Kroniek van Peter van Os - Historici.nl

RGP 

kleine serie 

87 

KRONIEK 

PETER 

VAN OS

Rijks Geschiedkundige Publicatie« n 

uitgegeven door het 

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 

Kleine Serie 

87 

Instituut voor 

Nederlandse 

Geschiedenis 

RGP

Kroniek van Peter van Os 

Geschiedenis van 's-Hertogenbosch en 

Brabant van Adam tot 1523 

Uitgegeven door 

drs. A.M. van Lith-Droogleever Fortuijn 

dr. J.G.M. Sanders 

drs. G.A.M. Van Synghel 

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 

Den Haag / 1997

Het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis maakt deel uit van de Stichting 

voor Historische Wetenschappen, die ressorteert onder de Nederlandse Organisatie 

voor Wetenschappelijk Onderzoek. 

Illustratieverantwoording: 

Met dank aan het Gemeentearchief 's-Hertogenbosch (foto's pag. xxvii boven, xxxvii en 

stofomslag), het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch (foto's pag. xvii, xviii, 

xix, xxvii onder, xxviii, xlii en schutbladen) en de Koninklijke Bibliotheekte 's-Gravenhage 

(foto pag. 356). 

Stofomslag: 

Oudst bekende gezicht op 's-Hertogenbosch ca. 1524. Detail van een manuscriptkaart van 

het Gelderse rivierengebied. 

Wenen, Oesterreichisches Staatsarchiv, Belgien, D.D. 237, fol. 387 

Schutbladen: 

Kaart van het hertogdom Brabant door Jacob van Deventer, ca. 1550. 

's-Hertogenbosch, RA, kaarten- en prentenverzameling, inv.nr. 34 

isbn 90-5216-097-x geb. 

issn 0921-90 

nugi 641 

Stofomslagontwerp Luc de Ruijter, Amsterdam 

Gezet door Gra¢sch Serviceburo Assist, Goes 

Gedrukt door Gra¢sch Produktiebedrijf Gorter bv, Steenwijk 

Gebonden door Callenbach bv, Nijkerk 

C 1996 Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 

Postbus 90755 . 2509 LT . e-mail rgp@inghist.nl 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, op welke wijze 

dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. 

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever, without prior written permission 

from the publisher.

VII 

IX 

XII 

XXI 

XXII 

XXV 

XXIX 

XXXII 

XXXIV 

XXXV 

XLI 

1 

353 

355 

357 

383 

385 

389 

Inhoud 

Woord vooraf 

Inleiding 

1 Het belang van de kroniek 

2 Codicologische beschrijving 

Herkomst 

Materiaal 

Collatie 

Schrift en datering 

Decoratie 

Taal 

Band 

Tekst¢liatie 

3 Samensteller 

4 Politieke constellatie ten tijde van het ontstaan van de kroniek 

5Bronnen 

6Typologie 

7 Betrouwbaarheid en accuratesse 

8 Receptie 

9 Stedelijke historiogra¢e naVan Os 

Verantwoording van de tekstuitgave en tekstpresentatie 

Kroniek van Peter van Os 

Bijlagen 

1 Lijst met vertaling van vaakvoorkomende Latijnse zinsneden en passages 

2 Lijst van signa 

3 Concordantie van kroniek en cartularium 

Lijst van afkortingen 

Literatuurlijst 

Index van persoons- en geogra¢sche namen

Woord vooraf 

In 1948 publiceerde H.P.H. Camps, bewerker van het eerste deel van het Oorkondenboekvan 

Noord-Brabant, zijn proefschrift over de stadsrechten van graaf 

Willem II van Holland en hunverhouding tot het recht van 's-Hertogenbosch. Het 

bestaanvan de oudste tekst van het stadsrecht van Den Boschwas hem bekend uit 

een marginale aantekening in de kroniekvan Peter van Os, die op haar beurt weer 

verwees naar een afschrift in een tot dan toe onbekend cartularium. Camps wees 

in zijn zevende stelling op het belang van de kroniek: `De uitgave van de stadskroniek 

van Den Bosch van Pieter van Os is een dringend desideratum in onze 

historische literatuur'. 

Bijnavijftig jaar later is het dan zover: deze oudst bewaard gebleven exponent van 

stedelijke geschiedschrijving te 's-Hertogenbosch vormt de inhoud van de voor U 

liggende uitgave. 

In de kroniek van Peter van Os wordt de geschiedenis van 's-Hertogenbosch en 

Brabant vanaf de schepping van de wereld tot en met het jaar 1515 beschreven. 

Een tweede scriptor voegde daar een aanvulling aan toe tot en met het jaar 1523. 

Publicatie van dit type bronnen vindt in Nederland verspreid plaats. Er is namelijk 

geen equivalent van de in 1862 groots opgezette Duitse serie Die Chroniken 

derdeutschen StÌdtevon 14. bisins 16. Jahrhundert.Wij zijn het Instituut voor Nederlandse 

Geschiedenis dan ook dankbaar dat het deze bron onder zijn auspicie« n 

wil uitgeven. 

Bij de totstandkoming van de uitgave hebben we van verschillende zijden steun 

ontvangen. Dr. J.G. Smit (coÎrdinator van de sectie Middeleeuwen van het Instituut 

voor Nederlandse Geschiedenis) begeleidde het gehele traject intern en gaf 

ons waardevolle adviezen en praktische steun bij de tekstuitgave, inleiding en opmaak 

van de index. Mw. dr. B. Ebels-Hoving en dr. R. Stein hebben als externe 

referent de inleiding van kritische opmerkingen voorzien. C. Keij en vervolgens 

F. Aussems (beiden werkzaam bij de uitgeverij van het Instituut) hebben op constructieve 

en nauwgezette wijze het produktieproces in goede banen geleid. Een 

woord van dank gaat ook uit naar het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch, 

eigenaar van de kroniek, dat ons gedurende een lange periode gastvrijheid 

en faciliteiten bood. 

Moge de publicatie van de kroniek van Peter van Os een vruchtbare bodem zijn 

voor verder wetenschappelijk onderzoek. 

Sint-Michielsgestel, april 1997 

drs. A.M. van Lith-Droogleever Fortuijn 

dr. J.G.M. Sanders 

drs. G.A.M.Van Synghel 

VII

Inleiding 

1 Het belang van de kroniek 

In De Kroniek van Peter van Os 1 , bestaande uit 396 beschreven folia, is de geschiedenis 

van 's-Hertogenbosch en Brabant beschreven, vanaf Adam tot het begin 

van het jaar 1523. Het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch is 

eigenaar van het handschrift van de kroniek en heeft dit in bewaring gegeven aan 

de KUB teTilburg. 2 De samensteller van de kroniek is eenvan de stadssecretarissen 

van 's-Hertogenbosch, 3 namelijk Peter van Os. Hij was werkzaam in de stedelijke 

secretarie van 1483 tot 1542.Van Os zelf beschreef de geschiedenis van stad 

en hertogdom tot en met het jaar 1515. De periode 1515-1523 is aangevuld door 

een andere, niet ge|« denti¢ceerde scriptor, eveneens werkzaam in de secretarie 

van Den Bosch. Waarom Van Os deze periode niet zelf beschreven heeft, blijft 

vooralsnog een raadsel. Hij heeft immers voor het aanvullend gedeelte wel zelf 

de oorkonden verzameld en gekopieerd in een cartularium, dat de basis vormt 

voor de bewijsstukken in zijn kroniek. Ook blijft hij gedurende de jaren na 1515 

aktief in de stedelijke secretarie, zonder wijziging in de aard van zijn werkzaamheden. 

Subscriptio door Peter van Os. 

's-Hertogenbosch, RA, archief klooster Marie« nburg op de Uilenburg te 's-Hertogenbosch, inv.nr. 306, 

oorkonde d.d. 9 mei 1522 

1 Carasso-Kok, Repertorium, 379, nr. 350. 

2 Tilburg, KUB, Brabantica-collectie hs 339a H3. 

3 In het begin van de zestiende eeuw zijn verschillende stadssecretarissen tegelijk werkzaam 

in de stedelijke secretarie, Jacobs, Justitie en politie, 83-85. 

IX

In de kroniek zijn drie delen van niet-evenredige omvang aan te wijzen. Op de 

eerste drie folia wordt een opsomming gegeven van de kwartieren, steden, vrijheden, 

abdijen en baanderijen van het hertogdom Brabant. Daarna volgt een inleidend 

gedeelte van circa 40 folia met een genealogie van de hertogen van Brabant 

en de legitimatie van hun positie. In het resterende deel, circa 350 folia, staan de 

stad 's-Hertogenbosch, de Meierij en het hertogdom centraal. Deze inhoudelijke 

accentverschuiving loopt parallel met een wijziging in de chronologische indeling. 

In het inleidend gedeelte heeft Van Os de historische gegevens chronologisch 

gerangschikt in de vormvan korte paragrafen, voorzien van een rubriek.Vanaf folio 

42 r voert hij een chronologische indeling in op basis van hetschepenjaar, dat in 

's-Hertogenbosch loopt van 1 oktober tot 30 september. Binnen deze structuur 

past hij de gebeurtenissen in. Deze jaarindeling blijft gehandhaafd tot het eind 

van de kroniek. Een secundaire tijdsaanduiding staat bovenaan elke folio. Daar 

wordt het betre¡ende jaar vo¨ o¨ r of na Christus vermeld, of de naam van de regerende 

Brabantse vorst.Vanaf Hendrik I vindt de vermelding van de regerende 

vorst consequent plaats tot het eind van de kroniek. 

Uitgangspunt voor de opbouw van de kroniek zijn dus de schepenjaren. Elk jaar 

vindt men de formulering Remigii confessoris anno v scabini v 4 of een variant 

daarvan. Daarna volgen eerst de schepennamen, voor zover Van Os deze kent. 

Met name in de dertiende eeuw zijn er veel lacunes. Een groot aantal schepenjaren 

doet Van Os af met zeven symbolische punten. In de vijftiende eeuw noemt hij 

na de schepenen ook andere functionarissen, zoals secretarissen, rentmeesters, 

burgemeesters en goede mannen. Speci¢eke gegevens die verband houden met 

de ambtstermijn vallen ook onder dit paragraafje. Aan de hand van het schepenjaar 

groepeert hij dan de historische gegevens, die vaak ondersteund zijn met diplomatische 

stukken, zoals oorkonden, akten en eedformulieren. De verhouding 

tussen de zuiver verhalende en de diplomatische passages is wisselend. Sommige 

schepenjaren bevatten uitsluitend de vermelding van bepaalde privileges, andere 

hebben alleen verhalende tekstdelen en weer andere hebben een gemengde samenstelling. 

In de verhalende passages besteedt hij aandacht aan politieke, monetaire, 

economische en militaire geschiedenis, zowel van de stad als van het 

hertogdom. Ook gebeurtenissen buiten het hertogdom, voornamelijk uit Engeland, 

Frankrijk en het Duitse Rijk, vinden er hun plaats.Voor een groot deel van 

deze verhalende passages heeft Van Os Die alderexcellenste cronyke van Brabant, 

Hollant, Seelant,Vlaenderen int generael met vele nieuwe addicien dye in die ander 

niet gheweest en zijn, gheprentthAntwerpen int iaerons Heeren MCCCCC ende XII 

in octobri gebruikt. Gegevens die hij nietontleent aan Diealderexcellenstecronyke 

van Brabant betre¡en onder andere de Gelderse oorlogen, de huldiging van Karel 

V in Den Bosch en de typisch kroniekmatige aantekeningen zoals stadsbranden, 

het klimaat, de bouw van stadsmuren, het instellen van een loterij, het gieten van 

een klok enz. 

4 Vertaling: op 1 oktober in het jaar v waren schepenen v.Voor vertaling van deze formuleringen 

zie bijlage 1 (Lijst met vertaling van vaak voorkomende Latijnse zinsneden en 

passages). De wisseling van de schepenstoel vond in de stad 's-Hertogenbosch plaats op 

1oktober. 

X

De diplomatische tekstdelen zijn ontleend aan een cartularium van 's-Hertogenbosch 

in twee banden, dat berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. 

5 Het betreft voornamelijk aan de stad verleende privileges, overeen- komsten 

tussen stad en Meierij, ordonnanties en andere juridische bescheiden. Deze stukken 

worden in de kroniek deels in extenso, deels geparafraseerd weergegeven. De 

volledige tekst van de verkorte stukken kan men via een doorVan Os aangebrachte 

folio- en signumverwijzing terugvinden in dit cartularium. De periode dieVan 

Os zelf bewust meegemaakt heeft, namelijk het derde kwart van de vijftiende 

eeuw en de eerste twee decenniavan de zestiende eeuw, wordt het meest uitvoerig 

belicht. 

De uitgave van de kroniekvan Peter van Os beoogt een stimulans te geven aan het 

onderzoek op diverse terreinen. De kroniek zelf is een zo uitvoerig en ambitieus 

opgezet specimen van laat-middeleeuwse Nederlandse stadsgeschiedschrijving, 

dat integrale uitgave vanuit dit oogpunt verantwoord is. Dit temeer omdat bij gebrek 

aan moderne edities van vergelijkbare Nederlandse kronieken het verschijnsel 

nauwelijks bestudeerd is. 

Het doorVan Os aangereikte diplomatisch materiaal uit de kroniek, dat tot op heden 

nagenoeg volledig onuitgegeven is, biedt samen met het cartularium een uitstekende 

basis voor historisch en rechtshistorisch onderzoek. Daarbij kan men 

denken aan thema's als bijvoorbeeld de verhouding tussen stad en Meierij en tussen 

stad en de heerlijkheden Ravenstein, Megen, Gemert en Cuijk, de positie van 

stad en hoogschout in waterstaatkundige zaken in de Meierij en monetaire ontwikkelingen. 

Een deel van het diplomatisch materiaal is niet meer in origineel, 

maar alleen in afschrift in de kroniekof in hetbijbehorende cartularium voorhanden. 

Door toevoeging van een concordantie van kroniek en cartularium, waarin 

de stukken chronologisch geordend zijn envoorzienvan een omschrijving van het 

onderwerp, wordt het diplomatisch materiaal voor de onderzoeker inhoudelijk 

ontsloten. 

Ook kan de uitgave een stimulans geven aan het literatuurhistorisch onderzoek. 

De kroniek van Van Os is een specimen van laat-middeleeuwse geschiedschrijving, 

tot stand gekomen binnen een stedelijke context, uniek in haar uitgebreide 

opzet.Waarschijnlijk vormt Den Bosch een uitzondering op het verschijnsel dat 

belangrijke steden vaak veel diplomatisch, maar weinig historiogra¢sch materiaal 

hebben. 6 Door deze uitgave is een vergelijking mogelijk met andere Brabantse 

kronieken en kan men onderzoek instellen naar de verwevenheid van Brabantse 

kronieken met die van andere gewesten. 7 

Ten slotte is de kroniekvan belang voor het taalkundig onderzoek. Het gehele begin 

zestiende-eeuwse Brabantse corpus is een mooi onderzoeksobject in twee opzichten. 

Enerzijds maakt het de bestudering van de streektaal mogelijk, 

anderzijds de studie van de overgang van het Middelnederlands naar het Nieuw- 

5 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26. Een micro¢lm van dit cartularium is aanwezig bij 

het Rijksarchief in Noord-Brabant, Collectie Schaduwarchieven, inv.nr. 268. 

6 ZieWriedt,`Geschichtsschreibung in denWendischen HansestÌdten', 402. 

7 Zie ook de wens van Carasso-Kok, Repertorium, 171. 

XI

Nederlands. Deze overgang is een belangrijke cesuur in de taalontwikkeling. 

Naar dit aspect is nog weinig onderzoekverricht. 

2 Codicologische beschrijving 

De titel van het handschrift luidt: Dit boeck inhelt in den iersten die gelegentheit 

van Brabant mettertoebehoerten, die afcoemste ende dedelheitder hoiger doerluchtiger 

fursten ende hertoigen van Brabant ende daer nae voirts van versceyden previlegien, 

verleeningen by hore princelicheit den landen van Brabant ende oic der stat 

van sHertogenbosch verleent ende voirts van meer andere ordinancien, vonnissen, 

appoinctementen, compromissen, uuytspraken, con¢rmacien, tractaten ende van 

meer andere poincten, in cort comprehendeert. 8 

Op de rug van de band staat een latere titel Handschrift 9 wegens 10 Braband en 

's Hertogenbosch door Pieter van Os, secretaris te's Bosch, met daar onder de signatuur 

57 a . 

Het incipit luidt als volgt: In den iersten is hier te wetene die gelegentheit slants van 

Brabant v. 

Het explicit is: v ende die ander acht by composicien ende anderssins ontquamen. 

Herkomst 

Het handschrift van Peter van Os is via omzwervingen eigendom geworden van 

het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch. In 1816 kocht mr.W.C. 

Ackersdijk, stadssecretaris van 's-Hertogenbosch, het voor ëe¨ n gulden bij de veiling 

van een boekcollectie. 11 In juni 1864 verwierf R. van Breugel Douglas het 

manuscript voor ü 50. 12 Hij verkocht het op zijn beurt in 1910 aan het Rijksarchief 

in Noord-Brabant, 13 waar het ondergebracht werd in de CollectieVan Breugel, 

inv.nr. 43. In 1960 is de kroniek in bruikleen gegeven aan de bibliotheek van 

het Provinciaal Genootschap te 's-Hertogenbosch, die thans als Brabantica-collectie 

deel uitmaakt van de Universiteitsbibliotheek te Tilburg. Daar berust het 

handschrift onder de signatuur hs 339a H3. 14 

8 r 

Van Os, Kroniek, fol. 1 . 

9 

Licht vervaagde tekst. 

10 

Alsvoren. 

11 

's-Hertogenbosch, RA, CollectieVan Breugel, inv.nr. 43=Kroniek van Peter van Os, los 

bijliggend Verslag van het handschrift van Petrus van Os, secretaris der stad 's-Hertogenbosch 

begonnen omtrend 1483 en vervolgd tot 1523, p. 16, door mr.W.C. Ackersdijck, alsmede 

de bijliggende aantekeningen van mr. C.C.D. Ebell, rijksarchivaris in Noord- 

Brabant. 

12 

Van Os, Kroniek, ex-libris vanVan Breugel op fol. 1*. 

13 

Ebell,`Rijksarchief in Noordbrabant', 111. 

14 

Het handschrift van Peter van Os is beschreven door Van deVen, Over Brabant geschreven 

I, 34-38. 

XII

Materiaal 

De kroniek is geschreven op papier en bestaat uit 445 folia, waarvan er 396 beschreven 

zijn. De oude potloodfolie« ring loopt van fol. 1 r tot 396 r , een jongere folie« 

ring van fol. 397 r tot 445 r .Voorin zijnvijfongefolieerde schutbladen. Slechts e¨ e¨ n 

van deze schutbladen draagt een folie« ring, namelijk het cijfer 1*, en heeft een begin 

zeventiende-eeuws watermerk. 15 De folia 1 tot en met 395 hebben begin zestiende-eeuwse 

watermerken, de folia 401 tot 445 begin zeventiende-eeuwse. 16 De 

folia met de zeventiende-eeuwse watermerken zijn de niet beschreven bladen. Er 

is geen wijziging in papiersoort bij de wisseling van de handen. De resterende 

blanco folia, ongeveer 45, zijn duidelijkvan jongere datum. 

Het papier verkeert in goede staat, behalve fol. 1 r , waar een kleine beschadiging is 

opgetreden. 

Ter versteviging van het boekblok zijn op diverse plaatsen rond de katernen papierstroken 

aangebracht: vöo¨ rfol.2 r ,fol.9 r ,fol.33 r (met Nederlandse tekst), 49 r , 

97 r , 129 r (met fragment: te boeck ge), 137 r ,145 r , 169 r , 185 r , 218 r , 265 r , 281 r , 289 r , 

305 r , 313 r , 322 r , 328 r ,337 r , 338 r , 345 r , 346 r , 352 r , 353 r , 361 r , 370 r , 377 r , 386 r , 394 r . 

Het katern met fol. 440 is verstevigd met een perkamenten hartstrook. Dit is de 

pliek van een veertiende-eeuwse Bossche schepenoorkonde, met rechtsonder de 

dienstaantekening: littera Iohannis Noet; duplicetur, solverunt ambo. 

Collatie 

De codex is opgebouwd uit 58 katernen, die nagenoeg allemaal uit vier dubbelbladen 

bestaan. In schema kan de katernopbouw als volgt weergegeven worden: 

1 8 (de eerste drie bladen zijn aan de binnenzijde van het voorplat van de band 

geplakt); 2 4+2 (fol. 1 en 8 is een enkelblad); 4-52 8 ;53 6 ;54-58 8 (de laatste twee 

bladen zijn samen op het achterplat van de band geplakt); (fol. 9 en 104 liggen 

los in de codex). 17 

De bladmaat, gemeten fol. 7 r , bedraagt 281 x 205 mm. Dat de oorspronkelijke 

bladmaat groter was, blijkt uit het feit dat op een aantal plaatsen de custoden 

(deels) zijn weggesneden. Wat de spiegelmaten betreft kan geen eenvormig formaat 

opgegeven worden. Met name in de eerste helft van het handschrift (ongeveer 

tot fol. 136 r ) is de bladspiegel zeer onrustig. Diverse tekstdelen worden 

onregelmatig over de bladen geschreven enverbonden door middel van accolades 

(zie pagina XVII). 18 Vanaf fol. 137 r treedt een rustiger tekstbeeld in en bedragen 

de spiegelmaten respectievelijk 199 x 117, 199 x 123, 111 x 195 en 209 x 119 mm 

(fol. 193 v , 259 r , 309 v en 386 v ). 

15 Briquet, Les Filigranes, nr. 9821. 

16 De verdeling der watermerken volgens Briquet, Les Filigranes, is als volgt: fol. 1 - fol. 

143: nr. 8987; fol. 146 - fol. 256: nr. 8993; fol. 259 - fol. 260: nr. 1677; fol. 263 - fol. 387: 

nr. 8993; fol. 388: sterkverwant aan nr. 12637; fol. 389 - fol. 390: geen watermerk aangetro¡en; 

fol. 391: nr. 8993; fol. 395: nr. 12518; fol. 396: nr. 8993; fol. 397: sterk verwant 

aan 12637; fol. 401: nr. 7840; fol. 402: een zeventiende-eeuws watermerk, vanaf fol. 403 

tot het eind fol. 445 komen de twee laatstgenoemde alternerend voor. Bij de handschriftbeschrijving 

vanVan deVen, Over Brabant geschreven I, 34-38 zijn de watermerken niet 

ge|« denti¢ceerd. 

17 Katernformule volgens Ker, Catalogue,XXII-XXIV. 

18 Zie bijvoorbeeld de zeer slordige tekstopmaak op fol. 12 v . 

XIII

Van een linie« ring ontbreekt elk spoor. Signaturen zijn niet aangetro¡en.Volledig 

gaaf bewaarde custoden ontbreken. Op fol. 371 v en 372 v (derde en vierde blad katern) 

staat een nog leesbare custode.Van de custoden op fol. 57 r ,58 r ,68 r , 144 v , 

168 v , 192 v , 275 v , 280 v , 336 v , 337 v , 340 v , 369 v ,370 v , 377 v , 378 v en 379 v is meestal 

slechts de bovenzijde van een paar letters waarneembaar, soms een gedeelte van 

de letterschachten, in een enkel geval enkel nog een haaltje, waardoor de oorspronkelijke 

woorden niet meer kunnen worden gereconstrueerd. 

Aanwijzingen voor de lezer tre¡en we aan op fol. 40 r : ende keert omme. Nergens 

zijn bij de grote kopschriften, gewone rubrieken of nota-verwijzingstekens representanten 

waar te nemen. 

Schrift en datering 

In het handschrift zijn twee opeenvolgende handen te onderkennen. De eerste 

hand schrijft het leeuwendeel van de kroniek, van fol. 1 r tot fol. 384 v . Het is de 

hand van Peter van Os, stadssecretaris van 's-Hertogenbosch en samensteller 

van de tekst. Hij maakt zich in de kroniek twee maal bekend en verwijst bij die 

gelegenheid naar zijn werkzaamheden binnen de Bossche stadsadministratie. 19 

De laatste tien folia, namelijk 385 r tot 396 r , 20 zijn geschreven door een niet-ge|« - 

denti¢ceerde hand, die eveneens voorkomt in stukken van de stedelijke gri¤e. 21 

De overgang van de eerste naar de tweede hand komt zeer plotseling aan het eind 

van een katern, midden in een woord. De abrupte bee« indiging doorVan Os op fol. 

384 v aan het eind van een katern, midden in de datering daernae in den aprilleden 

XIX en dach nae Paeschen in den iair M, alsmede het ontbreken van het tweede deel 

van de kop op de rectozijde van fol. 385, wijst op een onverwachte onderbreking 

in de schrijfaktiviteiten vanVan Os of op het teloor gaan van een reeds door hem 

geschreven katern betre¡ende het schepenjaar 1514.Vermoedelijk is dit slechts 

een beperkt aantal folia geweest, omdat uit de inhoudsopgave van het cartulari- 

19 r-v 

Van Os, Kroniek, fol. 299 : Anno LXXXIII predicto (namelijk 1483) ego Petrus de Os, 

¢lius Iohannis Rutgerssoon, incepi ingrossare litteras scabinales de Buscoducis et in illa 

practica procedere ad promotionem magistri Franconis de Langel, secretarii dicti opidi 

cuius anima requiescat in pace,enfol.331 v : In dicto scabinatu XI a augusti anno XCVIII 

obiit Bruxelle magister Godefridus de Dommelen, secretarius presentis opidi de Buscoducis, 

et in loco eius ego Petrus de Os, ¢lius Iohannis Rutgerssoon, institutus sum et prestiti 

iuramentum supero¤ciosecretariatus in die Exaltationis sancte Crucis immediatedictam 

undecimam diem augusti sequente. Deze hand kan ge|« denti¢ceerd worden aan de hand 

van het schepenprotocol van Peter van Os, zie 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, 

inv.nr. 125. 

20 r 

Van deVen, Over Brabant geschreven I, 37 vermeldt abusievelijk dat hand 2 de folia 385 

tot 445 zou hebben geschreven. 

21 

Ditblijkt uit de registratie van akten door deze scriptor in de schepenprotocollenvan 

's-Hertogenbosch uit het eerste kwart van de zestiende eeuw, zie onder meer 's-Hertogenbosch, 

GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1326, fol. 1 r -332 r , 

en 's-Hertogenbosch, GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1333, fol. 

1 r -307 r , en in een cartularium van de stad, zie 's-Hertogenbosch, GA, collectie Provinciaal 

Genootschap, inv.nr. 375 (=Privilegeboek), fol. 271 r . De veronderstelling vanVan 

deVen, Over Brabant geschreven I, 34, dat de jongere hand van Petrus van Os jr. zou zijn, 

kan van de hand gewezen worden. De jongere hand in de kroniek is niet identiek aan de 

doorVan Os jr. geschreven stukken voor de stedelijke administratie. 

XIV

um blijkt dat Van Os zijn werkzaamheden aan het cartularium voorlopig had afgesloten 

in 1515. 

Bij de tweede scriptor treedt er geen wijziging op in de algehele structuur van de 

kroniek: tekstopbouw, katernopbouw en bladspiegel blijven gelijk.Wel ontbreken 

in het laatste gedeelte de rubricering en de kopteksten bovenaan. In tegenstelling 

tot Van Os vermeldt de tweede scriptor niet consequent alle rentmeesters. Een 

klein onderscheid is ook de toevoeging door de tweede scriptor van scabini of scabini 

in Buscoducis aan de opgave van het schepenjaar. 22 Inhoudelijkverandert het 

karakter van de kroniek wel in het laatste gedeelte. De tweede scriptor, die de periode 

vanaf 19 april 1515 tot 4 januari 1523 beschrijft (en hierbinnen een gebeurtenis 

uit maart 1523 vermeldt), geeft een meer gedetailleerd ooggetuigeverslag 

van de gebeurtenissen danVan Os, die de feiten sober presenteert. Hij voegt ook 

viermaal een regest met cartulariumverwijzing toe aan het doorVan Os geschreven 

gedeelte van de kroniek. 23 

Beide scriptores gebruiken het schrift van de administratie, een littera gothica 

cursiva libraria, waarbij de tweede hand cursiever is dan die vanVan Os. 24 

Correcties zijn aangebracht op de voor een papieren codex gee« igende manier 

door middel van doorhalingen met zwarte en rode inkt, behalve een enkele rasuur 

op fol. 9 r , 382 v en 388 r . De aard van de correcties in de vorm van de vele bij- en 

bovenschrijvingen wijst in de richting van het direct afschrijven van een schriftelijkvoorbeeld, 

zoals bijvoorbeeld het cartularium en Die alderexcellenste cronyke 

van Brabant. 25 Van Os en de tweede scriptor hebben na het schrijven het handschrift 

nog gecorrigeerd, zoals blijkt uit de toevoeging van vergeten woorden en 

correcties van kleine vergissingen. Daarna hebben verschillende latere handen 

met name in de schepenlijsten aanvullingen of correcties aangebracht. 26 

22 v v r v r r r 

Zie Van Os, Kroniek, fol. 389 , 390 , 392 , 392 , 393 , 394 en 395 . Eenmaal wordt de 

aankondiging in het Middelnederlands gedaan, zieVan Os, Kroniek, fol. 388 v . 

23 v r r r 

Van Os, Kroniek, fol. 86 ,271, 313 en 322 . Hiervan zijn er drie doorVan Os zelf in het 

cartularium geschreven. 

24 

Voor de terminologie zie Gumbert, Manuscrits date¨ s, texte 24, 26-27; de tweede hand 

van de kroniek is sterkverwant aan de hand van Gumbert, Manuscrits date¨ s, nr. 372. 

25 

Zie hierna hoofdstuk 5 (bronnen). 

26 

Van Os, Kroniek, zie de volgende schepenjaren (cijfers achter het schepenjaar geven het 

rangnummer van de betre¡ende schepen; waar schepennamen later mogelijk toch door 

Van Os geschreven zijn, wordt een vraagteken achter het jaartal toegevoegd; daar waar 

mogelijk de tweede hand van de kroniek namen toegevoegd heeft, staat een sterretje): 

1209?: 1, 2; 1257*: 1-7; 1278: 1, 2; 1279: 1, 2; 1291*: 1, 2; 1292?: 1, 2; 1293*: 1, 2; 

1294*: 1, 2, 3; 1295: 1, 2; 1299: 1, 2; 1300: 1, 2; 1303: 1, 2; 1305: 1, 2; 1308: 3, 4, 5; 

1310: 1, 2; 1311: 1, 2; 1313*: 3, 4; 1315?: 3, 4; 1316: 4, 5?; 1321: 1, 2; 1322: 1, 2; 1326: 

1, 2; 1328: 1, 2; 1329: 1, 2; 1330: 4; 1334: 1, 2; 1347*: 1, 2, 3; 1349: 7; 1354: 3-6; 1358?: 1- 

5; 1359: 1, 2; 1360?: 1, 2; 1362: bij 3 `de Andel' toegevoegd, 5, 6; 1367: 3, 4; 1368: 3, 4; 

1396: 1-4; 1416: 8, 9; 1464: 8. 

XV

De ontstaansdatum van de kroniek is met zekerheid te dateren na¨ 1512, aangezienVan 

Os zich baseert op de vermeerderde heruitgave in dat jaar van Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 27 In de kroniek zijn diverse concrete tijdsaanwijzingen 

betre¡ende het schrijven zelf terug te vinden. Op fol. 54 v verwijst 

Van Os bij het schepenjaar 1249 naar het jaar 1513, 28 ongeveer honderd folia verderop 

legt hij bij de vermelding van de geboorte van Arnold van Egmond in 1463 

het verband met zijn eigen periode door verwijzing naar Karel van Egmond in 

1514. 29 In het schepenjaar 1482 last hij vermeldingen in van oorkonden uit 

1487, 1508, 1509 en 1513, 30 en bij het schepenjaar 1506 verwijst hij naarde huldiging 

van Karel V tot hertog van Brabant op 23 januari 1515. 31 De schrijfaktiviteiten 

vanVan Os vallen dus in de periode 1513-1515. 32 

De werkzaamheden van de tweede scriptor zijn voor een deel gebaseerd op voorbereidend 

werk vanVan Os.Wanneer we die oorkonden selecteren uit het tweede 

deel, die niet in de inhoudsopgave van het cartularium staan en dus geschreven 

zijn na 1515, dan betreft dit stukken tussen 5 april 1516 en 15 september 1521, 

plus drie oudere oorkonden, alle geschreven door Van Os. 33 Het zijn juist deze 

drie oudste, veertiende- en vijftiende-eeuwse oorkonden, die door de tweede 

scriptor van de kroniek in het manuscript van Van Os ingelast werden. Deze 

tweede scriptor heeft bij zijn aanvulling dus gebruik gemaakt van deze door Van 

Os geschreven oorkonden tot 1521. 

27 

Die alderexcellenste cronyke van Brabant, Hollant, Seelant,Vlaenderen int generael met 

vele nieuwe addicien dye in die ander niet gheweest en zijn, gheprent thAntwerpen int iaer 

ons Heeren MCCCCC ende XII in octobri, exemplaar te 's-Gravenhage, KB, oude druk 

nr. 1084 B, met het ex-libris ex bibliotheca Hultmanniana divendita Sylvae Ducis apud H. 

Palier et ¢lium. 

28 v 

Van Os, Kroniek, fol. 54 : syn outste dochter ga¡ hy ten huwelic v ; van hair als van der 

eenre zyden is gecomen die heer van Croy, nu int iair XV C ende dartien levende. 

29 v 

Van Os, Kroniek, fol. 241 : natus est Arnoldus de Egmonda, qui Arnoldus dux Gelrie appellatus 

est quique fuit avus domini Karoli de Egmonda, pronunc videlicet anno M 

CCCCCXIIII to viventis. 

