Odeon 85 - De Nederlandse Opera

ODEON
Magazine van De Nederlandse Opera
22ste jaargang / nr. 85 mei/jun/jul 2012
85
8
14
24
Beijing Opera
School
‘Aan de waterkant’
Waiting for
Miss Monroe
Robin de Raaff
Parsifal
Richard Wagner

★★★★★
‘Fraai, zuiver
en ontroerend’
u bent geïnteresseerd in opera?
u bent een regelmatig bezoeker van dno?
u wilt daarom graag meer betrokken zijn bij dno?
De Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera biedt u
daartoe de gelegenheid. De Vereniging is nauw betrokken bij
De Nederlandse Opera, steunt DNO op allerlei manieren en
wil de belangstelling voor opera in het algemeen bevorderen.
Contributie per seizoen:
Individueel lidmaatschap € 35,-
Gezinslidmaatschap (2 personen) € 65,-
Donateur (minimaal) € 100,-
Fidelio (t/m 29 jaar) € 20,-
ABN Amro: 43.40.57.207
Vrienden van De Nederlandse Opera
Waterlooplein 22
1011 PG Amsterdam
telefoon: (020) 5518282
fax: (020) 6250920
e-mail: vrienden@dno.nl
www.vriendenvdopera.demon.nl
2
Opera in en op de vijver van
Paleis Soestdijk
ORFEO
EURIDICE
ed
Het lidmaatschap van
de Vrienden biedt u:
* Exclusief Vriendenabonnement
* Voorbespreking plaatskaarten
* Operafilmavonden
* Literaire avonden
* Eendaagse operareizen
* Meerdaagse operareizen
* Vriendenbulletin
* Prix d’Amis | Kerstmatinee
* Fotojaarboek DNO
vanaf 25 mei
www.deutrechtsespelen.nl
Busarrangement via www.orfeo.theater-express.nl
vrienden van de nederlandse opera
Fidelio, dé vereniging voor jonge
operafans
Jonge mensen t/m 29 jaar kunnen
lid worden van Fidelio, Jonge
Vrienden van De Nederlandse
Opera. Voor deze groep worden
speciale activiteiten georganiseerd.
Chazia Mourali Column
Lieve lezer,
Aan alle goede dingen komt een einde.
Mijn termijn zit erop, dit is mijn laatste
column in Odeon. Ik zeg het met een
beetje pijn in het hart, want het is een
meer dan goede tijd geweest. In de drie
jaar dat ik voor dit blad schreef, heb ik
schitterende opera’s gezien, vrienden
gemaakt en heel veel geleerd. Ook heb
ik de kans gekregen om op verschillende
plekken mijn warme enthousiasme voor
de unieke en rijke kunstvorm die opera
is, en mijn bewondering voor De Nederlandse
Opera uit te dragen.
Wanneer ik mijn regelrechte propagan-
da bedreef, viel het me telkens op dat
mensen die nooit naar opera gaan en er
weinig van afweten, snel gefascineerd
raken zodra ze er meer over horen. (Daar
liggen kansen, want DNO wil in de toekomst
terecht nieuwe publieksgroepen
bereiken.) Onlangs bracht ik met een
cameraploeg van RTL-Z een bezoek aan
het Muziektheater. Het programma ging
eigenlijk over mijn eigen communicatiebedrijfje,
maar ik vond het spannend om
een zakenzender een cultuurhuis in te
lokken. De redacteuren zagen het meteen
zitten. Op de Zuidas hadden ze per
slot van rekening al zo vaak gefilmd.
Nadat we in de foyer en de zaal
gesprekjes hadden opgenomen, kwamen
we terecht bij de afdeling kap en grime.
De reporter moest toen flink haar best
doen me nog voor de camera te trekken.
Terwijl zij op haar horloge keek of de
deadline al naderde, stond ik nog betoverd
te staren naar het team dat pruiken
vervaardigde. Dat doen ze met een ambachtelijkheid
die niet onderdoet voor
het werk in de haute-coutureateliers
van Parijs. Haar na haar werd geweven
in minuscule gaatjes van netten die
over grote schuimplastic koppen waren
gespannen. Uit geheimzinnige laden
trokken de kappers prachtige strengen
haar in alle mogelijke tinten, waarmee
ze geraffineerde coupe soleils creëerden.
Overal stonden die koppen. Op houten
planken, op de grond en in de vensterbank.
Ik ben ervan overtuigd dat het
’s nachts spookt in dat deel van het
gebouw. Want uit al die fijne handbewegingen
ontstonden merkwaardige halfpersonages
met verbazingwekkend veel
karakter. Het dode materiaal werd woest,
elegant, jeugdig of koninklijk. Na middernacht
klinkt daar beslist de Dance macabre
van Saint-Saëns, en die poppen
komen vast en zeker traag in beweging
om lief te hebben, te moorden en te
weeklagen van verdriet. ’s Ochtends
staan ze er weer levenloos, maar mij
houden ze niet voor de gek. Al die stille
hoofden zijn met de ziel van de opera
doordrenkt.
Heel toevallig kwam ik een paar dagen
later in de metro een ander groepje professionals
tegen, net als ik op weg naar
de laatste avond van Kitesj. Ik hoorde
ze praten over de handelingen in een
3
bepaald bedrijf en sprak ze aan. Een
zanger uit het koor en twee belichters
vertelden me met grote vrolijkheid over
hun aandeel in deze opera. ‘Je gaat me
niet herkennen in mijn vermomming.
Volgende keer misschien wel.’ Ik had
ze nog van alles willen vragen. Maar op
station Waterlooplein sprintten ze weg,
om niet te laat te komen. ‘Fijne voorstelling!’
riepen ze nog over het perron.
Maar ze waren al in een andere wereld.
Toen het doek die avond opging, zag
ik niet alleen de gezichten van de zangers.
Ik dacht aan al die vakmensen die
ervoor zorgen dat ontelbare verschillende
elementen op het toneel tot een volmaakte
eenheid worden gesmeden. Mag
ik mijn laatste column opdragen aan
hen? Achter de schermen of in het koor
krijg je niet elke dag bloemen of een
individueel applaus. Maar je werk is net
zo magisch als dat van de componist,
de librettist, de regisseur, de solisten
en de dirigent.
Opera is het theater van het exces.
Zoals Donatella Versace ooit zei toen
iemand vroeg waarom haar ontwerpen
zo overdadig zijn: ‘Less is less, more
is more!’ Ik had zo mijn voorkeuren, de
afgelopen jaren: Turandot, La Juive,
Il prigioniero, Ercole amante, Het Sluwe
Vosje, Orest, A Dog’s Heart, De zaak
Makropulos en Ringetje voor de kinderen...
Maar zelfs de opera’s waarvan de
regie me minder aansprak, hadden ieder
een eigenheid die bijblijft. Die eenheid
in stijl wordt tot stand gebracht door al
die mensen die lang vóór showtime het
beste uit zichzelf naar boven halen.
Hoeveel mensuren zouden een enkele
operavoorstelling maken? Misschien
wel duizenden.
Opera ontstond rond 1600 aan de
hoven van Florence, Mantua, Parma en
Venetië. Haar maatschappelijke rol, de
inhoud en muziek veranderden de afgelopen
eeuwen drastisch. Maar de makers
zijn nog even talentrijk, levenslustig en
liefdevol. Dankzij hen is wat wij op het
podium zien nog even vorstelijk als vierhonderd
jaar geleden.
Alle Odeon-medewerkers: dank voor
de heerlijke tijd! Op andere manieren
blijf ik graag betrokken bij De Nederlandse
Opera.
(Foto: William Rutten)

Ontdek het nieuwe concertseizoen
Anna Netrebko
4 Persbericht
5
Vocale sterren in de Grote Zaal
Anna Netrebko in
Tsjaikovski’s Iolanta
do 8 nov 20.15 uur
Cecilia Bartoli met
‘Liaisons dangereuses’
zo 25 nov 20.15 uur
Eva-Maria Westbroek in o.a.
delen uit Wagners Tannhäuser
di 8 jan 20.15 uur
Joseph Calleja zingt
Italiaanse opera-aria’s
do 31 jan 20.15 uur
Rolando Villazón
met opera-aria’s
van Verdi
wo 12 jun 20.15 uur
bestel op
concertgebouw.nl
Gesprek Pierre Audi, Iván Fischer en Anish Kapoor
Pierre Audi (Foto: Erwin Olaf)
In de aanloop naar de première van Parsifal
presenteert DNO samen met het Stedelijk
Museum Amsterdam een gesprek met de
makers van dit hoogtepunt van het operaseizoen
2011-2012. Dramaturg Klaus
Bertisch gaat met regisseur Pierre Audi,
dirigent Iván Fischer en kunstenaar Anish
Kapoor in gesprek over hun werk.
Een absolute aanrader ter voorbereiding
op de voorstelling.
Bimhuis
Donderdag 7 juni - 16.00
5 / Abonnementhouders gratis
reserveren via: info@dno.nl
Iván Fischer (Foto: Jonas Sacks)
Anish Kapoor
Els van der Plas algemeen
directeur opera/ballet/
muziektheater
De Raden van Toezicht van Het Muziektheater Amsterdam, De Nederlandse Opera en Het Nationale Ballet
hebben besloten Els van der Plas per 1 augustus 2012 te benoemen tot algemeen directeur van de nieuwe
entiteit die na de fusie van de drie stichtingen zal ontstaan.
Met Pierre Audi als operadirecteur en Ted
Brandsen als balletdirecteur zal Els van
der Plas het driehoofdige stichtingsbestuur
vormen, dat onder supervisie zal staan van
één Raad van Toezicht.
Van der Plas (1960) is sinds januari 2011
directeur van het Nederlands Instituut voor
Design en Mode, Premsela. Ze was van 1997
tot en met 2010 de eerste directeur van het
Prins Claus Fonds, dat ze heeft opgebouwd
tot een internationaal instituut voor cultuur
en ontwikkeling, dat staat voor kwaliteit en
innovatie en stevig is geworteld in het culturele
veld. Van der Plas studeerde kunstgeschiedenis
in Utrecht. Ze was van 1987 tot
1997 oprichter en directeur van de Gate
Foundation ter stimulering van interculturele
uitwisseling op het gebied van moderne
en hedendaagse kunst.
Voorzitters van de Raden van Toezicht,
Antony Burgmans en Jos Nijhuis: ‘Wij zijn
buitengewoon verheugd dat Els van der
MEI 2012
1 Opera Studio Nederland
8 Aeolus Cellokwartet:
Sebastiaan de Rode, cello
Sander van Berkel, cello
Sanne van der Horst, cello
Jascha Albracht, cello
15 Anneleen Bijnen, mezzosopraan
Maarten Hillenius, piano
22 Tadeu Duarte, piano
Plas, met haar bijzondere culturele ervaringen,
als algemeen directeur vorm gaat
geven aan de gefuseerde stichting en deze
verder tot ontwikkeling zal gaan brengen.’
Pierre Audi en Ted Brandsen: ‘Wij verwelkomen
Els van der Plas van harte in de grote
Muziektheaterfamilie en zien uit naar een
vruchtbare en innovatieve samenwerking.’
Els van der Plas: ‘Ik verheug me om dit
culturele topinstituut samen met Pierre Audi
en Ted Brandsen te continueren en verder te
ontwikkelen. Tevens kijk ik er naar uit om met
de teams van de drie te fuseren instellingen
de uitdagingen voor de komende jaren aan te
gaan.’
Op een nog nader te bepalen moment zal
Els van der Plas zich voorstellen aan de
pers in aanwezigheid van Pierre Audi, Ted
Brandsen en leden van de Raad van Toezicht.
Zij heeft aangegeven tot die tijd geen interviews
te geven.
Lunchconcerten in Het Muziektheater Amsterdam
Els van der Plas (Foto: Jansje Klazinga)
(Foto: Hans van den Bogaard)

