Vught 'op de kaart' - Nationaal Monument Kamp Vught

Vught ‘op de kaart’
Uitgave ter gelegenheid van de Open Monumentendag 2009
Voorwoord
‘Op de kaart’ is het thema van de Open
Monumentendag 2009. Het gaat daarbij om
bijzondere en markante gebouwen die -vaak
vanaf het ontstaan- een plek op de kaart, plattegrond
of gravure gekregen hebben.
Maar je kunt het ook omdraaien: dan zet niet de gemeente
een monument op de kaart, maar het monument zet de
gemeente op de kaart. Dat is het geval in Vught als we het
hebben over de gebouwen en terreinen aan de Lunettenlaan,
eens deel uitmakend van het beruchte SS-Konzentrationslager
Herzogenbusch, beter bekend als Kamp Vught.
Aanvankelijk was het complex op geen kaart te vinden,
maar inmiddels is het een monument dat onze gemeente
duidelijk op de kaart zet.
Maar er is nog een reden om de monumentendag 2009 in
het licht van het oorlogsverleden te plaatsen. Dit jaar is het
65 jaar geleden dat de gemeente Vught bevrijd werd van
de Duitse bezetters. Op 6 september herdacht Nationaal
Monument Kamp Vught de ontruiming van het kamp en in
oktober vieren we het feest van de bevrijding.
Voor de Open Monumentendag 2009 staat een bijzondere
rondleiding op het programma. Samen met Nationaal Mo-
nument Kamp Vught organiseert de gemeente Vught een speciale
wandeling die u over het terrein van de Van Brederodekazerne
en de Lunettenkazerne voert en via de Vughtse Heide naar de
fusilladeplaats. Het terrein van de Lunettenkazerne is niet eerder
toegankelijk geweest voor bezoekers.
De wandelingen vinden plaats onder de deskundige begeleiding
van de gidsen van Nationaal Monument Kamp Vught. Zij brengen
de aangrijpende en interessante geschiedenis van de bezienswaardigheden
tot leven en beantwoorden graag uw vragen.
De gebouwen aan de Lunettenlaan zijn nog volop in gebruik. De
resterende historische delen dragen het predicaat ‘Rijksmonument’.
Voor de gemeente Vught en Nationaal Monument Kamp Vught
betekent de aanwezigheid van dergelijke monumenten op het
grondgebied een verantwoordelijkheid. Een taak om te informeren
en te herdenken. Om de herinnering aan wat hier is gebeurd in
stand te houden en over te dragen. Op deze Open Monumentendag
2009 nodigen we u uit om hieraan deel te nemen.
Ik wens u een interessant en indrukwekkende bezoek toe.
Vught, augustus 2009.
Ben Brands, wethouder.
Inleiding
De gemeente Vught herbergt veel bijzondere en
bezienswaardige locaties, zeker als u de omvang
van onze gemeente in aanmerking neemt. De
waardevolle historische dorpskern, de zorginstanties
met hun uitgebreide en vaak monumentale accommodaties,
het vele groen van de historische lanen en landgoederen
en de militaire complexen en verdedigingswerken uit heden
en verleden die de strategische ligging van Vught van oudsher
onderschrijven.
Een specifi ek deel van deze monumenten ligt aan of in de directe
omgeving van de Lunettenlaan. De straatnaam herinnert
aan de oude verdedigingswerken, de lunetten, verscholen in de
Vughtse Heide en ooit bedoeld als verdediging tegen de rebellerende
Zuidelijke Nederlanden tijdens de Belgische Opstand
van 1830.
Monumentendag 2009:
op de kaart
Het ‘op de kaart’ staan van de locatie en van
de gemeente Vught blijkt uit de ruim 50.000
bezoekers per jaar uit binnen- en buitenland die
hun weg vinden naar het Nationaal Monument Kamp
Vught. Natuurlijk bent u van harte welkom in het herinneringscentrum
op de Open Monumentendag, maar daarnaast
kunt u op deze dag op een grotere schaal kennis maken met
het voormalige concentratiekamp en zijn bijzondere gebouwen
en locaties.