30 r-v v v r 

ZieVan Os, Kroniek, fol. 290 , 291 , 293 -294 . 

31 v 


32 

Het laatste historisch feit dat Van Os vermeldt is het verdrag dat Karel Vmet Frans I sloot 

op 19 april 1515, zieVan Os, Kroniek, fol. 384 v -385 r .Van deVen, Over Brabant geschreven 

I, 34 geeft bij het signalement als globale datering het eerste kwart van de zestiende 

eeuw (na 1523). 

33 r 

's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26, band 2: oorkonden d.d. 1331.07.20 (fol. 651 ), 

1493.11.03 (fol. 652 r -653 r ), 1495.06.19 (fol. 659 r ), 1516.04.05 (fol. 644 r -644 v ), 

1516.04.16 (fol. 664 r -666 r ), 1516.08.12 (fol. 645 r ), 1516.11.30(na 1516.11.00) (fol. 

645 v ), 1517.04.01 (fol. 660 r -661 v ), 1517.10.07 (fol. 649a r -649b r ), 1518.03.13 (fol. 662 r - 

664 r ), 1518.03.30 (fol. 666 r -667 r ), 1518.04.20 (fol. 667 r -668 r ), 1519.05.10, 

1519.06.30(na 1519.06.00), 1519.08.22 (fol. 683 r -684 v ), 1520.10.06 (fol. 674 v -678 r ), 

1520.10.19 (fol. 678 r -682 v ), 1521.04.13 (fol. 684 v -692 r ), 1521.09.15 (fol. 694 r -695 v ), en 

een ongedateerde oorkonde (fol. 649b v -651 r ). 

XVI

Verbinding van tekstdelen door middel van accolades door Peter van Os. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 40 r 

XVII

Hand van Peter van Os. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 1 r 

XVIII

Hand van de tweede scriptor van de kroniek. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 390 v 

XIX

De jongste historische passage in de kroniek is uit de periode maart 1523, zodat 

het schrijven van de aanvulling op de kroniek gedateerd kan worden na maart 

1523. Ook deze scriptor houdt midden in het verhaal op. 

Decoratie 

Het handschrift is niet ge|« llustreerd. De enige vorm van versiering is de rubricering 

van initialen, kapitalen en minuskels, punten, accolades, kopteksten, verwijzings-, 

paragraaf-, nota- en sluitingstekens en tekstgedeelten. De decoratie is 

aangebracht door middel van ophoging of onderlijning en door gra¢sche uitwerking 

van initialen.Van randversiering is geen sprake. Bij fol. 385 r , waar de tweede 

hand begint, stokt de rubricering. De gehele rubricering is door ëe¨ n hand aangebracht. 

Dit is zonder twijfel de hand van de eerste scriptor, aangezien de gerubriceerde 

gra¢sche uitwerking van de initialen in dit handschrift identiek is aan de 

initialen in de schepenprotocollen, schepenoorkonden en het cartularium van de 

hand van Peter van Os. 34 De schepennamen zijn doorgaans zeer dik aangezet en 

met een bredere pen geschreven. Zeer belangrijke passages zijn op dezelfde manier 

aangegeven. 35 

Taal 

Het handschrift is hoofdzakelijk in het Middelnederlands geschreven, sommige 

passages zijn in het Latijn. De Latijnse passages betre¡en onder andere afschriften 

van oorkonden, de aankondiging van de schepenstoel met de daarbij horende 

gelatiniseerde namen en een beperkt aantal verhalende gedeelten. 

Band 

Het handschrift is gevat in een achttiende-eeuwse, zeer sobere perkamenten splitselband 

met een omgezette rand. De splitsels zijn van bruin leer en op de gesprenkelde 

snede is een rood spikkelpatroon aangebracht door middel vanverfdruppels. 

Op het voor- en achterplat van de band zijn twee gaatjes gemaakt voor de striksluiting 

met leren sluitkoordjes. Tussen de vier ribben, met dubbele binding, zijn ter 

versteviging van de rug vijf overlijmstroken van perkament aangebracht. Twee 

van deze overlijmstroken bevatten twee fragmenten, door twee verschillende handen 

geschreven, van een vermoedelijk vijftiende-eeuwse Nederlandse tekst. Gezien 

de stevige verlijming op de ribben is nader codicologisch onderzoek op dit 

ogenblik materieel gezien onmogelijk. Het voorplat van de band draagt linksboven 

de signatuur Aanwinst 1910, DIII 5 (in potlood) en N o 3. 

34 

Zie onder meer 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, inv.nr. A 525 (=Rood Privilegeboek), 

fol. 122 r -152 r ; 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, inv.nr. A 527 (=Pampiereboek), 

fol. 221 r -225 v . 

35 r 

Bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 384 , waar de huldiging van Karel V te Leuven vermeld 

wordt. 

XX

Tekst¢liatie 

Van de kroniekvan 's-Hertogenbosch is slechts de autograaf bewaard gebleven en 

e¨ e¨ n achttiende-eeuws afschrift.Van conceptenvoor de kroniekdoor de samensteller 

is niets overgeleverd. 36 Het afschrift van de kroniek berust in het archiefvan de 

abdij vanTongerlo. 37 Dit door brand zwaar beschadigde handschrift is via de Bossche 

familie Van Lanschot in het abdij-archief terechtgekomen. Het handschrift 

bevat diverse onderdelen, waaronder een namenlijst van de Bossche Illustere 

Lieve-Vrouwebroederschap, die door verschillende handen geschreven zijn. 38 

De kroniek van 's-Hertogenbosch is geschreven op de folia 23 r -214 r . 39 De tekst 

van Peter van Os is sterk ingekort en voor de periode 1523-1628 aangevuld. 

3 Samensteller 

Meester Peter van Os (Petrus Johannis Rutgerss. de Os) is vermoedelijk tussen 

1460 en 1470 geboren. Het is onbekend of hij Bosschenaar van geboorte was. De 

naam van zijn vader komt niet voor in de Bossche archieven. 40 Peter van Os was 

magister artium.We weten niet waar hij gestudeerd heeft. Zijn hele werkzame leven 

speelde zich af in het Bossche stadhuis, waar hij zijn carrie© re begon als klerk 

36 In het GA Den Bosch, Collectie Provinciaal Genootschap, inv.nr. 375 (= Privilegeboek 

van Den Bosch) is een tiental folia aangetro¡en, geschreven door Van Os, die tekstueel 

nauw gelieerd blijken te zijn aan de kroniek. Het betreft de folia 219 r -225 v en 226 v -227 v , 

met een exposë over de rechten van de hertogen van Brabant en Den Bosch in het land 

van Herpen, fol. 225 v , met een verklaring over de naam Brabant en de eerste heer, en fol. 

227 v -228 r inzake Herpen en Elbout van der Gonde. AangezienVan Os deze teksten voor 

zijn expose¨ over Herpen niet letterlijkoverneemt en zelfs herstructureert, lijkt het niet zo 

aannemelijk dat het hier een concept voor de kroniek betreft. Mogelijk is dit materiaal 

over Herpen bij elkaar gebracht ten behoeve van een procesdossier en later ingebonden 

in het Privilegeboek. Overigens kan het niet helemaal uitgesloten worden dat juist de 

kroniek gebruikt is voor het schrijven van dit dossier. De teksten betre¡ende de a¡aire 

Herpen/Elbout van der Gonde en de naamsverklaring Brabant zijn namelijk in de kroniek 

en in het Privilegeboek identiek, alleen geeft de kroniek een meer complete versie. 

Bij het Privilegeboek wordt dit expose¨ bee« indigd met etc. Tegen het gebruik van een gedetailleerd 

concept pleiten ook de vergissing in de tweede en derde persoon dieVan Os 

maakt bij de parafrasering van oorkonden uit het cartularium. 

37 Westerlo, Abdij vanTongerlo, abdij-archief, inv.nr. 372. 

38 Voor de samenstelling van dit handschrift, zie Corthouts, Inventaris, 232-233, nr. 372. 

39 Westerlo, Abdij van Tongerlo, abdij-archief, inv.nr. 372, incipit op fol. 23 r : In den name 

ons lie¡s heeren Goids Ihesu soe is in den iiersten dit boecke begriipende die gelegentheijt 

des lants van Brabant. 

40 Volgens Cunen, Geschiedenis van Oss, 38-40 en 168, zou Peter van Os afstammen van de 

wijdverbreide familieVan Oss die afkomstig is uit Oss. In en buiten deze plaats hebben 

telgenvan dit geslachtbelangrijke positiesbekleed. Hij vereenzelvigt de kroniekschrijver 

met jonker Peter van Os op basis van de vermelding in de stadsrekeningen van 1507- 

1508 van een ¢nancie« le vergoeding, door het stadsbestuur van 's-Hertogenbosch aan 

magister Peter van Oss toegekend voor de schade die aan het versterkte huis van zijn vader 

aangericht is (Van Zuijlen, Inventaris I, 172-173). Een afdoende bewijs voor deze 

identi¢catie geeft Cunen echter niet. 

XXI

van secretaris Frank van Langel. 41 De eerste vermelding van zijn werkzaamheden 

dateertuit 1483.Van Os was toen ingrossator van de schepenakten in dit drukste 

schrijfcentrum van het noorden van het hertogdom Brabant. Na de dood van 

Frank van Langel in 1497 werd hij adjunct-secretaris. Het jaar daarop al bekleedde 

hij een van de vier secretarisposten als opvolger van Godfried van Dommelen. 

Op 14 september legde hij zijn ambtseed af. Hij bleef secretaris tot zijn 

dood in 1542. In tegenstelling tot zijn drie ambtsbroeders werd Peter niet afgevaardigd 

naar belangrijke onderhandelingen, zodat hij tijd had om zich in Den 

Bosch aan cartularisatie en geschiedschrijving te wijden. Peter volgde in 1500 

Van Langel ookop als notaris en oefende dit ambt uittot 1536. Hij had een admissie 

als keizerlijk, pauselijk en bisschoppelijk notaris en bediende zich in de notarie« 

le akten van de titel clericus Leodiensis. 42 

Peter trouwde begin 1499 met Henrikske, dochter van voornoemde Frank van 

Langel, secretaris van 's-Hertogenbosch van 1470 tot 1497. Hij bezat toen een 

huis bij het Loefs Brugske in de stad. Peter en Henrikske woonden in ieder geval 

tussen 1500 en 1505 in de Oude Hulst, een straat in het centrumvan de stad. Na de 

dood van Henrikske trouwde Peter met een dochter van Jacob Goyaerts en Aleit 

Loenmans, ook Henrikske geheten. Hij was vanaf 1496/1497 opgenomen in de 

Illustere Lieve-Vrouwebroederschap in Den Bosch, een gezelschap van hooggeplaatsten 

en beter gesitueerden. Zijn medebroeders vierden zijn uitvaart op 2 december 

1542. 43 Peter had drie kinderen: Peter jr., Jan en Oda. Onbekend is of het 

kinderen uit zijn eerste of tweede huwelijk waren. Peter jr. trad in de voetsporen 

van zijn vader en was van 1536 tot 1550 secretaris van de stad. Daarna vervulde 

hij enkele jaren het ambt van schepen. 44 Jan werd priester en was, evenals zijn vader, 

magister. Oda ten slotte trouwde met Goossen Jansz., raad van 's-Hertogenbosch 

en stadhouder van de hoogschout. 

4 Politieke constellatie ten tijde van het ontstaan van de kroniek 

Het politiek klimaat is e¨ ënvan de factoren of mogelijk zelfs de beslissende, die een 

rol gespeeld heeft bij het vervaardigen van de kroniek. De stad 's-Hertogenbosch 

41 

In de schepenprotocollen van 1481/1482 en 1482/1483 (respectievelijk 's-Hertogenbosch, 

GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1251, fol. 150 r en inv.nr. 

1252, fol. 229 r ) staan in de marge weliswaar aantekeningen dat de op die folia ingeschreven 

minuutakten opnieuwge|« ngrosseerd moesten worden door Peter van Os, maar het is 

niet bekend van wanneer deze aantekeningen dateren. Het gaat daarom te ver deze jaren 

het begin van zijn aktiviteiten als klerk te noemen. Naar eigen zeggen (Van Os, Kroniek, 

fol. 229 r -229 v ) begon hij in het schepenjaar 1483 (dat liep vanaf 1 oktober 1483) met het 

ingrosseren van Bossche schepenakten. 

42 

Sanders,`Peter van Oss', 124-127. 

43 r r 

's-Hertogenbosch, Archief Illustere Lieve-Vrouwebroederschap, inv.nr. 49, fol. 36 en 37 

(obitus fratrum) en rekeningen 1528/1529, 1529/1530 en 1542/1543;Van Dijk, DeBossche 

optimaten, 200. 

44 

Namelijk in de jaren 1552/1553, 1553/1554, 1556/1557 en 1557/1558, zie Jacobs, Justitie 

en politie, 273 enVerrreyt en Juten,`Noordbrabantsche zegels III', 229-234, met name 

231 en 233-234 waar zijn zegel staat afgebeeld. 

XXII

maakte als vierde hoofdstad deel uit van het hertogdom Brabant, dat in de loop 

van de vijftiende eeuw langzaam maar zeker in de Bourgondische invloedssfeer 

getrokken werd. De Brabanders verzetten zich tegen dit Bourgondiseringsproces 

en trachtten hun autonomie envroeger verkregen voorrechtenveilig te stellen.Telkenmale 

als een nieuwe hertog aantrad, benadrukten de Staten van Brabant deze 

verlangens. Tijdens de regering van Karel de Stoute (1467-1477) werd de balans 

tussen vorst en onderdanen gevoelig verstoord door de aantasting van de autonomie 

van met name de grote steden. Na zijn dood in 1477 eisten alle gewesten hun 

teloor gegane rechten weer op van zijn dochter Maria. Zij gaf toe aan de particularistische 

krachten, maar probeerde daarna langzaam en omzichtig met haar 

Oostenrijkse echtgenoot Maximiliaan een nieuwe machtsbasis op te bouwen. 

Haar vroegtijdige dood in 1482 leidde tot het regentschap van Maximiliaan voor 

hun jonge zoontje Filips, later bijgenaamd de Schone. Tijdens dit regentschap 

voerde Maximiliaan een jarenlange strijd om zijn gezag in de gewesten tevestigen 

en te consolideren. De Brabantse steden die zich tegen hem verzetten, moesten 

hun opstandigheid bekopen met verregaande hertogelijke invloed in de samenstelling 

van de stadsbesturen, een inperking van de politieke rolvan de ambachten 

en een verzwakking van het stedelijk gezag over hun ommeland. 45 

De oorlogen die de Bourgondische vorsten met Gelre voerden hadden een grote 

weerslag op Stad en Meierij van 's-Hertogenbosch. In 1473 veroverde Karel de 

Stoute Gelre. Na zijn dood wierp Gelre het Bourgondische juk weer af.Vanuit 

Grave vielen de Geldersen de Meierij van Den Bosch binnen. 46 Hierdoor kwam 

de handel stil te liggen en vonden vele plunderingen plaats, die leidden tot een 

sterke economische achteruitgang. De omslag van de zware kosten die Stad en 

Meierij zich in de Gelderse oorlog moesten getroosten leidde tot con£icten, die 

resulteerden in een arbitrale uitspraak in 1483. 47 

In het najaar van 1494 werd Filips de Schone in zijn landen als hertog gehuldigd. 

In tegenstelling tot zijn vader Maximiliaan, die slechts door huwelijkverwant was 

met de oude dynastie, werd hij door de Nederlandse gewesten beschouwd als een 

`natuerlijcke prince'. 48 Ook Filips zette de politiekvan centralisatie en bestuurlijke 

hervorming door.Via de centrale bestuursorganen, waaronder de Rekenkamer, 

slaagde hij erin de stad in zijn greep te krijgen, niettegenstaande het verzet 

van de Bossche schouten. 49 Nog in 1494 legde hij Den Bosch een bestuurshervorming 

op, die de politieke rol van de ambachtsgilden beperkte en de bestuursmacht 

in handen legde van een hem gunstig gezinde groep patricie« rs. 50 Deze hervorming 

was echter een echec en leidde al navier jaar tot de instelling van een college 

van zes goede mannen, dat met instemming van de hertog hetbewind over de stad 

in handen kreeg. Dit college probeerde de penibele ¢nancie« le situatie het hoofd te 

bieden. De interne perikelen verhinderden echter niet dat Den Bosch, in tegenstelling 

tot andere steden in het hertogdom, zijn greep op het omliggende gebied 

45 Van Uytven,`Crisis als cesuur', 428 en 433. 

46 Van Os, Kroniek, fol. 269 v . 

47 Van Os, Kroniek, fol. 300 r -300 v . 

48 Prevenier en Blockmans, De Bourgondische Nederlanden, 198-200. 

49 Van Lith-Droogleever Fortuijn,`De stad 's-Hertogenbosch', 119. 

50 Jacobs, Justitie en politie, 60. 

XXIII

wist te verstevigen. Door in 1495 een overeenkomst met de Meierij te sluiten,`de 

Raminghe', werd de stad echt hoofdstad van het omliggende gebied. 51 

Wat het `buitenland' betreft hield Filips de Schone zich aanvankelijk afzijdig van 

de `grote' politiek van zijn vader. Deze houding was voor Den Bosch pro¢jtelijk, 

omdat dit een rustpauze in de oorlog met de Geldersen met zich meebracht. Filips 

verzette zich niet tegen Karel van Egmond, die in 1492 met steun van de Franse 

koning hertog in Gelre geworden was zonder belening door Maximiliaan, die intussen 

Duits keizer was geworden. 52 Pas op aanstichting van Maximiliaan laaide 

het con£ict weer op. Namens hem voerde Albrecht van Saksen oorlog tegen de 

Gelderse hertog. Eind 1497 werd een bestand gesloten dat van korte duur zou zijn. 

53 In 1498 zag Filips de Schone openlijk af van zijn aanspraken op Gelre, tot 

groot ongenoegen van zijn vader, die zijn anti-Gelderse politiek doorzette. Toen 

Filips in 1504 onverwacht koning van Castilie« werd, werd hij medespeler op het 

Europees terrein en was gedwongen een anti-Franse koers te varen. Hierdoor 

kreeg Maximiliaan de mogelijkheid de strijd tegen Gelre te hervatten, nu samen 

met zijn zoon. Net als voorheen moest het noordoosten van Brabant zich de plundertochten 

van de Geldersen laten welgevallen.Vanaf 1504 fungeerde 's-Hertogenbosch 

opnieuw als uitvalsbasis en werd het platteland geplunderd en 

gebrandschat. 54 

De onverwachte dood van Filips in 1506 liet de Nederlanden in een gespannen 

situatie achter. 55 Ook 's-Hertogenbosch zag de toekomst zwaar in. Aangezien Filips' 

zoon Karel nog maar zes jaar oud was, nam Maximiliaan het regentschap 

opnieuw op zich. Dit werd echter met lede ogen aangezien, daar men bevreesd 

was voor een herhaling van zijn dynastieke politiek, die onder meer hervatting 

van de Gelderse oorlog tot gevolg zou hebben. Die laaide inderdaad weer op en 

zou in 1512 zelfs bijna tot de inneming van Den Bosch door de Geldersen leiden. 

In 1513 ten slotte werd een bestand voor vier jaar gesloten. 56 Op dat moment was 

het noordoosten van het hertogdom deerlijk gehavend en ¢nancieel en moreel de 

uitputting nabij. De stad betaalde een zware tol voor de voortzetting van de 

`Habsburgse' politiek van centralisatie en gebiedsuitbreiding ten behoeve van de 

dynastieke belangen. Brabant was voor de vorst als eenheid niet meer van belang, 

de verschillende gewesten waren ondergeschikt aan de grotere Europese politiek. 

Het eerste kwart van de zestiende eeuw, de periode waarin de kroniek in 's-Hertogenbosch 

tot stand kwam, was aldus een periode van instabiliteit in het noorden 

van het hertogdom Brabant, waarin het Brabantse belang volledig ondergeschikt 

gemaakt was aan het Habsburgse. Het plotselinge overlijden van Filips, het regentschap 

van Maximiliaan, de hervatting van de Gelderse oorlogen en de voortdurende 

geldzorgen van de stad hebben er waarschijnlijk toe geleid dat de stad 

zich ging herbezinnen op haar juridische grondslagen en zich vastklampte aan 

oude voorrechten en tradities. Dit complex van factoren heeft mogelijk geleid tot 

51 Jacobs, Justitie en politie, 19. 

52 Blockmans enVan Herwaarden,`De Nederlanden', 443-447. 

53 Van Heurn, Historie I, 400-401. 

54 Zie Blonde¨ , De sociale structuren, 4-10. 

55 Blockmans enVan Herwaarden,`De Nederlanden', 449. 

56 Van Heurn, Historie I, 413-426. 

XXIV

een reactie van het stadsbestuur, waarbij de lokale en gewestelijke belangen en 

privileges geplaatst werden in een Brabants/Bourgondische context. De kroniek 

kan dan gezien worden als een uiting van stedelijk particularisme, een o¤cieel 

historisch document waarin Den Bosch zich afzet tegen de grensoverschrijdende 

vorstelijke tendenzen. 

5 Bronnen 

De kroniek bevat geen proloog waarin de samensteller zijn bronnen toelicht. Op 

basis van tekstanalyse kan het schriftelijk bronnenmateriaal vanVan Os gesplitst 

worden in twee grote categoriee« n, namelijk historiogra¢sche en documentaire 

bronnen. 

De belangrijkste bron voor de historiogra¢sche passages is Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 57 Dit werkwerd gedrukt in 1497 (o.s.) door Roland van den 

Dorpe, 58 en herdrukt met aanvullingen in 1512, 1518 en 1530. 59 Met zekerheid 

kan gezegd worden dat Van Os de aangevulde herdrukuit 1512 gebruikt heeft. De 

kroniek vanVan Os wordt rondom de verhaallijn uit Die alderexcellenste cronyke 

van Brabant geweven.Van Os heeft daarbij in wisselende mate op dit historisch 

werk geleund. Het historiogra¢sch gedeelte in zijn eigen kroniek dat de periode 

vo¨ o¨ r de stichting van de stad Den Bosch bestrijkt, namelijk de eerste veertig folia, 

is er nagenoeg volledig aan ontleend.Vanaf het jaar 1183 wordt naast de verhalende 

elementen uit Die alderexcellenste cronyke van Brabant uitgebreid gebruik 

gemaakt van Bossche en Brabantse diplomatische bronnen. 

Van Os heeft zijn voorbeeld niet slaafs gevolgd, maar is selectief tewerk gegaan. 

De uit zijn voorbeeld overgenomen teksten heeft hij soms letterlijk weergegeven, 

maar in een aantal gevallen ook bekort, geherstructureerd of aangevuld. De bekortingen 

vindt men terug bij zinsdelen, 60 maar ook bij grotere tekstdelen. 61 Van 

Os attendeert de lezer hierop door etc 62 . De interpretaties, moraliserende passa- 

57 

Utrecht, UB, incunabel S. fol. 1594. Met bijzondere dank aan drs. R.Wols, die ons op 

deze gedrukte kroniek attendeerde. Zie voor de kroniekonder meerVan Dijk,`Die alder 

excellenste cronyke', 494-502. 

58 

Het eind van de tekst van het Utrechts exemplaar luidt als volgt: hier is voleyndtdese cronikeende 

geprentbi my, Rolantvan den Dorpe, wonendethAntwerpen in dieHuyvetterstrate 

bi onser vrouwen broeders anno MCCCCXCVII, op den laetsten dach van februarius oft 

loumaent. 

59 

Zie Inventaris van incunabelen, 93 en Polain, Catalogue I, 681-682, nr. 1063 en ibidem, 

supplement 86. 

60 r 

Voorbeelden van dergelijke geschrapte zinsdelen zijnVan Os, Kroniek, fol. 5 : dieFransoysen, 

bijDie alderexcellenste cronyke van Brabant: die Gallen dat syn die Fransoysen; 

Van Os, Kroniek, fol. 5 v : deze generacien,bijDie alderexcellenste cronyke van Brabant: 

deze generacien oft linien. 

61 r v r r r 

Van Os, Kroniek, onder meer de sterk gecomprimeerde passages fol. 9 ,25,27,35,45, 50 v , 247 r , 251 v , 306 v -307 r , 331 v . 

62 r r 

Bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 3 en 12 . 

XXV

ges en de uitweidingen in de levensloop van heiligen neemt hij niet over. 63 Een 

aantal historische passages herstructureert hij, om het logisch verband dat in zijn 

voorbeeld verbroken was te herstellen. 64 Ook splitst hij de tekst uit zijn voorbeeld 

in kleine paragrafen, voorzienvan een rubriek. Op een aantal plaatsen last hij een 

verduidelijking of toelichting in. De toevoegingen betre¡en voornamelijk synoniemen 

of kleine tussenzinnetjes. 65 Signi¢cante passages bij Van Os die niet in 

Die alderexcellenste cronyke van Brabant staan, betre¡en paus Stefanus VIII, 66 

de keurvorsten, 67 Herpen 68 en een Latijns tractaat over de afstamming van de 

hertogen van Gelre. 69 Tekstdelen betre¡ende onder meer oproer te Mechelen en 

Brussel neemt hij niet over. Slechts bij uitzondering is Van Os in zijn verhalend 

gedeelte gedetailleerder dan zijn voorbeeld, zoals bij het relaas over de strijd van 

Filips de Schone tegen de Geldersen in 1506. 70 De bronvermeldingen in Die 

alderexcellenste cronyke van Brabant neemt hij nergens over. 

De documentaire bronnen ontleende Van Os aan zijn directe werkomgeving, de 

secretarie van 's-Hertogenbosch. Als stadssecretaris heeft hij bovendien zelf in 

hoge mate bijgedragen aan de totstandkoming van een compendium van zijn directe 

bronnen, namelijk het cartularium. 71 In de kroniek zijn de teksten hieruit 

volledig of in verkorte vorm opgenomen, met een verwijzing naar de desbetreffende 

folia en signa in het cartularium. 72 Andere bronnen die in de schrijfkamer 

van 's-Hertogenboschvoor hem toegankelijkwaren en waaruit hij aanwijsbaar geput 

heeft, zijn de vonnisboeken, 73 de schepenprotocollen 74 en de Nomina scabinorum. 

75 De marginalia, onder meer aangebracht doorVan Os in het oudste deel 

van deze Nomina scabinorum, zijn mogelijk ook een bron geweest voor enkele 

tekstpassages in de kroniek. Daarnaast doet Van Os verslag van gebeurtenissen 

uit zijn tijd die hij kent uit eigen waarneming of door berichtgeving. 

63 Zie bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 9 r : na de zinsnede wanthyhem zeerbeminden laat 

hij de toevoeging om synder vromicheyt wille weg; op fol. 18 v neemt Van Os de negatieve 

kwali¢caties over Mahomet niet over. De beschrijving van de heiligenlevens in Die 

alderexcellenste cronyke van Brabant neemt Van Os niet over. 

64 Voorbeelden daarvan onder meerVan Os, Kroniek, fol. 8 v ,11 v ,14 v ,18 v en 56 v . 

65 Zo voegt hij bijvoorbeeld aan de historische passages in Die alderexcellenstecronyke van 

Brabant over de Brabantse hertog Hendrik I, de stichter van Den Bosch, de zinsneden hy 

fundeerden ierst die stat van Den Bosch en hii was dierste fundateur der stad van sHertogenbossche 

toe; andere toevoegingen bevinden zich onder meer op fol. 109 v ,naenen 

zoen die hyet Willem en fol. 268 v ,nazynen oudervader Philips. 

66 Van Os, Kroniek, fol. 33 r . 

67 Van Os, Kroniek, fol. 34 r . 

68 Van Os, Kroniek, fol. 41 r , 113 r e.v., 203 v e.v. 

69 Van Os, Kroniek, fol. 240 r e.v. 

70 Van Os, Kroniek, fol. 345 r -345 v . 

71 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26. 

72 Zie bijlage 3. 

73 Ontlening aan de vonnisboeken blijkt uit Van Os, Kroniek, fol. 292 r : all nae inhoude van 

den vonnesboeck in der scryfcameren deser stat berustende en nae inhoude des vonnesboecx 

onder die forme hiernae volgende. 

74 Van Os, Kroniek, fol. 288 v : onderdese woerden, getogen uuyten prothocol dairaf wesende. 

75 Deze schepenlijsten bevinden zich te 's-Hertogenbosch, GA, Oud-administratief archief, 

inv.nrs. A 574a, b en d. Het betreft hier enkel inv.nr. 574d, waarvan een deel door 

Van Os geschreven is. 

XXVI

Notarissignet van Peter van Os. 

's-Hertogenbosch, GA, archief van deTafel van de H. Geest, oorkonde d.d. 23 december 1500 

Subscriptio door Peter van Os junior. 

's-Hertogenbosch, RA, archief klooster Marie« nburg op de Uilenburg te 's-Hertogenbosch, inv.nr. 307, 

oorkonde d.d. 7 maart 1550 

XXVII

's-Hertogenbosch enVrijdom Stad en Land van Ravenstein Baronie van 

Boxmeer 

Meierij van 's-Hertogenbosch Graafschap Megen 

Rijksheerlijkheid Gemert Grave en land van Cuijk 

Kaart van de Meierij van 's-Hertogenbosch en de gebieden ten noordoosten ervan, situatie 

ca. 1500. 

Kaartje vervaardigd door het Rijksarchief in Noord-Brabant 

XXVIII

6 Typologie 

Romein heeft in 1931 een eerste indeling voor de Nederlandse middeleeuwse geschiedschrijving 

is gemaakt in zijn Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving 

in de middeleeuwen. 76 Hij onderscheidt naast zeven geogra¢sch/ 

chronologisch geordende categoriee« n 77 de kring der moderne devotie ca. 1440- 

1517, de adelskronieken, en als laatste en tiende categorie de stadskronieken.Van 

de bewaard gebleven gedrukte bronnen verdient er volgens hem slechts ëe¨ nkroniek 

het predikaat stadskroniek, namelijk de kroniekvan Kampen. 78 Bruch voegt 

daar in een supplement op het werkvan Romein de stadskroniekvan Meynert van 

Franeker aan toe. 79 

Ebels-Hoving ondernam de tweede poging tot karakterisering en indeling van de 

laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in het slothoofdstukvan de mede door haar 

geredigeerde bundel Genoechlicke ende lustige historie« n. 80 In een algemeen overzicht 

van de meest-voorkomende genres in de laatmiddeleeuwse geschiedschrijving 

onderscheidt zij vier grote onderwerpen die het meest in de belangstelling 

staan, namelijk de geschiedenis van gewesten, die van de christenheid, toelopend 

naar een lokaal punt, die van eigen klooster of orde en de levensgeschiedenis van 

een of meer broeders/zusters uit eigen of verwante orde. 81 Daarnaast zijn er nog 

drie àandachtspunten': adelsgeslachten, lokale berichten en het Heilige Land. 82 

Ten aanzien van de lokale berichten uit Ebels-Hoving kritiek op de typologie van 

Romein. 83 Zij pleit er voor, gezien het divers karakter van het bronnenmateriaal 

dat onder deze categorie valt, de titel stadskroniek niet te gebruiken. De afwijzing 

van de term `stadskroniek'door Ebels-Hoving heeft tot gevolg dat deze term voor 

de typologie niet meer bruikbaar is. Men kan zich afvragen of dit terecht is. WanneermenindereeksTypologie 

des sources du moyen aª ge occidental de meest recente 

algemene typologie van lokale en regionale kronieken door Van Houts 

bekijkt, 84 dan wordt daar nog wel degelijk een indeling gemaakt uitgaande van 

het ontstaansmilieu van de kroniek, namelijk klooster/kerk, dynastie of stad. 85 

Het fenomeen stadskroniek wordt daar voornamelijk aan de hand van Duitse en 

Italiaanse kronieken belicht. 

76 

Romein, Geschiedenis. 

77 

Namelijk de Utrechtse school ca. 800-1350, de Egmondsche kring ca. 1125-1325, de 

Friesche kring ca. 1200-1300, de Hollandsche-Utrechtsche kring ca. 1350-1480, de Hollandsche 

geschiedschrijving in de late middeleeuwen ca. 1350-1490, de Geldersche 

kring ca. 1420-1515 en de Friesche geschiedschrijving in de late middeleeuwen ca. 

1400-1517. 

78 

Romein, Geschiedenis, 230 en 232-235, nr. 93. 

79 

Bruch, Supplement, 73, nr. 95. 

80 

Ebels-Hoving,`Nederlandse geschiedschrijving 1350-1530', 217-242. 

81 

Alsvoren, 223. 

82 


83 


84 

Van Houts, Local and regional chronicles. 

85 

Alsvoren, 17-26. 

XXIX

Volgens Van Houts bevatten de stadskronieken ook èxterne'gegevens, voor zover 

deze direkt in relatie staan tot de gebeurtenissen in de stad. 86 Met name de Duitse 

stadskronieken plaatsen hun verhaal in een regionale of nationale context. 87 Ook 

blijft de stadskroniek niet beperkt tot een korte tijdsspanne, maar wordt herhaaldelijk 

teruggegrepen op een pre-Romeinse oorsprong. 88 De adaptatie van (wereld)kronieken 

was hierbij geen ongewoon fenomeen. 89 De stadskroniek blijft in 

zijn algemeenheid dus niet beperkt tot de geschiedenis van de eigen stad binnen 

een afgebakend kort tijdsbestek. 

