1.2 - Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en ... - FFC

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid 

MODULair hanDBOEk cEntraLE VErwarMing 

MODULE 1.2 

Buismaterialen, 

BuisBewerkingen, dichtingen 

en Bevestigingsmaterialen

MODULAIR HANDBOEK CENTRALE VERWARMING 

1.2 - Buismaterialen, buisbewerkingen, 

dichtingen en bevestigingsmaterialen 

FONDS VOOR VAKOPLEIDING IN DE BOUWNIJVERHEID (FVB) 

Koningsstraat 45 – B-1000 Brussel 

Tel.: +32 2 210 03 33 – Fax: +32 2 210 03 99 

Website: www.debouw.be - E-mail: info@fvbffc.be

@ Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2008. 

Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen. 

D/2008/1698/06 

2

Module 1 - Boekdeel 2: Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en bevestigingsmaterialen 

Voorwoord 

Situering 

Er bestaan al verschillende uitgaven voor de centrale verwarming, 

maar de meeste zijn niet praktisch gericht of verouderd. Daarom is de 

vraag naar een praktisch gericht handboek zeer groot. 

Het “Modular handboek Centrale Verwarming” werd geschreven in 

opdracht van het FVB (Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid), 

onder de stuwende kracht van Roland Debruyne, ere-voorzitter UBIC 

(beroepsorganisatie van de installateurs voor centrale verwarming) en 

met de steun van de BOUWUNIE (De Vlaamse KMO-bouwfederatie). 

Bepaalde onderdelen die gemeenschappelijk zijn voor de reeks handboeken 

“De sanitair installateur” (uitgave FVB) werden in overleg met 

de redactie van voornoemd handboek op elkaar afgestemd. 

Een aantal krachten uit het onderwijs, VIZO, Syntra en de bedrijven 

sloegen de handen in elkaar en vormen het redactieteam. 

Dit naslagwerk is opgebouwd uit verschillende modules en boekdelen, 

gebaseerd op de modulaire opleidingsstructuur uitgewerkt door 

de Dienst Beroepsopleiding van het departement Onderwijs. Deze opleidingsstructuur 

is op zijn beurt afgeleid van het beroepsprofiel. 

Zo vinden we boekdelen die zich meer gaan richten naar het niveau 

van uitvoerder (monteur), terwijl andere boekdelen zich eerder gaan 

richten naar het niveau van onderhoudsmedewerker (technicus) of 

leidinggevende (installateur). De actuele structuur met modules en 

boekdelen is terug te vinden in de verzamelmap, en zal aangepast 

worden aan de noodzaak van de opleiding en aan de vernieuwing van 

de technieken. 

In het naslagwerk wordt tekst zoveel mogelijk afgewisseld met afbeeldingen. 

Hierdoor krijgt de lezer het leermateriaal meer visueel aangeboden. 

Om goed aan te sluiten aan de realiteit en bij de principes van competentieleren, 

is een praktijkgerichte beschrijving het uitgangspunt van 

elk onderwerp. In deze boekdelen zal men echter geen praktijkoefeningen 

terugvinden; het is immers geen schoolboek. 

3 

Voorwoord


Opleidingsonafhankelijk 

Een geïntegreerde aanpak 

Redactie 

Coördinatie Patrick Uten 

Het naslagwerk werd zodanig ontwikkeld, dat het voor verschillende 

doelgroepen toegankelijk is. 

We streven naar een doorlopende opleiding: zo kan een leerling van 

een school, een cursist van een middenstandsopleiding, een werkzoekende 

in opleiding of een verwarmingsmonteur die wenst bij te blijven, 

gebruik maken van dit naslagwerk. Ook een installateur, die bepaalde 

technieken terug wil opfrissen, vindt hier zijn/haar gading. 

Duurzaam installeren zal geïntegreerd worden in de leerstof. 

Om overlapping te voorkomen, is ervoor gekozen om binnen elk boekdeel 

een apart thema toegepaste wetenschappen uit te werken. 

Er wordt naar gestreefd om veiligheid, gezondheid en milieu zoveel 

mogelijk te integreren. Waar nodig zal een apart thema voorzien 

worden. 

Hetzelfde geldt voor delen uit normen en WTCB-publicaties die ook 

worden opgenomen in de boekdelen. 

4 

Stefaan Vanthourenhout, 

FVB-voorzitter. 

Werkgroep Paul Adriaenssens, Inge De Saedeleir, Marc Decat, Gustaaf Flamant, 

Marc Legrand, Eric Maertens, René Onkelinx, Jacques Rouseu 

Teksten Marc Decat, Alex Dene, Gustaaf Flamant, Patrick Uten 

Tekeningen Thomas De Jongh 

Contact Voor opmerkingen, vragen en suggesties kan je terecht op volgend 

adres: FVB 

Koningsstraat 45 - 1000 Brussel 

Tel.: 02 210 03 33 - Fax: 02 210 03 99 

www.debouw.be 

Opmerking De gebruikte woningtekeningen zijn gebaseerd op de maquettes 

“Kennismaking met de bouw”, uitgegeven door het FVB, en kunnen 

aanvullend gebruikt worden om meer inzicht te verwerven in het 

driedimensionele van een woningtekening. 

Redactie


Inhoudsopgave 

Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 

Redactie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 

1 Beschrijving van buismaterialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.1 Staal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.1.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

1.1.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

1.1.3 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

1.1.4 Kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

1.1.5 Handelsafmetingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

1.2 Dunwandige stalen buis / precisiebuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.2.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.2.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 

1.2.3 Toepassingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

1.2.4 Kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

1.2.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

1.3 Koper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 

1.3.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 

1.3.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 

1.3.3 Toepassingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 

1.3.4 Kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 

1.3.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 

1.4 Kunststof algemeen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 

1.4.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 

1.4.2 Productie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 

1.4.3 Structuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 

1.4.4 Keuze van het materiaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 

1.5 PVC-U (ongeplastificeerd polyvinylchloride) . . . . . . . . . . . . . . . 27 

1.5.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 



1.5.4 Kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 


1.6 PVC-C (nagechloreerd polyvinylchloride) . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 

1.6.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 

1.6.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 

1.6.3 Toepassingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 

1.6.4 Kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 


5 

Inhoudsopgave


1.7 PE (polyetheen, polyethyleen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

1.7.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 


1.7.3 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

1.7.4 Kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 


1.8 PE-X (vernette polyetheen, polyethyleen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 

1.8.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 




1.8.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 

1.9 PB (polybuteen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 

1.9.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 




1.9.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 

1.10 PP (polypropyleen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 

1.10.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 

1.10.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 

1.10.3 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.10.4 Kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.10.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.11 ABS (acrylonitril – butadieenstyreen). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.11.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.11.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

1.11.3 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 


1.12 Meerlagenbuis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

1.12.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

1.12.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

1.12.3 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

1.12.4 Kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 

1.12.5 Handelsmaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 

2 Verwerken van buismaterialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 

2.1 Aftekenen en meten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 

2.1.1 Meten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 

2.1.2 Meetgereedschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 

6 

Inhoudsopgave


2.2 Buigen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 

2.2.1 Met veer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 

2.2.2 Met buigtang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 

2.2.3 Hydraulisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 

2.2.4 Machinaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 

2.2.5 Warmbuigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 

2.2.6 Veilig werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 

2.3 Afkorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 

2.3.1 Zagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 

2.3.2 Snijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

2.3.3 Knippen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

2.3.4 Machinaal afkorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 

2.3.5 Veilig werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 

2.4 Ontbramen en kalibreren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 

3 Verbinden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

3.1 Voorbereidende bewerkingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

3.1.1 Verwijden/optrompen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

3.1.2 Aftakken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 

3.1.3 Maken van kragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 

3.2 Schroefdraadverbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 

3.2.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 

3.2.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 


3.2.4 Te gebruiken gereedschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 


3.3 Klemverbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 

3.3.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 

3.3.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 




3.4 Steekverbinding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 

3.4.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 

3.4.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 

3.4.3 Toepassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

3.4.4 Te gebruiken gereedschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

3.5 Persverbinding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

3.5.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

3.5.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 

3.5.3 Toepassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 



7 

Inhoudsopgave


3.6 Schuifhulsverbinding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 

3.6.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 

3.6.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 

3.6.3 Toepassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 



3.7 Zachtsolderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

3.7.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

3.7.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

3.7.3 Toepassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 



3.8 Hardsolderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 

3.8.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 

3.8.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 

3.8.3 Toepassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 



3.9 Autogeenlassen - vlamlassen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 

3.9.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 

3.9.2 UItvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 


3.9.4 Te gebruiken gereedschappen:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 


3.10 Elektrisch/halfautomaat lassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 

3.10.1 Principe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 

3.10.2 Uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 

3.10.3 Toepassingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 

3.10.4 Te gebruiken gereedschappen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 

3.10.5 Veilig werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 

3.11 Moflassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 

3.11.1 Elektromof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 

3.11.2 Polyfusielas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 

3.12 Spiegellas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 

3.13 Flensverbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 

4 Afdichtingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

4.1 Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

4.2 Afdichtingsmiddel voor schroefdraadverbinding . . . . . . . . . . . . 87 

4.2.1 Anaërobe afdichtingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

4.2.2 Niet-uithardende afdichtingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . .88 

4.2.3 Niet-gesinterde PTFE-band. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 

4.2.4 Ondersteunende materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 

4.2.5 De wijze van afdichten van schroefdraadverbindingen . . . .90 

8 

Inhoudsopgave


4.3 Dichtingen voor flenzen en driedelige koppelingen . . . . . . . . . . 91 

4.3.1 Klingerit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 

4.3.2 Rubber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 

4.3.3 Fibre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 

5 Overzicht gebruik buismaterialen, verbindingen en afdichtingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 

5.1 Uitzetting van de verschillende materialen: . . . . . . . . . . . . . . . .93 

5.2 Verbindingstechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 

5.3 Toepassing soldering bij koperen buizen . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 

5.4 Hulpstukken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 

5.5 Toepassingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 

5.6 Gebruik afdichtingsmiddel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 

6 Bevestigingsmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

6.2 Spijkers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

6.2.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 

6.2.2 Handelsmaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 

6.3 Houtschroeven en houtdraadbouten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 

6.3.1 Beschrijving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 

6.3.2 Handelsmaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 

6.4 Metaalschroeven, moeren en ringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 

6.4.1 Metaalschroeven (bouten) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 

6.4.2 Moeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 

6.4.3 Ringen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 

6.4.4 Zelftappende schroeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 

6.4.5 Zelfborende schroeven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 

6.5 Pluggen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 

6.5.1 Gewone pluggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 

6.5.2 Speciale pluggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 

6.6 Ankerbouten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 

6.7 Zelfborende pluggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 

6.8 Chemische ankers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 

6.9 Boortoestellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 

6.9.1 Elektrische boortoestellen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 

6.9.2 Accu boortoestellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 

6.9.3 Toerental . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 

6.9.4 Boorkop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 

9 

Inhoudsopgave


6.10 Boren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 

6.10.1 Beton/harde steen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 

6.10.2 Steen- en betonboren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 

6.10.3 Kroonboren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 

6.10.4 Hout(spiraal)boor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 

6.10.5 Boren in dunne plaat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 

6.10.6 Boren in buizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 

7 Toegepaste wetenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

7.1 Basiseenheden: SI-stelsel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

7.1.1 Lengtematen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

7.1.2 Tijdseenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

7.1.3 Massa-eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 

7.2 Afgeleiden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 

7.2.1 Oppervlakten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 

7.2.2 Inhouden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 

7.3 Toegepaste eenheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 

7.3.1 Massa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 

7.3.2 Kracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 

7.3.3 Zwaartekracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 

7.3.4 Gewicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 

7.3.5 Massadichtheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 

7.3.6 Druk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 

7.3.7 Temperatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 

7.3.8 Deeltjes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 

7.3.9 Cohesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 

7.3.10 Adhesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 

7.4 Algemene eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 

7.4.1 Aggregatietoestand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 

7.4.2 Diffusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 

7.4.3 Capillariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 

7.5 Mechanische eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 

7.5.1 Thermische uitzetting van stoffen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 

7.5.2 Thermisch geheugen – elasticiteit – kruip en krimp. . . . . . 131 

10 

Inhoudsopgave


1 Beschrijving van buismaterialen 1 

1.1 Staal 

1.1.1 Beschrijving 

1 Zie ook: Module 2: Distributie 

Het productieproces begint bij de productie van ruwijzer uit erts. Dit 

gebeurt in de hoogovens. Het ruwijzer vormt, samen met schroot, de 

grondstof voor de staalfabrieken. Hier wordt het ruwijzer met behulp 

van zuurstof ontdaan van ongewenste bestanddelen zoals silicium (Si), 

fosfor (F), zwavel (S), en het teveel aan koolstof (C). 

Het staal wordt tot grotere blokken gegoten die in de blokwalsen 

worden uitgewalst tot halffabrikaten: plakken, blooms. Deze worden 

vervolgens verder uitgewalst tot dikke platen, warm en koud gewalste 

dunne platen, staaf- of draadmateriaal en blik. 

Deze producten zijn de uitgangsproducten voor de verdere bewerking: 

buizen, profielen… 

Bron: Thomas De Jongh 

Om stalen buizen met naad te maken worden strippen opgerold (gewalst) 

en in de langsrichting van de naad dichtgelast. Deze naad blijft 

altijd zichtbaar. 


11 

Hoofdstuk 1: Beschrijving van buismaterialen


1.1.2 Eigenschappen 

1.1.3 Toepassingen 

1.1.4 Kenmerken 

2 Zie ook: Toegepaste wetenschappen 


Buizen die van ronde staven worden gemaakt, hebben geen naad en 

noemt men naadloze buizen. Ze worden o.a. vervaardigd volgens de 

methode Mannesmann, waarbij een stalen doorn, tussen walsrollen 

geplaatst, door een staaf gloeiend staal wordt gedrukt. 


De massadichtheid 2 van staal ligt tussen 7 200 en 7 800 kg/m 3 de 

smelttemperatuur tussen 1 100 °C en 1 500 °C. De lineaire uitzetting 3 

bedraagt 0,012 mm / (m · K). 

Zij weerstaan aan een hydraulische proefdruk van 5 000 kPa (50 bar) 

en gemonteerd in een installatie moeten zij, op het laagste punt van de 

installatie gemeten, gedurende 24 uur aan een volgehouden druk van 

1 500 kPa (15 bar) weerstaan. 

Een stalen buis is zeer geschikt voor aanleg van leidingen en kan toegepast 

worden voor centrale-verwarmingsinstallaties, waterleidingen, 

gasinstallaties, stookolieleidingen, sprinklerinstallaties en persluchtinstallaties. 

Bij de toepassingen in centrale-verwarmingsinstallaties onderscheiden 

we de “draadbuis” en de “vlambuis” (zie verder). 

• Is betrekkelijk goedkoop 

• Is bestand tegen hoge druk 

• Zet weinig uit 

• Is zeer stijf, blijft daardoor recht bij aanleg 

• Heeft een lange levensduur 

• Bestand tegen grote uitwendige kracht 

• Kan gelast worden 

12 

Principe “piercen” 

1= doorn 

2= gietpaal (verhit) 

3= walsrol 

4= buis 



1.1.5 Handelsafmetingen 

• Moet beschermd worden tegen roesten 

• Is zuurstofdicht (=geen diffusie) 4 

• Arbeidsintensief 

Stalen buizen zijn verkrijgbaar met langsnaad (gelaste buizen) of zonder 

naad (naadloze buizen). 

De naad kan ofwel loodrecht op de wand staan of schuin gelast zijn. 


De buizen worden rechtlijnig gefabriceerd, meestal in lengten van 6 

meter. Afhankelijk van de toepassing kunnen deze buizen naakt (zwart) 

geleverd worden, in- en uitwendig voorzien worden van een zinklaag 

(galvanisé = verzinkt), een verflaag (blauw), een roestwerende laag 

(rood = menie) of een kunststofbekleding (bv.: gele PE). 

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de buizen in functie van de 

kwaliteitsgroep (soort staal en soort lasnaad), fabricagenorm en afmetingen. 

Deze worden vastgelegd in normen (NBN, DIN, ISO en EN). 

De meest gebruikte buizen voor de centrale verwarming zijn: 

Schroefbare buizen 

Ook gekend als “draadbuis” (NBN A25-103 en EN 10224) 

De wand van een draadbuis is dikker waardoor men er schroefdraad 

kan op snijden. De diameter van draadbuis wordt uitgedrukt in mm of 

in duim (inches). Binnen de draadbuizen maken wij nog een onderscheid 

tussen de halfzware reeks (de gasbuis: DIN 2440 5 ) en zware 

reeks (de stoombuis: DIN 2441 6 ). Beide soorten hebben dezelfde buitendiameter 

waardoor men er dezelfde schroefdraad kan op snijden. 

De buizen kunnen gelast of naadloos vervaardigd zijn. 


5 DIN 2440: standaard specificatie voor naadloze en gelaste draadbuizen (ook gekend als “gasbuis”). Bruikbaar voor max. druk van 25 

bar voor vloeistoffen en 10 bar voor niet gevaarlijke gassen. 

6 DIN 2441: standaard specificatie voor naadloze en gelaste draadbuizen (ook gekend als “stoombuis”). Bruikbaar voor max. druk van 

25 bar voor vloeistoffen en 10 bar voor niet gevaarlijke gassen. 

13 



Hieronder een overzicht van de meest gebruikte buizen in tabelvorm. 

Halfzware reeks (ISO medium) DIN 2440: naadloos of gelast 

Buismaat in duim 3/8” 1/2” 3/4” 1” 1 ¼” 1 ½” 2” 

Nominale diameter DN 10 15 20 25 32 40 50 

Uitwendige diameter mm 17,2 21,3 26,9 33,7 42,4 48,3 60,3 

Wanddikte mm 2,35 2,65 2,65 3,25 3,25 3,25 3,65 

Inhoud l/m 0,123 0,201 0,366 0,581 1,01 1,37 2,21 

Buismassa niet verzinkt kg/m 0,852 1,22 1,58 2,44 3,14 3,61 5,10 

Zware reeks (ISO Fort) DIN 2441 stoombuis: naadloos of gelast 

Buismaat in duim 3/8” 1/2” 3/4” 1” 1 ¼” 1 ½” 2” 



Wanddikte mm 2,9 3,25 3,25 4,05 4,05 4,05 4,5 

Inhoud l/m 0,102 0,172 0,327 0,515 0,924 1,27 2,07 

Buismassa niet verzinkt kg/m 1,02 1,45 1,90 2,97 3,84 4,43 6,17 

Buizen met gladde uiteinden, niet schroefbaar 

Ook gekend als “vlambuis” (NBN A25-104 en EN 10 224) 

Ook vlambuizen bestaan in naadloze (DIN 2448) en gelaste (DIN 2458) 

uitvoering. Zij worden meestal toegepast voor diameters groter dan 

DN32 (5/4’’) en hebben een geringere wanddikte zodat het niet mogelijk 

is er schroefdraad op te snijden. Verbindingen worden gerealiseerd 

door autogeenlassen 7 of door vlambooglassen 8 . 

Vlambuis wordt in ons vakgebied meer gebruikt voor grotere diameters 

en enkel om te lassen. 

Normale reeks (naadloos en gelast) 

Buismaat in duim 1” 1 ¼” 1 ½” 2” 2 ½” 3” 4” 



Wanddikte mm 2,3 2,6 2,6 2,9 2,9 3,2 3,6 

Inhoud l/m 0,66 1,09 1,46 2,33 3,88 5,34 9,00 

Buismassa (niet verzinkt) kg/m 1,78 2,55 2,93 4,11 5,24 6,76 9,83 

7 zie “Verwerken van buismaterialen 

8 zie “Verwerken van buismaterialen” 

14 



Lichte reeks (naadloos en gelast) 

Buismaat in duim 1” 1 ¼” 1 ½” 2” 2 ½” 3” 4” 



Wanddikte mm 2,0 2,3 2,3 2,3 2,6 2,9 3,2 

Inhoud l/m 0,69 1,12 1,50 2,43 3,94 5,42 9,14 

Buismassa (niet verzinkt) kg/m 1,56 2,27 2,61 3,29 4,71 6,15 8,77 

1.2 Dunwandige stalen buis/precisiebuis (staal - verzinkt - roestvaststaal) 

1.2.1 Beschrijving 

Bron: Mannesmann 

1.2.2 Eigenschappen 

Zijn dunwandige gelaste buizen met een diameter van 12 tot 54 mm 

vervaardigd uit staal met een hoge zuiveringsgraad, een laag koolstofgehalte, 

nauwkeurige toleranties en een hoge oppervlakte afwerkingsgraad. 

Dikwijls hebben zij een uitwendige bescherming; een verfgrondlaag, 

een bescherming van zink of een mantel in kunststof. 

De massadichtheid van het soort staal waaruit stalen precisiebuis is 

gemaakt bedraagt 7 900 kg/m 3 . 

• Zet weinig uit 

• Stijf en rechtlijnig 

• Bestand tegen uitwendige kracht (stoten) 

R.V.S. (roestvaststaal) is niet magnetisch en goed bestand tegen corrosie. 

Afhankelijk van de samenstelling (minstens 11 % chroom) onderscheidt 

men verschillende soorten roestvaststaal. Chloriden en reinigingsproducten 

tasten de leidingen aan. 

Men moet elk contact vermijden tussen gewoon zacht staal en roestvrije 

staalsoorten: stofdeeltjes, vijlsel, borstel. 

Contact met cement, mortel en pleister levert corrosiegevaar. 

15 

Bron: Viega 



1.2.3 Toepassingen 

1.2.4 Kenmerken 

1.2.5 Handelsmaten 

De buis wordt veel gebruikt in de installatietechniek, zij kan gebogen 

worden zoals koperen buizen. 

Hun toepassingsgebied situeert zich voornamelijk in de centrale verwarmingsinstallaties. 

De verbinding kan uitgevoerd worden met een 

capillaire hardsoldering (voor RVS), stalen koppelingen of door persverbindingen. 

• Snelle montage 

• Licht gewicht 

• Toepasbaar met diverse gangbare persmachines 

• Bestand tegen hoge watertemperaturen 

• Goed buigzaam 

• Goede trek- slagvastheid 

• Glad manteloppervlak 

• Is zuurstofdicht (= geen diffusie) 9 

• Arbeidsintensief 

De buizen worden geleverd in rechte lengten of op rollen. Er is geen 

inwendige bescherming. 

Rechte lengten al of niet met uitwendige bescherming (verf, verzinkt, 

kunststoflaag...) worden geleverd in lengten van 6 meter. 

Dunne stalen buizen voor centrale verwarming worden geleverd als 

rechte buizen; onbehandeld of met oppervlaktebescherming (verf, 

verzinkt, kunststoflaag...). 

Stalen precisiebuis (dunwandig) DIN 2391 (naadloos) of DIN 2394 (gelast). 

Een selectie van de meest gebruikte dunwandige stalen buizen: 

Buismaat in mm 12 x 1,2 15 x 1,2 18 x 1,2 22 x 1,5 28 x 1,5 35 x 1,5 42 x 1,5 

Nominale diameter DN 

= buitendiameter in mm 

12 15 18 22 28 35 42 

Wanddikte mm 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5 1,5 

Inhoud l/m 0,07 0,12 0,19 0,28 0,49 0,80 1,19 

Buismassa kg/m 0,338 0,434 0,536 0,824 1,052 1,320 1,620 

Een selectie van de meest gebruikte roestvaststalen buizen: 

Buismaat in mm 15 x 1 22 x 1,2 28 x 1,2 35 x 1,5 42 x 1,5 

Nominale diameter DN 

= buitendiameter in mm 

15 22 28 35 42 

Wanddikte mm 1,0 1,2 1,2 1,5 1,5 

Inhoud l/m 0,13 0,30 0,51 0,80 1,19 

Buismassa kg/m 0,338 0,434 0,536 0,824 1,503 


16 



1.3 Koper 


Koper is een materiaal dat al eeuwen gebruikt wordt. De oudste beschavingen 

kenden het al en als onderdeel van brons was het lange 

tijd het meest belangrijke metaal voor de mens. Ook voor sanitaire installaties 

is koper al eeuwen bekend. Toch is het gebruik als algemeen 

verspreid installatiemateriaal van relatief recente datum. 

Productie 

Na de ontginning van de koperertsen uit de mijnen, is het de kunst om het metaalerts in verschillende 

stappen steeds zuiverder te maken. 

In de productiehallen van de mijn wordt het koper door smelten en allerlei scheikundige en fysische 

behandelingen gezuiverd tot ongeveer 90 %. 