Jesús Iglesias Noriega (Foto: Olivia Kadarman)
Interview Jesús Iglesias Noriega
Klaus Bertisch
Een nieuw Hoofd Artistieke Zaken
In een operahuis is het altijd een komen en gaan. Nieuwe regisseurs, zangers en dirigenten wisselen
elkaar af in een gelijkmatig ritme van acht weken. Als je net aan elkaar gewend bent, is het alweer tijd om
afscheid te nemen. Wat de leiding van het gezelschap betreft, is De Nederlandse Opera echter behoorlijk
stabiel. Terwijl elders een intendant vaak al na vier à vijf jaren weer vertrekt, is Pierre Audi inmiddels bijna
25 jaar de artistiek leider van DNO. Sinds augustus 2006 werd hij daarbij in belangrijke mate ondersteund
door Hein Mulders als Hoofd Artistieke Zaken. Mulders neemt nu bij Theater und Philharmonie Essen de
functie van intendant op zich. Tegelijkertijd biedt een nieuwe expert in (met name) zangerszaken DNO
weer een mogelijkheid tot nieuwe impulsen. Met ingang van mei 2012 vervult de Spanjaard Jesús Iglesias
Noriega deze verantwoordelijke taak.
Jesús Iglesias Noriega is geboren in de
Noord-Spaanse stad Gijón. Zijn moeder
nam hem als klein kind mee naar operavoorstellingen
in het nabijgelegen Obiedo. Toen
daar pianolessen bij kwamen, was de basis
voor een grote affiniteit met klassieke muziek
gelegd. Alle grote Spaanse zangers van die
tijd kwamen wel een keer optreden in
Obiedo, een stad met een grote muzikale
traditie. Jesús concentreerde zich algauw
op een muziekopleiding, maar toen de tijd
om te gaan studeren was aangebroken, koos
hij toch voor Business Administration, met
de bedoeling ooit in een operahuis aan de
organisatorische kant actief te kunnen zijn.
Een masteropleiding volgde, die Business
Administration en uitvoerende kunst met
elkaar verbond.
In die tijd was Jesús lid van een studentenorganisatie
met contacten over de hele
wereld. Binnen deze organisatie kreeg hij
nog tijdens zijn studie een positie in
Argentinië aangeboden. In Buenos Aires
kwam hij in aanraking met het Teatro Colón,
waar hij in eerste instantie een stage vervulde.
Om zijn studie af te ronden keerde hij
terug naar Madrid en meteen daarna sleepte
hij een vaste aanstelling bij het Teatro Colón
in de wacht. ‘Het was een mooie tijd en ik
heb daar veel geleerd. Ik kwam in contact
met veel internationale kunstenaars, precies
wat je als beginner nodig hebt. Ik kan nog
steeds teruggrijpen op de ervaringen die
ik daar heb opgedaan.’
Toen het Teatro Real in Madrid in 1997
werd heropend, leek voor Jesús de tijd
gekomen om naar zijn vaderland terug te
keren. De dirigent Garcìa Navarro was daar
tot artistiek directeur benoemd. Door diens
relatie met het orkest in Buenos Aires was
de professionele entree van Jesús in het
operahuis van de Spaanse hoofdstad
slechts een kwestie van tijd. ‘Ik was eerst
assistent van de artistiek directeur, maar
kreeg steeds meer verantwoordelijkheid,
totdat ik ten slotte als Artistic Administrator
met de meest uiteenlopende taken
werd belast.’
Naar Amsterdam
En nu maakt hij dus de stap van het mediterrane
operaleven naar het Midden-Europese
Amsterdam. ‘Hoewel men zich in Spanje
lange tijd richtte naar de Italiaanse oorsprongen
van de opera, was het voor het
Teatro Real altijd interessant om te kijken
naar andere tradities als het zogenaamde
regietheater, naar de ontwikkelingen die uit
de noordelijke landen kwamen,’ zegt
Noriega. ‘Natuurlijk komt het zingen op de
eerste plaats, maar de benadering is ook
daar een andere geworden. Onder de verschillende
directies is het publiek in Madrid
open gaan staan voor moderne producties.
Het is veel minder traditioneel dan je misschien
zou denken.’ Zijn komst naar
Amsterdam ziet hij als een grote uitdaging.
Hij verlaat een goed functionerend theater,
maar komt, zoals hij zelf zegt, terecht bij een
van de toonaangevende huizen van Europa.
‘Ik wil mij in mijn vakgebied verder ontwikkelen,
daarom is deze stap voor mij belangrijk.
Ik ken De Nederlandse Opera, want ik
was hier elk seizoen twee of drie keer. Ook
worden producties van hier in Madrid gepresenteerd:
Le nozze di Figaro [regie Jürgen
Flimm] was in 1998 mijn eerste productie in
Madrid. Het lijkt alsof het zo heeft moeten
zijn dat een van de laatste producties in
mijn tijd daar eveneens uit Amsterdam
komt: Lady Macbeth van Mtsensk. Wanneer
ik naar Amsterdam ga, sluit zich daar voor
mij een cirkel die ook door Amsterdam was
gekleurd.'
Raakvlakken
Met Hein Mulders is hij professioneel
bevriend, er is geen gesteggel over competenties.
‘Omdat wij elkaar zo goed kennen,
hebben wij in het verleden in moeilijke omstandigheden
vaak onze problemen met
elkaar gedeeld. Als je op zoek bent naar
goede zangers, is het altijd goed om onder
collega’s ervaringen uit te wisselen. Zoals
bij Mulders het geval was, zal ook Noriega’s
hoofdtaak het vinden van geschikte zangers
zijn. Daarbij is voor hem de betreffende
muziekstijl van een werk essentieel. ‘Toch
moet je niet al te zeer in categorieën denken.
Voor alles heb je specialisten, dat is een
beetje de mode geworden. Ik wil recht doen
aan elke stijl, maar je moet er ook voor openstaan
nieuwe wegen in te slaan of zangers
zover te krijgen dat ze een nieuw terrein uitproberen.
Een Wagnerzanger is altijd een
betere zanger, wanneer hij ook in staat is
Mozart te zingen.’ Niettemin geeft hij toe
dat de markt deze filosofie vaak niet meer
mogelijk maakt: ‘We zoeken allemaal de
nieuwe Siegfried.’
Met Pierre Audi deelt hij de opvatting
over de noodzaak van nieuwe werken: ‘We
houden van de kunstvorm opera, maar wanneer
we willen dat die in leven blijft, een
levende kunst is, moeten we nieuwe stukken
opvoeren, al was het alleen maar om ook de
6 Interview Martin Wright
7
oude daaraan te kunnen toetsen. Vroeger
maakte opera veel meer deel uit van het
leven in het algemeen. Dat is praktisch
verloren gegaan, wat ook te maken heeft
met de afstand tussen historische stukken
en ons normale leven. En daarom zijn nieuwe
stukken van belang, zodat we weer raakvlakken
tussen de kunst en het leven kunnen
scheppen.’ Ook hier is sprake van een samen-
hang tussen het Teatro Real en Noriega’s
nieuwe werkomgeving in Amsterdam: in
Madrid worden bijna elk seizoen nieuwe
werken gepresenteerd. Aldus beperken zijn
ervaringen zich niet tot het klassieke repertoire.
Bovendien is hij van mening dat niet
elke nieuwe creatie eeuwige roem kan verkrijgen.
‘Ook Verdi en Wagner hebben niet
alleen maar meesterwerken geschapen.’
Op de vraag of hij een lievelingszanger
heeft, de voorkeur geeft aan een bepaalde
stijl of zich bijzonder thuisvoelt in een periode,
reageert hij in eerste instantie met bijna
principiële statements: ‘Het is altijd geweldig
om met grote kunstenaars te mogen
werken en ik hou van zangers bij wie ik merk
dat ze zich volledig aan hun vak overgeven.’
Maar uiteindelijk noemt hij toch nog een
Spaanse superster, zonder zijn voorkeur
nader te motiveren: Montserrat Caballé.
Het is duidelijk dat Noriega vol spanning,
vreugde en verwachting uitkijkt naar zijn
nieuwe taken. Vanaf mei is er een inwerkingsperiode
van een aantal maanden
gepland, samen met Hein Mulders. Vanaf
seizoen 2012-2013 zal hij alleen de scepter
zwaaien over Artistieke Zaken.
Vertaald door Frits Vliegenthart
Marianne Broeder
‘Het Koor is het hart van
De Nederlandse Opera’
Parsifal is Martin Wrights laatste productie als vaste koordirigent van De Nederlandse Opera.
Als Chorus Master van de Lyric Opera of Chicago én als freelance dirigent gaat hij een nieuwe
levensfase in. Zijn wortels lokken.
‘Höchsten Heiles Wunder!’ In de grasgroene
Atrium-zaal repeteert het dubbel mannenkoor
van De Nederlandse Opera de slotscène
van Parsifal. ‘... dem Erlö... ö... three... four...
ser...’ Koordirigent Martin Wright telt hardop.
Met een soepele linkerhand geeft hij de
dynamiek aan – ‘this is certainly loud enough’
– met de rechter slaat hij de maat. Sommige
zangers mogen naar huis, maar het huiskoor
blijft om ‘Weh’! – Weh’! Wer ist der Frevler?’
te repeteren. Wright valt sonoor in als
Gurnemanz: ‘Was gibt’s?' Parsifal zal zijn
laatste productie zijn bij DNO als vaste
koordirigent. Dit seizoen wordt hij aangesteld
als Chorus Master bij de Lyric Opera
of Chicago.
Ten tijde van ons gesprek staan de laatste
voorstellingen van De legende van de onzicht-
bare stad Kitesj en het meisje Fevronja, een
hoogtepunt voor het Koor, vindt Wright. Hij
ervaart de voorstellingen bijna als een
afscheid. ‘Het Koor, dat een enorme partij
heeft, levert hier een topprestatie vergelijkbaar
met wat het deed in Saint François
d’Assise. Dergelijke hoogtepunten geven
je het gevoel dat je nooit meer zoiets zult
meemaken. Toch ben ik ervan overtuigd dat
Parsifal in de regie van Pierre Audi en met
het Koninklijk Concertgebouworkest met
Iván Fischer weer zo zal voelen.’
Wright voelt zich bevoorrecht vanwege
‘de fantastische dingen die hij met het Koor
heeft mogen doen: van barokopera’s, die
veel operahuizen hun koor niet zouden toevertrouwen,
tot uitdagingen als Wagemans’
hondslastige Legende.’
Wright vertrekt dan ook met spijt in het
hart – hij zal zijn koor tremendously missen
– maar ook met volle overtuiging. Het gezelschap
van de Lyric Opera of Chicago is een
van de beste in de Verenigde Staten, meent
hij. ‘Ik zal daar de gelegenheid krijgen om te
doen wat ik hier ook doe: koordirectie op
hoog niveau, maar in de nabijheid van mijn
familie in Idaho. In deze fase van mijn leven
wil ik dichter bij mijn broers en zus zijn.
Bovendien duurt het seizoen in Chicago
acht maanden. Dat betekent dat ik vier
maanden per jaar als freelancer kan werken
en ook weer zelf opera’s en concerten kan
dirigeren, zoals ik lange tijd deed bij de Lyric
Opera San Diego. Voor het komend seizoen
staan concerten op stapel in China met het
koor van het Shanghai Opera House.’
Directie en zang
Zal Wright, die een begenadigd bariton is,
ook zijn carrière als zanger weer oppakken?
Lange tijd zong hij glansrollen in de
Verenigde Staten. In ons land maakte hij
zijn debuut in het Holland Festival van 1982
met aria’s uit Amerikaanse opera’s. Later,
ten tijde van zijn chef-dirigentschap van het
Groot Omroepkoor, zong hij met het Radio
Filharmonisch Orkest en het Metropole
Orkest.
Wright lacht met een mengeling van trots
en bescheidenheid. ‘Sinds 1995 zing ik niet
meer als professioneel solist, vooral om een
fysieke reden. Dirigeren drijft de energie hoog
in je lichaam,’ zegt hij wijzend op zijn borstkas.
‘Tijdens het zingen moet de energie
juist laag zitten. Als ik lange tijd gedirigeerd
heb, kan ik dat proces niet meer omkeren.’
‘Ik geloof dat ik een goede bariton ben,
maar als dirigent heb ik veel meer te bieden.
Daar ligt mijn kracht en mijn passie.
Destijds heb ik geauditeerd voor Plácido
Domingo, toen ik koordirigent was in een
uitvoering van Otello, waarin hij de titelrol
zong. Na afloop zei hij: “Martin je hebt een
prachtige stem, maar ik kan je niet missen
als koordirigent.” Overigens is het een groot
voordeel als een koordirigent zelf zanger is.
Je spreekt hun taal, je kunt voorzingen wat
je wilt horen in plaats van het uit te leggen
en misschien onbegrepen te blijven.’
‘Overigens heb ik recent tijdens een van
de voorstellingen van Kitesj nog een kleine
comeback gemaakt. Als invaller, het was een
ludiek initiatief van een van de figuranten,
bedoeld als een soort afscheid aangeboden
aan het Koor. Alles was geregeld, een kostuum,
repetities, het was fantastisch. Ik
durfde niet luid te zingen, omdat ik bang was
geëmotioneerd te raken.'
Beste operakoor ter wereld
Naast Kitesj kende Wright andere hoogtepunten.
Zijn debuut met L’amour des trois
oranges bijvoorbeeld, later volgden Doctor
Atomic, Tannhäuser, Saint François d’Assise,
La Juive en natuurlijk de barokopera’s. Waren
er ook teleurstellingen? Na een lange stilte
vervolgt hij bedachtzaam: ‘Zangers van het
Operakoor zijn podiumdieren, ongelofelijk
eager om te zingen, maar ook om te acteren.
Ze zingen met hun lichaam. Maar er zijn
grenzen aan wat de stem met een bewegend
lichaam aankan. Er zijn voorstellingen
geweest waar het Koor niet in de gelegenheid
was om alles te doen waar het toe in
staat is door een te veeleisende regie, bijvoorbeeld
omdat ze met hun rug naar het
publiek moesten zingen. Robert Carsens
regie van Carmen was ronduit briljant. Maar
waar het Koor over de balustrades moest
klimmen en tegelijk de lastigste passages
zingen, hield ik mijn hart vast. Daar konden
de zangers vocaal niet optimaal presteren.’
‘Het stempel van de regisseur is tegenwoordig
zeer bepalend. Dat heeft ook een
voordeel. Operazangers willen niet stilstaand
zingen, ze willen acteren, bewegen,
theatraal expressief zijn. Maar je moet van
zangers geen ingewikkelde lichaamshouding
vragen. Daar lijdt de muziek onder, dat is
jammer.’
Wright geeft graag een advies aan zijn
opvolger. ‘Het Koor is het hart van De
Nederlandse Opera. En dat weten ze.’
(Grinnikend:) ‘Maar de artistieke beslissingen
worden door de artistiek directeur genomen.
De Koorleden verdienen het echter om
door hun dirigent met volle overgave uitgedaagd
te worden tot hun grootste prestaties:
muzikaal, artistiek en theatraal, zodat ze het
beste operakoor ter wereld blijven.’
Martin Wright (Foto: Hans Hijmering)

Scènes uit Aan de waterkant (Foto’s: Michel Gantner, Victor Tonelli-ArtComArt)
Beijing Opera School
Eén minuut van de voorstelling komt overeen met tien jaar werk.
Su Yumin (voormalig directeur Beijing Opera School)
Er zijn twee hoofdelementen in deze
Chinese voorstelling: een boek en een
school. Het boek heet Aan de waterkant,
het verhaal van 108 rebellen die het
Hemelse Keizer rijk op zijn grondvesten
deden schudden. Pas na bijna drie eeuwen
was deze roman voltooid. Minstens een
miljard mensen hebben hem gelezen en
tallozen kennen hem van verhalenvertellers,
poppenspelers, opera, televisie, film, stripverhalen
en videospelletjes.
8
De school is de beroemde School van de
Beijing Opera, uniek op de wereld.
Men leert er acrobatiek, allerlei sprongen
en een moeilijke gebarentaal. Deze taal van
handen, ogen, voeten en lichaam bestaat
uit duizenden tekens. Men leert er ook het
uitbundige grimeren, dat past bij de excentrieke
kostuums. Het is een verheven maar
kwetsbare kunst, bedreigd door de moderne
tijd; op hun manier zijn de leerlingen van
de School van de Beijing Opera de helden
van nu. De regisseur benadrukt op integere
wijze de authenticiteit van de kunstvorm
en weet deze tegelijkertijd inzichtelijker te
maken voor een westers publiek.
di 15 mei 2012 première
20.15 uur
do 17 mei 15.00 uur
vr 18 mei 20.15 uur
Het Muziektheater Amsterdam
Kaartverkoop is reeds begonnen.
Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er
nog kaarten verkrijgbaar.
Bel het Kassa-bespreekbureau: 020-625 5455
Online reserveren: www.dno.nl
Inleidingen door Frank Kouwenhoven
Plaats: het Muziektheater (foyer 2de balkon)
Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere
voorstelling, dus 19.30 uur (avond)/14.15 uur
(matinee)
Lengte: ± 30 minuten
Toegang: gratis op vertoon van een plaatsbewijs
voor de voorstelling van die dag.
Met steun van de Vereniging Vrienden
van De Nederlandse Opera.
9
Beijing Opera
School
‘Aan de waterkant’
regie
Patrick Sommier
assistent regie/dramaturgie
Pascale Wei-Guinot
decor
Jean-Pierre Vergier
licht
Pierre Setbon
dansers/zangers
Studenten en docenten van
de Beijing Opera School
verteller
Marc van Warmerdam
Chinees orkest
Coproductie met MC93 Bobigny, Beijing Xiqu
Yishu Zhiyexueyuan, Les Nuits de Fourvière,
Département du Rhône, Festival de la
Communidad de Madrid, Piccolo Teatro di Milano,
Théâtre de l’Europe
De opera wordt in het Chinees gezongen
en Nederlands boventiteld.
De voorstelling duurt circa 2 uur.
Er is geen pauze.
Het programmaboek Aan de waterkant is
verkrijgbaar in het Muziek theater.
Het Muziektheater Amsterdam presenteert

Scène uit Aan de waterkant (Foto: Victor Tonelli-ArtComArt)
Achtergrond Beijing Opera School
Frank Kouwenhoven
Wat is Chinese opera?
Chinese opera is geen opera. Een westerse toehoorder kan zichzelf alleen toegang tot het genre verschaffen
door elke associatie met romantische grandeur en de zangdrama’s van Verdi of Wagner te vermijden. Chinese
opera is alleen al anders doordat de stukken doorgaans goed aflopen. De Beijing Opera Aan de waterkant
(bewerking van een oude Chinese schelmenroman) vormt daarop geen uitzondering. Wel heeft Chinese opera
met moderne westerse opera (en ook met het elizabethaanse theater) een geraffineerde eenvoud van middelen
en (vaak) de kaalheid van het toneel gemeen. Er zijn de nodige parallellen met vroege Italiaanse opera, maar
die leveren maar weinig handvatten op, want uiteindelijk stamt Chinese opera, met zijn schelle falsetstemmen,
snerpende snaren en schrille slagwerk, uit een geheel andere wereld, en vormt een vreemd en fascinerend
mengsel van sprookje, verschrikkingen, spektakel en duistere rituelen.
Wat is Chinese opera? In ieder geval (zoals
ook een buitenstaander vrij snel kan vaststellen):
een hoop slagwerk en kabaal, veel
gestileerde spreektaal met overdreven
stembuigingen, acteurs die eigenlijk meer
met hun lichaam zeggen dan met hun mond,
een stortvloed van woeste en groteske
bewegingen waarop zozeer de nadruk valt
dat het genre bijna in de eerste plaats als
een vorm van dans zou kunnen gelden, ware
het niet dat de muziek toch de hoofdrol
opeist: Chinese theaterliefhebbers spreken
van ‘theaterstuk luisteren’ (ting xi), niet
‘theaterstuk kijken’.
Alles bijeengenomen is Chinese opera
een zinnenverdovend spektakel. Ongeschikt
voor de concertzaal, zo oordeelde in de eerste
helft van de 20ste eeuw de Chinese
schrijver Lu Xun. Die dacht bij de term
‘Chinese opera’ niet aan aan Beijing Opera
(waar hij niet van hield), maar aan de grootse
en angstaanjagende combinatie van carnaval,
voodoorituelen en wilde kloppartijen,
zoals hij ze uit zijn jeugd in Shaoxing kende.
Chinese opera – dat soort Chinese opera –
kon je alleen maar in de openlucht meemaken.
Het was een allesomvattend avontuur,
waar dorpsbewoners zich roekeloos aan
overgaven: een gemeenschappelijke poging
om hun angsten te overwinnen, om rechtstreeks
met doden te communiceren, met
geesten en bovennatuurlijke machten, die
allemaal vredig gestemd en (via de opera
en allerlei offergaven) onder de duim gehouden
moesten worden.
Buitengebeuren
Traditionele Chinese opera was dus in aanleg
vooral een buitengebeuren, bestemd om
goden en geesten te bezweren. Vandaar ook
het woeste en luide slagwerk dat in zoveel
regionale operastijlen een hoofdrol speelt:
alleen zo kon je de oren van de oppermachtigen
bereiken, die immers zelf vanuit de
hemel ook flink wisten te donderen en bliksemen.
Een gemakkelijke opgave was het
niet, dat tevredenstellen van de geesten,
de zielen van overledenen, want die waren
hongerig, knorrig, ontevreden en vaak ook
nog gewelddadig. Je kon ze aanroepen via
een opera, maar dat was als spelen met
vuur: er was weinig voor nodig om met de
komst van geesten een volledig pandemonium
over jezelf en het dorp af te roepen.
De kans op zo’n averechts resultaat achtte
men dan ook allesbehalve denkbeeldig.
Ieder dorp beschikte over een eenvoudig
podium, soms als onderdeel van de lokale
tempel, maar meestal een geïmproviseerde
ruimte van bamboepalen en gesneden gras,
waar het leeuwendeel van de opera zich
afspeelde. Alle dorpsbewoners deden mee,
ofwel als toeschouwers, ofwel als acteurs.
Het verschil tussen die hoedanigheden was
maar zeer betrekkelijk. De acteurs fungeerden
als mediums tussen de geesten- en
mensenwereld. Maar wie naar de opera
kwam kijken riskeerde wel om ook zelf als
‘geest’ te worden achtervolgd. Acteurs
sprongen onverhoeds tussen het publiek.
Wie pech had, werd tot ver buiten het dorp
achterna gerend door een gemaskerde
acteur die als een gek op een gong sloeg.
Opera’s werden niet opgevoerd louter als
vermaak, maar vooral wanneer het leven
slecht ging, de oogst was mislukt, of er veel
sterfgevallen waren, kortom, als er een dringende
noodzaak was voor een telefoongesprek
met de goden, voor het uitbannen van
kwade invloeden. Behalve in ad-hocuitvoeringen
werden opera’s ook met regelmaat op
markten en jaarlijks terugkerende tempelfestivals
uitgevoerd. De grens tussen vermaak
en religie werd, althans wat de vorm
betreft, wel steeds scherp getrokken: specifieke
onderdelen van de opera (meestal
begin, soms ook het einde) werden uitgevoerd
als ritueel, compleet met knetterend
vuurwerk, offervuren, gebeden, processies
en andere sacrale gebeurtenissen. Het hele
Chinese theater was echter doordrenkt met
honderden taboes en regels: plekken waar
je niet mocht komen, voorwerpen die je niet
mocht aanraken of juist moest aanraken,
tijdstippen waarop je een bepaald stuk of
bepaalde spelers van stal moest halen, of
juist uit de buurt houden, enzovoorts. Na de
rituele handelingen volgde dan meestal een
theaterverhaal, en begon het allengs meer
op gangbaar entertainment te lijken, op
theater zoals wij dat heden ten dage in het
Westen kennen. Maar het publiek dat naar
de voorstellingen kwam, maakte niet per
se onderscheid tussen sacrale en seculiere
elementen: het was allemaal immers onderdeel
van een groter geheel, waarvan de
betekenis van veel details voor menigeen
in duisternis gehuld bleef. Het enige dat je
zeker wist, was dat je zo’n zeldzaam en overrompelend
evenement niet wilde missen!
Opera als krijgskunst
Opwinding over de aanwezigheid van de
goden was nauwelijks te scheiden van opwinding
over het gespeelde verhaal. Het mengsel
van verwachting en angst bij de toeschouwers
10 11
moet zoiets geweest zijn als de opwinding die
je als westers kind voelt wanneer Sinterklaas
op de deur van het huis komt bonzen. Je weet
dat de Goedheiligman cadeautjes meebrengt,
maar ook een pikzwarte man met roede. Bij
Chinese opera's stond er meer dan een pak
slaag of vermaning op het spel. De opera’s
waren momenten van waarheid, preken in
theatervorm, waarin de strijd tussen goed
en kwaad op het toneel vaak naadloos kwam
samen te vallen met de strijd om het behoud
van een dorp en de mensen die daarin woonden.
Zoals gezegd, de uitkomst was geenszins
zeker, uit eerdere rampspoeden was wel
bekend hoe grillig en wreed de goden zich
konden gedragen.
Theater van dit type is zeker nog niet
geheel uit China verdwenen. Van de meer
dan driehonderd verschillende regionale
operagenres die het land rijk is, kennen de
meeste nog zo’n volkse pendant, die ook
vandaag de dag nog op het platteland wordt
uitgevoerd. De sfeer is minder grillig dan
voorheen, er heerst in China geen honger
meer, en tribale oorlogen behoren tot het
verleden. Maar dorpsopera’s kunnen nog
steeds dagenlang duren en worden nog
altijd doorsneden met rituelen. Ook kun je
op het platteland nog andere rituelen ontdekken
die geen onderdeel van een operavoorstelling
zijn, maar er wel nauwe verwantschap
mee vertonen. Gekostumeerde
processies bijvoorbeeld, waarin men speren,
hellebaarden en andere militaire attributen
meedraagt. Dit lijkt te verwijzen naar
een gewelddadige oertijd van het theater.
Het Chinese karakter xi (‘theater’) is samengesteld
uit verschillende componenten,
waarvan er een betrekking heeft op contact
met de hemel, een ander op militaire kracht
en oorlog. In het verre verleden werd theater
wellicht ook opgevoerd om goden gunstig
te stemmen voor het winnen van veldslagen,
en het is niet meer dan aannemelijk dat
zulke uitvoeringen het karakter van militaire
exercities hadden. Het belangrijke onderscheid
dat men zo vaak in Chinese muziek
en theater maakt tussen repertoire dat wen
(‘literair, verfijnd’) is dan wel wu (‘militair’)
is hier vermoedelijk op terug te voeren. De
stap van theater naar krijgskunst en omgekeerd
is immers maar heel klein, ook nog
heden ten dage. Wie vandaag de dag bij een
Sichuan Opera-ensemble van de provinciale
hoofdstad in de leer gaat, begint zijn training
niet met zang, maar met oefeningen om de
benen en heupen krachtiger te maken. Dan
volgen basale fysieke vaardigheden als de
kunst van het schrijden (bufa), het poseren
(shenduan biaoyan), de krijgskunst (wugong),
het ‘grijpen’ (bazi), dat wil zeggen het hanteren
van messen, geweren en zwaarden, en
vervolgens nog het aanleren van de zangstijl
(changqiang) en gesproken teksten. Het
accent op een zware fysieke training is
onmiskenbaar, en dat is bij Beijing Opera
niet anders.
Gesamtkunst
De Beijing Opera geldt als de ideale synthese
van talloze regionale stijlen. Het ‘beste’
uit de provincie is hier als het ware tot nationaal
model verheven, nadat het genre zich
van volkse rituele vorm tot een geciseleerde
Gesamtkunst voor fijnproevers had ontwikkeld.
Dat wil niet zeggen dat de Beijing
Opera zijn rituele en militaire oorsprong
inmiddels volledig heeft uitgevaagd. De
militaire aspecten zijn nog steeds aanwezig,
bijvoorbeeld in het overdadige slagwerk,
de militante poses, de podiumgevechten,
de acrobatiek. Ook rituele elementen kun
je nog traceren: de maskers en gezichtsbeschilderingen
imponeren nog altijd het
publiek, maar zijn niet meer bedoeld om
angst aan te jagen of kwade machten te
bezweren. Tot 1949 beschikte de Beijing
Opera nog over typische duiveluitdrijvers,
maar de communistische overheid schrapte
zulke rollen omdat men ze met bijgeloof en
achterlijke praktijken associeerde. Onder
invloed van het communisme verdwenen
eveneens heel andere aspecten van de
Beijing Opera, zoals het gebruik van kind-
slaven, of het verschijnsel van kindacteurs
die zichzelf (al dan niet gedwongen) prostitueerden
op wens van rijke mannelijke opera-
fans. Veel mannelijke toeschouwers in het
19de-eeuwse Beijing werden verliefd op de
jonge jongens die vrouwenrollen speelden,
en zochten in de Beijing Opera een substituut
voor de destijds streng verboden bordelen.
In veel regionale genres zijn de offergaven,
de rituelen ter inwijding van het podium
en andere sacrale handelingen een vast
bestanddeel gebleven van het hedendaagse
Chinese theater, ook als dat in een moderne
schouwburg, voor hedendaags publiek en in
grote steden wordt uitgevoerd. De Cantonese
opera in Hong Kong, bijvoorbeeld, kent ook
nu nog altijd uitvoerige riten ter inwijding
van het podium, en geen acteur zal zich op
het toneel wagen als die niet naar behoren
zijn uitgevoerd.
Ambiguïteit
Alle (semi-)religieuze, militaire en soms
duistere andere achtergronden ten spijt
heeft de Chinese opera zich kunnen ontwikkelen
tot een schitterend gecombineerd
palet van dans, zang en kostuumdrama.
De vaste en goed herkenbare rolfiguren
(zoals de meestal machtige, soms bovennatuurlijk
begaafde figuur van de jing, met
zijn woeste gezichtsbeschilderingen, of de
dom-onschuldig kijkende clown met zijn
witte vlek op de neus) lijken weliswaar veel
afstand te scheppen: het wordt moeilijk om
je persoonlijk met die schitterend uitgedoste
figuren te identificeren. Ze zijn altijd weer
de typische held of de op voorhand mislukte
underdog, en ze zingen altijd maar weer met
dezelfde voor hun rol typerende stemmen,
en bewegen zich op stereotiepe wijze voort.
Maar toch: is het in commedia dell’arte en
in Italiaanse opera’s uit de begintijd zoveel
anders? Een goed acteur kan de zaal met
zijn rol in vervoering brengen, en weet daarbij
de beperkingen van de muziek en de
toneelconventies volledig te overstijgen.
Daarbij is het zaak om alle middelen van
het genre zo geraffineerd mogelijk te benutten.
Een serie slagwerkpatronen is geen
geram op pannendeksels, maar de uitbeelding
van een spannende achtervolging te
paard. Er bestaan honderden slagwerkpatro-
nen met deels specifieke betekenissen. Het
ene been dat een acteur vertikaal voor zijn
neus optrekt is geen absurde acrobatische
oefening, maar een overtuigende weergave
van zijn innerlijke verwarring en opwinding.
Dat is dus uiteindelijk Chinese opera:
geboren uit de meeste extroverte en onbesuisde
volksrituelen en gewelddadige exercities,
maar als genre uitgegroeid tot een
summum van symboliek en verfijnde stilering
van menselijke emoties. Die ambiguïteit
is het Chinese theater nog steeds aan te
zien: je kijkt naar iets dat tegelijkertijd
gloeiendheet melodrama is – met woest rollende
ogen, wilde blikken, trillende handen
en uitzinnig gezongen gebroken melisma’s –
en een ijskoud bezweringsritueel. Een intrigerende
combinatie, die in zijn wezen ver
afstaat van wat wij heden ten dage als westerse
opera kennen.
Scène uit Aan de waterkant (Foto: Victor Tonelli-ArtComArt)