Deze karakteristieken lijken ook van toepassing op de kroniek van Van Os. Uitgaande 

van het ontstaansmilieu (de stad 's-Hertogenbosch), de professionele 

werkzaamheden van de samensteller (stadssecretaris en notaris), de ordening 

van de tekst volgens de wisseling van de Bossche schepenbank, de vastlegging 

van de vele privileges van de stad en haar rechtsgebied en de receptie van zijnwerk 

(het stadsbestuur), is men geneigd de kroniek naar analogie van de typologie van 

Van Houts te typeren als een stadskroniek. De verhouding tussen stedelijke en gewestelijke 

gegevens, waarbij de laatste een groot bestanddeel van de kroniek uitmaken, 

is dusdanig dat misschien beter gesproken kan worden van een 

mengvorm van stads- en gewestelijke kroniek. De integratie van lokale geschiedenis 

in grotere gewestelijke verbanden is overigens wel een karakteristiek element 

in de laatmiddeleeuwse geschiedschrijving. Romein spreekt in dit verband 

van de worsteling van middeleeuwse geschiedschrijvers om`de navelstreng met de 

wereldkroniek door te snijden'. 90 Ook schrijvers van stadskronieken hebben hier 

moeite mee. 91 Samenvattend kan men concluderen dat de kroniekvanVan Os typologisch 

een stedelijk produkt is met sterk gewestelijke inslag. 

Dit beeld van de kroniek vanVan Os sluit aan bij dat van Stein over de stedelijke 

historiogra¢e. 92 De Brusselse pensionaris Petrus deThimo (1393/94-1474) legt 

in geogra¢sch opzicht een duidelijk accent op het hertogdom Brabant en niet op 

de stad Brussel. 93 Daarnaast merkt Stein, in navolging van KÏmmell op, dat in de 

Noord-Franse en Zuid-Nederlandse steden een grote groep Franstalige kronieken 

ontstaan is, die niet zozeer de stedelijke geschiedenis tot onderwerp heeft, 

dan wel de dynastieke en wereldgeschiedenis. 94 Verbij-Schillings signaleert in de 

Hollandse steden eenzelfde tendens. Zo bevatten de keurboeken van Dordrecht, 

Haarlem en Zierikzee afschriften van de stadskeuren in de context van een beknopte 

geschiedenis van het graafschap. 95 

In de kroniekvanVan Os worden de verhalende elementen geadstrueerd door diplomatische 

bronnen. Dit fenomeen van verwevenheid van historiogra¢e en di- 

86 


87 

Alsvoren, 15. 

88 


89 

Alsvoren, 45. 

90 

Romein, Geschiedenis, 233. 

91 

Lettinck,`Het karakter', 399 signaleert dit in de stadskroniekvan de Kampense secretaris 

Jacob Bijndop. 

92 

Stein, Politiek en historiogra¢e. 

93 


94 

Alsvoren, 283-284. Zie ook KÏmmell, Erinnern, 225-226. 

95 

Verbij-Schillings, Beeldvorming, 272. 

XXX

plomatiekwerd door Stein reeds voor de Brusselse geschiedschrijving in het midden 

van de vijftiende eeuw gesignaleerd. 96 Net als de Brusselse historiografen was 

Van Os als stadssecretaris zeer goed ingevoerd in het politieke circuit en had hij 

vrij toegang tot het noodzakelijk bronnenmateriaal. Dat het uitoefenen van een 

dergelijke functie personen in het bijzonder kwali¢ceerde als samensteller blijkt 

uit de kronieken in de Duitse steden, die op enkele uitzonderingen na vervaardigd 

zijn door stadsschrijvers en stadsbestuurders; 97 ook in Nederlandse steden zijn 

hiervan voorbeelden aan te wijzen. 98 

Een vergelijking tussen de kroniekvanVan Os en andere laatmiddeleeuwse stadskronieken 

uit het hertogdom Brabant wordt bemoeilijkt door twee factoren: enerzijds 

het gebrek aan edities en studies op dit terrein, anderzijds een goed overzicht 

van het bronnenmateriaal. 99 De verhalende bronnen uit de Zuidelijke Nederlanden, 

600-1500, 100 de Belgische tegenhanger van het Repertorium van Carasso- 

Kok, vult deze leemte nu, maar heeft als eindpunt 1500, zodat een deel van het 

bronnenmateriaal buiten beschouwing blijft. Dit werk bevat naast de Brusselse 

geen andere kronieken, ontstaan in de laatmiddeleeuwse Brabantse steden. Verdere 

naspeuring leverde nog de volgende gegevens op. In de stad Leuven zijn aan 

het eind van de vijftiende of het begin van de zestiende eeuw geen kronieken geproduceerd. 

101 Wat Antwerpen betreft zijn bij het Stadsarchief te Antwerpen geen 

stadskronieken uit deze periode bekend. 102 Bij een eerste verkennend 

onderzoek in het handschriftenbezit van de Brusselse KB zijn uit de laatmiddeleeuwse 

periode drie Antwerpse kronieken aangetro¡en. Daarvan laat er maar 

e¨ e¨ n eenvergelijking toe met de kroniekvanVan Os. 103 Het is een achttiende-eeuws 

afschrift van een uitgebreide kroniek betre¡ende de jaren 1081-1512, geschreven 

door Nicolaes Claessens Haijns. 104 Ookdeze kroniekbeschrijft de Antwerpse geschiedenis 

in een ruimer geogra¢sch kader. In tegenstelling tot Van Os worden 

96 

Stein, Politiek en historiogra¢e, 303. 

97 

Du Boulay,`German town chroniclers', 446. Betre¡ende de Italiaanse en Zwitserse steden 

zieVan Houts, Local and regional chronicles, 48. 

98 

Zie bijvoorbeeld te Rotterdam, Rotterdamse kroniek, 2-3; Groningen, `Kroniek van 

Groningen', editie in voorbereiding bij het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 

en Kampen, Kamper kronijken. 

99 

Voor een overzicht van Brabantse kronieken, zie het verslag van Bayot en Cauchie, 

`[Rapport sur les chroniques du Brabant]', XXXVII-XCIII. 

100 

Dit repertorium wordt aangeboden onder de naam Narrative Sources als een elektronische 

databank, consulteerbaar via Internet. Op dit moment bevat Narrative Sources 

om en bij de 1400 records. Aangezien de elektronische versie tijdens het schrijven van 

de inleiding nog niet beschikbaar was, is gebruik gemaakt van een draft-versie, berustend 

op de RUL. 

101 

Vriendelijke mededeling van prof. dr. R.Van Uytven. 

102 

Vriendelijke mededeling van mevr. G. Degueldre. 

103 

Brussel, KB, Handschriften,Van den Gheyn, Catalogue, inv.nrs. (7430-31), (7432) en 

(6198). De inventarisnummers (7430-31) en (7432) zijn respectievelijk een zeventiende- 

en achttiende-eeuws afschrift van een Antwerpse kroniek betre¡ende de jaren 

1083-1488 en 1112-1477. De eerste is een zeer kort kroniekje van 20 pagina's, de 

tweede bevat korte aantekeningen van een paar regels per jaar, en dit op slechts 7 pagina's. 

104 r 

Brussel, KB, Handschriften,Van den Gheyn, Catalogue, inv.nr. 6198, fol. 36 : ickNicolaes 

Claessens Haijns. 

XXXI

geen diplomatische documenten ingelast.Van de vier hoofdsteden is alleen de 

Brusselse situatie in de vijftiende eeuw goed gedocumenteerd door het proefschrift 

van Stein. 105 Nader onderzoek naar de plaats van de kroniek van Den 

Bosch binnen de Brabantse historiogra¢e en de laatmiddeleeuwse stedelijke historiogra¢e 

in Brabant is dringend gewenst. De editie en/of bestudering van kronieken 

uit de Noord- en Zuid-Nederlandse steden zou een ander licht kunnen 

werpen op de verspreiding van het fenomeen stadskroniek en de kenmerken ervan 

in de laat-middeleeuwse periode. 

7 Betrouwbaarheid en accuratesse 

De betrouwbaarheid en accuratesse van de kroniek van Peter van Os kunnen getoetst 

worden op drie onderdelen: de zuiver historiogra¢sche passages, de diplomatische 

stukken en de lijsten van stedelijke functionarissen. 

Wat het eerste aspect betreft, de verhalende passages, baseert Van Os zich zoals 

vermeld voor het historiogra¢sch kader op Die alderexcellenste cronyke van 

Brabant. 106 Met name voor de oudste geschiedenis, vo¨ o¨ r de stichting van de stad 

's-Hertogenbosch, conformeert Van Os zich aan de legendevorming in zijn voorbeeld 

en neemt hij de mysti¢caties over.Voorbeelden hiervan zijn deTrojaanse afstamming 

van de hertogen van Brabant, de zwaanridderlegende, 107 het verhaal 

van de Negen Besten 108 en het FelleWout sonder Genade. 109 Ten behoeve van zijn 

politiek spectrum Brabant, heeft Van Os welbewust een op mythen berustend uitgangspunt 

gekozen. Naast de aan zijn voorbeeld ontleende gegevens, beschrijft 

hij gedetailleerd de gebeurtenissen uit zijn eigen periode. Dit is een feitelijke opsomming, 

die een betrouwbare indruk wekt. Er is geen discrepantie waargenomen 

met gegevens uit andere bronnen. 

Een tweede element zijn de ingelaste diplomatische documenten.Vergelijking van 

de teksten bij Van Os met de nog bewaard gebleven originele oorkonden geeft het 

beeld van een zeer minutieus scribent. De afschriften zijn, met uitzondering van 

incidentele kleine schrij¡outen, van zeer goede kwaliteit. De accuratesse en dientengevolge 

de betrouwbaarheid van de door Van Os vervaardigde kopiee« nisdus 

groot. 

Het derde element, de lijsten van Bossche functionarissen, in het bijzonder de 

schepenlijsten, is niet zonder meer betrouwbaar.Vergelijking met de door Jacobs 

gepubliceerde lijsten 110 levert een aantal verschillen op. Eenvolledige vermelding 

105 

Stein, Politiek en historiogra¢e. 

106 

Zie hiervoor hoofdstuk 5 (bronnen). 

107 

Zie voor deze legende BlÎte, Das Aufkommen. 

108 

Zie over vroegste ontwikkeling van de Negen-Bestentraditie Van Anrooij,Èen vroege 

receptiegetuige', 3-13. 

109 

Carasso-Kok interpreteert in`Het Woud zonder Genade', 252, het VlaamseWoud zonder 

Genade niet als een benaming van een bepaald bos of van een landstreek, maar als 

een toestand, waarin geweld en rechteloosheid heersen of als een situatie waarin in een 

bepaald gebied niet de juiste heer of leer aanvaard wordt. 

110 

Jacobs, Justitie en politie, 241-279. 

XXXII

van alle schepennamen heeft echter geen prioriteit bij Van Os. Hoewel aanvulling 

van namen op basis van het door hem aangelegde en voor de kroniek gebruikte 

cartularium mogelijk was, heeft hij dit soms achterwege gelaten. 111 

Een aspect dat in relatie staat tot de betrouwbaarheid van de gepresenteerde gegevens, 

is het dateringsgebruikvanVan Os en de schrijver van de aanvulling. Hoewel 

het schepenjaar, dat loopt van 1 oktober tot 30 september, de basis voor de ordening 

van alle gegevens is, heeft Van Os telkens zowel historische gegevens als diplomatische 

stukken ingelast die betrekking hebben op de periode januari tot en 

met september voorafgaand aan het genoemde schepenjaar. Zo wordt bijvoorbeeld 

onder het schepenjaar 1274, dat loopt van 1 oktober 1274 tot 30 september 

1275, de oorkonde vermeld die Jan I, hertog van Brabant, verleent aan Dordrecht 

op 2 juni 1274. 112 Men zou verwachten dat dit stukvermeld wordt onder het schepenjaar 

1273. Overigens geeft Van Os wel keurig aan dat deze oorkonde in het 

`jaar' 1274 verleend is. Eenzelfde ordening van de gegevens tre¡en we ook bij de 

tweede scriptor aan. 113 Een ander aspect waarmee de lezer rekening moet houden 

is het gebruik van de paasstijl door Van Os. Met name in zijn eigen periode 

tre¡en we vaak de combinatie aan van de verwijzing naar het schepenjaar en het 

jaartal. Daarbij hanteert Van Os de paasstijl. Zo maakt hij bijvoorbeeld melding 

van de geboorte van Karel V in dicto scabinatu (is het schepenjaar 1499, dat loopt 

van 1 oktober 1499 tot 30 september 1500) et anno XCIX o predicto XXIII a februarii. 

114 Het schepenjaar is in overeenstemming met de historische datum 1500, 

alsook het genoemde jaar, wanneer men rekening houdt met het gebruik van de 

paasstijl doorVan Os. Ookde schrijver van de aanvulling hanteert de paasstijl. Zo 

meldt deze de dood van Maximiliaan in het schepenjaar 1518 (lopendvan 1 oktober 

1518 tot 30 september 1519), en in ianuario int iaer XV C XVIII, 115 terwijl 

Maximiliaan in 1519 overleden is. Dit bewijst dat ook in de aanvulling op de kroniek 

de paasstijl gehanteerd is. De ordening van de gegevens binnen een jaar is 

niet altijd strikt chronologisch. Zo staat bijvoorbeeld de aanstelling van de nieuwe 

laagschout Jan van Baecxen in 1509 (omrekening van de door Van Os genoemde 

datum in den voirs. iaerachtomtrent Lichtmisse), tussen de gebeurtenissen uit juni 

en november 1508. 116 

Een mooi voorbeeld van de twee gebruikte chronologische elementen, namelijk 

schepenjaar en jaar, met daarbij het gebruik van de paasstijl, is het verhaal van 

de gebeurtenissen in 1512. 117 Onder het schepenjaar 1512 (lopend van 1 oktober 

1512 tot 30 september 1513) wordt de huldiging van Maximiliaan te Brussel en 

111 

Zo noemt hij in het schepenjaar 1306 maar twee van de zeven schepenen, terwijl hij in 

datzelfde schepenjaar een oorkonde parafraseert, met verwijzing naar het cartularium, 

waar deze oorkonde in extenso de resterende vijf schepennamen vermeldt. 

112 r 


113 v 

Zie bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 389 , waar de tweede scriptor gegevens uit juni 

1516 onder het schepenjaar 1516, dat loopt van 1 oktober 1516 tot 30 september 1517, 

rangschikt. 

114 v 


115 v 


116 v 

Van Os, Kroniek, fol. 357 .Voor de aanstelling van Jan van Baecxen op basis van andere 

bronnen zie Jacobs, Justitie en politie,240. 

117 r r 

Van Os, Kroniek, fol. 369 -375 . 

XXXIII

Leuven vermeld. Deze vond evenwel plaats respectievelijk op 24 en 25 mei 1512, 

dus voorafgaand aan het genoemde schepenjaar. Daarna volgen aantekeningen 

betre¡ende de periode september-januari, door Van Os alle gedateerd anno XII. 

De daarop volgende gebeurtenissen uit februari en april, dus 1513, worden door 

Van Os niet expliciet in een jaar gesitueerd, maar enkel met de tijdsaanduiding 

daernae.Voor Van Os is er geen jaarovergang in januari. De laatstgenoemde gebeurtenis, 

die met de voorgaande verband houdt en er chronologisch op aansluit, 

is uit april, en daar volgt wel een jaarcijferaanpassing door Van Os: den XVIII en 

dach van aprille in den iair XIII naestvolgende. Het jaarcijfer is hier dus door hem 

gewisseld van (15)12 in (15)13, omdat in de tussenliggende periode Pasen viel (op 

27 maart). Samenvattend kan men twee belangrijke zaken signaleren: ten eerste 

staan er binnen een schepenjaar zowel gegevens uit dat schepenjaar als uit de 

daaraanvoorafgaande periode januari-september in datzelfde jaar, en ten tweede 

moet men bij de gebeurtenissen uit de periode vo¨ o¨ r Pasen rekening houden met 

het gebruikvan de paasstijl zowel doorVan Os als door de schrijver van de aanvulling. 

In zijn algemeenheid kan men stellen dat de kroniek vanVan Os met name voor 

het oudste deel een onkritische, maar niet slaafse overname betreft van Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. Dit is dan ook het enige deel van de kroniek met 

literaire elementen. Het resterende deel is een sobere, afstandelijke beschrijving 

waarin hij de feiten droog presenteert, met een heilig respect voor het document. 

Het enige moment waarop hij emotie en betrokkenheid toont is bij debeschrijving 

van de Gelderse oorlogen. Slechts bij hoge uitzondering tre¡en we een persoonlijke 

noot aan. 118 Van Os heeft dan ook als stadssecretaris en notaris hardnekkig 

getracht met grote nauwgezetheid en objectiviteit de Bossche rechten met bewijzen 

te staven. 

8 Receptie 

Bij de bepaling van de receptie van de kroniek is een aantal factoren van belang, 

namelijk de persoon van de samensteller, zijn eventuele opdrachtgever, het ge|« ntendeerde 

publiek en zijn politiek programma. De samensteller Peter van Os bevindt 

zich als stadssecretaris in een afhankelijke positie ten opzichte van het 

stadsbestuur. Hij geeft niet zozeer een chronologisch verslag van de gebeurtenissen 

in zijn stad, als wel een selectie van die documenten in een bepaald jaar die 

voor zijn doel in aanmerking komen. Gegevens over de verhouding tussen Stad 

en Meierij, tussen stad en heerlijkheden ten oosten ervan, betre¡ende de positie 

van de stad en hoogschout in waterstaatkundige zaken, monetaire ontwikkelingen 

en blijde inkomstenvormen de kernvan zijnverhaal. Het zuiver geschiedkundig 

aspect, het verslag van de `gesta' in een bepaalde periode, treedt weinig op de 

118 Van Os, Kroniek, fol. 353 v , waar hij aan het relaas van Die alderexcellenste cronyke van 

Brabant de verzuchting Got heb lo¡, zoe eest gesciet toevoegt. Een aantal andere ogenschijnlijk 

persoonlijke opmerkingen heeft Van Os ontleend aan Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 

XXXIV

voorgrond. Het inlassen van de vele oorkonden en ambtelijke stukken heeft een 

legitimerende functie, namelijk het benadrukken en uitdragen van de historische 

rechten van de stad 's-Hertogenbosch en de Meierij, waarmee een poging ondernomen 

wordt om de eigen privileges binnen een Brabants kader te beschermen 

tegen het centralisatiestreven van de Habsburgers. 119 De kroniek kan aldus gezien 

worden als een uiting van het stedelijk zelfbewustzijn. 

Hoewel geen sporen aangetro¡en zijn die zouden kunnen wijzen in de richting 

van een concrete opdracht aan Van Os, lijkt het onwaarschijnlijk dat een andere 

instantie dan de stadsmagistraat als opdrachtgever van de kroniek in aanmerking 

komt. Met de kroniek kreeg de stad een instrument in handen om de stedelijke 

aspiraties kracht bij te zetten. Men kan zich dan ook afvragen of men hier niet 

beter zou kunnen spreken van een beoogde gebruiker van het manuscript in 

plaats van een beoogde lezer. Dat het manuscript binnen de stedelijke administratie 

gecirculeerd heeft, blijkt uit de latere correcties in het handschrift door stedelijke 

functionarissen en het gebruik ervan door de zeventiende-eeuwse 

geschiedschrijvers Everswijn, Loe¡ en Van Balen. 120 De receptie van de kroniek 

heeft zich waarschijnlijk beperkt tot de kring van stedelijke machthebbers. Toch 

zou de aanwezigheid in de kroniek van thema's als de Trojaanse afstamming en 

de Negen-Besten-cultus in de richting van een ander publiek kunnen wijzen, namelijk 

dat van burgerij en adel.Tilmans concludeert immers in haar beschouwingen 

over de Kattendijke-kroniek dat de samensteller, met de aandacht voor de 

Trojaanse afstamming, gekoppeld aan de oorsprong van de Hollandse steden en 

met de verheerlijking van de Hoekse heldendaden, zich richt op de burgerij, terwijl 

hij met de Negen-Besten-cultus en de nadruk op ridderlijke hoofsheid appelleert 

aan een adellijke lezerskring. 121 Bij de kroniek van Van Os lijkt de 

aanwezigheid van deze thema's eerder een resultante van zijn keuze voor zijn Brabants-nationalistische 

voorbeeld, Die alderexcellenste cronyke van Brabant, dan 

een bewuste keuze in functie van de doelgroep adel en burgerij. 

9 Stedelijke historiogra¢e naVan Os 

Van Os is de eerste historiograaf van de stad 's-Hertogenbosch, wiens werk bewaard 

gebleven is. De door Carasso-Kokvermelde kroniekvan 's-Hertogenbosch 

overde periode 1312-1517 122 verdient het predikaat kroniek niet. Dit handschrift 

is eerder een register met gegevens over muntvaluaties, gecombineerd met enkele 

verhalende gegevens, dan een verhalende bron. 

Vanaf het midden van de zestiende eeuw doet zich een ware explosie van historische 

aktiviteit voor. In 1540, niet lang na de afronding van de kroniekvanVan Os, 

schreef Simon Pelgrom, prior van het Wilhelmietenklooster van de Baseldonkof 

119 De drang tot legitimatie in de laat-middeleeuwse geschiedschrijving is zeer sterk in crisistijden, 

wanneer rechten al dan niet vermeend, aangetast worden of zijn, zie Graus, 

`Funktionen', 53-54. 

120 Zie hierna hoofdstuk 9 (stedelijke historiogra¢e naVan Os). 

121 Tilmans,`De Kattendijke-kroniek', 189-190. 

122 Carasso-Kok, Repertorium, nr. 175. 

XXXV

Porta Celi bij 's-Hertogenbosch, een Latijnse kroniek over het ontstaan van de 

stad. 123 Het handschrift is nietovergeleverd, maar slechtsbekend uit eenvertaling 

door J. van Oudenhoven. 124 Uit de vertaling blijkt niet dat Pelgrom de kroniekvan 

Van Os geraadpleegd heeft. 

Ongeveer negen jaar later, ca. 1549, voltooideWillem Moel (Molius) zijn Latijnse 

kroniek. 125 Molius was priester en kanunnikvan de Sint-Jan in 's-Hertogenbosch 

en heeft als geestelijke veel aandacht voor kerkelijke instellingen en gebeurtenissen 

in de stad. Zijn gegevens put hij ex multis chronographorum scriptis, 126 uit een 

`rood' handschrift 127 en uit de zogenaamde chronicae annales. 128 Ontleningen 

aanVan Os zijn niet aanwijsbaar. 

Een derde kroniekschrijver, Albertus Cuperinus, heeft midden zestiende eeuw 

Die chronicke van der vermaerder ende vromer stadt van Tsertogenbosch, int corte 

van Henricus die eerste, hertoge van Brabant, tot Philippus van Oestenryck, coninc 

van Engelant ende hertoge van Brabant 129 geschreven. 130 Het oudste deel is onder 

meer gebaseerd op de kronieken vanVan Os en Molius, alsmede op een niet overgeleverde 

kroniek van Adriaen die Ruyter, een functionaris van het Heilige- 

Geesthuis in Den Bosch. 131 Cuperinus, cisterc|« enzermonnik te Marie« ndonk bij 

Heusden, schrijft in een zeer levendige stijl en heeft veel belangstelling voor kerkelijke 

zaken. Evenals Van Os geeft hij bij ieder schepenjaar voor zover hem bekend 

de namen van de schepenen. 132 Woordelijke tekstontleningen door Cuperinus 

aan Van Os vallen niet aan te tonen.Waarschijnlijk heeft hij een aantal gebeurtenissen, 

door Van Os zeer sober gepresenteerd, omgewerkt tot een leesbaar 

verhaal. 

In de zeventiende eeuw zijn twee belangrijke kronieken tot stand gekomen. De eerste 

werd geschreven in opdracht van het stadsbestuur van 's-Hertogenbosch. Op 9 

februari 1608 gaf dit aan mr. David Everswijn, mr. Jacob van Balen en mr. Bartholomeus 

Loe¡, gezworenen van de stad, en aan pensionaris Van Reys opdracht de 

belangrijkste stukken van de stad bijeen te brengen en te beschrijven. 133 Deze opdracht 

hield verband met een verzoek van Jean Baptiste Gramaye, historiograaf 

van de aartshertogen van Brabant. Gramaye heeft dit verzoek ook aan andere steden 

gerichtom er voor zijn geschiedkundige werken gebruikvan te kunnen maken. 

123 

Haisma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 324-325, nr. 377. 

124 

Oorspronck van's Hertogen-Bosch. 

125 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51=Annales civitatis Buscoducensis 

et rerum domi bellique per Buscoducenses gestarum et actuum recitatio per magistrumWilhelmum 

Molium chronice ad posteros enarrata. 

126 r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 22 . 

127 r r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 34 en 67 : in rubeo codice, 

mogelijk is dit het Rood Privilegeboek, een van de stadscartularia. 

128 r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 30 . 

129 

Hermans,Verza meling van Kronyken, 1-395. Haitsma Mulier enVan der Lem,Repertorium, 

109-110, nr. 134. 

130 

Voor een datering van deze kroniek zieVan Bavel,`Nieuwe gegevens', 19-30. 

131 

Hermans,Verzameling van Kronyken, I en 5-6. 

132 

Helaas heeft Hermans deze in zijn uitgave achterwege gelaten. 

133 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, voorwoord (ingevoegd 

en ongefolieerd). 

XXXVI

Het driemanschap schreef de kroniek Origo oppidi Buscoducensis, 134 die loopt tot 

1566. Ze haalden hun informatie tam ex veterum ¢dedignis manuscriptis, exemplaribus, 

annalibus privilegiorum, statutorum etactuum publicorum regestis et prothocollis, 

quam ex antiquissimis Brabantiae, Hollandiae, Gelriae et Ultraiecti 

Latino et Teutonicoidiomate impressischronicis. 135 Mogelijk hebben zeVan Os geraadpleegd 

voor de hoofdstukken over rechten, bestuursinrichting en functionarissenvan 

de stad. Heel nadrukkelijk is dit gebeurd bij de beschrijving van de inval 

van hertog Frederikvan Brunswijk in 1478, waarbij deze Grave en een groot deel 

van Oss verwoestte. 136 Ze prijzenVan Os daar om zijn betrouwbaarheid en nauwgezetheid. 

137 Even later is Molius hun bron. Daarna gebruiken ze beide kroniekschrijvers 

als hun bron. 138 Hoe zwaar door hen op Van Os geleund werd voor de 

periode rond 1500, blijkt wel uit het feit dat de zeventien pagina's over deze 

periode in het Middelnederlands geschreven zijn, in tegenstelling tot de rest van 

de kroniek. Hele zinnen en passages vanVan Os zijn overgenomen. 

Plattegrond van 's-Hertogenbosch ca. 1540. 

's-Hertogenbosch, GA, fotocollectie stamboeknr. 87 

134 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, titel op de rug. 

135 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, voorwoord (ingevoegd 

en ongefolieerd) en fol. 1 r . 

136 r 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 . 

137 r 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 in de marge: Hec 

et sequentia usque v excerpta sunt ex memoriis et manuscriptis libris Petri de Oss senioris, 

secretarii Buscoducensis, qui circa illa tempora vixit et ¢deliter accurateque singula 

gestaTeutonice scripta reliquit. 

138 v 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 in de marge en 

83 r : Ex manuscriptis prefati Petri de Oss et domini Wilhelmi Molii. 

XXXVII

Een tweede zeventiende-eeuwse kroniek is van de hand van Jacob van Oudenhoven, 

die vermoedelijk zijn jeugd doorbracht in 's-Hertogenbosch. 139 Hij trad in bij 

de orde van deWilhelmieten. Lang duurden zijn kloosteraspiraties echter niet: in 

1620 trad hij, samen met twee anderen, uit, bekeerde zich tot het protestantisme 

en een jaar later ging hij theologie studeren in Leiden. In 1631 werd hij benoemd 

tot predikant van Nieuw-Lekkerland in de Alblasserwaard. In 's-Hertogenbosch 

heeft hij nooit meer gewoond. Naast historische werken over de Alblasserwaard, 

Zuid-Holland en Heusden heeft hij zich gericht op de geschiedenis van 's-Hertogenbosch 

en de Meierij. In 1629 al bewerkte hij een deel van de kroniekvan S. Pelgrom. 

Zijn eerste grote publicatie dateert van 1649 en is getiteld:Beschryvingeder 

stadt ende Meyerye van's Hertogen-Bossche, vervatende desselfs begin, voortgangh 

ende wasdom, soo van geestelijcke als wereltlijcke gestichten, oprechtigh van't capittel 

ende collegien, maniere van regeeringe ende hare privilegien, bevorderinghe 

haerder bisdom ende bisschoppen. Midtsgaders: haerder Meyerye, ende de daerinne 

ghelegene steden, baronyen, heerlijckheden ende dorpen. Alles met grooten arbeyt 

uyt verscheyde schriften ende papieren tesamen ghestelt ter liefde sijns 

vaderlandts. 140 Het werd uitgegeven te Amsterdam. In 1670 verscheen hiervan 

een heruitgave, gedrukt te 's-Hertogenbosch. Dit keer waren het twee afzonderlijke 

boeken in e¨ ën band, geheel herzien en aangevuld, onder de titels Silva-Ducis 

aucta & renata of een nieuwe ende gantsch vermeerderde beschrijvinge van de stadt 

van s'Hertogen-Bossche vervatende desselfs begin en voortganck, soo van geestelijcke 

als wereldtlijcke gestichten, oprichten van't capittel, ende collegien, maniere van 

regeeringhe, ende hare privilegien ende vryheden, bevorderinghe van haer bisdom 

ende bisschoppen, ende meer andere dingen en Een nieuwe ende vermeerderde beschryvinge 

van de meyerye van s'Hertogen-Bossche, behelsende alle de baronijen, 

heerlijckheden, steden, casteelen, vlecken, dorpen, gehuchten. Mitsgadres alle canonisijen, 

commanderijen, abdijen, ende de andere cloosters van verscheyde ordens, 

ende geslechten daerin ghelegen, derselver regeeringhe met den aencleven van dien. 

In de Beschryvinge der Stadt ende Meyerye van 1649 zegt Van Oudenhoven veel 

gebruik te hebben gemaakt van het werk van Gramaye, historiograaf van de hertog 

van Brabant, uit 1609, getiteld Taxandria, in de wetenschap dat enkele personen 

uit het stadsbestuur deze van historisch materiaal hebben voorzien. 141 

Vermoedelijk slaat dit op de genoemde kroniekvan Everswijn,Van Balen en Loe¡. 

Van Oudenhoven heeft waarschijnlijk deze laatste kroniek niet gebruikt, ook al 

was hij nog redelijk recent. Hij rept er met geen woord over en noemt evenmin 

de kroniekvanVan Os. 

In de verbeterde uitgave van 1670 isVan Oudenhoven wat ruimhartiger in de beschrijving 

van de bronnen die hem ten dienste hebben gestaan. Naast een aantal 

gedrukte, bovenlokale werken, noemt hij alle de gheschreven chronijcken ende 

139 Zie voor een biogra¢e van Jacob van Oudenhoven, zijn werken en zijn historiogra¢sche 

plaatsbepalingVan Dijk,`Jacob van Oudenhoven'. 

140 Haitsma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 317-318, nr. 366. 

141 Van Oudenhoven, Beschryvinge der Stadt ende Meyerye, Inleiding. 

XXXVIII

oude memorien die wy daervan vele ghesien hebben. 142 Een aparte vermelding 

krijgt ook nog een Latijnse, oude Bossche kroniek en de kroniekvan Pelgrom, 143 

maar ook nu zijn er geen aanwijzingen dat hij Van Os' kroniek onder ogen gehad 

heeft. 

Uit onvrede met het werk van Van Oudenhoven schreef Johan van Heurn in het 

derde kwart van de achttiende eeuw de vierdelige kroniek Historie der Stad en 

Meyeryevan's-Hertogenbosch (Utrecht 1776-1778). 144 Als belangrijkstebron vermeldt 

hij Van Oudenhoven, die hij corrigeert aan de hand van originele archiefstukken. 

Hoewel hij bekend is met het werkvan Everswijn c.s., lijkt hij niet bekend 

met de kroniek van Peter van Os. 

Uit het bovenstaande blijkt dat de kroniek van Van Os in de Bossche geschiedschrijving 

niet veel sporen nagelaten heeft. Alleen het driemanschap Everswijn, 

Van Balen en Loe¡ heeft de kroniekgebruikt, en dan nog ten behoeve van een zeer 

korte periode en een speci¢ekonderwerp. Het feit dat dit alleen door deze samenstellers, 

aangesteld door het stadsbestuur, aanwijsbaar gebeurd is, leidt tot de veronderstelling 

dat het handschrift van Peter van Os voornamelijk in de kring van 

stadsbestuurders circuleerde. 

142 

Van Oudenhoven, Silva-Ducis aucta & renata,7. 

143 


144 

Haitsma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 182, nr. 221. 

XXXIX

Verantwoording van de tekstuitgave en tekstpresentatie 

Bij de tekstuitgave is geopteerdvoor een studie-editie, diebruikbaar is voor gespecialiseerd 

wetenschappelijkonderzoek, met name voor mediaevisten. In deze studie-editie 

wordt een verantwoorde leestekst geboden, gebaseerd op de autograaf, 

met commentaar in de vorm van een technische inleiding. Door de bewerkers is 

afgezien van het aanleveren van die wetenschappelijke elementen die van de grote 

lijn a£eiden, maar met dienverstande dat men bij het we© l gebodene geheel verantwoord 

wil zijn. Dientengevolge is gekozen voor een terughoudende tekstkritische 

en historische annotatie. De gegevens over personen, plaatsen en instellingen zijn 

niet in toelichtende noten, maar in de indices opgenomen. Woordverklaring 

wordt alleen gegeven bij die woorden die niet in een gangbaar lexicon aangetroffen 

worden, zoals bijvoorbeeld in het Middelnederlandsch Handwoordenboek. 1 

Bij dateringsopgaven wordt geen toelichtende noot gegeven, omdat deze voor 

mediaevisten aan de hand van het Taschenbuch der Zeitrechnung van Grotefend 

eenvoudig op te zoeken zijn. Hierbij moet men wel rekening houden met de in de 

kroniek gehanteerde tijdsopgave. 2 

Voor de tekstweergave is de kritisch-normaliserende methode gekozen, met inachtneming 

van de volgende regels: 

^ i, j en y zijn niet genormaliseerd in Nederlandse tekstdelen; ii, ij en de letter 

ypsilon met punten zijn getranscribeerd als ii; 

^ u, v, uu, vv en w zijn genormaliseerd, behalve in eigennamen; 

^ getallen weergegeven in Romeinse cijfers zijn niet in Arabische cijfers afgedrukt; 

^ hoofdletters en kleine letters zijn naar hedendaags gebruik genormaliseerd; 

^ afkortingen zijn, zoveel mogelijk naar het voorbeeld of naar analogie van de 

voluit geschrevenvormen in de tekst, stilzwijgend opgelost.Veel voorkomende 

afkortingen die op meer dan e¨ ën wijze kunnen worden opgelost (zoals`voirs.') 

zijn onopgelost afgedrukt; 

^ in de tekst aaneengeschreven woorden zijn voorzover mogelijk naar hedendaags 

gebruik gescheiden afgedrukt. Woorddelen die in de tekst gescheiden 

zijn, zijn voorzover mogelijk naar hedendaags gebruik aaneengeschreven afgedrukt; 

^ de tekst is voorzien van interpunctie naar hedendaags gebruik; 

^ de tekst is ingedeeld en opgemaakt naar hedendaagse normen.Van Os geeft in 

de kroniek twee chronologische markeringen aan: de eerste is de jaarindeling 

op basis van de Bossche schepenjaren; de tweede wordt gevormd door de 

regeringsjaren van de Brabantse hertogen, die bovenaan elke folio geschreven 

1 Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek. 