Om nog zuiverder koper te verkrijgen moet men een elektrolysebehandeling uitvoeren. 

Het onzuiver koper wordt in platen gegoten. Deze platen, anodes genoemd, worden in bakken opgehangen. 

Deze bakken worden gevuld met een oplossing van zwavelzuur, water en kopersulfaat. 

Tussen de platen worden dunne koperen plaatjes opgehangen, de kathodes. Door de elektrolyse zullen 

de koperdeeltjes (koperionen) van het onzuivere metaal oplossen (de anodes) en zich neerzetten 

op het zuiver koper (kathode). Om het proces te versnellen zal men de vloeistof verwarmen tot 60 °C 

en een gelijkstroom op de anodes en kathodes te zetten. 

Door dit proces ontstaan zeer zuiver (99,9 %) koperen platen (kathodes) van meer dan 

120 kg. 

De fabricage van koperen buizen kan worden onderverdeeld in: 

- gieten, 

- warmvervormen (piercen, extrusie), 

- koudvervormen (buiswalsen, trekken), 

- eindbewerking. 

17 




Koperbuizen in de installatiesector 

(en voor dakbedekking) 

zijn gemaakt van 

zeer zuiver koper. Om alle 

zuurstof in het koper te verwijderen 

zal men tijdens het 

gieten fosfor toevoegen . 

Dank zij de volledige verwijdering 

van zuurstof kan men 

het koper solderen en lassen 

zonder dat het bros wordt. 

Men noemt dit CU P (koper 

gedesoxideerd met fosfor; 

dit koper bevat tussen de 

0,01 en 0,03 % fosfor). 



Extrusiepers 

1 = matrijs 

2 = koperen blok, verhit 

3 = persplaat 

4 = persblokhouder 

5 = persram 

6 = persdoorn 

7 = koperen buis 

18 





Soorten nabehandelingen 

19 

Buiswalsen 

1 = matrijs 

2 = doorn 

3 = koperen buis vóór het walsen 


Trekken 

1 = matrijshouder 

2 = matrijs 

3 = vlottende doorn 


Sanco: is de merknaam voor koperen buizen welke een anticorrosiebehandeling 

hebben gekregen (= “sans-corrosion”). Zij zijn beschermd 

tegen putcorrosie door een inwendige behandeling op de buiswand. 

Het koper waaruit de buizen vervaardigd zijn is zuurstofvrij en de buizen 

worden naadloos getrokken. Sancobuizen kunnen gebruikt worden 

voor de meeste soorten leidingen. De inwendige anticorrosie behandeling 

blijft bestaan tot een temperatuur van 250 °C. 



Bron: Copperbenelux 

Bron: Wieland 

1.3.2 Eigenschappen 


10 zie ook boekdeel over “Gasleidingen” Bron: Copperbenelux 

Wicu en Cubo: zijn merknamen voor anti-corrosie koperen buizen met 

een kunststof geribde beschermmantel, welke zowel tegen uitwendige 

mechanische als chemische aantastingen beschermt. 

Door deze bescherming wordt condensatie vermeden. Daardoor kunnen 

de leidingen in de vloer of in de muur ingewerkt worden zonder 

risico op uitwendige corrosie en dit zowel voor water-, verwarmings- 

als gasleidingen (deze laatste met bijkomende bescherming 10 ). De beschermmantel 

weerstaat aan een temperatuur van 95 °C. 

Er kan ook een extra isolatie voorzien worden, zodat de thermische 

isolatiewaarde van de buis beter wordt. 

Putcorrosie kan nog steeds ontstaan, vooral indien men de buizen 

gaat verhitten tot boven de 400 °C. In sommige landen (bv. Duitsland) 

is het daarom verboden om de buizen tot 28 mm nog te hardsolderen 

of op te gloeien. 

Copatin: buizen zijn inwendig vertinde koperen buizen. Door de tinlaag 

op de binnenwand wordt de buis nog beter beschermd tegen 

agressief drinkwater. Behalve voor drinkwaterinstallaties vinden deze 

buizen ook hun toepassing voor het transport van medische gassen. 

Verbindingen kunnen niet met hardsoldeer uitgevoerd worden, men 

kan dit wel met zachtsolderen of door middel van persverbindingen. 

Zuiver koper is lichtrood van kleur met een fluweelachtige glans. In 

gloeihitte oxideert koper. 

Koper in een vochtige omgeving zal bedekt worden met een laag patina 

of kopergroen. 

De massadichtheid van koper is circa 8 900 kg/m 3 . Het smelt op ongeveer 

1 083 °C en de lineaire uitzetting bedraagt 

0,017 mm / (m · K). 

De belangrijkste toepassingen zijn: 

– verdeling van koud en warm water, 

– verwarmingsleidingen, 

– leidingen voor brandstoffen (gasolie, aardgas en vloeibare gassen), 

– afvoer van afvalwater en verluchting, 

– verdeling van zuurstof, samengeperste lucht, stikstof, 

– koelleidingen. 

20 




1.3.5 Handelsmaten 

Met een buigtang is koper gemakkelijk te plooien en het kan bij relatief 

lage temperaturen gesoldeerd worden. Dat wordt trouwens ook 

aanbevolen voor waterleidingen om mogelijke corrosieproblemen te 

voorkomen wegens structuurveranderingen van het koper. 

Door het plaatsingsgemak wordt de hogere materiaalprijs ruimschoots 

gecompenseerd door de kortere werktijd, zodat de 

totale prijs van een installatie in koper haalbaar blijft. 

• Goed thermisch gedrag 

• Weinig onderhevig aan corrosie 

• Zacht en soepel materiaal 

• Gemakkelijke en vlugge plaatsing waardoor kostenbesparende verwerking 

met weinig gereedschap 

• Glad binnenoppervlak waardoor geringe aanslag 

• Bacteriewerende eigenschappen 

• Totaal recycleerbaar 

• Druksterkte, die dit materiaal bijzonder geschikt maakt voor leidingaanleg 

• Bij lage temperatuur te solderen 

• Het materiaal is zuurstofdicht 

• Bestand tegen extreme temperatuurverschillen en chemische koelmiddelen 

(behalve ammoniak) 

Koperen buizen worden geleverd in drie kwaliteiten conform EN 1057: 

– R 220 (zacht), 

– R 250 (halfhard), 

– R 290 (hard). 

Buizen in rechte lengten of in rollen al of niet bekleed met een kunststofommanteling. 

Bron: Wieland 

21 



Buismaat 

in mm 

(diameter x 

wanddikte) 

Nominale 

diameter DN = 

buitendiameter 

in mm 

Veel gebruikte buisdiameters volgens ISO 274 en EN 1057 

Zachte buizen 

op rol 25 m 

of 50 m 

22 

Halfharde 

buizen in rechte 

lengten van 5 m 

Buismassa 

kg/m 

Waterinhoud 

liter/m 

6 x 1 6 * * 0,140 0,013 

8 x 1 8 * * 0,196 0,028 

10 x 1 10 * * 0,252 0,050 

12 x 1 12 * * 0,308 0,079 

15 x 1 15 * * 0,391 0,133 

18 x 1 18 * * 0,475 0,201 

22 x 1 22 * * 0,587 0,314 

28 x 1,5 28 * 1,110 0,491 

35 x 1,5 * 35 * 1,410 0,804 

42 x 1,5 42 * 1,700 1,195 

54 x 2 54 * 2,910 1,963 

Afmetingen voorgeschreven door de Europese Normalisatie - Commissie (C.E.N.) 

Nota: ISO 274 - “Koperen buizen met ronde sectie” - bevat alle afmetingen. 

Bij toepassingen voor de medische en de koeltechnieken worden de 

buizen extra behandeld: 

– inwendig gezuiverd en gedroogd, 

– gepolijst, 

– afdichtingen op de buisuiteinden 

Voor de koeltechniek wordt vaak nog afgeweken in de handelsmaten: 

een selectie vind je hieronder. 

Buismaat in duim (inch) 1/4” 3/8” 1/2” 5/8” 3/4” 7/8” 

Uitwendige diameter (inch) 0,250 0,375 0,500 0,625 0,750 0,875 

Uitwendige diameter mm 6,3 9,5 12,7 15,9 19,0 22,2 

Wanddikte in duim (inch) 0,030 0,035 0,035 0,035 0,035 0,045 

Wanddikte mm 0,8 0,8 1,0 1,0 1,0 1,25 

volgens prEN 12 735-1 



1.4 Kunststof algemeen 


De naam “kunststoffen” wordt in Vlaanderen in de omgangstaal vaak 

vervangen door het woord plastiek, onder invloed van het Frans. De 

wetenschapper heeft het over polymeren, de vakman over kunststoffen 

en de gewone mens over plastiek. Wij spreken dus over kunststoffen. 

Er zijn waarschijnlijk meer dan honderd soorten kunststoffen. 

Kunststoffen zijn synthetisch materiaal, ze worden gefabriceerd volgens 

een geheel of gedeeltelijk synthetisch fabricageproces en tot gebruiksklare 

voorwerpen gevormd door middel van plastische vormgeving 

Het gaat altijd om verbindingen met koolstof (C) en waterstof (H). 

Ze kunnen ook zuurstof (O), stikstof (N) en zwavel (S) bevatten 

Geschiedenis 

Historisch wordt de vervaardiging van celluloid (een zeer brandbare kunststof) door de gebroeders 

Hyatt (1869) als het begin van het kunststoftijdperk beschouwd. 

Omstreeks 1910 volgde de vervaardiging van fenolformaldehyde (meer bekend als bakeliet), naar een 

patent van de naar de VS geëmigreerde Belg Baekeland. 

In de periode vóór de tweede wereldoorlog nam het arsenaal van kunststoffen geleidelijk toe, enkele 

van de meest gekende: polystyreen (1930), polyvinylchloride en polyvinylacetaat (1932), butadieenrubber, 

polyamiden en polyurethaan (1938) en polyetheen (1940). 

Het ontstaan van de meeste nieuwe kunststoffen was toen veeleer te wijten aan empirisch (proefondervindelijk) 

onderzoek, waarbij men als bij toeval tot de vaststelling kwam dat een nieuw materiaal 

was ontstaan. 

De explosieve groei, na de tweede wereldoorlog, werd gegeven door de Duitse Nobelprijswinnaar 

Staudinger, die al vanaf de jaren 20 baanbrekend onderzoek heeft verricht rond de opbouw der polymeren. 

1.4.2 Productie 

De grondstoffen voor de meeste kunststoffen komen uit de steenkool- 

en petroleumindustrie. Vooral het belang van de petroleumsector is 

sterk toegenomen sinds het gebruik van vloeibare kraakproducten 

afkomstig van aardolie. Tegenwoordig worden kunststofafvalproducten 

gerecycleerd om ook het milieu achteraf niet te belasten met onverteerbare 

kunststoffen. De technieken om waardevolle materialen in 

het afval (industrieel en huishoudelijk) te sorteren, te behandelen en 

opnieuw te gebruiken worden voortdurend verbeterd. 

Bij de productie van kunststoffen worden producten gebruikt zoals: 

– cellulose, 

– steenkool, 

– aardolie, 

– aardgas. 

23 




Wist je dat … 

• kunststoffen hun oorsprong vinden in organisch materiaal (bv. aardolie). 

• zij opgebouwd zijn uit macromoleculen (komt van “makros” wat betekent groot) het gaat hier echt 

om reuzenmoleculen. Bij alle andere stoffen en voorwerpen liggen de moleculen onder, boven en 

naast elkaar; bij kunststoffen vormen zij lange ketens of netwerken. 

• zij scheikundig worden gefabriceerd door middel van synthese (het maken door samenstelling, van 

nieuwe stoffen uit elementen of eenvoudige verbindingen bv. cellulose). 

• zij tot gebruiksklare materialen worden klaargemaakt door middel van plastische vormgeving (“plastisch” 

ook afgeleid uit het Oudgrieks betekent hier deegachtig, kneedbaar en in een bepaalde vorm 

gedrukt). 

Extruderen 

Buizen worden vervaardigd middels een proces dat extruderen wordt 

genoemd. 

Een productielijn voor het extruderen van buizen bestaat uit een aantal 

achter elkaar geschakelde machines. Vanuit een silo komt compound 

via een vultrechter in de verhitte cilindrische ruimte van de extruder, 

waarin het verwarmd wordt tot een temperatuur van 150-200 °C. Twee 

draaiende transportschroeven nemen het compound mee naar voren. 

Gelijktijdig wordt door verwarming voor een verdichting van het compound 

gezorgd. De plastische massa wordt dan continu onder druk 

door een ringvormige spleet geperst (geëxtrudeerd). 

Deze plastische buis wordt vervolgens door een kalibreerbus geleid. 

Daarna wordt de buis afgekoeld zodat de vorm gefixeerd wordt. 

In een waterbad vindt verdere afkoeling plaats. 

24 





Spuitgieten 

Voor hulpstukken wordt een andere techniek toegepast: het spuitgieten. 

Hier komt de PVC-compound eerst via een trechter in een 

verwarmde cilinder, waarin het wordt verwarmd tot 160-200 °C. Een 

transportschroef mengt en verdicht het compound en transporteert 

het dan plastisch geworden materiaal naar voren. 

Bij spuitgieten wordt het plastisch geworden PVC in een matrijs geperst. 

In de matrijs stolt het materiaal door snelle koeling en neemt zo 

zijn definitieve vorm aan. 

25 



1.4.3 Structuur 

Bron: FVB 

Bron: FVB 

1.4.4 Keuze van het materiaal 

Door hun structuur worden kunststoffen doorgaans onderscheiden in 

– thermoharders, 

– thermoplasten. 

Daarnaast vormen de synthetische rubbers (of elastomeren) een derde 

aparte groep. 

Thermoharders 

Bij hun vormgeving worden ze week, soms bijna vloeibaar en zo worden 

ze in een vorm gebracht waarin ze na afkoeling verstijven en vrij 

hard worden. 

Ook typisch is dat ze daarna, door te verwarmen, niet meer kunnen 

week gemaakt worden. 

Thermoplasten 

Dit zijn veruit de belangrijkste kunststoffen voor de installateur. 

Thermoplasten worden telkens opnieuw week door verwarming en 

verstijven door afkoeling. Hoe kouder ze zijn, des te harder zijn ze, 

sommige zijn dan zo broos als glas. 

In weke toestand zijn ze met weinig kosten en een geringe inspanning 

te vervormen. Als men ze in vervorming laat afkoelen, blijven ze de 

nieuwe vorm behouden. Als men ze daarna opnieuw verwarmt, zullen 

ze vanzelf naar hun oorspronkelijke toestand terugkeren. Men noemt 

dit het “geheugen” van thermoplastische kunststoffen. 

Maar in de overgang van hard naar erg week, door verwarmen, is er 

een punt dat men het glaspunt 11 noemt, ook wel de glas/rubber overgangsfase. 

Met opzet is het woord glas gebruikt. Er is echter geen 

enkele kunststof zo breekbaar als glas bij normale temperatuur. Laat u 

dus niet door het woord misleiden. 

Echt smelten, zoals metalen, doen thermoplasten niet. 

Men kan ze dus niet gieten, ten hoogste bereikt men een toestand van 

week rubber en sommige thermoplasten ontbinden al eer het zover 

is. 

Wanneer de kunststoffen hun weg vinden naar de installateur dan geldt 

de vergelijking met metalen buizen wel degelijk. 

Materiaalkennis blijft een vereiste voor de vakman. Dat geldt ook voor 

kunststoffen, als materiaal vormen ze een wereld op zichzelf. 

Werken aan installaties betekent voor de installateur leidingen leggen, 

dat is buizen verbinden met hulpstukken, kranen en andere toestellen. 

Van de tientallen metalen waaruit de industrie buizen, hulpstukken, 

platen en profielen maakt, gebruikt de installateur er slechts enkele. 

Maar van die enkele moet hij dan toch de belangrijkste eigenschappen 

kennen om van daaruit de toepassingen af te leiden en de manier van 

werken. 

11 glaspunt: de temperatuur waarbij het polymeer (kunststof) overgaat in een plastische toestand 

26 



Bij het gebruik van kunststofbuizen moet men er rekening mee houden 

dat deze buizen na een eerste opwarming (bv. eerste start verwarming) 

een eind korter worden. 

Deze eigenschap noemt men gewoon “krimp” of ook nog “geboortekrimp” 

. Sommige fabrikanten laten hun buizen na de productie terug 

opwarmen, waardoor de buizen niet meer onderhevig zijn aan de “geboortekrimp”. 

We gebruiken maar een tiental kunststoffen die worden geleverd als 

halffabrikaten zoals: buizen, hulpstukken, platen en profielen. 

Meest voorkomende kunststoffen 

PVC-U PVC-C PE LD-PE 

HD-PE VPE PB PP 

PP-H PP-C PP-R ABS 

De fabrikanten van de kunststofbuizen geven met het SDR-getal 

(Standard Dimension Ratio) de kwaliteit aan. Het SDR-getal geeft de 

verhouding tussen de uitwendige diameter en de wanddikte, meestal 

afgerond op een geheel getal en is een benaderend getal. 

SDR = 

uitwendige diameter 

wanddikte 

1.5 PVC-U (ongeplastificeerd polyvinylchloride) 


Is een thermoplastisch materiaal dat zacht wordt als men het verwarmt. 

Het bevat geen weekmakers en onder invloed van zonlicht wordt het 

broos. Ook bij lage temperatuur is de slagsterkte minder. 

Dit materiaal wordt in de verwarmingswereld weinig gebruikt vanwege 

de zuurstofopname en de beperkte weerstand tegen temperatuur. 

27 




Bron: Kabelfabriek Eupen 




12 zie ook: Toegepaste wetenschappen 


De stijve rechte buizen zijn licht en hebben een maximum 

gebruikstemperatuur tot 70 °C. 

Het lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 0,08 

mm / (m · K). 

Hun massadichtheid bedraagt 1 420 kg/m 3 . 

Het voelt hard en glad aan, klinkt helder, is makkelijk 

breekbaar bij koude en heeft een slechte atmosferische 

weerstand. 

Bij brand ontstaat een geel-groene vlam, het smelt, 

verkoolt, geeft roet af en is zelfdovend, het geeft een 

stekende (giftige) geur af van zoutzuur. 

Bij warm vervormen moet de temperatuur beperkt blijven 

tot 130 °C. 

PVC-U buizen zijn bestand tegen tal van chemicaliën. Buizen en hulpstukken 

kunnen worden verbonden door middel van koude las (lijmen), 

steekmoffen met rubberdichtingen, klemfittingen, schroefdraad en 

worden soms warm gelast. 

Gebruikt bij afvoer, riool, wateraanvoer, perslucht, zwembad (verschillende 

kwaliteiten en normen). 

Opgepast voor buitentoepassingen, PVC-U is niet bestand tegen zonlicht 

(UV-bestendig). 

• Bij lage temperatuur gemakkelijk breekbaar 

• Grote thermische bewegingen 

• Bij langdurige belasting treedt blijvende vervorming op 

• Gevoelig voor kerven 

• Door licht gewicht gemakkelijk te verhandelen 

• Is onderhevig aan krimp 12 

• Zuurstofdoorlatend (= diffusie) 13 

Bij kunststofbuizen wordt de buitendiameter aangeduid als D en de 

binnendiameter als d, de eenheid is mm. 

Deze buizen vinden geen toepassing in de centrale verwarming. 

28 



Bron: Dyka 

Een selectie: 

• dunwandige PVC buizen voor afvoer (NBN EN 1566-1) 

Nominale diameter 

(DN) = buitendiameter 

(D) x wanddikte (e) 

in mm 

29 

Inwendige diameter 

(d) in mm 

Standaardlengte 

in m 

32 x 1,8 28,4 4 en 5 



75 x 1,8 71,4 4, 5 en 10 



125 x 2,2 121 4, 5 en 10 

Voor riolering (ondergronds) bestaan er twee reeksen: “roodbruin” 

voor vuilwaterleidingen en “grijs” voor regenwaterleidingen. Deze worden 

beschreven in de norm NBN EN 1401-1. 

• dikwandige PVC buizen voor afvoer: PVC sanitair (NBN EN 1329-1) 


(DN) = buitendiameter 

(D) x wanddikte (e) 

in mm 

Inwendige diameter 

(d) in mm 

Standaardlengte 

in m 








Dikwandige PVC buizen hebben een vergelijkbare weerstand tegen 

hogere temperaturen net zoals PVC-C. 

Bron: Dyka 



1.6 PVC-C (nagechloreerd polyvinylchloride) 






Is PVC-U dat een nabehandeling heeft ondergaan met chloor, daarom 

noemt men het nagechloreerd PVC. 

PVC-C is harder en stugger dan gewoon PVC maar het belangrijkste 

is dat het meer warmte kan verdragen, ongeveer 40 graden meer dan 

gewoon PVC. 

• Weerstaat aan temperaturen tot maximaal 95 °C. 

• Massadichtheid bedraagt 1 520 kg/m 3 . 

• Het lineaire uitzettingscoëfficiënt is 0,065 mm / (m · K). 

• Bij verbranding ontstaat een geel-groene vlam, het smelt, verkoolt, 

vormt roet en is zelfdovend. Er komt een stekende (giftige) reuk van 

zoutzuur vrij. 

• Het voelt hard en glad aan, geeft een heldere klank, is makkelijk breekbaar 

Bij warm vervormen moet de temperatuur beperkt blijven tot 

170 °C. 

PVC-C kan verbonden worden door koud lassen (lijmen). 

Bij plaatsing dient rekening te worden, gehouden met een vrij grote 

beweging door uitzetting en krimp. 

PVC-C buizen kunnen goed weerstaan aan vloeistoffen en gassen tot 

110 °C. Men dient wel op te letten bij buitentoepassingen, PVC-C is 

niet bestand tegen zonlicht (niet UV-bestendig). 

Voor afvoer met hogere temperaturen, en in mindere mate voor cv installaties. 

Bron: Lapafil 

Zelfde voor- en nadelen als PVC-U maar bijkomend: 

– betere temperatuurweerstand waardoor bruikbaar bij hogere watertemperaturen. 

Zelfde afmetingen als voor PVC-U 

30 



1.7 PE (polyetheen, polyethyleen) 



Bron: Geberit 


Bron: Geberit 

PE is elastisch maar kan niet verlijmd worden. Het is brandbaar, niet 

zelfdovend. De verbindingen worden uitgevoerd door lassen. Het 

weerstaat aan hoge temperatuur, en is goed bestand tegen chemische 

producten. 

PE behoort tot de thermoplasten. De natuurlijke kleur is melkachtigwit, 

in deze toestand is het zeer gevoelig voor UV-straling, daarom 

wordt er tijdens de fabricatie van zwarte PE buizen (voor sanitaire en 

gasleidingen) koolzwart aan toegevoegd om ze beter te beschermen 

tegen het zonlicht. 

High - Density PE 

PE-HD = hoge densiteit = hard PE wordt vooral gebruikt voor de productie 

van buizen en hulpstukken. 

Andere afkortingen voor het materiaal zijn: HPE en PEH. 

Low - Density PE 

PE-LD = lage densiteit polyethyleen (zacht PE), alleen verkrijgbaar op 

rol. Mag niet gestomplast worden, enkel te verbinden met koppelstukken. 

PE-LD is minder stijf, minder hard en minder trekvast. 

Hun soortelijke massa is: voor PE-HD 955 kg/m 3 ,voor PE-LD 935 kg/ 

m 3 . Hun lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 0,2 mm / (m · K). 

Bij brand ontstaat een geel-blauwe rustig walmende vlam, vlamdruppels 

branden verder, het ruikt naar een uitgeblazen kaars. Het voelt 

wasachtig aan en is licht inkerfbaar. 

Bij bevriezing barst het niet maar zet uit met het water (ijs) en komt 

terug naar zijn oorspronkelijke toestand na ontdooiing. 

Kan warm gelast worden (thermoplastisch geheugen), is zeer slagvast, 

verdraagt gassen en vloeistoffen tot 70 °C en is nog temperatuurbestendig 

tot - 40 °C. 

PE-HD wordt toegepast voor: 

– afvoer- en rioleringswerken, 

– regenwaterafvoer, 

– afvoer van agressieve stoffen in laboratoria, 

– distributie van koud water, 

– distributie van gas (onder bepaalde omstandigheden), 

– PE is gevoelig voor koolwaterstoffen, men vermijdt dus contact met 

gasolie, keroseen, benzine, enz. 