Patrick Sommier (Foto: Andrey Serdan)
Interview Beijing Opera School
Margriet Prinssen
Totaaltheater avant la lettre
‘Beijing Opera is een fascinerende kunstvorm,’ zegt Patrick Sommier. ‘Het lijkt alsof alles vaststaat, tot
de kleinste details aan toe. Tot mijn verrassing kwam ik erachter dat er veel ruimte is voor persoonlijk
acteren, zoals wij dat kennen in het Westen. Er zijn fantastische acteurs die vernuftig weten om te
gaan met de ogenschijnlijk vaststaande codes. Ze breken dwars door de verwachtingspatronen heen.’
Patrick Sommier is een theaterman in hart
en nieren. Sinds 2000 leidt hij MC93 Bobigny,
een theater in een voorstad van Parijs. MC93
is een avant-gardetheater met vier zalen,
waar bijzondere voorstellingen worden
gemaakt door vooraanstaande regisseurs
zoals Peter Sellars, Frank Castorf, René
Pollesch, Christoph Marthaler en Simon
McBurney, maar waar ook plek is voor kleine
projecten waarin buurtbewoners samenwerken
aan een eigen productie. MC93 wil,
aldus de website, ‘de wereld zichtbaar
maken vanaf het toneel. De verhalen van
andere mensen vertellen, want iedereen
heeft een bijzonder verhaal.’
Sommier is een vooraanstaand regisseur
die over de hele wereld voorstellingen heeft
gemaakt. Vanaf 2002 raakte hij in de ban van
de Beijing Opera. ‘Ik kwam op de School
voor Beijing Opera en ik vond het meteen
een fascinerende kunstvorm.’ Hij noemt het
een soort ‘totaaltheater avant la lettre’:
muziek, zang, tekst, vechtkunst, acrobatiek,
pantomime en slapstick vormen de ingredienten.
‘De beheersing, de kennis en de eisen
die er aan de leerlingen gesteld worden zijn
ongelooflijk. Het is een kostschool waar
leerlingen vanaf een jaar of tien de hele dag
les krijgen: van ’s ochtends vroeg tot ’s
avonds laat. Het kost veel moeite en tijd om
je de uiterst precieze gebarentaal eigen te
maken. Dat vereist een geweldige discipline,
maar er is ook veel plezier.’
Schelmenroman
Twee jaar later begon hij een onderzoeksproject
aan de School van de Beijing Opera,
waaruit nog weer vier jaar later Aan de
waterkant zou voortkomen, een voorstelling
gemaakt met en door leerlingen en docenten.
‘We hebben er in totaal vier maanden
aan gewerkt, in stukjes en beetjes. De opera
is gedeeltelijk gebaseerd op Aan de waterkant,
een beroemd boek uit de 12de eeuw,
de Song-dynastie. Tegelijkertijd zie je taferelen
van het dagelijks leven anno 2012 op
de School van de Beijing Opera. Dat vormt
de andere helft van de opera. Het is een
nieuw werk geworden, een bijzondere kennismaking
met boek én school, waar ik heel
gelukkig mee ben.’
De opera is gebaseerd op het populaire
verhaal Aan de waterkant. ‘Je zou het kunnen
vergelijken met De drie musketiers of Robin
Hood. Een soort schelmenroman over 108
bandieten of rebellen die zich verzetten
tegen het tirannieke bewind. Het lijken
slechteriken maar in feite blijken zij de good
guys te zijn.’ De moraal is complex, volgens
Sommier: ‘Aan de ene kant wordt opgeroepen
tot rebellie, aan de andere kant blijven
ze toch trouw aan Confucius, met hun respect
voor God, vaderland en vorst. China
heeft de afgelopen decennia natuurlijk een
groot aantal veranderingen ondergaan en
in de kunst zie je daarvan de weerslag.’
Het is een openbaring om te zien hoe
gedetailleerd het boek is, vertelt hij met
geestdrift. In de 3000 pagina’s van het
origineel gaat het over hoe de hoofdpersonen
drinken, hoe de huizen worden gebouwd,
waar en hoe ze hun doden begraven,
de manier waarop ze aardewerk maken.
Het is volstrekt uniek en eigenlijk met niets
te vergelijken uit de westerse literatuur.
‘Jacques Dors, de vertaler die vorig jaar
helaas is overleden, heeft me erg geholpen
door een equivalent te zoeken voor de vele
honderden details, bijvoorbeeld voor een
dienaar die een bepaald gerecht serveerde
dat uitein-delijk weer afkomstig bleek uit
een streek in West-Frankrijk, begin 16de
eeuw!’
Enorme expertise
Je zou hopen en misschien ook verwachten
dat er met de oplevende economie een revival
komt van de kunsten? ‘Dat is bepaald
niet zo. In de grote steden is zelfs steeds
minder aandacht voor de Chinese Opera en
andere “moeilijke” kunstvormen. Mensen
gaan naar de film of naar de musical. Het
12 13
land is ten prooi aan een droevig stemmende
commercialisering. Je merkt dat er een
hele generatie is weggevallen door de
Culturele Revolutie, die plaatsvond tussen
1967 en 1976. De kaalslag is enorm. Er zijn
geen opvolgers voor de generatie die nu
rond de zestig is. En het maken van een
Beijing Opera vraagt een enorme expertise.
Je moet zo’n 500 opera’s kennen, precies
weten welke kleur wat betekent, welk
symbool, welk kostuum en noem maar op.’
Sommier heeft een proloog toegevoegd
waarin wordt verteld hoe het boek Aan
de waterkant tot stand is gekomen. ‘Heel
grappig om die lange en complexe geschiedenis
vanaf de orale traditie tot nu toe te
vertellen. Het zegt heel veel over de cultuur
en de geschiedenis van verhalen, ook van
die van nu.’ Voor de voorstellingen in het
Muziektheater heeft hij Mark van Warmerdam
gevraagd als de verteller: ‘Ik ken Mark al
bijna veertig jaar, vanaf het begin dat we
theater gingen maken. Ik hou van de manier
waarop hij toneelspeelt. Hij doet heel
weinig, houdt altijd een zekere afstand en
heeft een ongelooflijk goed gevoel voor
humor.’
Opera in het Park 2012
Beleef opera bij ondergaande zon!
DNO houdt samen met het Holland Festival
een mooie traditie warm en presenteert
wederom: Opera in het Park!
Op 25 juni wordt Wagners Parsifal live uitgezonden
vanuit het Muziektheater, op een
grootscherm in het Amsterdamse Oosterpark.
Wees welkom en geniet gratis van deze
indrukwekkende opera! Kom met vrienden
of familie, een gevulde picknickmand en een
warm kleed.
Maandag 25 juni 2012
Oosterpark Amsterdam
Van 17.30 tot 22.40 uur
Toegang gratis
Kijk voor meer informatie op:
www.dno.nl/operainhetpark
Kleuteropera PoY!
De Nederlandse Opera herneemt in juni 2012
de kleuteropera PoY!
Op frisse en visueel sterke wijze, maar zonder
woorden, wordt het verhaal van Henriette
verteld. Er ontstaat een droom uit muziek en
zang die kinderen meeneemt.
Henriette woont samen met een celliste
die te veel werkt. Zij repeteert aan één
stuk door en is de muziek eigenlijk meer
dan zat. Voor Henriette geldt het tegendeel:
zij houdt van muziek en verzamelt klanken.
De Nederlandse Opera is verheugd PoY!
na het grote succes in 2011 opnieuw te
mogen presenteren in het Muziektheater.
Grote Studio van Het Muziektheater
Amsterdam
6 juni - 15.00 uur
9 juni - 13.30 uur en 15.30 uur
10 juni - 13.30 uur en 15.30 uur
Duur: circa 55 minuten
Kaarten
Prijzen 15/ 7,50 (tot 7 jaar)
Kassa-bespreekbureau van
Het Muziektheater Amsterdam:
T 020 625 5455
Opera in het park 2011 (Foto: Marjolijn Vis)
PoY! (Foto: Michaël Poelwijk)

Maquette en kostuumontwerp Waiting for Miss Monroe
Waiting for Miss Monroe
Mijn publiek is mijn minnaar
Mijn Prince Charming
Mijn familie en
Mijn thuis (Marilyn Monroe)
I. Werkdag
Een complete filmploeg zit al dagen te
wachten op Marilyn Monroe. Paula, haar
coach, denkt dat ze wel gauw zal komen.
Inmiddels is Marilyn aan het poseren voor
een vriendin, de jonge fotografe Eve. Daarbij
drinkt ze grote hoeveelheden champagne;
de sfeer is ontspannen. Maar de filmproducent
Fox belt herhaaldelijk. Marilyn wordt
nerveus, spreekt in een bandrecorder, die
voor haar een andere, veilige realiteit vertegenwoordigt.
Fox draagt de cameraploeg
op met het filmen te beginnen, met behulp
van een stand-in. Paula laat Marilyn door de
telefoon horen hoe de stand-in haar tekst
spreekt. Marilyn reageert onmiddellijk: ze
haast zich naar de set en levert een geweldige
acteerprestatie.
II. Verjaardag
President Kennedy viert zijn 45ste verjaardag.
Achter de schermen heerst koorts
achtige activiteit. Marilyn moet optreden,
maar is verward en geheel gevloerd door
drank en pillen. Als Kennedy haar niet komt
opzoeken voordat ze opgaat, is ze woedend.
Ze verliest het zicht op de werkelijkheid en
roept om ‘Daddy’. Twee ‘Daddies’ verschijnen:
Clark Gable en Joe DiMaggio. Zij stellen haar
gerust; ze komt op en zingt ‘Happy Birthday’.
De ‘Daddies’ verdwijnen en hun plaatsen
worden ingenomen door John en Robert
Kennedy. Aanvankelijk adoreren zij haar,
later vernederen zij haar, alvorens te verdwijnen.
Paula en de grimeur Whitey voegen
zich bij Marilyn. Zij heeft een voorgevoel
van haar dood en vraagt Paula om toe te
zien op de uitvoering van haar testament;
Whitey moet voor haar lichaam zorgen.
14
15
III. Sterfdag
Fox is in onderhandeling met Marilyn over
een nieuwe film, Something’s Got to Give.
Hij moet Marilyn in alles haar zin geven.
Thuis voelt Marilyn zich eenzaam en zoekt
weer haar toevlucht tot het spreken in haar
bandrecorder. Haar vorige ego, Norma
Jeane, voegt zich bij haar. Norma Jeane verlangt
alleen naar roem en beseft niet wat
de nadelen ervan zijn. Marilyns gezondheid
gaat zienderogen achteruit. Ze kan niemand
bereiken. Nadat Marilyn de balans van haar
leven heeft opgemaakt, sterft ze. Was het
zelfmoord, moord of een ongeluk?
za 9 jun 2012 première 20.30 uur
ma 11 jun 20.30 uur
di 12 jun 20.30 uur
wo 13 jun 20.30 uur
vr 15 jun 20.30 uur
za 16 jun 20.30 uur
Stadsschouwburg Amsterdam
Kaartverkoop is reeds begonnen.
Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er
nog kaarten verkrijgbaar.
Bel het Kassa-bespreekbureau: 020-625 5455,
Stadsschouwburg Amsterdam: 020 6242311 of
Holland Festival: 020 5237787
Online reserveren: www.dno.nl, www.ssba.nl of
www.hollandfestival.nl
Inleidingen door Janine Brogt en
Robin de Raaff
Plaats: Stadsschouwburg
Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere
voorstelling, dus 19.45 uur
Lengte: ± 30 minuten
Toegang: gratis op vertoon van een plaatsbewijs
voor de voorstelling van die dag
Met steun van de Vereniging Vrienden
van De Nederlandse Opera
Meet the artist
Maandag 11 juni na afloop van de voorstelling,
met Robin de Raaff, Janine Brogt en Lotte de Beer
Uitzenddatum
Radio 4, NTR Opera Live:
zaterdag 16 juni, 19.00 uur
Robin de Raaff 1968
Waiting for
Miss Monroe
libretto
Janine Brogt
muzikale leiding
Steven Sloane
regie
Lotte de Beer
scenografie
Clement & Sanôu
Marilyn Monroe
Laura Aikin
Gable
Alain Coulombe
Joe
Tom Randle
Norma Jeane
Hendrickje Van Kerckhove
Fox
Dale Duesing
John F. Kennedy
John Tessier
Robert F. Kennedy
Daniel Belcher
Eve
Maria Kowan
Paula
Helena Rasker
Whitey
David DQ Lee
Nederlands Kamerorkest
Opdracht van De Nederlandse Opera
Coproductie met het Holland Festival 2012
De opera wordt in het Engels gezongen
en Nederlands boventiteld.
De voorstelling duurt circa 1 uur en 30 minuten.
Er is geen pauze.
Wereldpremière
Het operaboek Waiting for Miss Monroe is
verkrijgbaar in de Stadsschouwburg. Daarin zijn
onder meer een uitgebreide synopsis en het libretto
in het Italiaans en in het Neder lands opgenomen.
De prijs is 8.