2 Zie hiervoor hoofdstuk 7 van de inleiding (betrouwbaarheid en accuratesse). 

XLI

Markering door middel van punten ten behoeve van de schepennamen door Peter van Os. 

Tillburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol 72 r 

XLII

zijn. Aangezien de kop over de vorsten, die telkens herhaald wordt, over de 

gehele folio loopt, komt deze kop bij de transcriptie in een aantal gevallen op 

een onlogische plaats te staan. Er is voor gekozen om bij de tekstuitgave de 

kop slechts eenmaal te zetten bij de desbetre¡ende tekstpassage en wel op 

een logische plaats; in het notenapparaat is aangegeven tot welke folio deze 

herhaald wordt, met de tekstvarianten. Deze koppen staan in groot kapitaal. 

Het nieuwe schepenjaar geeft Van Os aan met een vaste formulering, gevolgd 

door de namen van de schepenen.Vooral in de beginfase ontbreken na de aankondiging 

de namen. In plaats daarvan plaatst Van Os, uitgaande van het 

aantal schepenen eind vijftiende/begin zestiende eeuw, zeven punten onder 

elkaar.Wanneer hij slechts een deel van de namen kent, markeert hij de lege 

plaatsen voor de ontbrekende namen met een punt. Er is van afgezien deze 

punten in de tekstuitgave weer te geven, met name omdat, op ëe¨ n uitzondering 

na in 1209, de jaren 1200 tot 1277 uitsluitend jaaropgaven zijn met de 

bijbehorende zeven punten.Van Os heeft de tekst binnen de jaaropgave verder 

ingedeeld in hoofdstukken. Hij geeft in de marge van elktekstblok zelf een rubriek 

aan, een korte samenvatting van de gepresenteerde tekst. Deze rubrieken 

in margine zijn in de tekstuitgave inspringend boven het betre¡ende 

tekstblok geplaatst en aangegeven in vet. Binnen deze tekstblokken is door 

de bewerkers een verdere onderverdeling gemaakt bij de transcriptie van de 

oorkonden. In een aantal gevallen heeft Van Os zelf al een onderverdeling 

aangebracht en deze gerubriceerd. In de tekstuitgave worden deze zogenaamde 

tussenkopjes van Van Os vet aangegeven, beginnend links aan de 

kantlijn. Ten behoeve van de lezer hebben de bewerkers vanaf p. 8 bovenaan 

de pagina een sprekende hoofdregel met de jaaraanduiding toegevoegd, op 

basis van de eerst- of laatstgenoemde datum; 

^ vertoont de basistekst gelijktijdige wijzigingen en/of toevoegingen, dan wordt 

de gewijzigde en/ofvermeerderde versie gegeven. Bijzondere gevallen worden 

in de noten gesignaleerd; 

^ de bijzondere tekens worden als volgt weergegeven: bij de parafrasering of 

volledige uitgave van oorkonden verwijst Van Os aan het eind ervan naar de 

desbetre¡ende folio met eventueel het bijbehorende teken (signum)inhetcartularium. 

In de tekstuitgave staan deze signa tussen haken, in volgorde genummerd, 

½1, ½2, ½3 enz. De corresponderende tekens zijn weergegeven in 

bijlage 2; 

^ delen van de tekst die weggevallen of onleesbaar geworden zijn en met redelijke 

zekerheid gereconstrueerd kunnen worden, worden tussen teksthaken [ ] 

afgedrukt; 

^ kennelijke verschrijvingen in de basistekst worden stilzwijgend verbeterd; 

^ het eind van een folio wordt weergegeven door een Duitse komma /; 

^ Latijnse zinsneden en passages worden vertaald, aangezien de kennis van het 

Latijn bij mediaevisten geen vanzelfsprekende verworvenheid meer is. Bij de 

vertaling zijn de volgende criteria gehanteerd: 

1 historische passages worden bij de tekstuitgave in een noot vertaald; het betre¡ende 

nootcijfer wordt aan het eind van de Latijnse passage of de Latijnse 

XLIII

woorden geplaatst, met uitzondering van de uitgebreide tekst p. 207-210, 

waar de noot met vertaling bij het begin staat; 

2 bij onvolledige jaaropgaven wordt het desbetre¡ende jaartal tussen haken 

toegevoegd; 

3 de repetitieve tekstdelen worden niet telkens opnieuw bij de tekstuitgave, 

maar slechts eenmaal vertaald in bijlage 1 (Lijst met vertaling van vaak voorkomende 

Latijnse zinsneden en passages); 

4 niet vertaald worden de teksten van oorkonden, de gelatiniseerde eigennamen 

met bijbehorende kwali¢caties, een bijbeltekst, het grootste deel van de 

introitusvermeldingen en de maandaanduidingen.Wat de oorkonden betreft 

is vertaling, nog afgezien van het feit dat deze uiterst gecompliceerd is, niet 

absoluut noodzakelijkvoor het volgenvan de verhaallijn, omdat Van Os de inhoud 

vrijwel zonder uitzondering voorafgaand aan het stuk parafraseert of in 

een rubriek toelicht.Waar dit niet gebeurt, kan het desbetre¡ende stuk opgespoord 

worden via bijlage 3 (Concordantie van kroniek en cartularium). Bij 

de gelatiniseerde eigennamen is vertaling in een aantal gevallen niet verantwoord, 

omdat vaak onzeker is of het een achternaam dan wel een beroepsnaam 

betreft. De bijbeltekst is in een noot toegelicht. De introitusvermelding, 

het psalmvers als inleiding tot de mis, maakt doorgaans deel uit 

van een datering met dagopgave, zodat de datum geen probleem vormt. Alle 

introitus-opgaven zijn in overeenstemming met de genoemde dagopgave. 

Waar het introitus geen onderdeel van een datering met dagopgave is, is de 

datum in een noot omgerekend, behalve in de teksten van oorkonden. De 

Latijnse maandaanduidingen spreken voor zich. 

XLIV

fol. 1 r 

fol. 1 v 

fol. 2 r 

fol. 2 v 

fol. 3 r 

Dit boeck inhelt in den iersten die gelegentheit slantz van Brabant metter toebehoerten, 

die afcoempste ende dedelheit der hoiger doerluchtiger fursten ende hertogen 

van Brabant ende daernae voirts van versceyden previlegien, verleeningen, 

byhore princelicheit den lande van Brabant ende oic der stat van sHertogenbosch 

verleent; ende voirts van meer andere ordinancien, vonnissen, appoinctementen, 

compromissen, uuytspracken, con¢rmacien, tractaten ende van meer andere 

poincten in cort comprehendeert. 

In den iersten is hier te wetene die gelegentheit slantz van Brabant, dat die uuyterste 

provincie is van Almanien ende is liggende aen Neder-Vrancryck, hebbende 

den Ryn endeVrieslantoostwairt, die Britaensche Zee ende [den] 1 Vl[eems]schen 1 

Schoot noo[rtwairt] 1 , / Neder-Gallien westwairt ende Hoich-Vrancryck zuytwairt, 

hebbende vele vermeerde steeden. 

Tes oick te wetene dat Brabant gedeylt is in vier quartieren onder vier principael 

hooftsteeden, die ziin: Loeuen, Bruessel, Antwerpen, sHertogenbosch. 

Int quartier van Loeuen zyn dese steden: Thienen, Leeuwe, Aerschot, Dyest, 

Gemmelours, Geldenaken, Hannuyt, Halen, Landen, Sichenen. 

Int quartier van Bruessel liggen dese steden: Nyuele,Vilvoirden. 

Int quartier van Antwerpen liggen dese steden: Lyere, Herentals, Breda, Bergen 

op den Zoom, Steenbergen. / 

Int quartier van sHertogenbosch liggen dese steden: Graue, Helmont, Eyndouen, 

Rauesteyn, Megen. 

Ende van desen steden zoe ziin naest den voirs. vier principalen hooftsteden noch 

drie andere hootsteden, te wetene: Thienen, Leeuwe, Nyuele. 

Item die stat van Maestricht houden van den keyser die hertoge van Brabant ende 

die bisscop van Luydick tesamen gelyck. 

Item in Brabant liggen noch grote vryheiden ende dorpen die beter zyn dan sommighe 

steden voirs., te wetene: Turnhout, Gheele, Hoichstraten, Beke, Oirschot, 

Werchtere, Merchtene, Vueren, Tubeke, Lennicke, Ysche, Grymbergen, Assche, 

Arendonck, Oisterwyck ende meer andere. / 

Dit ziin die abdyenvan monickenvan Sinte-Benedictusoirdene in Brabant: Gemmelours, 

Ha¥igem,Vliebeke. 

Ende die abdyen van nonnen derselver oirdene zyn:Vorst, Bigaerden. 

Dit zyn die abdyen van monicken der oirdene van Cisteau oft van Sinte-Bernart: 

Vileer, Sinte-Bernarts op die Scelde, Nyzele. 

Ende die abdien van nonnen zyn:Vrouwenparck, Ewyers,Ter Cameren by Bruessel, 

Rosendale, Nazareth, Lintere, Rameye, Florual, sHertogendale, Argenton, 

Musen by Mechelen. Dit ziinie abdyen van der oirdene van Premonstreyt: Sinte- 

Michiels tAntwerpen, Grymbergen, Parck,Tongerloe, Heylicgem, Euerbode, Diligem. 

/ 

Van der regulieren Sinte-Augustynsoirdene die abdye van Sinte-Geertruyt te 

Loeuen. 

Die abdyen van edelen ion¡rouwen canonickerssen van Sinte-Geertruden te 

Nyuele, gefondeert van Sinte-Geertruden. 

1 Lacune door gaatjes in het papier. 

1

fol. 3 v 

fol. 4 r 

fol. 4 v 

Tott Loeuen is thuys oft cloester van den commenduer van Sint-Iansheren van 

Rodes van Sinte-Augustynsoirdene, geheiten Chanterayn, ende hy gaet te raide 

metten Staiten van Brabant op die zyde van den banierheren ende oick metten 

prelaten. 

Oeck soe es een cloester oft huys van derselfder oirden tot Tricht. 

Item te Gemart es een cloester van den commandeur van der oirdenen van den 

heren van Pruysschen. 

Item in den voirs. lande van Brabant zyn chartroysen, biddende oirdene ende vele 

andere oirdene, beyde mannen ende vrouwen, die van reformacien zyn ende vele 

vruchten doen, etc. 

Die banieriien van Brabant sonder den voirs. abdt van Gemmelours, die in den 

lantraidt die ierste banyerheere geheiten wordt: Aerschot, Gaesbeke, Bierbeke, 

Perweys, Rotselair, Ghete, Leefdale, Breda, Bouterzem, Grymbergen, Cuyck, 

Dyest,Wesemael, Du¥e, Rayues, Cranendonck, Boxtel, Sombre¡. / 

Item ende dese banyeryen ziin bruedersgedeelten van Brabant, te wetene: Aerschot, 

Byerbeke, Gaesbeke, Diest, Perweys. 

Tot desen zyn noch in Brabant sommige ander heren, geheiten ridderen met gesellen, 

als: Huldeberge, Bouterssem, Ryuieren, Boechout, Assche, Lyntere, 

Wauere. / 

van der afcoempsten ende edelheit der hoiger vorsten 

ende hertogen van brabant 

Van Adam tot Noe waren tusschen beyde omtrent XII C iaren ende 

ierst beginnende van Noe 

Soe is in den iersten te wetene dat van beginne dat Got almechtich die ierste 

menschen Adam ende Eue maecten optenvrydach, zoe waren omtrent XII C iaren 

tot Noe toe die de arcke maecte tegen die toecomende diluvie. Ende hy hadde drie 

zoonen, te wetene Sem, Cam ende Iaphet doen hyV C iaer oudt was. Ende Noe by 

bevele Goids met zynen wyve ende met zynen drie zoonen ende met hoeren wyven 

gingen tsamen in der arcken dair Noe C iaer over getymmert hadde. Ende 

want alle die werelt in der diluvie verdranck, uuytgenomen dese acht personen. 

Soe zyn van desen drie zoonen comen alle menschen die ye sint in der werelt geweest 

zyn. Nae der diluvien plancten Noe eenen wyngart ende zoe gescyede den 

goedenvader Noe die dronckenscap van den wyne eer hydie cracht des wyns kende, 

zoedat hy ontdect lach neder ter eerden. Ende Cam, zyn zoen, bespotten zynen 

vader, mar Sem ende Iaphet waren beschaempt ende decten hem. Welke 

dingen Noe daernae vernemende, soe gebenediden hii Sem ende Iaphet, mar 

Cam / vermaledyden hy.Van desen drie zoonen worden by Noes tyden geboren 

ende leefden XXIIII M ende C mannen sonder die vrouwen ende die kynderen 

dier vele meer waren, want Noe was oudt als hy starf IX C ende vyftich iaren. Ende 

dit volck hadde drie princen, te weten Nemroth van Cams geslachte, Iettan van 

Sems geslachte ende Su¡ene van Iaphets geslachte. Overmits desen drie zoonen 

van Noe is die werelt gedeylt in drie delen, te wetene Asya, A¡rica ende Europa. 

2

fol. 5 r 

fol. 5 v 

fol. 6 r 

Asia bewoenden die van Sem quamen, A¡rica bewoenden die van Cam quamen, 

Europa bewoenden die van Iaphet quamen.Van Sem is comen tvolckvanYsrahell 

ende Ons Here Ihesus Cristus.Van Cam zyn comen vele quade tyrannen ende vele 

quade generacien. 

Ende voirts van Iaphet, soen van Noe 

Iaphet ende Stuna, zyn wy¡, hadden VII zoenen, te wetene Mosoch, Tyras, Gomer, 

Lauan, Magoch, Madan, Tubal. / Van Mosoch ende Tyras zyn comen die 

van Tracien; van Gomer zyn comen die van Galasien ende dairnae die Fransoysen; 

van Lauan ziin comen die Griecken; van Mogoch zyn comen die Siten; van 

Madan zyn comen die Meden; vanTubal zyn comen die van Spaengien. Men leest 

oick dat van Iaphet comen zyn XV generacien die Europen besaten, dairaf die 

voirs. Su¡ene tot zynen deel nam Creeten ende Ytalien. Oeck van desen Iaphet 

zyn comen die heren van Troyen, van Romen, van Ytalien, van Vrancryck ende 

van desen Nederlanden ende al meest die kersten. 

Ende voirts nae sommige van Lauan ende nae sommige van Su¡ene 

begint men dafcoempste van Hector vanTroyen 

Dese voirscr. Su¡ene nae sommige boecken is afgedaelt van Gomer voirs. ende 

die beginnen van hem die afcoemste van Hector vanTroyen. Sommige andere beginnen 

Hectoirs afcoemste van den voirs. Lauan, die enen zoen hadde die Ionius 

hyet. / 

Ende voirts hoe die generacien van Iaphet, Lauan, Gomer ende Suffene 

vergaderen opTros 

Nyettemin beide deze generacien vergaderen ten eynde gelyc opTros, die nae zynen 

name maecte die stat van Troyen. Tros voirs. hadde enen zoen die hyet Ylus, 

die bynnenTroyen dede maken een paleys ende noemdent Ylyon.Ylus voirs. had 

enen zoen die hyet Laomedon. By tyden van desen waert Troyen ierst destrueert 

van Iason ende Hercules, die in Colcos trocken om tgulden vlyes ende wairt dootgeslagen. 

Laomedon voirs., die dorde coninc van Troyen, lyet after enen zoen, geheiten 

Pryamus, die de stat vanTroyen weder scoender ende groter dede maken ende by 

zynen tyde waertse weder destrueert van den Griecken die thien iair dairvoir lagen; 

ende dat was XI C ende omtrent LXIX iair voir Christus gebuert. Priamus 

voirs., coninc van Troyen, hadde by Heccube, zyn wy¡, vy¡ zoenen ende twee 

dochteren, te wetene die zoenen: Hector, dierste van den IX besten, 1 Paris, Diephebus, 

Helenus,Troylus; die dochteren: Cassandra, Polixena. / 

Ten tyde van Hector vanTroyen 

Hector voirs. hadde by Andromata, zyn wy¡, Francion ende meer schoen kynderen. 

Dese Francion, nae die destructie van Troyen, vloet met meer Troyanen bii 

1 Zie inleiding noot 108. 

3

fol. 6 v 

fol. 7 r 

namenTurcus, dieTroylus soen was, met Anthenor, met Eneas, met cleyn Priamus 

ende meer baronen ende mennichten van volcke, doelende over zee ende beempdenvan 

Meptides 1 ende comende int lant vanYsaurien.Turcus voirs. nam een lant 

inne dat hy nae hem hyet Turkyen. Anthenor nam inYtalien dair hy Paduaen,Venegien 

ende meer steden stichten. Eneas trac oick inYtalien ende Carthagen.Van 

hem quamen die coningen van Albanien ende dedelheit van Ytalien. Francion 

voirs. blee¡ inYsauria dair hy enen zoen wan die hyet Hector. 

Hector voirs. had enen zoen die hyet Troylus. Troylus hadde twee zoenen, te wetene 

Francion, die blee¡ heer in Ysauria, ende Priamus, die track in Hongarien 

dair hy stichten een stat die hy hyet Sicambrien, ende dat was C XVIII iaer nae 

die destructie vanTroyen. 

Priamus voirs. hadde zoenen, te wetene Eneas, die blee¡ heer in Sycambrien, 

ende Priamus. Eneas voirs. hadde enen zoen die hyet Priamus, heer in Sycambrien. 

Priamus voirs. had enen zoen die hyet Siluius Brabon, heer van Sycambrien. 

/ 

Ende voirt die generacien van den voirs. Hectoir vanTroyen comende 

Van Siluius Brabon voirs. ziin comen sess zoenen ende mitsdien hy die al nyet en 

conste gegueden, verseynden hy die om lant ende goet te gewynnen, van welken 

zoenen die namen zyn:Wandalus, dairaf zyn comen dieWandalen; Polixus, dairnae 

heyt dlant van Polen; Rusus, nae hem heyt dlant van Ruyssen; Hunus, dairaf 

zyn comen die Huynen; Frixus, nae hem heyt Frigea; Siluius Brabon, die blee¡ 

heer in Sycambrien. 

Siluius Brabon voirs. lestgenoempt hadde zoenen ende dochteren ende die outste 

zoen hyet Hectoir, oic heer nae hem in Sycambrien. Hector hadde enen zoen die 

hyet Francion, heer in Sicambrien. Francion hadde Francion Brabon, heer in Sycambrien. 

Francion Brabon voirs. hadde enen zoen die hyet Troylus, heer in Sycambrien, 

ende een dochter die hyet Ylya, dair Mars aen wan twee zoenen die 

hyeten Romulus ende Remus, dairaf zyn comen die Romeynen. / 

Troylus voirs. lyet after enen zoen die hiet Brabon. Brabon voirs. liet after enen 

zoen die hyet Siluius Brabon. Siluius Brabon voirs. liet after enen zoen die hyet 

Hector Brabon. Hector Brabon voirs. lyet after twee zoenen, te wetene: Demophon, 

die wan enen zoen die hiet Tarquinus Priscus, diewelke regneerden coninc 

te Romen; Palamides, heer in Sycambrien. Palamides voirs. liet after drie zoenen, 

te wetene: Brabon Siluius, heer in Sycambrien; Deiphebus, heer in Deenmarcken; 

Prias, quam in een eylant dat Pontus hyet, dairinne Pilatus 2 namaels was gesonden. 

Brabon Siluius voirs. lyet after twee zoenen: Dyomedes, die creech dlant van Affriken; 

Priamus blee¡ heer in Sycambrien. Priamus voirs. lyet after enen zoen die 

hyet Philomenus, heer in Sycambrien. / 

1 Waarschijnlijk een verschrijving voor Neptunus. 

2 In margine nota. 

4

fol. 7 v 

fol. 8 r 

fol. 8 v 

Die hercoempste van Iulius Cesar 

Philomenus voirs. hadde drie zoenen, te wetene: Archadius, die track in Griecken 

ende aldair in een lant dat hy nae hem noempden Archadien, dair hy wanne enen 

zoen geheiten Hus, die vader van Iulius Cesar, ende aldus is dedelheit comen uuytenTroyanen; 

Macedo, die track wonen in een lant dat hy oic nae hem noempden 

Macedonien, ende hy was vader van Philips, des groten coninx Alexandersvader; 

Priamus, heer in Sicambrien. 

Priamus voirs. had enen zoen die hyet Brabon, die blee¡ heer in Sicambrien, ende 

een dochter die hyet Polixena, die enen man creech, geheiten Neptanabus, coninc 

van Egipten, tovenaer, die men seegt dat Alexanders moeder bedroech by ignorancien. 

Brabon voirs. liet after eenen zoen Laomedon, heer in Sycambrien. / 

voir die geboerte onss heren 1 

Laomedon lyet after eenen zoene geheiten Pelius, die heer blee¡ in Sycambrien. 

Pelius voirs. lyet after twee zoenen die beyde hyetenTroylus, dairaf deen wairt heer 

vanYerlant ende dander blee¡ heer in Sycambrien.Troylus voirs., heer in Sycambrien, 

lyet after enen zoen Troylus Brabon. Troylus Brabon voirs. lyet after enen 

soen Priamus, heer in Sycambrien. Priamus voirs. lyet after eenen zoen Francion, 

heer in Sycambrien. Francion voirs. lyet after enen zoene Siluius Brabon. 

Siluius Brabon voirs. lyet after enen zoen Troylus Brabon.Van hem quamen twe 

Brabone, deen nae dander. Dairnae quam een die hyet Hector.Van dien Hector 

quam noch een Brabon, al heren in Sycambrien.Van dien Brabon quam Priamus, 

heer in Sycambrien. / 

Hoe ierstwerven dlant dat nu eensdeels Brabant is, gelegen tusschen 

den Ryn ende Sceld, is begrepen ende by wyen volgt 

Priamus voirs. lyet after enen zoen die hyet Francio, heer in Sicambrien. Francio 

voirs. lyet after XIIII zoenen ende vy¡ dochteren, die hii nyet all gegueden en conste 

ende ga¡ alsoe zynen zoenen scat datse dlant besuecken zouden. Onder welke 

zoenen die outste blee¡ in Sicambrien ende die iongste, geheiten Brabon, trac in 

Griecken by den voirs. hertoge Hus, hertoge van Archadien. Desen Brabon, mits 

dat hii sterc, vroem ende wyss was, ga¡ hem die hertoich een van zynen edelen 

vrouwen, dairaen Brabon voirs. wan twee zoenen, te wetene Brabon ende Eneas. 

Terselvertyt creech die voirs. hertoge Hus enen zoen, Iulius geheiten, die gesneden 

waert uuyt zynder moeder lichaem, dairom hyet hii Iulius Cesar ende oickhyet hy 

Gayus; ende een dochter die hiet Zwane. 

Ende onder dander had Francio voirs. noch enen zoen, die hyet Kaerle. Dese 

Kaerle quam in dit Nederlant tot heydenTongeren ende waert heer van desen Nederlant 

tusschen den Ryn ende die Sceld ende dede maken een casteel optenWael, 

geheiten Megen, dat nu Nymmegen is. Ende dese Kaerle creech enen zoen die 

oick hyet Kaerle.Welke Kaerle naederhant quam oic woenen bydenvoirs. hertoge 

1 Herhaald tot en met fol. 11 r . 

5

fol. 9 r 

fol. 9 v 

fol. 10 r 

Hus ende becroep Zwane, zyn dochter, die hy in dit / Nederlant bracht ende 

creech dairbii eenen zoen, geheiten Octauiaen, ende bleven woenen tot Tongeren 

ende tot Nymmegen, ende een dochter die hyet oick Zwane, als hier nu vercleert 

zal werden ende sunderlinge van den voirs. Iulius, Zwane, syn suster, ende Brabon. 

Dese voirs. ionghe Zwane, nicht van denvoirs. Iulius, creech tot enen man Brabon 

voirs., die welke was coninc van Agrippinen, dats Coelen, dats van den Riin totter 

Sceld toe, ende oic coninc van Doeringen ende oic mercgreve des Helichz Rycx, 

ende dairaf zyn voirts succedeert die hertogen van Brabant, als hierna blyct. 

Brabonvoirs. ende Eneas, gebrueders, wyessen tsamen met Iulius Cesarop. Iulius 

wairt een geleert man ende dairom wairt hy gecoren van den Romeynen een consul 

te zyn ende een capiteyn. Die Romeynen hadden drie capiteynen, te wetene: 

Crassus, wairt gesonden in Persen ende Meden, dair hem om zynrer giericheit 

gesmouten gout waert gegoten in zyn kele; Pompeyus, die bewaerden Romen; Iulius, 

die conquesteerden ende creech Almanien, Zwauen, Zassen, Doeringen 

ende dese Nederlanden. Ende Iulius voirs. maecten den voirs. Brabon coninc 

van Doeringen, want hy hem zeer beminden.Vandair quam Iulius tot Coelen, 

dat hyet Agrippinen, ende die stat was thoeft van den conincryc van Agrippinen, 

begripende allet lant van den Ryn tot Scelden toe, ende Iulius versloech hoeren 

coninc ende maecten denselven Brabon doen aldair regeerder.Vandaer trac / Iulius 

nederwairt ende int reysen stichten hy Guylke.Vandair track hy over die Maze 

tot in Vlaenderen, dat doen hyet tFelle Wout Sonder Genaden 1 ende comende 

dair die Leye in de Scelde valt, dair stichten hy een stat, die hii hyet nae zynen name 

Gand, want hy Gayus hyet.Vandair trac hii tot Boonen. Dair track hy tweewerven 

over stryden in Engelant ende wairt alle mael wederomme geslaigen 

mits gebreckvanvolcke. Alsoe dat Iulius seynden drie van zynen heren, by namen 

Brucus, 2 Crassus ende Ecliopus, omme te halen den voirs. Brabon, coninc van 

Agrippinen, dat nu Colen heyt, omme hem bystant te doen.Welke Brabon metten 

zelven heren, die nochtans Brabon zeer benyden, getogen is met groeter macht 

ende zyn gecomen tot Loeuen. Daer stont enen tempel dair die heren den afgot 

Mars plegen te looven. Mar ennige seggen dat Brabon aldair Iulius geloefden 

ende eedt dede van des Rycx van Romen wegen, doen hy dlant van hem ont¢nck 

dat nu Brabant is. Dairomme is noch Loeuen die hooftstat van Brabant. 

Dat Brabon den reuse versloech 

Dieselver Brabon toech vandair voirt metten voirs. drie heren den rechten wech 

nae Ghent ende lydende dair een lant dat voll ryetz stont, seyden Brabon voirs.: 

`Hier moet ummers /een water by wesen'. Dairop antwoerden een die tlant kenden, 

dat dairby lyep een ryvier die de Sceld hyet, ende dat aldair op die passagie 

dair zy over musten scepen, leech een rueze op enen torne ende wachten dair den 

toll.Want wye over die Sceld woude varen, die moste dair zyn hant te toll laten oft 

tegens den rueze vechten. Alsoe dat die voirscreven Brabon, comende omme over 

1 Zie inleiding noot 109. 

2 Aldus hs., lees Brutus. 

6

fol. 10 v 

fol. 11 r 

te varen, den reuze bevochte ende sloech hem ziin rechterhant a¡ ende dairnae 

zyn hooft. Ende nam Brabon voirs. des reuzen hant ende werpsche omtrent der 

halver Scelde. Ende alsoe verre Brabon die hant werp, behoert die Sceld aen Brabant 

ende van dien hantwerp heeft Antwerpen den naem noch behouden. 

Hoe Antwerpen een mercgrefscap wairt 

Dat gesciet toech Brabon voirs. met allen zynen geselscap over die Sceld inVlaenderen 

tot Gendt ende vandair voirt tot Bonen, dair Iulius voirs. lach. Ende doen 

trac Iulius over met Brabon voirs. ende allen hoeren her in Engelant dair zii den 

coninc versloegen ende maecten Engelant onderdanich den Romeynen. Ende 

vandair toegen zy weder in Vlaenderen ende vandair ter plaetsen dair Brabon 

voirs. den reuze versloech ende dair den / voirs. torne stont dair die voirs. reuse 

op lach, dair Iulius een borcht dede maken ende maecten die plaetze ende die 

eerde heilich 1 nae die Roemsche ende heydensche manier ende ga¡ dair schoene 

rechten ende previlegien ende hy maecten den voirs. coninc Brabon, omdat hy 

den reuze verslagen hadde, marcgree¡ sHeilichs Rycx. Ende om den hantwerp 

die Brabon werp, bleeft heetende Hantwerpen. Ende Iulius ga¡ der stat die wapen 

een borcht van zilver in een velt van keelen ende oic twee handen omdat Brabon 

die hant werp. Ende alsoe vueren noch die hertogen van Brabant den tytel van den 

mercgreefscap des Heilichs Rycx van des keyserrycx van Romen wegen. 1 

Vandair trac Iulius voirs. nae Vrancryc ende sloech neder te Cameric. Ende als 

Brabon voirs. vernam dat Iulius dair rusten, nam hy een sceep in de Scelde ende 

woude by Iulius tot Cameric varen spoelen. Ende onderwegen comende vant hy 

een dall dair vele zwanen waren. Ende Brabon ginc nae enen zwaen schieten, mar 

die zwaen ontvloet hem ende Brabon zwoer hy zoude den zwaen volgen. Ende hy 

volghden den zwaen lancx den water tot Nymegen in Gelderlant. Ende dair was 

Iulius Cesar suster / die Zwane hyet, 2 die met Kaerle, heer van Tongeren, nedercomen 

was. Ende doen zysach dat Brabonvoirs. den zwaen die hygevolcht hadde, 

woude scyeten, ryepsche uuyt hoeren sloot in Griecscher talen:`Heer ridder, laet 

mynen zwaen zyn leven'. Ende Brabon voirs. verwonderden zeer wye die vrouwe 

wesen mochte ende ginc uuyten sceep opt slot ende doen hy dair boven quam, 

kenden elckden anderen, want zii tsamen in Archadien by den hertoge Hus, Zwanen 

vader, opgewassen waren. Ende Brabon voirs. trac vandair terstont nae Cameric 

by Iulius ende ga¡ Zwane denselven Brabon een cleyn beeldekenvan goude 

dat Iulius moeder plach te hebben, om dat Iulius, haren brueder, te brengen. Dairmede 

Iulius zeer blyde was ende toech terstont met Brabon tot Nymegen by zyn 

zuster Zwane voirs., die hem thoenden Octauiaen voirs., haren zoen, ende een 

ionge dochter, die Zwaen oeck hyet, ende claechden dat hair heer gestorven weer 

ende was heer vanTongeren. Ende Iulius dede hair sloot heelvermaken ende alsoe 

heytet nu Nymegen dat tevoerens Megen hyet. Ende Iulius nam tot hemwairt den 

voirs. Octauiaen, zynen neve. Ende hii gaf den voirs. Brabon zyn ionge nichte, oic 

Zwane geheiten, ende dairmede tconincryc van Agrippinen, dats Colen 1 ,ende 


2 In margineVoir Onss Heren geboerte. 

7

fol. 11 v 

fol. 12 r 

45 v. Chr. 

allet lant van opten Ryn totter Scelde toe, dairinne Brabant begrepen is, behoudelic 

dat Iulius suster het hal¡ / ryck behouden zoude zoelange zii leefden. Brabon 

voirscr. wan aen de voirs. ionge Zwane eenen zoen dien hii hyet Kaerle. 

Vandair trac Iulius nae Loeuen dair hydie borcht dede maken. Ende omtrent twee 

mylenvan Loeuen schoet hy enen aer vlyegende ende dairnae heyt noch Aerschot, 

dair hy een casteel dede maken. 

Dat Brabon voirs. vermoerdt wairt 

Ende zoe dan, mitsdien dat Iulius boven vy¡ iaren hem van den Romeynen statueert 

in desen Nederlanden blee¡, wairden die Romeynen op hem toernich. Ende 

mitsdien meynden Pompeyus, die bynnen Romen alsdoen een capiteyn was, den 

voirs. Iulius uuyt Romen te weren. Dwelc Iulius vernemende trac opwairts nae 

Romen met Brabon voirs. ende den voirs. Octauiaen, zynen neve, ende met allen 

zynen volck ende comende voir Romen, zoe quam hem Pompeyus met grooter 

macht als vyant tegen. Dair vochten zii enen groten strydt ende in denselven 

strydt waert Brabon voirs. vermoert van achter, als van den voirs. Brucus, 1 Crassus 

ende Ecliopus die hem haetten. Ende nae vele vechtinge wan Iulius Cesar den 

strydt. Pompeyus voirs. vloet in Egipten, dair hem Iulius naetoech ende vandair 

vloet Pompeyus in Alexandrien dair hy onthoeft wairt ende thoeft waert Iulius 

gesonden. / Iulius voirs. keerden wederomme uuyt Egipten ende quam met 

machte bynnen Romen ende hy wairt aldair van den Romeynen gemaect een eenich 

prince des noyt tevoerens en hadde geweest. Ende dat was omtrent XLV iaren 

voir Cristus gebuerte. Ende int vierde iair zyns riicx waert hy vermoert opt 

Capitolium, dair hy in den raet stont. Dese Iulius Cesar hadde den Romeynen onderdanich 

gemaect Ytalien, Almanien, Gallien, Engelant ende meer landen. 

