ARCHITECTUUR VAN BETEKENIS - Vrije Universiteit Amsterdam

OKTOBER 19 2012
Michel ter Hark
Decaan Faculteit
der Letteren VU
Hoogleraar filosofie
van taal en cognitie
@michelterhark
m.ter.hark@vu.nl
michel.ter.hark@m
ac.com
michel.terhark@fac
ebook.com
1
Sunday, October 28, 12
ARCHITECTUUR VAN BETEKENIS
Letteren in de samenleving
Dies Rede Vrije Universiteit
DIES REDE TER ERE
VAN DE 132E
FACU
Geachte Rector,
Dank voor deze eervolle
uitnodiging, en voor het
vertrouwen, ik kom immers net
kijken.
De titel van mijn rede luidt
‘Architectuur van betekenis’.
Deze titel slaat natuurlijk op het
werk van onze prestigieuze
eredoctor, Rem Koolhaas. Maar
dat oordeel laat ik graag over
hoogleraar
architectuurgeschiedenis.
Mijn verhaal gaat over
betekenis. Wat is betekenis
wanneer je over architectuur of
erfgoed spreekt? Wat is hier de
rol van de humanities? En wat is
de betekenis van taal?
Betekenis is voor de
humanities wat geld is voor de
economen. Het is overal, je
gebruikt het de hele dag, in
verschillende gradaties, en het
neemt steeds weer nieuwe
vormen aan.
We betalen inmiddels
Door Michel ter Hark
zonder munt en papier, en we
communiceren zonder elkaar te
zien of horen.
Taal wordt digi-taal.
Het eerste deel van mijn
rede gaat over betekenis binnen
architectuur, erfgoed, kortom
beeldcultuur. Ons
onderzoeksinstituut CLUE is
hier beeldbepalend.
Deel twee gaat over de
bouwstenen van betekenis - ook
architectuur - maar dan binnen
aan de deskundige, Koos Bosma, de taalwetenschap en
informatica. Een combinatie van
technologie en humanities.
Mijn doel is u iets te laten
proeven de ‘new humanities’.
De leidraad van mijn
verhaal is een uitspraak van
Wittgenstein, een filosoof die
veel over beeld en taal heeft
geschreven, maar die ook iets
heeft gedaan. Nadat hij meende
definitief klaar te zijn met
filosofie, liet hij zich in 1926
registreren als architect en
ontwierp aan de Kundmangasse
te Wenen een huis voor zijn zus.
Het huis is in de traditie van
Loos, maar ook anders
Over architectuur zegt hij
‘Architectuur is een gebaar
Niet edere functionele beweging van het
menselijk lichaam is een gebaar.
Evenmin is ieder functioneel ontworpen
gebouw architectuur.’
Een gebouw communiceert.
Op zo’n gebaar wil je reageren,
net zoals bij muziek. Een
gebouw heeft dus betekenis.
Betekenis als impact, emotionele
impact zelfs.
Maar wat wil dat zeggen?
En hoe verhoudt zich impact
van de beeldcultuur tot betekenis
van taal, waar het om verwijzing
van woorden gaat.
Impact en verwijzing,
daarover gaat het.