Marilyn Monroe met Robert en John F. Kennedy (Foto: Cecil Stoughton)
Achtergrond Waiting for Miss Monroe
Hein van Eekert
Ze liet iedereen wachten
Niemands persoonlijkheid spat zo van het witte doek als die van Marilyn Monroe. Haar regisseurs
vonden haar geniaal, maar gingen ook gebukt onder haar onvoorspelbaarheid. Ze kon maar niet
op tijd komen en liet haar tegenspelers, wie ze ook waren, soms hele dagen wachten. De vrouw
achter de beroemdste filmactrice aller tijden was een gecompliceerd wezen vol problemen en
verdriet, als een echt operakarakter.
Marilyn Monroe, de échte, in een opera...
het idee lijkt niet zo ver weg in haar film
Gentlemen Prefer Blondes. Ze zit daar op
het podium van een Franse nachtclub.
Filmcomponist en Richard-Straussbewonderaar
Alfred Newman zet een fikse wals
onder het beeld, die vervaarlijk aanschurkt
tegen de muziek uit Strauss’ Arabella. In
roze jurken gehulde dames dwarrelen voor
onze ogen en in rokkostuum geklede heren,
onder wie George Chakiris (de latere
Bernardo in de verfilming van Leonard
Bernsteins West Side Story) belagen La
Monroe met grote rode harten en jagen
haar over de bühne. ‘Nee, nee, nee, nee,
nee,’ zingt ze als een ware Lucia di Lammermoor,
compleet met een redelijk geslaagde
triller en begeleiding van een fluit. En ze
slaat ferm maar koket met haar waaier naar
de mannen. Als ze op dit moment niet even
de stem had geleend van Marni Nixon, de
sopraan die de liedjes zong voor Audrey
Hepburn in My Fair Lady, voor Deborah Kerr
in The King and I en voor Natalie Wood in
West Side Story, hadden we fiks aan het
fantaseren kunnen slaan: Marilyn Monroe
als Blondchen in Die Entführung aus dem
Serail of als Fiorilla in Il turco in Italia?
Maar de sopraanstem eindigt in een hoge
gil, de mannen vallen op de vloer en de
echte Marilyn-stem breekt door en vertelt
ons na enige tijd op muzikale wijze dat diamanten
de beste vriend zijn van elk meisje:
‘Tiffany’s! Cartier!’
Operakarakters
En laten we eerlijk zijn: we hebben wereldwijd
kansen genoeg om Monroe in allerlei
rollen van het operarepertoire te aanschouwen.
Regisseurs, van New York via Aix-en-
Provence en Salzburg tot Berlijn, gebruiken
haar uiterlijk en haar herkenbare mimiek
graag als referentiepunt bij het uitbeelden
van vrouwelijke operakarakters, vooral wanneer
ze door mannen uitgebuite verleidsters
moeten voorstellen. Alban Bergs Lulu heeft
in meer dan één productie het platinablonde
haar en de unieke wulpse motoriek van de
actrice geleend. Hetzelfde geldt voor Masse-
nets Manon en Händels Semele. Er zijn
Musetta’s in Puccini’s La bohème geweest
met haar looks en charme en Traviata’s met
haar tragiek en élégance. Natuurlijk is niet
elke operavrouw met blond haar en een
mouwloze jurk een Marilyn: de Chrysothemis
met het lege make-uptasje in DNO’s productie
van Strauss’ Elektra is al een beetje een
grensgeval en Eva-Maria Westbroek speelde
in de laatste akte van La fanciulla del West bij
De Nederlandse Opera niet Monroe, maar
haar idool Jean Harlow. Dan zijn er de opera’s
waar de Monroe-lookalike op het toneel
ook werkelijk Marilyn Monroe moet voorstellen:
bijvoorbeeld Ezra Ladermans Marilyn,
een opera met dezelfde naam van Lorenzo
Ferrero en Gavin Bryars’ Anyone Can See
I Love You.
Sexappeal en eenzaamheid
Marilyn Monroe is kunstenares en kunstwerk
tegelijkertijd. Ze was uniek: in The Seven
Year Itch lijkt het of Rachmaninov zich voor
zijn Tweede pianoconcert door haar opkomst
in een scène heeft laten inspireren. Monroe
is een en al tegenstrijdigheid: ze is het domme
blondje van vooral haar vroege films en
de femme fatale uit Niagara, manipulerende
en gemanipuleerde vrouw, vrolijkheid en
onderliggende tragiek. We associëren haar
met glamour en ondergang, met zelfdestructie
en noodlot, met huwelijk en scheiding
van sportman Joe DiMaggio en linkse intellectueel
en auteur Arthur Miller, en wellicht
boven alles met ongeremd sexappeal en
vreselijke eenzaamheid. We weten dat ze
wat had met womanizers Robert en zijn
broer John F. Kennedy, en dat ze, gekleed in
een vleeskleurige glitterjurk, een onnavolgbaar
Happy Birthday, Mr. President hijgde in
de microfoon bij de verjaardag van laatstgenoemde
in 1962. Daarbij werd ze – en ze zou
16 17
datzelfde jaar overlijden – door acteur
Peter Lawford aangekondigd als the late
Marilyn Monroe: het kan ‘de gestorven
Marilyn Monroe’ betekenen, maar hij bedoelde
‘de late Marilyn Monroe’. Want ze
was vaak te laat. Uren te laat. Ze liet iedereen
wachten. Waiting for Miss Monroe –
en zo heet ook de nieuwe opera van Robin
de Raaff – was de kwelling waar ze op de
filmset haar collega’s met regelmaat aan
onderwierp.
Dat ondervonden Celeste Holm, Anne
Baxter, Bette Davis en hun medeacteurs
al op de set van All About Eve in 1950, waarin
de toen vierentwintigjarige Monroe een
bijrolletje speelde. Celeste Holm was niet
blij: ‘Ik ergerde me zo ongeveer vanaf het
begin enorm aan haar, omdat ze ons bijna
een uur liet wachten.’ Volgens Holm ging
het om ‘onwetendheid over de eisen die
altijd aan de meesten van ons gesteld werden:
op tijd zijn, je tekst kennen en klaar
staan als je wordt geroepen. Daar leek ze
niet van op de hoogte. Op de derde draaidag
riep de regisseur: “Dat meisje wordt een
grote ster.” “Waarom,” vroeg ik, “omdat ze
iedereen laat wachten?”’
Een roerig leven
De in 1926 als Norma Jeane Mortenson
geboren en als Norma Jeane Baker gedoopte
Marilyn Monroe was een en al onzekerheid,
ontdekte tegenspeelster Jane Russell
tijdens het filmen van Gentlemen Prefer
Blondes. Ze was een veel intelligentere vrouw
dan men dacht: een actrice die zo aan plankenkoorts
leed dat ze met enige liefdevolle
begeleiding van haar kleedkamer naar de
filmset moest worden gebracht, een taak die
Russell en Monroes grimeur Allan ‘Whitey’
Snider op zich namen. Monroe had een roerig
leven achter zich: haar moeder moest
naar een inrichting en haar vader kende ze
niet. In haar eenzaamheid dagdroomde ze
dat acteur Clark Gable, Rhett Butler in Gone
With the Wind, die vader was: ‘Toen ik in het
weeshuis zat, kwam hij in mijn fantasie
kleurpotloden en schetsboeken brengen.
Niet alleen voor mij, maar voor alle meisjes.’
In haar laatste complete film, The Misfits
(1960) speelde ze met diezelfde Clark Gable.
Ze was toen echter al zo verslaafd aan
slaapmiddelen en oppeppers en psychisch
zo zwak dat haar gedrag op de filmset en
haar frequente afwezigheid de toch al zware
draaidagen in de Nevada-woestijn nog verder
bemoeilijkten. Haar gedroomde ‘vader’
Gable verzuchtte: ‘Wat mankeert die meid
in ’s hemelsnaam? Ik mag haar graag, maar
ze is zo verrekte onprofessioneel. Verdomd,
ik werd daar in Reno zowat gek van dat
wachten totdat zij kwam opdagen.’ Gable
stierf niet lang na het voltooien van de film
aan de gevolgen van een hartinfarct. Marilyn
Monroe probeerde haar gedrag op de set
van The Misfits voor zichzelf te verklaren:
‘Was ik bezig mijn vader te straffen? Wilde
ik met hem vereffenen dat hij mij al die jaren
heeft laten wachten?’
Paula Strasberg
Monroe voelde zich gemanipuleerd door
filmstudio Twentieth Century Fox en kon
de roem niet goed hanteren. ‘Ze had een
karakter opgebouwd,’ meende Eve Arnold,
die Monroe tien jaar lang regelmatig fotografeerde
en haar ook buiten het werk om
ontmoette, ‘en daar voelde ze zich zeker bij.
Dus hield ze eraan vast. En in dat proces,
zo scheen het mij toe, was alles okay: zolang
ze geloofde dat ze Marilyn Monroe de
Filmster was – en dat was ze aanvankelijk
nog niet – kon ze ermee uit de voeten. Ze kon
het aan.’ De fotografe, die we in Waiting for
Miss Monroe tegen zullen komen als het
karakter Eve, had een vertrouwensband met
Monroe. Ze zag hoe de actrice de greep verloor
op het door haarzelf gecreëerde personage:
‘Toen de fantasie echt werd, hield ze
het niet vol. Ze ontdekte dat ze gefragmenteerd
raakte: iedereen wilde iets van haar.’
En dat niet iedereen hetzelfde wilde, maakte
de zaken nog moeilijker. Op de filmset waren
er de regisseurs en er waren Monroes acting
coaches, van wie ze zich zeer afhankelijk
opstelde. In de jaren nadat ze in New York bij
de Actor’s Studio van Lee Strasberg lessen
had bijgewoond, was dat Strasbergs echtgenote
Paula. Paula Strasberg fungeert als
een schimmige figuur in de Monroe-biografieën:
ze komt zelden als een onverbloemd
sympathieke vrouw naar voren. Derde echtgenoot
Arthur Miller mocht haar niet.
Marilyn Monroe noemt haar zelf ‘de enige
warme vrouw die ik ken’. Op de filmset stond
Paula Strasberg eerder bekend als een zeer
lastig bijverschijnsel, waar Monroes regisseurs
ongewild mee moesten samenwerken:
Strasberg keurde takes af en liet Monroe
pas op de set verschijnen wanneer zij de tijd
daartoe rijp achtte. Monroe volgde slaafs de
adviezen van haar coach. Tony Curtis vertelt
in een documentaire over Some Like It Hot
hoe regisseur Billy Wilder zich soms na een
take niet zonder ironie naar haar omdraaide
met de woorden: ‘Was dit okay voor jou,
Paula?’ Sir Laurence Olivier, die met haar
aanwezigheid geconfronteerd werd tijdens
de verfilming van The Prince and the Showgirl,
had geen enkele twijfel over de capaciteiten
van Paula Strasberg. Ze wist helemaal
niets, vond hij: ‘Ze was geen actrice,
geen regisseuse, geen lerares, geen raadgeefster,
behalve in Marilyns ogen. Want ze
had één talent: ze kon Marilyn stroop om de
mond smeren.’
Onvoorspelbaar en moeilijk
Het gezin Strasberg ving de actrice echter
regelmatig op en ook ex-echtgenoot Joe
DiMaggio speelde in de laatste fase van
Monroes leven voor reddende engel: hij
haalde haar onder meer weg uit een vrese-
lijke inrichting toen ze geestelijk aan de
grond zat. Monroes gedrag op de filmset
en haar te laat komen leverde inmiddels
ruim stof voor smeuïge verhalen. Ze liet
iedereen wachten: niet alleen Clark Gable,
maar ook Britse theaterlegende Dame
Sybil Thorndike, tegenspeler en minnaar Yves
Montand, haar goede vriend Dean Martin
(die haar man speelde in haar laatste, onvoltooide
film Something’s Got to Give), zelfs
gasten die ze uitnodigde voor een diner en
haar kapper George Masters, die ooit zei:
‘Ik denk dat ze twee personen was, misschien
zelfs drie: zichzelf, Marilyn Monroe en de
aseksuele, berekenende vrouw die alleen
aan zichzelf dacht.’ Ze had onverenigbare
karaktereigenschappen: Billy Wilder vond
haar onvoorspelbaar en moeilijk, maar ook
‘een genie met een bijzonder gevoel voor
komische dialogen’. Hij lokte haar soms de
kleedkamer uit door een ander haar dialogen
te laten spelen of haar liedjes te laten zingen.
Monroes gedrag wordt omgeven door
tegenstrijdige verklaringen. Volgens producent
Henry Weinstein leed de actrice aan
‘je reinste oerangst’, maar screenwriter
Walter Bernstein oordeelde onverbiddelijk:
‘Wat ze deed, deed ze omdat ze een filmster
was die haar zin moest krijgen. Ze gaf niet
om anderen. Ze was destructief en zelfdestructief.’
Maar hoeveel gaven die anderen
eigenlijk om haar? Eve Arnold was daar
duidelijk over: ‘We hebben haar allemaal
gebruikt. Dat staat buiten kijf. Het was een
circulair proces, want ze gebruikte ons ook
om te bereiken wat zij wilde.’ Net als Lulu,
Manon, Semele, Musetta en Violetta in die
andere opera’s: Marilyn Monroe is perfect
voor het genre.
--

Scène uit Raaff (Foto: Clärchen & Matthias Baus)
Interview Waiting for Miss Monroe
Joke Dame
Kwetsbaarheid als
een bloeiende bloem
Vijftig jaar geleden schokte het de westerse wereld: de plotselinge dood van Marilyn Monroe.
We kennen haar allemaal, nog steeds. We weten precies hoe ze eruitzag, maar wie wás ze?
Componist Robin de Raaff en librettist Janine Brogt over hun Marilyn in de opera Waiting for
Miss Monroe.
Na Raaff (2004) bedacht componist Robin de
Raaff (RdR) zich wel twee keer alvorens zich
opnieuw in zo’n omvangrijk project als een
opera te storten. Tot Marilyn Monroe zijn pad
kruiste, het idool uit de jaren jaren vijftig dat
haar diepste geheimen liever aan een opname-
apparaat toevertrouwde dan aan haar psychiater.
De tapes die dit opleverde, bestaan
nog maar zijn niet vrijgegeven en dit feit
nestelde zich als een zaadje in het hoofd van
de componist. Janine Brogt (JB), die eerder
met hem samenwerkte voor Raaff, schreef
een indringend libretto*. In drie aktes en
totaal 90 minuten – het klassieke Hollywoodfilmformaat
– zijn we getuige van de laatste
maanden van het leven van Marilyn Monroe.
JB: ‘Maar pas op, het is geen biografie,
het is een meditation on the character. We
duiken als makers – behalve wij, ook regisseur
Lotte de Beer en de scenografen
Clement en Sanôu – in het rijke historische
materiaal, maar we nemen ook allemaal
weer afstand van die realiteit om te creëren
wat we willen creëren. We benutten de werkelijkheid
om naar haar innerlijk te gaan:
naar haar eenzaamheid, haar angsten, haar
triomfen, haar demonen.’
RdR: ‘Die eenzaamheid in de massawereld
van de filmindustrie vond ik een interessant
gegeven rondom haar. Ze werd
ouder, voelde de concurrentie van jongere
actrices en de druk vanuit de producers om
steeds weer komedies te maken, terwijl ze
serieuze aspiraties had. Haar pogingen om
haar eigen weg daarin te vinden, stoppen
abrupt met haar dood. Dat beleef je in deze
opera opnieuw.‘
JB: ‘Ze was niet dom. Ze voelde zich gevangen
in dat beeld van het domme blondje,
probeerde dat uit alle macht te doorbreken.
Toen ze als filmster begon, kon ze alleen als
dat naïeve blondje aan de bak. Dat zij zo’n
supercomédienne was, schoof ze weg: ze
wilde een dramatische actrice zijn. Ik beschouw
de opera als een rechtvaardiging
van haar persoon. Zij vond het moeilijk om
met haar psychiater te spreken, zat dagenlang
bij hem te zwijgen. Ze heeft toen zelf
bedacht dat ze bandjes zou inspreken.
Daarmee kwam ze dan bij haar psychiater,
hij luisterde ernaar en zij hoefde niets te
zeggen. Ze was er heel trots op dat ze deze
methode – bijna als method voor acteren –
heeft bedacht: een method voor de psychiater.
Ze was een interessante, intelligente
vrouw. Ze las boeken, was geïnteresseerd in
literatuur en had een intuïtie voor wat goede
schrijvers zijn. Ik zeg altijd: onze Marilyn
citeert James Joyce, Rilke en Shakespeare.’
Was ze voor jullie dezelfde Marilyn Monroe?
RdR: ‘Nee, we waren het niet meteen eens
18
over de Monroe die we wilden tonen. We
hadden aanvankelijk een verschillend beeld.
We zijn van een andere generatie, en met
Lotte de Beer als regisseur erbij, kijken we
zelfs vanuit drie generaties. Ik ben opgegroeid
met Marilyn Monroe als icoon, als
eendimensionale figuur.’
JB: ‘Vanaf het moment dat Robin met
haar aankwam, drong het tot me door dat
haar beeld overal aanwezig is, o-ver-al: in
meubelwinkels, in cafés, op bierpullen, op
een kamerscherm in mijn sportschool. Ik zag
vooral de vrouw die het niet kan uithouden
in haar wereld, een wereld waar ze uiteindelijk
aan kapotgaat. Ik zie ook dat ze niet aflatend
haar eigen plek opeist en tegen alles in
probeert om niet alleen maar dat uiterlijk te
zijn waar de hele wereld bovenop zit. Maar
nogmaals het is geen biopic. Ik heb gedaan
wat Doctorow in zijn romans met zijn personages
doet: hij vertelt iets over de tijd en
over de wereld aan de hand van een historisch
personage, maar dat hij fictionaliseert.
Dat heb ik ook gedaan. Marilyn verliest bijvoorbeeld
geregeld de greep op de werkelijkheid.
Je ziet dan mensen op het toneel
die er eigenlijk alleen maar in haar hoofd
zijn. Haar werkelijkheid gaat schuiven en in
de loop van de opera schuif je steeds meer
haar hoofd en haar wanen in. Ik heb natuurlijk
geen inkijk in de wanen van de werkelijke
Marilyn Monroe. Die gaan over wat het toen
betekende vrouw te zijn. In de opera zegt ze:
‘Tits ’n ass, tits ’n ass’, dat is wat mannen
van haar willen. Maar ze was een complexer
menselijk wezen. Ook iemand die haar enorme
kwetsbaarheid niet verborg maar juist
als een grote bloeiende bloem voor zich uit
droeg. Daar reageren we allemaal op. Haar
schoonheid, maar vooral ook haar openheid
en kwetsbaarheid raakt ons.’
RdR: ‘Maar ook haar kracht. Zo heb ik haar
muzikaal proberen vorm te geven, als een
heel krachtige vrouw. Dat wordt zo makkelijk
over het hoofd gezien.’
JB: ‘Je moet heel krachtig zijn om zo open
te kunnen zijn.’
Wie is Marilyn Monroe muzikaal?
RdR: ‘Wat me meteen voor ogen stond, is
die beroemde foto van Man Ray, die naakte
vrouwenrug met f-gaten erop geschilderd.
Toen wist ik dat ik op een strijkinstrument
zou uitkomen voor Marilyn. De cello om te
beginnen en de altviool – het enige strijkinstrument
binnen het strijkorkest dat in de
taal vrouwelijk is: viola. Die strijkinstrumententen,
solo of in groepen, geven iets aan
van de staat van haar emoties.’
‘Marilyn zingt ook goed, heeft een geweldige
timing. Ik wilde iets doen met het hoog
en het laag in haar stem. Als ze Happy
Birthday zingt voor John Kennedy, begint ze
op een as, onder de centrale c. Een heel lage
noot voor een vrouwenstem. Dat geeft die
zwoelheid aan haar stem. Onze Marilyn,
sopraan Laura Aikin, heeft een geweldig
flexibele stem: ze kan heel erg hoog en heel
erg laag. Dat past perfect bij het voortdurend
verschieten van Marilyns emoties. Dat
heb ik uitgebuit. Ze zingt soms enorm hoog,
tot een hoge d. Maar Happy Birthday blijft
op die lage as, waar een sopraan normaal
gesproken bij uit de buurt moet blijven,
maar van Laura Aikin mocht ik die lage as
gebruiken. Dan wordt ze gemiked, zodat ze
ook zacht kan zingen.’
Gaat ze eruitzien zoals we haar kennen?
RdR: ‘Daar hebben wij het vaak over gehad,
maar we hebben verschillende standpunten.
Ik vind het te flauw om haar nadrukkelijk níet
als Marilyn Monroe neer te zetten.’
JB: ‘En ik heb gepleit voor geen letterlijke
beeldverwijzing omdat je dat altijd verliest.
Iedereen weet hoe ze eruitziet en uiteindelijk
ziet ze er dan niet zo uit. Heb je de film
My week with Marilyn gezien? Ik heb anderhalf
uur gedacht: wat ben ik blij dat wij een
opera maken en geen film. Want je trekt zo
aan het kortste eind. Het eerste wat je ziet
is: zij is Marilyn Monroe niet, en dat blijft
ook zo. Opera is gelukkig zo’n ander medium.
Het gaat bovendien veel meer over haar
innerlijk dan haar uiterlijk.’
RdR: ‘Dit verschil van mening heeft mij
gesterkt in mijn keuzes voor bepaald muzikaal
materiaal. In feite heb ik haar een blondine
gemaakt door heel veel witte toetsen
19
te gebruiken. Ja, terecht lach je daarom,
maar zulke dingen ontstaan heel natuurlijk.
Als je veel materiaal aan het verzamelen
bent en ook weer uitsluit, dan vallen soms
dingen heel natuurlijk op elkaar. Happy
Birthday in zijn oorspronkelijke vorm, heeft
allemaal witte toetsen. En het belangrijkste
liedje waaraan ik vanwege de dramatiek van
de tekst het meest refereer – I Wanna Be
Loved By You – en waaruit ik zelfs het belangrijkste
materiaal van haar karakter heb
opgebouwd, dat zijn ook vrijwel alleen maar
witte toetsen. Daarmee ben ik aan het spelen
geraakt, en zo heb ik de meest unieke
kleuren in mijn oeuvre gevonden. Daarna
kon het me niet meer zoveel schelen of ze
op het podium nou wel blond zal zijn of niet.’
Jullie hebben het niet over haar als seksidool?
RdR: ‘Toen ik opgroeide, merkte ik dat ze
door mannen interessant werd gevonden.
Mijn vader vond haar films wel leuk – nu
vraag ik me af waarom dat was. Die seksuele
aantrekkingskracht tot haar voelde ik niet.
Maar ik zie wel waarom ze een seksidool
was in die tijd. Ze was een heel mooie
vrouw.’
JB: ‘Wij richten ons vooral op haar innerlijke
wereld. Voor zichzelf was ze geen seksidool.
Amerika was een sterk puriteins land
en zij was totaal vrijgevochten. Toen haar
naaktfoto’s opnieuw in de publiciteit kwamen,
waarvoor ze geposeerd had toen ze
geld nodig had, deed ze daar nooit moeilijk
over – ze was toen al heel beroemd. Ze heeft
zich dan ook nooit hoeven verdedigen. Ze
was graag naakt. Naaktscènes vond ze niet
moeilijk om te doen, daar mocht ook iedereen
bij zijn. Ze zag zichzelf eerder als een
natural woman dan als seksidool.’
RdR: ‘Een seksidool spreekt in eerste
instantie haar eigen generatie aan. Een jongere
generatie kan haar denk ik nooit meer
zo ervaren als de eigen generatie.’
JB: ‘Maar leven in de blik van mannen,
daar genoot ze wel van.’
Kijken we via de blik van mannen?
JB: ‘Dat is te voor de hand liggend. In de
eerste akte zit ze in een fotosessie met een
jonge fotografe, Eve. Je ziet twee vrouwen
die serieus aan het werk zijn – het zijn professionals
– met de bedoeling de blik te vangen
van mannen. Niet gepakt te worden door
de blik van de mannen, maar actief de blik
van mannen te pakken. Ik heb dat ontleend
aan het fotoboek dat Eve Arnold van haar
gemaakt heeft. Zij is pas overleden, bijna
honderd. Ze was dus ouder dan Marilyn,
maar ik heb haar jonger gemaakt en zwanger.
In de opera gaat ze bijna met zwangerschapsverlof
– wat toen natuurlijk niet
bestond; deze sessie met Marilyn is voorlopig
haar laatste. Marilyn was dol op de fotocamera
en heel bang voor de filmcamera,
dat was een leitmotiv in haar leven. Ze was
nooit trots op haar films, maar ze had altijd
foto’s bij zich van zichzelf om aan mensen
te laten zien. Het was bijna onmogelijk voor
haar om niet goed op een foto te staan. Ze
wist precies wat er moest gebeuren, hoe het
licht viel, hoe ze het moest gebruiken, terwijl
de filmcamera haar enorme angsten aanjoeg.
De filmcamera associeerde ze meteen
met acteren en ze had het gevoel dat ze
daarin altijd tekortschoot. De fotocamera
hield van haar, die vond haar goed zoals ze
was.’
Gaan we in de opera ook van haar houden?
JB: ‘Ik heb zitten huilen toen ze doodging.
Net als regisseur Lotte de Beer toen ze het
las.’
Wij dus ook?
RdR: ‘Daar gaan we alles aan doen.’
*Raaff, de opera van Robin de Raaff en Janine Brogt
is uitgebracht op cd ETCETERA KTC1370
Robin de Raaff en Janine Brogt (Foto: Hans van den Bogaard)