Voir Ons Heren geboerte omtrent XLV iaren was Iulius. Ende omtrent 

IIII iaren dairnae dat Iulius doot was, waert keyser Octauianus 

Augustus als omtrent XLIX iair voir Ihesus geboerte 

Alsdoen wairt Octauianus Augustus keyser van Romen. Hy creech alle die werelt 

onder een monarschie. Die werelt was onder hem in groeter vreden XII iaren 

ende in zyn XLII en iair wairt Christus Ihesus geboeren. In diere tyt was Sibilla, 

die van Cristo propheteerden ende die doen den voirs. keyser Octauiaen verthoenden 

in den hemel een schoen maigt, houdende een kyndeken in hair armen. 

Ende zy zeyden den keyser:`Dit kyndt is meerder dan du bist, hem aenbidt'. Zoe 

hy dede ende eerdent met wyerock, etc. 

Tussen den tiit dat Adam gescapen ende Ons Heer Ihesus Cristus geboeren 

waert, waren omtrent V M II C iaren 

Nae seggenvan sommige godlyke doctoren ende nae seggenvan sommige soe warent 

V M C XCV iaren ende IIÃÙ Ä maent tusschen die tyt dat Adam waert gescapen 

ende dat Onser-Liever-Vrouwen-Marie die bootscap quam als datse den zoen 

1 Aldus hs., lees Brutus. 

8

fol. 12 v 

fol. 13 r 

fol. 13 v 

Goidz soude ontfangen, dwelc gesciede in de leste weeck van den mert op enen 

vrydach; ter compleettyt quam die engel Gabriel ende ter middernacht sprack 

Maria:Èxite ancilla Domini'. 1 

teser tiit waert onse heer ihesus cristus geboren 

Kaerle voirs., zoen van den voirs. Brabon die voir Romen vermoert wairt, dieselver 

Kaerle wairt nae des voirs. Brabons, zyns vaders, doot coninc van Agrippynen, 

dat nu Colen heyt ende dat van opten Ryn totter Sceld toe strect, ende oic 

coninc van Doeringen ende mercgree¡ des Heilichs Rycx. Die voirs. Octauiaen, 

keyser van Romen, vermeerderden denvoirs. Kaerle zyn ryckvan der Eluen totter 

Scelden toe ende van der Vriesscher / Zee tot Vermendoys ende verleenden hem 

vele previlegien, want hy zyn oem was, ende die voirscreven Kaerle regneerden 

LXXXI iaren ende in zynre tyt wairt Onss Heer Ihesus Cristus geboeren. Kaerle 

voirs., dierste van dien name ende tweeste coninc van Agrippynen, dat nu Coelen 

is, hadde twee zoenen, te weteneTitus, die blee¡ coninc in Germanien ende Doeringen 

ende was die vader vanVespaciano, die met Titus, zynen zoen, Iherusalem 

destrueerden; ende dander Kaerle, die blee¡ coninc van Agrippinen, dat nu Coelen 

is, metten lande tusschen den Ryn ende der Sceld ende tusschen die Zuyerzee 

inVrieslant endeVermendoys, dair dat lant van Brabant in besloten is, 2 ende began 

te regneren int iair Ons Heren XXXIX ende regneerden XLI iair. Kaerle 

voirs. lyet nae hem twee zoenen, te wetene Brabon, die blee¡ coninc vanVermendoys 

totterWestzee toe, dat nuVrancryck heyt, /ende Kaerle, die blee¡ coninc van 

Agrippynen, dat nu Coelen heyt, ende mercgree¡ des Heilichs Rycx ende die began 

te regneren int iair Ons Heren LXXX ende regneerden LXV iaren. Kaerle 

voirs. lyet nae hem enen zoen die oick Kaerle hyet ende was die vierde van dien 

name ende vyfte coninc van Agrippynen ende mercgree¡ des Heilichs Rycx ende 

hybegan te regneren int iair Onss Heren C XLVende hy regneerden LXViaren. In 

tyden van den voirs. Kaerle worden gecruyst X M martelaers in Armenien. Kaerle 

voirs. lyet nae oick enen zoen die oick Kaerle hyet ende was die vyfte van dyen 

name ende seste coninc van Agrippinen ende was nae zyns vaders doot coninc 

X iaren. / 

nae onss heren geboerte c lv iaer 

155 n. Chr. 

Kaerle lestgenoempt lyet oeck after enen zoen die Kaerle oick hyet ende was die 

seste van dien name ende VII te coninc van Agrippinen, dats nu Coelen, ende 

marcgree¡ des Heilichs Riicx ende began te regneren als men screef C LV ende 

hy regneerden C ende vy¡ iaren. In deser tyt worden Sinte-Barbara ende Sinte- 

Cecilia gemarteliseert. Kaerle voirs. lyet oic after enen zoen die oick Kaerle hyet 

ende was dieVII te van dien name ende dieVIII te coninc van Agrippynen, dats nu 

1 Lucas 1, 38. 


9

fol. 14 r 

fol. 14 v 

fol. 15 r 

260 

Coelen, ende marcgreef des Heilichs Rycx ende began te regneren int iair Ons Heren 

CC LX ende hy regneerden drie iair. Kaerle voirs. lyet oick after enen zoen die 

oick Kaerle hyet, die Schoene, ende was van dien name dieVIII te ende coninc van 

Agrippinen ende marcgree¡ des Heilichs Rycx die IX te . Hy began te regneren int 

iair Onss Heren CC LXIII ende hy regneerden LXII iaren ende hy wan Noerwegen, 

Deenmarcken ende Zweeden. 

In deser tyt was die heilige paeus Siluester, die den groten keyser Constantiin 

doepten. / 

hier ccc xxv nae ons heren geboerte 

Oeck in der tyt voirs. omtrent die iaren CCC VII worden gemarteliseert Sinte- 

Katheryn, Sinte-Margriet, Sinte-Agneet ende noch XXXVII M martelaren. Oeck 

corts dair tevoerens worden gemarteliseert ontalike martelaren. Ende oick omtrent 

den iair CCC XV leefden Sint-Anthonys ende vele meer andere heremiten 

in Egipten. Ende corts dairnae leefden die werdige bisscop Sinte-Nycolaus. Kaerle 

die Schoene voirscreven lyet after twee zoenen, te wetene Eneas ende Brabon, 

die wairt coninc van Agrippinen ende marcgree¡ des Heilichs Rycx in iair CCC 

XXV. Hy regnerden XLI iaren. In die tyt leefden Sint-Ian Guldemont, bisscop 

van Constantinopole. Brabon voirs. lyet after enen zoen die hyet Kaerle metter 

Corter Noze. 

nae ons heren geboerte ccc lxvi 

Dese was die IX te van dien name ende /die thienste coninc van Agrippynen, dats 

nu Colen, ende hy began te regneren int iaer Ons Heren CCC LXVI ende hii regneerden 

XII iaren. Hy was oick mercgreve des Heilichs Rycx.Welke Kaerle, nadien 

hy verdreven hadde geweest, wairt hy in Cristo geloevende. In diere tyt 

leefden Sinte-Iheronimus, woenende tot Bethleem aen Ons Heren cribbe, ende 

Sinte-Ambrosius, eertsbisscop van Meylanen, ende Sinte-Marten, eertsbisscop 

van Tours. Ende omtrent den iaer Ons Heren CCC LXXX leefden Sinte-Augustyn 

in A¡riken. Kaerle metter Corter Nozen voirs. lyet after een zoene geheyten 

Ansises, die nae zyns vaders doot wairt coninc van Agrippynen ende mercgree¡ 

des Heilichs Riicx. Ansises voirs. began te regneren int iair Ons Heren CCC 

LXXVIII ende regneerden XXX iaren ende was heyden. Dese Ansises, mitsdien 

hy zulkenen previlegien ende vryheiden als Octauiaen, die keyser, denvoirs. Kaerle, 

zynen neve, den tweesten coninc van /Agrippynen, hadde gegeven, nyet overgeven 

en woude, wairt hy van den keyser Graciaen bevochten ende gevangen 

gevuert tot Romen, dair hy VII iaren in gevenckenisse was. Ende aldus in gevenckenisse 

wesende, wairt hy denckende dat hy in zynre stat van Agrippynen, dats 

nu Coelen, dycwyle hadde hoeren seggen dat die bysscoppen ende priesteren der 

kersten leerden, zoe wye in Cristo geloefden, die creech hulpe ende bystant, ende 

aldus denckende ryep hy Cristum aen ende geloefden, mucht hy uuytcomen, hy 

ende alle zyn volck souden kersten werden. 

10

fol. 15 v 

ccc lxxxvii nae ons heren geboert 

Ende nyet lange dairnae zoe gescyedent dat die voirs. Graciaen, die keyser, ster¡ 

ende Theodosius wairt keyser als men scree¡ CCC LXXXVII. Ende die keyser 

lyet den voirs. Ansises uuyter gevenckenissen, omdat hy hem soude helpen wederstaen 

Maximiaen, den coninc van Engelant, die keyser woude wesen endeTheodosium 

verdriven. Ende doe Maximiaen vernam dat Ansises hem bystant zoude 

doen, te weten den keyser, doen toech dieselver Maximiaen in Ansises ryck, dat 

destruerende, ende wan die stat van Agrippinen, dats nu Coelen, dair hy vant Ansises 

wy¡, die coninginne, met eenen zoen van VII iaren, welken zoen coninc 

Maximiaen kersten dede doen ende heyten Brabon, om deswille dat dieTroyaensche 

heren Brabon hyeten. 

Hier creech dlant gelegen tusschen die Maze ende Sceld den name 

dattet Brabant heyt ende zynen yersten heer genoempt een prince 

van den lande 1 

Ende dese Maximiaen ga¡ desen iongen Brabon dlant dat hy gewonnen hadde 

tusschen die Maze ende die Sceld ende nae dien Brabon wairt tselver lant geheyten 

Brabant. 

Ende desen Maximiaen toech voert in Ytalien tegens Theodosium, den keyser, 

dair hy van denselven / keyser wairt verslaigen. Ende doen nam die voirscreven 

coninck Ansises oirlo¡ ende toech tot zynen lant wairt. 

Teser tyt leefden Sinte-Marten. Ende comende tot Tours vant hy dair Sinte-Marten 

ende ont¢nc tkorsdom van hem ende alle die by hem waren.Vandair toech 2 

voirt in zyn lant, dat hy vant verdestrueert. Mar doen Ansises vernam dat die 

voirs. Brabon, zyn zoen, woenden tusschen Maze ende Sceld ende dat Maximiaen 

hem dat lant gegeven hadde ende Brabant geheiten, zoe toech hy totten selven 

Brabon, zynen zoen, ende was waeltevreden dat hii corsten was met zynen 

volcke. Ende die voirs. Ansises nam zyn vrouwe ende toech tot Agrippinen, dats 

nu Coelen, ende dede die stat vermaken ende zyn volcke kersten doen ende Ansises 

voirs. creech by zyn huysvrouwe noch enen zoen, die hyet Kaerle, die blee¡ nae 

hem coninc van Agrippinen, ende een dochter, die hyet Voraya. 

Heymskynderen 

Dese Voraya wan by Heyman, greve van Dormunde, haren man, vier zoenen: 

Reynout, leegt tot Dormunde verheven zant; Rogier; Olyuier; Adolairt, dese leyden 

een heilich leven in dabdye van Corbye. Die voirs. vier zoenen, geheiten die 

vier Heymskynderen, voeren stryden metten voirs. Kaerle, hoeren oem, tegen die 

Hunen, Gooten ende die sommige worden gemarteliseert. 


2 Aldus hs., men verwacht hierna hy. 

11 

387

fol. 16 r 

427 

Oirspronck van den name Franck, dairnae Francryc oirspronckelic 

heyt 

Hier is oeckte wetene dat naedien die Alanen by tyde des keysers Graciaen, vader 

van den voirs. Graciaen, Romen hadden belegen ende die Troyanen, die doen 

woenden in Pannonien ende in Sicambrien, ten versueck des voirs. keysers Romen 

hadden helpen ontsetten, soe ga¡ dieselver keyser hen quyt haren tribuyt X 

iaer lanc ende maectense vrii ende dairomme hyetense doen voirtane Francken. 

Want franck in Griecken is vry ende coen. Mar naderhant, nae dode des voirs. 

keysers Graciaen, worden dieselver Francken oft Sicambrinen van Graciaen, zynen 

zoen, omdatse hem genen tribuyt geven en wouden, verdreven ende quamen 

woenen opten Riin, dair zy stichten Franckevoirt, Santen, Bonne ende meer andere 

steden ende besloegen dlant van der Denouwen tot opten Ryn. / 

nae ons heren geboirte int iaer iiii c xxvii 

Van den iersten coninc vanVrancryck. 1 Dat die coningen van Vrancryc 

oic zyn comen uuytenTroyanen 1 

Ende alzoe als die voirs. coninck Ansises noch leefden ende die voirs. Francken 

tvoirs. lant van der Denouwen totopten Ryn hadden beslagen ende dair woenden, 

hadden zy enen hertoghe die hiiet Priamus. Priamus hadde enen zoen die hyet 

Mercomirus, die der voirs. Francken hertoech was XXXIII iaren. Mercomirus 

lyet after een zoen die hyet Pharamundus ende die was die ierste gecroende coninc 

over die Francken ende hy regneerden X iaren. Ende in zynrer tyt soe ster¡ 

die voirs. coninc Ansises, te wetene int iair Ons Heren CCCC XXVII ende Kaerle 

voirs., ziin zoen, blee¡ nae hem coninc van Agrippinen, dats nu Coelen. Mar hy 

en was geen marcgree¡ des Heilichs Rycx, want dat blee¡ aen Brabon, zynen 

brueder voirs. Nae den voirs. Kaerle wairt zyn zoen, coninc wesende van Agrippynen, 

veriaecht van denvoirs. Francken, die tconincryc van Agrippinen wonnen 

metten zwerd ende voirt dlant van Gallien dat nuVrancryc heyt. 

Dierste prince in Brabant korsten wesende oick 

Brabon voirs., Ansises zoen, die tot zynen VII iaren wairt dyerste prince in Brabant, 

hy woenden op Haspegouwe ende dede dair maken een stadt ende hyetse 

Landen omdat hy dair ierst landen, ende hy was oec marcgree¡ des Heilichs 

Rycx. / 


12

fol. 16 v 

fol. 17 r 

nae ons heren geboerte iiii c liii iaer 

Ende als hy oudt was XX iaren, zoe quamen die ongelovige Huynen ende Gooten 

in zyn lant, die mett Attila, hoeren coninc, vele landen destrueerden ende die kerstenvervolchden. 

Brabonvoirs. was heer LI. 1 In diere tyt, omtrent den iair CCCC 

LIII, worden die XI M maighden tot Coelen gemarteliseert van den Hunen ende 

dairnae wairt Coelen gedestrueert. 

Brabonvoirs. lyet after enen zoen geheyten Brabon, die tweeste prince in Brabant. 

Hy began te regneren als men scree¡ CCCC LIX ende hy regneerden LX iaren 

ende woenden oec te Landen in zyns vaders stat. In zynre tyt leefden die voirs. 

Pharomont, der Francken coninc, ende hy lyet after enen zoen geheyten Clodius, 

die al te mechtigen coninc wairt. Hy wan dlant van den Ryn tot Doernic ende Cameric 

toe ende dlant tusschen den Ryn ende Sceld ende die voirs. Brabon verloes 

oec Brabant, dat hy met dienen wedercreech. Clodius voirs. regneerden XVIII iaren 

ende zyn neve die hyet Meroueus, wairt nae hem coninc. Meroueus wan Hildricus 

ende die wan den moigende coninc vanVrancryc die hyet Clodoueus, die 

gedoept wairt van Sinte-Remeys. In diere tyt regneerden die moigende coninc Artur, 

coninc van Engelant, eenvan den IX besten. Brabonvoirs., Brabons zoen, die 

dorde prince, ende hy began te regneren int iair CCCCC IX 2 ende hii regneerden 

LI iaer. / 

int v c lx iaer nae ons heren geboerte 

Ende dieselver Brabon stont oick onder die coningen vanVrancryc gelyc zyn vader, 

hen dienende in stryden. 

Teser tyt leefden Sinte-Remeys, 3 daera¡ Clodoueus gedoept wairt ende die was 

die ierste korsten coninc van Vrancryck. Ende die moigende coninc Clodoueus 

voirs. vermeerderden hem zyn ryck totter Zeynen toe ende naedat hii enen grooten 

strydt metten Hoich-Duytschen had gehadt dair hy teboven ginc, wairt hy kersten 

ende gedoept van Sinte-Remeys voirs. als voirs. is in de stad van Ryemen, ten 

vermaen van die heilige Clotildis, zynre coninginnen, dochter coninx Cilprix van 

Bourgoindien, die een korsten vrouwe was. Ende met hem worden gedoept III M 

mannen. Ende int doepen quam dair een witte duve ende bracht dair een pulleken 

een 4 haren beck met heilige olye, dairmede Sinte-Remeys den voirs. coninc Clodoueum 

salfden ende werden noch alle coningen vanVrancryckdairmede gesalft. 

Nae welcken doepsel die voirs. coninc Clodoueus hyet Lodouicus. Brabon, die 

dorde prince voirs., nae vele feyten van wapeningen by de coningen vanVrancryc 

gedaen, ster¡ int iair Ons Heren CCCCC ende LX. Hii lyet after een zoen geheyten 

Kaerleman, die oeck was altyt by den coning van Vrancryc als zyn opperste 

raet. 

1 Aldus hs., men verwacht hierna iair. 

2 In margineV C IX. 


4 Aldus hs., men verwacht in. 

13 

560

fol. 17 v 

fol. 18 r 

560 

Teser tyt began die oirdene van Sinte-Benedictus. 

Clodoueus voirs. lyet after vier zoenen, te wetene: Diederick, die lyet after den 

heiligen Clodoaldus; Lodomiris; Hildebeert; Lothariis. Dese deilden tryck, 

mar nae quamt aen Lothariis all. / 

nae ons heren geboerte v c lx iaer 

Groet-Lothryck 

Lothariis voirs. lyet after vier zoenen, die oeck underling dat ryc deylden. Mar 

naemaels quamt aen Cilprick, een van zynen vier zoenen, ende zyn nacomers. 

Coninc Cilpric creech by Frigegondis, zyn coninginne, enen zoen geheiten Lotharis 

ende die naemaels hyet die groote coninc Lotharys.Welke coninc Lotharys, 

nae groete stryden gehadt, waert coninc van drie conincrycken, als van Oest- 

Vrancryc, dwelc anders hyet Groot-Lotharys, dairinne Brabant begrepen is, ende 

van West-Vrancryc ende van Bourgoindien, ende hy regneerden over die Frans[oy]sen 

1 XLIIII. Kaerleman voirs. began te regneren int iair CCCCC LX. Hy 

was een dueghdelic kersten man, oic zyn woenstat houdende tot Landen ende 

oic hem houdende gemint by coninck Cilprick, alsdoen die dorde kersten coninc 

vanVrancryc, want hy zyn lant tot dier tyt van hem te leen most houden. Kaerleman 

voirs. regneerden prince in Brabant ende op Haspegouwe LV iaren. In dier 

tyt leefden Sinte-Amand, bisscop van Tongeren, dairaf den stoel doen stont tot 

Tricht. Noch leefden doen Sinte-Benedictus, Sinte-Lenart, Sinter-Baue, Sinte- 

Autbeert, bisscop tot Cameryc. Ende oick doen leefden die groete paeus Sinte- 

Gregorius. Hy was van Sinte-Benedictusoirden. Oeck in tyde Kaerlemans voirs. 

als int iairVI C XIII waert Eraclius keyser, die Cosdras, coninc van Persen, doden 

ende dat heilige cruys Ons Heren weder bracht te Iherusalem. Int tweeste iair van 

Eraclius ster¡ Kaerleman voirs. / 

vi c xv 

Kaerleman voirs. lyet after twee salige kynderen, te wetene: Pippiin van Landen, 

die hertoge wairt; ende Amelberge, die hadde eenen zoen die een greve was ende 

die by Bertilia, zyn huysvrouwe, hadde twe heilige kynderen als Sinte-Aldegond 

ende Sint-Woutruyt, die nam te man Sinte-Vincent, greve van Henegouwe, die aen 

hair wan Sinte-Landric, bisscop van Metz, ende twee devote meechden als Madelbeert 

ende Altruyt; ende een dochter die oick hyet Amelberge. Die trouden 

enen groten heer geheiten Witgeer, woenende opte palen van Brabant tot Ham. 

Ende die wan aen hair vy¡ heilige kynderen, als te wetene: Sinter-Goelen; Sinte- 

Reynelt, die leefden XC iair, als XXX in den mechdelycken staet, XXX in den 

huwelic staet ende maigt blivende ende XXX in den weduwelycken staet; Sinte- 

Pharelt; Sinte-Emelbert, bisscop van Cameric; ende Sinte-Venancius. 

1 Onleesbaar door inktvlek in het hs. 

14

fol. 18 v 

fol. 19 r 

fol. 19 v 

Hier waert Brabant een hertoichdom. Cleyn-Lothryck dat in Ardenen 

ende omtrent Aken leegt 

Pippiin voirs. wairt nae Kaerleman, zynen vader, prince ende dat als men scree¡ 

VI C XV. Hy stont oeck vromelic by de coningen van Vrancryc, gelyc zyn ouders 

hadden gedaen. Dieselver Pippyn creech ten huwelic des hertogen dochter van 

Aquitanien, geheiten Ydeberge oft Sinte-Itte, dairaf brueder was Sinte-Modoaldus, 

eertsbisscop vanTrier, ende 1 Sinte-Seuera, abdisse aldair. / 

nae ons heren geboerte vi c xlviii 

Pippiin voirs. oeck wairt van den grooten coninc Lotharys int XXX te iair zyns 

rycx mitz zynre groeter getrouwicheit, wysheit ende rechtverdicheit geordineert 

hii ende zyn nacomers te wesen zwertdregers ende regeerders des huys vanVrancryck. 

2 Ende die voirs. groete coninc Lotharys maecten Pippyn voirs. ierste hertoge 

van Brabant ende van Cleyn-Lothryck, dwelc is gelegen tusschen den Ryn 

ende die Sceld, omme dat van den coningen vanVrancryc te leen te houden. Mar 

naemaels is Brabant metten mercgreefscap van Antwerpen ende metten lande 

van Riien geworden een skeysers leen mits deilinge der landen, gedaen van den 

nacomers des voirs. Pippyns, die geworden zyn geweest coningen ende keyseren. 

In deser tyt leefden Sinte-Loy, bisscop van Noyon, ende Sinte-Remaclus, discipel 

van Sint-Amand, biscop 3 Tongeren, ende Sinte-Lambrecht ende Sinte-Theodardus, 

discipulen van Sinte-Remaclus voirs. Ende oick Sint-Truydt, heer van Kemplant, 

neve Pippyns voirs, ende Sint-Ioes, zoen sconinx van Britanien, heremyt. 

Van Machomet 

Oeck regneerden in diere tyt Machomet, yerst wesende een goekelair, nae een 

snoode coepman, dairnae een prince der moerdeners ende dairnae quam hy in 

Arabien ende voirts in Perssen, dair hy hem uuytga¡ voir enen propheet. / 

Pippiin van Landen voirs. ster¡ int iair Ons HerenVI C XLVIII ende hy wairt begraven 

te Landen ende naederhant te Nyuele. 

Die voirs. grote coninc Lothariis lyet after twee kynderen, by namen: Sint-Dagobeert, 

die met zynen naecomeren waren coningen van Vrancryc tot XII toe; 

ende Sint-Blitildis, die trouden enen edelen prince van den keyserlycken blode, 

die hyet Ausbeert, denwelken coninc Lotharys voirs. ga¡ met zynre dochter voirs. 

ten huwelic dat mercgreefscap des Heylichs Rycx, dats Antwerpen. 

Ausbeert, nu wesende mercgree¡ voirs., wan aen Blitildis voirs. enen zoen, die 

hyet Arnout, die nae zyns vaders doot mercgree¡ voirs. wairt, ende noch drie heilige 

kynderen, die hyeten Sint-Ferreolus, Sint-Modericus, Sint-Tarticia. Arnout, 

mercgree¡ voirs., trouden Sint-Oeyen, een dochter van Vrancryc, dairaen hy 

wan Sint-Arnout, die naderhant wairt bisscop van Metz. / Sint-Arnout voirs., 

1 Hierna ontbreekt de familieverwantschap. 


3 Aldus hs., hierna ontbreekt van. 

15 

648

fol. 20 r 

fol. 20 v 

685 

wesende oic mercgree¡, ende eer hybisscop wairt creech drie heilige kynderen, by 

namen: Sint-Clodulphus, die wairt nae zynen vader bisscop, Sinte-Walciscus 

ende Angiis, dien gebenedide Sinte-Arnout ende propheteerden van hem, dat hy 

ende zyn nacomers zouden werden erfconingen van Vrancryc ende keysers, zoe 

oic nae gescyeden. 

Pippiin van Landen ende Sint-Itte voirs. lyeten after drie heilige kynderen, by namen: 

Grymoalt, die nae zynen vader voirs. wairt hertoech van Brabant voirs. 

ende hy regeerden thuys van Vrancryc by tyde Zegebeert, coninc van Vrancryc, 

nae welcx conincx doot wairt hertoge Grymoalt van ennigen die hem benyden, 

vermoert sonder oer after te latene ende hy wairt begraven tot Iopilien by Herstal; 

Sinte-Geertruyt, die stichten dabdye tot Nyuele, dairinne datse hair bega¡; ende 

Sinte-Begge, die nae haren voirs. brueder wairt hertoginne van Brabant. Sint-Itte 

voirs. nae die doot des voirs. Pippyns wairt tot Nyuele by Sinte-Geertruyt, hair 

dochter voirs., een gewyelde nonne ende ster¡ in den ouder van LX iaren. / 

in den iair vi c lxxxv 

Hier vergaderden weder het hertoichdom van Brabant ende dat 

mercgreefscap 

Angiis voirs., zoen van Sint-Arnout, marcgree¡ des Heilichz Riicx, trouden Sinte-Begge 

voirs. ende hy wairt doen die tweeste hertoich van Brabant ende hy was 

oeck groet by de coningen vanVrancryc. Ende op een tyt als hy buyten was iagen, 

wairt hy als te wetene int iairVI C ende LXXXV vermoert van enen geheiten Godwyn, 

dien hy opgeholpen hadde ende die dat dede om Sinte-Begge ten wyve te 

crigene. Mar Sinte-Begge voirs. ontvloet hem in Ardennen, dair zy een clooster 

stichten met VII kercken ende is noch een clooster van edelen ion¡rouwen. 

Oirspronck der begynen 

Men seegt dat die begynen ierst haren naem van hair hebben, want zy vele devote 

vrouwen ende ion¡rouwen altyt by haer hadde, die Got ynnichlick dienden. Angiis 

ende Sinte-Begge voirs. lyeten after enen zoene geheiten Pippiin van Herstalle, 

omdat hy tusschenTricht ende Ludickopte Maze maecten een slott. Pippynvan 

Herstalle voirs. wairt als men scree¡ VI C ende LXXXV die dorde hertoge van 

Brabant ende van Lothryc ende / oeck marcgree¡ des Heilichs Riicx. Ende hy 

regneerden XXIX iaren. Hier en bynnen creech Pippyn van Herstalle voirs. by 

Sinte-Plectruyt, zyn echte huysvrouwe, drie zoenen, by namen: Drago, die wairt 

prince van Kemplant, Sinte-Grimoaldus, die wairt tot Ludich gemarteliseert, 

Sinte-Siluinus, die rust te Cchymaii in Sinte-Peterskercke; ende een dochter, die 

hyet Notburgis, die rust te Coelen, blinckende in schoen myraculen. Die voirs. 

drie zoenen storven al voir hoeren vader. 

16

fol. 21 r 

fol. 21 v 

int iair vi c xciiii 

Dat Sinte-Lambrecht gedoot wairt 

Pippiin van Herstalle voirs. was wys ende vroem. Hy hadde vele oirloigen tegens 

die Vriesen, tegens die Zwauen ende andere nacien, die hy all verwan. Hy wairt 

victorioes. Hii regeerden oic in Oist-Vrancryc nae die doot coninc Hilderix ende 

oick inWest-Vrancryc ten tyde coninc Didderix, brueder des voirs. coninc Hilderix. 

Hii maecten dieVriesen onderdanich derVrancrycscher croonen. Hii stelden 

aldair ende oic tot Vtrecht ende in Hollant ende Zeelant Sinte-Willeboert om 

tvolc aldair te bekeren, als int iairVI C XCIIII. Maer nae die doot van zynen voirs. 

drie zoenen ontginc hy hem in overspel met Alpays, dairaf hem Sinte-Lambrecht 

berispten. Mits welker berispinge Dodo, prince van Orengien, brueder van der 

voirs. Alpays, denselven Sinte-Lambrecht dede doden. In welcx Sinte-Lambrechs 

plaetze doen bisscop wairt Sinte-Hubrecht, die den bisdomstoel ierst setten van 

Tricht tot Ludick ter eeren Sinte-Lambrechts. / Ende nae dode oick des voirs. coninx 

Dircx nam Pippyn van Herstal voirs. inne tgeheel lant van Vrancryc ende 

voirt waest al zyn tusschen Spaengien ende den Ryn. Ende hy ster¡ int iair als 

men screef VII C ende XIIII. Pippyn van Herstal voirs. lyet after enen zoen, gewonnen 

aen Alpays voirs., die hyet Kaerle Marteel, dien hii by zynen leven in all 

maecten regeerder. Hy hyet Kaerle Marteel, want als enen zwaren hamer versloech 

hy all zyn vyanden. 

Hoe dat die hertoge van Brabant die coningen van Vrancryc regeerden 

Kaerle Marteel voirs. hy en was nyet alleen heer van zynen lande, mar boven die 

coningen van Vrancryc, die hy metten lande regeerden, gevende hen datse vertheerden. 

Hy hye¡ die renthen van den conincryc, die leggende daerse seker lagen 

ter cronen behoe¡ als een getrou man. Hy had oic vele oirloigen tegens die ongelovigen 

ende besunder tegens die Huynen, die hy verdree¡. In zynre tyt was coninc 

Dagobeert, die tweestevan dien name, coninc vanVrancryc, zoenvan coninc 

Hilderic voirs., welke coninc Dagobeert die croen droech by consente van Kaerle 

Marteel voirs. Den welken Kaerle Marteel oic wairt gepresenteert die croen van 

den herenvanVrancryc die hy weygerden tontfangen, seggende /dattet hem meerder 

eer wair over die coningen te regeren ende domineren ende heer te zyn dan 

zelver coninc te zyn. Dagobeert voirs., als hii vier iaer coninc hadde geweest, zoe 

ster¡ hii. Ende Kaerle Marteel voirs. ga¡ die croen Lotharys, brueder van Dagobeert 

voirs., die twee iair coninc was. 

In tyde des voirs. Kaerle Marteel leefden Sinte-Gielis. 

Van versceyden victorien hertoge Kaerls Marteel 

Doe was dair een heer die Cilpricus hyet, die neve van den coningen die gestorven 

waren, die welke trac tot Eudon, den hertoichvan Aquitanien, omme hulpe tegens 

Kaerle Marteel voirs. om die Vrancrycsche croene te gecrigen. Ende zy trocken 

tegens denselven Kaerle Marteel ten stryde, die hy, Kaerle, wan. Ende doen seyn- 

17 

714

fol. 22 r 

fol. 22 v 

fol. 23 r 

726 

den die voirs. Cilpric aen Kaerle Marteel om genade, zoevele doende dat Kaerle 

Marteel voirs. hem die croen ga¡, ende hy regneerden armelic vy¡ iaren. Nawelcx 

doot ga¡ Caerle Marteel voirs. die croen enen van den bloode, geheiten Didderic, 

die XV iaren regneerden, mar hertoge Kaerle Marteel voirs. was altyt die overste 

heer ende prince. 

int iaer vii c xxvi 

Kaerle Marteel voirs. trac dairnae stryden opte Zassen die hy tonder bracht. Dairnae 

trac hy opte Hoich-Duytsche, die hy dairtoe bracht datse hem thyns mosten 

geven. Dairnae bedwanc / hii die Zwauen ende Beyersche met al den heren ende 

maecten hem allet dlant onderdanich totter Denouwen toe ende dlant van Zassen 

totter Eluen toe. Dairnae hadde Kaerle Marteel voirscr. enen zwaren strydt tegens 

hertoge Eudon van Aquitanien, die in Spaengien was getrocken by de heydenen 

ende Sarrasynen die in Spaengien woenden, omme hem te helpen tegens den 

voirs. hertoige Kaerle Marteel. Ende alsoe zyn die voirs. hertoge Eudon ende die 

heyden ende Sarrasynen die in Spaengien woenden met haren coninc Abdyrama, 

met hoeren kynderen ende wyven gecomen over die Gyronde om inVrancryc te 

blyven woenen. Dwelcke Kaerle Marteel voirs. vernemende, bereyden hyhem dat 

te wederstaen metter hulpen Ons Heren ende hy vergaderden een groot heir van 

Fransoysen, Duytschen, Brabanteren. Mar nochtans cleyn was dat getal tegens 

die voirs. heyden, Sarrazynen ende den hertoich Eudon ende zoe quamt tot enen 

strydt dien hertoich Kaerle Marteel voirs. wan ende versloech wael driehondertduysent 

ende LXXVdusent Sarrasynen ende heyden met hoeren coninc ende hy 

verloes omtrent XV C mannen. Ende als hertoich Eudon voirs. sach tverlyes voirs. 

quam hy om genade aen hertoge Kaerle Marteel voirs. ende der heydenen gelt 

ende goet wairt al opt velt verbrant. / 

als int iair vii c xxxii 

Hertoich Kaerle Marteel voirs. omtrent acht iair nae der voirs. victorien ster¡. 