2
OKTOBER 19 2012
Sunday, October 28, 12
Verbeelding en Betekenis
Het jaarthema van de VU is ‘Verbeelding
gezocht’. De oproep veronderstelt dat we
tenminste weten wat we zoeken.
Maar is dat ook zo? Vaak associëren we
verbeelding met levendige fantasie, dromen, iets
buiten de orde, pauze.
Ik hoef u maar te herinneren aan zoiets als
hoofdrekenen om duidelijk te maken dat
verbeelding niet altijd buiten de orde valt. En niet
altijd samen valt met een levendige fantasie.
Er is nog een probleemoplossend gebruik van
verbeelding. Het heeft te maken met zien.
Kijk eens naar deze afbeelding.
Wat zie je? De kop van een eend? Of van een anders dan die van mij?
konijn?
Wat gebeurt er precies als je waarneming
switcht? Op papier verandert er niets. De lijnen
blijven geduldig staan of je ze nu als eend of als
konijn ziet. Het is ook geen illusie. Bij deze
illusies, bijvoorbeeld, kun je de twee lijnen gaan
meten en zo je waarneming corrigeren. Een
meting bij de eend/konijnenkop leidt nooit tot
correctie. Je ziet het. Als konijn, als eend. Nooit
tegelijk. Nooit als materiaal dat je vervolgens als
eend of als konijn interpreteert. Het is heus een
ervaring. Je kunt immers verrast zijn door het
zien van een eend. En als verrassing geen
ervaring is...?
Wat heeft dit nu met verbeelding te maken?
In de eerste plaats is het vrijwillig wat je doet.
Ik kan je vragen ‘probeer het eens zo te zien?’. Bij
verbeelding zeggen we ook ‘Stel je eens voor...’.
In de tweede plaats doe je iets. Je slaakt een kreet,
gebruikt woorden, gebaart, tekent iets.
Zulke reacties laten zien dat we ons bezig
houden met het object van waarneming, dat we
erover denken.
Het is niet zoals bij autorijden waar we wel
voor ons uit kijken maar met onze gedachten
totaal ergens anders kunnen zijn.
Zonder denken, hier geen waarneming.
Je kunt het vergelijken met plotseling een
bekende in een menigte herkennen. Eerst zag je
haar niet toen ineens wel. Wie met je meeliep zag
haar gelijk.
Vraag je zelf nu: Was zijn visuele ervaring nu
Ja, maar je kunt dat niet uitleggen door op de
bekende te wijzen. Er is geen objectief verschil.
Het gezichtspunt en de impact die het heeft,
die is wel anders, en die beschrijf je, teken je. Het
verschil van ervaring zit dus in je reactie op het
beeld.
Zoiets gebeurt ook bij de eend/konijn figuur.
1 visueel oppervlak, 2 gezichtspunten, 2
betekenissen.
Onze ‘mind’ voegt dus iets toe aan het
netvlies.
En we drukken die toevoeging uit in beeld en
gebaar, we geven er een vorm aan, bijvoorbeeld
door er vliezen of snorharen bij te denken.......
Voor een psycholoog is dit lastig. Hoe kun je
nou iets anders zien wanneer voor je ogen niets
verandert? Daarom denken ze vaak dat het
slechts om interpretatie gaat. De eend-betekenis
zien we niet echt. Wat we zien zijn lijnen en vlakken.

OKTOBER 10 2012
3
Maar neem nu de architectuur. Daar zeggen ze soms ‘als je
de vensters zo indeelt kijkt de facade naar rechts’. Kan een
facade naar rechts kijken? Beeldspraak? Zo je wilt. Maar hoe
zou je je ervaring zonder beeldspraak willen uitdrukken?
Wat mis je allemaal niet wanneer je niet ziet - of wanneer
iemand je er niet op wijst - dat het CTTV gebouw van onze
eredoctor in Beijing als gebaar de zwaartekracht heeft. Of
preciezer: dat het het denken over zwaartekracht uitdaagt.
Zonder zulke concepten, zonder dit verhaal lijdt je
waarneming aan bloedarmoede. Of aan een variant van
prosopagnosia: aspectblindheid.
Wat we hier zien kunnen we alleen maar beschrijven
door aan te geven hoe we het zien. En het hoe drukt de
impact uit. Net als een gebaar.
Een zelfde vooroordeel ten aanzien van wat waarnemen
is, is er in het landschapsonderzoek. Dat is sterk
morfologisch - beschrijving van fysieke structuren. Binnen
CLUE is er ook aandacht voor een andere modus: de
biografie van landschap.
Landschappen worden in de loop der tijd overgedragen
aan nieuwe generaties en bouwen nieuwe betekenislagen op.
Een goed voorbeeld is het onderzoek van Nico Roymans
van de laat prehistorische urnenvelden in Zuid-Nederland.
Een ander voorbeeld is het recente boek van Bosma, Shelter
City. Protecting Citizens Against Air Raids.
Sunday, October 28, 12
(Aandacht voor deze betekenislagen is overigens ook
van invloed op de sociale en economische waarde van
landschappen. Ik zei het al, betekenis is het geld van de
humanities).
Gek genoeg is het de technologie die het belang van de
humanities heeft herontdekt.
Een massaproduct als de Iphone (vooral de 5), is het
product van technologie en humanities. Het product bezit
‘niceness’, maar voor ‘niceness’ bestaat geen ‘benchmark’,
geen technische specificatie, zoals het aantal pixels van de
camera. De ‘niceness’ - de vorm, het gebaar - is uitdrukkelijk geen
verpakking, zoals een illustratie bij een tekst.
Steve Jobs zei precies waar het op staat:
‘How it feels is how it works’.

