam in het Hebreeuwsch uit te drukken. Naamlyk Nadab beteekent vry: Franc: Francois:<br />
Franciscus en Agmonius beteekent van eene bies: om zijn Fransche naam Du Jon, nemende<br />
als was hij du Jone: de Junco: van den Bieze. Dit dunkt my waarschynlyk".<br />
391. Op 'en nij útjûn troch Feitsma 1956b,96-97.<br />
392. In argumint foar uterlik 1654 dat Siebs net neamt, is de datearring <strong>fan</strong> it foarwurd <strong>fan</strong> de Observationes<br />
op 1-2-1655, doe't it hiele boek dus al printe west hawwe sil.<br />
547<br />
wumkes.nl
393. William MacDowell (1590-1666), heechlearaar yn 'e rjochten te Grins sunt 1614, waard troch<br />
houlik - net nei 1640 - eigener <strong>fan</strong> Hottingastate te Nijlân (Stimkohier 1640). Ik run it earste bewiis<br />
dat er der wenne op 23-4-1652 (Bols R 12, 100, RAF; ek 19-4-1653, Bols R 10,230, RAF; it<br />
léste yn GJ syn brief oan Gabbema <strong>fan</strong>l2-12-l 656,338,4), mar dêrom sil er der yn 'e jierren fjirtich<br />
ek wol ferkeard hawwe. Hy wie royalist. Op 4-6-1650 beneamde Karel II him ta syn fertsjintwurdiger<br />
yn Den Haach (DNB X 11, 514). Ek Junius wie <strong>fan</strong> 'e keningspartij, dat it soe best<br />
kinne dat er yn Nijlân ûnderdak fûn hat. Ik haw ek noch tocht oan de Aysma's <strong>fan</strong> Skettens,<br />
fuort oan de oare kant <strong>fan</strong> Bolsert, omdat Junius letter de Kodeks Aysma yn syn besit hat, (troch<br />
Siebs 1895) neamd nei in eardere eigener Sybout Aysma. Mear as in oerienkomst yn namme is<br />
der net, dat dat seit sa goed as neat. Wol hienen de Skettenzer Aysma's ingelske relaasjes.<br />
Schelte, stoarn yn 1638, wie kapitein <strong>fan</strong> in kompanjy dêr't alteast yn 1607 ek militêren út Oxford<br />
yn sieten (DTB 141, RAF). Syn widdo libbe noch op 4-10-1648, har soan Hotse (Horatius),<br />
berne yn 1628, waard ek militêr. Yn 1650 ferrekkene er as tsjerkfâd 8 st. oan útjeften "aen tue Engelsche<br />
Edelluyden" (GAW D 22).<br />
394. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />
opnommen (10.2).<br />
395. Sjoch oer Howard: David Howarth, LordArundel andhis Circle (London 1985) en de útstallingskatalogus<br />
<strong>fan</strong> it Ashmolean museum: Thomas Howard; Earl ofArundel (1986). Oer de grutte ynfloed<br />
<strong>fan</strong> Junius' Depictura veterum (1637): Allan Ellenius, De artepingendi. Latin art literature in<br />
seventeenth-century Sweden and its international background. Uppsala.<br />
396. Yn de brief <strong>fan</strong> 4-7-1649 (sjoch 10.2).<br />
397. Haantjes 1929, 252. Haantjes tinkt dat James (lés: William?) Boswell D'Ewes op Johannes de<br />
Laet as kenner <strong>fan</strong> it Frysk wiisd hat, mar sjoen de datearring <strong>fan</strong> de brief <strong>fan</strong> D'Ewes oan De<br />
Laet (6-7-1640, oanhelle troch Haantjes) en dy <strong>fan</strong> John Spelman oan D'Ewes (17-4-1640, oanhelle<br />
troch Bekkers 1970, XXII) hat it mear káns dat Spelman dat dien hat: "I know Mr Laet to<br />
be the ablest man for this purpose (i.e. the edition of a dictionary) that we can lite on both forhis<br />
knowledge and great traveil in the Saxon tongue and also for the proximitie whith his owne language<br />
and the Frisian have to the ancient Saxon above our English".<br />
398. De Laet (1581-1649) syn belangstelling foar it Aldfrysk is al bekend út 1616, doe't Sibrandus<br />
Lubbertus him in eksimplaar <strong>fan</strong> Druk stjoerde (C. van der Woude, Sibrandus Lubbertus. Leven<br />
en werken, in het bijzonder naar zijn correspondentie. Kampen 1963, 572; ferlykje ek De Laet syn<br />
brief <strong>fan</strong> 6-6-1616 oan Lubbertus, oanhelle troch Bekkers 1970,175: "Soleo otium in lingua nostratis<br />
antiquitatibus indagandis fallere, eas ... maxime lingua frisica suppeditat, quod deprehendi<br />
ex libro veteri charactere ... lingua frisica vetustissima").<br />
399. Nei de dea <strong>fan</strong> John Spelman yn 1640 wienen D'Ewes en De Laet de iennichsten dy't har yn de<br />
jierren fjirtich mei de tarieding <strong>fan</strong> in angelsaksysk wurdboek dwaande holden. De léste brief<br />
<strong>fan</strong> D'Ewes oan De Laet is <strong>fan</strong> 18-9-1645 (Bekkers 1970,206). Haantjes 1929,253, dy't op deselde<br />
korrespondinsje as Bekkers weromgiet, is blykber net krekt as er skriuwt dat dy trochrint oant<br />
"ongeveer 1648". Neitiid pinfiske De Laet by Morris oft D'Ewes noch dwaande wie (Bekkers<br />
1970, brieven Morris 10-1-1644= 1645,21-10-1646 en 6-11-1649). Bekkers wiist yn syn ynlieding<br />
(XXII) op har rivaliteit en D'Ewes syn slûchslimmens. Dat it D'Ewes ûnderwilens tinken wie,<br />
docht net allinne bliken út Junius syn help, mar ek hjirút dat yn 1649 ek William Somner by<br />
him thús oan it <strong>wurk</strong> wie, de earste dy't - yn 1659 - in angelsaksysk wurdboek útjoech. De Laet<br />
en D'Ewes binne net oan in útjefte takommen; se stoaren koart nei elkoar yn desimber 1649 en<br />
april 1650 (Bekkers 179, nt. 94; XXV).<br />
400. De deiboeken <strong>fan</strong> D'Ewes rinne <strong>fan</strong> jannewaris 1621 oant april 1624 en <strong>fan</strong> jannewaris 1643<br />
oant maart 1647 (DNB V,903). Har synjatueren binne Harley Ms. 481-484 (British Library);<br />
Harl. Ms. 48 rint <strong>fan</strong> 1-6-1645 oant 24-3-1647. Nammen dy't dêr hieltyd wer yn foarkomme<br />
binne ûnder mear Patrick Junius, Stephan Marshall, Thomas Fairfax, Petr. Smith, Roger Twysden,<br />
John Seiden, Joh. Smith, Jac. Usser en Guil. Dugdale. Ek Joh. de Laet, AM. van Schurman<br />
en Guil. Somner wurde neamd.<br />
401. Sjoch foar de mooglike folchoarder <strong>fan</strong> behanneljen 3.3.3.2,6 en oer oerlevering en útjefte<br />
Feitsma 1955,1639B,1639c,1640A,1640B, 1641a,1644a en 1650A,B,C en D (1640A is sunt útjûn<br />
troch Feitsma 1956b en troch J.H. Brouwer (1960), 1641a troch A Feitsma (1956a)) en sjoch foar<br />
548<br />
wumkes.nl
de oantekens op dy teksten Feitsma 1955,1650E,I,J,K,L,M,N,O,P,Q,R en S (allegearre neitiid útjûn<br />
yn Feitsma 1956b).<br />
402. GJ neamt yn in brief oan Gabbema "Doayter" Hylpersk (328,17), dêr't Hilarides krityk op hat<br />
(3.2.1.1.1.3,81.1985.49). <strong>It</strong> wurd "wale" (yn "wale-bed") brùkt GJ yn Blye-Mie (138,6).<br />
403. <strong>It</strong> sitaat <strong>fan</strong> Galama stiet yn in fers <strong>fan</strong> himyn Uytgelesene EngeischeBoet-predikatien 111(1661).<br />
In selde opfetting oer it Ingelsk hie ek Johan van Nijenborgh: "Maer 't Engels is gemengt van<br />
alles / Van Duits en Frans en Vries en Wals" (yn syn Hof-Stede (Groningen 1659, UBG). De opjefte<br />
út ca. 1525 stiet yn in frysk kronykje, útjùn troch Meijering 1986,129 en oanhelle troch<br />
Bremmer 1989: "genti anglice moderne mixtum est idioma nam ex teutonico phrisonico gallico<br />
et et (1. ex) alijs qwibusdam linguis consarcinatum". Bremmer merkt oars op dat "this analysis<br />
... is one which has a curious modern ring to it".<br />
GJ syn eigen útlittingen oer ingelsk-fryske betrekkingen slane op stamoerienkomst tusken<br />
Friezen en Ingelsken (teksten 9 en 77 (461,62)), en dy wurdt ek al yn âldfryske kroniken neamd<br />
(Meijering 1978, 10; Bremmer 1989). Taaloerienkomst tusken Ingelsk en Frysk neamt Ubbo<br />
Emmius yn 1596, oanhelle troch Feitsma 1978c,6, mar Melis Stoke ek al (L. ten Kate, Aenleiding<br />
• • • Amsterdam 1733,41). Bremmer 1989 jout in oersjoch <strong>fan</strong> fynplakken, dêr't ek dat <strong>fan</strong><br />
likernôch 1525 by is.<br />
404. Yn syn eigen Het Hooghe-Lied SALOMONS (Ljouwert ca. 1659) hat er oan fierders ûnbekende<br />
teksten <strong>fan</strong> GJ \XBruyds-Lied (69; 434-436) en mei farianten Op S.A. Gabbema HægeliedSalomons<br />
(32; 73) en Agurs Bea (46.6; 128-130) oerlevere, yn syn edysje <strong>fan</strong> 'e Friesche Rymlerye (Ljouwert<br />
1681) farianten <strong>fan</strong> de teksten 2 (2a; 278-279), 27 (27a;342), 39 (39a; 366) en 40 (yn 48.17; 336) en<br />
as nije teksten de nûmers 48 oant 52 (324-398).<br />
405. Neffens oantekens <strong>fan</strong> W. Eekhoff út net mear bewarre stikken wenne Abbe Gabbema yn 1645<br />
te Leiden of Oegstgeest, yn 1647 en 1648 te Utrecht en stoar erop 27-11-1651 (oant. MJ. van Lennep<br />
op Gabbema, GAL). Hy waard begroeven yn Fryslân (brief G. van Zijll 22-2-1652 NS oan<br />
S.A Gabbema, yn 9056 Hs, PBF).<br />
406. Neffens syn fers foar Anna Agnes barones thoe Schwartzenbergh en Hohenlansbergh {Het<br />
Hooghe-Lied) kaam er werom "met lief', mar wa't dat west hat is ûnbekend. Der is wol tocht oan<br />
Claudia Leonora van Arckell. Sjoch oer de famylje: Van Lennep 1973, 80. Syn testamint sit yn<br />
OBW 861, GAL. <strong>It</strong> hôf, kocht yn 1651 (DD 8, 279 GAL), lei tusken Nije Easterstrjitte en<br />
Nije Muntstrjitte.<br />
Syn biblioteek is net bewarre bleaun, mar waard fuort nei syn dea te Ljouwert ferkocht. Dy bestie<br />
út "meest historische en miscellanea boecken mitsgaders goet getal antique medalien" (advertinsje<br />
yn Oprechte Haerl. Courant 9-9-1688 en Amsterdamsche Courant 23-9-1688). Der wie in<br />
katalogus <strong>fan</strong>, mar dêr is gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend. Buten de ferkeap waarden syn brieve- en<br />
hânskriftesamlingen holden. De famyljebrieven, mei oare persoanlike famyljestikken, wurde<br />
bewarre yn it OBW-argyf op it GAL (ynventarisearre troch Van Lennep 1973). De gekarde brieven<br />
dêrút binne oan 'e PBF oerdroegen en beskreaun yn Catalogus (1930). De hânskriften<br />
waarden, by oerdracht oan de folgjende lânskipsskiedskriuwer, yn 1690 ynvintarisearre (Hs<br />
368, PBF) en binne - ik tink hast sunt de dea <strong>fan</strong> J.F.M. Herbell {Catalogus ... 1819) - fersille.<br />
Der binne guodden op 'e PBF (Catalogus (1930) Voorbericht, op it RAF (VROA 34 (1911) 405<br />
e.f.) en yn 'e Grinzer Universiteitsbiblioteek (H. Brugmans, Catalogus Codicum manu scriptorum<br />
... (1898) Addenda et Corrigenda)). In skiednis <strong>fan</strong> de kolleksje, dy't Gabbema foar in<br />
grut part sels by elkoar brocht liket te hawwen, ûntbrekt.<br />
407. Eekhoff 1867 jout al skulden <strong>fan</strong> Gabbema út 'e studintetiid op. In spesiflkaasje út 'e jierren<br />
1662-1664 mei de nammen <strong>fan</strong> de lju mei wa't er dronk, yn OBW 859, GAL; oare registraasjes yn<br />
TT 66, GAL (1673), TT 74 en 75, GAL (1681), Civ. Sent. 17-5-1681 en 30-5-1682, RAF (by Rombertus<br />
Salverda op 'e Doele). Yn maaie 1681 is er syn suster Walckien 1200 c.g. oan kost en ynwenning<br />
skuldich (TT 29-5-1681, GAL). Yn in net-datearre brief <strong>fan</strong> foar 1662 skreau Walckien<br />