PE-LD wordt toegepast voor: 

– koud water als zuig- of pers-verdeelleiding in sanitaire toepassingen. 

31 





Nominale diameter (DN) 

• Minder stijf, hard en trekvast 

• Kan gelast worden 

• Grote thermische bewegingen 

• Vervormt gemakkelijk 

• Gering gewicht waardoor handig bij verhandeling 


• Is gevoelig aan krimp 14 

• Zuurstofdoorlatend (= diffusie) 

Bij kunststofbuizen wordt de buitendiameter meestal aangeduid als D 

en de binnendiameter als d, de eenheid is mm. 

Hieronder een selectie van buizen: 

Buitendiameter (D) x 

wanddikte (e) in mm 

32 

Inwendige diameter (d) 

in mm 

Standaardlengte in m 

32 40 x 3 34 5 

40 50 x 3 44 5 

50 56 x 3 50 5 

– 63 x 3 57 5 

70 75 x 3 69 5 

80 90 x 3,5 83 5 

100 110 x 4,3 101,4 5 

1.8 PE-X (vernette polyetheen, polyethyleen) 

Ook gekend als VPE (Nederland en Duitsland) en PER (Frankrijk) 



De vernetting is een behandeling waarbij scheikundig of door energierijke 

straling, interne verbindingen tot stand komen tussen de verschillende 

moleculen. Dit geeft aan het materiaal de eigenschappen van 

een thermoharder zonder dat het dit is. 

Afhankelijk van het procédé spreekt men van (volgens DIN 16 892): 

– PE-Xa : vernettingsgraad (chemisch) > 70 % 

p Oppervlakkig vernet (onderdompeling in bad) PAM-procedure 

p In massa vernet (tijdens productie menging van stoffen) Engel 

procedure 

– PE-Xb: vernettingsgraad (chemisch) > 65 % Silan procedure 

– PE-Xc: vernettingsgraad (straling) > 60 % straalvernette buis 

Het voordeel van in de massa vernette buis: mag nadien verwarmd 




Bron: Rehau 


Bron: Begetube 



15 diffusie: zie toegepaste wetenschappen 

Hoe lager het percentage vernetting is, hoe minder hard en bros de 

buis is, dus flexibeler. 

Om het indringen van zuurstof via de buiswand te verhinderen worden 

buizen voor verwarmingsleidingen voorzien van een zuurstofdichte 

ommanteling. 

PE-X weerstaat, dank zij de vernetting, tegen slijtage door stroomsnelheid. 

Het heeft een melkachtige witte kleur. Doordat geen koolzwart toegevoegd 

is, is het gevoelig voor UV-straling en moet het ertegen beschermd 

worden door te stockeren in donkere ruimtes of af te schermen 

met een mantelbuis. 

Zijn massadichtheid bedraagt 930 kg/m 3 . 

De lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 0,14 mm / (m · K). 

PE-X is niet zuurstofdicht. Voor verwarmingsdoeleinden is het belangrijk 

dat geen zuurstof binnendringt doorheen de buiswand (diffusie 15 ). 

In dit geval is de buis voorzien van een zuurstofdicht scherm dat bestaat 

uit een dunne speciaalkunststof folie. Deze laag remt de doordringing 

van zuurstof door de wand vrij sterk af. 

Het materiaal mag niet gelast worden, het is geen thermoplast maar 

een thermo-elast. Het wordt gebruikt voor aanvoerleidingen van sanitair 

koud en warm water, radiatorverwarming en vloerverwarming. 

Verbindingen worden uitgevoerd met speciale klemkoppelingen. 

Indien men PE-X buizen te kort buigt, ontstaat een “witbreuk”, een 

beschadiging van de buis. 

33 





• Slagvast 

• Geschikt voor koud, warm en heet water 

• Snelle verbindingen met weinig gereedschap door klemverbindingen 

• Persverbindingen mogelijk 

• Is niet te lassen 

• Hoge thermische gevoeligheid 


• Is gevoelig aan krimp 16 


De meest voorkomende zijn: 

Nominale diameter (DN) = 

buitendiameter (D) x wanddikte (e) in mm 

sanitair verwarming 

12 x 2 

14 x 2 

16 x 2,2 16 x 2 

18 x 2 

20 x 2,8 20 x 2 

25 x 3,5 25 x 2,3 

32 x 4,4 32 x 2,9 

Op rollen van 50, 100, 200 en 320 meter met of zonder mantelbuis 

(rood, blauw...) of in lengten van 6 meter. 

34 




1.9 PB (polybuteen) 








Is een zeer flexibel materiaal voor vloerverwarming, maar minder aangewezen 

bij hogere temperaturen. 

Wat scheikundige structuur betreft is het nauw verwant met PE (polyetheen). 

Het materiaal is niet zuurstofdicht zodat bij gebruik ervan voor centrale 

verwarming een anticorrosiemiddel aan het systeem moet toegevoegd 

worden. De buis kan gebruikt worden in omstandigheden waar hoge 

mechanische eisen gesteld worden. 

De lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 0,13 mm / (mm · K). 

De buis is bestand tegen zuren en zwakke oplosmiddelen, maar niet 

tegen oxiderende zuren. 

PB-leidingen kunnen toegepast worden voor sanitaire installaties, 

persluchtleidingen, zwembadleidingen, en zijn in het verleden vaak 

gebruikt als verwarmingsleidingen op lage temperatuur (wat nu installaties 

met problemen zijn vanwege de corrosie). 

Buizen in PB worden verbonden door middel van las- of klemkoppelingen, 

elektromoffen zijn er niet. 

• Drukbelasting afhankelijk van de temperatuur 

• Chemische bestendigheid 

• Kan zowel gelast als met klemverbindingen toegepast worden 

Een selectie: 


(DN) = 

buitendiameter (D) x 


14 x 2 

16 x 2 

18 x 2 

20 x 2 

22 x 2 

Als “buis-in-buis” flexibel verkrijgbaar van 14 x 2 mm tot 20 x 2 mm. 

35 



1.10 PP (polypropyleen) 



Polypropyleen is stijver dan PE-HD en is bestand tegen chemische 

stoffen die PE zouden aantasten (bv. benzeen). Wij onderscheiden: 

– PP-H waar de H staat voor “homopolymeer” een materiaal dat zich 

kenmerkt door een grote stijfheid, hardheid en treksterkte; 

– PP-C waar de C staat voor “co-polymeer”, een materiaal dat zich 

kenmerkt door een grotere taaiheid dan PP-H, vooral merkbaar bij 

lagere temperaturen; 

– PP-R waar de R staat voor “random” co-polymeer, dit is een chemisch 

gewijzigd (gemodificeerd) co-polymeer met hogere slagvastheid; 

– PP-S waar de S staat voor “schwerentflammbar” (moeilijk ontvlambaar). 

Bron: Fusiotherm 

PP buizen zijn wel corrosievast maar niet ongevoelig voor veroudering, 

net zoals de meeste andere kunststoffen. De buis mag niet worden 

blootgesteld aan zonlicht. 

Hun massadichtheid bedraagt 920 kg/m 3 . 

De gemiddelde lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 

0,15 mm / (m · K). 

De toegelaten waterdruk varieert in functie van de watertemperatuur. 

Bij brand ontstaat een gele rustige vlam zonder rook, de vlamdruppels 

branden verder en het ruikt naar een uitgeblazen kaars. 

Het voelt wasachtig aan, is iets harder dan PE. 

Schokgevoelig rond het vriespunt maar hoge chemische bestandheid 

bij een hoge temperatuur. 

36 




Bron: www.vinck.be 



1.11 ABS (acrylonitril - butadieenstyreen) 


1.11.2 Eigenschappen 

De leidingen kunnen toegepast worden voor de distributie van sanitair 

drink- en warm water. Door zijn uitstekende chemische eigenschappen 

is het ook geschikt voor diverse industriële toepassingen. 

Koude las (lijmen) gaat niet, warm lassen gaat zeer goed. 

• Mag niet aan het zonlicht worden blootgesteld 

• Vraagt speciaal lasgereedschap (moflasverbinding of polyfusie) 

• Kan niet geplooid worden (richtingsveranderingen met hulpstukken) 

• Gevaar voor vernauwing van de binnendiameter bij het lassen 


Hieronder een aantal veel voorkomende afmetingen: 


(DN) = 



16 x 2,7 

20 x 3,4 

25 x 4,2 

32 x 5,4 

40 x 6,7 

50 x 8,4 

63 x 10,5 

Standaardlengten van 4 meter 

Is een hard co-polymeer met veel weerstand. Het behoort tot de groep 

der thermoplasten, is verlijmbaar en is bestand tegen lage temperaturen. 

ABS is te gebruiken tot een temperatuur van 80 °C. 

Zijn massadichtheid bedraagt 1 070 kg/m 3 . 

Het heeft een lineaire uitzettingscoëfficiënt van 0,101 mm / (m · K). 

Weerstand bij drukbelasting is afhankelijk van de temperatuur. Bij 

brand ontstaat een oranje-gele vlam; het verkoolt en heeft een roetende 

vlam die niet zelfdovend is. 

37 





1.12 Meerlagenbuis 


Het voelt glad en hard aan. 

Het heeft een hoge mechanische weerstand, zelfs bij een temperatuur 

van -40 °C. 

ABS bevat geen giftige elementen zodat het zonder beperking kan 

gebruikt worden voor: 

– drinkwater, 

– gekoeld water (voor airconditioninginstallaties), 

– gedistilleerd water, 

– alle voedingsproducten, 

– veel medische en farmaceutische producten. 

De buis kan zowel koud gelast (gelijmd) als warm gelast worden. Kan 

gebruikt worden voor lage of hoge temperaturen. 

Bron: www.vinck.be 

• Slagvast 

• Bedrijfsdruk afhankelijk van de temperatuur 

• Te verbinden met hulpstukken, koudlas of demonteerbare 


Ook genoemd sandwichbuis, multilayer... 

Deze buis dankt zijn benaming aan zijn structuur. Een groot deel van de 

nadelen welke kunststofbuizen kunnen hebben, zoals uitzetting, zuurstofdiffusie, 

enz. worden opgevangen door een aluminiumkern welke 

de kunststofbuis stevigheid en vormvastheid geeft. Het is een meerlagige 

buis waarvan de binnenste en de buitenste laag uit kunststof 

bestaat met in het midden en laag van aluminium of een kunststoflaag. 

De buizen zijn ook beter bestand tegen aanhoudende hoge drukken, 

het aluminium vermindert behoorlijk het uitzettingsenthousiasme van 

de kunststof, lengteverandering onder invloed van temperatuurschommelingen 

zijn herleid tot 9 maal minder dan bij zuivere kunststof. 

38 






De aluminiumlaag (of andere laag) vormt een zuurstofscherm met als 

doel geen zuurstof te laten binnendringen (diffusie). Hierdoor worden 

corrosieproblemen sterk verminderd. Dank zij de aluminiumlaag is de 

buis ook stijver dan de enkelvoudige kunststofbuis. 

Bron: Viega Bron: Viega 

Er bestaan verschillende soorten meerlagen-buizen maar de meeste 

buizenfabrikanten gebruiken aluminium als versteviginglaag, de kunststofsoort 

kan verschillend zijn. 

De lineaire uitzettingscoëfficiënt bedraagt 0,026 mm / (m · K), de maximum-bedrijfstemperatuur 

is 95 °C en de maximum-bedrijfsdruk is 10 

bar. 

De buis wordt voornamelijk gebruikt voor: 

– distributie van sanitair koud water, 

– distributie van sanitair warm water, 

– centrale-verwarmingbuis. 

Buizen voor centrale verwarming en voor sanitaire leidingen zijn in 

principe dezelfde. 


• Nadeel kan wel eens het loskomen van aluminium en kunststof zijn 

bij minder kwaliteitsvolle buizen; hoewel de krachtige lijm alles goed 

samenhoudt kan daar na verloop van tijd door veroudering de hechting 

verminderen. 

39 




• Stijfheid (enkel met aluminiumlaag): de gebogen buis behoudt haar 

vorm 

• Zuurstofdicht (=geen diffusie) 

Een selectie de meest voorkomende maten: 


(DN) = 



12 x 1,8 

16 x 2 (2,25) 

18 x 2 

20 x 2,5 

26 x 3 

32 x 3 

40 x 3,5 

50 x 4 

40 

Starre lengtes 

De wanddikte varieert van 2 mm tot 4 mm al naar gelang de diameter 

van de buis en de fabrikant. 

Wordt geleverd in rollen van 50 m tot 100 m, of in starre lentes van 

5 m vanaf 32 mm. 



2 Verwerken van buismaterialen 

2.1 Aftekenen en meten 

2.1.1 Meten 

Om buislengten in een installatie te kunnen toepassen, moeten ze op 

de juiste lengte worden afgetekend. Als eenheid gebruiken we steeds 

meter, centimeter of millimeter 17 

In de praktijk worden leidingen meestal aangelegd aan de hand van 

een tekening (bouwplan of opdrachttekening). In deze tekeningen worden 

de afstanden tussen de buizen aangegeven als een zogenaamde 

“hart-op-hartmaat”. Dit wil zeggen de afstanden tussen de hartlijnen 

van een buis; de hartlijn is de denkbeeldige lijn door het midden van 

de buis. 

Om de juiste maat van een buisstuk tussen twee hulpstukken te bepalen 

neemt men eerst de maat hart-op-hart. Daarna moet men een 

bepaalde lengte aftrekken, eigen aan elk hulpstuk. 

Deze lengte is de Z-maat en wordt gedefinieerd als afstand tussen het 

pijpeinde (einde van de hulpstukschroefdraad) en de as of het centrum 

van het hulpstuk (fitting). 

De methode heet dan ook de Z-methode en wordt toegepast bij stalen 

buizen. 


Een andere methode bestaat erin door de maat tussen de eindstukken 

van de hulpstukken te meten. Daarna wordt voor elke verbinding de 

inschroeflengte van de verbindingsstukken opgeteld. 

Diameter 3/8” 1/2” 3/4” 1” 1 1/4” 1 1/2” 

DN 10 15 20 25 32 40 

Schroefdraadlengte in mm 11 14 16 19 21 21 

Inschroeflengte in mm 10 13 15 17 19 19 

17 zie ook: “Toegepaste wetenschappen” 

41 

Hoofdstuk 2: Verwerken van buismaterialen


Bron: Thomas De Jongh Bron: Thomas De Jongh 

2.1.2 Meetgereedschappen 

Lengte 

We gebruiken meetgereedschappen om de lengte te bepalen. De 

meest gebruikte gereedschappen zijn: 

– vouwmeter uit hout, metaal of kunststof: meestal tot 2 meter, 

– rolmeter: de lengte kan variëren. 

Bron: Virax Bron: Warmte en Klimaat 

Hoeken 

Wil je weten of de hoek die je gebogen hebt de juiste hoek heeft, gebruik 

je andere gereedschappen: 

– winkelhaak, 

– verstelbare winkelhaak (zwaaihaak). 

Bron: Facom Bron: Facom 

Aftekenen 

Om een lengte af te tekenen kan men gebruik maken van : 

– potlood; uit hout met een grafietpunt of een navulbaar potlood, 

42 



Bron: Patrick Uten 

2.2 Buigen 

2.2.1 Met veer 

Bron: Henco 

– merkkrijt: uit olie, met vulstoffen om een vaste vorm en kleur te verkrijgen, 

– merkstift: een metalen houder afgesloten door een kogeltje of met 

een kern en punt uit vilt (viltstift) gevuld met tekeninkt en een oplosmiddel 

(bv. alcohol). 

Door de dikte van de lijn, de wijze van aftekenen en de nauwkeurigheid 

van het meetgereedschap wordt de grootte van de afwijking bepaald. 

In de praktijk zijn de leidingen niet alleen recht. Meestal moeten bochten 

in de leidingen worden gemaakt. 

Het is niet verstandig om veel verbindingen in leidingen te maken; elke 

verbinding moet immers lekvrij zijn. Het is daarom beter om bochten 

zoveel mogelijk te buigen 

Principe 

De buis wordt geplooid door middel van een veer die in de buis of over 

de buis geschoven wordt. 

Uitvoering 

De buigveer is gemaakt uit verenstaal, gewonden volgens een schroeflijn. 

De buigveer welke over de buis wordt geschoven (uitwendige veer) 

heeft een trechtervormig gedeelte (of een oog) dat toelaat deze met 

een draaiende beweging over de buis te schuiven. 

Een inwendige veer bezit een oog om eventueel de veer uit de buis te 

verwijderen. 

Toepassing 

Dit systeem wordt toegepast op zachtkoperen buizen of kunststofmeerlagenbuis. 

Voor koper is de diameter beperkt tot 22 mm, voor 

meerlagenbuis tot 20 mm. Het buigen, terwijl de veer over of in de buis 

steekt, gebeurt door met de handen een druk uit te oefenen langs 

beide zijden van het te buigen stuk. 

Teneinde een gladde bocht te buigen moet de straal van de bocht 

minstens zes maal zo groot zijn als de buitendiameter van de buis. Een 

veer laat toe een willekeurige bocht te maken. 

Te gebruiken gereedschappen: 

– uitwendige buigveer voor koperen buizen, 

– inwendige of uitwendige buigveer voor kunststofbuizen. 

43 



2.2.2 Met buigtang 

Bron: Ridgid 


Principe 

Het buigen van de buizen met de buigtang gebeurt hetzij met een 

tweehands- of met een éénhandsbuigtang. 

Volgens de gebruikte diameter zullen buigtang en- of buigmatrijzen 

aangepast zijn aan de buisdiameter. 

Uitvoering met een tweehandsbuigtang 

De straal van de te buigen bocht wordt bepaald door de straal van de 

buigmatrijs. 

Bij het buigen van de bocht is maat A belangrijk; dit is de maat van het 

einde van de buis tot aan de hartlijn van het gebogen deel (= opgegeven 

maat). 

Om de buis exact op maat te buigen, zoeken wij een punt dat nauwkeurig 

kan samengebracht worden op 

– de buigtang: O (ofwel is dit de afstand, gelijk aan de buigstraal of 

groter), 

– de te buigen buis: X. 

Hiertoe zal men maat C (constante van de buigtang) aftrekken van 

maat A en dit punt X op de buis laten samenvallen met punt O op de 

buigtang. 

Het punt X blijft altijd A min C (constante van de buigtang) 

De constante C van de buigtang kan op verschillende wijzen bepaald 

worden: 

1 – een punt voor de buissteun (haak), 

2 – een punt na de buissteun (haak), 

3 – tot aan het scharnierpunt. 

Nu kan de bocht geplooid worden. 

Het buigen onder een bepaalde hoek kan gebeuren door het beweegbare 

deel van de tang te verplaatsen tot de aangegeven graden, bv. 

45°, 90°. 

Deze beschreven methode is één van de mogelijke manieren om op 

maat te buigen. 

44 



Uitvoering met een éénhandsbuigtang 

Eénhandsbuigtangen beschikken over een stel buigmatrijzen welke 

door middel van een markering duidelijk aangeven met welke lengte 

rekening moet gehouden worden om te buigen. Deze lengte is de 

afstand A verminderd met de terugzetmaat (terugzetmaat = verkorting/2) 

of ook nog “winst door plooien”. 

Bron: Geberit Bron: Rothenberger 


(DN) 

Toepassing 

Zachte en halfharde koperen buizen kunnen moeiteloos tot diameter 

22 mm geplooid worden met een aangepaste buigtang. Boven deze 

diameter zal de buis aan de binnenzijde rimpelen en aan de buitenzijde 

van de bocht afplatten. 

Hetzelfde gebeurt bij het buigen van precisiebuis of RVS buizen. 

Koperen buizen of precisiebuizen met kunststofbeschermmantel worden 

gebogen met een aangepaste buigtang of een buigtang 1 maat 

groter dan de buisdiameter en door gebruik te maken van een glijmiddel. 

Het buigen van meerlagenbuis gebeurt op dezelfde wijze, maar 

de buigstraal kan hier teruggebracht worden tot 60 mm voor 

diameter 15. 

Buigstraal van de 

buigmal (afhankelijk van 

merk) 

45 

Aantal mm 

terugtellen vanaf hart 

bocht 

= terugzetmaat 

= verkorting/2(*) 

Gestrekte lengte 

van de bocht 

(op neutrale lijn) 

DN 10 60 mm 13 mm 94 mm 

DN 15 70 mm 15 mm 110 mm 

DN 20 90 mm 20 mm 141 mm 

DN 25 110 mm 24 mm 172 mm 

(*) VK= verkorting= 0,43* buigstraal (zie ook hydraulisch buigen) 



2.2.3 Hydraulisch 


– eenhandsbuigtang, 

– tweehandsbuigtang, 

– buisrichter. 

Principe 

De hydraulische buigpomp is uitgerust met een plunjer waarop de 

aangepaste buigmal is aangebracht. 

De pomp wordt met de hand of met een motor bediend, hierdoor stijgt 

de druk op de plunjer en verplaatst deze zich voorwaarts. Het is de 

plunjer van de pomp, waarop aan het uiteinde de buigmal is aangebracht, 

die door zijn voorwaartse beweging de buis in de gewenste 

hoek buigt. 

Het opendraaien van de ontlastkraan regelt de terugloop van de plunjer. 

Uitvoering 

De hydraulische buigpomp voor stalen buizen is ofwel met open of 

gesloten frame. De bediening met een open frame is eenvoudiger dan 

met het gesloten frame, waar de bovenplaat, tijdens het buigen, het 

zicht op de buis belemmert en daarmee kan de instelling ook vlugger 

kan gebeuren. 

Bron: Ridgid Bron: Rothenberger 

Toepassing 

Geschikt voor het buigen van normale bochten tot 3” stalen buis. 

Het kort op elkaar laten volgen van bochten is niet altijd mogelijk. De 

grootte van de straal wordt bepaald door de buigmal. 

Hou er rekening mee dat de buigstraal altijd groter zal zijn dan deze 

opgegeven op de buigmal. Dit komt doordat bij het lossen van de plunjer, 

de buis terugveert en aldus de straal van de bocht groter wordt dan 

de straal van de buigmal. 

Bij een bocht zal de binnenkant van de bocht altijd korter zijn dan de 

buitenbocht. 

46 



Door het buigen treden spanningen op in het materiaal. Aan de buitenzijde 

wordt het materiaal uitgerekt, aan de binnenzijde in elkaar gedrukt. 

Ergens tussen de buitenbocht en de binnenbocht behoudt de buis 

haar oorspronkelijke lengte, dit noemt men de neutrale lijn. Op die lijn 

is de buis na het buigen precies even lang als voor het buigen. 


Verkorting = ½ omtrek vierkant – ¼ omtrek cirkel 

= (1/2 · 4 · R) – (1/4 · 2 · R · 3,14) 

= 2R – ½ · 3,14 · R 

= (2 - 1,57) · R 

= 0,43 · R 

= 0,43 buigstraal 

Het is van belang, teneinde tijd te winnen en materiaalverlies te vermijden, 

dat men de terugzetmaat juist kan berekenen en afschrijven op 

de buis. 

Hoeveel dit bedraagt, zal afhangen van de buigstraal van de buigmal, 

zoals blijkt uit onderstaande tabel. 

Afmeting buis: 

3/4” 

DN20 

1” 

DN25 

1¼” 

DN32 

1½” 

DN40 

2” 

DN50 

Ø bu (mm) = D 26,9 33,7 42,4 48,3 60,3 

Ø bi (mm) = d 21,6 27,2 35,9 41,8 53 

Buigen met de buigmachine : (de terugzet kan verschillen, afhankelijk van de buigstraal) 

buigstraal = 3 à 4 x D 

terugzet 90° 21,5 mm 27 mm 36 mm 42 mm 53 mm 

terugzet 45° 11 mm 13,5 mm 18 mm 21 mm 26,5 mm 

47 



2.2.4 Machinaal 


– buizenbuigmachine (buigpomp). 

Principe 

Buigmachines voor buizen waarbij de (draai-) beweging van de buigmal 

mechanisch of hydraulisch wordt aangedreven. Hierbij wordt de 

machine stevig in de hand gehouden en is het door de draaibeweging 

van de buigmal dat aan de buis de gewenste vorm wordt gegeven. 

Bron: Rothenberger Bron: Virax Bron: Ridgid 

2.2.5 Warmbuigen 

Uitvoering 

Er bestaan verschillende uitvoeringen, zowel mechanisch als hydraulisch. 

De toestellen werken op netspanning of op batterijen. 