Die voirs. coninc Didderic ende die hertoich ga¡ die croen enen die hyet Hilderic, 

die IX iair coninc was, mar hy was dairtoe onnut ende onbequeem. Die voirs. hertoge 

Kaerle Marteel voirs. ter begeerten des paeus Gregorius, die dorde van dien 

name, die hem seynden die sloetelen van Sinte-Peter ende zyn banden, hem biddende 

dat hy woude worden patricius van Romen ende bescudden die Heilige 

Kercke voir die heydenen die dlant van Prouencien zeer verdructen, heeft hy gewonnen 

weder Auenioen, Nerbone ende Aerle Blanc ende dlant van Prouencien 

ende oic dlant van Bourgoindien. Ende in dien versloech hy twee coningen van 

den heyden ende ontalike vele volcx. Ende hy ster¡ int iair Ons HerenVII C XL. / 

Hertoge Kaerle Marteel voirs. lyet after vier wittige kynderen, te wetene by namen: 

Kaerleman, Pippiin die Cleyne, Sinte-Remeys, die wairt eertsbisscop van 

Rowaen, Sinte-Landrada, die wairt abdisse tot Bilsen. 

18

fol. 23 v 

fol. 24 r 

Die voirs. Kaerleman bega¡ hem in een cloester 

Die voirs. Kaerleman ende Pippyn die Cleyne, gebruederen, waren beyde wyss, 

vroeme ende coene ende hielden een wyle tyts als hoer alders dlant tsamen ende 

waren gelyc hoir vorvaders regeerders van der croonen van Vrancryc. Ende nae 

groten stryden tsamentlic tegens den hertoge van Aquitanien gehadt ende tegens 

die Sarrasynen, diese versloegen, soe waert Kaerlemanvoirs. ontsteecken met hemelscher 

begerten ende overgaf Pippyn, zynen brueder, allet lant ende trac te Romen 

ende ont¢nc van den heiligen paeus Sacharias tcleet van religien ende 

fundeerden in de eere van Sinte-Siluester een cloester te Monseraet, dairinne hy 

blee¡ woenen. Ende dairnae toech hy boven Romen tot Montcassyn, dair eertyts 

Sinte-Benedictus abdt had geweest ende dair blee¡ hy ten eynde zyns levens Gode 

dienende. 

Nota hier waert die hertoich van Brabant oeck coninc vanVrancryc 1 

Ende Pippiin die Cleyne voirs. blee¡ doen voirt hertoich van Brabant ende allet 

lant ende tconinc- /ryckvanVrancryc in zyn handen houdende, wyslic regerende 

ende voir die vyanden bescermende. Ende mitsdien die voirs. coninc Hildric een 

slap mensch was, sonder wysheit ende nyet doende dat enen coninc behoerden te 

doen, die edelen van Vrancryc deden hem monic werden te Soysson int cloester 

van Sinte-Medart. Ende by consent ende oirlove van den voirs. heiligen paeus Sacharias 

maicten zy den voirs. hertoge Pippyn die Cleyn coninc vanVrancryc, denwelken 

Sinte-Bonifacius, bisscop van Mayanse, by bevele des voirs. paeus 

Sacharias coninc salfden int iairVII C L. 

Pippiin die Cleyne voirs., wesende cleyn van persoen mar groet van moede, als hy 

coninc was, maecten hy synder croonen onderdanich allen die landen die laigen 

tusschen Zassen ende Spaengien.Ter beeden oick des heiligen paeus Steuen toech 

hy met enen groten heir in Ytalien ende bedwangt den coninc van Lombardien 

Aystol¡, die der stat van Romen ende der Heiliger Kercken zeer lastich was, dat 

hy keren moste dat hy hen afgenomen had. 

In dier tyt leefden Sinte-Gommair van Lyer, dat eenvroem ridder was ende groot, 

in sconinx palleys. Hy vacht tegens die Huynen ende wederstontsche mantlic. 

Dat men die heyligen chieren mach 

In tyde oick des voirs. coninx Pippyns was onder die luyden groten twivel of men 

die beelden eren mochte. Dwelcke hy dede beslichten met groten arbeyt, vergaderende 

een consilie van vele prelaten, /clercken, Griecken ende Latynsche, die dat 

vercleerden dat men in allen plaetsen die beelden van den heiligen verchieren 

ende eeren zoude. 


19 

750

fol. 24 v 

fol. 25 r 

768 

in den iair vii c lxviii, ten tyde van den groten kaerl, 

keyser, coninc, hertoich 

Coninc Pippiin die Cleyne voirs. als hy XVIII iaren coninc geweest hadde ster¡ 

hy int iair VII C LXVIII ende wairt begraven tot Sinte-Denys. Ende hy lyet after 

twe zoenen, by hem gewonnen aen Sinte-Berthe, zynrer coninginnen, des keysers 

Eraclius dochter, te wetene by namen Kaerlen den Groten ende Kaerleman. Dese 

twee gebruederen deylden bruederlic dat lant ende wairden beyde coningen gecroent, 

te weten Kaerle die Groote in de stat van Noyon ende Kaerleman in de 

stat van Soysson. Deen regneerden in Oist-Vrancryc ende dander inWest-Vrancryc. 

Kaerleman nae cort regnacie ster¡ sonder oir ende allet lant quam in handen 

des voirs. Kaerle die Groot. Kaerle die Groot voirs. began te regneren int iair nae 

de doot zyns vaders voirs. Hy was vroom, zege in stryden, wyss van clercgien / 

ende sciencien van den vryen consten, dairinne hy geleert was van Alcuinus, die 

een groet meester ende heilich man was, die de historie van der heiliger Drievoldicheit 

maecten ter begerten van den voirs. Kaerle den Groeten, coninc wesende 

vanVrancryc ende hertoge van Brabant, etc. welke historie men noch in der Heiliger 

Kercken houdende is. 

Hier cregen die XII maenden hoir namen 

Kaerle die Groete, coninc ende hertoige voirs., want hy vele talen const, ga¡ den 

XII maenden proper namen in der Duytscher talen, te wetene loumant, sporckel, 

etc. 

Die quantiteyt van den Groten Kaerl 

Hy was lanckende groet van leeden acht voet, zynder voeten die zeer groet waren, 

zynen baert droech hy enen voet lanck. Syn aenschyn was anderhalven voet lanc 

ende enenvoet breet. Zyn naze was enen halvenvoet lanc ende zynvoerhoeft enen 

voet breet. Hy had leeuwsoigen, glinsterende gelyc enen carboinckel. 

Ende zyn condicie 

Hy at luttel broets, mar op een maeltyt att hy wel tvierendeel van enen hamel oft 

twee capuynen oft enen paeuw oft enen haze. Selden dranc hy meer dan driewerven. 

Soe sterckwas hy in den strydt dat hy met enen zwerd enen gewapenden man 

cloefden met enen slage. Hy brack wel vier hoefyseren tsamen, enen gewapenden 

man hye¡ hy op, staende op zyn een hant. 

ten tyde van den groten coninc kaerle, viii c ii 

Dierste reyse die hy dede ende hervart, was int lant / van Aquitanien, dat is 

Ghyenne, Langedock, Gascoingien, dair hy zynen iongsten zoen, genoempt Lodewyc 

die Goedertieren, coninc maecten. Dairnae track hyopte Zassen, die doen 

heyden waren, die hy verwan ende maectense al korsten. Dairnae ter begertenvan 

20

fol. 25 v 

den paeus Adriaen toech hy op die Lombarden ende hoeren coninc, die der Heiliger 

Kercken van Romen zeer lestich waren, ende versloech dien coninc ende 

maecten Lombardien met geheel Italien onderdanich der croenen vanVrancryc. 

Dat die universiteyt te Pariis quam 

Hy dede die universael scoel van Romen brengen tot Parys by consente nochtans 

van den paeus, welke scoel ierst te Romen quam van Athenen uuyt Grieckenlant. 

Ende dairnae wan hii vele versceyden lant. Int lant van Vlaenderen, doen noch 

zeer woest wesende ende nyet meer steden hebbende dan Gendt,Thorout, Cortryc, 

Cassele ende die borcht van Oudenaerde, stelden hy enen ridder geheiten 

Lyederic om dat lant van hem te leene te houdene. 

Hier wairt die coninc vanVrancryc ende hertoich van Brabant keyser 

van Romen 1 

Daernae als men scree¡ VIII C II wairt die voirs. coninc Kaerle die Groot opten 

heiligen Korsdach van paeus Leo den Dorden gecroent Roemssche Keyser ende 

doen had hy XXXIIII iaer geweest coninc van Vrancryc ende hertoich van Brabant 

ende /het was omtrent CCCC ende LXVIII iaren naedat die paeus Siluester 

doepten den groten Constantyn, die tkeyserryc stelden te Constantinopolen. 

Martirologium 

Int dierste iair naedat hy keyser gemaect was, sandt hy al die werelt doer om te 

ondersuecken die namen, dat leven ende dat sterven der heiligen, die hy Yswardum, 

den monic, vergaderen dede in een boeck, geheiten Martirologium, dwelc 

men noch in der kercken leest nae pryem. Oick dede hy vergaderen by Paulum, 

zynen dyaken, die omelyen ende lessen uuyten scriften der heiliger leraren, die 

men noch houdt in der mettenen. 1 Hy bekeerden oic tgeheel lant van Spaengien 

van der eender zee totter ander, dairinne vele conincrycken ende landen begrepen 

zyn, te wetene tconincryc van Poirtegael, van Argon, van Nauerre, Bisschayen, 

Galissien, een deel van Moerelant, Prouyncien ende Catheloingien. 

Die baden tot Aken 

Nae groeten zwair striden gehadt quam hy tot Aken in Lothryc. Dair dede hy maken 

heete bayen ende coude getymperde bayen. 

Hy begiften vier bisdommen als Coelen, Mens, Triere, Salesburch met zwaren 

gueden ende renthen. Hy fundeerden oeck alsoe vele cloesteren als letteren staen 

in den A, B. / 


21 

802

fol. 26 r 

fol. 26 v 

815 

ten tyde van den coninc kaerl 

Kaerle die Grote voirs. hadde bii Hildegaert, zyn coninginne, drie zoenen, by namen: 

Kaerle, dien hy maecte coninc van Almanien, mar hy ster¡ zonder oir int 

VIII te iair dat zyn vader keyser was geworden; Pippyn, dien maecten hii coninc 

vanYtalien, die int VIII te iair dat zyn vader keyser was geworden, creech hy inne 

die stat vanVenegien ende corts dairnae ster¡ hii te Meylanen; Lodewiic, die geheiten 

was die Goedertieren, dien maecten hy, als boven geseet is, coninc van 

Aquitanien; hy overleefden zyn bruederen ende wairt nae coninc ende keyser; 

syn vader in zyn elfte iair zyns keyserrycx croenden hy hem metter keyserlyken 

croonen; ende drie dochteren, bii namen: Rotruyt, Berga, Hilla. Dese kynderen 

dede hy van ionghs opter scolen gaen ende in dueghden funderen. Zyn zoenen, 

alst tyts was, dede hy leren wapenen hanteren, iagen, vliegen ende ryden. Syn 

dochteren dede hy int wolwerc leren wercken ende spynnen omdatse nyet ledich 

en zouden zyn. Ende die voirs. Kaerle die Grote als hy oudt was LXXI iair ende 

gheregneert hadde int Vrancryc, in Brabant, in Lothryc ende allen den voirs. landen 

XLVI iaren, onder denwelken tyt hy XIII iair geweest hadde keyser, ster¡ hy 

kerstelic ende heilichlic ende wairt tot Aken begraven. / 

ten tyde van coninc lodewyck als int iair viii c xv 

Dese Lodewyc was oeck keyser, coninc, hertoich 

Lodewyck voirs. die men hyet die Goedertieren, nae dode des voirs. Kaerle die 

Groete, zyns vaders, wairt int iair VIII C XV keyser, coninc van Vrancryc ende 

van Almanien ende hertoge van Lothryc ende van Brabant. Hy was zeer goedertieren 

ende een onderhouder der geboden Goids. Hy stichten dat cloester van den 

regulieren tot Bruessel op Couwenberch. Hy dede oickvergaderen een groet consilie 

van vele bisscoppen ende prelaten ende maecten vele loyen. 

Groet-Lothryck, datz Oest-Vrancryc ende dat heeft den name verloren 

Lodewiic die Goedertieren voirs. hadde by Ermgart, zyn coningin, drie zoenen, 

by namen: Lothariis, dien seynden hy inYtalien om dlant aldair te regeren ende in 

XXV en iair zyns rycx ga¡ hy hem over dat keyserryc ende int iair dairnae, te wetene 

int iair VIII C XLI, ster¡ Lodewyc voirs. ende wairt begraven te Metz; ende 

Lotharys, zyn zoen, blee¡ keyser ende coninc vanYtalien ende oic van den lande 

dat Groot-Lothryc oft Oist-Vrancryc is, dair Brabant een deel a¡ is; Pippyn, ster¡ 

vroech; Lodewiic, die wairt nae dode zyns vaders coninc van Duytschlant van 

den Ryn totter Eluen ende Denouwen ende aldair oec zyn nacomers. / 

22

fol. 27 r 

fol. 27 v 

tentydevandenvoirs.coninclodewyc 

Hoe dat West-Vrancryc den name heeft behouden 

Lodewyc die Goedertieren voirs. had noch van Iudith, zynrer tweester coninginnen, 

enen zoen die hyet Kaerle die Caluwe, die wairt nae zyns vaders doot coninc 

vanWest-Vrancryc, dat den naem vanVrancryc behouden heeft. Dese Kaerle was 

oic keyser, coninck, hertoich. Cleyn-Lothryck is dlant van Ardennen ende omtrent 

Aken. Kaerle die Caluwe naedien die voirs. Lotharys, zyn brueder, die keyserlycke 

croen een wile tyts geregeert hadde ende hem hadde begeven ende was 

monic geworden int cloester van Prumen in Ardennen in Lothryc ende naedien 

oic Lodewyck, zyn zoen, die keyserlycke croen enen corten tyt hadde regeert, soe 

creech hy oeck die keyserlycke croen ende wairt dieselver Kaerle die Caluwe gecroent 

te Romen van paeus Iannen den Achsten int iairVIII C LXXVII ende wairt 

oeck hertoge van Lothryc ende van Brabant. 

Dat Hollant een greefscap waert 

Ende int iair tevoerens maecten die voirs. Kaerle die Caluwe Hollant een greefscap 

ende stelden dair enen zynen dyenaere die hyet Diederic als hoir ierste greve. 

In zynen tyden quamen die Deenen ende Noermannen/uuyt Deenmarcken ende 

Noerwegen ende andere nacien die all heydenen waren, in Almanien ende in 

Vrancryc ende quamen die zee opvaren totter Zeynen ende wonnen tot Parys toe 

dlant dat doen Meustren 1 hyet, ende nu heytet Normandien nae die Noerwegers 

oft Noermannen, diewelke die voirs. Kaerle die Caluwe, coninc, keyser ende hertoge 

wesende, met hulpen van coninc Salomon van Engelant manlic wederstont. 

Van der doernen croenen, etc. 

Hy dede brengen oic tot Sinte-Deniis by Pariis die reliquien, als die helfte van der 

doernen croenen Ons Heren, een stuckvan den heiligen cruyss, eenvan den nagelen 

ende dat sudarmen 2 Ons Heren tot Compiendien. 

Hy stichten oickvele cloesteren inVranckryck.Ter zynrebeeden oversetten Iohannes 

Scotus uuyten Griecken int Latyn dat boeck van der hemelscher ierarchien 

dat Sinte-Denys hadde gemaect. Int tweeste iair zyns keyserrycx reysden hy nae 

Romen ende comende te Mantua wairt hy aldair van enen valschen ioede vergeven 

ende hy wairt gevuert tot Sinte-Denys in Vrancryc, dair hy waert begraven. 

Kaerle die Caluwe voirs. lyet after drie zoenen, by namen: Kaerleman, die waert 

geestelic; Kaerle, die zeer sterc wesende ende hem dairop verlatende, waert hy van 

enen ridder geheiten Albyn, dairtegens hy vacht, dootgeslagen; Lodewyc, die 

hyet die Lispere, want hy in zyn spraec lispende was. / 

1 Aldus hs., lees Neustrien. 

2 Aldus hs., lees sudaren. 

23 

877

fol. 28 r 

fol. 28 v 

fol. 29 r 

877 

viii c lxxvii nae ons heren geboert 

Dese Lodewyc en was nyet keyser 1 

Lodewyc die Lispere voirs. wairt nae der doot zyns vaders voirs. coninc van 

Vrancriic ende hertoge van Lothryc ende van Brabant. Hy hadde tot eenre coninginnen 

die dochter van den coninc van Spaengien. 

Een groet eclipsis 

Int tweeste iair van zynen conincryc wairt alsdoen te middage die zonne al doncker 

dat men die sterren in den hemel sach. 

Ende als hy ster¡, was zyn voirs. coninginne bevrucht sonder ander oir after te 

latene.Wairomme waren die edelenvanVrancryc zeer verslaigen, mitsdien die ongelovige 

Nooirmannen ende Deenen weder int lant quamen. Die nae raidt tsamentlic 

gehouden, maecten zy Lodewyc ende Karleman, beyde bastarden 

wesende van den voirs. Lodewigen den Lispere, regeerders van den lant, die armelic 

XII iair regeerden. Dairnae maecten zy regeerder van der croonen van 

Vrancryc eenen genoempt Odo, zoen van Robbrecht, greve van Angouwe, die negen 

iaren regeerden. 

int iair ons heren ix c 

Bynnen welken tyde die voirs. coninginne gelachvan enen zoen die geheyten wairt 

Kaerle die Simpel, die welke naedien hii tot zekeren zynen iaren was gecomen, 

wairt /hy van den edelenvanVrancryc met groter macht gevuert tot Ryemen, dair 

hy int iair IX C coninc wairt gecroent van den bisscop van Ryemen. In zynre tyt 

waren die ongelovige Deenen ende Noerwegers weder met groeter machten comen 

inVrancryc, daira¡ die capiteynen ende hooftmannen waren, te wetene deen 

geheiten Rollo, diewelke een edell man was ende wairt kersten ende wairt doen 

geheiten Robbert. Denwelken kersten wesende Kaerle die Sympel voirs. ga¡ Gilla, 

zyn dochter, ende dairmede dlant van Normandien. 

Afcoempst der coningen van Engelant 

Dese Robbert wan enen zoen, die hyet Willem, die was goet ende eerbaer.Willem 

wan enen zoen, geheiten Rychart. Rychart wan twee zoenen, by namen: Richart; 

Robbert Viscart, die wan naemaels Poelgien, Calabren. Hy verwan oic dieVenechianen 

ende oic den keyser Alexis, keyser van Griecken oft Constantinopolen. 

Syn bastartzoen was hertogeWillemvan/Normandien die Engelant creech, daira¡ 

die coningenvan Engelant comen zyn. Hyhad noch enen anderen zoen, geheiten 

Boemont. Die was met hertoige Godefroet van Billoen int Heilich Lant ende 

als Anchiochien was gewonnen, was hy dair heer gemaect. 


24

fol. 29 v 

fol. 30 r 

Dat Bloys waert fundeert 

Dander capiteyn der voirs. ongelovigers, geheiten Gello, wairt oic kersten. Dien 

ga¡ Kaerle die Sympelvoirs. die borchvan Bloys met hoeren toebehoirten ende hy 

maecten dair een stat. 

Omtrent deser tyt begonst die oirdene van Cluyngny. 

In deser tyt leefden Sinte-Wibert, die tcloester te Gemmelours in Wals-Brabant 

fundeerden, dairinne hy leyden een heilich leven. Kaerle die Sympel voirs., naedien 

hygeweest hadde XXViaren coninc vanVrancryc ende hertoichvan Lothryc 

ende van Brabant, wairt hii verradelic ende listelic gevangen/van Herybert, greve 

van Vermendoys, die de suster hadde van Robberden, den greve van Parys, denwelken 

Kaerle die Simpel voirs., mits dat hy nae der croenen hadde gestaen, verslaigen 

hadde, welke Robbert was een brueder van den voirs. Odo, die IX iaer die 

croene hadde geregeert. Ende wairt alsoe die voirs. Kaerle die Sympel in de borch 

te Peroene gestelt in der gevenckenisse, dairinne hy ster¡. 

Een vreemdt coninc 1 

Kaerle die Sympel voirs. aldus in der gevenckenisse gestorven wesende, syn coningin, 

die een dochter was van coninc Eduwairt van Engelant, vloet met hoeren 

zoen die hyet Lodewyc die Sympel, noch ionck wesende, in Engelant by haeren 

voirs. vader. Ende doen als die heren van Vrancryc sagen datse genen coninc en 

hadden, aennamen zy Rodolph, den hertoige van Bourgoindien, die een zoen 

was van denvoirs. Rychart, den greve. Dese Rodolph regneerden inVrancrycXIII 

iaren ende doen ster¡ hii. 

int iaer ons heren ix c xv 

Ende als hy doot was, seynden die Fransche heren in Engelant om den voirs. / Lodewiic 

die Sympel ende maecten hem coninc van Vrancryc in iair IX C XV ende 

oick hertoich van Brabant. 

Hoe dese Lodewyc die Sympel met zynen soen Kaerleman werden 

gevangen 

Hy nam ten huwelic die dochter van coninc Henric van Zassen, die hyet Gerberch, 

die suster was van den iersten keyser Otto. Ende hy regneerden XIX iaeren, 

bynnen welken iaren tegen hem opstont Huge die Grote, greve van Parys, zoen 

van Robberden, die brueder was van den voirs. Odo, die IX iaren, als voirs. is, 

die croen hadde regeert, ende dairom stont die voirs. Huge nae die croen. Ende 

alsoe gevielt dat hii met Kaerlemannen, zynen zoen, waert gevangen ende tot 

Ryemen in der gevenckenisse gestelt, dairinne Kaerleman, die zoen, ster¡. 


25 

915

fol. 30 v 

fol. 31 r 

fol. 31 v 

980 

Die doot coninc Lodewycs die Simpel 

Dwelck vernemende die voirs. keyser Otto, quam hy om den voirs. Lodewyc, zynen 

zwager, te verlossen in Vrancryc met enen groten heir ende verlosten hem 

uuyter gevenckenisse. Ende dairnae ster¡ hy corteling. / 

Hier wairt Brabant van Vrancryc gesceiden, dwelc van coninc Pippyns 

die Cleyne tyden, des Groeten Kaerls vader, die coningen van 

Vrancryc tegader gehouden hebben 1 

Lodewiic die Sympel voirs. lyet noch after twee zoenen, by namen te wetene: Lothariis, 

die waert nae zynenvader coninc vanVrancriic; Kaerle, die wairt hertoich 

van Lothryc ende van Brabant, te weten van Cleyn-Lothriic van der Mazen nederwairt 

totter Sceld. 

Hoe Doernick comen is aenWest-Vrancryc 

Lotharys voirs., nae grote oirloge gehadt tegen den tweesten keyser Otto om 

Groot-Lothryc wil, dat Oist-Vrancryck heyt, gelegen boven Colen ende dairomtrent, 

dat zyn ouders hadden gehadt, zoe verteech hii dairop. Ende des ga¡ hem 

dieselver keyser over Doernic. 

Hylyet after enen zoen, die hyet Lodewyc, die int ierste iaer zyns rycx ster¡ sonder 

kynt oft brueder after te latene. / 

int iaer ons heren ix c lxxx 

Ende oic is hier te wetene dat die voirs. Lotharys ten tyde hy coninc was, maecten 

hy den voirs. Huge, greve van Parys, marscalck van alleVrancryc. Ende dieselver 

Huge wan aen zyn huysvrou, genoempt Heilwich, suster van den tweesten keyser 

Otto, enen zoen, die hyet Huge Capet, ende dien naem Capet creech hy als hy 

ionck was, omdat hy den edelen kynderen dairmede hy spoelden, hoir capruynen 

plach te nemenvan den hoofde. Endebydesen Huge Capet wairt die voirs. Kaerle, 

hertoich van Brabant, van der cronen beroeft, hoewael hy dairtoe nochtans recht 

oir was. 1 Kaerle, hertoge van Lothryc ende Brabant voirs., als hy vernam dat die 

voirs. coninc Lodewyc, zyn neve endebrueders zoen, sonderoir gestorven was als 

omtrent den iair IX C LXXX, bereyden hy hem met groeter macht ende eren in 

Vrancryc te comen. Mar int bereyden verthuefden hy soe lange dat die voirs. Huge 

Capet, die een stout man was geworden,Vrancriic / in handen creech ende woude 

coninc wesen, omdat die voirs. Odo, zyn oude oem, IX iaren coninc hadde geweest. 


26

fol. 32 r 

fol. 32 v 

Hier wairt dat edell geslachte van den voirscr. groeten coninc Kaerle 

onterft van der croonen vanVrancryc 1 

Nyettemin nochtans quam die voirs. Kaerle in Vrancryc ende bevacht den voirs. 

Hugen Capet, dair hy victorie hadde ende creech inne die stat van Louwen ende 

oic meer steden. Mar als dese Huge Capet sach dat hy den voirs. Kaerle nyet en 

mochte wederstaen, dede hy zulkenen nernsticheit aen den bisscop van Louwen, 

geheiten Anselmus, die een scalckwas, dat dieselver bisscop in eenre nacht, als die 

voirs. Kaerle bynnen Louwen lach en slyep, die poirten van Louwen opdede ende 

lyet dairinne den voirs. Huge Capet met groeter macht, daira¡ die voirs. Kaerle 

verradelic wairt gevangen ende gevuert tot Oirlyens, dair hy ster¡. Ende alsoe 

blee¡ Huge Capet voirs. coninc van Vrancryc. Mair naemaels quam die croene 

weder in conincx Kaerls die Groete geslachte by huwelic, overmits Adela, die coninginne, 

die des greven Tybouts van Bloys dochter was, wesende van des voirs. 

conincx Kaerls geslachte, ende was moeder van coninc Philips dieTweeste, geheiten 

dieVermeerder, des conincx Sinte-Lodewycx oudervader, ende was dieVII te 

coninc nae coninc Huge Capet. / 

int iair ons heren m 

Coninc Huge Capet voirs. lyet after een zoen die hyet Robbert, die wairt coninc 

nae zynen vader. Hy was een groot clerc. Hy maecten die`Sequencii Sancti Spiritus 

assit nobis gratia', die men singt opten heiligen Sinxtendach. Hy maecten oic 

meer sangen dye men helt in der Heiliger Kercken. 

Isto tempore incepit ordo Sororum Beate MarieVirginis. 2 

Kaerle voirs. lyet after enen zoen die hyet Otto, die wairt nae zynen vader hertoich 

van Lothryc ende Brabant ende hy regneerden XV iaren ende doen ster¡ hy sonder 

wittich oir; ende twee dochteren die hyeten Geerberch, die waert beroeft van 

Brabant nae dode haers brueders Otto voirs. ende behielt alleen Loeuen ende 

Bruessel, dairaf datse grevinne blee¡; Ermgart. 

Hier waert Brabant gesceyden 

1000 

Geerberch voirs., als zii nae hairs brueders doot als erfgenaem meynden dat lant 

aen te verden, soe was dair een greve van Ardennen, geheiten Godeuart, die track 

totten keyser Henric, /dye men Sinte-Henric heyt, gevende hem te kennen dat al 

tgeslachte van den groeten coninc Kaerle vergaen weer, biddende om dat hertoichdom 

van Lothryc ende een deel van Brabant, dwelc die keyser hem gonde, 

ende zoe vercreech hyt voirt met machte. Ende die voirs. edele Geerberch wairt 

beroeft ende blee¡ alleen grevinne van Bruessel ende van Loeuen met ennigen 

dorpen. Ende aldus behielt die voirs. Godevairt van Ardennen thertoichdom 

van Brabant, dairaf Wals-Brabant een deel a¡ is. Geerberch voirs. trouwden enen 

man, geheiten Lambert metten Baerdt, brueder van den greve van Henegouwe, 


2 Vertaling: in deze tijd begon de orde van de Zusters van de Hl. Maagd Maria. 

27

fol. 33 r 

fol. 33 v 

fol. 34 r 

1046 

welke Lambrecht nae enen groeten strydt die hy hadde om des lants wil tegen den 

voirs. Godeuart van Ardennen, wairt hy verslaigen. Lambrecht metten Baerdt 

voirs. lyet after eenen zoen, gewonnen aen Geerberch voirs., die hyet Henric die 

Oude, die wairt greve van Loeuen ende Bruessel ende mercgre¡ des Heilichz 

Rycx. / 

int iaer ons heren m xlvi 

Godeuart van Ardennenvoirs., als hy een wenich tyts hadde regeertthertoichdom 

van Brabant, ster¡ hii sonder oir. Ende doen quamt thertoichdom aen zynen 

brueder, die hyet Goesseliin, die wat regeerden, ende hy lyet after twe zoenen, by 

namen Steuen, die wairt die achste paeus van dien name; Godeuairt, die was zeer 

vroem ende dueghdelic ende hy wairt hertoich nae zynen vader; ende een dochter, 

die hyet Oda, die trouwden desen naegenoemden Lamberden. 

Hic Stephanus papa octavus sedit annis tribus, mensibus quatuor, diebus sedecim. 

Hic cum ponti¢catum suscepisset ita Romanorum sedicionibus vexatus 

est, ut nil memoria dignum ab eo geri potuerit, quia tam ab eis turpiter mutulatus 

tam ignominiose truncatus fuit, ut quoad vixit in publicum prodire non fuit ausus. 

1 

Henric die Oude ster¡ int iair M XLVI ende lyet after enen zoen die genoempt 

wairt Lambert, die wairt greve van Bruessel ende Loeuen ende mercgree¡ des 

Heilichs Rycx, hy nam te wive die voirs. Oda; ende een dochter die hyet Mechtelt, 

die trouwden den naevolgenden Eustaes, greve van Bonen. /Die voirs. Godevairt, 

Goesselyns zoen, lyet after enen zoen dye hyet Godevairt metten Bult, die hyelt 

Ardennen, Lothryc ende een deel van Brabant ende oic Hollant; hy wairt tot Antwerpen 

met eenen ploechcouter dootgeslagen ende alsoe ster¡ hy sonder oir; 

ende een dochter die hyet Sinte-Yda. Sint-Yda voirs. trouwden Eustacium, zoen 

van den voirs. Eustaes ende Mechtelden. Ende zy lyeten after drie zoenen, by namen 

Godevairt van Billoen, aen hem quamt lant van Ardennen ende van Lothryc 

ende een deel van Brabant; Boudewiin; Eustaes, die wairt greve van Bonen. Dese 

drie zoonen worden naemaels deen nae den anderen coningen van Iherusalem. / 

int iair ons heren m liiii 

Dat die koerfursten yerst worden ordineert 2 

Hier is te wetene dat nae den dorden keyser Otto, die geen oir after en lyet, ende 

dat Sinte-Henric keyser was worden, soe worden ordineert dieVII koerfursten die 

1 Vertaling: hier zetelde paus StefanusVIII drie jaar, vier maanden, zestien dagen. Deze was, 

toen hij het ponti¢caatop zich genomen had, zo gewond bij de onlusten van de Romeinen dat 

hij zich niets meer kon herinneren, omdat hij door hen zowel misvormend verminkt als 

schandelijk verwond was, zodat hij zich tijdens zijn leven niet in het openbaar durfde vertonen. 

2 In margine notavan den koerfursten. 

28

fol. 34 v 

fol. 35 r 

den keyser voirtaen zouden kyesen, te wetene drie geestelycke prelaten als den 

eertsbisscop van Menss, eertsbisscop van Coelen ende ertsbisscop van Trier als 

drie ertscancellieren van den keyserryc, ende vier werlycke prelaten als den coninc 

van Beemen als scencker, den palsgreve opten Ryn als spysdrager, den hertoich 

van Zassen als zwertdrager ende den marcgreve van Brandenborch als 

opperste camerlinc. 

Lambert, greve, ende Oda voirs. stichten die canonisyen tot Sinter-Goerlen te 

Bruessel ende tot Sinte-Peters te Loeuen. Hy wairt verslaigen in een groete strydt 

voir Doernic int iair M LIIII. Ende zylyeten after eenen zoene die genoempt wart 

Henric, die wairt nae zynen vader greve ende mercgreve. 

int iaer ons heren m lxviii / 

Het geboerden dat hy in een strydt die hy hadde, vynck enen edelen man /die hyet 

Herman, ende lyeten in zyn ho¡gaen op zyn gelove. Mar by nacht quam hybyden 

voirs. greve Henricken dair hy slyep, ende vermoerden hem als int iair M LXVIII. 

Henrick, greve voirs., lyet after een zoen die oick hyet Henric; hy waert nae zynen 

vader greve ende mercgreve. Hii trouden des hertogen suster van Doeringen, diewelke 

Henrickende die suster des hertoigenvan Doeringenvoirs. lyeten after twee 

zoenen by namen: Henric, die waert oec nae zynen vader greve ende mercgreve 

ende hy wairt verslagen oic voir Doernic int iaer M XCVI; Godevairt metten 

Baert, die wairt nae zynen voirs. brueder greve ende mercgreve. Keyser Henrick 

ga¡ hem zyn dochter te wive, suster des iongs keyser Henricx. 