OperaFlirt
Elaine Lok
Jonger dan 30 en nog nooit
een opera gezien?
Meld je aan voor een OperaFlirt!
Er is weer een nieuwe reeks veelbelovende OperaFlirt-avonden vastgesteld. Jongeren onder
de dertig jaar, die kennis willen maken met de kunstvorm opera, kunnen zich voor het programma
opgeven. Odeon presenteert het overzicht voor seizoen 2012-2013.
Wat is OperaFlirt?
Om jongeren enthousiast te maken voor
de kunstvorm opera heeft De Nederlandse
Opera samen met sponsor CMS Derks Star
Busmann de OperaFlirt ontwikkeld: een
programma om jongeren onder de dertig
jaar op een laagdrempelige en aantrekkelijke
manier kennis te laten maken met opera.
Jongeren kunnen zich voor slechts € 20
aanmelden en krijgen daarvoor niet alleen
de voorstelling vanaf goede plaatsen te zien,
maar ook een rondleiding achter de schermen,
een aparte inleiding en een speciale
cocktailontvangst in de pauze en na afloop.
Behalve OperaFlirters zijn er jonge juristen
van CMS en Fidelio-leden, de jonge vrienden
van DNO, aanwezig. Daarnaast schuift de
cast vaak na afloop van de voorstelling nog
aan. Voor wie nog niet eerder met de opera
heeft ‘geflirt’ biedt komend seizoen weer
volop kansen!
De nieuwe reeks…
Franz Schreker, Der Schatzgräber
woensdag 12 september 2012
Richard Wagner, Das Rheingold
woensdag 21 november 2012
Wolfgang Amadeus Mozart,
Die Zauberflöte
woensdag 19 december 2012
Sergej Prokofjev,
L’amour des trois oranges
donderdag 7 maart 2013
Giuseppe Verdi, La traviata
woensdag 8 mei 2013
Andere voordelen en
activiteiten
Deelnemen aan de OperaFlirt kan slechts
één keer, maar er zijn nog andere mogelijkheden
om voordelig naar de opera te gaan.
Bij niet uitverkochte voorstellingen kunnen
studenten vanaf anderhalf uur voor aanvang
op vertoon van een geldige studentenkaart
een kaart kopen voor € 15. Leden van de
Jonge Vriendenvereniging Fidelio kunnen
al een dag vóór de voorstelling op vertoon
van hun lidmaatschapspas voor € 20 een
kaart kopen. Daarnaast organiseert Fidelio
voor haar leden allerlei leuke activiteiten als
operacursussen voor jongeren, inleidingen
en ontmoetingen met zangers.
Aanmelden
Je opgeven voor een OperaFlirt kan één
maand voor de betreffende voorstelling
via www.operaflirt.nl. Bij meer aanmeldingen
dan beschikbare plaatsen
worden kaarten verloot.
Fidelio
Lid worden van de Jonge Vrienden van
De Nederlandse Opera en profiteren van
de bijbehorende voordelen kan voor € 20
per jaar. Zie voor nadere informatie:
www.fidelio-opera.nl.
Mogelijk gemaakt door:
20 Achtergrond Waiting for Miss Monroe
21
Rondleiding achter de schermen (Foto: Goffe Struiksma)
Laura Aikin
In de ban van Marilyn
Sopraan Laura Aikin, beroemd om haar vertolkingen van Lulu in Alban Bergs gelijknamige opera,
zingt de titelrol in de wereldpremière van Robin de Raaffs en Janine Brogts Waiting for Miss Monroe.
Graag laat Odeon de zangeres zelf aan het woord over dit bijzondere project, dat haar zeer na aan
het hart ligt.
Het spelen van de rol van Marilyn Monroe in
een nieuwe opera is op zijn zachtst gezegd
iets waar een normaal mens voor terug zou
deinzen. Wat een fascinerende persoonlijkheid
om in muziek en drama weer tot leven
te brengen! Een soort Lulu, maar dan een
van wie het levensverhaal niet verzonnen
is – een echte vrouw, die een leven leidde
waarover heel veel bekend is, wier gedachten
wij op geluidsband en in geschreven
vorm hebben. Dat lichaam... nee zeg, ik toch
niet? Een 47-jarige moeder van twee kinderen
als Marilyn? Ik herinner mij hoe grote
Hollywood-schoonheden als eerbetoon aan
haar het waagden zich te laten fotograferen
in een stijl die aan Marilyn deed denken.
Vervolgens kregen ze niets dan kritiek over
zich heen: ‘Honey, je kunt het wel proberen,
maar je bent géén Marilyn.’
Er ís maar één Marilyn – met die blik, dat
haar, die manier van lopen, die stem, die
lach, met in haar ogen dat verdriet, dat ze
zo dapper probeerde te verbergen. We kennen
haar allemaal. Het is onmogelijk voor
wie dan ook om haar volmaakt te herscheppen,
dus... staat mij niets in de weg! Ik ben
net zoveel Marilyn als ieder ander dat kan
zijn! Mijn enige streven daarbij is dat ik mij
in mijn eigen lijf zo mooi en zo vrij mogelijk
voel wanneer ik haar ben. Dat is het grootste
eerbetoon dat ik haar kan bewijzen.
Dit Open project is trouwens Dag niet bedoeld 2012 als
eerbetoon, of als documentaire. Ik had in
het begin geen idee hoe de verhaallijn zou
zijn, maar ik wist wel dat ik weinig of geen
research over haar zou doen. Ik wist al
genoeg! Ik koos ervoor alle creatieve deuren
in mijn hoofd open te houden en het aan
Janine en Robin over te laten mij te voeden
met hun visioen. Om mij fysiek op de rol
voor te bereiden begon ik met hardlopen.
Het is mijn bedoeling een halve marathon
te kunnen lopen voordat de repetities beginnen.
Als mij dat lukt, dan heb ik de fysieke
en mentale conditie die volgens mij nodig
is voor deze rol.
Toen ik voor het eerst de synopsis in handen
kreeg, was ik geschokt door het concrete
karakter van de plot. Het bleek een ongelooflijk
ontroerend verhaal te zijn over de
strijd die deze vrouw voerde met haar roem,
haar familie, de liefde, over hoe ze probeerde
op een of andere manier greep te krijgen
op wat er in de mannenwereld om haar heen
gebeurde, en over de fysieke prijs die ze
voor die worsteling heeft moeten betalen.
Ik kon mij meteen met haar identificeren
als een kunstenaar die verlangt naar liefde
en begrip. Maar wij kunstenaars zijn onverzadigbaar.
Misschien staan we daarom op
de planken, op zoek naar contact met het
publiek, waarvan we houden en dat we
smeken op zijn beurt van ons te houden...
Ja, ik raakte steeds meer in de ban van
Marilyn. Ik vond het heel opwindend en een
grote eer dat ik de enige scène zou spelen
waarin zij de rol van een moeder heeft, dat
ik vrijuit zou spreken over Marilyns eigen,
niet vervulde droom moeder te worden! Ik
was sprakeloos en vroeg me af hoe ik deze
woorden zou zingen.
In de vorige herfst ontmoette ik Lotte de
Beer en Janine Brogt in Parijs, waar ik Lulu
zong, en we spraken over het concept van
de productie. Ik voelde mij gesterkt in mijn
intuïtie dat het voor mij de beste aanpak
zou zijn als ik mij gewoon helemaal aan hen
overgaf om de Marilyn te worden waarover
zij droomden. We waren het op alle fronten
met elkaar eens. Bij die gelegenheid kreeg
ik ook het volledige libretto. Ik kon mijn ogen
niet geloven toen ik het las. Dit was Marilyn
zoals niemand haar ooit had gezien: backstagedrama’s,
zenuwinstortingen, emotionele
roofbouw op zichzelf... en toch altijd
lief en charmant, altijd bezig de neerwaartse
spiraal van haar leven te ontkennen en haar
pijn te verbergen, uit angst dat ze daarmee
de mensen van zich af zou stoten. En bovenal...
haar zoeken naar een gezin, naar
‘Daddy’. Ze brak mijn hart in duizenden
stukken.
Al vroeg was ik met Robin de Raaff vrienden
geworden op Facebook. We deelden
onze ideeën over het project, zaten samen
in angst en beven wanneer er twijfel was of
het hele project wel zou doorgaan! Maar we
hadden de hele tijd vertrouwen in de nieuwe
opera en in elkaar. Toen Robin met het com-
poneren begon, vroeg hij mij wat voor vocale
benadering ik zou willen, en ik antwoordde
hem: kijk maar naar Mozarts concertaria's
voor Aloysia Weber. Aan de voltooide stukken
die hij mij stuurde, merkte ik dat hij
die aanwijzing ter harte had genomen. Hij
schreef hoog opstijgende zanglijnen, met
uit de diepte opgedolven kleuren, maar ook
zaten er lange passages met gesproken
tekst bij: fragmenten uit Ulysses van James
Joyce. Marilyn was dol op dat boek. Dit werd
een nog grotere uitdaging dan ik al dacht!
Telkens als er stukjes binnenkwamen,
studeerde ik ze in en probeerde ze uit op
mijn stem. Terwijl ik dit schrijf, zit ik diep
in de partituur en voer mijn brein daar langzaam
mee. Het is een complexe partituur –
chromatisch, met een manier van schrijven
die mijn stem goed tot haar recht doet
komen. Wat het drama betreft, is dit voor
elke actrice een droom die waarheid wordt.
Ik ben nu ook begonnen met het lezen van
haar autobiografie, niet omdat ik van alles
wil weten over Marilyn, maar omdat ik haar
beter wil kennen, vanuit haar eigen woorden.
Meer heb ik niet nodig. Janine is haar stem,
Robins muziek zal haar bevrijden, Lotte zal
haar vormgeven en ik zal haar tot leven
wekken met mijn lichaam, mijn stem en
mijn ziel.
En nu... weer aan het werk!
Vertaald door Frits Vliegenthart
Laura Aikin (Foto: Aline Castejon)

Europees partner van De Nederlandse Opera
Project PrOjEct maNagEmENt management
across acrOss multiple multiPlE culturEs? cultures?
European cross-border projects projects are a are challenge. a challenge. Regulations Regulations vary widely vary from widely one from country one to
the country next. Project to the next. management Project can management be tricky and can needs be tricky to be implemented and needs to at be the implemented
local level.
Our at the level. local CMS level. is your Our ideal level. partner CMS in is Europe. your ideal With partner 55 offices in in Europe. 30 countries With and 49 offices over 2,800 in
lawyers, 24 countries we are and the over biggest 2,600 provider lawyers, of legal we services are the in biggest Europe. provider We handle of every legal kind services of in
cross-border Europe. We legal handle issue. every We’re kind at home of cross-border in the local business legal issue. communities. We’re at We home keep in our the fees local
flexible, business our communities. budgets predictable We keep and our fees project flexible, management our budgets skills perpetually predictable sharp. and our
project management skills perpetually sharp.
aberdeen Aberdeen | algiers | Algiers | amsterdam | Amsterdam | antwerp | Antwerp | Beijing | Belgrade | Beijing | Berlin | Belgrade | Bratislava | Berlin | Bristol | | Bratislava Brussels | Bucharest | Bristol | Budapest | Brussels | Buenos | Bucharest aires | casablanca | Budapest
cologne
Buenos
|
Aires
Dresden
| Casablanca
| Duesseldorf
|
|
Cologne
Edinburgh
|
|
Dresden
Frankfurt
|
Duesseldorf
Hamburg | Kyiv
| Edinburgh
| leipzig | lisbon
| Frankfurt
| ljubljana
| Hamburg
| luxembourg
| Kyiv
| london
| Leipzig
| lyon
|
|
Lisbon
madrid
|
Ljubljana
marbella
milan | montevideo | moscow | munich | Paris | Prague | rio de janeiro | rome | sarajevo | seville | shanghai | sofia | strasbourg | stuttgart | tirana
utrecht Luxembourg | Vienna | | London Warsaw | | Zagreb Lyon | Madrid Zurich | Marbella | Milan | Montevideo | Moscow | Munich | Paris | Prague | Rio de Janeiro | Rome
Sarajevo | Seville | Shanghai | Sofia | Strasbourg | Stuttgart | Tirana | Utrecht | Vienna | Warsaw | Zagreb | Zurich
www.cms-dsb.com
www.cmslegal.com
CMS – Europees partner van DNO
Nieuw en verbeterd
Hoe vaak zie je deze kreten niet op het etiket
van een levensmiddel staan? Ik vraag me
dan altijd af wat er voorheen niet goed was
aan het product of welke verbetering er is
doorgevoerd. Vaak ontbreekt die informatie.
Is er sowieso wel iets veranderd aan het
product of is het puur verkoopverhogende
marketingtaal? In ieder geval valt het op
en dat was waarschijnlijk het belangrijkste
doel.
In het geval van De Nederlandse Opera
zul je geen stickers met ‘nieuw of verbeterd’
aantreffen, maar er wordt zoals altijd wel
gewerkt aan innovatieve nieuwe producties
en aan de perfectionering van bestaand
werk. Kijk naar het programma voor het seizoen
2012-2013 en je ziet dat DNO er weer
in is geslaagd om een mooie combinatie
van bekende en minder bekende opera’s te
presenteren. Ondanks de budgettaire
restricties biedt het nieuwe seizoen maar
liefst drie sterk contrasterende hedendaagse
opera’s: Written on Skin, Sunken Garden en
Einstein on the Beach. Maar ook prachtige
klassiekers komen aan bod, zoals Die
Zauberflöte en La traviata en twee schitterende
opera’s uit de Ring van Wagner.
Ook wij, DNO’s Europees partner, werken
voortdurend aan de verbetering van onze
dienstverlening. Want ook bij ons geldt
dat wij te maken hebben met klassiekers
(bestaande wet- en regelgeving) maar dat
marktontwikkelingen en jurisprudentie ons
dwingen om continu op de hoogte te zijn
van en in te spelen op toekomstige ontwikkelingen.
Daarom voeren wij gedurende het jaar
onderzoeken uit binnen de markten waarin
wij actief zijn en trekken daar lering uit.
Wij analyseren daarbij cijfers uit onze
eigen advisering, maar werken ook samen
met gerenommeerde onderzoeksbureaus
voor aanvullende data en vullen het geheel
aan met onze ervaringen en informatie uit
onze dagelijkse gesprekken met cliënten.
23
Omdat wij van mening zijn dat je als juridisch
adviseur slechts goed werk aflevert
wanneer je je verdiept in de cliënt en diens
onderneming en markt, delen wij onze
marktkennis dan ook graag met hen.
Deze maand komen bijvoorbeeld de
resultaten van onze jaarlijkse M&A-study
weer naar buiten. * Wij analyseren daarin de
fusie- en overnamemarkt aan de hand van
meer dan 1000 transacties waaraan wij door
heel Europa gewerkt hebben. Deze study is
inmiddels een klassieker waar onze cliënten
en de media naar uit kijken. En hoewel wij
ook niet werken met ‘nieuw en verbeterd’stickers,
heeft onze M&A-praktijk wel een
aanvullend innovatief product ontwikkeld
waarbij een dergelijke sticker niet zou
misstaan. Naast de study bieden wij onze
cliënten nu namelijk ook een online transactieplanner.
Deze geeft bedrijven in processen
van grensoverschrijdende fusie
een unieke tool om de diverse fasen in de
betrokken landen te managen.
Mooie nieuwe ontwikkelingen allemaal.
Ik hou van die dynamiek. Misschien is dat
ook wel een van de belangrijkste redenen
dat ik DNO zo waardeer. Ik kijk nu al uit naar
het nieuwe seizoen.
Dolf Segaar
Managing Partner
*M&A: Mergers & Acquisitions
Wie meer wil weten over onze M&A-
study en/of online transactieplanner,
kan contact opnemen met onze afdeling
Business Development & Communications
via bdc@cms-dsb.com.