Toepassing 

Buigmachines voor dunwandige buizen hebben een manuele of automatische 

hoekinstelling. Men kan er koperen buizen, halfhard of zacht, 

stalen buizen, precisiebuis en RVS buis mee buigen tot een beperkte 

diameter. 


– elektrische buizenbuigmachine, 

– buigmachine voor koperen buizen. 

Principe 

Bij het warm buigen wordt het opgewarmd materiaal aan de buitenzijde 

gerekt en aan de binnenzijde gestuikt. 

Deze methode is voor stalen buizen tot 1” goed toe te passen zonder 

de buis te moeten vullen. 

Door de hartlijn op de buis aan te brengen is het mogelijk om afmetingen 

op de buis af te schrijven zonder dat deze veranderen. Deze 

hartlijn of neutrale lijn wordt immers niet langer of korter tijdens het 

buigen. 

Uitvoering 

Bij het buigen is het van groot belang om te weten hoe groot de “uitgeslagen” 

lengte is. Deze uitgeslagen lengte is de bochtlengte, afgeschreven 

op de neutrale lijn. 

48 



De buigstraal staat in nauw verband met de buisdiameter en de wanddikte 

van de buis. 

Is de straal niet aangegeven, dan houdt men bij een bepaalde buismaat 

(diameter) een vaste buigmaat aan zoals opgegeven in onderstaande 

tabel. 


Afmeting buis: 

3/8” 

DN10 

1/2” 

DN15 

3/4” 

DN20 

1” 

DN25 

Ø buiten = D (mm) 

Warmbuigen 90° (praktisch) : 

17,2 21,3 26,9 33,7 

straal R = ± 3 x D 

terug 

50 mm 60 mm 80 mm 100 mm 

1/2 straal R 

vooruit 

25 mm 30 mm 40 mm 50 mm 

plooilijn = R x 1,5 

totaal op te warmen 

75 mm 90 mm 120 mm 150 mm 

De totale lengte van het uitgeslagen en dus te verwarmen deel is altijd 

straal x 1,57. De lengte van het gebogen deel van de bocht van 90° is 

een vierde van de omtrek van de cirkel. 

In de praktijk voldoet straal x 1,5 als vuistregel. 

Om een meer nauwkeurige buiging te maken is een ander principe nodig. 

Hierbij gebruiken we dezelfde techniek als bij hydraulisch buigen 

en tekenen we het midden van de buisbocht af. Zowel links als rechts 

van dit punt verwarmen we de buis over een afstand van de totale 

bochtlengte. 

49 



2.2.6 Veilig werken 

2.3 Afkorten 

2.3.1 Zagen 

Bron: Virax 

Toepassing 

Stalen buizen voor de verwarmingsinstallaties en gasleidingen tot diameter 

1” lenen zich tot het buigen van: 

– haakse bochten, 

– verzet of sprong, 

– krukas of brug. 


– oxy-acetyleenbrander, 

– bankschroef + werkbank, 

– winkelhaak. 

• Gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM). 

• Zien waar het buisuiteinde naartoe gaat bij het buigen, men kan hierdoor 

iemand verwonden of men kan schade veroorzaken. 

• Voorkomen dat de handen geklemd geraken. 

• Elektrische uitrusting moet voldoen aan de veiligheidsvoorschriften. 

• Bij warm buigen: veiligheidsvoorschriften in acht nemen. 

Principe 

Is een verspanende bewerking waarbij gebruik gemaakt wordt van een 

getand zaagblad, gevat in een zaagbeugel. 

De regel zou moeten zijn dat enkel zagen wordt toegepast als er om de 

een of andere reden niet kan gesneden worden. 

Door het zagen komen kleine stukjes buismateriaal vrij welke in de buis 

kunnen vallen, terwijl het loodrecht zagen ook niet altijd vanzelfsprekend 

is. 


Uitvoering 

Een zaagblad heeft naargelang het te zagen materiaal een verschillend 

aantal tanden. Deze tanden staan beurtelings naar binnen en naar buiten 

en zijn naar voren gericht. Zo ontstaat een iets bredere snede dan 

het zaagblad zelf en zal dit minder vlug gaan klemmen. Voor buismateriaal 

moet altijd een fijngetand zaagblad gebruikt worden. De buiswand 

is namelijk altijd slechts enkele mm dik. 

50 



Dit zijn richtwaarden voor de keuze van een zaagblad: 

Dikte van het 

werkstuk 

51 

Harde metalen: 

* zacht staal, 

gereedschapsstaal 

Tanden per 

centimeter 

Zachte metalen: 

* aluminium, zink, 

koper, kunststof 

Tanden per 

centimeter 

0 tot 3 mm 12 10 

3 tot 6 mm 10 8 

6 tot 12 mm 8 8 

Toepassing 

Doordat stalen buizen en kunststofbuizen een dikkere buiswand hebben 

is het gebruik van een zaag hier meer aangewezen dan bij koperen 

buizen of bij dunwandige precisiebuis 

Tip 

Men begint steeds te zagen met de punt iets naar beneden gericht, 

zorg ervoor dat steeds minstens twee tandjes op het werkstuk staan, 

anders blijft de zaag steken en breken er tandjes uit. Bij het zagen 

van buizen is het niet altijd eenvoudig om een rechte zaagsnede te 

bekomen. Klem de buis daarom goed vast en gebruik de twee handen, 

een hand aan de voorzijde van de beugel en de andere hand 

aan het handvat. 

Zet enkel kracht op de zaag in voorwaartse beweging, bij het terugtrekken 

van de zaag mag geen kracht worden gezet. 

2.3.2 Snijden 


– metaalzaag, 

– beugelzaag, 

– junior(beugel)zaag. 

Principe 

Snijden (afschuiven) gaat vlugger en nauwkeuriger dan zagen en zonder 

spanen. Twee, drie of meerdere rolletjes steunen de buis terwijl het 

snijwieltje geleidelijk wordt aangedraaid dringt dit in het buismateriaal, 

de buissnijder wordt geheel rond de buis gedraaid. 

Uitvoering 

Naargelang de diameter van de te snijden buizen zullen ook vorm en 

lengte aangepast zijn. 

De messen moeten aangepast worden aan het te snijden materiaal: 

voor zachte materialen (kunststoffen) zullen de messen scherper zijn. 



Buizensnijders voor kunststofbuizen kunnen soms de mogelijkheid 

hebben om in één handeling ook een afschuinhoek van 15° aan het 

buiseinde te maken. 

Bron: Ridgid Bron: Ridgid Bron: Virax 

2.3.3 Knippen 

Toepassing 

Alle buismaterialen kunnen met een aangepaste buizensnijder gesneden 


Men heeft altijd een haaks afgekorte buis, wat de uitvoering van een 

goede verbinding bevordert. 

De buis blijft proper, er komt geen spanen in. 

Tip: 

Het aandraaien van het snijwieltje moet geleidelijk gebeuren. 

Zoniet ontstaat een te grote braam aan de binnenzijde van de 

buis of wordt de buis vervormd. Dit brengt extra werk mee om de 

buis achteraf van de braam te ontdoen en te kalibreren. 

Het is noodzakelijk regelmatig de snijmesjes te vervangen, het 

wordt stomper. Het vraagt een grotere kracht en geeft grotere 

braamvorming aan de binnenkant van de buis.. 


– buizensnijder. 

Principe 

Knippen is een kenmerkend voorbeeld van het afschuiven van het materiaal, 

spaanloos en zonder bramen. De bovenkant van de buis wordt 

doorgesneden en de onderkant afgescheurd. 

Het knippen gebeurt loodrecht op de buis, totaal glad. Bij lage temperatuur 

kan de buis scheuren of stukspringen. 

Uitvoering 

Speciaal ontworpen schaar met vervangbaar snijmes voor het snijden 

van kunststofbuizen. Het mes is zodanig behandeld voor een snede 

zonder braam en totaal glad. 

52 



2.3.4 Machinaal afkorten 

Bron: Rothenberger Bron: Virax 

Toepassing 

De schaar kan gebruikt worden voor kunststofbuizen tot diameter 63 

mm. 

Bij het snijden van ommantelde buis (buis in buis) dient eerst de 

buitenste mantel doorgesneden te worden met een speciaal snijmes 

met beperkte snijdiepte, opdat de inwendige buis niet zou worden 

beschadigd, pas daarna kan de binnenbuis gesneden worden. 

Beschadigingen op de binnenbuis kunnen later breuk van de leiding 

voor gevolg hebben. 

Voor grote diameters kan de guillotine-buissnijder gebruikt worden 

welke de buis zonder draaibeweging om de buis, loodrecht en zonder 

braam afsnijdt. De guillotine-buissnijder snijdt snel PE buizen van diameter 

4” tot 12”. 


– snijschaar, 

– guillotine-buizensnijder. 

Principe 

Machinaal zagen gebeurt met zaagmachine met lintzaag, zaagblad of 

zaagschijf. Hier wordt de handbeweging van het manueel zagen nagebootst. 

Uitvoering 

Deze uit speciaal staal vervaardigde zagen worden elektrisch aangedreven 

en kunnen vast opgesteld zijn of in de hand gebruikt worden. 

• Lintzaagmachine: waarvan het zaagblad lintvormig is en een doorlopende 

beweging maakt. 

• Cirkelzaagmachine: met een cirkelvormig zaagblad dat aan de omtrek 

van snijtanden is voorzien. Deze machine kan in een verstelbare 

hoek zagen (verstekzagen). 

• De steekzaag of tigerzaag: een handbediende zaagmachine met 

zaagblad en regelbare zaagsnelheid, al of niet met buizenklem uitgerust. 

Bestaat zowel in uitvoering voor netspanning als met accu. 

53 



Bron : Rothenberger Bron: Ridgid Bron: Ridgid 


2.4 Ontbramen en kalibreren 

Toepassing 

De lintzaag is geschikt voor het zagen van metalen en kunststofleidingen 

met of zonder gebruik van koelmiddel. 

De cirkelzaagmachine om haaks en snel te zagen. 

De steekzaag is zeer handig voor het zagen van vastgeklemde buizen 

of bij herstellingswerken om ter plaatse haaks af te zagen. 

Een assortiment van zaagbladen laat toe om, aangepast, alle buismaterialen 

te zagen. 


– cirkelzaagmachine, 

– lintzaagmachine, 

– steekzaagmachine. 

• Gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) 

• Het juiste snijgereedschap kiezen voor het afkorten 

• Het werkstuk vastklemmen 


Principe 

De braam of vervorming die ontstaat bij het afkorten wordt verwijderd 

of in de juiste vorm gebracht door middel van een kalibreerdoorn. 

Uitvoering 

Het zagen of snijden van buismateriaal heeft meestal tot gevolg dat 

het buiseinde niet meer zuiver is. Men kan inwendige en uitwendige 

bramen hebben. Om deze te verwijderen maakt men gebruik van een 

buizenfrees of een vijl. 

• Vijlen moeten een aangepaste fijnheid hebben, in functie van het te 

vijlen materiaal. De vorm zal aangepast zijn aan de plaats van de 

braam: plat voor een uitwendige braam, rond of halfrond voor inwendige 

braam. 

54 




• Een buizenfrees is conisch met rechte of schroefvormige snijkanten 

en kan voor verschillende buisdiameters gebruikt worden, inwendig 

of uitwendig. 

• Buizensnijders voor koperen buizen zijn meestal uitgerust met een 

buizenruimer, terwijl ook eenvoudige stiftontbramers met vast of verwisselbaar 

mesje kunnen gebruikt worden. 

• Kalibreerdoorn: nauwkeurig afgewerkte doorn i.f.v. het buismateriaal 

en aangepast aan de diameter van de leiding. 

• Kalibreerapparaat: toestel met meerdere kalibreerdoorns. 

Bron: Ridgid Bron: Virax 


Toepassing 

• Een gezaagde stalen buis: 

– ontbramen langs binnen met conische frees met ratel of met aangepaste 

vijl; 

– langs buitenzijde met een vijl. 

• Een gesneden stalen buis: 

– ontbramen langs binnenzijde met conische frees of ronde vijl. 

• Een gezaagde koperen buis: 

– ontbramen met buizenfrees of aangepaste vijl langs binnen; 

– buizenfrees of aangepaste vijl (inwendig en uitwendig). 

• Gesneden koperen buis: 

– ontbramen langs binnenzijde met buizenfrees of ronde vijl. 

55 



• Kunststofbuis gezaagd: 

– ontbramen met mes of ruimer langs binnenzijde; 

– langs buiten met aangepaste vijl. 

• Kunststofbuis gesneden: 

– bij goed snijgereedschap is bij het snijden geen braam aanwezig. 

Bij het snijden of zagen van koperen en kunststofbuizen kan de buis 

lichtjes vervormen en ovaal zijn. Dit verhindert het goed samenvoegen 

van de buis met het hulpstuk. Met een kalibreerapparaat kan men 

deze vervorming wegnemen. 


– vijl, 

– frees, 

– binnen- en buitenbuisontbramer: 

– handbediening, 

– elektrische aandrijving met meenemer op boormachine, 

– stiftontbramer, 

– conische frees, 

– kalibreerapparaat, 

– kalibreerdoorn. 

Veilig werken 

• Gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) 

• Het aangepaste gereedschap kiezen 

56 



3 Verbinden 

3.1 Voorbereidende bewerkingen 

3.1.1 Verwijden/optrompen 

Bron: Rehau 

Principe 

De diameter van de te verbinden leidingen (koper, kunststof) wordt 

door middel van een optrompgereedschap aan één uiteinde vergroot, 

zodat de leiding over de andere schuift. 

Uitvoering 

Als optrompgereedschap kan men gebruiken: 

– optrompdoorn welke per buisafmeting een aangepaste diameter 

heeft, ofwel gekalibreerde afmetingen voor verschillende buisdiameters 

in dezelfde doorn; 

– optrompset: een houder met verschillende optrompdoornen aangepast 

aan de verschillende leidingen; 

– expander: is een tang met verwisselbare koppen overeenkomstig 

met de buisdiameters. 

Het optrompen met een expander heeft het voordeel dat het gemakkelijker 

gaat en dat de insteekdiepte van de expanderkop overeenkomt 

met de insteekdiepte van de te verbinden buis. 

Toepassing 

Kunststof 

Bij de uitvoering van sommige verbindingen van kunststofbuizen maakt 

men gebruik van optrompgereedschap. 

Bij de voorbereiding van de schuifhulsverbinding wordt de kunststofbuis 

verwijd om ze aldus gemakkelijk over de fitting aan te brengen. 

Koper 

Wanneer we bij het verbinden van koperen leidingen geen gebruik willen 

maken van moffen worden de buizen aan één zijde verwijd en zo in 

elkaar geschoven om een soldeerverbinding toe te passen. 

Bron: Virax Bron: Ridgid Bron: Rothenberger 

57 

Hoofdstuk 3: Verbinden


3.1.2 Aftakken 


– optrompdoorn + hamer, 

– optrompset, 

– expander. 


• De bramen (muts) van de optrompdoorn regelmatig verwijderen. 

Principe 

Een aftakking is een bewerking waarbij geen hulpstuk nodig is. Men 

gaat een aansluiting (verbinding) maken met een leiding van een kleinere 

of gelijke diameter op een hoofdleiding. 

Uitvoering 

In de hoofdleiding wordt een aangepaste boring gemaakt die kleiner 

is dan de diameter van de aftakking. De randen van die boring worden 

haaks opgezet en bijgewerkt zodat de aftakking zo weinig mogelijk 

weerstand biedt aan het door te voeren fluïdum. 

Toepassing 

Staal 

Het maken van een aftakking op een stalen draad- of vlambuis begint 

met het afschrijven en uitvoeren van een ovaalvormige opening 

in de buiswand. De randen van de uitsnijding worden haaks gezet en 

bijgewerkt tot de gepaste diameter, waarna de af te takken buis kan 

opgelast worden. 

Voor het maken van de opening in de buiswand kan men voor grotere 

diameters gebruik maken van speciaal gereedschap waarbij de buis 

van binnenuit uitgestulpt wordt. 

Koper 

Hiertoe dient men eerst een gat te boren met een doormeter kleiner 

dan de af te takken buis. Met een aangepaste uithaler wordt de buiswand 

uitgehaald tot deze verticaal staat. In deze uitgehaalde opening 

wordt de aftakbuis aangebracht, nadat op deze buis twee nokjes zijn 

aangebracht met een grenstang om te voorkomen dat de buis te diep 

in de hoofdbuis doorsteekt. 

Deze verbindingstechniek is enkel geschikt voor hardsoldeerverbindingen 

omdat de overlapping onvoldoende is voor een capillaire 

zachtsoldeerverbinding. 

58 



Bron: Rothenberger Bron: Ridgid 

3.1.3 Maken van kragen 


– boormachine + metaalboor, 

– uithaalgereedschap en hamer, 

– uithaalset met speciale boor en uithaaldoorn(s), 

– verwarmgereedschap (acetyleenzuurstofvlam of propaanbrander). 


• Brandblusapparaat binnen handbereik. 

Principe 

Het uiteinde van de leidingen worden 2 a 3 mm omgebogen onder een 

hoek van 30, 45 of 90 graden. 

Uitvoering 

Een felsapparaat bestaat uit een buishouder met aangepaste boringen 

en een draaidoorn. De buishouder klemt de buis terwijl de draaidoorn 

de buis opendrukt en onder de gewenste hoek brengt. 

Bron: Virax 

59 



3.2 Schroefdraadverbinding 

3.2.1 Principe 

3.2.2 Uitvoering 

Toepassingen 

Deze techniek wordt toegepast bij zacht gemaakte koperen buizen. 

Deze uitvoering laat toe, door het aanbrengen van een kraag, verbindingen 

te realiseren met draadgetrokken hulpstukken (nippels) of 

kraanwerk. 

• Is de kraag 45° dan kan door middel van een aangepaste losse moer 

een metallieke afdichting gerealiseerd worden zonder bijkomende 

afdichting. 

• Is de kraag 90° dan wordt een losse moer met vlakke zitting gebruikt 

met afdichtingsring. 

Voor sanitaire en verwarmingstoepassingen gebruikt men felsapparaten 

voor kleine buisdiameters 

In de koeltechniek beperkt men zich tot de buisdiameters 6 mm tot 14 

mm met kegels van 45°. Voor nieuwe koelinstallaties mag deze flareverbinding 

in de toekomst niet meer gebruikt worden 


– felsapparaat. 


• Opletten voor het klemmen van vingers. 

Door het inschroeven van een buis met conische buitendraad in een 

fitting met parallelle binnendraad loopt de buitendraad vast in de binnendraad 

en bekomt men stevig metallisch contact tussen buis en 

fitting. Men noemt dit een schroefdraadverbinding met zelfdichtende 

draad (ISO 7-1 of DIN 2999) met afdichting door een contact van metaal 

op metaal. 

De Withworthdraad met een tophoek 55° en spoed in een aantal gangen 

per duim loopt 1:16 conisch op de middenlijn van het buiseinde. 

Draadsnijden kan met handgereedschap of met de draadsnijmachine. 

Een handset bestaat uit een ratel met een reeks snijkoppen van verschillende 

diameters voor zowel rechtse als linkse schroefdraad. De 

snijmesjes uit de snijkop moeten bij beschadiging onmiddellijk vervangen 


60 



Bron: Rothenberger Bron: Ridgid Bron: Ridgid 

Machinaal draadsnijden kan met een draagbare handmachine of met 

een op een werkbank gemonteerde machine. 

Het machinaal draadsnijden gaat vlugger. Bij de draagbare machine 

kan men gebruik maken van dezelfde snijkoppen uit de handsnijset 

van dezelfde fabrikant. 

Het is noodzakelijk dat de buis goed vastgeklemd wordt in de buizenklem 

of de opvouwbare werkbank (pionier) opdat deze niet zou meedraaien 

en beschadigd worden. 

Bron: Ridgid Bron: Virax 

Het respecteren van de draadlengte en de schroefdraaddiepte is belangrijk, 

deze lengte is afhankelijk van de buisdiameter en het gebruikte 

hulpstuk (fitting). 

Om eenvoudig en snel de lengte van de draad te bepalen meten we de 

draadlengte van de fitting, op de buis snijden wij één gang minder om 

inscheuren van de fitting te voorkomen. De diepte is exact indien men 

de fitting met de hand ongeveer 2/3 van de gemiddelde inschroeflengte 

kan opdraaien. Het afdichtingsmiddel moet aangepast zijn aan 

het te transporteren medium in de leidingen. 

61 





De schroefdraadverbinding is losneembaar en wordt toegepast om 

stalen buizen met behulp van fittings (hulpstukken) te verbinden. 

Verbindingen van stalen buizen tot diameter 2”. Grotere buisdiameters 

enkel wanneer het vanwege brandgevaar onmogelijk is om te lassen. 

Bij kleine diameter kan men beter niet lassen om de diameter te verzekeren. 

Voor het verkrijgen van een goede verbinding is het noodzakelijk dat 

op de buis een nauwkeurige draad wordt gesneden. Daarvoor moet 

het buiseinde recht afgezaagd en zonder braam zijn. Het snijgereedschap 

moet schoongemaakt en onderhouden zijn en men moet snijolie 

van goede kwaliteit gebruiken. 

Bij goed gesneden draad hoeft geen of een weinig afdichtingsmateriaal 

(kemp, teflon, pasta) te worden aangebracht. 

Hulpstukken (fittingen) zijn uit smeedbaar gietijzer en de maten zijn 

aangegeven in Engelse duim. De hulpstukken hebben ook een genormaliseerde 

nummeraanduiding. De soort van het hulpstuk wordt aangeduid 

door een nummer en de grootte door een getal (bv.: nr 130 en 

maat 1/2”). 

Een hulpstuk met linkse en rechtse inwendige draad wordt met speciale 

tekens op de omtrek aangeduid. 

DE BELANGRIJKSTE AFMETINGEN 

Technisch overeenstemmend met ISO 7 - DIN 2999 

Diameter 3/8” 1/2” 3/4” 1” 1 1/4” 1 1/2” 2” 

DN 10 15 20 25 32 40 50 

Buitendiameter 

in mm 

17,2 21,3 26,9 33,7 42,4 48,3 60,3 

Aantal gangen per 25,4 mm 

(= 1 duim) 

19 14 14 11 11 11 11 

Afstand met de hand 

inschroefbaar, in mm 

6 8 10 10 13 13 16 

Aantal gangen met gereedschap 

inschroefbaar 

2 3/4 2 3/4 2 3/4 2 3/4 2 3/4 2 3/4 2 3/4 

Gemiddelde inschroeflengte 

in mm 

10 13 15 17 19 19 24 

62 



3.2.4 Te gebruiken gereedschappen 

• Handdraadsnijset 

• Draagbare elektrische draadsnijmachine 

• Verplaatsbare elektrische draadsnijmachine 

• Opvouwbare werkbank met buizenklem (pionier) 

• Buizensleutel 

• Buizenklem 

• Kettingtang 

Bron: Ridgid Bron: Ridgid Bron: Virax 


3.3 Klemverbinding 


• Geen loshangende kledij 

• Elektrische uitrusting moet voldoen aan de veiligheidsvoorschriften 

• Opvang van snij- en koelmiddel tegen milieuvervuiling 

• Persoonlijke hygiëne in acht nemen tijdens en na het werk. 

Ook nog genoemd knelverbinding of bicone-verbinding. 

Bij klemverbindingen wordt een ring of dichting uit metaal, rubber of 

kunststof door middel van een wartelmoer op de buis en tegen het 

lichaam van de klemfitting gedrukt. 

63 







Een klemverbinding bestaat uit minstens 3 delen. 

Bij zacht koper en kunststof dient men aan de buiseinden verstevigingshulzen 

of steunhulzen aan te brengen om het indrukken van de 

buis te vermijden. 

In sommige gevallen zorgt een drukring (gespleten) ervoor dat de verbinding 

na opspannen niet uiteen kan schuiven. 

Er dient op gelet te worden dat de buis diep genoeg (tot de aanslag) 

in het lichaam van de klemkoppeling is aangebracht. Is dit niet het 

geval, dan kan de verbinding door trillingen, uitzetten en inkrimpen lek 

geraken. 

De schroefdraad moet niet voorzien worden van een afdichtmiddel. 

Er bestaan klemverbindingen als koppelingen, bochten, T-stukken, 

verloopstukken, enz. 

Men bekomt hierbij een losneembare verbinding waarbij het risico op 

beschadiging van de buis praktisch nihil is. 