4
OKTOBER 19 2012
FIGUUR links:
centrale hal
Wittgenstein huis,
Kundmangasse
Wenen
FIGUUR rechts:
hoekradiator
speciaal door
Wittgenstein
ontworpen
Sunday, October 28, 12
Terug naar de rol van de architect als vormgever.
Zoals Wittgenstein al zei: architectuur is moeilijker
dan filosofie. Wat bedoelde hij daarmee? Filosofie
is formeel. Architectuur heeft ook met materiaal te
maken. Materiaal dat weerbarstiger is dan in
andere kunsten. Hoe maak je de facade zo dat hij
naar rechts kijkt? Hoe een bankgebouw zo dat het
zegt: ‘hier is uw geld veilig’ (Loos). En hoe een
gebouw waarbij binnen en buiten een-op-een
gecorreleerd zijn?
‘Binnen’ en ‘buiten’ van een gebouw zijn
ruimtelijke onderscheidingen en dus fysisch.
Tegelijk hebben ‘binnen’ en ‘buiten’ te maken met
gezichtspunten - weer die andere modus. Het zijn
aspekten van de waarneming. In belangrijke mate
ontleend aan ons praten over ‘innerlijk’ en
‘uiterlijk’ van bezielde wezens. Ter illustratie, het
hoofdgebouw van de VU wordt door VU Campus
introvert genoemd; geen symmetrie van binnen en
buiten.
De volledige transparantie van binnen en
buiten was het bepalende gezichtspunt van het
Wittgenstein huis. Het gebaar, kun je zeggen.
Plinten spelen een belangrijke rol in het spel van
binnen en buiten. Wittgenstein deed het zonder
plinten. De aandacht voor proporties is daardoor
extreem.

5
OKTOBER 19 2012
Een interessant voorbeeld van de symmetrie
van binnen en buiten doet zich voor in de
keuken. Het raam moest midden in de gevel
komen. De keuken heeft echter een binnen en
een buitenhoek. De muren zijn daardoor niet
even dik. Binnen en buitenmuur liggen niet op
dezelfde as. Asymmetrie is het gevolg. Óf van
binnen óf van buiten in het midden.
Loos zou er voor kiezen het venster aan de
buitenkant in het midden te plaatsen. Tenminste
van buiten symmetrisch moet hij, man van het
decor, hebben gedacht.
Wittgenstein met zijn streven naar
transparantie wilde de symmetrie van binnen en
van buiten. Daarom metselde hij een
‘Mauervorsprung’. In zekere zin functieloos, een
soort hulplijn waarmee het gebaar van
binnen=buiten doorgevoerd kon worden. De
vorm moest het van de materie winnen. Toch een
filosoof aan het werk.
Sunday, October 28, 12