oan har suster Geertruit: "wat ons Symmen aengaet bedroeft mij seer om te hoeren wenste dat<br />
gy daer wat meer geselscap aen hadt" (OBW 856, GAL). Sjoch fierders Breuker 1982b,37 oer<br />
tydlik ynwenjen om 1664 hinne by de stuolmakker-rimer Claes Pieters Hoeckstra.<br />
408. Foar it troch Halbertsma oanhelle oardiel <strong>fan</strong> Hoynck van Papendrecht (1743), dy't syn útwreide<br />
werútjefte <strong>fan</strong> 'e brieven <strong>fan</strong> Viglius dermei ferantwurde, stiet yn de achttjinde ieu de<br />
wumkes.nl<br />
549
miening <strong>fan</strong> M. von Wicht (1746) 43 oer ("selbst einer sehr gelehrten und anmutigen Vorscher")<br />
en<strong>fan</strong> 'e anonime skriuwer (Adolf Ypey: 3.2.1.2) yn 'e. Tegenwoordige Staat (1785) 159, dy'tit hat<br />
oer "dien doorkundigen Schrijver, wiens werken nog in hoogachting zyn", en yn it begjin <strong>fan</strong> de<br />
njoggentjinde dy <strong>fan</strong> R. Koopmans (Werken Kon. Ned. Instituut, derde klasse II (1817)) oer in<br />
konjektuer by Tacitus. Ut 'e tweintichste ieu neam ik DA. Wumkes, Sibrandus Leo 's Abtenlevens<br />
(1929) XX XIX en AF. Mellink, Documenta Anabaptistica Neerlandica I (1975) 32 (Gabbema<br />
jout bysûnderheden "die noch Beninga noch Hortensius of Emmius vermelden"). Sjoch lykwols<br />
Schoengen, DVF 20.<br />
409. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />
opnommen (10.3).<br />
410. Sjoch ek syn respondinten yn Catalogus der brie/verzameling van SA. Gabbema. Leeuwarden<br />
1930,238-239.<br />
411. Faaks hat er doe syn Leevens beschrijvingen van Sint Willibrord, Sint Bonifaas. Sint Aalberijk<br />
skreaun, dat yn 1703 efter syn Nederlandse watervloeden útjûn waard.<br />
412. Sjoch foar dy brief 4.7.2.6.<br />
413. GJ hat in oare ferzy <strong>fan</strong> Quaedam Ad Grammaticam ûnder eagen hân as dy't yn 'e edysje <strong>fan</strong><br />
1681 printe is, mar spitigernôch is Junius syn ôfskrift <strong>fan</strong> De literis net bewarre, dat oars miskien<br />
de ûntsteansskiednis ferdúdlikje kinne soe. Bowring jout it yn syn beskriuwing <strong>fan</strong> 20-2-1829<br />
(PE 9, RAG) al net mear op. Neffens meidieling <strong>fan</strong> Swan Shaw <strong>fan</strong> 'e Bodleian Library <strong>fan</strong> 30-<br />
9-1985 is it net weromfûn. Fan de wurden dy't GJ yn brief I út Quaedam oanhellet, ûntbrekke<br />
yn 'e printe redaksje Tuwtce, Tuwtilce, Yefl, Yeld en Yold (Epkema 1821,186).<br />
414. Chr. Schotanus publisearre (sjoch Buma/Ebel I 1977, 8) út J yn 1658 (mar de kopij wie foar 't<br />
neist yn 1655 en mooglik yn 1649 al klear: Steaten S 2d, 3-8-1649; Inv 5i II 190; Steaten G 2,39,<br />
14-6-1655, allegearre RAF) en it soe al hiel tafallich wêze as dy it hânskrift <strong>fan</strong> GJ liend<br />
hie.<br />
415. Op 14-2-1662 waard <strong>Gysbert</strong>us van Vierssen yn 't plak <strong>fan</strong> syn heit oansteld ta sekretaris <strong>fan</strong><br />
Deputearre Steaten (meidieling W. Dolk), dat dy hat faaks al siik west. De stjerdatum wurdt<br />
neamd yn Joh. Steenhovius syn Epicedium (eks. yn EVC 150, RAF).<br />
416. Neffens opjefte <strong>fan</strong> obligaasjes yn syn boelynventaris út 1664, EVC 445, RAF. De nammen <strong>fan</strong><br />
de Deputearren, jiersgewiis, jout Engels 1979,37.<br />
417. Brief <strong>fan</strong> 10-7-1658 NS <strong>fan</strong> G. van Zijll oan Gabbema; sjoch ek dy <strong>fan</strong> 26-7-1658; 9056 Hs,<br />
PBF.<br />
418. De ferwizingen nei eigen <strong>wurk</strong> yn 'e brieven binne (efteroan tusken heakjes stiet in 1 as it neffens<br />
my om 'e Friesche Herder giet; in 2 by it oare <strong>fan</strong> 'e psalmen, en in 3 yn it gefal <strong>fan</strong> 'e kopij<br />
foar Klioos Kraam): "myn ... FRIESSCHE rymlerye" (VI, 1-4-1655; 328,27-28; 1); "mijn rijmlerye"<br />
(VIII, 7-5-1655; 330,4-5; 1) "mijn FRIESSCHE Rijmlerye (XII, 3-8-1655; 333,5-6; 2); "myn<br />
Rymlerie" (XVIII, 26-7-1656; 337,11; 3). Kalma 1938,56 hat 1 en 3 net ûnderskieden, Galama<br />
1963, 13 en 29 (noat 38) dy't it lést sitearre plak oanhellet, tinkt sa't liket oan de hiele Friesche<br />
Rymlerye <strong>fan</strong> 1668. Ferlykje ek Skriuwersyn byld (1966) 6: "c. 1655 Plannen ta útjefte dicht<strong>wurk</strong><br />
by Ljouwerter útjower mislearje".<br />
419. Hero Galama wie it âldste bern <strong>fan</strong> Pytter Heeres, skotskeapman, en Siouck Doeckes, dy't yn<br />
maaie 1630 troud wienen. Hero wie op 22-11-1650 19 jier, dat hy moat yn 1631 berne wêze<br />
(Harns P 20, 84; gerjochtlike houliksproklamaasjes Bols 17-3-1630, RAF; ik tankje dizze en<br />
oare gegevens oer him en syn âlden oan ir. G.L. Meesters te Utrecht). De heit wie in Bolserter, de<br />
mem kaam út Harns. Se wennen oan 'e Merkstrjitte te Bolsert, mar it gong mei de saak net<br />
goed, dat nei't yn 1637 en 1639 har skulden al registrearre wienen, kocht de famylje <strong>fan</strong> 'e mem<br />
yn 1640 it hûs <strong>fan</strong> har kuratoaren (Bols CC 5,256; id. CC 6,46; id. V4,169, RAF). Yn 1650 rekke<br />
de heit nei Eastynje en liet er syn frou mei fiif minderjierrige bern yn Bolsert efter (Bols P 20,84,<br />
RAF). De mem kaam, holpen troch har suster, mei in winkel yn stokfisk, jittik, bynjern, kanarjesied,<br />
tsiis en mear <strong>fan</strong> soks troch de tiid. Se stoaryn 1665 (Bols Q 15,10-8-1665, RAF) (Meesters<br />
yn Ned. Patr. 27 (1941) 85 en yn Kwartierstatenboek 1883-1983 (1983) op Gratama-Donker).<br />
Sjoch oer syn Harnzer tiid as printer (sunt 1660) J.J. Kalma 1956b.<br />
420. Oudaan syn fers hat de sprekkende titel "Graf-zuchten Over den Konst-eerenden, Konstkundigen,<br />
en Konst-beminnenden Hero Galama, Vermaard en Keurzinlyk Boekdrukker, bin-<br />
550<br />
wumkes.nl
nen Harlingen ..." (yn: Oudaan, Poëzy (Amsterdam 1712) III471-473, eks. UBL 1173 Gil;<br />
mei tank oan ir. G.L. Meesters foar de ferwizing); Dullaart sines stiet yn syn oersetting <strong>fan</strong> H. de<br />
Perefixe, Historie van Hendrik de Groote (Harlingen 1680). Galama syn lof op GJ, te finen yn syn<br />
drompelfers yn Uytgelesene Engelsche Boet-predikatien III (Bolsward 1661), is al meidield troch<br />
Halbertsma 1827, 385. Halbertsma jout op it oanhelle plak ek it grêfskrift. Ik haw it oanhelle,<br />
sa't Hendrik Rintjes it yn syn brief <strong>fan</strong> 29-4-1678 oan syn freon dr. Anthonius van Dale te Haarlem<br />
fêstlein hat. Dy seit derby dat it <strong>fan</strong> Galama sels is (I 47b, UB UvA).<br />
421. Fan Galama steane drompelfersen yn dizze útjeften, allegearre <strong>fan</strong> Fonteyne:<br />
- Adr. Hasius, Konincklycke Leyd-Ster (1650);<br />
- Sibylle van Griefhuysen en S.F. Eydelshemius, Hemelsche Troost-Bome (1651);<br />
- D.I. Couper, Trom ps Af-geschoten Vlagge (1654; eks. 3179 H 7, KB).<br />
422. <strong>It</strong>bertejier 1630 <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes jout Halbertsma 1827,378, dy't it út in han te kening hat (grif<br />
ûnder de autograaf <strong>fan</strong> it gedicht foar Elisabeth Verniers, dy't Halbertsma yn besit hân hat neffens<br />
syn eigendomsstimpel; no yn 512 Hs; PBF). <strong>It</strong> stjerjier blykt út in lykdicht <strong>fan</strong> A. Tymens op<br />
Hendrik Rintjes, Zielen-sucht aan God (Leeuwarden 1698; yn 2534 TL; PBF).<br />
423. <strong>It</strong> earste teken dat Hendrik Rintjes sels printe of printsje soe is <strong>fan</strong> 18-1-1655 yn syn albumfers<br />
foar Sixtus Brunsvelt: "Zo hoop ik haast dat mijne pars zal gaan/ Tot onzen voordeel" (Album<br />
Brunsvelt, Ltk 2174; UBL). Sjoch fierdere 10.3 op 1655.<br />
424. Brief <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes oan Anthonie van Dale te Haarlem <strong>fan</strong> 29-4-1678, dèr't er it ferstjerren<br />
<strong>fan</strong> har freon Galama op 18-4-1678 yn meidielt (I 47b, UB UvA).<br />
425. Oft it album noch bestiet, is net bekend. <strong>It</strong> wurdt net neamd yn Heesakkers/Thomassen<br />
1986.<br />
426. Klioos Kraam is samle troch Hendrik Rintjes, sa't er sels yn syn opdracht oan Gabbema skriuwt:<br />
"Zo't wetteliik zy dit miin bedrijf, te weeten, dat deez' keur my toe komt ... ". Ik haw wol tocht<br />
dat Gabbema it net-ûndertekene "Vertoog", dat de ynlieding op 'e blomlêzing is, skreaun hat,<br />
mar dat is dochs fêst net sa. De stavering <strong>fan</strong> opdracht en "Vertoog", mei ferdûbeling <strong>fan</strong> konsonant<br />
nei koarte lüden ("vergunnd", "will") en de dübele "ii" ynstee <strong>fan</strong> "ij" ("-Hik"; "tiid"; "griipen"),<br />
is deselde as yn syn gedicht yn 'e bondel, mar oars as de stavering yn Gabbema syn bydragen.<br />
Prof. Feitsma wiisde my op de oerienkomst mei Leupenius 1653.<br />
427. Sjoch 10.3 op 1656.<br />
428. Fan G Jacobs waard opnommen Gadeloos Bruylofislied. Psalm XLV(blss. 566-568). Fierders stie<br />
der út Fryslân allinne noch <strong>wurk</strong>yn <strong>fan</strong> Gabbema en Hendrik Rintjes en mooglik wie ek de my<br />
fierder ûnbekende A Leeuw in Fries, dy't in fers oan de rie <strong>fan</strong> de stêd Ljouwert bydroech.<br />
429. Boogaard: oantekening E. Wassenbergh yn 81.1985.42. II51; Sweerts: Alle de gedichten (1697) 67-<br />
68.<br />
430. Galama liet Sweerts "verscheide friessche Verssen" léze {Alle de Gedichten (1697) 197).<br />
431. Buten Sweerts dienen yn 1656 net, maryn 1657 al mei P. Dubbels, David Questiers, Catharina<br />
Questiers, W. Schellincks en Francois Snellincx, allegearre mei<strong>wurk</strong>ers oan de neamde Knipzang<br />
(1654), in initiatyf <strong>fan</strong> Sweerts nei alle gedachten (Minderaa 1964). Bruno en Sweerts kinne<br />
al yn 1654 gjin ûnbekenden foar elkoar west hawwe, want beide hienen se doe, lykas de measte<br />
oaren dy't oan 'e Knipzang mei<strong>wurk</strong>en, fersen yn De (koddige) Olipodrigo I, II (sjoch oer dy bondels,<br />
AD. de Vries 1883, dy't Schellincks besprekt).<br />
432. Galama syn drompelfersen steane yn: A Hildersam, Leere Van Vasten (1659), en yn: Uytgelesene<br />
Engelsche Boet-Predikatien III (1661). Sjoch foar de skiednis <strong>fan</strong> Haringhouk syn printerij<br />
noat 344.<br />
433. Boogaard hat drompelfersen foar de nûmers (ik folgje Eggermont 1977) 1.1 (1657); 2.1 (1659); 6<br />
(1659), 13 (1660) en 3 (1661) <strong>fan</strong> Haringhouk (Dat binne de boeken dy't yn 2.5.3 ûnder de nûmers<br />
66, 68, 70, 72 en 76 neamd wurde). Foar Galama makke er ien yn Puick van Leiyen en Rosen<br />
(1661). Boogaard sels hie dêr ek fersen yn, ûnder mear in stamboekfers foar D. van Steenbergen<br />
út Inkhuzen, dat wol net printe west hawwe sil en dus wol net buten himsels om yn 'e blomlêzing<br />
bedarre wêze kin.<br />