Klemverbindingen kunnen op alle buismaterialen worden toegepast, 

bij buis uit zacht materiaal moet eerst een steunhuls in de buis worden 

geschoven: 

– stalen precisiebuis met kunststof- of rubberen ring, 

– koperen buizen met kunststof-, rubberen of messingring, 

– kunststofbuizen met rubberen of messingring. 

Metalen buis 


Bron: Comap Bron: VSH 

64 



Kunststofbuis Meerlagenbuis 

Bron: Begetube Bron: Begetube 

Klemverbindingen kunnen toegepast worden bij waterleidingen, gas- 

en verwarmingsleidingen. 

Span de wartelmoer nooit te veel aan, als deze te strak aangespannen 

wordt kan ze de afdichtingsring beschadigen of onder de spanning zelf 

gaan barsten. 

Aantal slagen voor buis van ... 

6 mm - 15 mm 22 mm 28 mm 35 mm - 54 mm 

Stalen buis 3/4 omwenteling 3/4 omwenteling 1/2 omwenteling 1/2 omwenteling 

Roestvrijstalen buis 3/4 omwenteling 3/4 omwenteling 1/2 omwenteling 1/2 omwenteling 

Koperen buis 1 omwenteling 3/4 omwenteling 3/4 omwenteling 1/2 omwenteling 

Kunststofbuis 2 omwentelingen 1 1/2 omwenteling 1 1/2 omwenteling ------------------- 



• Steeksleutels 

• Verstelbare moersleutel 

• Open ringsleutels 

• Het aangepaste gereedschap kiezen 

65 



3.4 Steekverbinding 



Een verbindingstechniek waarbij men geen speciaal gereedschap nodig 

heeft. De buis wordt in het hulpstuk gericht door een positioneerring 

uit edelstaal, terwijl de afdichting gebeurt bij middel van een dichtingselement 

uit EPDM. 

Bron: Cupro Bron: Cupro 

Bron: Cupro Bron: Hawle 

Na haaks afkorten, ontbramen, kalibreren en markeren van de insteekdiepte 

kan men zonder gebruik van enig gereedschap, de verbinding 

tot stand brengen, door de buis in de fitting te steken tot het klikt. 

Het resultaat is een snelle verbinding, gerealiseerd zonder opwarmgereedschap; 

er zijn geen beschadigingen of brandgevaar. Sommige 

uitvoeringen zijn trekvast Bij sommige uitvoeringen kan men de koppeling 

achteraf nog losgemaakt worden. 

De “Hawle” (merknaam) koppeling is een robuuste trekvaste steekkoppeling 

(steekmof) uit ijzer of kunststof met een grotere trekvastheid, 

bestemd voor grotere diameters. 

66 



3.4.3 Toepassing 


• Geen specifiek gereedschap 

3.5 Persverbinding 


Bron: Prandeli Bron: Viega 

Voor de aanleg en de verbinding van: 

– verwarmingsinstallaties, 

– buisverbindingen voor koud- en warmwater, 

– radiatorverbindingen, 

– gasleidingen, indien koppeling goedgekeurd werd. 

Kan zowel toegepast worden met hard, halfhard en zacht koper (bij 

zacht koper steunhuls gebruiken). Bestaat in diameters 12-15-18-22 

en 28 mm. 

Er bestaan ook steekverbindingen voor stalen buis, PE, meerlagenbuis 

en PVC-C buis. 

Bron: Cupro Bron: Cupro 


Een persverbinding is een persfittingsysteem waarbij een hulpstuk met 

dichtingsring over de buis wordt geschoven die dan met een perstang 

vervormd wordt zodat het hulpstuk op de buis vastgeklemd zit. 

Meerlagenbuis 

Door het klemmen van de buis zelf, waardoor de metaallaag van de 

meerlagenbuis wordt vervormd zodat de buis op het hulpstuk vastgeklemd 

zit, met of zonder extra pershuls. 

67 





Deze verbinding is een niet demonteerbare mechanische koppeling. 


Bij het persen ontstaat een persprofiel dat 6-kantig, 8-kantig en bij 

grotere afmetingen (42 mm en 54 mm) zelfs 9-kantig kan zijn. Het is 

dus van belang de aangepaste klemmen te gebruiken. Deze klemmen 

kunnen vast of draaibaar zijn. 


een techniek die bij bepaalde meerlagenbuizen met een voldoende 

dikke aluminiumlaag wordt toegepast. De buis wordt met een tang op 

een hulpstuk geklemd. In sommige gevallen is een pershuls voorzien. 

Deze pershuls bestaat uit metaal of kunststof. 


Bron: Ridgid Bron: Uponor-Velta systems 

Persverbindingen worden in de eerste plaats geassocieerd met kunststofbuizen 

of met meerlagenbuizen, maar systemen met buizen in metaal 

zoals RVS en koper behoren ook tot de mogelijkheden. 

Bij koperen buizen en stalen precisiebuis is een persverbinding geschikt 

voor waterleidingen, koud en warm water, verwarmingswater 

(opletten bij speciale wateradditieven), gas (bepaalde voorwaarden) 

en perslucht (olievrij). 

Het weerstaat aan een bedrijfsdruk tot PN 16 en temperaturen tot 

maximum 120 °C. 

68 



Bij meerlagenbuizen variëren de toepassingsgebieden naargelang het 

fabrikaat en de diameter. 

Wij kunnen aannemen dat in principe de bedrijfstemperatuur niet boven 

de 70 °C stijgt en de maximale bedrijfsdruk 10 bar is. 


• Handperstang 

• Elektrische perstang (batterij of netspanning): 

– elektrohydraulische perstang, 

– elektromechanische perstang 


3.6 Schuifhulsverbinding 

Bron: Comap 

Bron: Uponor-Velta systems Bron: Viega Bron: Ridgid 

• Veiligheids- en instructiekaart lezen en toepassen 

• Elektrische uitrusting moet voldoen aan de veiligheidsvoorschriften 

Ook gekend onder drukhulsverbinding, drukbusverbinding. 

69 





Een drukhulsverbinding is een buisverbindingssysteem waarbij een 

huls, die over de opgetrompte buis geschoven wordt, de kunststofleiding 

op de voorgevormde fitting klemt. 

Het systeem berust op een eenvoudig principe, voor deze verbindingstechniek 

wordt namelijk gebruik gemaakt van wat men het “geheugen” 

van kunststofbuizen zou kunnen noemen. 

De buis wordt in koude toestand verwijd met behulp van een expander 

en dadelijk daarna op de steunhuls van de fitting geschoven. Binnen 

enkele seconden krimpt de buis - die wil teruggaan naar haar uitgangstoestand 

- vast op de steunhuls. 

Vervolgens wordt de schuifbus met een schuifperstang over de gekrompen 

buis geschoven. 

De kunststofbuis zit op harde wijze in de ribbels tussen huls en koppelstuk 

geperst. 

Deze verbinding is een niet-demonteerbare mechanische koppeling. 

Bron: Rehau 

Bron: Uponor-Velta systems 

70 

Bron: Rehau 




Bron: Rehau 

Deze techniek vindt zijn toepassing tussen kunststofbuis en aangepaste 

hulpstukken. Het kan overal worden toegepast, zowel in opbouw 

als ingewerkt. 

Geschikt voor leidingen van sanitaire en verwarmingsinstallaties. De 

verbindingstechniek laat toe om leidingen ingewerkt aan elkaar te koppelen, 

wat materiaalverlies tot een minimum beperkt. 


• Expander 

• Schuifperstang 

• Elektrische schuifperstang (batterij of netspanning) 

Bron: Rehau 


3.7 Zachtsolderen 




• Veiligheids- en instructiekaart lezen en toepassen 


Solderen is verbinden van 2 metalen (basismaterialen) door een derde 

metaal (soldeersel) waarvan het smeltpunt lager ligt dan 450 °C en 

waarbij de basismaterialen niet smelten. 

Solderen is een techniek waarbij twee buizen met elkaar verbonden 

worden. Hetzij door een mofverbinding, hetzij met behulp van een 

hulpstuk. 

Dit is een uitstekende verbinding voor koperen buizen. Ze is gemakkelijk 

onberispelijk uit te voeren. 

Deze verbindingmethode is een toepassing van het fysische principe 

capillariteit 18 . Vloeistoffen in contact met een zeer smalle opening, ontsnappen 

aan de wetten van de zwaartekracht en gaan tegen de wetten 

van het evenwicht in, stijgen in deze smalle opening. 

71 




Bron: FVB 

Zachtsoldeerverbindingen worden toegepast op koperen en roestvast 

stalen buizen voor o.a.: 

– persluchtleidingen, 

– leidingen voor koud en warmwater, 

– verwarmingsleidingen. 

Over het algemeen wordt de toepassing van zachtsoldeerverbindingen 

beperkt tot temperaturen tussen 10 °C en 110 °C en lage bedrijfsdrukken. 

Het gebruikte soldeersel kan samengesteld zijn uit twee of meerdere 

metalen welke de kwaliteit en de smelttemperatuur van het soldeersel 

zullen bepalen. Gebruik bij voorkeur de legeringen met tin-koper 

en tin-zilver in plaats van de legering met tin-lood. Volgens Europese 

richtlijnen zullen de soldeerlegeringen met lood binnenkort verboden 


Hoe goed solderen? 

Als voorbereiding tot het solderen worden de te verbinden uiteinden 

zuiver gemaakt en wordt een aangepast vloeimiddel toegepast. 

De functies van het vloeimiddel zijn: 

– oplossen van eventuele overblijvende oxideresten, 

– beschermen van het metaal tegen oxidatie tijdens het verwarmen, 

– bevorderen van het uitvloeien van het soldeer. 

Het is belangrijk dat de insteekdiepte voldoende groot is en de speling 

tussen buis en buis of buis en mof zo klein mogelijk is en beperkt blijft 

tot 0,3 mm. 

72 



Bron: Copperbenelux Bron: Copperbenelux Bron: Rothenberger 

Bron: Rothenberger 

Bron: Copperbenelux Bron: www.copperbenelux.org 

De belangrijkste regel om goed te solderen: het is de warme buis 

die het toevoegmetaal moet doen smelten en niet de vlam van de 

brander. 

Uit te voeren handelingen: 

1. De delen die samengevoegd worden schoonmaken. 

2. Het vloeimiddel niet in overmaat aanbrengen. 

3. De samenvoeging verwarmen met een gasbrander of een elektrische 

soldeertang. 

4. Nakijken of het toevoegmetaal smelt. 

Indien het toevoegmetaal smelt door contact met het buismetaal 

heeft men voldoende opgewarmd. 

Indien het toevoegmetaal niet smelt, moet het verwijderd worden 

(uit de vlam) en moet verder opgewarmd worden. 

5. Indien het toevoegmetaal smelt, de vlam verwijderen. Het toevoegmetaal 

dringt door capillariteit tussen de verbinding. 

6. Verbinding reinigen om het overtollige vloeimiddel te verwijderen. 

Buitendiameter in mm Insteekdiepte L in mm 

6 x1 5 

8 x1 6 

10 x1 7 

12 x 1 7 

15 x 1 8 

18 x 1 9 

22 x 1 11 

28 x 1,5 13 

35 x 1,5 15 

42 x 1,5 18 

54 x 2 22 

73 




• Gasfles met drukregelaar en slangbreukventiel 

• Slang met slangklemmen 

• Brander met houder en aangepaste bekken 

• Elektrisch soldeerapparaat i.p.v. een gasbrander 

Bron: Copperbenelux 


3.8 Hardsolderen 


Bron: Ridgid 


• Brandblusapparaat binnen handbereik 

• Voorschriften voor het veilig gebruik van gasflessen naleven 

• Gebruik van vloeimiddelen vereist voorzorgen tegen inademen van 

schadelijke dampen 

Het principe voor hardsolderen is hetzelfde als dit voor zachtsolderen. 

Men spreekt over hardsolderen vanaf het ogenblik dat de smelttemperatuur 

van het toevoegmateriaal hoger is dan 450 °C. 

Enkel het toevoegmateriaal smelt. 

74 




3.8.3. Toepassing 

Net als bij zachtsolderen kunnen hardsolderingen capillair uitgevoerd 

worden. Door de sterkere verbinding van de soldering kunnen ook verbindingen 

uitgevoerd worden waarbij de insteekdiepte minder groot is. 

Voor een mofverbinding bij hardsolderen volstaat een overlappinglengte 

van het drievoud van de wanddikte met een minimum van 3 mm. 

Bij hardsolderen van T-stukken met een uitkraging (zie eerder), moet 

de overlappinglengte minstens het drievoudige van de wanddikte van 

de afgetakte buis zijn. 

Hardsoldeerlegeringen geven een sterkere verbinding dan met zachtsoldeer 

kan bereikt worden. Daartegenover staat dan wel dat door 

de hogere temperatuur tijdens het solderen, de koperen buis zachter 

wordt, en ook zijn mechanisch eigenschappen verliest. 

Bron: FVB 

Hardsolderen van koperen buizen wordt toegepast: 

– wanneer de insteeklengte te kort zou zijn voor een zachtsoldeerverbinding; 

– wanneer de verbinding aan langdurige spanningen wordt blootgesteld; 

– op plaatsen waar trillingen in de leiding kunnen optreden; 

– op plaatsen waar de buistemperatuur constant rond of boven de 

120 °C of onder de -10 °C is; 

– waar dit omwille van de aard van de toepassing vereist is (gasleidingen). 

Het is afgeraden hardsoldeerverbindingen toe te passen op leidingen 

welke een corrosiebescherming op hun binnenwand hebben, deze beschermlaag 

wordt door de hoge temperatuur weggebrand waardoor 

de buis op die plaats blootgesteld wordt aan agressieve corrosie. Men 

zal dus voor drinkwaterleidingen nooit hard soldeer gebruiken. 

De hardsoldeerlegeringen zijn voornamelijk samengesteld uit koper, 

zilver, zink en cadmium. Deze zijn altijd te gebruiken met een aangepast 

vloeimiddel. Enkel de fosforhoudende legeringen kunnen zonder 

vloeimiddel gebruikt worden wanneer een koperen buis met een koperen 

fitting verbonden wordt. 

75 



Bron: Cool & comfort 

Men kan geen fittings uit messing gebruiken: bij hoge temperaturen 

zal het zink in de messinglegering wegvloeien. 

In sommige gevallen zal het solderen gebeuren met beschermgas (bv. 

stikstof, CO 2): bij aanleg van leidingen voor koelgassen en medische 

gassen. 


• Aangepaste propaanbrander voor hogere temperatuur 

• Acetyleen-zuurstofbrander 



Bron: Virax 

• Gebruik een veiligheidsbril met getinte glazen 

• Het gebruik van vloeimiddelen vereist voorzorgen tegen inademen 

van schadelijke dampen 

• Veiligheidsvoorschriften voor gasflessen naleven 

• Toepassen van hogere temperaturen vraagt extra aandacht voor 

brandgevaar en verbrandingsgevaar 

76 




3.9 Autogeenlassen - vlamlassen 


Bron: FVB 

3.9.2 UItvoering 

Zone 3 

Zone 1 

Werkstuk 

Laszone 

Normale vlam 

Autogeenlassen of vlamlassen is verbinden van 2 metalen (basismaterialen) 

waarbij de gesmolten randen de lasnaad vormen of door toevoegen 

van een derde metaal dat in de lasnaad wordt meegesmolten. 

Heeft het toegevoegde materiaal dezelfde mechanische eigenschappen 

als het basismateriaal dan spreekt men van een homogene las. Is 

dit niet het geval dan spreekt men van een heterogene las. 

Het autogeenlassen wordt uitgevoerd met behulp van een vlam, 

meestal met acetyleengas en zuurstofgas, die voldoende warmte 

geeft om een klein oppervlak (kanten) van het werkstuk (delen) tot 

smelten te brengen, samen met de in de vlam gehouden lasdraad. De 

acetyleenzuurstofvlam geeft een hogere temperatuur (ca. 3 200 °C) en 

is eenvoudig af te stellen. 

Bron: SPIA/NAVB 

Pluim 

Zone 2 

Bron: SAF Bron: SAF 

77 

Toevoegmateriaal 

Vlampluim 

Autogeen lasprocédé 

Vlamkegel 

Lasrups 





De autogeen-lasapparatuur kan door de installateur gebruikt worden 

als warmtebron voor: 

– warmbuigen, 

– hechten, 

– lassen, 

– vernauwen, 

– uithalen. 

Bij het lassen van stalen buizen moeten de te verbinden buiseinden bij 

voorkeur zuiver zijn (zonder verf, roest of smeer). 

Voor grote wanddikten boven 4 mm schuint men de uiteinden af tot 

een V-opening van 90°. 

Ontsteking en afstellen van de brander gebeurt als volgt: 

– de druk van zuurstof en acetyleen afstellen; 

– langzaam zuurstofkraan openen; 

– acetyleenkraan volledig openen en langzaam de zuurstof toevoegen 

tot het witachtige gedeelte van de vlamkegel geheel is verdwenen. 

Op dat moment bekomt men een neutrale vlam. 

Het lassen van buizen gebeurt in twee fasen: 

– het hechten, 

– het aflassen. 

Het krimpen en vervormen van de buis kan vermeden worden door op 

de juiste wijze te hechten. 

Verwarmen van het materiaal heeft immers uitzetting met daarbij horende 

vervorming tot gevolg. Het hechten heeft tot doel de twee naadkanten 

in de juiste positie te houden. 

Voor het hechten van dunwandige buizen tekent men best de volgorde 

van de aan te brengen hechtingen af op de buis. 

Bij dikwandige buizen en diameters kleiner dan 4” volstaat het drie 

hechtpunten aan te brengen, bij grotere diameters zijn meer hechtpunten 

nodig; vermijd echter vier hechtpunten want dit is minder sterk 

dan drie. 

Bron: SAF 

78 




• Een stel flessen onder druk tot 20 000 kPa (= 200 bar) samengeperst 

gas voor de zuurstof en tot 1 500 kPa (= 15 bar) voor het acetyleengas. 

• Elke fles bevat een reduceerventiel om het gas op de werkdruk te 

reduceren met daarbij twee manometers die de respectieve flesdruk 

en werkdruk weergeven. Meestal zijn zij ook uitgerust met een veiligheidsklep 

voor drukbeperking. 

• Veiligheidsinrichtingen zoals terugslagklep, vlamdover en aansluitstukken. 

• Een of meerdere branders met bijbehorende mondstukken (lasbrander, 

snijbrander). 

• Een lasbril als persoonlijk beschermingsmiddel. 

• Slangen in verschillende kleur voor verbinding van flessen met branders. 


Bron: SAF 

3.10 Elektrisch/halfautomaat lassen (booglassen) 


• Gebruik een veiligheidsbril met getinte glazen 

• Brandremmende kledij dragen 

• Veiligheidsvoorschriften voor gasflessen naleven 


brandgevaar en verbrandingsgevaar 

• Voldoende verluchting en afzuiging voorzien 

Principe is gelijkaardig met autogeenlassen. Het is een lasmethode 

waarbij een elektrische boog (= de vonk tussen werkstuk en elektrode), 

de warmte levert voor het smelten van het basismetaal en/of het 

toevoegmetaal. 

79 



Bron: SAF 

Bron: SAF 


Booglassen met beklede elektrode 

Bescherming met gas en slak: door de warmte van de elektrische 

boog smelt de elektrode en de metalen kern vormt druppels die via 

de boog in het smeltbad worden afgezet. Het gas dat ontstaat bij de 

verbranding van de bekleding vormt een natuurlijke bescherming van 

het smelbad en de gestolde bekleding vormt een slak die het afgezette 

metaal tijdens het stollen bedekt. 

Inbranding van 

de lasrups 

Bron: SAF 

Slak 

Beschermgas 

Booglassen met massieve draden of halfautomatisch lassen 

Het booglassen met gasbescherming: 

– TIG (Tungsten Inert Gas) met hittebestendige wolfram elektrode 

waarbij inert gas (argon of helium dat zich niet verbindt met het gesmolten 

metaal) wordt toegevoegd ter bescherming van de elektrode, 

het smeltbad en het stollende metaal. Wanneer toevoegmateriaal 

nodig is, moet dit in een apart staafje in de boog gebracht worden. 

Bron: Lorch 

80 

Procédé met beklede elektrode 

Metalen kern 

Bekleding 

Lasrups 

Smeltbad 

Krater 

Metaaldruppels 

aangevoerd door 

de boog 

Werkstuk 



Schema van een TIG-installatie 

TIG-procédé 

Toevoegmetaal 


Schema van een MIG- of MAG-installatie 

Contactbuis 

Afsmeltende 

draad (+) 

Mondstuk 

Beschermgas 



Beschermgas 

Niet afsmeltende 

wolframelektrode 

Basismetaal Smeltbad Gesmolten zone 


• Aangepaste lasapparatuur 

– MIG (Metal Inert Gas) en MAG (Metal Active Gas of menggas) : 

booglasprocédés waarbij men gebruik maakt van een opsmeltende 

ononderbroken elektrode die van een haspel komt. Het beschermgas 

is inert, een actief gas of een menggas (het verbindt zich met het 

smeltende metaal maar is goedkoper). 

Bedieningsschakelaar 

Beide toepassingen voor het lassen van staal kunnen zowel op de 

bouwwerf als in de werkplaats worden toegepast. 

Ze worden minder gebruikt bij kleine installaties. 

Vooral het uitwerken van stookplaatsen, het lassen van grotere diameters 

en prefabricatie van collectoren, evenwichtsflessen en andere 

stookplaatsappendages kunnen snel en efficiënt uitgevoerd worden 

met elektrisch of halfautomatisch lassen. 

81 

220 V 

Bedieningskast 

Aardkabel 

Haspel 

Beschermgas 

Water 

Beschermgas 

Gelijk- of wisselstroombron 

Gelijkstroombron 




3.11 Moflassen 

3.11.1 Elektromof 

Bron: Geberit 

3.11.2 Polyfusielas 

• Gebruik een veiligheidsscherm met donker gekleurde glazen 

• Brandremmende kledij dragen 

• Beschermen tegen schadelijke straling 


brandgevaar 

• Voldoende verluchting en afzuiging voorzien 

• Veiligheidsvoorschriften voor gasflessen naleven bij TIG, MIG, MAG 


Principe 

Een lasmof met ingebedde, met kunststof beklede weerstanddraad. 

Een lastoestel zal de weerstanddraad verwarmen en zal de mof en het 

buismateriaal met elkaar verbinden. 

Uitvoering 

Lasmateriaal en gereedschap moeten in goede staat zijn en aangepast 

aan het toe te passen buissysteem. 

De uiteinden van de buis haaks afsnijden, ontdoen van vuil en de laszone 

schrapen en reinigen met oplosmiddel. 

Nadat de buisgegevens zijn ingegeven in het lastoestel, zal het toestel 

de verbinding correct uitvoeren. We hoeven enkel de lasindicatoren 

(controlepunten op de lasmof) te controleren. 

De verbinding minstens 20 minuten laten afkoelen. 

Toepassing 

Te gebruiken voor PE en PP, zowel voor koud- als warmwaterleidingen 

en centrale-verwarmingsleiding. 


– lasapparaat met matrijzen 

– schraper 

– ontbramer 



• Toepassen van hogere temperaturen vraagt extra aandacht voor verbrandingsgevaar. 

Principe 

De verschillende kunststof- (PP of PE) onderdelen, leidingen en hulpstukken, 

worden met elkaar versmolten, er is geen sprake meer van 

koppelingen. 

82 



Bron: Niron Bron: www.vink.be 

Polyfusie in de massa brengt een nieuw stuk voort zonder stofonderbreking, 

wat leidt tot een installatie die buitengewoon goed bestand is 

tegen druk en temperatuur. 

Uitvoering 

Nadat de buis loodrecht op zijn as is afgesneden, gaat men na of alles 

perfect glad en rein is alvorens te lassen. Bij buizen met aluminiumlaag 

(meerlagenbuis), deze laag eerst verwijderen met behulp van de 

daartoe bestemd schraaptoestel (ontbaarder). Hierdoor ijkt men de 

buitendiameter van de buis. Nadat de matrijzen die overeen komen 

met de diameter van de buis op het lasapparaat zijn gemonteerd, opwarmen 

tot ongeveer 260 °C en de buis en het hulpstuk tegelijkertijd in 

de matrijzen persen, waarbij men de lengte en tijdsaanduidingen van 

de fabrikant in acht neemt. 

Het lassen zelf gebeurt door de afgesmolten delen snel in elkaar te 

steken, indien nodig onmiddellijk de nodige lijncorrecties uitvoeren om 

lasspanningen te vermijden. 