Tesertytalsinden 1 M LXXXIIII began der carthuserenoirden. Oick in den iair 

M XCVIII began dat oirdenen van cisterciensers. / 

int iair ons heren m xcix 

1099 

Hier is te wetene hoe dat die voirscreven Godevart van Builloen, dairaen Lothryc 

ende een deel van Brabant, als voirs. is, was gecomen, beval thertoichdom van 

Lothryck ende Brabant greve Henricken van Lymborch, zynen neve, ende toech 

met Boudewynen, zynen brueder, ende meer heren by hem wesende nae Iherusalem, 

dat zy wonnen int iair M XCIX. Hy wairt dair coninc, mar hy droech altyt 

een doernen croen. Hy stichten dair kercken ende cloesteren. Dierste clocken 

dede hy hangen bynnen Iherusalem. In den tempel van den grave fundeerden hy 

canonicken regulieren, int dal van Iosophat fundeerden hy een cloester van nonnen. 

Ende naedat hy een iair min drie daigen coninc had geweest, ster¡ hy ende 

wairt begraven aen den voet des berchs van Calvarien. Ende die voirs. Boudewyn, 

zyn brueder, wairt doen coninc van Iherusalem als int iair M C een ende hy was 

coninc omtrent XVIII iaren. In den iair van der doot Godeuarts van Builloen began 

tot Bruessel inWals-Brabant dabdie vanVileer, dairtoe Sinte-Bernart behulpich 

was. 

1 Aldus hs., men verwacht hierna iair. 

29

fol. 35 v 

fol. 36 r 

1108 

Godevart metten Bairt voirs. hyet alzoe, want hii hadde den voirs. Henricken, zynen 

vader, geloeft dat hy nummermeer baert scheren en zoude, voerdat hy Lothryc 

ende Brabant int geheel wederbracht hadde aen zynen iersten name. Ende hy 

quammer toe aldus: 

Van den lant Lymborch 

in tyde van den voirs. keyser Henrick, zynen zweer, toech hertoige Godeuairt van 

Builloen voirs., die hertoge van Lothryc ende van Brabant was ende / afgedaelt 

was van den greven van Ardennen van der eenre zyden, ten Heiligen Lant wairt. 

Ende hy lyet thertoichdom van Lothryc, dair Brabant dmeestedeel in begrepen is, 

in bewaringe van den voirs. greve Henricken van Lymborch, zynen neve, die een 

ongetrou man was, sunderlinge in den twist die was alsdoen tusschen den voirs. 

keyser Henricken ende Henricken, zynen zoen. Henrick die zoen rees op tegen 

zynen voirs. vader ende woude keyser wesen. Ende des trac hy tot hemwairt vele 

heren. Ende zoe hyelt ierst greve Henric van Lymborch voirs. metten zoen partye 

ende dairnae metten vader. Lymborch was doen een groot lant, dair Lutsenborch 

een deel a¡ was. 

Hier quamt thertoichdom van Lothryc ende van Brabant weder aen 

den rechten stamme 1 

Het geboerden dat die vader, doude keyser Henric, ster¡ ende Henric, zyn zoen, 

waert keyser. Ende keyser wesende wairt hy gedenckende die ongetrouwicheit des 

voirs. greve Henricx van Lymborch. Ende dede denselven greve Henricken van 

Lymborch vangen, dair hy nochtans naederhant uuytquam, ende beroefden hem 

van den hertoichdomvan Lothryc, dair meest Brabant in leegt, dwelcke hy als erfgenaem 

van den voirs. Godeuarden van Builloen gehouden hadde, ende ga¡ dat 

den voirs. Godeuairden metten Baert, die greve van Loeuen hyet, ende met keyserlyke 

vonnes maecten hyhem hertoich. Ende doen had dieselver Godeuairt XV 

iaren greve geweest. 

int iair ons heren m c viii 

Wapen van Brabant 

Diezelver keyser ga¡ hem te dragen enen wapenscilt van zilver, dairinne eenen 

leeuw van goude, geclaut, getongt ende getant van kele, gelyc wylen hertoge Angys, 

Sinte-Beggen man, ende dit gescyede int iair/M C VIII. Ende doen warent C 

ende een iaren dat die voirs. Otto, zoen van den voirs. Kaerle, coninc vanVrancryc 

ende hertoge van Brabant, ster¡ ende die voirs. Geerberch, zyn zuster, beroeft 

waert van den voirs. hertoichdom, behoudende alleen Loeuen ende Bruessel. 

Mar die voirs. Godeuairt metten Baert, als voirs. is, hevet hier wedercregen. 


30

fol. 36 v 

fol. 37 r 

Die gelegentheit van Brabant ende Cleyn-Lothryc 

Welcke lant, te wetene Cleyn- oft Neder-Lothryc ende Brabant, is gelegen tusschen 

die Maze ende die Sceld tot by Doernic ende dat casteel van Herstal op 

die Maze tusschen Ludic ende Maestricht was dat hoeft ende casteel van Brabant 

ende hoert noch tot Brabant ende wairt alsoe begrepen Cleyn- oft Neder-Lothryc 

in Brabant et econtra. 1 

Groet-Lothryck 

Ende Hoich-Lothryc is begripende vele landen tusschen den Ryn ende die Maze, 

als Loraynen, gelegen opte Moezel, thertoichdomvan Baren, Lutsemborch, Elsaten, 

dlant van den palsgreve. 

Godeuaert metten Baert voirs., naedien hii tvoirs. lant weder vergadert ende gecregen 

hadde, ontboet hy diegeen die zynre voirvaderen leenmannen plagen te 

wesen, als den heer van Hoerne, van Gaesbeeck, van Edingem, die waren gehoirsam 

ende ontfongen hoir leen. Mar die heer van Grymbergen, geheyten / heer 

Arnout Berthout, wesende mechtich, ryc, groetmoedich, wesende oick heer van 

hal¡ Mechelen ende dander helfte hoerden toe by coepe der kercken van Ludick, 

ende oickwas hy heer van Du¡ele,Walem, Ruymst, Heyst, Herlair, Gheel, Rethii, 

Berlair, tot Postel met hore toebehoirten, en woude den voirs. Godeuarden metten 

Baert, nu hertoige van Lothryc ende van Brabant, nyet kennen noch onderdanich 

zyn, alsoe datse tegens malcanderen zwair oirloich hielden. 

Teser tyt als in den iaer MC XX began die oirdenen van den premonstreyten. Anno 

M o C o XL o incepit ordo beate Marie Theutonicorum. Eodem anno M o C o 

XL o incepit ordo Iohannitarum Rodensis. 2 

Godevairt metten Baert voirs. stichten die proftye van der Capellen tot Bruessel, 

die abdye van der nonnen tot Groot-Bigaerden, die abdye van Sint-Truyen begaefden 

hy met groten renten. Hy ster¡ int iair M C XL ende wairt begraven int cloester 

tA¥igem. Hii lyet after vy¡ kynderen, by namen: Godevart, die wairt nae 

zynen vader hertoich van Lothryck, van Brabant, etc.; dander zoen wairt monic 

tA¥igem; Aleyt, die wairt coninginne van Engelant; Yda, die wairt gravinne van 

Cleue; Clarisse, die ster¡ een devote maigt. / 

int iair ons heren m c xliiii 

1144 

Godevairt voirs., zoen van den voirs. hertoge Godeuarden metten Baerdt, wairt 

hertoich nae denselven zynen vader ende dat in den tyde van keyser Coenraet, 

dien zeer beminden ende dede hem te huwelic hebben Luytgarden, hertoginne 

van Salsenbarch, zynre keyserinnen suster. Hy hadde zwair oirloge om dlantswille 

tegen den voirs. greve Henricken van Lymborch. Insgelycx had hy zwair oirloge 

tegens die voirs. heren van Grymbergen. Ende als hii drie ende een hal¡ iair 

1 

Vertaling: en daar tegenover. 

2 

Vertaling: in het jaar 1140 begon de Duitse orde. In hetzelfde jaar begon de orde van de Johannieters 

van Rhodos. 

31

fol. 37 v 

fol. 38 r 

1144 

hadde geregneert, ster¡ hii ende wairt begraven te Loeuen int Sinte-Peterskercke 

int iair M C XLIIII. Ende hy lyet after eenen zoene, die noch geen iair oudt en was 

ende dye men hyet Godeuairt in deWyege. 

Teser tyt leefden Sinte-Bernart. 

Desen Godeuarden in deWyege noch geen iair oudt wesende, con¢rmeerden die 

voirs. keyser Coenraet allet geen dat zyn vader hem gelaten hadde. Tegen hem in 

zynre ioncheit stonden op heer Wouter, zoen des voirs. heeren Arnts Bertoutz, 

heer van Grymbergen, /ende heer Gerart, die men hyet Drakenbaert, zyn brueder, 

ende die destrueerden in den gront die borcht van Netelair tusschenVilvoerden 

ende Oppegem. Oeck verbranden zy die borch, die zale ende tdorp van 

Vilvoerden. Na welken overdaiden zoe vergaderden die banyerherenvan Brabant, 

bysonder die gecoren mombaren des voirs. iongs hertogen Godeuairts in de 

Wyege, te wetene die heren van Diest, van Wesemael, van Bierbeecke ende van 

Wemele, allen die macht die zy consten gecrigen, dairtoe zy oeck te hulpen creegen 

greve Dircken vanVlaenderen, die hen bystant dede onder zulkenen conditie, 

dat als die voirs. ionge hertoge tot zynen mundigen daigen weer gecomen, dat hy 

alsdan zyn lant van Brabant van hem, als greve vanVlaenderen, te leen zoude ontfangen, 

dairinne die mombairs voirs. den zelven iongen hertoich verbonden. 

Dat Grymbergen gewonnen waert 

Ende aldus metter macht die hen die voirs. greve dede, ende voirts al die macht, 

diese op consten gebrengen, trocken zy tot Grymbergen, datse wonnen ende verbranden. 

Van der strydt dat Goyart voirs. in de wyege hingt 

Dairnae streeden zy tegens den voirs. Grymberchsche een zwair strydt, in welke 

strydt die iongh hertoich voirs. in een zilveren wyege aen een willige int velt 

waert / gehangen omme zyn volck moet te geven, welken strydt die Brabanteren 

met horen hulperen wonnen ende worpen omme Grymbergen in den gront. In 

denselven strydt wairt die voirs. heer Arnout Berthoutz zeer gequetst, daira¡ hy 

ster¡. 

Dat Grymbersche leen versterft opten ioncsten soen 

Oeck werden zyn twee zoenen gevangen. Die outste wairt op zyn gelove uuytgelaten 

ende die iongste blee¡ zitten te ghisel in der gevenckenisse, dairinne hy 

ster¡. Ende alsoe mitsdien dat die outste den iongsten in der gevenckenisse lyet 

sterven sonder hem te lossen, wairt by den voirs. hertoech dairnae ordineert dattet 

leen van Grymbergen altyt opten iongsten versterven soude. 

32

fol. 38 v 

fol. 39 r 

Dat Dormonde aenVlaenderen quam 

Ende oic om deswille dat dair onder meer doot bleven vele edelen uuytVlaenderen, 

most die iongh hertoich voirs. dairvoir laten den voirs. greve vanVlaenderen 

dlant van Dermonde, dat onder Lothryc ende Brabant plach te zyn, ende mitsdien 

halen zy noch hoir hoeft tAntwerpen. 

in den iair ons heren m c xlvi 

1146 

In desen tyde als men scree¡ XI C XLVI soe predicten Sinte-Bernart een cruysvairt 

by bevele van den dorden paeus Eugenius, in welker cruysvairt waren die 

voirs. keyser Coenraet ende die goede coninc Lodewyc van Vrancryc, die seste 

van dien name. / 

Ende Godevart in de Wyege voirs., naedien hii beiairt was, trac hy tot Gent om 

zyn mombarenvoirs. van allen geloeften, byhen aen denvoirs. greve vanVlaenderen 

gedaen, ontslaigen te werdene. Ende dair wesende, vertelden hem dieselver 

greve hoe dat zyn mombaren hem geloeft hadden dlant van Brabant aen hem te 

leen tontvangene, ommedat hy hem uuyt zynen noot zoude helpen, zoe hy gedaen 

hadde. Dwelck die iongh hertoige voirs. hoerende, knyelden hy neder op zyn 

knyen ende toech uuyt zyn zwert, presenterende dat den voirs. greve, seggende 

hy hedde liever zyn hoeft van hem afgeslagen, dan dedel hertoichdom van Brabant 

van enen greve te leen tontfangene. Die greve voirs. aensiende den grooten 

moet van den iongen hertoich voirs., hadde hy zyns compassie ende scaut hem 

quyt alle verbonden, die zyn mombaers met hem gemaect hadden. Hertoge Godeuart 

in de Wyege voirs., als hii oudt was XVII iaren, nam hy te wyve Margrieten, 

hertoge Henricx dochter van Lymborch, ende mitsdien wairt nedergeleegt 

den twist die langen tyt gestaen / hadde als van der tyt dat die voirs. hertoge Godeuart 

metten Baert Lothryc ende Brabant wedercreech tegen den voirs. greve 

Henricken van Lymborch, vader des voirs. hertoge Henricx van Lymborch. 

dBeginsel hoe Lymborch by Brabant comen is; 1 huwelixgoet hertoge 

Goyarts in de Wyege 1 

Ende metter voirs. Margrieten waert den voirs. Goedeuaerden gegeven tcasteel te 

Rode bii Aken met zynen toebehoirten ende die voechdye van Sint-Truyen ende 

nae die doot des voirs. hertoige Henricx waert hem toegeseegt te hebbene het hal¡ 

lant van Lymborch. 


33

fol. 39 v 

fol. 40 r 

fol. 40 v 

1163 

in den iair ons heren m c lxiii 

Dat Behem een conincryc waert 

In tyde des voirs. hertoge Godeuarts in de Wyege waert dat hertoichdom van Behem 

gemaect een conincryc. 

Tenzelventyde oick als int iair XI C LXIII worden die heilige drie coningen gebracht 

van Meylanen tot Coelen. 

in den iaer ons heren m c lxxxiii 

Godeuart voirs., die men heyt in deWyege, als hy XL iair geweest had hertoge, / 

track hy over tmeer tot Iherusalem ende wedergecomen zynde vandair ster¡ hy 

int dorde iair dairnae, als int iair MC LXXXIII. Hertoge Godeuart, die men heyt 

in deWyege voirs., hadde by Margrieten voirs. twe zoenen, te wetene: Henric, die 

wert nae zynen voirs. vader hertoich; hy fundeerden ierst die stat van Den Bosch; 

Aelbrecht, die wairt bisscop van Ludick ende naederhant ten vervolge van keyser 

Henric dieVyfte voir die stat van Ryemen gedootoft gemartelyt; ende een dochter, 

die hyet Aleit, die wairt coninginne van Engelant. Dese hertoge Henrick, des 

voirs. Godeuartz soen, fundeerden die stat van sHertogenbosch. 

Dafcoempste der heren van Perewys 

Hertoge Godeuart voirs. nae dode der voirs. Margrieten, zynre hertoginnen, 

trouwden hy die dochter des greven van Loen, dairaen hy wan enen zoen die hyet 

Willem, die wairt heer van Perewys ende daira¡ zyn gecomen die van Perewys. / 

ten tyde van hertoich henrick den yersten 

Henrick voirs. dierste hertoich van dien name, wairt nae zynen vader voirs. hertoich 

van Brabant. Hii was dierste fundateur der stad van sHertogenbossche. Hii 

nam te huwelic Mechtelden, dochter greve Matheeus van Bonen, dairaen hy wan 

sess kynderen, te weten: Henrick, die hyet dieTweeste, die wert hertoich nae zynen 

vader; Godeuart, die men hyet van Bonen; Maria, die trouden den vierden keyser 

Otto; noch een dochter, die trouden greve Otto van Gelre; die dorde trouden den 

greve van Aluerne in Vrancryc; / ende die vierde dochter, Mechtelt geheiten, die 

trouden ierst den palsgreve opten Ryn ende nae troudense greve Floryssen van 

Hollant, die aen hair wan twee zoenen bii namen: Willem, die wairt nae zynen 

vader greve van Hollant ende naederhant coninc van Almanien ende dieVriesen 

versloegen hem; Florys, die nae strydt mettenVleminge gehadt dieselver verwan; 

ende een dochter, die wairt grevinne van Henegouwe. 

34

fol. 41 r 

fol. 41 v 

Iherusalem dattet weder heyen waert 

In deser tyt wan Saladyn, coninc van Babilonien, weder die stat van Iherusalem. 

Hertoge Henric dierste van dien name voirs., int iair M C XCIIII nam hy onder 

den dorden paeus Innocencius aen die cruysvairt ende trac met Coenraden, 

eertsbisscop van Menss, ende meer anderen heren nae Iherusalem. Hy was dair 

een principael /capiteyn. Hy halp wynnen die stat van Baruth ende Constantinopolen 

ende dairnae keerden hy weder te lande. 

Herpen 

In den iair M C XCI soe ont¢ngen heer Henric van Kuyck, heer van Herpen, 

ende Aelbrecht, zyn zoen, te leen van den voirs. hertoge Henric, den iersten van 

dien name, dlant van Herpen met zynre toebehoirten, prout in litteris ad signum 

tale (½1) 1 ac folio I. 

Strydt 

Int achtienste iair van zynen hertoichdom bevacht hy by Vden in den Pele greve 

Floryssen van Hollant ende greve Otten van Gelre. Hy had tegens hen victorie 

ende vincse, mar hy was hen genadich. Ende hy lyet alsoe zoonen, dat hy beyde 

den voirs. greven ga¡ te huwelic beyde zyn voirgenoemde dochteren. 

de henrico primo, fundatore opidi busciducensis 2 

1196 

In den iair M CCCC LXXXVdie scepenen van Dormalen quamen aen scepenen 

deser stat van Den Bosch met enen hoeftvonnes ende brachten mede een copie 

van enen previlegium deser stat ende hen verleent van hertoge Henrick van Brabant, 

in vele poincten accorderende metter carthen, beginnende: Ìn den name 

der heiliger ende ongesceyden Drievoldicheit'etc., ende is die copie voirs. ad signum 

tale (½2) et folio CCCC LXXXIIII. 3 

Previlegium de libertate quam cives opidi Busciducensis habent in 

Reno, ipsis per Henricum sextum Romanorum imperatorem concessum 

anno M o C o XCVI to sub hiis verbis: 4 

Henricus sextus Romanorum imperator et rex Cecilie /ob puram ¢dem et multa 

obsequia, que dictus Henricus primus illius nominis illustris dux Lotharingie et 

Brabantie sibi et imperio constanter exhibuit et ad instantem ipsius postulationem 

universos homines suos de nova civitate apud silvam a suis theoloniis que 

ubique in Reno ad manus suas habuit, imperiali benignitate in perpetuum absol- 

1 

Voordit signum en alle volgende, zie bijlage 2. 

2 

Vertaling: over Hendrik I, stichter van de stad 's-Hertogenbosch. 

3 

In margine nota. 

4 

In margine nota; vertaling: het privilege van de (tol)vrijdom die de burgers van de stad 

's-Hertogenbosch hebben op de Rijn, aan hen verleend door keizer Hendrik VI in het jaar 

1196 met deze woorden: 

35

fol. 42 r 

fol. 42 v 

1203-1204 

vit, ita quod de rebus que suis sunt, nullum nobis vel nostro nuncio persolvant 

theolonium nullaque in eos vel res ipsorum ¢at exactio; quod quidem previlegium 

Karolus imperator depost con¢rmavit et quod previlegium comprehenditur 

ad signum tale (½3) et folio III. 

Die vryheit van den toll van Gelre 1 

Anno M o CC o tercio supradictus Henricus primus illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, post victoriam habitam contra dictum Ottonem, comitem Gelrie, 

in quadam concordia pacis inter dictum ducem et comitem predictum facta eundem 

comitem coegit, quod idem Otto, comes Gelrie, inter cetera iuravit quod omnes 

marcatores terre dicti ducis infra dominium comitis ab omni theolonio in 

Reno sine dolo liberi erunt atque quod burgenses de Silva iuxta Orthen per totam 

terram comitis Gelrie ab omni theolonio liberi erunt; quod quidem previlegium 

comprehenditur ad signum (½4) et folio IIII. / 

tempore henrici primi, fundatoris opidi de buscoducis 2 

Sequuntur nomina scabinorum dicte nove civitatis apud silvam, que Buscumducis 

nuncupatur, incipientia anno M o CC o , quo quidem anno Buscumducis non 

diu steterat, et sic: 3 

Remigii eodem anno M o CC o hii sequentes fuerunt scabini in Buscoducis. 

Tempore istius scabinatus incepit ordo predicatorum. 4 

Remigii confessoris anno M o CC o primo fuerunt scabini in Buscoducis predicto. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CC o secundo. 

Remigii confessoris anno M o CC o tercio. 

Tempore istius scabinatus facta est concordia inter dictum Henricum primum et 

Theodericum, comitem Hollandie, sic videlicet quod Dordrecht et alie ville circumiacentes 

in feodum teneri debent a duce Brabantie et quod homines ducis in 

terra comitis Hollandie transire debent per terram et aquas cum theolonio suo 

iure quo theolonia in presencia sue institutionis fuerunt instituta; prout in litteris 

incipientibus: Ìn nomine sancte et individue Trinitatis' et comprehensis ad signum 

(½5) et folioVII. 

Ten tyde van desen scepenstoel heeft die voirs. stat van Den Bosch vercregen die 

voirs. vryheit van den voirs. toll slantz van Gelre nae inhoude der voirs. brieven. / 


2 Vertaling: ten tijde van Hendrik I, stichter van de stad 's-Hertogenbosch. 

3 Vertaling: de namen van schepenen van de nieuwe gemeenschap bij het bos, die's-Hertogenboschgenoemd 

wordt, volgen, beginnend in hetjaar 1200, inwelkjaar's-Hertogenbosch nog 

niet lang bestond, en aldus: 

4 In margine nota; vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de predikheren. 

36

fol. 43 r 

fol. 43 v 

fol. 44 r 

fol. 44 v 

fol. 45 r 

ten tyde van den iersten hertoge henrick voirs. 1 

Remigii confessoris anno M o CC o quarto fuerunt scabini hii. 

Filie ducis possunt succedere 2 

Tempore iamdicti scabinatus Philippus secundus Romanorum rex in quodam 

previlegio inter cetera inibi continenta regia sua auctoritate Henrico primo illius 

nominis illustri duci Lotharingie, Brabantie concessit quod ¢lie sue, si masculinum 

heredem non habuerit, in feodis suis libere ei tamquam masculi succedant; 

quodquidem previlegium comprehenditur ad signum (½6) et folioVI. 

Remigii confessoris anno M o CC o quinto fuerunt scabini. / 

Remigii confessoris anno M o CC o sexto fuerunt scabini in Buscoducis. 

Remigii confessoris anno M o CC o septimo. 

Remigii confessoris anno M o CC o octavo. / 

Remigii confessoris anno M o CC o nono: Alardus de Keent, Arnoldus Poeldonck. 

Remigii confessoris anno M o CC o decimo. 

Tempore istius scabinatus incepit ordo fratrum minorum. 3 

Remigii confessoris anno M o CC o undecimo. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XII o fuerunt scabini in Buscoducis. 

Tempore dicti scabinatus die voirs. Henric dierste van dien name, hertoge van 

Lothryck, van Brabant, etc., in zynen XXVIII en iaer zyns hertoichdoms op Ascensiendach 

wan hy Ludick dair groete dootslaigen gescieden ende veriaechden 

den bisscop, genoempt Huge. 

Remigii confessoris anno M o CC o XIII o ./ 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel hertoge Henrick voirs. destrueerden die stat 

van Tongeren, mar int wederkeren die voirs. bisscop ende greve Lodewyc van 

Loen laeghden hem tusschen Montenaken ende Landen opt velt te Sepz ende 

sloegen hem a¡ vele volcx. In den scepenstoel voirs. ende in diere tyt was coninc 

Philips van Vrancryc die tweeste, die Sinte-Lodewycs des conincx oudersvader 

was, die beriep tot Zoysson enen groeten raet van edelen mannen, dair hertoige 

Henric voirs. oec by was. Die voirs. coninc Philips ga¡ aldair den voirscreven hertoich 

Henricken, want zyn ierste vrouwe doot was, zyn dochter ten huwelic die 

hyet Maria, daeraen hy wan een dochter die naemaels waert grevinne van Cleue. 

Remigii confessoris anno M o CC o XIIII. / 

1 Herhaald zonder voirs. tot en met fol. 48 r . 

2 Vertaling: dochters van de hertog kunnen opvolgen. 

3 In margine nota; vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de minderbroeders. 

37 

1214-1215

fol. 45 v 

fol. 46 r 

fol. 46 v 

fol. 47 r 

fol. 47 v 

fol. 48 r 

fol. 48 v 

1215-1216 

Ten tyde van desen voirscr. scepenstoel quam die voirs. keyser Otto dieVierde tot 

Maestricht, dair hy nam ten huwelic die bovengenoempden Marie, dochter hertoige 

Henricx ende Mechtelts voirs. 

Remigii confessoris anno M o CC o XV scabini in Buscoducis fuerunt. 

Remigii confessoris anno M o CC o XVI to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XVIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XIX o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XX o fuerunt scabini hii. 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. began die oirdene van den carmeliten. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVI to . 

In desen tyden leefden Sinte-Elisabeth, lantgrevinne van Doeringen ende dochter 

des conincx van Hongarien. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVII o . 

Oeck leefden in desen tyden Sinte-Lodewyc, coninc vanVrancryc, ende Sinte-Lodewyc, 

mynrebrueder, bisscop vanTholosen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXI o ./ 

teser tyt sterff dierste hertoich henrick 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXII o . 

In scabinatu infrascripto Henricus, Romanorum rex, ad instantem postulationem 

Henrici, maioris ¢lii illustris viri Henrici, ducis Lotharingie, Brabantie, universos 

homines de nova civitate apud silvam a theoloniis suis in Reno 

imperpetuum absolvit; prout in litteris contentis folio IX. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIII o . 

In desen tyden leefden paeus Innocencius die Dorde, die zeer oirbairlic was der 

Heiliger Kercken. 

38

fol. 49 r 

fol. 49 v 

fol. 50 r 

fol. 50 v 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIIII o ./ 

teser tyt began die tweeste hertoich henric regneren 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXV to . 

Ten tyde van desen scepenstoel soe ster¡ die voirscreven Henrick dierste van dien 

name, hertoich van Lothryc, Brabant, etc. Ende doen had hii XLVIII iaren geweest 

hertoich ende hy wairt begraven tot Loeuen int Sinte-Peterskercke. Int 

voirs. iair nae dode des voirs. Henricx dierste van dien name, soe wairt hertoich 

van Lothryc ende Brabant Henrick die tweeste van dien name, ziin zoen bovengenoempt, 

die men hyet die Groetmoedige. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVI to ./ 

ten tyde van den tweesten hertoich henrick 1 

Henrick voirs. die tweeste van dien name, hertoge van Lothryck ende Brabant, 

nam te huwelic Marie, dochter van coninc Philips, Roemsch Coninc, die zoen 

was van den iersten keyser Frederic. Hy wan dairaen: eenen zoen, die hyet Henrick, 

die wairt nae zynen vader hertoich; hy was die dorde Henric ende geheiten 

die Sachtmoedige; ende vier dochteren: Mechtelt, die nam te huwelic den greve 

van Artois ende Sympoel, brueder des coninx van Vrancryc; dairaf quam die 

vrome Robbert van Artois; Maria, die nam te huwelic den hertoich van Beyeren; 

Beatris, die nam te huwelic den lantgreve van Doeringen; Margriet, die wert nonne 

in dabdye sHertogendael, die hair vader stichten ende gaf dairtoe die grote 

tiende van Oueryssche. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVII o . 

Hertoge Henric die Tweeste voirs. hadde zwair oirloge tegens die Coelsche. Hy 

wan metter macht Daelhem met zynre toebehoirten. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVIII o . 

In desen tyde leefden Sint-Thomas van Aquinen. Oeck leefden Aelbertus Magnus. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIX o . 

Oeck in desen tyden leefden Bonauentura ende Alexander de Hales. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XL o . 

Greve Willem van Hollant 

1240-1241 

In desen tyden wairt den voirs. hertoghe Henricken den Tweesten presenteert die 

keyserlycke croen van den paeus Innocentio den Vierden nae der doot van den 

sesten keyser Henrick. Mar hy weygerden die aen te verden ende hy promoveerden 

dairtoe zynre voirs. suster zoen, greve Willemen van Hollant, die coninc ge- 


39

fol. 51 r 

fol. 51 v 

fol. 52 r 

fol. 52 v 

fol. 53 r 

1241-1242 

maect wairt. Mar eer hy keyser wairt, toech hy opteVriesen, dair hy wert verslaigen, 

dat greve Florys, zyn zoen, naemaels wraeck. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLII o ./ 

Hertoge Henrick die Tweeste voirs., nae zynre voirs. ierster huysvrouwen doot, 

trouden hy een edel bloeme die hyet Sophia, dochter van der voirscreven Sinte- 

Elisabeth, die zeer dueghdelic ende gotvresende wass, dairaen hii wan enen zoen, 

die hyet oick Henrick. Die wairt naemaels lantgreve van Doeringen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIIII to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XLV to scabini fuerunt hii. 

Omtrent deser tyt aennam die heilige Sinte-Lodewiic, coninc van Vrancryc, een 

cruysvairt ende track over tmeer opte ongelovige. Dese Sinte-Lodewiic, coninc 

vanVrancryck, was oeckvan den geslachte des bovengenoempden groeten coninc 

Kaerls van zynre ouder moederwegen, der goeder coninginnen Elisabeth, die 

den tweesten coninc Philippus getrout hadde, die aen hair wan denVII en coninc 

Lodewyc, die alten kerstelycken ende heiligen coninc was. Ende hii hadde getrout 

Sinte-Blancke, dochter des conincx van Spaengien. Ende dairaen wan hy desen 

voirs. coninc Sinte-Lodewyc den Achsten ende oic Kaerlen, den greve van Angouwen, 

die wert coninc van Cecilien ende Napels ende die was vader van Sinte- 

Lodewyc, die mynrebrueder ende bisscop was. Dese coninc Sinte-Lodewiic nam 

te wive die edel bloeme Margriet, des greven dochter van Prouencien, dairby hy 

heylichlic leefden. / 

XII genoten 

Dese voirs. coninc Sinte-Lodewiic ordineerden ierst die XII genoten van Vrancryc 

omdatse in groten saken raet van der croenen zyn zouden, te wetene: sess 

geestelycke by namen: die eertsbisscop ende hertoich van Ryemen, die sal¡t den 

coninc metter olyen, genomen uuyter ampullen die uuyten hemel quam als Sinte- 

Remeys denvoirs. coninc Clodoueus doepten; die bisscop ende hertoichvan Louwen, 

die dreeght die ampulle; diebisscop ende hertoichvan Langre, die dreegt des 

conincx ceptre; diebisscop ende greve Beauays, die dreegt des conincx wapenroc; 

die bisscop ende greve van Chalon in Champanien, die dreegt des conincx signet; 

die bisscop ende greve van Noyon, die dreegt des conincx gordel; / ende die sess 

werlycke genoten: die hertoge van Bourgoindien, die dreegt die coninclike croen 

ende hy gort den coninc zyn zwert; die hertoge van Normandien, die dreegt des 

conincx ierste banier; die hertoge van Aquitanien, dats van Gwiennen ende Gasconien, 

die dreegt des conincx tweeste banier; die greve van Vlaenderen, die 

dreegt des conincx zwert; die greve van Champanien, die dreegt des coninx standart; 

die greve vanTholousen, die dreegt des conincx gulden spoeren. 

In zynre tyt oeck wairt by den vierden paeus Vrbanus ingestelt die gloriose feeste 

van den eerwerdigen Heiligen Sacrament metten a£aten. /Sinte-Lodewyc coninc 

40

fol. 53 v 

fol. 54 r 

fol. 54 v 

voirs. ster¡ int iair M CC LXX ende liet after enen soen, Philips, die wert coninc 

nae zynen vader. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVII o . 

Ten tyde van desen scepenstoel soe ster¡ hertoge Henric dieTweeste voirs. ende hy 

wert begraven int cloester teVileer. / 

tentydevandendordenhertoichhenricken 1 

Hertoge Henrick die dorde van dien name voirs., wart hertoge terstont nae die 

doot des voirs. hertoige Henricx des tweeste van dien name. 

Waeromme Lothryck voir geset wordt 

Hy scree¡ hem altyt hertoge van Lothryc ende Brabant. Hy setten Lothryc voir 

om deswill dat Lothryck een eertshertoichdom is ende zynen name heeft van 

den grooten coninc Lotharys van Vrancryc. Nochtans is thertoichdom van Brabant 

vele ouder. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLVIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIX o ./ 

Henrick die Dorde voirs., die men hyet die sachtmoedige hertoige, hy trouden ten 

wive Aleyten, dochter des hertoigen van Bourgoindien, dairaen hy wan: 

drie zoenen, by namen: Henricken, die was onbeset van synnen ende onbequaem 

dlant te regneren, ende by onderwys van den heren van den lant ende des heren 

van Mechlen, geheiten die grote Barthout, die nae die doot hertoich Henrix des 

Dorden geheel raet was van vrouwe Aleiten, bega¡ hy hem in een abdye in Bourgoindien; 

Iannen, die wairt int achste iair nae zyns vaders doot hertoich van Brabant 

ende hy was dierste hertoich Ian; Godeuarden, die had voir zyn gedeelt in 

Brabant Aerschot, Bierbeeck, Sichenem ende Sint-Aechten-Rode; hy creech een 

edell vrouwe, dairmede hygecreech dlant vanVierson; hy wan dairaen enen zoen, 

geheiten Ian, ende twe dochteren; dese edel Godeuart ende Ian, zyn zoen, worden 

nae- / maels verslagen in den vreeslycken strydt van Cortryc, dair vele edele bleven. 