434. <strong>It</strong> bertejier <strong>fan</strong> Wieringa is net bekend. Omdat er yn 1644 troude en yn 1646 foar 't earst as skoalmaster<br />
yn Harns neamd wurdt, haw ik it mei it each ek op syn stjerjier (1704) op 1620 steld.<br />
Sjoch foar de troudatum Thijssen-Schoute 1939,1 en foar de oanstelling as skoalmaster (sunt<br />
1659 as subkonrektor <strong>fan</strong> 'e latynske skoalle) en it stjerjier GAH 329, 342 en 383.<br />
551<br />
wumkes.nl
435. Mei tank oan drs. J. Visser te Ljouwert foar help by de transkripsje. De brief sit yn 9056 Hs, PBF.<br />
Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits yn in brief <strong>fan</strong> 12-11-1984:<br />
Allervoortreffelijkste Heer,<br />
Ik voelde mij door enorme vreugd vervuld, toen gisteravond<br />
onze voorzanger mij namens U zeer beleefd groette en tegelijk zekere opmerkelijke<br />
puntdichten overhandigde, die gij weliswaar merendeels mondeling voor mij had doorgenomen,<br />
maar (die) ik nu deels in drukletters ingeprent, deels met het riet uitgeschreven,<br />
onder groot genot doorlas. En bij deze stiet ik zowel op Uw zeer scherpe oordeel als op Uw<br />
dichterlijke ader. Uit hoofde waarvan ik U, roemrucht man, gelukwens, en ik heb de grootste<br />
dank dat U mij niet te gering hebt geacht om (aan mij) de resultaten van Uw hoogst<br />
rijke geest te doen toekomen. U zult (me) echter wel vergiffenis schenken voor deze vrijheid<br />
van mij, hetzij als nogal onbeschaamd, hetzij onvoorzichtig, dat ik hierbij aan Uw<br />
fijngevoelig oog deze (bijgesloten) lelijke, te snel gemaakte verzen voorleg, waarmee ik<br />
beoog die ruzie Ulieder te beslechten, teneinde dat ik Uw kunstzinnige geest en Uw hand<br />
stimuleer tot iets van groter uitgangspunt en milder ontspanning.<br />
Gegroet, zeer erudiete Heer.<br />
In haast, te Bolsward Henricus N. Daventrius<br />
13 november anno 1654 Dienaar van Gods woord in de<br />
gemeente van Bolsward<br />
Hier zien wij een hoofd, heilig voor velen, óók verfoeielijk<br />
Een, dat de ene naar de Hel verwijst, de ander naar de Hemel.<br />
Broeder is hij en vader voor dézen, maar moordenaar in 't oog van dié.<br />
Bij de enen bestuurt hij 't geloof, bij dezen weer de ketterij.<br />
Bij de een vreest, bij de ander verwerpt hij de toorn der Godheid,<br />
Tegenover sommigen heeft hij strijd, tegenover anderen 't verbond der vrede lief.<br />
Ze betwijfelen dan ook niet, als (onze) heilige vaarder op deze wind doorkoerst,<br />
- En deze van ver, deze dichterbij - of de val zal nabij zijn.<br />
Terwijl deze kwestie balanceert op een zo tweedrachtige weegschaal,<br />
Moet ik geleerde Gabbama mijn oordeel zeggen?<br />
't Voorteken heeft zijn naam! Krom-wel is krom, tevens goed.<br />
In deze figuur heeft 't kromme goeds - en door goeds is kroms gemengd.<br />
Noch keur ik goed, dat 't krom is, noch af dat 't goed is. Er blijft nu over,<br />
Dat bij vonnis overeind blijft, oftewel neerstort die D.E.<br />
436. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits (brief <strong>fan</strong> 15-11-1984) is it fers <strong>fan</strong> Neuhusius<br />
sa:<br />
Hier zien wij een hoofd, voor de ganse wereld bewonderenswaardig,<br />
Waarvoor vorsten, volkeren en de "Barbarije" verstomd staan.<br />
Deze (man), broeder voor de vorsten, vader voor de volkeren,<br />
Beteugelt als vijand het barbarendom, dat zich niet kan wreken, door de ware religie.<br />
Dié is voor niemand bevreesd, dan de toorn der hoogste Godheid.<br />
Nee, hij vreest niet, maar bereidt met het zwaard voor ieder de vrede.<br />
Wie twijfelt er nog, als de overwinnaar voortgaat op déze heilige wind,<br />
Of weldra zal de Lichtekooi uit Babyion vallen.<br />
437. De elemintêre DTB-gegevens oer Hajonides al by Halbertsma 1827,375. De tiid <strong>fan</strong> syn rektorskip<br />
blykt út GAB, 444 en 446. <strong>It</strong> earste stichtlike <strong>wurk</strong> dat er by Haringhouk útjoech, is foarsafier't<br />
ik wit út 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339; net by Eggermont 1977). Dat jiers waard er dûmny<br />
te Beltsum.<br />
438. Sjoch noat 344.<br />
439. Hajonides, teologysk kandidaat en noch te Frjentsjer, skreau op 4-3-1654 as freon yn it album<br />
<strong>fan</strong> Brunsvelt (Ltk 2174, UBL). Sjoch foar de genealogy <strong>fan</strong> Brunsvelt Meesters 1972. De meidieling<br />
<strong>fan</strong> Groenendijk 1977, dat Brunsvelt mei syn heit The Godly Man's Ark <strong>fan</strong> Edw. Calamy<br />
oersette, berêst neffens meidieling <strong>fan</strong> de auteur yn syn brief <strong>fan</strong> 15-4-1986 op in fersin: it wie net<br />
de heit, mar de skoanheit. Ek Gabbema kin Brunsvelt mei GJ yn 'e kunde brocht hawwe. Dy<br />
552<br />
wumkes.nl
hie op 17-11-1654 yn Brunsvelt syn album skreaun. Op 29-5-1656 frege GJ him de groetenis oan<br />
Brunsvelt (werom?) te dwaan (336,30). Dat is de iennichste kear dat Brunsvelt yn 'e brieven<br />
neamd wurdt.<br />
440. Yn Haringhouk syn útjefte <strong>fan</strong> Th. Taylor, Christi Overwinninge OverdeDraeck (1656), troch himsels<br />
oerset, stiet in drompelfers <strong>fan</strong> S.B., dat foar Brunsvelt stean sil. De opdracht <strong>fan</strong> Haringhouk<br />
is tekene op 17-1-1656, mar omt it fers (mei op 'e efterkant it portret <strong>fan</strong> Thaylor) net yn<br />
alle eksimplaren foarkomt, soe it letter tafoege wêze kinne. Ik fûn it yn it eks. <strong>fan</strong> 'e VU, 3 C 411;<br />
it sit net yn dat <strong>fan</strong> 'e PBF.<br />
441. De dielnimmers oan dy byienkomst, dy't ferklearre hienen "dat sij't hielden met Brunsvelt en<br />
Brakel (als of die alleen regt godsalige en ijverige Predikanten waren)" waard ek <strong>fan</strong> sein dat se<br />
"veeltijts getoont hebben, datse weinig lust ende liefde hebben tot de openbare Catechisatien,<br />
dewelke onder t' houden derselver dikwils geheel agter blijven, ende om ende door de Stad gaan<br />
wandelen, ja waar van eenige getragt hebben zoo veel in haar was twist te rokkenen tusschen<br />
onse Dienaren" (Hannelingen tsjerkerie Snits, argyfnr. 3 N H tsjerke Snits; mei tank oan S. ten<br />
Hoeve foar de meidieling).<br />
442. De befynlikens mei in sterk aksint <strong>fan</strong> leafde foar Jezus dy't Brunsvelt eigen is, blykt út<br />
rigels as dizzen:<br />
Nu giet Jesus in mijn hert<br />
't Aanminnigh aanblik van zijn gloryrijke oogen.<br />
En ik uit wedermin van zijne trouw bewoogen,<br />
Blaak in een volle gloet van Jesus liefdevlam.<br />
Ik tel hier Davids Volk en 't zaat van Abraham,<br />
(Zoo talleloos als stof en sterren) de gemeente<br />
Der eerstgeboorenen; hier prijk ik in gesteente<br />
En gloorend'gout, en prael in mellikwit gewaat,-,<br />
Door Jesus bloedtbron en zijn stroomen afgebaadt.<br />
In eksimplaar <strong>fan</strong> De Liiksprake Van een Doode tot de Lewendige (Ljouwert, Hendrik Rintjes<br />
1663) dêr't dit fragmint út komt, is op 'e UB te Gent (M 3979).<br />
443. ASF 4429 (1646). Coops wie yn 1653 troud mei Rinske Abbes Hanenburgh. Dat wie grif in suster<br />
<strong>fan</strong> de frou <strong>fan</strong> Phoceas Siersma, de broer <strong>fan</strong> Haringhouk syn frou. Hy waard advokaat te<br />
Ljouwert (yn dy funksje stie er GJ yn 1660-1661 by yn syn proses tsjin de Bolserter magistraat)<br />
en letter ek lid <strong>fan</strong> 'e froedskip dèr. Syn widdo troude yn 1680 mei Nicolaas Broersma, ek advokaat<br />
te Ljouwert (meidieling W. Dolk). De biblioteken <strong>fan</strong> Coops en Broersma waarden yn 1686<br />
te Ljouwert ferkocht (Opr. Haerl. Courant 18-7-1686). <strong>It</strong> drompelfers út 1659 stiet foar A Hildersam,<br />
I^eere van vasten. De neamde latynske fersen binne eksimplaren <strong>fan</strong> op 'e PBF.<br />
444. Romein; GAB 447; id. Al, 31-12-1665. <strong>It</strong> fers stiet yn: E. Reynolds, Israels gebedt.<br />
445. Yn 1653 liet Meelcke Lasis Menno Symons syn Uyt-gangh: ofte bekeeringe by Philippus Sioerts<br />
Boenia printsje (Tamminga 1962). By syn trouwen yn 1664 hjitte er "jongman", sa't Feitsma<br />
1967b mei gans oare libbensbysûnderheden meidielt, sûnder dat it har slagge is om út te finen<br />
wêr't er berne is of <strong>fan</strong> wa't er ien wie. Yn Bolsert wennen wol Lasen, dy't om 'e leeftyd syn heit<br />
wêze koenen. Tamminga 1962,57 hat in küper Laes Jacobs (1614) neamd, ik soe ek wize wolle op<br />
de skipper Laes Haytses, 32 jier âld yn 1641. broer <strong>fan</strong> Johannes Haytses, ek skipper, 40 jier (yn<br />
prosesstikken Jan Harmens en Hans Pijters, Bols H 7). In Haytse Lases, ek skipper te Bolsert,<br />
ferlear yn 1643 syn frou Doed Hanse dr., en hie in bern Doede yn it sande jier. Hy hie jild liend<br />
<strong>fan</strong> Gerryt Laeses te Minnertsgea (Bols Q 7,22-8-1643; RAF). Om 'e leeftyd kin Haytse Lases, yn<br />
1686 kastlein te Amsterdam, hast net deselde wêze (Beyma thoe Kingma 1820, RAF; meidieling<br />
<strong>fan</strong> drs. S. van Tuinen te Hattum). In oare mooglikheid wiisde prof. Feitsma my op. Ik helje oan<br />
wat se yn in brief <strong>fan</strong> 27-5-1989 skriuwt: "A de Vries (<strong>It</strong> Stimlân 18 yn Dronryp yn 1978) jûg my<br />
út Wymbritseradiel Q2 un pear Laas x Aelcke († fwar 10-6-1606 yn Sânfirden); bern: de swannen<br />
Schölte en Rienck, en de dochters Eelck en Renck. Eelck trouwde mei Meelcke Sickes. Un<br />
soan Laas Meelckes ha ik net fûn, dy soe don de bern Meelcke, Eelck en Trijntie hôn ha moatte.<br />
Meelcke Lasis (berne ± 1630?) bestie dus yn olie gefollen. Un Meltke Sic kis fon Wólsum wurdt<br />
yn 1644 bwarger yn Bolsert. Yn Wymbritseradiel X9, f. 161,23-5-1654 is sprake fon Melcke Sic-<br />
wumkes.nl<br />
553
kes z. woonende in Oudega en Emcke Piersdhr. mijn echte huijsvr. En yn Wolsum brûkt Sicke<br />
Neeltjes yn 1640 lôn, en ek Meelke Hotses. Yn ferbôn mei Meelcke Sickes kin don wer Sicke<br />
Rinckeszn. nijsgjirrig wêze dy't yn 1581 bwarger yn Bolsert wurdt."<br />
446. Van Putte 1978,93 jout biografyske ynformaasje. Omdat der yn deselde tiid mear lju <strong>fan</strong> deselde<br />
namme yn Amsterdam wennen, is net sûnder ûndersyk út te meitsjen oft hy de Johan Boogaard<br />
wie dy't yn 1675 om bloedskande <strong>fan</strong> it Nachtmiei útsletten waard (Evenhuis 1971,27). Wisser<br />
lykje syn stjerdatum: 10-12-1679 NS (GAA, DTB-fysjes) en de feiling <strong>fan</strong> syn boeken, oankondige<br />
yn de Opr. Haerl. Courant <strong>fan</strong> 19-12-1679. Syn <strong>wurk</strong>bestiet, foarsafier't my bekend is, út fersen<br />
yn sammelbondels en drompeldichten.<br />
Nettsjinsteande de oantsjutting mei "monsieur" yn GJ syn brieven oan Gabbema, neame<br />