Bron: Fusiotherm Bron: Fusiotherm 

Toepassing 

Het systeem kan zowel voor koud- als warmwatertoevoerleidingen in 

de particuliere woningbouw als in woongebouwen en industrie worden 

toegepast. 

83 



3.12 Spiegellas (of stomplas, stuiklas) 

Ook toe te passen voor perslucht-, landen tuinbouwinstallaties en 

zwembadinstallaties. 

Alle buizen en hulpstukken voor centrale verwarming zijn van hetzelfde 

materiaal. Alleen de eindstukken voor de verbindingen met het uiteindelijke 

kraanwerk zijn bij sommige merken voorzien van een metalen 

draadstuk. 


– lastoestel, 

– ontbaarder. 



• Toepassen van hogere temperaturen vraagt extra aandacht voor verbrandingsgevaar. 

Principe 

De haakse en zuiver buiseinden worden door contactverwarming met 

een lasspiegel plastisch gemaakt. Daarna worden de uiteinden met 

een voorgeschreven lasdruk tegen elkaar gedrukt. 

Uitvoering 

Een lasspiegel, voorzien van een sterk verwarmingselement, verwarmt 

de uiteinden van de buis. 

Het kan een losse spiegel zijn, of een spiegel opgenomen in een spiegellasmachine. 

Bron: Geberit 

Toepassing 

Te gebruiken voor PE-HD, hoofdzakelijk voor afvoer- en gasleidingen. 

84 



3.13 Flensverbinding 


- lasapparaat, 

- schraper, 

- ontbramer. 

Principe 

Flenzen behoren tot de groep van los te nemen verbindingen. Twee 

schijven, bevestigd aan de buis of het hulpstuk, worden door moerbouten 

aan elkaar bevestigd. Een dichting voorkomt de lekken. 

Uitvoering 

Er bestaan: 

– voorlasflenzen: deze worden op de buis gelast; 

– draadflenzen: worden op de buis geschroefd; 

– overschuifflens: de losse flens wordt over de buis geschoven, waarna 

aan het buiseinde een kant word aangebracht. 

85 

Bron: Grundfos 

Toepassing 

Pompen, kranen en pijpleidingen worden vaak verbonden. Bij horizontale 

buizen moet voorkomen worden dat een boutgat onder de neutrale 

lijn van de buis komt te liggen: bij lekkage kan de bout doorroesten. 



86 



4 Afdichtingsmiddelen 

4.1 Algemeen 

Bron: CDO zuid, Antwerpen 

4.2 Afdichtingsmiddel voor schroefdraadverbinding 

4.2.1 Anaërobe afdichtingsmiddelen 

Bron: Virax 

In principe is de schroefdraadverbinding zelfdichtend (conische buitendraad 

en cilindrische binnendraad). Afdichtingsmiddelen worden 

gebruikt om de afwijkingen op de schroefdraden op te vangen. Ook bij 

flenzen en koppelingen stelt zich hetzelfde probleem. 

Het afdichtingsmiddel kan zuiver gebruikt worden of in combinatie met 

een ondersteunend materiaal. In de praktijk wordt aan dit laatste de 

voorkeur gegeven. 

Bij de keuze van het afdichtingsmiddel speelt de temperatuur en druk 

een belangrijke rol. De hier aangehaalde afdichtingsmiddelen zijn 

beperkt tot 500 kPa (5 bar) voor gassen bij een temperatuur tussen 

-20 °C en 70 °C voor heet water tot 700 kPa (7 bar) bij een temperatuur 

van 130 °C. 

De beschrijving en indeling is gebaseerd op de normen 19 EN 751-1, EN 

751-2 en EN 751-3. 

Definitie 

Dit zijn afdichtingsmiddelen die uitharden zonder de aanwezigheid 

van zuurstof. Ze worden aangebracht als vloeistof, gel of pasta op de 

schroefdraad, zonder toevoeging van ondersteunende materialen. De 

uitharding vindt plaats in de opening van de schroefdraadverbinding 

in afwezigheid van zuurstof en wordt op gang gebracht door het contact 

met het metaal (gekatalyseerd door metaalionen). De afdichtingeigenschappen 

en mechanische weerstand worden beïnvloed door de 

aard van het materiaal, de vorm, de ruwheid en de zuiverheid van de 

schroefdraad. 

Voorbeelden 

• Loctite 542 



• Swak (Cajon) 

19 Normen EN 751-1, EN 751-2 en EN 751-3 bepalen afdichtingsmiddel, haar classificatie, eigenschappen en toepassingsgebieden met metaalverbindingen 

bij contact met gassen uit de 1 ste , 2 de en 3 de familie alsmede met warm water. 

87 

Hoofdstuk 4: Afdichtingsmiddelen


4.2.2 Niet-uithardende afdichtingsmiddelen 

4.2.3 Niet-gesinterde PTFE-band 

Definitie 

Worden aangebracht als vloeistof, gel of pasta op de schroefdraad, 

normaal gezien zonder toevoeging van ondersteunende materialen. 

Kan ook als een band van niet geweven synthetische vezels, geïmpregneerd 

met afdichtingsmiddel. 


• Kolmat universeel (praktisch met toevoeging van ondersteunend 

materiaal : 

• – voor gas : acryl, 

• – voor water : vlas (kemp of hennepvezel) 

• Loctite L55 

• Paraliq 

88 


Definitie 

Is een draadafdichtingsband van ongebruikt niet-gesinterd polytetrafluorethyleen 

(PTFE) zonder vulstoffen of additieven. Sinteren is het 

onder hoge druk bewerken van kunststoffen om een betere structuur 

te verkrijgen. PTFE heeft zeer specifieke eigenschappen en is zeer 

stabiel zodat het gebruikt kan worden waar andere natuurlijke en synthetische 

materialen niet voldoen. Deze band heeft als nadeel dat de 

verbinding niet teruggedraaid mag worden om te positioneren. 


• Teflon (0,075 mm dikte voor water; minimum 0,1 mm voor gas) 

• Andere merkbenamingen : Hostaflon, Algoflon, Fluon, Halon, Enflon 




4.2.4 Ondersteunende materialen 

In de schroefdraadverbindingen zorgt het ondersteunende materiaal 

ervoor dat het afdichtingsmiddel op zijn plaats op de uitwendige 

schroefdraad blijft en tijdens de montage van de verbinding niet verwijderd 

wordt. 

Natuurlijk product: vlas (kemp) 

Vlas is een natuurproduct, dat uitzet door vochtig te worden (hygroscopisch). 

Daar aardgas een droog gas is mag vlas niet gebruikt worden 

bij aardgastoepassingen. Het mag ook niet gebruikt worden bij 

gasolie. Vlas heeft als nadeel dat het kan rotten. Vroeger werden hennepstengels 

gebruikt die niet kunnen rotten, maar veel duurder waren. 

Het wordt in de handel gebracht in de vorm van spoelen (80 gram), 

balen (100 gram) of strengen. Het gekamde vlas is veel fijner en hierdoor 

gemakkelijker in aanbrengen. 

Synthetisch product: acryl 

Is een synthetische vezel, die als draad gesponnen is en enkel bij aardgas 

toegepast mag worden. 


89 


Bron: Loctite 



4.2.5 De wijze van afdichten van schroefdraadverbindingen 

De manier van aanspannen zonder het bijkomend aanbrengen van vezels, 

teflon... zal het contact metaal/metaal tussen de cilindrische binnen- 

en conische buitenschroefdraad mogelijk maken en een goede 

dichtheid van de verbinding waarborgen. 

De eerste aanspanning gebeurt met een buizensleutel waarbij een 

kracht wordt uitgeoefend van 200 Nm. Daarna kan er nog maximaal 

een volledige draai worden gegeven om het stuk in de gewenste richting 

te oriënteren. 

Bron: CDO zuid, Antwerpen Bron: CDO zuid, Antwerpen 

Ondanks deze normen en beschrijvingen dient de methode met de 

meeste omzichtigheid te worden toegepast. Het is immers vaak een 

probleem om op de werf schroefdraad te snijden onder ideale omstandigheden. 

Het afdichtingmateriaal heeft in de cilindrische/conische verbinding 

enkel als taak onvermijdelijke afwijkingen van het theoretisch profiel 

van de draad en oneffenheden van de draadoppervlakken op te vullen. 

Trek-, druk- of buigwisselbelasting van de verbinding worden opgenomen 

door het contact metaal op metaal. 

De afdichtingsmiddelen moeten gelijkmatig en zorgvuldig op de buitendraad 

aangebracht worden en aangepast worden aan de bedrijfscondities. 

Vooraanstaande fabrikanten van fittingen, die reeds geruime tijd met 

deze materie bezig zijn, onderzoeken momenteel de mogelijkheid om 

een fitting op de markt te brengen waarvan de binnendraad gecoat 

zou zijn met een laagje uit afdichtingmateriaal. 

Het afdichten van schroefdraadverbindingen uit roestvaststaal mag 

uitsluitend met chloridenvrije dichtingsmiddelen gebeuren. 

90 



4.3 Dichtingen voor flenzen en driedelige koppelingen 

4.3.1 Klingerit 

Deze materialen vullen de oneffenheden van de flenzen of vlakken van 

de driedelige koppeling op. In bepaalde gevallen wordt het materiaal 

in een metalen ring aangebracht om het te ver aanhalen van de bouten 

te verhinderen (halfmetallieke pakking). 

Bij hogere temperaturen en drukken worden soms volledige zachtmetalen 

ringen toegepast (metallieke pakking). 

Bron: Patrick Uten Bron: ESDEVE Antwerpen 

Hierna een overzicht van de meest toegepaste materialen in de verwarming. 

Zijn synthetische vezels die in rubber en anorganische vulstoffen geperst 

worden. Vroeger werden asbestvezels gebruikt om de hittebestendigheid 

te verhogen. Deze zijn, gezien kankerverwekkend, vervangen 

door synthetische vervangproducten. 

De klingeritplaten worden gekleurd om het toepassingsgebied te herkennen 

(voorbeeld : bruin = water , groen = stoom...) 

Verder kan de plaat bewerkt worden met antikleeflagen, om deze gemakkelijk 

van tussen de flenzen te verwijderen bij montage en demontage. 

Grafiet wordt eveneens als vulstof en antikleeflaag gebruikt. 

Bron: ESDEVE Antwerpen 

91 



4.3.2 Rubber 

4.3.3 Fibre 

Bij de rubberdichtingen maken we onderscheid tussen de natuurlijke 

en synthetische rubbers, al of niet met een inlage met verstevigingsmateriaal. 

Enkele voorbeelden van synthetische rubbers zijn : SBR, Neopreen 

(CR) rubber, Nitril (NBR) rubber, EPDM (ethyleen-propyleen rubber), 

butyl rubber, Hypalon (CSM) rubber, siliconenrubber (MVQ), viton rubber, 

polyurethaanrubber. 


Is gevulkaniseerd rubber met synthetische vezels. Heeft de eigenschap 

hygroscopisch te zijn en mag daarom niet voor gas gebruikt worden. 


92 



5 Overzicht gebruik buismaterialen, 

verbindingen en afdichtingen 

5.1 Uitzetting van de verschillende materialen 

Er moet rekening gehouden worden met de uitzetting, ook het krimpen 

van de buis (na plaatsing) is een belangrijk gegeven. 

De grafiek hieronder stelt de lineaire lengteverandering voor per meter 

buis met een temperatuurverhoging ( θ) van 50 K voor de verschillende 

materiaalsoorten. 

Voorbeeld: 

– een stalen buis, 

– lengte = 10 m, 

– temperatuurverschil: bij plaatsing 20 °C, bij verwarming, 70 °C; 

Τ = 50 K, 

uitzetting bij temperatuurverhoging van 50 K 

• lengteverschil = 60 mm 

Hoofdstuk 5: Overzicht gebruik buismaterialen, verbindingen en afdichtingen 

93 

(mm/m)


5.2 Verbindingstechnieken voor verwarmingsbuizen 

Materiaal Verbindingstechniek 

Draadaansluiting Klemfitting Soldeerfitting Persfitting Steekfitting Las 

(Verzinkt) staal X X X 

Dunwandig 

(roestvast)staal 

X (X) X 

Koper X X X X 

PE- X X X X 

PP X X X X 

PB X X 

PVC (U en C) (X) X X 

Meerlagenbuis X X X 

ABS X 

5.3 Toepassing soldering bij koperen buizen 

Verbinding 

Soldering 

Te solderen 

hulpstukken 

UItzetting & 

vernauwing 

Aftakking 

Type soldering 

Sanitair 

koudwater 

Toepassing 

Sanitair 

Warmwater 


94 

Centrale 

verwarming 

Natuurlijk gas 

(aardgas) 

Petroleum gas 

(LPG) 

X (koud + 

warm) 

X (koud + 

warm) 

zacht ja ja ja * neen neen neen 

hard neen neen ja ja ja ja 





zacht neen neen neen neen neen neen 


* θ < 110 °C 

Gasolie


5.4 Hulpstukken 


95 

Bron: Patrick Uten


5.5 Toepassingen 

Soort materiaal 

Metalen 

Nominale 

diameter 

(DN) 

Koper mm 

Staal 

(draadbuis) 

Staal 

(vlambuis) 

Staal (precisiebuis) 

RVS 

dunwandig 

Kunststoffen 

Diameter Toepassing 

Maataanduiding 

buiten x 

wanddikte 

Voorbeeld 

DN fictief DN 15 

” (duim) 

duimse 

maat 

Sanitair 

koudwater 


96 

Sanitair 

warmwater 


verwarming 

15 x 1 mm ja ja ja ja ja 

1/2” 

DN fictief DN 15 

” (duim) 

mm 

mm 

ABS mm 

PVC-U mm 

PVC-C mm 

PB mm 

PP mm 

PE - LD mm 

PE - HD mm 

PE - X mm 


mm 

duimse 

maat 


wanddikte 


wanddikte 


wanddikte 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 


wanddikte°° 

1/2” 

Gas 

Gasolie 

ja ° ja ° ja ja ja 

neen neen ja ja ja 

15 x 1,2 mm ja ° ja ° ja neen ja 

15 x 1,2 mm ja ja ja neen ja 

16 x 1,5 mm ja ja ° ja ** neen ja 1 

40 x 3,0 mm ja neen neen neen 2 ja 1 

40 x 1,8 mm ja ja neen neen 2 ja 1 

16 x 2 mm ja ja ja ** neen 2 ja 1 


25 x 4,2 mm ja neen neen neen 2 ja 1 

25 x 2,3 mm ja ja neen ja * ja 1 


16 x 2,25 m ja ja ja neen 2 ja 1 

* enkel buitenshuis en ondergronds // ** mits zuurstofscherm// ° verzinkt, tot max 60 °C// °° wanddikte per toepassing kan 

verschillen // 1 indien bestand tegen koolwaterstoffen// 2 (nog) niet in België


5.6 Gebruik afdichtingsmiddel 

Soort 

materiaal 

Anaërobe 

afdichtingsmiddelen 

Niet-uithardende 

afdichtingsmiddelen 

Niet-gesinterde 

PTFE banden 

Vlas 

(hygroscopisch) 

Toepassing 

Sanitair 

koudwater 

Sanitair 

warmwater 


97 


verwarming 

Natuurlijk gas 

(aardgas) 

Petroleum 

gas 

(LPG) 

+ + + + * * 

+ + + + O O 

+ + + + + + 

+ + + O O O 

Acryl O O O + O O 

O = verboden 

+ = toegelaten 

* = toegelaten indien bestand tegen koolwaterstoffen (KWS) 

Gasolie



98


6 Bevestigingsmiddelen 

6.1 Inleiding 

6.2 Spijkers 


De grote verscheidenheid in de constructiematerialen en in de bouwmaterialen 

zoals baksteen, beton, hout, ijzer, vezel- en kunstvezelplaten 

in harde en zachte, dikke en dunne uitvoeringen brengt met zich mee 

dat de installateur tal van bevestigingsproblemen moet oplossen. 

Daardoor is het een vereiste te weten over welke mogelijkheden hij 

beschikt. Daarom moet hij een overzicht hebben van wat er zoal op 

dat gebied bestaat. 

De schroeven, moeren en ringen worden vervaardigd in verschillende 

materialen, afhankelijk van de toepassing: 

– staal, 

– zacht staal, 

– messing, 

– roestvast staal, 

– gegalvaniseerd staal, 

– gecadmieerd staal, 

– messing, 

- kunststof, 

– ... 

Hierna worden enkele veelgebruikte bevestigingsmiddelen behandeld. 

Gewone spijkers bestaan in drie uitvoeringen: met platte kop, met cilinderkop, 

(soms genoemd zonder kop) en met bolkop. 

Bron: Patrick Uten Bron: Patrick Uten 

Ook bestaan er spijkers om automatisch in te drijven met een nagelapparaat, 

eveneens in de verschillende uitvoeringen: 

– luchtpistool; werkt met perslucht, 

– poederhamer; een schiethamer met een aangepast patroon per 

nagel, 

99 

Hoofdstuk 6: Bevestigingsmiddelen



Bron: Spit 

– nagelapparaat op drijfstof met een gaslading om een reeks nagels 

te bevestigen. 

Bron: Spit 

Veiligheid: draag steeds veiligheidsbril, helm en oorbeschermers! 

De maat van spijkers wordt aangegeven door twee getallen, waarvan 

het eerste de lengte aangeeft in mm en het tweede de diameter in 

mm. 

Voorbeeld: een spijker met als maat 45 x 2,2 is 45 mm lang en heeft 

een diameter van 2,2 mm. 

100 

Bron: Spit 



6.3 Houtschroeven en houtdraadbouten 



Men onderscheidt houtschroeven met 

– bolkop, 

– verzonken kop, 

– bolverzonken kop (lenskopschroef), 

– houtdraadbouten met vierkante of zeskante kop. 

De kop van een houtschroef kan voorzien zijn van een rechte sleuf, 

kruissleuf (Philips® of Pozidriv®), vierkante of torxsleuf. 

Tegenwoordig worden veel schroeven mechanisch ingeschroefd. 

Hierbij gaat de voorkeur naar schroeven met kruissleuf of torxsleuf. 

Bron: Dejond fastening systems 

Bron: Facom Bron: Facom 

De maat van schroeven wordt aangegeven door twee getallen, waarvan 

het eerste de diameter aangeeft in mm het tweede getal de lengte 

in mm. 


101 



6.4 Metaalschroeven, moeren en ringen 

6.4.1 Metaalschroeven (bouten) 

Beschrijving 

Volgende schroefdraadsoorten komen het meest voor: 

– metrische schroefdraad (M) met een tophoek van 60° (Système 

International, S.I.), 

– metrisch fijne schroefdraad (MF) met eveneens een tophoek van 

60°, 

– British Standard, tophoek 55°, hierin bestaat: 

– B.S.W. (British Standard Whitworth) gewone uitvoering; ook aangeduid 

met W.W; 

– B.S.F. (British Standard Fine) met een fijnere schroefdraad. 

Het zijn de metrische schroefdraden die heden gebruikt worden. Als 

kopvormen komen volgende uitvoeringen voor: verzonken kop, bolverzonkenkop, 

cilinderkop, bolkop, bolcilinderkop, zeskantkop, vleugelschroef 

en duimschroef. 

De eerste vijf kopvormen kunnen uitgevoerd zijn met een sleuf, een 

kruissleuf, vierkante of een torxsleuf. 

De eerste drie kunnen daarenboven ook uitgevoerd zijn met een binnenzeskant. 

Bron: Würth 

Handelsmaten 

Metrische schroefdraad wordt als volgt aangegeven: eerst de letter 

M, daarna de doormeter in mm en vervolgens de lengte eveneens in 

mm. 

• p Voorbeeld: schroefdraad M6 x 45 

In de plaats van de letter M kan ook het overeenkomstig DIN-nummer 

alsmede de spoed aangegeven zijn. 

Bij schroeven B.S.W-draad wordt eerst de diameter in duim en vervolgens 

de lengte in duim of mm opgegeven. 

102 



6.4.2 Moeren 

Wat verstaat men door de aangegeven lengte? 

• Bij schroeven met verzonken koppen is de aangegeven lengte, de 

totale lengte, kop inbegrepen. 

• Bij schroeven met cilinderkoppen, bolkoppen en zeskantige koppen 

is de aangegeven lengte, de lengte van de steel. Dit is ook het geval 

bij vleugelschroeven en duimschroeven. 

• Bij schroeven met bolverzonken koppen wordt als lengte aangegeven 

de afstand tussen de snijlijn van bol- en verzonken kop en het 

einde van de steel. 

• p Voorbeeld: Een metaalschroef met metrische schroefdraad en 

bolverzonken kop M6 x 25 heeft een diameter van 6 mm en een 

lengte van de steel + het verzonken gedeelte van de kop, van 

25 mm. 

Beschrijving 

Moeren komen in verschillende uitvoeringen: 

– zestkantmoeren, normale, lage en hoge, 

– vierkantmoeren, normale en lage, 

– kroonmoeren, 

– dopmoeren, 

– oogmoeren, 

– gekartelde moeren, 

– vleugelmoeren, 

– zelfborgende moeren. 

103 


Bij deze laatste is een zelfborgende ring uit fiber of nylon ingewerkt. 

Deze ring klemt op de schroefdraad en voorkomt zo het lostrillen. 




Handelsmaten 

Als afmetingen voor moeren wordt de draadsoort en de diameter vermeld, 

eventueel ook de spoed en de moerhoogte. 

6.4.3 Ringen (rondsels, rondellen) 

Vlakke sluitringen zorgen voor een gelijkmatige druk onder de moer of 

de koppen van de moer- of tapbouten. 

Veerringen hebben hetzelfde doel, maar dienen tevens nog als een 

zogenaamde borging (verhinderen van losschroeven). 

De getande ringen (tandveer) dienen eveneens als borging en worden 

vaak in combinatie met de sluitring gebruikt. 

6.4.4 Zelftappende schroeven 


6.4.5 Zelfborende schroeven 


Er bestaan hoofdzakelijk 2 soorten: 

– voor gebruik in dunne plaat (plaatschroeven) of kunststof. Deze zijn 

voorzien van doorlopende schroefdraad. 

– voor gebruik in massief materiaal. Deze zijn voorzien van schroefdraad 

en eveneens van gleuven evenwijdig aan de steel of de schroefdraad 

is “drielobbig” i.p.v. rond. 

Voor beide soorten dient vooraf een gat geboord te worden met een 

aangepaste diameter. 

Bij een zelfborende schroef (voorsnijschroef) zal de punt van de 

schroef zelf het gat voorboren. Bij verder draaien wordt deze schroef 

in één beweging ingeschroefd. Deze zijn niet te gebruiken bij massief 

materiaal. 

104 




6.5 Pluggen 

6.5.1 Gewone pluggen 

6.5.2 Speciale pluggen 

Het plaatsen van schroeven in metselwerk vergt het voorafgaandelijk 

maken van een gat met een steenboor. In deze opening wordt dan 

een plug gestoken waarin de schroef kan gedraaid worden. Pluggen 

worden vervaardigd uit materialen die onverwoestbaar zijn en bestand 

tegen weersomstandigheden, vochtigheid, veroudering en corrosie. Er 

wordt gebruik gemaakt van pluggen vervaardigd uit thermoplastische 

stoffen of uit metaal. 

Van belang is eveneens de uitwendige vorm, die moet zorgen voor 

een goede verankering en het meedraaien van de plug moet beletten. 

Hieronder worden een aantal verschillende soorten besproken, een 

selectie van een heel groot aanbod. 

• Ze bestaan in verschillende diameters en verschillende uitvoeringen. 

• Bij het aanschroeven wordt het middendeel opengedrukt waardoor 

die plug gebruikt kan worden bij vol materiaal of bij dunne wanden. 

Bron: Spit Bron: Spit 

• Pluggen voor bevestiging aan dunne wanden, plafonds en panelen, 

waarachter zich een holle ruimte of een laag isolatiemateriaal bevindt. 

Bij het indraaien van de metaalschroef wordt de plug samengetrokken 

en de 4 armen spreiden zich zo ver mogelijk uit achter het 

paneel. 

105 



Bron: Spit 


• Universele pluggen, deze zijn bruikbaar bij zowel volle als holle wanden. 

De plug zal zich aan de achterkant tegen de wand van het boorgat 

klemmen. 


• Tuimelpluggen en veerklemmen. Voor holle plafonds, gipsplafonds, 

holle wanden en lichte panelen. Zijn verkrijgbaar in verschillende 

groottes. 