October 23, 2012
6
Woorden en betekenis
Stedelijk Museum
Amsterdam
Sunday, October 28, 12
eHumanities
Ik stap over van beeld naar
taal. Verschillen zijn er genoeg
maar een overeenkomst is dat je
ze niet los van traditie kunt
begrijpen. Wat je over een beeld
zegt - informatief en deskundig -
kan niet zonder voorkennis van
beelden, hoe zij passen in
beeldreeksen.
Wittgensteins vergelijking
van taal met de ontwikkeling van
een stad zegt hetzelfde: onze taal
is een doolhof van steegjes en
pleinen, huizen met
uitbreidingen uit latere perioden,
dit alles omgeven door een
veelheid van suburbs.
Taal was er al voordat je
leerde spreken. Niemand is er de
eigenaar van. De architect
overleeft evenmin zijn creatie.
Interessante parallel: nieuwe
aanbouw vanklassieke architectuur
integreert niet onmiddellijk. De
aanbouw krijgt een ‘nickname’, dwz
geen echte naam die zich daarmee
voegt in de grammatica.
Wittgensteins stadsmetafoor
van taal voorziet in de mogelijkheid
mogelijkheid van nieuwe suburbs.
Bv, digi-taal.
Hoe verhoudt zich taal op
het web met die van de steegjes
en pleinen?
Is die inderdaad te
vergelijken met, zeg, Ijburg -
Keijzersgracht?
Om dat te onderzoeken zijn de
informatici uit de suburbs
opgetrokken naar de oude
binnenstad. Daar leren zij wat
betekenis is. Terug in de suburbs
maken ze technologie met
betekenis.
Uit die gang naar de
binnenstad zijn de eHumanities
ontstaan.
(En het VU
Netwerkinstituut).
In de digitale wereld
communiceren we zonder elkaar
te zien of te horen. Het is een
wereld van zoeken.
Daarom speelt verwijzing van
woorden zo’n grote rol. Als je
niet weet waar een woord of
bestand naar verwijst, kun je
niets vinden. We moeten niet
alleen weten wat er gezegd wordt
maar steeds vaker door wie, waar,
wanneer.
Door de continue stroom
aan informatie is het simpele
aanklikken van treffers in
databanken een zinloze
exercitie. Verder dan de eerste
10 hits van Google kijk je ook
niet.
We hebben dus
programma’s nodig die niet
alleen selecteren, maar
verbanden leggen, context
toevoegen. Kortom, we moeten
af van de treffers-methode. Het
web moet humaner worden.
Dat gebeurt dus in de
eHumanities. Je zou kunnen
zeggen dat ze daar werken aan
de architectuur van betekenis, ipv
de betekenis van architectuur.
Op dit gebied wordt
toonaangevend onderzoek
verricht door Piek Vossen,
hoogleraar computationele
lexicologie bij onze afdeling Taal
en Communicatie.

October 23, 2012
7
FIGUUR
Wordnet
Sunday, October 28, 12
Vossen is een van de
grondleggers van het WordNet.
Een WordNet is een talig
netwerk waarbinnen de woorden
betekenis hebben doordat ze
voor concepten staan. En die
concepten zijn weer via relaties
van onderschikking en
bovenschikking gekoppeld.
Bijvoorbeeld, ‘board’ is in een
betekenis synoniem van
‘committee’ en in een andere
betekenis synoniem met ‘plank’.
‘Board’ en ‘committee’ vormen
weer een concept verwant met
het concept ‘people’; ‘board’ en
‘plank’ met ‘material’, enz.
Een wordnet representeert
zo het gezichtspunt van een
stukje taal op de wereld.
WordNet laat goed zien hoe
ingewikkeld verwijzing eigenlijk
is. Je kunt wel zeggen dat
betekenis te maken heeft met
aanwijzen van dingen en namen
noemen, maar zo simpel ligt het
niet.
Het is net als bij geld. Met
geld koop je dingen maar de
betekenis van geld wordt niet
bepaald door die dingen. De
betekenis van geld ligt in het
financiële en sociale systeem
waarmee het verweven is.
Zo ook betekenis.
Bijvoorbeeld, het woord ‘MtH’
staat voor mij. Zeg ik mijn naam
dan kan ik actor worden in een
verhaal: ‘MtH’ drinkt een slok
water. Klinkt simpel, maar kun
je aanwijzen waar drinken
begint en ophoudt. Verder,
‘water’ is een universeel begrip,
maar welk specifiek glas drink ik
nu en welke allemaal niet? Wat
gebeurt er als je water door wijn
vervangt en ‘MtH’ door
‘alcoholist’? ‘Alcoholist’ is geen
naam-voor-iemand. Eerder een
label dat betekenis heeft in een
maatschappij. Een sterk
negatieve lading ook (verwijzing
en impact). Een woord is dan
niet meer een naam-voor-ding
maar een naam-voor-concept en
wat dat concept is wordt
gedefinieerd door cultuur.
Wordnets zijn een machtig
wapen in de strijd tegen
informatie-overlast en dus verlies
aan betekenis. De concepten
kunnen we omzetten naar
relaties tussen gebeurtenissen,
participanten, plaats en tijd.
Daarmee kunnen we een
verhaallijn construeren in de vele
brokjes informatie op het web en
zo een soort digitaal geheugen
bouwen. Dat in essentie is de
‘geschiedenisrecorder’ die door
Piek Vossen is ontworpen en
waarvoor hij een grote Europese
subsidie heeft ontvangen
.