Haantjes 1929, 31 en Brouwer 1966 II 333 him noch altyd dûmny.<br />
447. Den Boezem van den bedrukten, ellendigen, naakten, en verdreven VAUDOIS, Uitgestort in den Schoot<br />
van den trouhertigen, en mildadigen NEDERLANDER, Op degelegentheit van de Erbarm-giflen, toegestaan<br />
byhaarEd: Groot-Mogende, tegen den 5 September dezes Jaars 1655, yn Klioos Kraam (1656)<br />
305-307.<br />
448. GJ freget yn deselde brief dêr't er ferslach <strong>fan</strong> Boogaard syn besite yn docht, Gabbema om it<br />
adres. Omgong <strong>fan</strong> Boogaard mei Gabbema fait ek ofte lieden út de ùnderwerpen <strong>fan</strong> fersen, te<br />
sizzen dy foar Margareta de Heer en Th. Saeckma {Klioos Kraam (1656) 52, 344), en blykt út in<br />
rymke <strong>fan</strong> Claes Pieters Hoeckstra dy't skriuwt dat er troch Gabbema noege waard en by him<br />
Boogaard moete (Hoeckstra, De Hoeck, en Noordt-star der Poësy (Amsterdam (fingearre?),<br />
1679.57). Yn in brief <strong>fan</strong> 10-7-1656 tanke Th. Saeckma Gabbema foar fersen <strong>fan</strong> Boogaard (yn<br />
9056 Hs, PBF).<br />
449. Boogaard syn drompelfersen steane yn:<br />
XII. Uytgelesen Engelsche Boetpredicatien I (1657, Haringhouk; mist yn it iennichst bekende eksimplaar<br />
yn iepenbier besit (Theol. Hegeskoalle Geref. Tsjerken, Kampen), mar hat dêr oan it<br />
"catchword" te sjen wol yn sitten; wol yn werprintinge 1660, eks. PBF);<br />
XII. Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien II (1659, Haringhouk);<br />
A Hildersam, Leere van Vasten (1659, Haringhouk);<br />
Uitgelesene Engelsche Boet-predikaten (1660, Haringhouk);<br />
E. Reynolds, Israels Gebedt (1660, Haringhouk);<br />
A Warwick, Puick van Leiyen en Rosen (1661, Galama).<br />
450. Sjoch oer Rembrandt yn dit ferbân Visser 't Hooft 1956,71 en yn it algemien oer it fermidden ek<br />
noch Wille 1926,22-37 en Evenhuis 1967,297-299.<br />
451. Bruno moat GJ syn fers yn it album <strong>fan</strong> Galama sjoen hawwe, dêr't er sels op 2-10-1656 NS yn<br />
Amsterdam yn skreau (FVA 1855,132). Sûnt jannewaris 1654, doe't Gabbema mei Bruno kontakt<br />
socht, bleaunen se har libben lang befreone. Op 9,10,11 en 12 july 1663 dronk Bruno mei<br />
Gabbema en oaren, by wa't ek Th. Saeckma en twa net by namme neamde dúmnys wienen,<br />
op 'e Skuttersdoele te Ljouwert (OBW 854, GAL). Ien <strong>fan</strong> dy dûmnys wie faaks Fr. Elgersma,<br />
omdat Gabbema en Bruno beide in drompelfers foar dy syn Prophetische duyve (1664) hawwe.<br />
Yn syn earste brief <strong>fan</strong> 6-2-1654 NS skreau Bruno dat er net wist, wêr't Gabbema (nei't ik oannim:<br />
yn Ljouwert) wenne. Miskien koenen se elkoar via Rochus Hofferus en Anthonie Clement<br />
út Sieriksee, doe't Gabbema noch yn Leiden studearre (ferlykje Meertens 1943,366-367). Bruno<br />
waard berne yn 1620 of 1621, net yn 1617 sa't de tradysje wol (Strengholt 1982a,65 en noat<br />
6,82).<br />
452. Sweerts syn fers op Margareta de Heer stiet, lykas guodden foar Gabbema, Galama, Hendrik<br />
Rintjes, Adriaan Tymens en Vitus Ringers, yn syn Alle de gedichten (1697). Ek hy hold kontakt<br />
mei Gabbema, sa't syn drompelfers foar De Friesche Lustgaarde (1686) <strong>fan</strong> Gabbema<br />
bewust.<br />
453. Dat it fers <strong>fan</strong> Oedsonius - lykas GJ syn ferfrysking - in kwatryn wie, blykt út de titel <strong>fan</strong> Gutberleth<br />
syn fers. Eins is dat mear in reaksje op deselde gelegenheid (it toanen <strong>fan</strong> de poppe?) as<br />
dat it oer Oedsonius syn gedicht giet. Dy liket der yn de léste rigels mar by sleept te wezen. <strong>It</strong> fers<br />
is sa (Gutberleth, 1667, 303-304):<br />
IN FEICONIS OEDSONII Eccl. Leovard. Tetrastichon Celsiss. D. Gubernatoris filia primogenitae<br />
scriptum.<br />
554<br />
wumkes.nl
MArtia bella silent, non poscunt castra Wilhelmum,<br />
Non hostem quo cum congrediatur habet.<br />
Albertinae igitur bellum movet Me Diones<br />
Praelia conferto & corpore miscet amans.<br />
Non tarnen ulla cadunt confossa cadavera, nulli<br />
Vita perit: surgunt corpora, vita datur.<br />
Quumque duettantum Victoria poscat arena<br />
Unus ut excedat, motdeat alter humum:<br />
Hek redeunt plures; animus numero ardet adaucto<br />
Utrique: & referunt gaudia nota domum.<br />
Sic victor Guilielmus adest, spoliisque superbit<br />
Ostentans instar Conjugis ipse suae.<br />
Deerat adhuc, Jovae mystes bona verba ut ovanti<br />
Diceret: hoc Feico praestitit Oedsonius.<br />
454. Feico Oedsonius, sûnt 1635 dûmny te Ljouwert, lokwinske Gabbema yn 1649 mei in briefen in<br />
(latynsk) fers doe't dy te Grins disputearre (yn 9056 Hs, PBF). Datseide die ek Tobias Gufberleth,<br />
<strong>fan</strong> 1638 oant syn dea oan 'e latynske skoalle te Ljouwert ferbûn, earst as konrektor en<br />
sûnt 1652 as rektor. Yn syn Poëmata (bis. 157) stiet in fers foar Oedsonius, datearre op 9-2-1644,<br />
en noch ien sûnder datum (bis. 295). Op Gabbema komme der hiel wat fersen yn foar, mar GJ<br />
wurdt net neamd. Likemin skynt dy yn syn album skreaun te hawwen, want dan hie W. Eekhoff,<br />
dy't it sjoen hat, dat grif wol earne buorkundich makke. De "lijst van al de Namen en datums bij<br />
zijn Levensschets in de Portefeuille der Stad", dy't Eekhoff neffens Van Rappard 1865, 109<br />
makke hat, is op it GAL net te finen.<br />
455. Catalogus librorum Feiconis Oedtsoni . . . ejusdumque filiorum ... Odolphi Feicama Icti,<br />
& ... Gerardi Feicama Medici ... Leovardiae (1681); eks. Q 2206, BN Parys (mei tank oan dr.<br />
B. van Selm te Leiden, dy't my op it bestean <strong>fan</strong> de katalogus wiisde).<br />
456. <strong>It</strong> ûntbrekken <strong>fan</strong> oare houliksdichten op in promovearre brêgeman út 'e jierren 1654-1660 yn it<br />
apparaat-J.J. Kalma <strong>fan</strong> printingen út Fryslân foar 1816 (FA) jout de trochslach. Dat apparaat<br />
is <strong>fan</strong>sels net folslein, want der is gans weiwurden, foaral oan planodrakken lykas dit ek ien is,<br />
mar it iene argumint fersterket it oare en faaks mei Snits as plak <strong>fan</strong> útjefte ek meirekkene<br />
wurde. De titel is: Slooter Bvrger Praatie Geholden op de Ordinaris Courantier-Beurs in de wanderinghe<br />
de Bree-bregge, en dat over het ghewenste Houwlijck Van ... Dr. Henricus Mamminga<br />
. .. Midtsgaders . . . Juffr. Wytske van Hoppers ... Op heden den 26. September 1658<br />
door den Houwlijcks-bandt bevestight (PI 711, 95; PBF).<br />
457. Halbertsma skreau: "Tot dus verre had GISBERT in zijne eenzaamheid gewroet in een onderwerp,<br />
hetwelk sommigen voor onbelangrijk, anderen voor bespottelijk, de meesten voor onmogelijk<br />
hielden: behalve JUNIUS had ook geen geleerde van enigen naam zich met hem bemoeid.<br />
En ziet. daar zocht GABBEMA hem in zijne vergetelheid op ... ".<br />
458. Sj. noat 384.<br />
459. Sj. noat 385.<br />
460. De ynhâld <strong>fan</strong> dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje <strong>fan</strong> materiaal yn de Bylagen<br />
opnommen (10.4).<br />
461. Yn Tot de Iong-frovwen van Friesland (ed. Brouwer (1966) 20-21; ek 39-40).<br />
462. Epkema 1824,424 hellet in foarbyld <strong>fan</strong> "slecht en recht" út Marnix oan, Dijkstra 1853,285 ferwiist<br />
op gesach <strong>fan</strong> J.W. de Crane as earste nei Job 1: 1. Wadman 1967,64 tinkt oan ûntliening<br />
oan Spieghel, Wumkes 1952, 115 oan it liet op Frans van Boolsweert út it Offer des Heeren. <strong>It</strong><br />
WNT jout noch wer oare fynplakken. Ekyn it Dútsk wie de útdrukking algemien. Opitz bygelyks<br />
brûkte dy yn syn lof <strong>fan</strong> it lânlibben Zlatna (1623). <strong>It</strong> oanhelle gedicht op it symbolum hat<br />
Junius - en <strong>fan</strong> him Gabbema wer - optekene as eigen taljochting <strong>fan</strong> GJ op "Riucht en<br />
sliucht" yn de sprekwurden <strong>fan</strong> Burmania (ed. 1641, útjûn troch Feitsma 1956a). Yn de gearspraak<br />
îanAnsck en Houck, bekend <strong>fan</strong> in útjefte út 1639, mar sa'n tritich jier earder ûntstien,<br />
hjit it <strong>fan</strong> Booske Rieme (út Dait ohlde Freescke hardergesong ... ) dat hy "sliucht in riucht sijn<br />
Liaef wol saan Jier lang" frijde (Brouwer/Hellinga 1935, 25).<br />
De tsjinstridichheid mei <strong>wurk</strong> en wezen û.m. by Wadman 1967,64-65.<br />
wumkes.nl<br />
555
463. "Stant-fries" ofôflieding dêr<strong>fan</strong>yn tekst23 (37.13; ferlykje tekst 30; 62,16-18); tekst48.14(334,13)<br />
en tekst 51 (349,25).<br />
464. Meinsma 1983 Vtinkt dêroars oer; neffens him jout it Fragmentum neist "knap geve defmysjes,<br />
in goeie ynfieling <strong>fan</strong> de ferhâlding <strong>fan</strong> lûd en skriftteken".<br />
465. Eks. 81.1985.42, bis. 52 (Hs 575, PFB).<br />
466. <strong>It</strong>binne 14,1 (tekst8;Ljeafde); 15-16(tekst9;Reo«?œ);21,24(tekst l2;Ljeafdegjealpe);23-24(tekst<br />
13; Bert-sangh); 26,5-6 (tekst 15; Op de print); 26,8 (tekst 16; Minne-sinne); 29,2 (tekst 18; Ljeafke);<br />
34 (tekst 27; Ynn' tuwl-wraegseljen); 49,1-18 (tekst 29; Nysch. Jolle); 56,7-22 (tekst 30; Reamer).<br />
467. <strong>It</strong> begjin <strong>fan</strong> de ôa liket oan de hân <strong>fan</strong> it foarkommen yn 'e brieven frij krekt te datearjen. Ofsjoen<br />
<strong>fan</strong> de net-datearre brief 1 (dy't ik op likernôch 1659 set; sj. 4.7.2.5), komt de ôa foar it earst<br />
foar yn brief 14 <strong>fan</strong> 17-9-1655. Deearste, datearreóa yn oare teksten as de brieven stiet yn tekst<br />
47, dy't <strong>fan</strong> 4-7-1655 is.<br />
468. Yn 551, GAB.<br />
469. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Schrijvers 1980,35:<br />
Begin niet als een episch dichter van weleer:<br />
" 'k Zal Priaams heldenlot, en edele oorlog zingen".<br />
Hoe gaat de galmer verder na zo'n opening?<br />
Bergen gaan zwanger van . . . een miezerige muis.<br />
470. Al dizze boeken (dy't net yn 'e literatuerlist opnommen binne as se fierders net mear oanhelle<br />
wurde) is in eksimplaar <strong>fan</strong> op 'e PBF.<br />
471. Sitearre neffens Meulenbroek 1984,65, dy't oerset: "Driewerf en meer nog zijn gelukkig wie door<br />
onverbrekelijke band verbonden zijn en wier liefde zonder door onzalig gekrakeel te zijn verstoord<br />
eerst eindigt met de laatste dag".<br />
472. Der binne wol mear oerienkomsten as dy't ik hjir yn ferbân mei GJ's gedicht neamd haw. Neier<br />
ûndersyk sil útmeitsje moatte yn hoefier't it giet om ynfloed <strong>fan</strong> Catullus of <strong>fan</strong> dy syn<br />
foarbyld, Theokritus.<br />
473. Neffens ed. Eisenhut, 108, dy't oerset: "Aber der fürstliche Sitz, der ganze Raum des Palastes/<br />