De rondleiding
Op zondag 13 september, de Open Monumentendag, kunt u
deelnemen aan een uitgebreide rondleiding over het voormalig
kampterrein. U bezoekt de oude appelplaats en wandelt langs
de voormalige Kommandantur, de paardenstallen, kampkeuken,
woonverblijven van de voormalige kampbewakers en de
villa van de kampcommandant. Daarbij en daarnaast ziet u de
gebouwen die daadwerkelijk als Rijksmonument zijn aangemerkt.
Niet alleen uit historisch oogpunt, maar ook vanwege
de typerende architectuur. Meer informatie daarover leest u in
deze folder.
De gidsen van Nationaal Monument Kamp Vught leiden u naar
de Van Brederodekazerne en Lunettenkazerne (gebouwd in de
In de oorlog bouwde de Duitse bezetter hier het SS-Konzentrationslager
Herzogenbusch. Verscholen op de Vughtse Heide, besloeg
het kamp een groot deel van de ruimte tussen het Drongelens
Kanaal en de IJzeren Man. Na de oorlog werd het kamp als het
‘Bewarings- en Verblijfkamp Vught’ enige tijd gebruikt als interneringskamp
voor NSB’ers en verdachten van collaboratie. Daarna,
vanaf 1951, vonden de Molukse KNIL-militairen met hun gezinnen
onderdak in de woonbarakken.
Tegenwoordig biedt het terrein ook plaats aan de Koninklijke
Landmacht (de genie), het Molukse woonoord, de penitentiaire
inrichting en Nationaal Monument Kamp Vught (NMKV), dat op
indrukwekkende wijze de nagedachtenis aan het concentratiekamp
levend houdt. De fusilladeplaats in de nabij gelegen bossen vormt
een onlosmakelijk geheel met het monument.
vorm van het Duits oorlogskruis) via de fusilladeplaats naar het
Nationaal Monument Kamp Vught. Zij brengen de geschiedenis in
herinnering die Vught sinds de oorlog op de kaart heeft gezet.
The mass shooting of Jews in Ukraine 1941-1944:
the holocaust by bullets
‘The mass shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: the holocaust by
bullets’ is de titel van de indrukwekkende reizende tentoonstelling
die u vanaf 10 september kunt bezoeken in Nationaal Monument
Kamp Vught. De expositie vertelt het (voor velen onbekende)
verhaal van de massamoord van 1,5 miljoen Russische joden in
Oekraïne, dat de Duitsers in 1941 bezetten. Een massamoord ‘by
bullets’ die zich voor het grootste deel buiten de vernietigingskampen
voltrok.
Na de rondleiding kunt u op eigen gelegenheid deze bijzondere en
unieke expositie bezoeken.
Nationaal Monument Kamp Vught
Lunettenlaan 600
5263 NT Vught
Geopend di t/m vrij 10 - 17 uur; za-zo 12 - 17 uur.
Vught
‘op de kaart’
Monumenten
aan de Lunettenlaan
13 september 2009
Uitgave ter gelegenheid van de Open Monumentendag 2009
Aanmelden voor
de rondleiding
Lunettenlaan
Er zijn twee rondleidingen op zondag 13 september:
om 12.00 en 14.00 uur. U kunt zich aanmelden via het formulier
op www.nmkampvught.nl (zie Agenda 13 september).
Bellen kan ook: 073- 656 67 64. Reserveren is noodzakelijk.
Neemt u uw ID-gegevens mee, want u betreedt het
terrein van de Koninklijke Landmacht.
Colofon
Foto’s: Nationaal Monument Kamp Vught, gemeente Vught,
Dienst Vastgoed Defensie.
Luchtfoto kamp Vught: Topografi sche Dienst Emmen
Teksten: gemeente Vught, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Bronnen: Nationaal Monument Kamp Vught, Architectenweb,
website van Joost de Vree
Met dank aan Ministerie van Defensie voor medewerking
Vormgeving: De Code, ‘s-Hertogenbosch
Oplage: 400 exemplaren
© gemeente Vught 2009

1. Appelplaats
nabij poortgebouw
De appelplaats ligt aan de zuidelijke kant van het werkelijke concentratiekamp, direct bij
het poortgebouw. Deze plaats was bestemd voor het massale appel waaraan gevangenen
van het concentratiekamp twee maal per dag moesten deelnemen. De plaats had
oorspronkelijk grotere afmetingen. Door bebouwing van de meest noordelijke helft van de
appelplaats is de open ruimte gehalveerd.