Maquette Parsifal (Foto: Jedan Tutuhatunewa)
Parsifal
Door meelij wetend,
de reine dwaas... (Gurnemanz)
Het voorafgaande
In de Graalburcht worden twee relikwieën
bewaard: de kelk van het Laatste
Avondmaal (de Graal) en de speer waarmee
Christus’ zijde na de kruisdood werd
geopend. Engelen hadden deze voorwerpen
aan koning Titurel geschonken. De
Graalbroederschap legt zich toe op het
helpen van mensen in nood. Ook Klingsor
wilde zich bij hen aansluiten, maar hij kon
niet voldoen aan de voorwaarde van kuisheid.
Toen hij zichzelf daarom castreerde
en wederom werd afgewezen, schiep hij
uit woede een betoverde tuin, waarin
jonge vrouwen de Graalridders verleiden.
Amfortas, Titurels zoon, was een van hun
slachtoffers toen hij – gewapend met de
heilige speer – tegen Klingsor ten strijde
trok. Een geheimzinnige vrouw (Kundry)
verleidde hem; Klingsor maakte hem het
wapen afhandig en verwondde Amfortas
in zijn zijde. De wond sluit zich niet en de
koning lijdt vreselijke pijnen.
I
De ridder Gurnemanz laat vier knapen het
dagelijks bad van de koning voorbereiden.
Kundry, die tegen wil en dank de broeder-
schap helpt, komt te paard aangesneld met
een balsem uit Arabië, dat echter ook niet
zal baten. De knapen vinden dat ze beter
op zoek kan gaan naar de speer, maar
Gurnemanz weet dat hiervoor slechts één
held is uitverkoren, die tevens Amfortas uit
zijn lijden kan verlossen: de 'reine dwaas',
'door meelij wetend'.
Een vreemde knaap heeft een zwaan doodgeschoten
die over het meer vloog. Allen
zijn verontwaardigd, wat de onnozele jongen
aanvankelijk niet begrijpt. Kundry weet
wie hij is: Parsifal, zoon van de gevallen
Graalridder Gamuret en diens inmiddels ook
gestorven vrouw Herzeleide. Gurnemanz vermoedt
in hem de 'reine dwaas' en noodt hem
binnen in de Graalburcht.
Daar bereidt men de ceremonie van de
Graalonthulling voor. Titurel, die alleen nog
in leven wordt gehouden door de aanblik van
de Graal, beveelt zijn zoon deze handeling
te verrichten. Amfortas weigert aanvankelijk,
want hij weet dat zijn pijn tijdens het
oplichten van de Graal even verdwijnt, om
daarna des te heviger terug te keren. Maar
allen dringen aan en hij geeft toe. De Graal
wordt onthuld, het bloed van Christus gloeit
daarin op en de ridders nemen deel aan het
24
25
Avondmaal. Parsifal heeft er niets van begrepen
en Gurnemanz gooit hem de deur uit.
II
Vanuit zijn kasteel ziet Klingsor Parsifal
naderen. Hij beveelt Kundry de onschuldige
jongen van zijn reinheid te beroven.
Eens had Kundry de lijdende Christus
uitgelachen en als straf moet zij eeuwig
blijven leven. Ze dient daarbij zowel de
Graalbroederschap als Klingsor. Afvallige
Graalridders proberen Parsifal tegen te
houden maar hij verslaat hen en betreedt de
betoverde tuin.
De bloemenmeisjes proberen hem tevergeefs
te verleiden; Kundry slaagt er bijna in.
Ze vertelt hem uitvoerig over zijn moeders
dood en biedt hem troost door een kus.
Door haar omhelzing voelt Parsifal plotseling
de pijn van Amfortas en hij begrijpt dat
hij niet verder op haar avances moet ingaan.
Hij beseft zijn roeping en wil terug naar
de Graalburcht. Klingsor is woedend en
slingert de speer naar hem toe, maar deze
blijft boven Parsifals hoofd zweven. Parsifal
grijpt het wapen, slaat er een kruis mee en
Klingsors burcht zakt in de diepte. Parsifal
begeeft zich op weg naar de Graalburcht.
III
Jaren later, de ochtend van Goede Vrijdag.
Gurnemanz woont als kluizenaar in het
bos. Hij wekt Kundry uit een diepe slaap
en merkt dat zij zich zacht en nederig
gedraagt. Een onbekende ridder verschijnt,
in volle wapenrusting – hoe ongepast op
deze heilige dag! De vreemdeling blijkt
Parsifal te zijn; hij komt de speer terugbrengen.
Nu weet Gurnemanz dat de redder voor
hem staat. Titurel is gestorven na Amfortas'
weigering de Graalceremonie uit te voeren.
De broederschap is tot armoede vervallen.
Kundry wast Parsifals voeten, Gurnemanz
wast zijn hoofd en zalft hem tot koning.
Parsifal doopt Kundry. De natuur komt tot
bloei door de wonderkracht van Goede
Vrijdag.
De ridders willen dat Amfortas nog eenmaal
de Graal onthult, hetgeen hij weigert.
Parsifal sluit zijn wond met de speer en
onthult nu zelf de Graal. Kundry zakt dood
in elkaar en Parsifal wordt gehuldigd als
nieuwe Graalkoning.
di 12 jun 2012 première 17.30 uur
vr 15 jun 17.30 uur
ma 18 jun 17.30 uur
do 21 jun 17.30 uur
ma 25 jun 17.30 uur
do 28 jun 17.30 uur
ma 2 jul 17.30 uur
do 5 jul 17.30 uur
zo 8 jul 13.30 uur
Het Muziektheater Amsterdam
Kaartverkoop is reeds begonnen.
Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er
nog kaarten verkrijgbaar.
Bel het Kassa-bespreekbureau: 020-625 5455
Online reserveren: www.dno.nl
Inleidingen door Willem Bruls
Plaats: het Muziektheater (foyer 2de balkon)
Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere
voorstelling, dus 16.45 uur (avond)/12.45 uur
(matinee)
Lengte: ± 30 minuten
Toegang: gratis op vertoon van een
plaatsbewijs voor de voorstelling van die dag
Met steun van de Vereniging Vrienden
van De Nederlandse Opera
Uitzenddatum
Radio 4, NTR Opera Live:
zaterdag 30 juni, 18.00 uur.
Dinerbuffetten
Bij elke avondvoorstelling van DNO kunt u
ge nie ten van een diner buffet in de foyer van het
Muziektheater. Zo kunt u rustig eten en bent u op
tijd voor de opera. Reserveren: 020-625 5455
of via www.het-muziektheater.nl/kaarten.
Richard Wagner 1813 - 1883
Parsifal
Ein Bühnenweihfestspiel
in drei Aufzügen
libretto
Richard Wagner
muzikale leiding
Iván Fischer
regie
Pierre Audi
decor
Anish Kapoor
kostuums
Christof Hetzer
licht
Jean Kalman
beweging
Gail Skrela
dramaturgie
Klaus Bertisch
Amfortas
Alejandro Marco-Buhrmester
Titurel/Klingsor
Mikhail Petrenko
Gurnemanz
Falk Struckmann
Parsifal
Christopher Ventris
Kundry
Petra Lang
Gralsritter
Jean-Léon Klostermann
Roger Smeets
Knappen
Lisette Bolle
Rosanne van Sandwijk
Erik Slik
Jeroen de Vaal
Blumenmädchen
Lisette Bolle
Oleksandra Lenyshyn
Inez Hafkamp
Tomoko Makuuchi
Melanie Greve
Rosanne van Sandwijk
Stimme aus der Höhe
Marieke Reuten
Koninklijk Concertgebouworkest
Koor van De Nederlandse Opera
instudering Martin Wright
De opera wordt in het Duits gezongen
en Nederlands boventiteld.
De voorstelling duurt circa 5 uur en 10 minuten.
Er zijn 2 pauzes.
In het kader van het Holland Festival 2012
Het operaboek Parsifal is verkrijgbaar in het
Muziek theater. Daarin zijn onder meer een
uitgebreide synopsis en het libretto in het Duits
en het Neder lands opgenomen. De prijs is 8.
Nieuwe productie

Richard Wagner (Foto: Nationalarchiv der Richard-Wagner-Stiftung, Bayreuth)
Achtergrond Parsifal
Kasper van Kooten
Overweldigend en onbevattelijk
‘Weißt du, was du sahst?’ Met deze vraag wordt Parsifal geconfronteerd nadat hij voor het eerst de
Graalceremonie heeft bijgewoond. Aanvankelijk moet hij het antwoord schuldig blijven, om uiteindelijk,
vele ervaringen en ontberingen rijker, de betekenis van het ritueel te kunnen bevatten. Het gevoel iets
overweldigends en onbevattelijks te hebben aanschouwd, overvalt Parsifal-toeschouwers tot op de dag
van vandaag, en ook voor regisseurs en dirigenten vormt een productie van het werk een sprong in een
mystieke diepte. Na enkele zeer succesvolle Wagnerensceneringen zal regisseur Pierre Audi nu op zoek
gaan naar de betekenis van Wagners laatste, en wellicht meest complexe muziekdrama.
De zoektocht naar de Graal vormt een van
de krachtigste en fascinerendste motieven
uit de wereldliteratuur. Waar de Graal het
meest verhevene op aarde vertegenwoordigt,
kan de zoektocht ernaar als metafoor
voor het vinden van de eigen roeping en
het goede in onszelf beschouwd worden.
In Wagners leven en werk speelt de – zelden
eenvoudige – spirituele weg naar het goede
een sleutelrol. Daarnaast lijkt de Graal bij
Wagner als metafoor voor de kunst te fungeren,
die we slechts vinden door diep in onszelf
te graven, en die we door juiste uitvoering
moeten koesteren en eren. In die zin
dienen de exclusiviteit en het rituele karakter
van de Graalceremonie als voorbeeld
voor de ideale uitvoering van zijn muziektheaterwerken.
Parsifal vormde, net als Der Ring des
Nibelungen, een levenslange fascinatie voor
Wagner en een over decennia uitgesmeerd
creatief proces. Beide werken kwamen echter
op zeer verschillende wijze tot stand.
Het Ring-project (1848-1876) voltooide hij
met horten en stoten, in een afwisseling
van creatieve fases en periodes van twijfel
en inactiviteit. Zijn plannen met betrekking
tot Parsifal liet Wagner rijpen als een goede
wijn. Hij leerde de middeleeuwse Graalromans
al in 1845 kennen, schaafde decennialang
aan plot en libretto, maar begon pas
in 1877 met het componeren van de muziek.
De première volgde in 1882, een jaar voor
zijn dood.
Schopenhauer...
De geleidelijke uitkristallisering van het
libretto verdient om verschillende redenen
bijzondere aandacht. Allereerst vindt dit
proces plaats gedurende een periode waarin
Wagners wereldbeschouwing ingrijpend
verandert. Daarnaast zijn er veel dwarsrelaties
tussen zijn voortschrijdende inzichten
over de Parsifalstof en de werken die hij in
dezelfde periode componeert; Lohengrin,
de Ring, Tristan en Die Meistersinger. Tot
slot duidt de aarzeling om met componeren
te beginnen en Wagners jarenlange pogingen
om de betekenis van het verhaal te
bevatten erop dat deze Graallegende niet
alleen voor ons als toeschouwers, maar ook
voor de componist een moeilijk te doorgronden
mysterie vormde.
In 1845 leest Wagner enkele hertalingen
van Wolfram von Eschenbachs rond 1200
vervaardigde roman Parzival. Hij bestudeert
deze teksten vooral vanwege zijn plannen
voor Lohengrin (1848), waarin Parzival niet
optreedt, maar wel als Graalkoning en vader
van Lohengrin genoemd wordt. Na deelname
aan een mislukte revolutie in Dresden wordt
Wagner in 1849 van 'Duits' grondgebied
verbannen en belandt hij in Zürich. In 1854
maakt hij kennis met de filosofie van
Schopenhauer, die de mens als slaaf van
zijn eigen verlangens typeert, en oproept
tot medelijden, passiviteit en het opgeven
van aardse verlangens. De kennismaking
met Schopenhauers gedachtegoed brengt
een heftig aha-erlebnis bij Wagner teweeg;
sluimerende inzichten kunnen plotseling
aan een filosofisch systeem worden opgehangen
dat naadloos op zijn eigen ideeën
lijkt aan te sluiten.
De ontdekking van Schopenhauers door
het boeddhisme geïnspireerde opvattingen
beïnvloedt Wagners artistieke projecten
enorm. De Ring-compositie stagneert,
omdat hij de oorspronkelijke, revolutionaire
teneur van het libretto als problematisch
begint te ervaren. Tegelijkertijd ontwerpt
hij een tekst voor Tristan und Isolde. In een
vroege schets uit 1854 overweegt hij om
Parzival, op zoek naar de heilige Graal, ten
tonele te voeren tijdens de derde akte, waarin
Tristan ijlend op Isolde wacht. Hoewel
Wagner deze passage uiteindelijk schrapte,
duidt het op de verwantschap die hij tussen
beide verhalen – en vooral tussen de verwonde
Tristan en de verwonde Graalkoning
Amfortas – zag. Er zijn meer aanwijzingen
dat Wagner innerlijke overeenkomsten
tussen deze op het oog zo verschillende
muziekdrama’s herkende. Wanneer hij in
26 27
1859 in Venetië aan de etherische liefdesnachtmuziek
uit de tweede akte van Tristan
werkt, geeft hij in brieven aan hoezeer
Parzival – de uiteindelijke schrijfwijze
‘Parsifal’ kiest Wagner pas in 1877 – hem
bezighoudt.
...en Boeddha
Enkele jaren daarvoor, in 1856, ontwierp
Wagner een prozaschets voor een boeddhistisch
muziekdrama, Die Sieger (het uitgangs-
punt voor Jonathan Harveys opera Wagner
Dream, die in 2007 bij DNO te zien was). In
dit werk dient een jonge Boeddha de seksuele
verleidingen van een vrouw te weerstaan.
Hij slaagt hierin, en biedt haar spirituele in
plaats van seksuele liefde aan, door haar in
zijn religieuze gevolg op te nemen. Uiteindelijk
liet Wagner zijn Sieger-plannen varen,
maar de thematiek komt duidelijk overeen
met de verleidingsscène tussen Parsifal en
Kundry in de tweede en Kundry’s kerstening
in de derde akte van Parsifal.
Afgezien van de zijdelingse aandacht
voor de figuur Parzival in relatie tot andere
werken, raakt Wagners vormgeving van het
Graaldrama in een stroomversnelling in
1857. In Mein Leben beschrijft hij hoe hij op
Goede Vrijdag overweldigd werd door de
paradijselijke schoonheid van de hem
omringende natuur, en terugdacht aan een
passage uit Wolframs Parzival: 'Ik realiseerde
mij plots dat het Goede Vrijdag was, en
herinnerde mij een soortgelijke episode
uit Wolframs Parzival. Sinds mijn verblijf
in Marienbad [1845] had ik het gedicht terzijde
gelegd. Nu stond mij zijn ideale inhoud
plotseling overweldigend helder voor ogen,
en vanuit de Goede Vrijdaggedachte ontwikkelde
ik direct een volledig drama.’ Deze
ervaringsbeschrijving vormt een van de
vele door Wagner geënsceneerde eurekamomenten.
Onderzoek heeft aangetoond
dat Wagner op Goede Vrijdag in 1857 nog
niet op de locatie in Zürich was waar hij
deze ‘Karfreitagszauber’ beleefd meende
te hebben. Desondanks markeert de lente
van 1857 wel het moment waarop zijn ideeën
over het werk concrete vorm kregen.
Bij de vervaardiging van het libretto
vormde de reducering en condensering van
de wijdlopige middeleeuwse Graalvertellingen
Wagners grootste uitdaging. Hij
slaagde hierin door bijfiguren weg te laten,
door de handeling tot drie cruciale gebeurtenissen
te beperken en door verschillende
personages samen te voegen tot het karakter
Kundry. In een brief uit 1860 aan Mathilde
Wesendonk stelt hij: ‘Heb ik al verteld dat de
wilde Graalbode uit de eerste akte hetzelfde
wezen als de verleidster uit de tweede akte
zal zijn? Sinds ik op dit idee gekomen ben,
is vrijwel alles aan de stof me duidelijk
geworden.’ Door deze inventie wordt Kundry
een symbool voor het ‘Ewig-Weibliche’,
dienstbaar aan het beeld dat de haar om-
ringende mannen op haar projecteren.
Christelijk perspectief
Om de ernst van de handeling en het belang
van Parsifals missie te benadrukken koos
Wagner ervoor om de handeling explicieter
in een christelijk perspectief te plaatsen
dan bijvoorbeeld bij Wolfram het geval is.
De Graal werd expliciet de schaal, waaruit
Christus en zijn discipelen tijdens het
Laatste Avondmaal dronken en waarin zijn
bloed na de kruisiging werd opgevangen.
Daarnaast vormt de speer, waarmee de
Romeinse centurion Longinus de gekruisigde
verwondde, een tweede reliek die gekoesterd
en vereerd dient te worden. Het verlies
van de speer en Parsifals herovering ervan
dienen bovendien als een krachtiger motivatie
voor Amfortas’ verlossing dan de wat
alledaagse vraag naar het welzijn van de
Graalkoning, die bij Wolfram de genezing
teweegbrengt. Tot slot dramatiseert Wagner
de handeling naar het Bijbelse model van
een erfzonde en de verlossing ervan. In 1865
schrijft hij in een brief aan Ludwig II: ‘Adam
– Eva: Christus. Hoe zou het zijn, wanneer
we er het volgende naast stellen: Amfortas –
Kundry: Parzival? Maar met grote voorzichtigheid!’
Wanneer Wagner in 1877 eindelijk met de
compositie begint, gaat deze hem relatief
gemakkelijk af. Dit geldt niet voor de theatrale
realisatie van het werk, die – na de voor
hem teleurstellende Ring-enscenering van
1876 – onder zijn strenge supervisie gestalte
krijgt. Wagner heeft niet alleen moeite om
zijn voorstellingen over het werk om te vormen
tot toneelbeelden. Ook vreest hij dat de
uitvoering het sacrale karakter van het werk
teniet zou kunnen doen. Uiteindelijk besluit
hij dat het werk de eerste 30 jaar uitsluitend
in zijn festivaltheater in Bayreuth mag
worden uitgevoerd. Na zijn dood ziet weduwe
Cosima er decennialang op toe dat de
première-enscenering tot in detail intact
blijft, waardoor het rituele aura van het
werk nog verder versterkt wordt. Ook in
uitvoeringen buiten Bayreuth (de New
Yorkse Metropolitan Opera schond het
uitvoeringsverbod in 1903 als eerste, waarna
andere theaters volgden) behoudt het
muziekdrama zijn sacrale karakter, en voor
talloze Duitse families maakt een Parsifalbezoek
nog altijd een vast onderdeel uit
van de paasviering.
Medelijden
Parsifal vormt een typisch voorbeeld van een
‘laat’ werk, waarin verschillende compositietechnieken
en opvattingen tot een complex
geheel zijn samengebald. Hoewel de handeling
ons ontegenzeggelijk met ethische
vraagstukken confronteert, is het niet eenvoudig
om de ‘boodschap’ van het werk te
ontrafelen. Draait het om eerbied voor de
natuur? Heeft Wagners verlossings- en
regeneratiegedachte wellicht antisemitische
ondertonen? Vormt het kuisheidsideaal
dat centraal staat een onvergeeflijk verraad
aan Wagners eerdere, gepassioneerde
levensopvatting, zoals Nietzsche beweerde?
Of problematiseert Wagner het celibaat binnen
de Graalorde slechts, zonder het te propageren?
Hierop kunnen twee voorzichtige antwoorden
geformuleerd worden. De gemene deler
van alle opvattingen die Wagner in Parsifal
samenvoegt, lijkt het aan Schopenhauer ontleende
medelijdenideaal te zijn. Door medelijden
te ervaren wordt de mens zich bewust
van zijn plaats in een groter, kosmisch
geheel, en beseft hij wat zijn roeping is.
Parsifals ontwikkeling vormt hier bij uitstek
een voorbeeld van. Ten tweede is Wagners
kunst nooit een dogmatische uitwerking van
een wereldbeschouwing, maar doorgaans
een problematisering ervan. Hierin is
Wagner eerder psycholoog dan ideoloog.
Net als in de Ring toont hij ons in Parsifal
individuen die bepaalde idealen aanhangen,
maar de grootst mogelijke moeite hebben
om deze na te leven. Juist dit vermogen om
te problematiseren en de aandacht voor de
menselijke psyche maken Wagners laatste
werk – zowel voor toeschouwers als voor
regisseurs – tot een onuitputtelijke gedachtebron,
die bovendien vergezeld wordt door
betoverende muziek.
Castel del Monte in Puglia, veelal beschouwd als model voor de Graalburcht