Glänzt von schimmerndem Silber und blitzt von schwerem Golde,/ Elfenbein blinkt an den<br />
Sesseln, es spiegeln die Tafelpokale:/ Herrlich der ganze Palast, er strahlt von den<br />
fürstlichen Schätzen".<br />
474. Sjoch foar list en fynplakken <strong>fan</strong> almenakken Breuker 1979a. Yn 'e rin <strong>fan</strong> 'e tiid rekke de wittenskip<br />
dat de Bolserter wykmerk op sneon wie, út it ûnthâld. Sa koe Halbertsma tenearsten<br />
oan Ljouwert tinke, dat ûnder Loadewyk Napoleon <strong>fan</strong> sneon op freed oergong (248 Hs, PBF).<br />
Halbertsma 1840,150 neamt lykwols Bolsert wer.<br />
475. Yn Steedh. argyf 265, RAF.<br />
476. <strong>It</strong> fynjet is te finen yn 'e brulloftsdichten foar Hartesius Iepema en Idtkia ab Andringa (1636;<br />
3288 G; PBF) en foar T. de Baardt en W. de Bootsma (1646, C 253; SBL).<br />
477. Nei't dit kommentaar al skreaun wie, ferskynde Visser 1988b,54. Neffens him hat Tjerne trekken<br />
<strong>fan</strong> 'e "aide, rüge boer" holden en is er tagelyk gol en oprjocht. Dat binne wy dus iens, mar<br />
Visser sjocht Tjerne net as superieur, krektoarsom, hy lit lânhearre-en-dy superieur om him as<br />
boer glimkje.<br />
478. Ferlykje Den Heussen 1645,29:<br />
Men ziet nu vele Boeren<br />
Een staet als edel voeren;<br />
Als twee in d' Echt vergaren/<br />
En t'samen t'huysraedt varen/<br />
Het huys moet kost lick zijn;<br />
Den Inboel daer beneven/<br />
'tMoet boven and're sweven/<br />
Uytstekend' net en fijn.<br />
479. Meidieling <strong>fan</strong> drs. L.P. Grijp (brief <strong>fan</strong> 24-11-1988).<br />
556<br />
wumkes.nl
480. Ed. Lee 1980,6, yn oersetting:<br />
M. Tityrus, lying back beneath wide beechen cover,<br />
You meditate the woodland Muse on slender oat;<br />
We, though, are leaving the sweetfields and bounds of home.<br />
481. De rigels 34-36 (ed. Haantjes/Kloeke 1929f,4,19) dogge tinken oan Ecl. 1, 33-35:<br />
Du wiste immers wol/ hoe dat ick mey mijn Lammen/<br />
In mey ws Schleppen Tzfis/ dir to ws graste Hammen<br />
Jister ney Frenckier tægh/ .. .<br />
Ek by Vergilius bringt Tityrus fee en tsiis nei stêd. Neier ûndersyk kin faaks mear klearrichheid<br />
bringe oer de ynfloed <strong>fan</strong> Vergilius syn harderssang op Woutir in Tialle. Oant no ta waard it ferbàn<br />
net synjalearre.<br />
482. Visser moat gebrûk makke hawwe <strong>fan</strong> it eksimplaar 174 J19 op 'e KB (dat ek op mikrofysjes <strong>fan</strong><br />
IDC útjûn is), sa't oan it sidenûmer te sjen is dat er opjout. Dat eksimplaar is yn 'e alfaberyske<br />
katalogus <strong>fan</strong> 'e KB op ca. 1640 datearre, mar ferliking <strong>fan</strong> itwurdfoarôfyn dit eksimplaar mei<br />
dat <strong>fan</strong> de twadde printinge (1637) yn 212 D 23 (Toankeunstbiblioteek; Iepenbiere Biblioteek<br />
Amsterdam) wiist út dat it neamde KB-eksimplaar ien <strong>fan</strong> de earste printinge wêze moat. Ik set<br />
it dêrom op ca. 1636.<br />
483. Sjoch de noaten 472 en 480.<br />
484. Woutir in Tiaile en Ansck in Houck binne <strong>fan</strong> 1609. Yn 1639 waarden se op 'en nij útjûn.<br />
485. Ek Halbertsma 1840,144 ("Dit voltooide meesterstuk is eigenlijk niets meer dan een breede noot<br />
op twee regels uit de Friesche Tjerne") en Haantjes 1929,90-91 geane foarby oan de opmerklike<br />
parallelly buten de pear rigels dy't oer Sjolle en Tetke geane, as se sizze dat Tjerne âlder is<br />
as Sjolle.<br />
486. Dat hat myby ferliking <strong>fan</strong> Minne-Beeckie 1645 en Zang-Prieeltjen 1649a bliken dien. De earste<br />
301 <strong>fan</strong> de 328 bledsiden dy't it Zang-Prieeltjen telt, komme út it Minne-Beeckie. Dr. H.C. van<br />
Bemmel dielde my yn syn brief <strong>fan</strong> 4-7-1987 mei dat him gjin fynplakken <strong>fan</strong> Cypriaens Minneklacht<br />
buten útje'ten <strong>fan</strong> Kruis eigen <strong>wurk</strong> bekend wienen. <strong>It</strong> apparaat-Veldhuyzen jout it<br />
fynplak yn it Minne Beekie net.<br />
487. Wol komt it mei muzyk ek foar yn Den Gheestelycken Leevwercker, dat <strong>fan</strong> 1645 is. Jansen 1956,86,<br />
dy't it Minne Beekie net sjoen hat sa't liket, kiest foar tekst 35 de wize út de Leevwercker. Dy wykt<br />
of <strong>fan</strong> 'e muzyk út it Minne- Beeckie 1645. Neffens my past de wize út it Minne-Beeckie better by<br />
GJ's tekst 35, want dêrneffens falie gjin lange noaten op ûnbeklamme wurdlidden, wat by de<br />
Leevwercker wol it gefal is.<br />
488. De gegevens binne yn earste ynstânsje basearre op Jansen 1956 en it apparaat-Veldhuyzen en<br />
letter oanfolle mei ûndersyk <strong>fan</strong> de measte boekjes dy't as heechsten dêrút kamen. Dy't ik sels<br />
sjoen haw, stiet de biblioteek by neamd, as it boekje teminsten al net yn 'e literatueriist (11.1)<br />
opnommen wie. <strong>It</strong> Niev Liedt-Boeck haw ik rekkene te bestean út de trije dielen dy't yn it eksimplaar<br />
op 'e KB by elkoar ynbûn binne (sj. de literatueriist yn 11.1 foar de gearstalling).<br />
489. Yn 'e edysje-1639 (de earste) binne noch gjin fïif wizen deselden as by GJ.<br />
490. Jansen 1956,147 datearret it boekje op 1657?, wat foar 't neist weromgiet op in oantekening foar<br />
yn it eksimplaar op 'e KB, mar ik gean ôf op it jongst datearbere liet, in gedicht op 'e dea <strong>fan</strong><br />
M.H. Tromp.<br />
491. Dat waard teminsten op 15-3-1653 fêststeld (Al, GAB). Mooglik moat de regeling, dy't ek jilde<br />
foar de jiermerk op Sint Eal en foar de "omgangs offte jaerl. Meijemerct", wol sa begrepen<br />
wurde dat foar 1653 de merk ek wolris op snein holden waard, as dat om 'e datum sa<br />
útkaam.<br />
492. Hjir sitearre neffens it hânskrift <strong>fan</strong> de lezing, holden op 15-11-1934 foar de Provinsiale Fryske<br />
Underwiisrie. Stuiveling brûkte dêr deselde tekst foar as op 25-5-1932 foar de Krite Bûtenpost<br />
<strong>fan</strong> it Aid Selskip (argyf FLMD, synj. 088.216.3.1.).<br />
493. Aanmerkingen op G: Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis, 56-57; PBF.<br />
494. Yn syn eksimplaar <strong>fan</strong> 'e FR, 81.1985.42.<br />
495. Brief oan E. Wassenbergh <strong>fan</strong> 30-10-1802, yn Hs 1326; PBF.<br />
wumkes.nl<br />
557
496. Yn 'eoersetting<strong>fan</strong>Vondel(1642,marearstyn 'e achttjinde ieu publisearre) is dat (ed. Diferee I<br />
492; ik kursivearje parallelle plakken):<br />
De maen scheen. Ick sta en zie of ick yet anders dan stram zie: en d'oogen vernemen niet als<br />
bare strant. Ick loop vast herwaert en derwaert zonder endt. Het gulle zant matte de<br />
maeghdelycke voeten af. Middelerwyl den geheelen waterkant over Theseus schreeuwende,<br />
zoo wedergalmden de holle steenrotsen op uwen naem, en de plaets riep zoo dickwils als<br />
ick. De plaets scheen d'ellendige te willen helpen. Daer stont een bergh, op wiens kruin<br />
hier en daer eenige ruighte stonden: nu wort de rots van mischende golven uitgekabbelt.<br />
Ick stygh er op: myn yver gafme kracht: en aldus overmat ick, zoo verre myn gezicht reieken<br />
kon de diepe zee. Daer na zagh ick (want ick diende my van de wreede winden) uw<br />
zeilen van den noorden wint uitgespannen. Ick zagh het, of zeker my verbeeldende die gezien<br />
te hebben, bestorfick, en wert kouder dan ys. Myn droefheit liet my niet lang bezwymen:<br />
ick rys op, rys op, en roep Theseus, uit al myn keel. Waer vliet ghy? roep ick: schelmsche<br />
Theseus, keer weder: wendt uw schip: het heeft noch zyn volle vracht niet. Al wat ick aen<br />
myn stem te kort quam, voldeed ick met misbaer, en mengde myn kermen met slagen.<br />
497. Prof. Miedema basearret him op in brief <strong>fan</strong> my <strong>fan</strong> 6-12-1983. Yn oerlis mei him haw ik myn<br />
ynterpretaasje bekend makke yn in gearkomste <strong>fan</strong> it Nammekundich Wurkferbân <strong>fan</strong> de<br />
Fryske Akademy op 17-12-1983, doe't hy in lezing hold oer "De fryske foarnammen yn <strong>Gysbert</strong><br />
Japiks syn dicht<strong>wurk</strong>" (publisearre yn Miedema 1986). In ferslach <strong>fan</strong> de meidieling yn it<br />
Wurkferbân stiet yn it FD <strong>fan</strong> 19-12-1983 ("Fers <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> Japiks hat politike<br />
eftergrûn").<br />
498. ld. J5, ynv. 22-6-1646; RAF. Renicxa is likernôch yn 1640 berne: se is by it opmeitsjen <strong>fan</strong> de ynventaris<br />
yn har sechste jier.<br />
499. Yn 9056 Hs, PBF.<br />
500. Uttreksel magistraatsresolúsjes Ljouwert <strong>fan</strong> N. Arnoldi, K37; GAL.<br />
501. Ofskrift <strong>fan</strong> de brief <strong>fan</strong> A van Vierssen út namme <strong>fan</strong> Dep. St. yn EVC 98, RAF.<br />
502. K37, GAL.<br />
503. Net-datearre brief, <strong>fan</strong> fuort foar 1-12-1655, sa't oan it neiskrift te sjen is; yn EVC 98, RAF. Sjoch<br />
oer de ferdieldheid yn Fryslân foar Cromwell oer ek it reisferslach <strong>fan</strong> Lieuwe van Aitzema op<br />
22-3-1655 NS (yn Waterbolk 1970,106).<br />
504. Drs. J. Visser te Ljouwert wie sa freonlik my te skriuwen wat hy der<strong>fan</strong> wist: "Oerbedriging <strong>fan</strong> it<br />
steedhâlderskip yn Fryslân yn dy tiid haw ik nea wat lézen of heard. Mar Blok meldt al yn<br />
NNBWI (1911) 1574 oer in besite <strong>fan</strong> W.F. oan de Ingelske pretendint Karel "II" te Aken yn<br />
sept. 1654, dêr't De Witt lilk om wie. Miskien hat ek de ferheffing (mei in tal oare Nassaus) ta<br />
ryksfoarst (bard yn 1654, mar datearre op 1652) de ferhâlding ûngeunstich beynfloede, lykas it<br />
stribjen <strong>fan</strong> W.F. nei militêre befoardering, en sa't ik telefoanysk al sei, nei it luitenantsteedhâlderskip<br />
yn Oerisel" (brief <strong>fan</strong> 9-9-1988).<br />
505. Brief en fers <strong>fan</strong> Daventreus yn 9056 Hs, PBF.<br />
506. Yn syn hânskrift: Aanmerkingen op G. Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis. 67; PBF.<br />
507. Yn 250 Hs, PBF. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,339 is de rigel: "Nacht fliegt her und umfängt<br />
mit dunklen Schwingen die Erde".<br />
508. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Lee 1980,56: "Where do your feet lead, Moeris? Like the road, to<br />
town?"<br />
509. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,137-139: "Dido steht unselig in Brand; wild schwärmt in der<br />
ganzen Stadt sie umher, gleichwie die pfeilgetroffene Hinde: arglos weidete die in Kretas Hainen;<br />
da traf von fern sie einjagendes Hirt und Hess das geflügelte Eisen ahnungslos zurück; das<br />
Tier flüchtet durch Kretas Wälder und Schluchten, ihm hängt der tödliche Pfeil von der<br />
Flanke".<br />
510. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Götte 1980,305: "Der aber steht, wie unbewegt im Meere ein Felsen,/Wie im<br />
Meere ein Fels beim Krachen donnernden Brandung".<br />
511. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Meulenbelt 1984,170: "Een man, rechtschapen en vast van principes, wordt<br />
door de razernij van burgers die het kwade willen noch door het gelaat van een dreigend despoot<br />
in zijn onwrikbare geest geschokt, noch door de zuiderstorm, onstuimig heerser van de<br />
rusteloze zee, of de sterke hand van de bliksemende Jupiter: als scheurend het heelal ineenstort,<br />
treft hem de puinval zonder schrik".<br />
558<br />
wumkes.nl
512. Net-datearre hânskrift, dat <strong>fan</strong> ca. 1793 is, omdat de skriuwer reagearret op it besprek <strong>fan</strong> Wassenbergh<br />
1793 yn Vad. Letteroefeningen 1793,369 e.f.; yn argyf Beucker Andreae, ôfd. F,<br />
GAL.<br />
513. Ed. Goold 1967,48; yn oersetting: "There he perched himself apart upon a high mountain top.<br />
where at his ease he could keep watch on every side".<br />
514. Ed. Rösch 1983,10; yn oersetting: "Während die übrigen Wesen gebeugt zur Erde hin sehen./<br />
gab er dem Menschen ein aufrecht Gesicht und hiess ihn den Himmel/ schauen, aufwärts den<br />
Blick empor zu den Sternen erheben".<br />
515. Untlieningen oan Houwelyck sitte foaral yn tekst 31 (Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen): 67.23-30<br />
(//ouwe(ycfcdl.3,8);67,28(id.4,93);71,13-14(id. 1,32) en 71,29-30 (id. 2,59). Epkema 1821.143-146<br />
hat op de oerienkomst wiisd. Hy ferwiist nei de edysje <strong>fan</strong> Alle de wercken 1712. Ik neam ek noch<br />
de opmerklike oerienkomst yn de rigel " 't Gong seft, hird, woest, stil hæg „In leeg" yn tekst 38<br />
(84,15) mei de earste rigels <strong>fan</strong> it gedicht dêr't de Voor-reden <strong>fan</strong> Houwelyck 1625, dl. 6 mei beslút:<br />
"Het gae my nu ghelijck het wil,/ Of hart, of sacht, of woest, of stil".<br />
516. Yn syn brief <strong>fan</strong> 30-9-1806 oan E. Wassenbergh (yn Hs 1326, PBF).<br />
517. <strong>It</strong> eksimplaar <strong>fan</strong> 1651 dêr't it berime Morgen Gebedt yn stiet is dat <strong>fan</strong> dr. S.J. Lenselink te Dordrecht.<br />
<strong>It</strong> giet om in útjefte <strong>fan</strong> Cornelis de Leeuw te Amsterdam. <strong>It</strong> gedicht is nr. VIII tusken<br />
VII, De Artijckelen des Christelicken Geloofs ... <strong>fan</strong> Jan Uytenhove en IX, Een kort Gebed voor de<br />
Predicatie, ek <strong>fan</strong> Jan Uytenhove (meidieling <strong>fan</strong> dr. S.J. Lenselink yn brieven oan my <strong>fan</strong> 24-10<br />
en 10-11-1988). De beide gedichten <strong>fan</strong> Uytenhove steane al sûnt de sechstjinde ieu yn Datheen.<br />
De eksimplaren <strong>fan</strong> KB, UBL en SBL dy't Höweler/Matter 1985 neame en dy't ik neisjoen haw,<br />
binne <strong>fan</strong> 1633,1634,1638,1639,1640,1642,1649,1650,1652,1656,1659,1660,1664,1666,1670,1672 en<br />
1676. Yn dy léste (1D8; KB) stiet it berime Morgen Gebedt al.<br />
518. Miskien hat GJ yn tekst 31 (72,9-18) it byld <strong>fan</strong> Goadsfrjuen dy't him in foarst fielt, ûntliend oan<br />
Den Binckhorst, ed. Muller 1937, bls.75, r. 79-88 en bls.74, r. 41-46). De passaazjes lykje frijwat op<br />
elkoar, mar it probleem is dat Van Borsselen en GJ beide op Du Bartas weromgeane.<br />
Oare ûntlieningen út Den Binckhorst sitte yn tekst 67 (sj. 5.3.67.1.1.1,2).<br />
519. Untliend oan de skripsje dy't er foar syn byfak Frysk oer spoaren <strong>fan</strong> Buchanan, Camphuysen<br />
en klassiken yn 'e FH makke (Frysk RUL, 1988).<br />
520. 'Wat zijt gij dan mijn God? ... Opperste ... , oneindig schone en oneindig sterke: ...<br />
(yn 'e oersetting <strong>fan</strong> J.A. van Lieshout, Antwerpen 1955,3).<br />
521. Rösch 1983,426. Yn oersetting: "Schlaf, du Ruhe der Wesen, o Schlaf, du freundlichste<br />
Gottheit,/ Friede der Seele, den Kummer flieht, der Leiber, die hartes/ Tagwerk erschöpft hat,<br />
labt und erfrischt zu neuem Beginn,".<br />
522. Yn oersetting (mei tank oan B. Slofstra): "Sjoch, de nacht hat belies jûn, no glänzet Aurora <strong>fan</strong><br />
foaropgeand ljocht. Himel en grün poarperkleurjend en útbringend wat <strong>fan</strong> 't tsjuster sletten<br />
wie. Mar och in nevelich net-witten berint ús herten en <strong>fan</strong> sûndewolkens bedobbe jout de geast<br />
hast belies. Stean op, suverste Sinne, en jou de wrâld syn dei en slaan, ús nacht ferljochtsjend, it<br />
skaad <strong>fan</strong> ús sùnde midstwa. Doch de gryslike kjeld teneat en spiel de grûn <strong>fan</strong> ús hert mei de<br />
waarmte <strong>fan</strong> Jo fakkel".<br />
523. Brief oan J.H. Halbertsma <strong>fan</strong> 24-4-1828 yn 6185 Hs, PBF.<br />
524. Slofstra hat dêr yn syn doktoraalskripsje ek wol foarbylden <strong>fan</strong> fûn.<br />
525. Evangelisches Kirchengesangbuch, Ausgabe für die Evangelisch-lutherischen Landeskirchen<br />
Schleswig-Holstein-Lauenburg, Hamburg, Lübeck und Eutin. Hamburg 4 1955, nr. 356 (mei tank<br />
oan dr. B. Smilde te Hurdegaryp, dy't my in kopy <strong>fan</strong> de tekst joech).<br />
526. Sitearre neffens Van der Meer 1970,110, dy't as oersetting jout:<br />
Gij, onze schutsheer, zie op ons,<br />
dring hem terug die ons belaagt,<br />
bestier uw knechten naar uw wil<br />
die gij gekocht hebt met uw bloed.<br />
527. Ta dizze karakteristyk kaam J.D. Ankringa, nei't er yn 1843 in skôging jûn hie oer de berimingen<br />
<strong>fan</strong> Datheen, Marnix, Vondel, Camphuysen en GJ, en yn it bysûnder de beriming <strong>fan</strong> Laus<br />
en GJ mei de tekst <strong>fan</strong> 'e Steatebibel ferlike hie (not. 7-12-1843 FG; argyf FG, synj. C 10).<br />
528. Kalma 1938,138 neamt it "op in pear nei de munsterlikste rigel út de hie\e Rymlerye", A Wassen-<br />
wumkes.nl<br />
559
ergh 1841,78 fynt it "bijzonder fraai": "<strong>Gysbert</strong> Jacobs doet mij denken aan het<br />
TOXixpXolaßo'.o öaXáooTjç van Homerus, en ik weet niet, wien ik meer bewonderen moet". Ik<br />
haw my ôffrege oft Homerus syn formulearring faaks om skilderjen mei lûd en beweging bekend<br />
stien hat, mar as dat al sa west hat, no is er dat yn alle gefallen net spesiaal mear. Wol fait<br />
der op it adjektyf in spondeus en is de hiele rigel (Mas 1,34: de pryster gong swijende it strân lans<br />
<strong>fan</strong> de heftich rûzjende see) wol skildereftich (meidieling <strong>fan</strong> mefr. dr. P.H.N.G. Stehouwer<br />
te Snits).<br />
529. E.G.A Galama syn stelling 6 by syn proefskrift (1941), "Men kan <strong>Gysbert</strong> Japiks' "Friesche<br />
Herder" ... inderdaad als een besletten wirck ... beschouwen", giet neffens in brief <strong>fan</strong> 31-<br />
12-1983 oan my werom op in doktoraalskripsje foar G. Gosses. Prof. Galama koe doedestiids<br />
de skripsje net fine, mar skriuwt "wichtige saken stienen der net yn, leau ik".<br />
530. Yn syn hânskriftffirtoriö vitae, meidield troch T.J. Veen, Recht en Nut. Studiën over en naar aanleiding<br />
van Ulrik Huber (1636-1637). Zwolle 1976,250.<br />
531. Yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Rösch 1983: "endlich in Haaren grau, und struppig der eisige Winter". Ek it<br />
oare plak by Ovidius dêr't de winter personifiearre wurdt (wat Pers net neamt), is mar koart<br />
(Met. 15,212-213, yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Rösch 1983: "Dann kommt zitternden Schrittens der<br />
greise, struppige Winter, ganz seiner Haare beraubt oder weiss, wo ihm Haare geblieben"),<br />
Sjoch foar inkelde bysûnderheden oer de literêre en ikonografyske tradysje <strong>fan</strong> de personifiearre<br />
winter Gelderblom 1981.<br />
532. De tekst <strong>fan</strong> Erasmus is yn 'e oersetting <strong>fan</strong> Sobry 1936,96:<br />
"P. Hij had een puntvormigen kop, en dungezaaid haar, 't was zelfs slordig en ongekamd,<br />
vol afschilfering en neten; huiduitslag had zijn schedel grootendeels bloot gelegd; hij had<br />
scheeve oogen, een stompneus met neusgaten die naar boven gapen, een gezicht zol (lês:<br />
vol) zomersproeten, rotte tanden, een hakkelende tong, een schurftige kin, een bult ontsierde<br />
zijn schouders; hij had een uitstekend buikje, en kromme beenen.<br />
M. 't Is een Thersites dien ge me daar beschrijft!<br />
P. Men zegt zelfs dat hij maar één oor had!<br />
M. Hij had er misschien een in den oorlog verloren?<br />
P. Integendeel; in vredestijd".<br />
533. Yn in net-publisearre lezing ("Oer de Hollânske fersen <strong>fan</strong> <strong>Gysbert</strong> Japicx") foar it Literêrhistoarysk<br />
Wurkferbân <strong>fan</strong> de Fryske Akademy hat prof. dr. E.G.A. Galama op 2-11-1957 neffens<br />
it ferslach sein: "Hat G.J. tige ûnder ynfloed stien <strong>fan</strong> Spieghel, sa't Joast Halbertsma mient<br />
yn Hulde II? Hy wol dat biwize út 'e oerienkomst yn wurdkar en wurdskikking. De Personele<br />
Vertôninge docht ús hast wer mear tinken oan Huygens (yn syn Costelick Mal) as oan Spieghel.<br />
Ek <strong>fan</strong> Hooft en Vondel binne ynfloeden oan to wizen". <strong>It</strong> is net dúdlik oft de léste sin wol op de<br />
Personele vertôninge slacht. De sprekker koe yn 1983 de tekst <strong>fan</strong> syn lezing net weromfine (meidieling<br />
yn in brief <strong>fan</strong> 29-7-1983 oan my). Visser 1967c,48 hat it sûnder neier oantsjutting oer ynfloed<br />
<strong>fan</strong> Van der Veen.<br />
534. Rruseman 1893,294 neamt as útjeften <strong>fan</strong> GJ "Rymelerij" en "De vierjaargetijden". In boarne<br />
jout er net, mar hy liket him te basearjen op Arrenberg. Yn de Naamlijst <strong>fan</strong> Arrenberg komt lykwols<br />
net ien <strong>fan</strong> beiden foar, en fierders ha 'k ek gjin oanwizings fùn dat de Personele vertôninge<br />
ear't dy yn Klioos Kraam útkaam, earne oars publisearre is.<br />
535. Schenkeveld-van der Dussen 1984,84 neamt in foarbyld <strong>fan</strong> Vondel (Klaghte Op den ondergangk<br />
der Rijkstede Aken, Klioos Kraam 1656,265-267). Seis <strong>fan</strong> de fyftjin Donne-oersettingen <strong>fan</strong> Huygens<br />
dy't Tesselschade yn 1634 yn hânskrift krige, binne foarsafier bekend foar 't earst publisearre<br />
yn Klioos Kraam 1657,360-365, tagelyk mei it opdrachtfers oan Tesselschade (321-322;<br />
meidieling prof. dr. L. Strengholt yn syn brief <strong>fan</strong> 15-2-1985).<br />
536. Halbertsma 1824,20 hat neifolging <strong>fan</strong> Vergilius yn de To-hæcke <strong>fan</strong> tekst 42 oanwiisd. Muller<br />
1925,83 neamt in foarbyld <strong>fan</strong> Ph. von Zesen; ferlykje ek Maximilianus 1968,56 en Page<br />