De appelplaats mat oorspronkelijk circa 50 bij 100 meter, met een noord zuid gerichte lengteas.
De appelplaats werd zowel in de lengte als de breedte in het midden doorkruist door een
smal, door middel van klinkers verhard pad. Dit pad is er nog steeds. De appelplaats werd aan de
zuidzijde afgesloten door de Kommandantur/het poortgebouw, aan de oost en westzijde door
respectievelijk de keuken/wasserij en een administratiegebouw en rondom de noordelijke helft
door barakken voor gevangenen.
2. Poortgebouw
Het poortgebouw ligt aan de zuidkant van het concentratiekamp
en vormt als het ware een afscheiding tussen het
SS-terrein en het eigenlijke gevangenenkamp. De gevangenen
betraden vanuit dit poortgebouw het werkelijke concentratiekamp.
Het poortgebouw, ook wel “Kommandantur” genoemd,
was het hoofdgebouw van de SS en had een kantoorfunctie
voor de kampleiding. Het gebouw is van binnen in de loop der
jaren ingrijpend veranderd. Op dit moment wordt dit gebouw
gebruikt als kantoorgebouw bij de Van Brederodekazerne.
Het poortgebouw heeft een langgerekte rechthoekige plattegrond en kent een symmetrische opbouw. In het
midden bevindt zich een hoger middenpaviljoen onder een dwars geplaatst zadeldak*. Hierin vinden we de
poort naar het concentratiekampterrein, aan de bovenzijde afgesloten door een vlakke segmentboog**.
Boven de poort is een diep balkon, aan de voorzijde voorzien van houten stijlen met houtsnijwerkdetaillering.
Op dit balkon zagen de SS offi cieren toe op de dagelijkse gevangenenappels.
* Zadeldak is een eenvoudige dakvorm, waarbij de twee schuin oplopende dakschalen aan de nok met de schuine zijden tegen elkaar aankomen.
** Segmentboog is een cirkelvormige boog, die minder dan een halve cirkel beslaat. Segmentbogen worden vaak toegepast boven ramen
en dienen dan als latei.
3. Woonhuis SS - commandant
Het woonhuis van de SS commandant ligt aan de westzijde van het terrein, zuidelijk van het eigenlijke kampterrein.
Dit woonhuis en de offi ciersmess waren de meest “voorname” gebouwen op het SS terrein. Zij onderscheidden zich
door hun rieten dak van de overige gebouwen. Het woonhuis heeft nog steeds een woonfunctie.
4. Garagegebouw
De garage ligt aan de noordkant
van het SS-terrein en de zuidkant
van het concentratiekamp. Op dit
moment is het gebouw als kantoorgebouw
in gebruik bij de Van
Brederokazerne. Het voormalige
garagegebouw is intern ingrijpend
gewijzigd en gemoderniseerd.
Concentratiekamp
Het voormalige “SS-Konzentrationslager Herzogenbusch” beslaat een omvangrijk terrein aan beide zijden
van de Lunettenlaan. Het concentratiekamp, meer bekend als “Kamp Vught” is in de periode van 1942 t/m
1944 gebouwd. De bebouwing toont een ambachtelijke vormtaal, met elementen van het functionalisme,
waarbij de functie van het gebouw de vorm bepaalt, en de Stuttgarter Schule * . De hiërarchie binnen het
kamp komt duidelijk tot uiting in het aanlegplan.
Kamp Vught bezit cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een historische ontwikkeling. Dit
complex is uniek als enig voormalig SS-concentratiekamp in Nederland (en als enig SS-concentratiekamp
buiten de grenzen van het Derde rijk) in Noord-West Europa. Door het behoud van dit kamp leeft de
herinnering voort aan de vervolgingen en de martelingen in dit kamp.
* De Stuttgarter Schule, een Duitse architectuurbeweging uit het begin van de twintigste eeuw,
ontstaan door het samengaan van verschillende kleine moderne traditionalistische architectuurstromingen.