8
OKTOBER 19 2012
.
Typ je bv in Google de zoekvraag ‘Volkswagen take-over’
dan krijg je duizenden treffers met berichten door de jaren
heen waarin Volkswagen is betrokken bij een overname.
Ga je die resultaten goed bekijken, dan zie je dat de
laatste jaren sprake is geweest van een overnameoorlog in de
auto-industrie. Rond 2008/2009 vind je veel berichten dat
aandelen en er is speculatie op een overname. Vervolgens
verandert de situatie binnen een jaar, mede door de
bankencrisis uit 2008. Volkswagen koopt nu aandelen
Porsche, management van Porsche wordt aangeklaagd door
aandeelhouders en Volkswagen komt als winnaar uit de bus.
Ik vertel nu een verhaal, maar dat verhaal krijg je niet via
de treffers-methode op je scherm Het verhaal kan pas
worden opgebouwd door de berichten op hun betekenis te
interpreteren.
Voor ieder woord moet worden bepaald naar welke
gebeurtenis het verwijst, wie er bij betrokken is (Porsche,
Volkswagen, het management), wanneer het gebeurd is, of
het ook echt gebeurd is. Vervolgens moeten die
gebeurtenissen achter elkaar gezet worden tot een
geschiedenis.
De geschiedenisrecorder is een prachtige illustratie van
het belang van de humanities in de beta-wereld. Er is hier in
feite sprake van een omgekeerde reductie: technologie wordt
humaan gemaakt. Dat is hard nodig. Het internet verstoort
inmiddels zelfs het dag-nacht ritme. Het loopt over, net als
onze mailbox. De humanities, zoals altijd in de geschiedenis,
zorgen voor vorm en betekenis.
Net zoals in het geval van de waarneming blijkt de
toevoeging van concepten, vorm - van een verhaal - van
onmisbare waarde voor onze omgang met ons digitale
geheugen.
Door het werken aan de architectuur van betekenis
zullen daarom ook de digitale suburbs aangesloten raken op
de oude binnenstad en kan zich architectuur van betekenis
ontwikkelen. Dankzij de ‘new humanities’ is straks ook de
website een gebaar.
‘How it looks is how it works’.
Bronnen
Koos Bosma, Shelter City. Protecting Citizens Against
Air Raids. Amsterdam University Press 2012
Sunday, October 28, 12
Koos Bosma en Jan Kolen (eds.) Geschiedenis en
Ontwerp. Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed.
Vantilt 2010
Michel ter Hark, Wittgenstein on the experience of
meaning and secondary use. In: Marie McGinn and
Oskari Kuusela (eds.) The Oxford Handbook to
Wittgenstein. Oxford: Oxford University Press 2011, pp.
497-518.
Roymans, N, Derks, T., Heeren S., Een Bataafse
Porsche van plan is om Volkswagen over te nemen. Ze kopen gemeenschap in de wereld van het Romeinse rijk.
Uitgevery Matrijs.2007 (2e druk 2009).
Jan Turnovski, Die Poetik eines Mauervorsprungs.
Wiesbaden 1999.
Vossen, P (Ed.) 1998
EuroWordNet: a multilingual database with lexical
semantic networks for European Languages. Kluwer,
Dordrecht.
Vossen, P. ‘Wordnet: principles, developments and
applications’ In: Handbook of Linguistics and
Communications. Eds. R.H. Gouws, U. Heid, W.
Schweickard, H.E. Wiegand, Mouton de Gruyter, Berlin,
Germany, 2012 (In press).
Met dank aan Koos Bosma en Piek Vossen voor
commentaar.

Sunday, October 28, 12
Afbeelding van Piek Vossen