1920,239. Sjoch oer rigel 195,20 út tekst 46.37: 5.3.45.3 en noat 528.<br />
537. Wol fûn ik by Vondel en ek yn Klioos Kraam foarbylden <strong>fan</strong> in dûbelde ôfsluting, besteande út<br />
twa rymjende fersrigels.<br />
538. In dúdlik foarbyld <strong>fan</strong> it finen <strong>fan</strong> stof mei help <strong>fan</strong> loei liket my tekst 27 ta (bis. 33). De earste rigels<br />
skine ex definitione fûn te wezen, de twadde seis ex similibus (cf. foar de loei Dyck<br />
1966,40 e.f).<br />
560<br />
wumkes.nl
10. Bylagen<br />
10.1 Publikaasjes <strong>fan</strong> P.C. Geestdorp<br />
(by noat 352)<br />
Fan Geestdorp haw ik oan <strong>wurk</strong> sjoen of neamd fûn:<br />
1627<br />
- Desid. Erasmi Colloquium Proci et Puellae. Dat is; Een Bespreek oft Vryage, tusschen een Vryer ende Vryster,<br />
handelende van den Echten-Staet. Vvt het Latijnsch vertaelt, ende in Duytschen Rijme, Poetischer<br />
wijse, nae de Roodenburghsche stijl, voorgestelt (Leeuwarden, Claude Fonteyne; Stedsbiblioteek<br />
Haarlem).<br />
1629<br />
- s'Hertogen-bosch over-weldight. Dat is Een korteBeschrijvinge van destrijdtbare Overwinningedes machtigen<br />
ende schier on-vvinnelijcke Stadt 'sHertogen-bosch; vvelcke Overwinninge hier wort verklaert, van de<br />
Belegeringe, ende wat daer-en-tusschen gebeurt is, soo in 't Leger voor de sehe Stadt, als in andere Plaetsen,<br />
de Velu, Amersfoort, ende Wesel: Voorts, wat dese Overwinninge gewrocht heeft, ende behoortte wereken;<br />
Wt liefde des Vader-landts / tot 's Naesten stichtinge / ende ter eere Gods / Poëtischer wijse voor-gestelt;<br />
Ende Aen de Hoog-geboorne, Door-luchtige Vorstinne, Me-Vrouwe Sophia Hedewich . .. Toe-geeygent<br />
. . . Psalm. 127 vers. 1. (Leeuwarden, Claude Fonteyne; KB)<br />
Ek ferskynd yn itselde jier yn de sammelbondel: Lof-Dichten/ Ter Eeren den Doorluchtighsten<br />
Vorst Frederic Henric Prince van Orange, &c. Over De twee Voortreffelijcke Victoryen der sterke<br />
Steden Wesel, Ende het on-winbaer geachte 'sHertogen-bosch: Vervatende Een verhael van't ghepasseerde<br />
zedert't optrecken der Prince van Orange, tottet veroveren van 'sHertogen-bosch (Amsterdam,<br />
Jacob Pietersz Wachter, mei bydragen <strong>fan</strong> ùnder mear V. Rijckelsma, Jan van (der) Veen,<br />
Petrus Baert, Zacharias Heyns, G.I. Q(uintius), Vondel en Revius; KB).<br />
1631<br />
- [Hemels meycrans]<br />
Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; neamd yn Betellingsordonnânsjes Steaten <strong>fan</strong> Fryslân op 30-6-1631;<br />
Geestdorp krige foar de dedikaasje 18 c.g. (Steaten Gf 50. 16; RAF).<br />
1632<br />
- Friessche Mey-Krans; gestoffeert met dor Hoy /'vol aff-ghemaeyde Bloemen /'in-gheleydt met 'sDoodtsverderffelijcke<br />
Vruchten / ende 't samen ghewonden met het bloedt-roode Snoer der Straffen Godts. Opghehangen<br />
over den truyrighen (doch Zeegbaren) Krijghs-Rey van alle Ver-eenighde Nederlandtsche<br />
Provinciën; beklagende den ... Dood. Van . . . Ernest Casimir ... In syn yverige Dienst voor't Vaderlandt<br />
/ door een Vyandtlijcke Koegel uyt Ruer-monde, ontijdelijck neer-geveldt /den 25. Mey /1632.<br />
Esai. 40. Vers. 6.<br />
As blêdfolling efteryn: In-tochts Klinck-Dicht; Op het in-brenghen des Dooden Lichaems van Sijn Ghenade<br />
Graeff Ernest Casimyr, tot Leevvarden (Leeuwarden, Claude Fonteyne, kopy op PBF; in orizjineel<br />
eksimplaar is bewarre yn de Stedsbiblioteek <strong>fan</strong> Haarlem).<br />
- Tryumph-Klinck-Dicht, Wt-schallende D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts,<br />
&c.<br />
- Aen-prijsend' In-houdt, Op D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts, ende op deAffbeeldinghe<br />
van syn Persoon<br />
Beide yn: Rippertus Sixti, Geestelycke Tryumphe Der Kinderen Godts ... (Leeuwarden, Claude<br />
Fonteyne, PBF).<br />
wumkes.nl<br />
561
1633<br />
- Tranen Davids over de doodt ende begraeffenis Abners gepast tot een lijckpredicatie over de doodt van Ernest<br />
Casimir, grave tot Nassau, gehouden binnen Leeuwarden. Anno 1633.<br />
Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> sjoen; titel neffens in krante- artikel <strong>fan</strong> A. Hallema yn LC 6-6-1932 (mei tank<br />
oan mefr. S. Mijjer-Hallema te Grins foar har ynljochtings).<br />
- Wt-Vaerts Eer-Dicht Op de Aff-beelding der Begraeffenisse Van ... Em est Casimyr .. . (yn: Afbeeldinghe<br />
der ghedenck-weerdighe / heerlijcke / ende treur-statighe // Wt-vaert ... ter eeren<br />
van ... Emest Casimyr (Leeuwarden, Claude Fonteyne; SBL)).<br />
1640<br />
- Op de Doodt van Sijn Exellentie Henric Casimier ...<br />
Gjin eksimplaar oars <strong>fan</strong> bekend; neamd yn H. van Harinxma, Eer-gedicht op het afsterven<br />
... van ... Hendrick graeff tot Nassau &c (plano; Leeuwarden 1641, Claude Fonteyne,<br />
PBF).<br />
Werprinte yn: Klioos Kraam (1656) 35-38.<br />
- Klachte Van de Doorluchtige Vorstin Sophia Hedwigh, Hertogin van Brunswijck, Over de bejegening des<br />
Vorstélijcken Lijcks van sijn Excellentie. Henrick Kasimier . ..<br />
Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 358-361.<br />
1644<br />
- Op de Verclaringhe Van der Duytsche Catechismus eerste Vraghe ende Antwoord; In't Licht ghegheven,<br />
door Rippertus Sixti; Zang: Wijse van den 58. Psalm (yn: Rippertus Sixti, Troost-Rijcke Fonteyne der<br />
Zalicheyt: ... (Leeuwarden, Claude Fonteyne, PBF)).<br />
-Aen mijn Heer P.C. Hoofi<br />
Brief op rym, tekene 20-4-1644; hânskrift, ynbûn yn in eksimplaar <strong>fan</strong> Hoofts <strong>wurk</strong> (meidieling <strong>fan</strong><br />
dr. P. Tuynman, Amsterdam, dy't my in kopy stjoerde).<br />
ca. 1645<br />
- Op het Huwelijck Van den Heer Benedictus van Velsen En juffrouw Sophia van Roorda<br />
Gjin eksimplaar <strong>fan</strong> bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 200-202.<br />
10.2 Datearre lokalisaasje <strong>fan</strong> F. Junius F.F. <strong>fan</strong> 1642<br />
oant 1654<br />
(by noat 394)<br />
Yn dit oersjoch is de NS oanholden. Brieven út Ingelân, datearre yn it tiidrek tusken<br />
1-1 oant 25-3, binne net allinne tsien dagen, mar boppedat in jier letter datearre.<br />
Dr. J. Kerling te Alphen o.d. Ryn wie sa freonlik my syn oersjoch <strong>fan</strong> alle brieven <strong>fan</strong><br />
en oan Junius te stjoeren. Oan him tankje ik de opjefte <strong>fan</strong> Junius syn brieven oan<br />
Arnoldi en Seiden; de oare brieven wurde as it net oars opjûn is, bewarre yn 'e<br />
UBA.<br />
Arundel<br />
Utrecht<br />
Utrecht<br />
Den Haach<br />
Den Haach<br />
Antwerpen<br />
Alkmaar<br />
Den Haach<br />
Den Haach<br />
562<br />
15-2-1642<br />
5-4-1642<br />
12-9-1643<br />
14-3-1644<br />
july 1644 b<br />
1644 c<br />
tusken 1644 en 1649 d<br />
12-4-1645<br />
21-3-1646 e<br />
wumkes.nl<br />
brief J. oan E. Vossius-Junius*<br />
brief J. oan Brunaeus<br />
brief J. oan Smetius<br />
brief J. oan Ravius<br />
brief J. oan Junius F.N.
Ingelân<br />
(Londen?)<br />
Londen<br />
Londen<br />
Ingelân<br />
(Londen?)<br />
Londen<br />
Londen<br />
Londen<br />
Londen<br />
Londen<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Dútslân<br />
(Frankfurt,<br />
Heidelberg)<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam?<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Amsterdam<br />
Noaten<br />
ein 1648 of earder/begjin<br />
of langer<br />
29-1-1649 8<br />
29-4-1650<br />
8 en 29-5-1650"<br />
6-9-1650<br />
16-9-1650<br />
13-7-1651<br />
31-7-1651 J<br />
10-8-1651<br />
20-10 1651<br />
novimber 1651<br />
7-12-1651<br />
24-5-1652<br />
8-7-1652<br />
in hoart yn 1653 m<br />
9-12-1653<br />
19-12-1653"<br />
jann. 1654°<br />
maart en april 1654 p<br />
8-5-1654<br />
12-11-1654<br />
1649 oantjuly 1649<br />
brief J. oan I. Vossius<br />
brief J. oan Junius F.N.<br />
brief J. oan Junius F.N.<br />
brief J. oan Junius F.N.<br />
brief J. oan Ussher'<br />
brief J. oan Alb. Arnoldi<br />
brief J. oan Junius F.N.<br />
brief J. oan Gronovius<br />
brief J. oan J. Greaves 1<br />
brief J. oan J. Seiden<br />
brief J. oan I. Vossius<br />
brief J. oan Seiden<br />
brief J. oan I. Vossius<br />
N.B. De data <strong>fan</strong> 'e brieven dy't yn dizze noaten oanhelle wurde, haw ik net op ien<br />
tiidrekkening brocht.<br />
a. Ms Harl 7012, British Museum, Londen.<br />
b. Datearring <strong>fan</strong> syn Paraenesis Missa Alberico de Vere, Comiti Oxoniensi (Timmer 1957,143).<br />
c. Brief 1656 oan W. Dugdale (Timmer 1957. 143).<br />
d. F.C.H. Weijtens, De Arundel-Collectie. Commencement de la fin Amersfoort 1655. Utrecht (RA)<br />
1971 (mei tank oan dr. Kerling foar de ferwizing). In neiere datearring liket net mooglik, omdat<br />
de grevin <strong>fan</strong> Arundel "in Alkmaar merkwaardig genoeg geen sporen heeft nagelaten" (meidieling<br />
mr. J.H. Rombach, argyftsjinst gemeente Alkmaar, <strong>fan</strong> 29-4-1986).<br />
e. Brief <strong>fan</strong> G.J. Vossius oan Junius yn Den Haach "ten huyse van Juffrouw de Bruyn"<br />
(Timmer 1957,143).<br />
f. De datearring <strong>fan</strong> it begjin <strong>fan</strong> Junius syn ferbliuw yn Ingelân yn dizze tiid is basearre op de<br />
meidieling dêr't er syn brief <strong>fan</strong> 29-1-1649 NS oan I. Vossius meibegjint: "Post meum ex septentrionalibus<br />
Britanniae Tractibus reditum" (brief I 896, UB UvA). Op dat stuit is er by Joh. Pricaeus<br />
yn Londen yn 'e hûs. Hy skriuwt ek dat er nei D'Ewes ta sil. Ferlykje ek de brief <strong>fan</strong> Simonds<br />
d'Ewes <strong>fan</strong> 4-7-1649 oan Smetius yn Nijmegen: "Again and already about half a year the<br />
very learned F. Junius has stayed in my house" (Timmer 1957,143, dy't Haantjes 1929,254 syn<br />
datearring <strong>fan</strong> de brief op 23-1-1648 ferbetteret).<br />
g. Junius datearret de brief: "Anno 1649. 19 Jan. st. vet.". As er de ingelske tiidrekken oanholden<br />
hawwe soe, wie dat 19-1-1650 NS, mar út 'e briefis ofte lieden dat er de kontinintale styl brûkt.<br />
Hy freget Isaac nammentlik oft er syn âlden de groetenis dwaan wol, en Isaac syn heit stoar yn<br />
maart 1649.<br />
wumkes.nl<br />
563
h. Brieven <strong>fan</strong> Dodsworth oan Dugdale (Timmer 1957,143).<br />
i. Ms J 155, Bodleian Library, Oxford.<br />
j. Ynskripsje Junius yn album Christoph Arnold (F J.M. Blom, Christoph and Andreas Arnold and<br />
England (1981) 24; meidieling dr. R.H. Bremmer jr.).<br />
k. Brief Gronovius oan Heinsius: hat heard dat Junius "nuper" te Amsterdam kommen is (Timmer<br />
1957,143).<br />
1. De Crane 1837, 105.<br />