© Javier del Real
HoLLand
feStiVaL
C(H)URS
alain platel
les ballets c de la b
teatro real madrid
Alain Platel onderzoekt in de dans de
‘gevaarlijke schoonheid’ van de massa,
op muziek van Verdi en Wagner, met
150-koppig koor en orkest.
1-4 juni, Koninklijk Theater Carré
PaSSio-ComPaSSio
vladimir ivanoff, ensemble sarband
fadia el-hage, mevlevi-derwisjen
Onorthodoxe muzikale mix uit Oost en West
geeft nieuw cachet aan de passiemuziek van Bach.
12 juni, Muziekgebouw aan ’t IJ
© Michael Kneffel
La CRéation dU
monde 1923-2012
faustin linyekula
ccn-ballet de lorraine
Afrikaanse antwoord op Milhauds
‘fantaisie négrico-cubiste’, een ballet
over het ontstaan van de wereld naar
Afrikaanse en Afro-Amerikaanse
mythes.
13-14 juni, Het Muziektheater Amsterdam
a RUSSian fLiRt
witH Haydn
pablo heras-casado
mahler chamber orchestra
Aanstormende sterdirigent dirigeert
internationaal toporkest in een modern
programma met een klassieke draai.
Met muziek van Prokofjev, Schnittke
en Sjostakovitsj.
7 juni, Muziekgebouw aan ’t IJ
28 Achtergrond Parsifal
29
inteRnationaLe PodiUmKUnSten
amSteRdam, 1 – 28 jUni 2012
foCUS oP miCHa HameL
ReqUiem
Liederencyclus met tenor Marcel
Beekman, ensemble en acteur Porgy
Franssen. Met in plaats van Latijnse
teksten een bonte verzameling van laatste
woorden van beroemde personen,
van Keats tot Marx.
5-6 juni, Kerkgebouw De Duif
de Rode Kimono
Een intense, audiovisuele ervaring van
Breitners meesterwerk, met muziek, dans
en video, in regie van Jos van Kan.
18-19 juni, Muziekgebouw aan ’t IJ
decor van La création du
monde (1923) door Fernand
Léger © Dansmuseet
- Musée Rolf de
Maré Stockholm
waiting foR
miSS monRoe
de nederlandse opera
Nieuwe opera van Robin de Raaff, met
libretto van Janine Brogt, over de slopende
zelftwijfel van één van de grootste
idolen uit de filmgeschiedenis.
9, 11, 12, 13, 16, 16 juni,
Stadsschouwburg Amsterdam
KaaRtVeRKooP & VoLLedig PRogRamma
www.hollandfestival.nl
Iván Fischer
Over Parsifal
Dirigent Iván Fischer is voor het eerst te gast bij De Nederlandse Opera. Hij leidt het Koninklijk
Concertgebouworkest in Parsifal, Wagners laatste opera. Odeon vroeg maestro Fischer ons
deelgenoot te maken van zijn persoonlijke visie op dit buitengewone werk.
Altijd al had ik zo graag eens een gesprek
willen hebben met Hermann Levi, die als
eerste Parsifal in Bayreuth dirigeerde. Levi
was joods, de zoon van een rabbi. Toen
Wagner erop aandrong dat hij zich zou be-
keren tot het christendom, weigerde Levi
dit. Ik wou dat Levi mij kon vertellen waar
hij de kracht vandaan haalde deze eis gewoon
naast zich neer te leggen, een eis waaraan
Gustav Mahler geen weerstand kon bieden
toen hij muzikaal directeur in Wenen wilde
worden. Mahler bekeerde zich, Levi niet.
Maar hij stond wél vele jaren in de orkestbak
van Bayreuth en dirigeerde Parsifal
meermalen.
Sinds dertig jaar probeer ik deze buitengewone
standvastigheid te begrijpen. Er
zijn eindeloos veel studies die uiteenzetten
waarom Parsifal geen christelijk ritueel is,
maar een werk vol boeddhistische, gnostische
en Keltische motieven, ideeën van
Schopenhauer, de symboliek van de lente
en het leven, de mannelijke en vrouwelijke
symbolen van de speer en de Graal, zelfs
joods gedachtegoed als de interpretatie
van de Graal als 'mannamachine', de kus
die leidt tot kennis van goed en kwaad, en
ga zo maar door.
Toch deed Wagner zijn uiterste best deze
archetypische mix voor te stellen als een
christelijk ritueel, een Weih-ritueel, waarin
woorden als Taufe, Erlösung, Karfreitag en
Heiland ons er voortdurend aan herinneren
dat wij ons binnen het christelijk geloof bevinden.
Maar als dat zo is, dan moeten deze
opera en dit verhaal in religieuze zin steekhoudend
zijn en dat is duidelijk niet het
geval. Vanuit christelijk standpunt bekeken
is Erlösung dem Erlöser moeilijk te interpreteren,
want Jezus heeft Parsifal – of wie dan
ook – niet gevraagd om hem of de christenheid
te bevrijden uit schuldbefleckten
Händen.
Verlossing
En Hermann Levi moet de diepere lagen van
Parsifal hebben doorgrond. Terwijl een musicoloog
op zoek gaat naar de achtergrond, de
gebruikte bronnen, de oorsprong, staat een
musicus in rechtstreeks contact met het
werk zelf, en is zich daardoor meer bewust
van de keuzes die Wagner heeft gemaakt en
waarom hij dat deed. Kundry moest uit verschillende
personages tot één figuur worden
gecombineerd, zodat zij de verlossing door
Parsifal kon ervaren. Parsifals eigen schuld,
vloek en langdurig rondzwerven waren nodig
om hem te kunnen zuiveren, fleckenrein te
maken, wanneer Kundry zijn voeten wast en
Gurnemanz hem kroont, omgeven door de
Karfreitagszauber. Het lijden van Amfortas
en de ridders was nodig om het verhaal naar
de uiteindelijke verlossing te voeren.
‘Verlossing’ is namelijk de ultieme, overheersende
psychologische essentie van
deze opera – een ervaring en een ontknoping
die in vele van Wagners werken aanwezig is.
Senta biedt aan de Vliegende Hollander
verlossing, Elisabeth aan Tannhäuser.
Elsa wordt bevrijd door Lohengrin, althans
tijdens de eerste twee akten, maar dan is
er weer sprake van ‘Erlösung’ wanneer haar
jonge broer uit zijn betoverde toestand
wordt bevrijd.
Wagneriaans ritueel
Wagner kon zich altijd het best uitdrukken
via personages die hopeloos in de problemen
zitten, die gedoemd zijn tot eindeloos
lijden, die erom bidden en ernaar snakken
dat iemand anders hen komt helpen.
Wagners emotionele bandbreedte was
eindeloos; hij creëerde de meest intense
muziek en het meest intense drama die er
ooit zijn geschreven. Zijn helden gaan door
extremen van pijn en worden uiteindelijk
gered door droomhelden van een stralende
schoonheid en volmaaktheid.
Parsifal is géén christelijk ritueel. Het is
een wagneriaans ritueel, nu eens niet in een
noordse mythologische ambiance maar in
een wereld van christelijke legenden en
ideeën. Parsifal is een prachtige opera met
typisch wagneriaanse archetypische helden,
waarin Erlösung als geestelijke en emotionele
beleving centraal staat.
Ik krijg nu de kans om de gevoelens van
Hermann Levi te delen, als jood die Wagners
christelijkste opera gaat dirigeren. Ik doe
dit met al mijn toewijding, met mijn enorme
bewondering en liefde voor Wagners werken,
na tientallen jaren onderzoek naar de geestelijke
achtergrond van deze raadselachtige
opera – én met mijn onwankelbare trouw aan
het joodse geloof.
Vertaald door Frits Vliegenthart
Iván Fischer

OBLIVION en 1000 NAMES, 1979-1980 (onderdeel)
Portret Parsifal
Maria Barnas
Onpeilbare wereld —
over het werk van Anish Kapoor
De beroemde beeldend kunstenaar Anish Kapoor maakt het decorontwerp voor Parsifal.
Zoals in deze opera tijd en ruimte in elkaar overvloeien – ‘Zum Raum wird hier die Zeit,’ zingt
Gurnemanz – zo neemt ook Kapoor zijn publiek mee in een fascinerend spel met de dimensies.
De elementen kleur en licht zijn daarbij essentieel. Een bijdrage van schrijfster, dichteres en
beeldend kunstenares Maria Barnas.
Ik heb tijdens een les natuurkunde op school
gezien hoe een lichtstraal in een glazen
prisma breekt en alle kleuren van de regenboog
doet verschijnen op een wit oppervlak.
Rood heeft de grootste brekingshoek, violet
de kleinste, meen ik me te herinneren. Ik heb
gezien hoe alle kleuren van de regenboog tot
een volmaakt wit worden vermengd wanneer
men deze op een waaier razendsnel laat
rond draaien.
Ik weet dat de blauwe lucht die in de lente
boven de stad verschijnt blauw blijft zolang
ik afstand bewaar. Dat elke kleur die we
waarnemen een spiegeling betreft. Ik lak
mijn nagels fel rood, en probeer te zien waar
deze volle, overweldigende kleur nu eigenlijk
uit bestaat.
Ik lees in Wittgensteins Over kleur: ‘Als
men een kind de kleurbegrippen zou bijbrengen
doordat men op gekleurde vlammen of
gekleurde doorzichtige lichamen wees, dan
zou de eigenaardigheid van wit, grijs en
zwart duidelijker voor de dag komen.’ Maar
hoeveel bespiegelingen ik ook lees over
kleur, niets verklaart mij wat een kleur nu
eigenlijk is.
‘Kleur ontstaat uit licht. De in het (zon)
licht aanwezige kleuren worden door de
dingen waar het licht opvalt, geabsorbeerd,
opgenomen of gereflecteerd, teruggekaatst.
30
We zien de dingen in de kleur van het teruggekaatste
licht. Zo krijgen gras, bomen,
stenen enz. hun kleur door het terugkaatsen
van bepaalde lichtkleuren. Als alle lichtkleuren
door een voorwerp worden geabsorbeerd,
zeggen we dat dat voorwerp zwart is.
Een voorwerp is wit als het relatief veel licht
terugkaatst. Als er geen licht is, in het donker
dus, zijn er geen kleuren te onderscheiden’,
lees ik op de website van Kunstkring
de Schuine Boom.
Het vreemde van kleur is dat ik ernaar
kijk maar het niet kan aanraken. Het is een
illusie, een zinsbegoocheling. De tomaat
waar ik een hap uit neem, is rood. Ik neem
een grote hap rood. Maar ik weet dat het
rood in werkelijkheid een breken van het
licht is, dat in mijn gesloten mond al niet
meer rood te noemen is.
Kleur gaat mijn voorstellingsvermogen
te boven, terwijl ik ernaar kijk.
Onvermoede ruimte
Het blauwste blauw heb ik als kunstacademiestudent
gezien in een tentoonstelling
over licht. De grootste ruimte van het museum
werd in beslag genomen door een werk
van James Turrell (Pasadena, 1943). Ik zou
moeten weten waar deze tentoonstelling
heeft plaatsgevonden, en wanneer. Maar
het is alsof tijd, plaats en ruimte door het
blauwe werk van Anish Kapoor zijn geabsorbeerd.
Zelfs het werk van Turrell, een gigantische
lichtinstallatie die de bezoeker het idee
moest geven dat de museumwand achter
een eindeloze horizon verdween, stak bleek
af tegen een compact en zeer geconcentreerd
werk van Anish Kapoor, OBLIVION
(1995) – een langgerekte kubus van fiberglas
en blauw pigment, met een uitholling als van
een speaker. Het blauw dat ik zag was dof
en diep tegelijk.
Het was eind jaren negentig en ik kreeg
op de Rietveld Academie les van docenten
die de schilderkunst dood hadden verklaard.
Elke poging tot een schilderij werd weggehoond.
Wee de student die een kwast ter
hand nam. In het blauw van Kapoor zag ik
een bevestiging van mijn heimelijke schilderverlangens.
Ik zag in OBLIVION het hart
van de schilderkunst kloppen. In dit blauw,
in dit pigment, lag het geheim en de mogelijkheid
van alle niet gemaakte schilderijen
besloten. Ik zag tegelijkertijd dat een kunstwerk
geen schilderij hoeft te zijn, om kleur,
vorm, illusie en werkelijkheid te verbeelden
en te zíjn.
Ik zag een werk dat zich niets aantrok
van zijn omgeving. Het kon in elke cultuur,
in elke ruimte zichzelf voorstellen. Het trok
zich er niets van aan of de schilderkunst
dood was. Het steeg uit boven tijd, plaats
en ruimte. Het absorbeerde en reflecteerde
licht, en in de uitholling van de steen zag ik
wat Turrell in de aangrenzende ruimte had
geprobeerd: het was onmogelijk om de diepte
van deze uitholling in te schatten.
Ik had de indruk dat het licht in de uitsparing
zweefde: alsof het aarzelde of het zich
moest laten absorberen, of dat het moest
breken. OBLIVION kwam tot mijn navel, de
maat van het kunstwerk was duidelijk. Maar
in de uitholling school een onpeilbare diepte.
In deze diepte zou je vergetelheid kunnen
zien, zoals de titel aanreikt, maar ook: de
onvermoede ruimte. In en boven alles wat
we zien speelt het licht: het absorbeert,
reflecteert, aarzelt en spiegelt ons een
wereld voor.
Een nieuwe taal
‘De leegte heeft vele gedaanten’ (Anish
Kapoor). Kapoor is een meester van licht
en reflectie. Geboren in Bombay, 1954, en
woonachtig in Londen sinds de jaren zeventig,
is hij sinds de jaren tachtig een toonaangevend
kunstenaar die geroemd is om zijn
sculpturen die zowel ruimtelijke aspecten
als fenomenen van de waarneming onderzoeken.
Hij zoekt naar het sublieme en het
spirituele, waarmee hij afwijkt van minimalistische
voorgangers als Donald Judd en
Frank Stella, die zich voornamelijk op formele
aspecten van objecten en ruimte richtten.
In de jaren tachtig maakte Kapoor misschien
wel zijn meest tot de verbeelding
sprekende werk. In de vuistdikke overzichtscatalogus
Anish Kapoor van Phaidon (2009)
zie ik pigmentbeelden die het midden houden
tussen pogingen en beeldhouwwerken. In
1000 NAMES, 1979-80, mixed media and pigment,
dimensions variable, staan verschillende
kleurvormen verspreid over een vloer. Het
lijken restvormen, snippers uit het groter
geheel. Het is alsof kleur hier op zoek is naar
een vorm, en een tijdelijke oplossing heeft
gevonden. Kegelvormen, bollen, stervormen
en krullen wisselen elkaar af in het felst
mogelijke rood, en het felst mogelijke geel.
Niet het ene beeldhouwwerkje, maar alle
vormen bij elkaar vormen een nieuwe taal.
Dit werk biedt een verslag van een intuïtief
aandoend onderzoek naar principes van een
kleurenleer, maar ook van een basale architectuur
en beeldhouwkunst. Een van de
meest ontroerende vormen is die van een
berg, die lijkt op wat er gebeurt wanneer je
meel uitstort op een keukenblad. Een kegel,
maar ook een berg stuivend stof, die slechts
kortstondig kan bestaan. De beelden van
Kapoor zijn – realiseer ik me – zowel abstract
als concreet.
Deze tastende en aftastende werken
leiden tot uitgesprokener vormen, zoals in
TO REFLECT AN INTIMATE PART OF THE
RED, uit 1981. De pigmentbeelden hebben
nu elk een duidelijke structuur, zoals een
bol die uit een gelijkmatig bolpatroon is
opgebouwd, of een driehoek die bestaat uit
een ragfijne trapstructuur. Geel heeft in dit
werk de opvallendste rol: een citroenvorm
is als enige knalgeel, te midden van de rode
objecten. Juist dit geel opent de ogen voor
de eigenschappen van rood. Of: door af te
steken tegen het geel, is dit rood van het
diepst mogelijke rood.
31
Kapoor gaat in de loop der jaren steeds
groter werken. De kleurhoopjes op de grond
uit de jaren tachtig, worden in de jaren
negentig beelden en installaties. De kunstenaar
ontdekt de mogelijkheden van het
reflecterende oppervlak en begint halverwege
de jaren negentig met spiegels te
werken. In 1995 maakt hij TURNING THE
WORLD UPSIDE DOWN II, een grote roestvrij
stalen knikker waarin de toeschouwer
zichzelf en zijn omgeving ondersteboven
ziet. In TURNING THE WORLD INSIDE OUT
II, eveneens uit 1995, is een uitsparing
gemaakt in de vloer, waarin een knikker
gesmolten lijkt te zijn. Een stalen trechtervorm
verdwijnt in de vloer, die de ruimte
vloeiend mee lijkt te trekken.
Terwijl ik de ruimte van de stalen knikker
en de trechter met elkaar vergelijk en voel
hoe ik in de tussenruimte van beide zou kunnen
verdwijnen, moet ik denken aan de wegebbende
ruimte van het eerdere OBLIVION.
Het bijzondere van het werk van Kapoor is
dat hij niet alleen werkt met fenomenen als
spiegeling en reflectie, de werken onderling
zijn met elkaar verbonden door eenzelfde
soort fenomenen.
Het zou me niet verbazen als Kapoor niet
alleen gefascineerd is door de mechaniek
van het licht, en de werking van kleur, maar
dat zijn gedachten zelf worden aangestuurd
door licht en kleur. Het is het licht zelf, dat
zijn beelden lijkt te veroorzaken. Elk van zijn
beelden roept een eerder werk op, lokt een
nieuw werk uit. De werken spiegelen en
reflecteren elkaar als lichtdeeltjes zelf.
Afspiegeling
In een interview in The Guardian, 8 november
2008, stelt Kapoor: ‘If Duchamp declared
that all the objects in the world are art, then
I am interested in the next stage of that
argument, which may have been prompted
by Beuys in some way – that all the objects
in the world are symbolic. [...] It is the
artist’s duty to find poetic meaning in
things.’
Kapoor maakt ons ervan bewust dat alles
wat we zien een spiegeling, een afspiegeling
is van iets anders. Wat zich recht voor onze
ogen bevindt, roept een ander beeld op. Zijn
werken zijn zowel drager als representant
van deze gedachte. In CLOUD GATE uit
2004, een permanent werk in Millennium
Park, Chicago, spiegelt Kapoor niet alleen
de museumbezoeker, maar een hele stad.
Dag in, dag uit zien voorbijgangers zichzelf
en elkaar, gebouwen, bomen en de lucht
boven Chicago gespiegeld en vertekend in
het vloeibaar lijkende oppervlak van de
kolossale roestvrij stalen structuur.
Dit werk maakt niet alleen zijn omgeving
zichtbaar. Het licht aarzelt, zoals in het eerste
werk dat ik ooit zag van Kapoor. De kunstenaar
laat zien dat onze wereld van een
onpeilbare diepte is, voortdurend bezig om
een nieuwe vorm om aan te nemen.
CLOUD GATE