N
3
W O
Z
2
De legeringsgebouwen maken, met de offi ciersmess
en het woonhuis van de SS commandant, deel uit van
de groep gebouwen voor de SS-offi cieren rondom
een rechthoekig pleintje aan de westzijde van het
terrein. Twee identieke legeringsgebouwen liggen aan
de noord- en zuidkant van dit pleintje. Hier waren de
kantoren en verblijven van de SS offi cieren.
De langgerekte, rechthoekige legeringsgebouwen
bestaan uit een bouwlaag onder een zadeldak*.
De gebouwen worden op dit moment als kantoren
voor de Van Brederodekazerne gebruikt. Het interieur
van de legeringsgebouwen is gemoderniseerd
en de ramen zijn vernieuwd.
* Zadeldak is een eenvoudige dakvorm, waarbij de twee schuin oplopende dakschalen aan de nok met de schuine zijden tegen elkaar aankomen.
6
4
5. Legeringsgebouwen
5
1
8
9
7
9. Fusilladeplaats
De fusilladeplaats met gedenkteken behoort bij het voormalige concentratiekamp Vught.
Deze plaats ligt ten oosten van het concentratiekampterrein, op de middelste van een
drietal in 1844 aangelegde lunetten op de Vughtse heide, onderdeel van de stelling van
's Hertogenbosch. Op deze fusilladeplaats vonden zeker 329 gevangenen van het concentratiekamp
de dood.
8. Wachtgebouw
Aan het begin van de Lunettenlaan
bij de ingang aan de
oostzijde van het kampterrein
ligt het wachtgebouw, de
oorspronkelijke ingang van het
voormalige concentratiekamp.
Het wachtgebouw heef een
U-vormige plattegrond, waarvan
de gesloten kant langs de
Lunettenlaan ligt. Het gebouw bestaat uit een bouwlaag onder een geknikt schilddak*.
In de loggia ** aan de zuidelijke kant van het gebouw bevindt zich de ingang.
Aansluitend op de zuidelijke gevel, direct links van de loggia’s is er een poort
met een slagboom. Hier is de huidige ingang van de Van Brederode-kazerne.
* Schilddak is een dakvorm met twee driehoekige schilden aan de smalle zijden en twee trapeziumvormigen
aan de langen zijden. Deze daken hebben meestal een korte noklijn. .
** Een loggia is een open ruimte of galerij, door zuilen of pilaren gedragen.
7. SS-kazerne
(gebouwen A, B, C en D)
Aan de oostzijde van de Lunettenlaan ligt de kazerne van de SS. In dit kazernegebouw
(nu: de Lunettenkazerne) was tijdens de Tweede Wereldoorlog het SS-Wachtbataljon
onderbracht.
Deze kazerne bestaat uit vier identieke L-vormige gebouwen die een kruisvormige plattegrond
vormen (het Duits oorlogskruis). De voorgevels komen uit op een kruisvormig
plein met in het midden plantsoenen met bomen. Er is sprake van een bouwlaag onder
een hoog schilddak*.
* Schilddak is een dakvorm met twee driehoekige schilden aan de smalle zijden en twee trapeziumvormigen
aan de langen zijden. Deze daken hebben meestal een korte noklijn.
6. Officiersmess
De offi ciersmess maakt deel uit van een groep gebouwen voor de SS-offi cieren rondom een rechthoekig pleintje aan
de westzijde van het terrein. Het interieur van de offi ciersmess is in de loop van jaren gemoderniseerd, maar bevat
nog een aantal oorspronkelijke elementen. Onder
het hoge plafond is nog een gedeelte van de houten
spantconstructie zichtbaar gebleven. Ook de met de
tegels beklede schouw aan de westelijke gevel en de
eikenhouten lambrisering zijn origineel.
De offi ciersmess heeft een globaal kruisvormige plattegrond
en bestaat uit een bouwlaag onder een overstekend,
samengesteld zadeldak*. De kopgevels van de
zuidelijke, westelijke en noordelijke gevels bevatten
houten vakwerk, waartussen metselmozaïek.
* Zadeldak is een eenvoudige dakvorm, waarbij de twee schuin oplopende dakschalen aan de nok met de schuine zijden tegen elkaar aankomen.