m. Brief <strong>fan</strong> Junius oan Seiden <strong>fan</strong> 8-5-1654 (Timmer 1957,143); brief <strong>fan</strong> Junius oan syn útjouwer<br />
<strong>fan</strong> 13-2-1665 (UBA, M 80): "Also in Anno 1653 mij een goede wijle tijds in Duytschland onthield"<br />
(sj. Van der Velde 1961,135 en Kerling 1984,41). Heidelberg: De Crane 1837,105.<br />
n. Hyde oan Middleton (nr. 1576): "Has spoken at large to the King about Middleton's desire that<br />
the King should write a Latin letter to Mr. Junius of Amsterdam; but the King says it is by no<br />
means fit for him to do it, for these reason: - He has been pressed by many to write to some of the<br />
clergy there, who whish well as they present, to his service, but has always declined, because the<br />
States would regard it as an endeavour to work upon the people without them, and [284] would<br />
have a juster pretence than they have yet had, for disrespect towards him. And secondly, if it<br />
were once known that the King had written to one Minister, another would not be his friend<br />
without a letter too, and it would be difficult to write such a letter as would not displease as<br />
many and as good men as it would satisfy. Therefore this person is to be assured of the King's<br />
notice of his good affection of his attention to reward when his condition improves. and pays all<br />
other things which Middleton thinks reasonable {Calendar of Clarendon State papers II<br />
Oxford 1869,285).<br />
Junius wie sa't liket wer (remonstrantsk?) dûmny wurden, lykas earder yn 1620 te<br />
Hillegaarsberg.<br />
o. Hyde oan Nicholas (2-1-1654, nr. 1634): "Middleton desires a letter from the King to Mr. Junius,<br />
a minister in Holland, but the King is unwilling to do it; he has often been importuned by Massey<br />
and that senseless view to those ministers, but they could never yet obtain it; but Nicholas<br />
may say anything he thinks fit to Junius in the King's name" (Calendar of Clarendon State Papers<br />
III 206).<br />
Hyde oan Middleton (2-1-1654, nr. 1635): "Nicholas is to say to Mr. Junius what Middleton<br />
wished" (id. III 295).<br />
Hyde oan Nicholas (23-1-1654, nr. 1679): "if Nicholas thinks it fit the King should write to Junius,<br />
he must sent a draught of a letter" (id. III 304).<br />
Nicholas is sir Edward Nicholas; Hyde sir Edward Hyde, letter Earl of Clarendon; Middleton<br />
generaal John Middleton, dan yn Skotlân.<br />
p. Brief <strong>fan</strong> J.G. Graevius oan Gronovius, 29-4-1654 (F.F. Blok, Contributions to the history oflsaac<br />
Vossius's library, Amsterdam 1974,28).<br />
10.3 Oersjoch <strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden <strong>fan</strong> S.A. Gabbema <strong>fan</strong><br />
1647 oant 1663<br />
(by noat 409)<br />
Yn dit oersjoch giet it my net om folsleinens, mar om de kennis <strong>fan</strong> soarten en tiden<br />
<strong>fan</strong> <strong>wurk</strong>sumheden en dêr ûntbrekt spitigernôch noch al wat oan. Neier ûndersyk,<br />
dat foar myn doel tefolle tiid nimme soe, kin faaks mear klearrichheid jaan oer<br />
de opkomst <strong>fan</strong> Gabbema syn (taal)histoaryske stúdzje.<br />
1647<br />
- Aldst bekende gedicht, publisearre yn syn bondel leafdesfersen Geplengde Venus Tranen over't rampzalig<br />
om-komen van de Albuigende schoonheid van Adoon (Groningen 1649).<br />
564<br />
wumkes.nl
1649<br />
- Sjoch 1647.<br />
- Promoasjefers yn argaïsearjend Frysk en mei de sinspreuk Slioechtyn Rioecht yn "e disputaasje <strong>fan</strong><br />
Otto Swalue (foar 't earst publisearre troch Wumkes 1929b; as 1649B yn Feitsma 1956b,64).<br />
1651<br />
- Het Hooghe-Lied "ontgonnen en meest voltooyt" (neffens Opdracht yn dat boek yn "eenige<br />
daagen").<br />
1652<br />
- 28-2 NS: G. van Zijll te Utrecht hat heard dat Gabbema dwaande is mei "eenige probates Authores<br />
te Commenteeren als Plautus en Andere«"; wol dy wol útjaan (9056 Hs, PBF).<br />
- 3-3 NS: G. van Zijll wol syn edysje <strong>fan</strong> Petronius' Satyricon wol útjaan en ek syn Nederduytsche poemata<br />
(9056 Hs, PBF).<br />
- Wurket foar 't neist al oan syn Kusjes foar Leonora (sjoch syn fers foar A.A barones thoe Schwartzenbergh<br />
yn Het Hooghe-Lied).<br />
- 1-7 NS: Is dwaande mei in útjefte <strong>fan</strong> Catullus, Tibullus en Propertius (brief Van Zijll, 9056<br />
Hs, PBF).<br />
1653<br />
-9-1: Riedshear Gualterus H. Gualteri is stoarn (EVC 69. RAF); Gabbema jout Lyk-Tranen op him<br />
út (Pfl 7474, KB Den Haach).<br />
-15-1 NS: Van Zijll tanket foar de earste kopij <strong>fan</strong> Tibullus, mar moat langer as seisjiermoanjeear't<br />
it boek ôf is (9056 Hs, PBF).<br />
- Ca. july: Gabbema stjoert Sibylle van Griethuysen fersen; se antwurdet in healjier letter, 1-2-1654<br />
(9056 Hs, PBF).<br />
-2-11 NS: Van Zijll stjoert Gabbema presinteksimplaren <strong>fan</strong> de Petronius-útjefte (sj. 3-3-1652).<br />
-30-11 NS: Van Zijll stjoert him op syn fersyk Heda et Beka, Historia Ultraiectinæ cum notisBuchelij;<br />
Gabbema hat ek frege nei de wapens yn it teologysk auditoarium te Utrecht (9056 Hs, PBF).<br />
1654<br />
- 6-2 NS: H. Bruno te Hoarn tanket omgeand foar in briefen "bygaende gifte", grif fersen; hat no gjin<br />
tiid, mar sil ynkoarten Gabbema, (Tobias) Gutberleth en (Theodorus) Saeckma <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> him<br />
stjoere; wit net wèr't Gabbema (yn Ljouwert?) wennet (9056 Hs, PBF).<br />
- 8-2 NS: Van Zijll wol traktaatsje De vitijs sermonis (<strong>fan</strong> GJ. Vossius?) wol printsje (9056 Hs,<br />
PBF).<br />
- 16-2 NS: Bruno stjoert pak fersen foar "respective Heeren"; sjocht út nei Gabbema syn Nederduytsche<br />
Poesie; is sels dwaande mei psalmberiming (9056 Hs, PBF).<br />
- 27-2 NS: Gabbema hat skreaun oan domhear Lamswaerde te Utrecht (brief Van Zijll. 9056<br />
Hs. PBF).<br />
- 2-6 NS: Van Zijll biedt <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Joannes Schefferus oan (De militia navali veterum (oer de skipfeart<br />
by Griken en Romeinen), en De rebus Sueo-Gothicis) (9056 Hs, PBF).<br />
- 2-6 NS Bruno stjoert fersen foar AP. van Jongestal. Saeckma. Gutberleth en (<strong>Gysbert</strong>us van) Vierssen;<br />
wol wol fersen meitsje op <strong>wurk</strong> <strong>fan</strong> Gabbema, mar is it kwytrekke en freget om in nij eksimplaar;<br />
freget hoefolle romte der foar syn (latynske of nederlânske) fersen byBasia <strong>fan</strong> Gabbema oer<br />
is (Gabbema hat him sa't liket foarslein in soarte <strong>fan</strong> mienskiplike útjefte te meitsjen, sa't er dat<br />
justjes letter GJ dwaan soe mei it Hooghe-Lied) (9056 Hs, PBF).<br />
-9-11: Sibylle van Griethuysen makket in gedicht op Het Hooghe-Lied (9056 Hs, PBF).<br />
- 11-11: Gabbema moetet GJ by Margaretha de Heer (4.7.2.5). makket Dankrym op har <strong>wurk</strong><br />
(PBF).<br />
- 19-11: Is dwaande mei "histoarie-ferssen fenne âde FRIESNE wetterbruwze nei Ingellân"; GJ<br />
stjoert fers op Het Hooghe-Lied (325,26-27).<br />
- 15-12: Skriuwt (ned.) fers yn album Sixtus Brunsvelt (Ltk 2174, UBL).<br />
wumkes.nl<br />
565
1655<br />
- 17-1: GJstjoert fers opMinne-dighten <strong>fan</strong> Gabbema; Gabbema hat him útsteld in útjefte te meitsjen<br />
<strong>fan</strong> syn Hooghe-Lied en GJ syn psalmberimingen (327,7-107).<br />
- 8-3 NS: Van Zijll sil mei De vitijs sermonis (sj. 8-2-1654) begjinne te printsjen (9056 Hs, PBF).<br />
- 22-4 NS: Van Zijll biedt nije útjeften oan, ûnder mear <strong>fan</strong> H. Grotius, Historici Gotthorum, Vandalorum<br />
et Longobardorum, dy't Gabbema ek keapet (2-6-1655 NS stjoerd; 9056 Hs, PBF).<br />
- 2-6 NS: Van Zijll moannet <strong>fan</strong> no ôf oan kear op kear om kopij foar Catullus (1656 acht kear, 1657<br />
alve kear, 1658 tsien kear) (9056 Hs, PBF).<br />
- Gabbema is neffens GJ's gedicht op it "eerste prieuw-druwcksille" <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes (tekst 44;<br />
91,21-30) dwaande mei it skriuwen <strong>fan</strong> in skiednis <strong>fan</strong> Fryslân. Hoewol't <strong>fan</strong> Hendrik Rintjes neffens<br />
it apparaat-Kalma op printingen út Fryslân earst út 1656 útjeften bekend binne, wie er yn 1655<br />
al selsstannich printer. Op 26-4-1655 waard nammentlik in weesjonge by him besteld om it fak te<br />
learen (OBW 25, GAL). <strong>It</strong> fers sil dêrom wol yn 1655 skreaun wêze. Sjoch ek noat 422.<br />
1656<br />
- Skriuwt in fers yn it album <strong>fan</strong> Hero Galama (FVA 1855,132), jout Galama syn album mei (336,24-<br />
26) op reis nei Hollân, dêr't ûnder mear Hieronymus Sweerts (Alle de gedichten, 1697,68, sjoch ek<br />
197,257) deryn skriuwt; Sweerts makket 22-9 NS it fers Beden foar Gabbema, dêr't er him yn freget<br />
dat er de Kusjes net wei dwaan sil en oft hy (Sweerts) it Hooghe-Lied sjen mei (9056 Hs, PBF).<br />
- Draacht fersen by ta Klioos Kraam (1656), allegearre - op ien nei dat ik net datearje kin (op it portret<br />
<strong>fan</strong> Saeckma) - al foar 1656 yn plano útjún. Klioos Kraam moat nei 2-6 NS ferskynd wêze, omdat<br />
doe de brân te Aken wie, dêr't <strong>fan</strong> Vondel in fers yn plano op útkaam (M. Spies (red.), Historische<br />
Letterkunde (1984) 84), dat yn Klioos Kraam 1656 (bis. 265) opnommen waard.<br />
- 26-7: GJ: "hoe mei't muwlck wezze, dat jon E. so hoasck belauwggjende, so loam uwt-wircket my to<br />
schrieuwen?" (337,4-6).<br />
- 12-9 NS: Van Zijll: "ick denck dickwils soude Gabbema wel doot syn, dat ick op geene brieven antwoort<br />
crijgen" (9056 Hs, PBF).<br />
- 5 [-9]: Skriuwt oan syn "Cousijn" (dat is Van Zijll): "Ik ben een geruymen tyd bezigh geweest in't<br />
verzaamelen en uyt schrijven van geleerde brieven, doorlugtige mannen, zoo an als van Friesen geschreeven;<br />
als meede eenige honderden van andere natiën, die ik hier in oovervloed, door behulp<br />
van eenige vrienden hebbe verwurven. In deese[n] deele zout gij mij groote vriendschap können<br />
doen, zoo ik door U Ed. behulp, de afschriften van de brieven van Viglius Zuichernus ab Aytta, die bij<br />
den Raadsheere Booth, 't Utrecht berusten en, naa 't geen ik van den Professor Schook verstaan<br />
hebbe, gevonden zijn bij den geslachte van Montzima, moghte erlangen"; hat, op " 't ooverleezen<br />
en inlasschen van eenige plaatzen" nei, Catullusútjefte klear; wol graach in eksimplaar hawwe <strong>fan</strong><br />
de léste printinge <strong>fan</strong> Voetius, Bibliotheca Theohgica (Pap 2 Gabbema, UBL).<br />
- 12-12: Foar dizze datum makke Gabbema in gedicht op it hynsteriden Sibylla van Jongestal, dat er<br />
ûnder mear oan GJ (338,18-20), Sibylle van Griethuysen (Brouwer 1941,57) en Claes Pieters Hoeckstra<br />