106 



• Slagankers of draadpluggen. Deze dienen voor bevestiging aan plafonds 

en wanden welke bestaan uit harde materialen zoals beton. 

Na het plaatsen van de plug zal men de wig inslaan, tot op de controleerbare 

diepte. De gegolfde wig van het anker zorgt tijdens het 

inslaan voor voldoende spreiding van de klemhuls. In deze ankers 

kan men schroefdraadstangen of metaalschroeven draaien, en 

eventueel in de hoogte regelen. 


• Spreidanker of plug voor zware bevestigingen met metaalschroeven. 

De huls kan uit gewapend nylon vervaardigd zijn of metaal. Het 

schroeven veroorzaakt de uitspreiding van de plug achteraan in 

het gat; men moet dus de schroefdraad ten einde draaien. 


• Gasbetonpluggen. Eveneens voor montage in zachte bouwstoffen. 

De diameter van het te boren gat is gelijk aan de kerndiameter van 

de plug. Er bestaan ook zelfborende uitvoering, te gebruiken zonder 

voor te boren. 

107 



6.6 Ankerbouten 


• Slag- en nagelpluggen: Er bestaan ook pluggen voorzien van een 

nagel of speciale schroef, die met een hamer in de plug gedreven 

wordt. Dit gaat sneller dan schroeven en is onder meer handig voor 

het bevestigen van buizenklemmen, dunne materialen tegen een 

wand... Soms moet men nog even “nadraaien” met de schroevendraaier. 


Waar het er om gaat zware stukken te bevestigingen wordt wel eens 

de voorkeur gegeven aan het gebruik van ankerbouten. Er bestaan 2 

verschillende types van klassieke ankerbouten: het type met conische 

boutkop en het type met conische moerkop. 

Deze ankerbouten bestaan uit lippen of een spreidingshuls. Aan het 

ene eind samengevat in een beslagring en aan het andere eind in een 

ringveer. Het aandraaien van de moer of de schroef dwingt de lippen 

zich uit te zetten zodat deze een aanzienlijke druk op de wanden van 

het gat uitoefenen. 

• De ankerbout met conische moerkop (inwendige moer) wordt 

gewoonlijk gebruikt voor bevestiging in de vloer. Hij laat inderdaad 

toe de huls in het gepaste gat te steken zonder bout, 

zodanig dat het vast te zetten voorwerp op zijn plaats kan geschoven 

108 




6.7 Zelfborende pluggen 

worden zonder het over de uitstekende bouten te moeten tillen. De 

bout wordt daarna aangebracht. 


• Ankerbouten met conische boutkop (draadeinde met uitwendige 

moer) worden gewoonlijk gebruikt voor bevestigingen aan muren, 

daar het uitstekende einde van de schroef toelaat het te bevestigen 

voorwerp op te hangen vooraleer te beginnen met vastschroeven. 

De moer wordt opgeschroefd. 


• De ankerbouten van het type met conische moerkop kunnen ook 

worden uitgevoerd met haakschroeven en oogschroeven. De ankerbouten 

van het type met conische boutkop kunnen eveneens uitgevoerd 

worden met haakmoer en oogmoer. 

• Zelfborende stalen pluggen voor beton hebben vooraan een getande 

kroon zoals een kroonbeitel, achteraan een conische afbreekbare 

kop en binnenin zijn ze voorzien van metrische of W.W.-schroefdraad. 

Het gat wordt geboord met de plug geplaatst in een aangepaste 

plughouder van de boorhamer. Nadat het gat met de plug 

geboord is, wordt deze plug uitgenomen, voorzien van zijn conische 

pen teruggeplaatst en ingedreven zodat de punt opengaat. 

109 



6.8 Chemische ankers 

• Zelfborende pluggen voor gipswanden. Deze pluggen hebben vooraan 

een aangepaste snijkop. 


Ondanks de grote waaier van bevestigingsmiddelen die tot nu toe 

werden behandeld, kan het zijn dat er soms naar een meer creatieve 

oplossing moet gezocht worden. Dan bieden de chemische ankers 

wellicht de oplossing. 

Men onderscheidt 2 groepen: 

– glazen capsules, klaar voor gebruik, 

Bron: Spit 

– chemische mortels, op basis van 2 componenten. 

Bron: Spit 

Dit anker kan gebruikt worden voor massieve wanden en voor wanden 

met holle ruimten. Men gaat als volgt te werk: een gat boren, eventueel 

een buisvormig netwerk plaatsen (bij holle wanden), opspuiten met de 

pasta (of de glazen capsule inbrengen) en dan de huls of draadstang 

plaatsen. Na de verhardingstijd kan de moer worden aangespannen. 

110 



6.9 Boortoestellen 

6.9.1 Elektrische boortoestellen 

6.9.2 Accu boortoestellen 


Hierbij onderscheidt men schroefmachines, klassieke boormachines, 

klopboormachines en elektropneumatische of elektromechanische 

boorhamers. Een boorhamer heeft een lager toerental, minder slagfrequentie 

(aantal “kloppen”) en meer slagkracht. De elektropneumatische 

boorhamer behoeft geen extra kracht (ideaal voor beton) en is 

voorzien van een slipkoppeling. Deze voorkomt dat je machine gaat 

meedraaien als de boor blokkeert. 

Bron: Spit Bron: Spit Bron: Spit 

Waar geen stroom voorhanden is, is een snoerloos boortoestel aangewezen. 

Zo’n type is voorzien van een accu die, als de boormachine 

niet gebruikt wordt, via het stopcontact terug kan opgeladen worden. 

Ze hebben minder vermogen en een beperkte autonomie. 

111 




6.9.3 Toerental 

6.9.4 Boorkop 

6.10 Boren 

6.10.1 Beton/harde steen 

Boortoestellen met 2 mechanische snelheden (traag en snel) halen 

onmiddellijk hun resp. maximale snelheid. Dankzij een elektronische 

snelheidsregeling, kan men een geleidelijke verhoging van het toerental 

van nul tot het maximum, aangegeven door de gekozen mechanische 

snelheid, bekomen. De elektronische regeling gebeurt via de 

trekschakelaar. Hoe groter de diameter van het te boren gat en hoe 

harder het materiaal, hoe lager het toerental. 

Om een boortje in de boorhouder te steken (haal steeds de stekker uit 

het stopcontact!), opent men de bek met de boorkopsleutel, plaatst 

men het boortje en sluit de bek weer (draai in de 3 gaten). Met een 

snelspanboorhouder gaat dit sneller. 

Voor de elektropneumatische boormachines zal men aangepaste 

boortjes gebruiken (met 4 sleuven): de SDS en SDS max koppelingen. 

Om de boren te plaatsen hoeft men enkel de boor in de houder 

te duwen, de boor een beetje te draaien tot de “klik” en dan verder 

induwen. Om te verwijderen volstaat het om de schuifkap naar achter 

te bewegen en de boor uit te nemen. 

Om te boren in harde bak- of natuursteen en beton zet men het klop- 

of hamermechanisme aan. Als u evenwel eerst door een zacht materiaal 

moet (pleister bv.) alvorens op de harde onderlaag te komen, zet u 

het mechanisme pas in gang als u op de harde laag komt. Zo vermijdt 

men beschadiging van de toplaag. 

112 



6.10.2 Steen- en betonboren 

Bron: Facom 

6.10.3 Kroonboren 

Beide hebben een hardmetalen punt (vaak gekleurd). Met een steenboor 

kan men niet in beton boren, maar met een betonboor wel in 

steen. Bij boorhamers bestaat er geen verschil. Controleer of de 

schacht aangepast is aan de boorhouder van uw boormachine. Met 

een beitelhulpstuk kan men ook grove doorgaande gaten maken. 

Om gaten te maken voor buisdoorvoeren in wanden uit steen of beton, 

zonder te veel breekwerk, kan men gebruik maken van kroonboren 

(diamantboren). Hierin onderscheidt men volgende soorten: 

– kroonboor te bevestigen op boorhamer, zonder waterkoeling (droog 

boren); 

– kroonboren, te gebruiken met een daarvoor voorzien toestel, op statief 

of uit de hand (meestal natboren). 

Bron: Spit 

Bron: Facom 

Kroonboren voor metaal of hout zijn anders uitgevoerd. 

Bron: Facom 

113 

Bron: Ridgid 



6.10.4 Hout(spiraal)boor 

6.10.5 Boren in dunne plaat 

6.10.6 Boren in buizen 

De gewone houtboor dient voor het maken van doorgaande en niet 

doorgaande gaten in alle soorten hout. De houtspiraalboor met centreerpunt 

en voorsnijders, is bedoeld om doorgaande gaten te maken. 


Houd een dunne metaalplaat nooit met de handen vast om erin te 

boren. Als de boor aan de andere kant door het metaal gaat, riskeert 

men het rond uw boor te draaien. Steek daarom de metaalplaat tussen 

2 stukken hout (als een sandwich), en houd het geheel samen met 

lijmklemmen. 

Als men wil boren in buizen, gebruikt dan een standaard, waarmee 

men perfect verticaal kan boren. Span de buis op in een klem (hierbij 

beschermd met karton of een doek). Steek desnoods wat hout (in dezelfde 

vorm) in de buis om “kruip” te voorkomen (ook bij rechthoekige 

profielen). 

114 



7 Toegepaste wetenschappen 

7.1 Basiseenheden: SI-stelsel 

7.1.1 Lengtematen 

7.1.2 Tijdseenheden 

7.1.3 Massa-eenheden 

De eenheden van het internationaal stelsel zijn zó opgesteld dat bij 

vergelijkingen onderling geen ander cijfer dan “1” voorkomt. 

Alhoewel de meter de officiële eenheid is, zijn verschillende decimale 

voorvoegsels mogelijk. De bekendste afgeleide eenheden zijn: km, 

hm, dam, dm, cm en mm. 

In formules moet echter steeds een afstand herleid worden tot 

de meter! Anders kunnen we serieuze fouten maken. 

115 

Notatie Omzettingen 

Veelvouden km 1 000 m 1.10 3 m 

Eenheid m 1 m 

Delen dm 

hm 100 m 1.10 2 m 

dam 10 m 1.10 1 m 

cm 

mm 

0,1 m 

0,01 m 

0,001 m 

1.10 -1 m 

1.10 -2 m 

1.10 -3 m 

De kleinste tijdseenheid werd de Mesopotamische seconde: 1/60 van 

een minuut, 1/3600 van een uur, 1/86400 van een dag. Lijkt eenvoudig, 

maar toch, vooral onder invloed van de hedendaagse fysica werd de 

seconde gedefinieerd als: de tijdsduur van 9 192 631 770 perioden 

van de straling ontstaan bij de overgang tussen de twee “hyperfijnniveaus” 

van de grondtoestand van het atoom cesium 133. Als je dit niet 

verstaat is het echt niet erg, weet wel dat de atoomklokken, verspreid 

over de hele wereld, die het juiste tijdssignaal aan de radiostations 

doorgeven, hiermee werken. 

Binnen het SI-stelsel wordt uitsluitend met de seconde (s) als 

eenheid van tijd (t) gewerkt. 

Massa werd voor het eerst gedefinieerd als een eigenschap van het 

voorwerp door Isaac Newton (1642 of ’43 - 1727), o.m. als traagheid, 

d.w.z. de weerstand tegen verandering van de bewegingstoestand. 

Eenvoudig gesteld heb je meer inspanning nodig als je gaat bowlen, 

om een bowlingbal met grotere massa te laten rollen dan één met een 

Hoofdstuk 7: Toegepaste wetenschappen


kleinere massa. Deze inspanning is uiteraard afhankelijk van je kracht 

die je aan het streepje bij het begin van de baan ontwikkelt. Mocht je 

echter bowling spelen op de maan, dan zou je merken dat je inspanning 

heel wat kleiner is, alhoewel er niets aan de ballen is veranderd. 

De bowlingballen hebben immers hun massa behouden. 

De kilogram werd ooit gedefinieerd als de massa van 1 000 cm 3 water 

bij 4 °C. Deze massa water komt ook overeen met juist één liter. 

Deze definitie houdt voorlopig nog stand. Het is de enige eenheid die 

steunt op geen natuurkundig verschijnsel maar gewoon op een afspraak: 

gewoon 1 000 cm 3 zuiver water bij 4 °C (of 277 K). 


Veelvouden Megagram Mg 1 000 kg 1.10 3 kg 1 000 000 g 

Eenheid kilogram kg 1 kg 1 000 g 

Delen hectogram 

7.2 Afgeleiden 

decagram 

gram 

decigram 

centigram 

milligram 

microgram 

7.2.1 Oppervlakten 

hg 

dag 

g 

dg 

cg 

mg 

μg 

Binnen het SI-stelsel werken we uitsluitend met de kilogram. 

Let wel, gebruik in formules steeds de kg als eenheid. Anders ga je 

de verkeerde weg op en klopt je resultaat niet meer. 

0,1 kg 

0,01 kg 

0,001 kg 

0,000 1 kg 

0,000 01 kg 

0,000 001 kg 

0,000 000 001 kg 

116 

1.10 -1 kg 

1.10 -2 kg 

1.10 -3 kg 

1.10 -4 kg 

1.10 -5 kg 

1.10 -6 kg 

1.10 -9 kg 

100 g 

10 g 

1 g 

0,1 g 

0,01 g 

0,001 g 

0,000 001 g 

Eens we een lengte kunnen meten is het meestal eenvoudig met wat 

vlakke meetkunde de oppervlakte te berekenen van een vlak. Steeds 

vermenigvuldigen we twee lengtematen eventueel met een constante 

zoals π in de oppervlakte van een cirkel. 

Vermits we in het SI-stelsel de meter moeten gebruiken, wordt dit bij 

een oppervlakte dus (m · m) of m 2 . 



7.2.2 Inhouden 

Notatie 

We kunnen hier weer decimale voorzetsels gebruiken zoals bij de lengtematen. 

Maar let op, we moeten het decimaal teken nu telkens twee 

plaatsen opschuiven. 

1 m 2 = 100 dm 2 = 10 000 cm 2 , enz. 

117 


Veelvouden km 2 1 000 000 m 2 1.10 6 m 2 

hm 2 10 000 m 2 1.10 4 m 2 

dam 2 100 m 2 1.10 2 m 2 

Eenheid m 2 1 m 2 

Delen dm 2 

cm 2 

mm 2 

0,01 m 2 

0,000 1 m 2 

0,000 001 m 2 

1.10 -2 m 2 

1.10 -4 m 2 

1.10 -6 m 2 

Om een inhoud te berekenen vermenigvuldigen we drie lengte-eenheden, 

in het SI-stelsel uitgedrukt in meter. Dit betekent dus m 3 . 

Bij vloeistoffen en gassen wordt ook heel frequent de liter gebruikt als 

eenheid. Als je echter weet dat 1 liter eigenlijk overeenkomt met 1 dm 3 

of 1/1 000 van een m 3 is de omzetting weer niet zo moeilijk. 

Soms wordt ook nog de eenheid cc gebruikt. Weet dan gewoon dat 

1 000 cc gelijk is aan 1 liter. 

Toegelaten 

eenheid 

Omzettingen 

Veelvouden km 3 1 000 000 000 m 3 1.10 9 m 3 

hm 3 1 000 000 m 3 1.10 6 m 3 

dam 3 1 000 m 3 1.10 3 m 3 

Eenheid m 3 m 3 1 m 3 

Delen dm 3 

cm 3 

mm 3 

Let wel goed op want in de berekeningen binnen het 

SI-stelsel MOET alles in m 2 staan. Anders hebben we 

gegarandeerd foute resultaten. 

Bij alle berekeningen met formules moet je de SI-eenheden 

gebruiken. Dus hier m 3 . 

1 liter 

1 milliliter of cc 

0,001 m 3 

0,000 001 m 3 

0,000 000 001 m 3 

1.10 -3 m 3 

1.10 -6 m 3 

1.10 -9 m 3 



7.3 Toegepaste eenheden 

7.3.1 Massa 

7.3.2 Kracht 

De massa van een voorwerp is eigenlijk een eigenschap van het voorwerp 

zelf. De massa wordt heel dikwijls verward met het gewicht. Het 

zijn nochtans twee totaal verschillende zaken. Zoals we eerder zagen 

wordt de massa in kg (kilogram) uitgedrukt, terwijl het gewicht in N 

(newton) wordt uitgedrukt. 

Een verschil in massa ontdek je op eenvoudige wijze als je er een 

kracht moet op uitoefenen. Iedereen weet dat het eenvoudiger is een 

kleine benzinewagen een duwtje te geven, dan een grote diesel. 

De massa wordt op eenvoudige manier gemeten met behulp van een 

balans. Let wel, een balans is geen “weegschaal”. Bij een balans vergelijken 

we de massa van het voorwerp met vooraf geijkte massa’s. 

Denk hierbij aan de oude apothekersbalans, waarbij in één schaaltje 

“gewichtjes” (eigenlijk moeten we massa’s zeggen) geplaatst worden, 

tot er evenwicht is met het voorwerp in de andere schaal. Soms wordt 

bij een balans ook een “verschuifbare” meetmassa gebruikt (in gewoon 

taalgebruik een tegengewicht). 

Merk nogmaals op dat we niet het gewicht wegen, maar enkel de massa 

vergelijken met massa’s waarvan we de waarde kennen. We maken 

wel gebruik van de “aantrekkingskracht” van de aarde, maar we zouden 

dit eveneens met een andere kracht kunnen. 

Een auto brengen we in beweging door de kracht van de motor. De 

massa van de auto krijgt, dankzij de motorkracht een versnelling. Eens 

de auto op snelheid zal deze terug tot stilstand komen als we de motor 

stilleggen. Dit gebeurt door de wrijvingskracht. Willen we toch blijven 

rijden dan zal de motor een kracht moeten ontwikkelen die gelijk is aan 

de wrijvingskracht. Als we willen stoppen, drukken we op de rem. 

De kracht, wrijvingskracht in de remmen, zorgt ervoor dat de massa 

van de auto vertraagt en uiteindelijk stilstaat. 

Isaac Newton (1642 of ‘43 - 1727) was de eerste natuurkundige die zich 

met krachten op een wiskundige manier bezighield. Hij formuleerde 

drie fundamentele wetten. 

Eerste wet (traagheidswet): 

– “een voorwerp in rust blijft in rust als er geen kracht op inwerkt”; 

– “een voorwerp in beweging blijft in beweging met dezelfde snelheid 

en volgens dezelfde richting, als er geen kracht op inwerkt”. 

Tweede wet: 

– een kracht is het product van de massa met de versnelling. Of: 

118 

F = m · a 

– waarbij F staat voor de kracht (force), m voor de massa en a voor de 

versnelling (acceleration). 



7.3.3 Zwaartekracht 

Derde wet (actie en reactie): 

– krachten komen steeds in paren voor - als een voorwerp een kracht 

(= actie) uitoefent op een ander voorwerp, dan oefent dit laatste 

eveneens een even grote kracht in tegengestelde zin uit op het eerste 

voorwerp (= reactie). 

Uit de tweede wet kunnen we ook op eenvoudige manier de eenheid 

van een kracht afleiden. 

De massa meten we in kg. De versnelling (of vertraging) is eigenlijk de 

toename (of afname) van de snelheid in m/s en dit per seconde. Dus 

m/s 2 . 

Als we de formule van de tweede wet consequent toepassen komen 

we dus tot 

kg · m 

-------- of N (newton – naar de naam van Isaac Newton). 

s 2 

Een speciale kracht waarmee we voortdurend te maken krijgen is de 

zwaartekracht. Deze kracht is ook verantwoordelijk voor de verwarring 

tussen massa en kracht. 

De zwaartekracht is de aantrekkingskracht die door een hemellichaam 

op een voorwerp wordt uitgeoefend. De zwaartekracht zorgt ervoor 

dat bijv. de aarde in ons zonnestelsel blijft en de maan niet van de 

aarde wegvliegt. 

Maar de meeste invloed van de zwaartekracht ondervinden wij gewoon 

op aarde. Ieder voorwerp wordt hier immers aangetrokken door 

de relatief enorm grote massa van onze planeet. 

Als we een voorwerp laten vallen kunnen we door nauwkeurige metingen 

de versnelling meten waarmee dit valt. We moeten voor onze 

meting wel in een vacuüm werken, omdat anders de wrijving van de 

lucht het voorwerp afremt. 

m 

De versnelling op aarde bedraagt dan 9,81 -------. 

s 2 

Deze waarde noemen we g. 

m 

We kunnen g gerust gelijkstellen aan 10 ------. 

s 2 

We kunnen nu op eenvoudige wijze, dankzij de tweede wet van Newton, 

de aantrekkingskracht van de aarde, op ieder voorwerp berekenen. 

Deze kracht noemen we het gewicht. 

119 



7.3.4 Gewicht 

7.3.5 Massadichtheid 

Plaats g (in m/s 2 ) 

In onze streken 9,81 

Aan de polen 9,83 

Aan de evenaar 9,78 

Op de maan 1,66 

Berekenen we even de aantrekkingskracht van de aarde op een persoon 

met een massa van 85 kg. 

Het gaat over een kracht, dus moeten we de tweede wet van Newton 

gebruiken. 

Vermits we voor de versnelling (aantrekkingskracht) de valversnelling 

g moeten gebruiken, kunnen we de formule veranderen in F = m · g 

en F wordt dan G. 

Deze kracht noemen we het gewicht (G). 

De aantrekkingskracht op onze persoon, of zijn gewicht is dus (g ronden 

we af op 10): 

120 

F = m · a 

G = m · g 

m 

G = 85 kg · 10 ------- = 850 N 

s 2 

massa m 

massadichtheid = ρ = ----------- = ----- . 

volume V 

Als we een vloeistof, gas of vaste stof nemen en we bepalen het volume 

en de massa, dan kunnen we de massadichtheid (= soortelijke 

massa, volumieke massa, absolute dichtheid) bepalen bij een bepaalde 

temperatuur (ρ - Griekse kleine rho). 

De definitie is eenvoudig: in het SI-stelsel moeten we kg en m 3 als 

eenheden gebruiken. 

kg 

De eenheid van dichtheid is dus –––– . 

m 3 



In veel tabellen wordt ook nog met de oudere eenheid gewerkt, 

g 

nl. ------- . 

cm3 kg 

De dichtheid van zuiver water (ρwater), bij 4 °C bedraagt 1 000 ----m3 

g 

of 1 -------- . 

cm3 De dichtheid van lucht (ρlucht) bij 0 °C en 101 325 Pa bedraagt 

kg 

1,293 ------. 

m3 In heel wat tabellen wordt ook gebruik gemaakt van de relatieve 

dichtheid (δ) = delta (soms met “d” aangeduid). 

Relatieve dichtheid is de verhouding tussen de dichtheid van een stof 

(vaste stof of vloeistof) en de dichtheid van een andere stof (referentiestof) 

onder bepaalde voorwaarden die moeten gespecifieerd worden. 

Deze voorwaarden handelen over temperatuur en druk. 

Eenvoudig gezegd: de relatieve dichtheid van een vloeistof (of vaste 

stof) is een aanduiding hoeveel keer een vloeistof “zwaarder” of “lichter” 

is dan water, of hoeveel keer een gas “zwaarder” of “lichter” is dan 

lucht. 

ρ 

Bij vloeistoffen en vaste stoffen: δ = -------- . 

ρ water 

ρ 

Bij gassen: δ = ------ . 

ρ lucht 

Bij de relatieve dichtheid wordt geen eenheid gebruikt omdat de eenheden 

in teller en noemer tegen elkaar wegvallen. 

Het soortelijk gewicht is een verouderde eenheid en geen afgeleide 

van het SI-stelsel. 

Vergelijking 

Tegenwoordig wordt voornamelijk met (relatieve en absolute) dichtheid 

gewerkt. 

Voor de volledigheid kunnen we het soortelijk gewicht van een vloeistof, 

gas of vaste stof, als volgt definiëren: 

gewicht G 

------------- = --volume 

V 

N 

Als eenheid moeten we dan in het SI-stelsel ---- gebruiken. 

m3 121 



7.3.6 Druk 

In de praktijk wordt “soortelijk gewicht” dikwijls verward met dichtheid. 

Het komt er dan op aan goed naar de gebruikte eenheid te kijken. 