32
CONCERTO
uw specialist in opera,
klassieke muziek en nog veel meer
www.concertomania.nl
DNO abonnementhouders 10% korting
in Concerto en de Plato winkels.
CONCERTO Utrechtsestraat 52-60 1017 VP Amsterdam 020-6235228
PLATO • Apeldoorn • Deventer • Enschede • Groningen • Leiden • Rotterdam • Utrecht • Zwolle
Donateurschap DNO
Afdeling Fondsenwerving en Relatiebeheer
Donateur aan het woord:
Elise Wessels-van Houdt
De Nederlandse Opera kan niet zonder de financiële steun van particulieren. Deze keer laten
we in Odeon een donateur aan het woord: Elise Wessels-van Houdt.
Waarom ben je donateur van
De Nederlandse Opera geworden?
‘Omdat ik een groot liefhebber van opera’s
ben en De Nederlandse Opera een warm
hart toedraag. Toen ik tweeënhalf jaar geleden
als donateur bij DNO begon, was het
nog niet zo urgent, maar juist nu, in deze
tijden van bezuinigingen, is de cultuurparticipatie
van groot belang om de kwaliteit
van mooie producties en zangers op peil
te houden. Het donateurschap vergroot
mijn betrokkenheid bij DNO.’
Heb je je gift voor een specifiek doel
bestemd?
‘Ja, voor OperaStagione. Ik ben een groot
liefhebber van Wagner-opera’s en daarom
is mijn steun bedoeld voor de cyclus van
Der Ring des Nibelungen bij DNO. Volgend
jaar is het tweehonderd jaar geleden dat
Wagner werd geboren en dan worden de
eerste twee delen van de Ring weer opgevoerd.
Daar kijk ik nu al erg naar uit.’
Wat is je favoriete opera(-aria) en waarom?
‘Mijn favoriete opera is Tannhäuser, onder
33
Meer weten over schenken
aan DNO?
Wilt u meer weten over schenken aan
De Nederlandse Opera, neem dan contact
op met de afdeling Fondsenwerving en
Relatiebeheer, via support@dno.nl of
per telefoon +31 (0)20 551 8312, of vraag
de donateursbrochure aan op www.dno.
nl/steunons.
Muziektheaterwinkel
Cd/dvd-aanbevelingen Beijing Opera School
Dvd documentaire
The Children of the
Beijing Opera
regie/productie:
Don Kent, Christian
Dumais-Lvowski
Bel Air Classiques
€ 24,95
Cd compilatie
Rough Guide to China
Music & Words € 14,95
andere omdat ik erg hou van koor in de
opera. In deze opera zitten prachtige koorpartijen,
vooral in het middelste gedeelte,
als ze daar in die zaal staan.’
Welke productie van DNO is je het meest
bijgebleven?
‘Dan ga ik heel ver terug, naar 1985. De
eerste opera in mijn leven waar ik bewust
zelf naartoe ging, was Die Meistersinger
von Nürnberg bij DNO. Die hele productie
maakte zoveel indruk. Het is een vrolijke
productie, een toegankelijke Wagner. Daar
is mijn liefde voor opera – en voor Wagner
in het bijzonder – begonnen.’
Cd/dvd-aanbevelingen Waiting for Miss Monroe
Dvd-cd I wanna be
loved by you
met Marilyn Monroe
Music Products € 10,-
Cd Raaff
componist: R. de Raaff
met Marcel Reijans,
Mark Tevis, Danielle de
Niese
Nieuw Ensemble
o.l.v. Lawrence Renes
Etcetera € 19,95
Cd/dvd-aanbevelingen Parsifal
Cd Parsifal
componist: R. Wagner
met José van Dam,
Peter Hofmann
Berliner Philharmoniker
& Chor der Deutschen
Oper Berlin o.l.v.
Herbert von Karajan
DGG € 55,-
(zolang de voorraad strekt)
Dvd Parsifal
componist: R. Wagner
met Thomas Hampson,
Waltraud Meier
Deutsches Symphonie-
Orchester Berlin & Festspielchor
Baden-Baden
o.l.v. Kent Nagano
regie: Nikolaus Lehnhoff
Opus Arte € 14,95
(zolang de voorraad strekt)
Bovenstaande cd’s en dvd’s zijn ver krijgbaar in de Muziek theaterwinkel en bij alle vesti gingen van Concerto/Plato. Op vertoon van hun abonne ments kaart krijgen
DNO-abonnees 10% korting bij Concerto/Plato en in de Muziektheaterwinkel.
Elise Wessels-van Houdt

Deidamia
34 35
Algemene informatie
Persstemmen Prijzen losse kaarten
Waiting for Miss Monroe
Boventiteling
De première, gisteravond in het Muziektheater, was een verrassend
succes. Het meeste applaus kreeg sopraan Sally Matthews,
die de rol van Deidamia precies het dramatische gewicht gaf dat
de opera bij inzoomend luisteren bijzonder kan maken. Heel goed
was ook mezzosopraan Silvia Tro Santafé als Ulisse. In de orkestbak
zorgen dirigent Ivor Bolton en de barokspecialisten van
Concerto Köln voor het noodzakelijke vuur. ***
Erik Voermans, Het Parool
(16 maart 2012)
Decorontwerper Paul Steinberg heeft de sporadische schoonheid
van Skyros gevangen op een frescoachtig, azuurblauw achterdoek
met paradijselijke wolkjes. Hij grossiert ook daarna in
oogstrelende taferelen. Sally Matthews (Deidamia) schrijft hier
en passant geschiedenis: zelden een sopraan oorstrelende zang
zien paren aan zodanig sensuele dans. En muzikaal valt er meer
te genieten, bijvoorbeeld van de weelderige klank van Concerto
Köln. Matthews draagt de voorstelling met haar klokkend, warm
geluid en geweldige présence. Maar ook de travestierollen zijn
bevredigend bezet: met name Olga Pasichnyk is met haar niet
zozeer grote als wel mooie timbre een aantrekkelijke Achille.
Een ontdekking is de gruizige, intense bas-bariton van Andrew
Foster-Williams (Fenice). ****
Mischa Spel, NRC Handelsblad
(16 maart 2012)
Regisseur David Alden heeft er een ingetogen enscenering van
gemaakt. Het is mal, maar keurig gedoseerd, zodat het niet te
dol wordt. Veronica Cangemi, Umberto Chiummo en Andrew
Foster-Williams leveren substantiële bijrollen. De Britse
sopraan Sally Matthews zingt gevoelig en is opgewassen tegen
de stevige rol van Deidamia. Dirigent Ivor Bolton, die ook herhaaldelijk
achter het klavecimbel duikt, verleent Händels muziek
samen met het barokorkest Concerto Köln luister, vanzelfsprekendheid
en boeiende contrasten. ****
Frits van der Waa, de Volkskrant
(17 maart 2012)
(Foto: Ruth Walz)
Il turco in Italia
Der Star des Abends ist Fiorilla: Olga Peretyatko, die beim
Rossini-Festival in Pesaro und beim Festival d'Aix-en-Provence
als Nachtigall triumphierte. Diese Sopranistin ist vom Dutt bis
zur Sandale eine erotische Erscheinung – da muss nicht mehr
erklärt werden, worum ihr Don Geronio in der Gestalt des
gesetzt-korpulenten, freilich gleichfalls vorzüglich singenden
Renato Girolami als Lebensprogramm nicht ausreicht. Der
Rossini-Routinier Carlo Rizzi stellt mit Energie und Feinsinn den
musikalischen Rahmen mit dem schlank besetzten Nederlands
Philharmonisch Orkest her. Und David Hermann bespielt
gekonnt die Bühneninstallation, zu der Martin Eidenberger so
prägnante wie comickritische Videoeinblendungen bereitstellte.
Frieder Reininghaus, Deutschlandfunk
(7 april 2012)
Alex Esposito zingt als de ‘Turk in Italië’ ster en halve maan uit
de hemel, en ziet er als ‘aantrekkelijke wilde’ prima uit. Vito
Priante is de uitstekende dichter en Renato Girolami vervult
zijn rol van sullige echtgenoot met verve. Met Lawrence
Brownlee haalde DNO zelfs een Rossini-zanger uit de absolute
top naar Amsterdam – fantastisch! De grillige Fiorilla krijgt een
spectaculair goede stem en een bijbehorende fysiek van Olga
Peretyatko. Deze in Petersburg en Pesaro opgeleide sopraan
weet wat Rossini-zingen inhoudt.
Peter van der Lint, Trouw
(10 april 2012)
De ster van de voorstelling is Olga Peretyatko als Fiorilla. Ze
heeft een verleidelijk sonoor middenregister, zingt met ongelooflijk
gemak de waanzinnigste coloraturen en acteert als een
geboren natuurtalent. Naast haar valt Alex Esposito (Selim) op
als een ware bulderbas, niet erg wendbaar van stem, maar wel
ijzersterk in de karakterisering. Ook de Italianen Renato
Girolami (Geronio) en Vito Priante (dichter) zijn perfect
gecast, terwijl Lawrence Brownlee (Narciso) de oren op steeltjes
zet met de capriolen van zijn hoge lyrische tenor. Een
Rossini met een droombezetting: alle reden om het
Muziektheater te bezoeken. ****
Eddie Vetter, De Telegraaf
(10 april 2012)
(Foto: Clarchen & Matthias Baus)
Seizoen 2011-2012
Het Muziektheater Amsterdam
maandag tot en vrijdag t/m zondag|
met donderdag feestdagen|première
standaard CJP/65+/ standaard CJP/65+/
Stadspas Stadspas
1ste rang 120 110 130 120
2de rang 110 100 120 110
3de rang 100 90 110 100
4de rang 90 80 100 90
5de rang • 70 60 80 70
6de rang 60 55 70 65
7de rang • 50 45 60 55
8ste rang 15 15 20 20
Het Muziektheater Amsterdam
presenteert Beijing Opera School
standaard CJP/65+/
Stadspas
1ste rang 75 70
2de rang 65 60
3de rang 55 50
4de rang 45 40
5de rang • 30 25
6de rang 25 20
7de rang • 20 20
8ste rang 15 15
•
Plaatsen die geen zicht op de boventiteling bieden
••
Plaatsen die (deels zeer) beperkt zicht op het
toneel bieden
Colofon
OdeOn
Magazine van De Nederlandse Opera
Nummer 85 mei/jun / jul 2012
ISBN: 0926-0684
Oplage 25.000 exemplaren
Odeon is een uitgave van De Nederlandse Opera
Afdeling Communicatie
Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam.
telefoon 020-551 8922
e-mail info@dno.nl
advertenties 020-551 8953
abonnementen 020-625 5455
internet www.dno.nl
Odeon is gratis verkrijgbaar in het Muziektheater.
Stadsschouwburg Amsterdam
maandag tot en vrijdag t/m zondag|
met donderdag feestdagen|première
standaard CJP/65+/ standaard CJP/65+/
Stadspas Stadspas
1ste rang 75 65 85 75
2de rang 65 60 75 70
3de rang 50 45 60 55
4de rang 40 35 50 45
zzb• 25 20 35 30
luister•• 15 15 15 15
Verkoop kaarten
Precies drie maanden vóór de première
van een productie gaan alle voor stellingen
daarvan in de verkoop. U kunt kaarten kopen:
– online via www.dno.nl;
– bij het Kassa-bespreekbureau van
Het Muziektheater Amsterdam: Amstel 3,
Amsterdam, 020-625 5455. Openingstijden:
maandag t/m vrijdag 12:00-18:00 of aanvang
voorstelling; zaterdag, zon- en feestdagen
12:00-15:00 of aanvang voorstelling; zon- en
feestdagen zonder voorstelling gesloten.
Studentenkorting
Voor niet-uitverkochte voorstellingen kunnen
studenten vanaf anderhalf uur voor aanvang
op vertoon van een geldige college-/studentenkaart
voor 15 een plaatskaart aan de
kassa kopen.
Uitverkocht?
Bij uitverkochte voorstel lingen kunt u vanaf
een uur vóór aanvang een volgnummer afhalen
bij het Kassa-bespreekbureau. Van af een
halfuur vóór aanvang worden niet-afgehaalde
kaarten te koop aangeboden. Per volgnummer
kunt u maxi maal twee kaarten voor de betreffende
voorstelling kopen.
Hoofdredactie
Sandra Eikelenboom
Eindredactie, vertalingen en plotteksten
Frits Vliegent hart
Bijdragen
Laura Aikin, Maria Barnas, Klaus Bertisch,
Marianne Broeder, Joke Dame, Hein van
Eekert, Iván Fischer, Kasper van Kooten,
Frank Kouwenhoven, Elaine Lok, Chazia
Mourali, Margriet Prinssen en Dolf Segaar
Basisontwerp en lay-out, omslag
Lex Reitsma
Opmaak
Bibi de Bruijn
Productie en advertenties
Marjolijn Vis
Lithografie
MediaTraffic Press, Amsterdam
Druk
SDA Print+Media
Odeon 86 verschijnt op 20 augustus 2012
Alle voorstellingen van DNO worden Nederlands
boventiteld. Plaatsen in de 5de en 7de
rang in het Muziektheater bieden echter nooit
zicht op de boventiteling. Wilt u verzekerd zijn
van zicht op de boventiteling, informeer dan
bij het Kassa-bespreekbureau.
Openbaar vervoer
Vanaf Amsterdam Centraal Station of
Amsterdam Amstel brengen metro’s 53 en
54 en sneltram 51 u naar het Water loo plein.
Tram 9 gaat vanaf het CS rechtstreeks naar
het Muziektheater.
Parkeren bij het Muziektheater
Onder het Muziektheater bevindt zich de
parkeer garage ‘Het Muziektheater’. Deze
is echter vaak al vroeg vol. Andere parkeergarages
in de buurt: ‘Waterlooplein’ aan de
Valkenburgerstraat en ‘Markenhoven’ tegenover
politiebureau IJtunnel.
Rechthebbenden die menen aan deze uitgave aan-
spraken te kunnen ontlenen, wordt verzocht contact
op te nemen met de uitgever. Niets uit deze uitgave
mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar
ge maakt zonder voorafgaande toestemming van
de uitgever.
Abonnementhouders van De Nederlandse Opera
krijgen Odeon gratis thuisgestuurd. Wilt u Odeon
ook ontvangen? Voor 15 ontvangt u alle vier
nummers van het betreffende seizoen thuis.
Losse nummers kosten 4 incl. porto per stuk.
Geef uw naam, adres, postcode en woonplaats
op per (brief)kaart, e-mail of telefonisch. Zie linkerkolom.