Soort stof 

temperatuur: 

20 °C 

Vaste stoffen: 

koper 

lood 

staal 

kurk 

ijs 

Vloeistoffen: 

water 

zeewater 

stookolie 

122 

Soortelijke 

massa 

= dichtheid 

kg/m 3 

8 900 

11 400 

7 900 

240 

900 

1 000 

1 030 

850 

Relatieve dichtheid van gas 

temperatuur: 20 °C 

druk: 101 325 Pa (1 bar) 

(= norm-omstandigheden) 

Soort gas: 

δ 

methaan 

aardgas type H 

aardgas type L 

propaan 

butaan 

lucht 

0,554 

0,625 

0,640 

1,560 

2,090 

1,000 

Soortelijk 

gewicht 

N/m 3 

87 000 

112 000 

77 420 

2 350 

8 800 

9 800 

10 100 

8 300 

Het kan zijn dat je wat druk voelt om dit boek te begrijpen. Maar wat 

bedoelen we dan met druk? 



In de fysica is het eenvoudig: zet een massa op een oppervlak en oefen 

er een kracht ten opzichte van dit oppervlak op uit. In mensentaal: 

druk is de verhouding tussen de kracht op een massa en het oppervlak. 

Let wel, we spreken over een kracht. Dit betekent dat we voor de 

massa de kracht moeten berekenen. 

Deze kracht kan afkomstig zijn van verschillende bronnen. Bijv. de 

aantrekkingskracht van de aarde, de uitzettingskracht door temperatuurverschillen. 

F 

Definitie van druk: p = ---- waarbij p de druk is, F de kracht en 

A 

A de oppervlakte. 

Vermits de kracht uitgedrukt wordt in newton (N) en een oppervlakte 

in de SI-eenheden in m 2 , kunnen we de druk aangeven in 

N 

---- . Deze eenheid noemen we de pascal of Pa. 

m 2 

Een massa van 1 kg neergezet op onze aarde betekent dus 

een kracht van 9,81 N. Dit is het gewicht van deze massa 

m 

(F = m · g waarbij g = 9,81-----, zie vroeger). 

s2 N 

Geplaatst op 1 m2 betekent dit 9,81 ------ of 9,81 Pa druk. 

m2 We spreken over: 

– de atmosferische druk: de omgevings(lucht)druk. Deze bedraagt ongeveer 

1 013 hPa en verandert naargelang het weertype. 

– de overdruk: de druk hoger dan de atmosferische druk. 

– de onderdruk: de druk lager dan de atmosferische druk. 

– de absolute druk: dit is de druk ten opzichte van het luchtledige met 

een druk “0”. 

• Absolute druk = de overdruk (positief getal) + de atmosferische 

druk 

• Absolute druk = de onderdruk (negatief getal)) + de atmosferische 

druk 


123 



7.3.7 Temperatuur 

Bij het bepalen van temperatuur had men in het verleden al snel door 

dat stoffen uitzetten bij temperatuurstijging en krimpen bij daling. Kwik 

bleek hierbij zowat ideaal omdat dit vloeibaar metaal heel gelijkmatig 

uitzet of krimpt bij temperatuurwisselingen. Een kwikthermometer blijft 

dus tot op heden de standaard. Hierbij wordt 0 °C (Celsius) gelijkgesteld 

met het smeltpunt (of vriespunt) van zuiver water. 100 °C wordt 

per definitie gelijkgesteld met het kookpunt van ditzelfde zuiver water. 

Let wel: deze cijfers zijn vastgelegd bij een normale luchtdruk. Bij een 

onderdruk zal het kookpunt lager liggen. We kunnen zelfs water laten 

koken bij kamertemperatuur als we de druk maar voldoende verlagen. 

We kunnen eveneens ditzelfde water op veel hogere temperaturen laten 

koken, als we maar voor voldoende druk zorgen. 

Bij het onderzoek naar een absoluut laagste temperatuur die te bereiken 

is, moeten we toch even moeilijker doen. Temperatuur heeft ook 

te maken met de mate waarin moleculen, of heel kleine deeltjes, trillen 

en door elkaar bewegen. De laagst mogelijke temperatuur werd dan 

ook vastgesteld als diegene waarbij al deze deeltjes zouden stilliggen. 

Dit noemt men het absolute nulpunt. Volgens heel wat experimenten 

en berekeningen, zou dit gebeuren bij ongeveer -273 °C. Dit absolute 

nulpunt noemt men dan ook 0 Kelvin, of 0 K. 

Dit wil dus zeggen dat het smeltpunt van water, 0 °C, gelijkgesteld 

kan worden met 273 K. Als we verder 1 °C gelijkstellen 

aan 1 K, kunnen we stellen dat het kookpunt van water op 

373 K komt. Of dat we een kamertemperatuur van 20 °C ook kunnen 

aflezen als 273 K + 20, of 293 K. 

Temperatuurverschil 

We noemen dit DELTA T. Het symbool wordt weergegeven door een 

klein driehoekje Δ (de Griekse letter delta). 

Men kan dit temperatuurverschil aanduiden met een kleine letter t indien 

er men werkt in graden Celsius en met een grote letter T indien de 

temperatuur wordt uitgedrukt in Kelvin. 

Een temperatuurverschil in K komt overeen met een temperatuurverschil in °C 

Afspraak in deze cursus : temperatuurverschil altijd in Kelvin 

t : niet gebruiken 

T : temperatuur in Kelvin 

θ : temperatuur in °C 

Δt = temperatuurverschil in °C (niet gebruiken in deze cursus) 

Δθ = temperatuurverschil in °C 

ΔT = temperatuurverschil in K 

124 



7.3.8 Deeltjes 

7.3.9 Cohesie 

Verschillen tussen 2 temperaturen zijn uiteraard dezelfde ongeacht of 

ze zijn uitgedrukt in graden Celsius of in Kelvin. 

Temperatuur is de gemeten waarde van een bepaald lichaam. Om de 

temperatuur aan te duiden gebruikt men het symbool θ. 

(de Griekse letter têta) 

Voorbeeld a: 

Temperatuur voorwerp 1: θ 1 = 10 °C 


Δθ = θ 1 - θ 2 

ΔΤ = 8 K 

Voorbeeld b: 


Temperatuur voorwerp 2: θ 2 = - 2 °C 

Δθ = θ 1 - θ 2 

Δθ = 10 °C - (-2 °C) 

Δθ = 10 °C + 2 °C 

ΔΤ = 12 K 

Als we een stof proberen te verdelen tot zo klein mogelijke deeltjes, 

zonder dat we de stof moeten van naam veranderen, hebben we uiteindelijk 

met moleculen te doen. Als we zo een molecule nog verder 

zouden verdelen komen we tot atomen. In de natuur zijn er zo 92 elementaire 

bouwstenen (atoomsoorten) te vinden. 

Zijn de meeste stoffen uit moleculen (dus meerdere atomen) opgebouwd, 

dan zijn er ook die enkel uit atomen bestaan, die dan wel op 

een heel speciale manier met elkaar verbonden zijn. Dit komt onder 

andere voor bij metalen. 

Als voorbeeld even dit: als we water zo klein mogelijk verdelen en toch 

nog deeltjes water behouden, hebben we watermoleculen. Maar als 

we koper zo fijn mogelijk verdelen zodat elk deeltje nog steeds koper 

is, komen we bij koperatomen terecht. 

Om alles hierna overzichtelijk en begrijpelijk te houden spreken we in 

het vervolg over “deeltjes”. Dit kunnen dus zowel atomen als moleculen 

zijn. 

Een waterdruppel is hiervan een mooi voorbeeld. Hij valt immers niet 

uiteen in verschillende waterdeeltjes, maar zij trekken elkaar aan (aantrekkingskracht) 

en vormen een druppel. In omstandigheden waarbij 

de zwaartekracht wordt uitgeschakeld is dit een echte bolvorm. 

Astronauten kunnen zo “waterdruppels” blazen die verschillende centimeters 

doormeter hebben. 

125 



7.3.10 Adhesie 

Even een ander voorbeeld van wat we met cohesie kunnen vervaardigen: 

bekijk even het bolletje vooraan je balpen dat over het papier 

rolt. Dit is ontstaan door de cohesiekrachten binnen het metaal bij de 

afkoeling van vloeistof tot vaste stof. Een perfecte bolvorm die onmogelijk 

op een draaibank zou kunnen vervaardigd worden. 

Als gelijke deeltjes in mekaars buurt komen trekken zij elkaar aan. 

Deze aantrekkingskracht noemen we cohesie. 

Gelijke deeltjes worden bijeengehouden door cohesiekrachten, maar 

als zij in de buurt komen van andere deeltjes ontstaan adhesiekrachten. 

Adhesie gebeurt dus tussen twee verschillende stoffen. Waterdruppels 

blijven aan een glas kleven door de adhesiekrachten. Als de cohesiekrachten 

groter zijn dan de adhesiekrachten, zal de eerste kracht het 

winnen van de tweede. Heb je al eens gezien wat er gebeurt als je kwik 

morst? Er ontstaan allemaal kleine bolletjes, die je kunt samenbrengen 

tot grotere en dan met wat handigheid opscheppen, zonder dat er iets 

‘nat’ wordt. De cohesiekrachten bij het zware kwikmetaal zijn immers 

veel sterker dan de adhesiekrachten. Daarom wordt immers ook de 

binnenzijde van de kwikbuis van een thermometer niet “nat”. 

Als het echter regent op de voorruit van je auto, zullen er druppels 

gevormd worden door de cohesiekrachten, tot de adhesiekrachten 

tussen het materiaal van de voorruit en het water groter zijn. Dan blijven 

helaas de druppels hangen en lopen ze zelfs uit tot heel de ruit 

nat is. De druppels worden kleiner, waardoor de cohesiekrachten nog 

meer moeten inboeten, je ruitenwisser helpt hier ook nog een beetje, 

en uiteindelijk kijk je door een gevaarlijke waterfilter... tenzij je goede 

ruitenwissers hebt. 

Het vloeimiddel bij solderen zorgt ervoor dat de adhesiekrachten vergroten, 

zodat de soldering gemakkelijker vloeit. 

126 

Bron: Aquadomo 



7.4 Algemene eigenschappen 

7.4.1 Aggregatietoestand 

Een stof kan voorkomen in globaal genomen drie verschillende toestanden, 

zonder dat we de naam van de stof moeten veranderen: vast, 

vloeibaar en gasvormig. 

We kunnen ons een blok ijs voorstellen als een grote hoeveelheid waterdeeltjes 

die, arm in arm, staan te bibberen. Arm in arm, dus sterk. 

Klop maar eens op ijs. Probeer maar eens een serieus stuk ijs te breken. 

Zij zijn sterk, die waterdeeltjes. 

Als we dit blok ijs beginnen te verwarmen, wordt het warm onder de 

voetjes van deze waterdeeltjes en beginnen ze te trappelen. Langzaam 

lossen ze mekaar, een voor een. Hun armpjes loslaten vereist ook energie 

en slorpt de toegevoegde warmte-energie volledig op. De temperatuur 

zal dan ook bij dit smelten constant blijven. 

Uiteindelijk rollen ze over mekaar. We hebben nu vloeibaar water. Af 

en toe is er zelfs eentje bij dat het zo warm onder zijn voetjes krijgt dat 

hij wegschiet - meer energie. Verder verwarmen zorgt ervoor dat op 

een gegeven moment massaal armpjes worden losgelaten (bindingen 

tussen de waterdeeltjes). Dit kost zoveel energie dat weer eens alle 

warmte-energie hier naartoe gaat. Het water kookt (verdampt) en de 

temperatuur blijft constant. Stilaan hebben alle waterdeeltjes nu de 

ruimte als gas gevuld. Eens dit gebeurd kunnen we gerust nog heel 

wat warmte toevoegen en de temperatuur laten stijgen. Het rumoer 

onder de deeltjes gaat echter ook veel groter worden en de druk zal 

stijgen. 

Als de temperatuur terug wat daalt zullen waterdeeltjes, door verlies 

van hun energie, door de cohesiekrachten die dan gaan overheersen, 

terug worden aangetrokken. Er vormen zich waterdruppels. Het water 

condenseert. 

De overgangen tussen de drie aggregatietoestanden, vinden in principe 

bij alle stoffen plaats. Naast de temperatuur is de druk zeer belangrijk. 

Zo zal onder hoge druk water veel langer kunnen vloeibaar 

gehouden worden. 

De overgangen tussen de verschillende aggregatietoestanden hebben 

ook elk hun eigen naam. 

• Van vast naar vloeibaar: smelten. 

• Van vloeibaar naar vast: stollen (bevriezen). 

• Van vloeibaar naar damp of gas: verdampen. 

• Van damp of gas naar vloeibaar: condenseren. 

• Van vast naar damp of gas: sublimeren. 

• Van damp of gas naar vast: sublimeren of verrijpen. 

127 



7.4.2 Diffusie 

7.4.3 Capillariteit 

Moeilijk gezegd spreekt men van diffusie als verschillende stoffen zich 

door de beweging van de verschillende deeltjes (Brownbeweging voor 

wie er meer wil over weten) langzaam onder elkaar gaan mengen. 

Als we bijvoorbeeld een gaslek hebben dan zal het ontsnapte aardgas 

(voornamelijk methaan) zich geleidelijk mengen met de lucht. 

Weliswaar zal het lichtere gas zich bovenaan bevinden, maar toch is er 

geen duidelijke scheidingslijn. Gasdeeltjes worden voortdurend weggebotst, 

zoals de ballen van een flipperkast. 

Het verschijnsel wordt ingewikkelder als we een vloeistof en een gas 

met mekaar in aanraking brengen. De beweging van de gasdeeltjes is 

veel sterker dan die van de vloeistof, dus zal de diffusie vooral in de 

richting van de vloeistof gaan. Zo neemt onder andere water voortdurend 

luchtdeeltjes aan de oppervlakte op. Als de watertemperatuur 

stijgt, zullen de opgeloste luchtdeeltjes veel gemakkelijker terug 

worden afgestaan, omdat ook de waterdeeltjes meer beweging gaan 

vertonen en de luchtdeeltjes afstoten. Daarom stikken vissen in stilstaande 

waters bij een hittegolf, bij gebrek aan opgeloste lucht. 

De opgeloste lucht (gas) in een vloeistof is ook afhankelijk van de druk: 

open maar eens een fles spuitwater! De gasbellen komen snel vrij (de 

druk boven de vloeistofoppervlakte verlaagt) en de fles bruist over. 

Het probleem wordt ingewikkelder als er tussen bijv. een vloeistof en 

een gas (water en lucht) een scheiding is die op het eerste zicht “water- 

en luchtdicht” is. Deze wand (bv.: een buis) bestaat ook uit deeltjes, 

die goed vast zitten als vaste stof, maar waartussen openingen 

zijn. Tussen deze openingen geraken geregeld eenzame deeltjes van 

beide stoffen die de cohesie- en adhesiekrachten overwinnen. Maar 

vermits de bewegingen van de luchtdeeltjes veel sterker is dan deze 

van de waterdeeltjes zal de beweging vooral in de richting van het water, 

doorheen de scheidingswand (buis) verlopen. 

Het water neemt dus voortdurend lucht op, 

zelfs doorheen de buiswand. 

Neem eens een klontje suiker en hou het gedeeltelijk in je koffie. Je zal 

zien dat het stilaan “zichzelf volzuigt” met koffie. Een baksteen die in 

een plasje water ligt doet hetzelfde en een bloempot geven we water 

in het schoteltje onder de pot... Hetzelfde gebeurt bij “capillair solderen”. 

Als beide metalen goed ontvet zijn wordt het soldeersel er tussen 

‘gezogen’. 

Al deze verschijnselen zijn een gevolg van de capillaire werking. Een 

vloeistof wordt aangezogen (of soms weggedrukt) in een smalle doorgang 

tussen twee vaste stoffen (bijv. glas, metalen, enz.). Hoe komt 

dit? Welnu, alle stoffen zijn opgebouwd uit kleine deeltjes (moleculen). 

128 



7.5 Mechanische eigenschappen 

7.5.1 Thermische uitzetting van stoffen 

Tussen deze deeltjes onderling bestaan er aantrekkingskrachten. We 

noemen dit cohesie. Maar de vaste stoffen (wanden van de “smalle 

doorgang”) bestaan eveneens uit deeltjes. Tussen de deeltjes van de 

vloeistof en deze van de wanden bestaan er ook aantrekkingskrachten. 

We noemen dit adhesie. 

Als de adhesiekrachten groter zijn dan de cohesiekrachten wordt de 

vloeistof als het ware tegen de wand omhoog gedrukt. Indien de doorgang 

dan heel smal is, bijv. heel dunne kanaaltjes of uiterst fijne spleetjes, 

wordt de vloeistof steeds hoger tegen de wanden gedrukt. De 

vloeistof kruipt tussen de wanden. 

Het omgekeerde kan zich ook voordoen. Bijv. in sommige gevallen 

als de wanden onvoldoende ontvet zijn. De adhesiekrachten kunnen 

dan kleiner zijn dan de cohesiekrachten. De vloeistof “zet zich bol” en 

wordt weggedrukt. Van dit laatste verschijnsel maakt men onder meer 

gebruik in een kwikthermometer of een kwikmanometer. Kwik heeft 

zeer sterke cohesiekrachten t.o.v. de adhesiekrachten tussen kwik en 

glas. Het zeer dunne glazen buisje blijft hierdoor “droog” en de kwikkolom 

wordt automatisch naar beneden (laagst mogelijke punt) gedrukt. 

Heb je je al eens afgevraagd waarom een auto beter rijdt als hij “warm” 

staat? Natuurlijk niet te warm, anders heb je een groot probleem. Of 

waarom er spleetjes zijn (zeker in de winter) tussen twee opeenvolgende 

spoorstaven? Dit komt door de “thermische uitzetting” bij temperatuurverhoging 

en “thermische inkrimping” bij temperatuurverlaging. 

Neem even een dansvloer waarop rustig gedanst wordt. Er is plaats 

genoeg voor iedereen. Maar als het ritme stijgt begint iedereen tegen 

iedereen te botsen en als de dans echt ‘wild’ wordt is de dansvloer te 

klein. Er is “uitzetting”. 

Een vaste stof (bijv. metalen buizen) bestaat uit deeltjes die allen in 

beweging zijn. Trillen, dansen, als het ware. Sterke cohesiekrachten 

houden heel het boeltje bij elkaar. Maar als de temperatuur stijgt worden 

de trillingen heftiger en “breder”. De cohesiekrachten krijgen het 

een beetje moeilijker en de deeltjes geraken verder uiteen. Ze vliegen 

gelukkig nog niet van de dansvloer maar de vaste stof, bijv. de buis, 

wordt gewoon wat langer. We noemen dit lineaire uitzetting. 

Je zal ook wel begrijpen dat de onderlinge afstand tussen de deeltjes 

voor zowat iedere vast stof anders is. De lineaire uitzetting zal dan ook 

voor iedere stof anders zijn. We noemen dit de lineaire uitzettingscoefficiënt 

van een vaste stof. 

Gelukkig kunnen we deze lineaire uitzetting ook berekenen. Dit gebeurt 

door volgende formule te gebruiken. 

129 



ΔT = T e - T b ; we maken het verschil tussen de eindtemperatuur (T e) en 

de begintemperatuur (T b). 

Δl = l e - l b ; dit stelt het verschil voor tussen de beginlengte (l b) en de 

eindlengte (l e). 

De lineaire uitzettingscoëfficiënt (α) is dan: 

Δl 

α = -----------. Je kan hieruit de eenheid afleiden: 

l b · ΔT 

m 

• --------- 

m · K 

1 

• of ---- 

K 

• of nog anders K -1 

• of nog: mm / (m · K) 

De eigenlijke lineaire uitzetting kunnen we dan berekenen met volgende 

formule: 

l e = l b · (1 + α · ΔT). 

Enkele voorbeelden van lineaire uitzettingscoëfficiënten (α): 

Stof: 

130 

1 

α in ----- of K -1 

K 

of mm / (m · K) 

aluminium 23,8 · 10-6 ijzer 12 · 10-6 koper 16,8 · 10-6 lood 29,4 · 10-6 Belangrijke opmerking 

We hadden het hiervoor enkel over de lineaire uitzetting van vaste stoffen. 

Maar bijvoorbeeld in een metalen buis kan warm water stromen, of 

opgewarmd worden. Water is een vloeistof en vloeistoffen hebben een 

kubieke uitzetting. Indien we dus een metalen buis hebben waardoor 

warm water stroomt, moeten we niet enkel rekening houden met de 

lineaire uitzetting van de buis, maar ook met de kubieke uitzetting (in 

alle richtingen) van het daardoor stromende warm water. 

Tussen twee haakjes, ook de metalen buis heeft zoals elke (vaste) stof 

een kubieke uitzetting. Als we echter de metaaldikte bekijken in verhouding 

met de lengte, is de kubieke uitzetting bij benadering, volledig 

te zien als een lineaire. Dit laatste maar voor de volledigheid. 



7.5.2 Thermisch geheugen - elasticiteit - kruip en krimp 

Neem een elastiekje en rek het voorzichtig. Niet te ver. Terug ontspannen. 

Het krijgt terug zijn oorspronkelijke afmetingen. De elasticiteit is 

als “fysische eigenschap” hiervoor verantwoordelijk. 

Neem ditzelfde elastiekje, rek het plotseling uit en hou het snel tegen 

je lippen. Je zal ze niet verbranden, maar wel voelen dat het warm is. 

Er werd dus heel wat energie omgezet die vrijkomt onder de vorm van 

warmte. 

Mocht je er zin in hebben: neem terug je elastiekje en meet nu nauwkeurig 

de lengte. Rek het vervolgens een uurtje krachtig uit en meet 

opnieuw de lengte. 

Je zal zeker zien dat het een beetje langer geworden is (als je het niet 

hebt kapot getrokken). Je kent dit verschijnsel ook bij al de elastiekjes 

in kleding. 

Moeilijk gezegd: iedere stof heeft een elasticiteitsgrens. Ga je boven 

deze grens dan treedt vervorming op en keert de stof niet meer tot de 

oorspronkelijke vorm terug. 

Bij het uitrekken kwam warmte vrij. We kunnen ook omgekeerd werken 

en warmte toevoegen. Dan niet meer bij je elastiekje, maar bijvoorbeeld 

bij een PVC-buis. Als vaste stof zal deze uitzetten, zelfs plastisch 

worden (tussen vast en vloeibaar). Als we deze “stof” laten afkoelen, 

zal ze terug haar oorspronkelijke vorm krijgen. Althans binnen bepaalde 

temperatuurgrenzen. Niet te hoog dus. 

Maar er is ook een chemisch gebeuren. Boven een bepaalde temperatuur 

zal je stof een andere naam krijgen, van aard veranderen, 

gewoon een andere stof worden, met heel andere eigenschappen. Een 

chemische reactie noemt men dit. Kijk bij die PVC-buis maar naar de 

eventuele brandvlekken. Je buis wordt ook niet overal even sterk opgewarmd, 

dus sommige delen zitten boven de temperatuurgrens en 

andere eronder. 

Als je PVC-buis plastisch wordt is er niets aan de hand, de aggregatietoestand 

verandert (iets tussen vloeibaar en vast), de uitzetting neemt 

toe. Bij afkoeling komt alles terug in zijn oorspronkelijke vorm. Doen 

we dit verschillende malen na elkaar dan hebben we te maken met de 

verschijnselen van de elasticiteit en zal de elasticiteitsgrens vroeg of 

laat overschreden worden. Verwarmen we te veel, dan zal de stof zelf 

veranderen en verdwijnt het thermisch geheugen totaal. 

Hiervoor hadden we het over bij afkoeling na verwarming, terug tot 

de oorspronkelijke vorm, volume en lengte te komen. Nochtans is dit, 

gezien al het vorige, niet zo vanzelfsprekend. Sommige vaste stoffen 

worden na herhaaldelijke afkoeling, of ontspanning na rek, net iets 

langer dan de oorspronkelijke lengte (kruipgedrag), andere dan weer 

korter (krimpgedrag). 

131 



Aantekeningen 

132 

Aantekeningen



133 




134 




135 




136 


MODULAIRE hAnDbOEkEn 

CEntRALE vERwARMIng 

• Overzicht beschikbare handboeken 

• 1.1 Inleiding tot de centrale verwarming en installatietekenen 

• 1.2 Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en bevestigingsmaterialen 

• 2.1 Warmtetransport: leidingaanleg 

• 2.2 Warmtetransport: principe, bescherming, onderhoud van de installatie 

• 2.3 Warmteafgifte: verwarmingslichamen en toebehoren 

• 3.1 Warmteproductie: verwarmingsketels 

• 3.2 Warmteproductie: installatietoebehoren en plaatsingsvoorschriften 

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid

1.2 - Buismaterialen, buisbewerkingen, dichtingen en ... - FFC

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?