Dafcoempst der heren van Croy 

1249-1250 

Syn outste dochter ga¡ hy ten huwelic den greve van Harcourt ende ga¡er mede 

dlant van Aerschot ende Bierbeecke; van hair als van der eenre zyden is gecomen 

die heer van Croy, nu int iair XV C ende dartien levende; ende zyn ander dochter 

trouden den greve van Loen ende ga¡er mede dlant van Sichenem ende Sint- 

Aeghten-Rode; ende hy gewan aen hair een dochter die naemaels trouden den 

greve van Guylic; 


41

fol. 55 r 

fol. 55 v 

fol. 56 r 

fol. 56 v 

1250-1251 

ende een dochter Marie, die wairt coningin vanVrancryck, want zy trouden den 

dorden coninc Philips voirs., Sinte-Lodewycs soen, naedat zyn ierste vrouwe 

doot was, ende hy had van deser vrouwen enen zoen, geheiten Lodewyc, greve 

van Eureux. 

Remigii confessoris anno M o CC o L o . 

Tempore istius scabinatus incepit ordo heremitarum beati Augustini. 1 Tempore 

iamdicti scabinatus in ianuario composicio quedam facta est inter Iohannem, 

dominum de Huesden, /et opidum de Buscoducis inter cetera quod omnia bona 

opidanorum de Busco per dominium domini de Huesden transeuncia, sic 2 in terris, 

sic 2 in aquis, de theolonio libera erunt. Preterea, si contingat, quod aliquis 

opidanus aliena bona transvexerit et inde convictus fuerit, domicilium domus 

sue confringetur et per annum o¤cio suo carebit et super domo de Huesden iure 

debito, si comprehendi poterit, tenebitur ad emendam. Insuper si a domino de 

Huesden ex una parte et opidanis de Busco ex altera hec condicio, quod absit, neglecta 

fuerit, post septem dies monitione prehabita tenebitur emendari, interim 

etiam non erit calumpniatum; prout in litteris 3 ad signum (½7) et folio X. 

Remigii confessoris anno M o CC o LI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LIII o scabini fuerunt hii. 

Remigii confessoris anno M o CC o LIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LVI to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LVII o : Makarius, Iohannes dictus Pape, Egidius 

Knode, Godescalcus de Hynden, Iohannes de Neysel, Nycholaus Fermentatoris, 

Ludingus. 

Remigii confessoris anno M o CC o LVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LX o . 

Fundacie van den predicaren te Loeuen 

Ten tyde van den voirscreven scepenstoel soe ster¡ hertoge Henrick die Dorde 

voirs. als hy XIII iaren regneert hadde ende hy wairt begraven te Loeuen indt 

cloester van den predicaren, dwelcke hii gesticht ende fundeert hadde. / 

1 

Vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de heremieten van de heilige Augustinus. 

2 

Aldus hs., lees sit. 

3 

Hierna inferius insertis doorgestreept. 

42

fol. 57 r 

fol. 57 v 

fol. 58 r 

fol. 58 v 

fol. 59 r 

hiernae begonst te regeren dierste hertoige ian, zoen 

van den dorden hertoich henrick 

Remigii confessoris anno M o CC o LXI o . 

Omtrent deser tyt hyelt paeus Gregorius die X te dat consilie te Lyons inVrancryc. 

Dair waren CCCCC bisscoppen, LX abten ende andere prelaten omtrent M. 

Dair quamen oec Griecken endeTartaren. 

Nae die doot van den voirs. hertoge Henricken den Dorden leefden vrouwe Aleyt 

voirs. langen tyt, wyslyc dat lant regerende, want al hair kynderen ionckwaren. Sy 

ster¡ int iair M CC o LXXXIII ende wairt begraven int cloester van den predicarenvoirs. 

Syhad groete conversacie metten heiligen man Sinte-Thomas van Aquinen, 

doen levende ende tot Parys woenende, ende als zy ennige twivelachtige 

saken in hare consciencien hadde, soe scree¡ zy aen hem om raet ende hy scree¡ 

hair weder mintlike antwoerde. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXII o ./ 

tesertytbeganregnerendierstehertogeian 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIII o scabini fuerunt. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVIII o ./ 

tentydevandenierstenhertoichian 1 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel als int iair M CC LXVIII soe is Ian voirs., dierste 

van dien name, zoen van den voirs. hertoich Henricken den Dorden, int achste 

iair nae dode zyns vaders voirs. worden hertoich van Lothryc ende van Brabant 

ende oic voegt van Aken. Hii trouden vrouwe Margrieten, dochter des voirs. conincx 

Philips van Vrancryc. Ende coninc Philips voirs. hadde zyn suster te wive 

als voirs. is. Margriet voirs. ster¡ in den arbeit van kinde ende dkinde mede. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIX o ./ 

1269-1270 

Nae dode van vrouwe Margrieten voirs. soe trouden die voirs. ierste Ian die dochter 

van greve Gwydo van Vlaenderen, dairaen hy wan twee zoenen, by namen: 

Ian, die wairt hertoich nae dode zyns vaders ende hy was die tweeste Ian; Godeuairt, 

die ster¡ ionck wesende; ende twee dochteren, by namen: Margriet, die 


43

fol. 59 v 

fol. 60 r 

fol. 60 v 

1270-1271 

wairt naemaels keyserinne, want zy trouden int iaer M CC XCII greve Henricken 

van Lutzenborch, wiens vader doot blee¡ in den stryd voirWoeronck, welke Henric 

naemaels wert keyser ende men hyeten die goede keyser Henrick; Marie, die 

wairt grevinne van Sauoyen. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXX o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIIII o . 

In den voirs. iair M CC LXXIIII soe heeft die ierste hertoich Ian voirs. dien van 

Dordrecht verleent zeker vryheit van tol tot Lyt, prout in litteris incipientibus: Ìohannes, 

Dei gratia'et comprehensis folio CCCC LVII et ad signum (½8). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXV to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVI to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVII o . 

Dat dlant van Lymborch 

Omtrent deser tyt hadde die voirs. ierste hertoich Ian enen zwaren strydt te Woeronck, 

die toequam aldus ende oirspronck hadde: want als hertoge Henrick van 

Lymborch was gestorven ende hertoge Ian voirs. wittelic afgecoft hadde Adolphen, 

greve van Den Berge, die des voirs. hertoge Henricx naeste erfgenaem wass, 

allen zyn recht dat hyhadde aen thertoichdomvan Lymborchvoirs., soe track hertoich 

Ian voirs. int lant van Lymborch om dat te bescickene. Mar greve Reynout 

van Gelre, die des voirs. hertoich Henrix dochter hadde gehadt ende die sonder 

oir was gestorven, setten hem dairtegen, seggende dat hem als vanwegen zynre 

voirs. vrouwen, die dochter was des voirs. hertoich Henrix, die tocht toebehoirden. 

Hertoge Ian voirs. seeghden neen, want greve Reynoutz vrouwe voirs. voir 

den voirs. hertoich Henricken, haren vader, weer gestorven. Ende alsoe socht 

greve Reynout van Gelre voirs. tegen den voirs. hertoich Iannen al omme hulpe. 

Ende hy creech te hulpen den eertsbisscop van Coelen, greve Henricken van Lutcemborch, 

hereWalrauen, zynen brueder, ende herenWalrauen vanValkenborch, 

die all tegen hertoich Iannenvoirs. zwoeren hem te hynderen. dWelckdie hertoich 

voirs. vernemende, track hy in den lande van den eertsbisscop ende van den greve 

van Lutzemborch voirs., dair hy grote scaide dede, verdestruerende des bisscoppen 

lant. Hy toech metter macht opten Ryn ende dede zyn pert drincken in den 

Ryn. 1 Ende omtrent Bonne dede hyallen die wyngarden uuytsnyden. Dairnae, ter 

begerten ende beeden des greve van Den Berge ende der edele van Coelen, beleeghden 

hy metten voirs. Godeuarden van Vierson, zynen brueder, tcasteel van 

Woeronck, dat een roe¡huys was. Ende dairvoir liggende ten tyde van den voirs. 


44

fol. 61 r 

fol. 61 v 

fol. 62 r 

scepenstoel van LXXVII, quamen die voirs. eertsbisscop van Colen met vele edelen 

uuyt Ouerlant, met greve Reynout van Gelre, metten greve van Lutsenborch, 

den heer vanValkenborch ende meynden hertoich Iannen voirs. aldair te overvallen. 

Hy trac met zynen heir hen tegen, alsoe datter quam tot enen strydt dair hertoich 

Ian te boven ginck ende dair doot bleven die voirs. greve van Lutzenborch 

met zynen drie bruederen ende met wel M ridderen. Dair worden gevangen die 

voirs. eertsbisscop, die greve van Nassou, heer Walrauen van Valkenborch ende 

vele meer andere heren. /Ende die strydt gedaen wesende trac hy weder voirWoeronckvoirs. 

ende destrueerden dat in den gront. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVIII:Wellinus ¢lius Egidii dicti Knoede, 

Godescalcus de Bladel. 

Aengaet den Groeten Gasthuys 

1280-1281 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian, bisscop van Ludick, onder 

zynre genaden brieven ingestelt den regule der nonnen ende bruederen van 

den Groeten Gasthuys bynnen der stat van sHertogenbosch ende onder meer 

dairinne ordineert: 

dat zoe wat ziecke int voirs. gasthuys coempt, ten iersten sal men Gode genoch 

doen met biechten den priester ende voirtaen zynen naesten dien hy mesdaen 

heeft, nae synder macht genade heysschen; 

ende zyn goet oft hy ennich heeft onder getuge datselve den gasthuys bevelen datselve 

alinge weder te hebbene oft hy geneest; 

ende oft hy, staende perikel des dootz, diezelve alle tsyn dair nyet laten en wille, 

zoe sal men dairaf nemen den cost / ende van dien dat dair overloept, mach hii 

zyn testament maken; ende sterft hy sonder testament te makene, allen zyn goet 

dan sall comen tot behoe¡ den armen des huys voirs.; 

item oftyemandt van den ziecken sunderlinge ziect toequame oft heytte ende eens 

meesters behoefde ende nyet en hedde den meester te geven, zoe zall tloen des 

meesters van der meesterssen des gasthuys gegeven worden, alsoe verre zy mach; 

item die werlycke gueden des gasthuys voirs. zullen werden gehanteert met raide 

vier mannen vanwegen des bisscops ende by consent der scepenen ende der gesworen 

der stat van Den Bosch, dairtoe gecoren, diewelke den huyse voirs. trouwe 

doen zullen; van welken brieven voirs. dbeginsel luydt aldus: Ìn den name der 

heiliger Drieuoldicheit'ende is begrepen folio XI ad signum tale (½9). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIX o : Henricus de Neynsel, Amelius de 

Bucstel. / 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXX o . 

Omtrent deser tyt tot Sinte-Quintyns in Vermendoys vergaderden die bovengenoemde 

coninc Philips vanVrancryc ende hertoge Ian dIerste voirs., daerse tsamen 

feestelic hoveerden. Ende int sceyden vraeghden hem die coninc wye den 

anderen die sceydelmaeltyt geven zoude, dairop hertoge Ian antwoerden: die 

zyn spyse ierst gereet hedde; dwelc die coninc consenteerden. Mar hy dede verbyeden 

dat men des hertogen lyeden noch hout noch colen vercopen en zoude 

omme alsoe metten hertoich te boerden. dWelc die hertoich verstaende dede hy 

45

fol. 62 v 

fol. 63 r 

1281-1282 

coepen allen die plattelen, nappen ende scotelen die hy crigen conde, ende dairmede 

wairt zyn spyse gecooct ende alreierst gereet. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXI o : Wellinus ¢lius Egidii Knoede, Iohannes 

Coman. / 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXII. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIII o . 

Ten tyde van desen scepenstoel ster¡ vrouwe Aleyt voirs. 

Dese naevolgende carthe accordeert metter carthen, beginnende: Ìn den name 

der herleiger 1 ende ongesceyden Drievoldicheit', verleent by den dorden hertoich 

Ian. 

Tempore iamdicti scabinatus feria secunda ante festum Puri¢cationis Beate MarieVirginis 

supradictus Iohannes, primus illius nominis, dux Lottharingie et Brabantie, 

univer- /sitati burgensium de Buscoducis concessit subsequentia: 

Die vryheit van tol in Brabant 

in primis ipsos burgenses de Buscoducis ab omni theolonio ubicumque in sua potestate 

tam per aquas quam per terras liberavit ac liberos penitus et absolutos esse 

voluit imperpetuum; 

item eisdem adhuc concessit si alicui quidquam adversus aliquem burgensem de 

Buscoducis displicuerit, idem nichil inde nisi iudicium scabinorum habere debet 

nec etiam ipse aliquid de hoc requiret aut sua posteritas; 

item si de circumiacentibus alicui burgensium aliquis iniuriam fecerit de bonis 

suis que burgensis iuste et sine querimonia possedit, villicus de Buscoducis hoc 

corrigere debet, etc.; 

Aengaet die poirtscap 

item porte et ingressus opidi de Buscoducis patebunt cuilibet et burgensis ¢eri poterit 

quilibet, etc., dandovidelicet iudici quatuor denarios, preconi unum denarium et 

sculteto unum denarium; cuilibet opidano, si necesse habuerit, cedent XL ta dies in 

iulio, totidem in augusto ad messes colligendas et totidem ad seminandum in autumpno 

extra limina dicti opidi, etc.; 

Aengaet der bourgeren daginge 

cum aliquis opidanus in causam fuerit trahendus, debet citari per iudicem vel per 

preconem, venturus ad iudicium post duas ebdomadas a die citationis; sed opidanus 

citatus potest diem citationis anticipare et dictus modus citandi locum habet 

tantum in causa que vertitur inter opidanos; si autem extraneus opidanum traxerit 

in causam, iudex tenebitur ei iusticiam facere infra triduum; qui per testes se habet 

excusare in iudicio, ille habebit iuducias per duas ebdomadas; 

Aengaet tgetugenisse der bourgeren 

item tantum opidanus ferre poterittestimonium contra opidanum et simplex opidanus, 

ferens testimonium, iurare tenebitur; / 

1 Aldus hs., lees heiliger. 

46

fol. 63 v 

fol. 64 r 

Aengaet hoe scepenen tugen mogen 

scabinus vel iuratus dicti opidi potest ferre testimonium sine iuramento; 

1283-1284 

Hoe men dagen sal 

cum quis citatur de re pecuniali, debet citari per iudicem vel preconem in presentia 

duorum opidanorum et in citatione debet taxari summa pecunie; et si citatus die 

pre¢xa non comparuerit, conquerens tantum pecunie obtinuit quanta in citatione 

fuerit taxata; et citatus, quia non comparuit, debet iudici de banno tres solidos; 

item censuales alicuius domini spiritualis a nobis vel nostro sculteto ad iudicium 

citati fuerint, dominus eorum spiritualis poterit eos a iudice eripere, ita quod promittat 

certa ¢de se debere iuste iudicare; 

item cum aliquis super hereditate aliqua citatus ad iudicium prima die pre¢xa sibi 

a iudice non comparuerit, citandus est secundo, et si secundo non comparuerit, 

citabitur tercio, et si tunc non venerit, tenebitur satisfacere iudici de utroque excessu 

persolvendo ei duos solidos lovanienses; si vero tercio non venerit, cadit citatus 

a causa et hereditas, super qua citatus est, ipsi abiudicabitur; si autem 

conquerens aliqua die non comparuerit de dictis tribus diebus citationis, cadit 

penitus a causa; 

Hoe men sal zweren 

qui debet iurare de re pecuniali, poterit cadere a causa et eam amittere si verbotenus 

male iuraverit vel contra modum iurandi venerit; 

Den peen van qualic te zweren 

qui iuraverit super hereditates in primo vel secundo iuramento, cadere non poterit; 

si autem tercio iurans debitum modum iurandi excesserit, cadit a causa et quotiens 

male iuraverit, tociens iudici duos solidos lovanienses persolvet; 

Van den drie iairgedingen 

item in dicto opido tria placita annalia servabuntur, primum proxima feria tercia 

post Epiphaniam Domini, secundum proxima / feria secunda post octavas Pasche, 

tercium feria secunda post festum Nativitatis Baptiste et dicta placita sunt in ecclesia 

indicenda; 

Den brueck die yemanden quetsten 

si quis alium instrumento acuto vulneraverit et de hoc per scabinos convictus fuerit, 

decem talenta domino persolvet vel manu prevabitur; 1 

dOvervallen bynnen huyse 

si quis alium infra mansionem suam per se vel per alios occiderit, ipse cum suis 

complicibus, si per scabinos convicti fuerint, erunt in potestate domini; 

si quis aliquem infra mansionem suam vulneraverit, decem talenta et quilibet 

complicum suorum XL ta quinque solidos Lovaniensium domino persolvent, si 

per scabinos convicti fuerint; 

si is qui in propria mansione se defendendo aliquem occiderit, quatuor Lovanienses 

denarios persolvet et per hoc dominus eum tenebitur tueri et reconsiliare et 

condere ¢rmam pacem; 

1 Aldus hs., lees privabitur. 

47

fol. 64 v 

1283-1284 

Ius talionis 

item si aliquis quassator per scabinos convictus fuerit, caput pro capite, oculum pro 

oculo et simile membrum pro simili membro de proprio membro tenebitur amittere; 

De crimine capitali 

qui super furto, incendio, rapina sive exhibitione veneni deprehensus fuerit et per 

scabinos convictus, capitalem debet inire sententiam; et si non convictus per scabinos 

sala manu iurando se ab 1 poterit excusare; 

De fure deprehenso 

qui furem in domo sua deprehenderit, poterit eum cum vicinis suis tenere et iudici 

presentare; si vero deprehensum fuerit, dimiserit et de hoc per scabinos convictus 

fuerit, id ad gratiam domini emendabit; 

De debitoribus servandis 

qui coram iudice super debitis convenitur et convincitur, iudex debet debitorem custodie 

preconi deputare per duas ebdomadas servandum et interim a precone pascendum; 

et post duas ebdomadas iudex tradet debitorem in potestate, cuius est 

debitor, ita quod ille debitorem suum pascet non vexando corpus ipsius donec secum 

componat, etc.; / 

Van bourge te stellen in recht 

si quis in iudicio coram iudice comparuerit, tenebitur iudici, si exigerit, quo ad ius 

suum ponere ¢deiussores; opidanus vero, si in iudicio conveniatur et aliquid iuris 

citra eum contigerit iudicem, poterit a iudicio recedere sine ¢deiussore, si tantum 

possideat quantum in valore iudici citra eum competit; si non tantum possideat, tenebitur 

prestare ¢deiussoriam cautionem; 

Van tegenseggen 

si quis in iudicio obloquitur scabinis vel sentenciam ipsorum, etc. iniuste et contumaciter 

contradixerit, tenebitur domino persolvere decem talenta et cuilibet scabinorum 

unum talentum; 

De percussis manu vel trusis pede 

si quis alium irato animo manu percusserit primo vel pede truserit et de hoc per 

scabinos convictus fuerit, solvet quindecim solidos, videlicet quinque domino, 

quinque leso et quinque opido; si vero is, qui percussus fuerit, percussorem incontinenti 

repercusserit sine e¡usione sanguinis vel membri quassatione, que vulgo 

leemde appellatur, nichil solvet; sed si repercussor primo sine e¡usione sanguinis 

vel quassatione membri percussus fuerit et alium repercusserit ad e¡usionem sanguinis 

vel quassationem membri, extunc repercussor solvet penam debitam, etc.; 

Dat die tepper van gedroncken bier hemselven aensweren mach. Oic van 

wiin, mede, etc. 

si quis tabernam intraverit et vinum illic biberit et ille, si opidanus sit, facta computatione 

statim non solverit sed recesserit usque ad mane ante meridiem crastine diei 

1 Aldus hs., men verwacht hierna hoc. 

48

fol. 65 r 

fol. 65 v 

soluturus; si autem ante idem tempus non solverit et querimonia super hoc ad iudicem 

delata fuerit, debitor ille vinitori persolvet tres solidos Lovanienses iudici et vinitori 

duos; si vero debitor debitum huiusmodi, quod de potu vinitori debet, 

negaverit, ipse vinitor debitum tale suo proprio iuramento a¤rmare poterit usque 

ad summam quinque solidorum Lovaniensium; idem ius erit si bibatur ad cervisiam 

vel medonem; / 

Altyt te moigen uuyten gelage te gaen ende te betalen 

si plures ad potum vini, cervisie vel medonis simul biberint et aliquis eorum prius 

aliis a potu recedere voluerit, quandocumque sibi placuerit recedere poterit, si partem 

que ipsum de potu tunc cum recedere voluerit, persolverit vinitori seu tabernario; 

De correctione false mensure 

qui de falsa mensura accusatus et convictus fuerit, tenebitur tres libras Lovanienses 

iudici persolvere. 

Hier nae volgt int dese selve previlegie oft ennichvan man oft wy¡ storve oft deen 

oft dander weder huwelic dede, hoe die gueden versterven zullen ende des dairaen 

cleeft; suecket int selver previlegie; 

Van den brueck die den richter tziin ontdreegt 

item qui aliquid iuris iudicem contingens violenter a iudicio detulerit et desuper per 

scabinos convictus fuerit, dabit quindecim talenta iudici pro satisfactione; 

Van den recht dat een bourger heeft als een vleeshouwer beesten coept 

si carnifex bovem, vaccam seu ovem a Martini usque Nativitatis Domini ad mactandum 

pro usu hominum emerit et opidanus superveniens huiusmodi animal ad 

proprium usum habere voluerit, si bos vel vacca fuerit, duos denarios, si porcus 

unum denarium, si ovis obulum dabit carni¢ci magis ex quo emerat et sic opidanus 

animal huiusmodi optinebit; 

Wat een bourger verliesen mach by zyn huysvrou comanscappende 

opidanus habens uxorem que piscare vel braxare solet, poterit per eandem panem 

iuxta plenitudinem unius fornacis amittere, sic etiam de cervisia, sic etiam de ¢lis 

laneis et lineis; 

De re furtiva 

item rem furtivam poterit verus possessor per testes iterum apprehendere et obtinere; 

De duello 

item quod nemo debet vocari ad duellum; / 

1283-1284 

De homicidio perpetrato 

si querimonia de homicidio perpetrato ¢at, reus homicidii ter quatuordecim et tribus 

diebus ante tribunal vocari debet et si non ad talem terminum comparaverit, 

diiudicabitur et pro prescripto reputabitur; si autem infra terminum huiusmodi 

quassator conductum requisierit a iudice nec obtinuerit, nequaquam diiudicari poterit; 

49

fol. 66 r 

1283-1284 

De testimonio contra burgensem 

extraneus contra burgensem nequaquam poterit testimonium perhibere; 

De femina oppressa 

si femina se vi oppressam seu stupro violatam a viro dixerit et de hoc querimonia 

fecerit sine ydoneis testibus, processum in querimonia habere non debet; 

De bonis titulo pigneris possessis 

si quis bona titulo pigneris sibi obligata possederit sine reclamatione per annum et 

amplius et quis eidem iniurietur super hiis, sola manu iurando a¤rmabit quidquam 

iuris habuerit in illis bonis; 

De expensis in iudicio factis 

si duo coram iudice vocati causam tractaverint, alter qui cadit a causa reliquo expensas 

solvere tenebitur, ita quod ille qui causam suam defensaverit ipsas expensas 

suo iuramento taxabit; 

De citandis opidanis 

preco burgensem non vocabit ad iudicium nisi ad domum suam coram duobus opidanis 

aut pluribus; ad consilium scabinorum nemo accedet nisi vocatus; 

De sentenciis scabinorum 

sentenciam scabini de Busco cum consilio aliorum scabinorum suorum factam et 

stabilitam nemo poterit cassare; 

De servicio burgensium 

burgenses de Busco non sunt obligati in servicio alicuius excepto domino; /si burgenses 

alicui in adiutorium processerint extra limina opidi, eodem die sole adhuc 

splendente revertentur ad idem opidum, nisi cum dominus cum ceteris universitatibus 

aliorum opidorum communiter iverit; tunc enim burgenses cum domino sicut 

relique universitates aliorum opidorum pro¢ciscentur; 

De oppresione femine alicuius 

qui super violacione alicuius femine competenti probatione in iudicio convictus 

fuerit, erit plectendus sentencia capitali; et si femina ab huiusmodi probatione defecerit, 

domino solvet decem talenta, que si solvere non poterit, per decem annos exterminabitur 

seu proscribetur ab opido de Busco; 

De possessione hereditatis per annum 

qui patrimoniumvel hereditatem alicuius mercatus fuerit et sub testimonium scabinorum 

sine reclamatione per annum et diem vel amplius possederit, nulli post dictum 

terminum, etiam si repetatur, desuper tenebitur respondere; 

De arrestatis sine licentia recedendis 

si arrestatus coram duobus opidanis in opido sine licentia iudicis ab opido recesserit 

et desuper convictus fuerit, XL ta quinque solidos solvet iudici; 

De testimonio conferendo super debito 

qui aliquem debito aliquo in iudicio conveniat et testes desuper ydoneos habeat, testes 

iuramento tenentur testimonium perhibere, sed actor non tenebitur iurare; 

50

fol. 66 v 

fol. 67 r 

fol. 67 v 

fol. 68 r 

De censu fundi solvendo 

quilibet opidanorum de Busco quolibet anno Martini de integra area XII denarios 

Colonienses et duos pullos, de dimidiaVI denarios et unum pullum domino solvere 

tenetur; scabinus vero scabino exeunte huiusmodi non solvet; 

De pascu scabinorum in placitis annalibus 

iudex opidi pascet scabinos ter in anno ad tria iudicia annalia predicta, et ter ad 

predictos terminos ipsis exhibebit maheriam; 

De libertate burgensium 

opidanus dicti opidi nulli debet esse servilis sed secundum iura opidi libertate fruetur; 

/ 

Van hoetvairt te halen 

item burgenses de Busco ius opidi sui extra opidum suum non requirent; si vero sentencias 

requirere voluerint, eas requirent apud Louanium; 

Quod ¢lii sacerdotum et illegitimi non possunt testari 

item ¢lii sacerdotum vel alii non legitimo thoro procreati non poterunt perhibere 

testimonium in preiudicium bonorum vel vite alicuius opidani loci de Busco, etc.; 

prout premissa 1 in dicto previlegio lacius continentur, quodquidem previlegium 

comprehenditur folio XVII et ad signum (½10). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVI to . 

Van Huesden 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel toech die voirs. ierste hertoich Ian met groeter 

macht voir Huesden ende hy wan die borcht aldair ende besettense met volck. 

Ende vandair toech hy ne¡ens die Maze ende wan die borcht van Malrepas die 

hy destrueerden. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XC mo . 

1293-1294 

Remigii confessoris anno M o CC o XC primo: Alardus de Keent, Arnoldus Poldonck. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CC o XCII o : Macharius de Gandauo, Arnoldus 

Rouer. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIII o : Wellinus ¢lius quondam Hille, Bartholdus 

de Hosdina. 

1 Hierna inferius doorgestreept. 

51

fol. 68 v 

fol. 69 r 

fol. 69 v 

1294-1295 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIIII to : Wellinus ¢lius Egidii Cnode, Nycolaus 

de Megen,Thomas deVden. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XCV to :Wellinus ¢lius quondam Hille, Henricus 

de Neynsel. 

nu sterf dierste hertoich ian 

Omtrent der tyt van desen scepenstoel soe trouden die greve van Baren des coninx 

dochter van Engelant, daer die voirs. ierste hertoich Ian ter brulochten was. Ende 

in een tornoyspel datt daer gehouden wairt, wairt die voirs. hertoich Ian in de 

muys van zynen arm geraect ende gequetst, daira¡ hy oudt wesende XLI iaren 

ster¡ ende wairt gebracht tot Bruessell ende begraven aldair ter mynrebruederen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVI to ./ 

teser tyt began te regneren die tweeste hertoich ian 

Nae dode van den voirscr. iersten hertoge Ian wairt hertoge van Brabant Ian 

voirs., ziin zoen, wesende die tweeste hertoge Ian. Dese voirs. tweeste hertoge 

Ian int ierste iair van zynen hertoichdom, als int voirs. iair M CC XCVI, track 

hii met heircracht voir Wassenberge ende belach dat langen tyt ende ten eynde 

creech hyt met all datter toebehoirden. 

ten tyde van den tweesten hertoich ian 1 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVII o : Wellinus ¢lius Hille, Arnoldus de 

Waderle. 

Omtrent deser tyt began dat vreeslike oirloge van den vierden coninc Philips van 

Vrancryc, geheiten die Schoen Philips, tegens die Vleminge. Ende hadde / oirspronck 

omdat greve Gwido vanVlaenderen een zyn dochter, geheiten Philippa, 

die de voirs. coninc uuyter fonten hadde geheven, tegens desselfs conincx wille 

geven woude des coninx zoen van Engelant, welke dochter die coninc vanVrancryc 

voirs. by hem hyelt om thuwelic te beletten. Ende mitsdien die greve den coninc 

van Vrancryc nyet en woude gehoirsam wesen, trac die coninc op 

Vlaenderen, destruerende vele lants aldair. Coninc Eduwart van Engelant voirs. 

quam den greve te hulpen, mar hy en const hem alsoe nyet gehelpen. Coninc Philips 

voirs. vingt den greve ende beyde zyn zoen ende stelden greve Iacoppen van 

Sympol regent inVlaenderen, die deVleminge ongenadichlic regeerden. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVIII o . 

1 Herhaald vanaffol. 69 v tot en met fol. 73 r . 

52

fol. 70 r 

fol. 70 v 

fol. 71 r 

fol. 71 v 

De libra seu statera 1 

Tempore iamdicti scabinatus Iohannes, secundus illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie et Lymburgie, / pro conservatione libre seu statere infra opidum 

de Buscoducis inter cetera contulit et ordinavit, videlicet in primis quod libripendes 

seu librarii eiusdem de quocius centum cestarum argenti cer. 2 plumarum recipient 

et habebunt tres antiquos Lovanienses; et de qualibet magna libra lane, 

que continet et facit triginta sex libras unum antiquum Lovaniensem et sic de 

aliis; prout in litteris 3 comprehensis ad signum (½11) et folio C XXXVII. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIX o :Thomas deVden, Nycolaus de Megen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o fuerunt scabini in Buscoducis sequentes: 

Walterus ¢lius quondam dicti Nenne, Lupardus Merger. 4 

Den coep van half Mechelen 

Int voirs. iair creech die voirs. tweeste hertoige Ian / by coepe van bisscop Huge 

van Ludick hal¡ Mechelen ende dander helfte behoerden heren Iannen Barthout, 

die de 5 te leen van denselven hertoghe Iannen hyelt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o primo: Nycolaus de Ouden. 

Remigii confessoris anno M o CCC o secundo. 

Remigii confessoris anno M o CCC o tercio: Wellinus ¢lius Hille, Henricus de 

Zonne. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o quarto. 

Remigii confessoris anno M o CCC o quinto: Gerardus de Neysel, Arnoldus ¢lius 

Bartholdi. 

Van den dootslach des heren van Kuyck tot Hyntham gesciet 

1305-1306 

Tempore istius scabinatus seu anno iamdicto dictus Iohannes, secundus illius nominis, 

dux Lottharingie, Brabantie, etc., in certis suis litteris communitatem burgensium 

suorum de Buscoducis de et a certis suis forefactis, excessibus et delictis 

et a quodam homicidio cuiusdam domini de Kuyck per ipsos burgenses in quodam 

insultu et con£ictu inter ipsos burgenses ex una et homines seu adiutores ducis 

ex altera partibus, inter villam de Roesmalen et Hyntham iuxta Buscumducis 

commissis et perpetratis, occasione quinque milium et quingentarum / librarum 

loco emende absolvit; 

1 Vertaling: over het wegen. 

2 Men verwacht een accusatief. De betekenis is onduidelijk, zie ook: Camps, ONB, I-2, 692, 

nr. 576. 


4 Aldus hs., lees Niger. 

5 Aldus hs., lees mogelijk die. 

53

fol. 72 r 

fol. 72 v 

1305-1307 

Prius concessus ad imponendas assisias 

et concessit eidem communitati assisias imponere posse ad dictas libras solvendas 

destituitque inter cetera in dicto opido magistratum; prout in litteris incipientibus: 

`Nos Iohannes, Dei gratia Lotharingie, Brabantie', etc. et comprehensis ad signum 

tale (½12) ac folio XXII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o sexto: Wolterus dictus Nenne, Nycolaus de 

Megen. 

Aengaet Lytt 

Tempore dicti scabinatus supradictus Iohannes, secundus illius nominis, dux, 

etc., in certis suis litteris mandavit illis de Lytt, de Littoyen et de Herwarden, quatenus 

sentencias eorum, quociens indiguerint, apud Buscum requirant et ad idem 

tamquam ad caput eorum pro iudicio habendo accedant, quia ut inibi quitquid 

iuris episcopus Leodiensis apud eos habebat progenitoribus ducis causa permutationis 

dederat; quequidem littere incipiunt: `Nos Iohannes, Dei gratia dux Lotharingie, 

Brabantie et Lymburgie', etc. et comprehenduntur 1 folio XXV et ad 

signum tale (½13). / 

Remigii confessoris anno M o CCC o septimo. 

Remigii confessoris anno M o CCC o octavo: Arnoldus Dicbier, Arnoldus Poeldonck,ThomasValant, 

Iohannes Francke, Henrickvan Neynsel. 

Remigii confessoris anno M o CCC o nono:Wellinus ¢lius quondam Hille, Iohannes 

Francke. / 

Van den heemael int Eygen 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes secundus concessit cartham 

di¤nitorie dicte des heemaels loci dicti van den Eygen. Et inibi loci predicti ordinavit 

septem iuratos di¤nitores, dictos heemraden, dans eisdem potestatem ut 

inibi, qui vero locus predictus infra palos etterminos inibi invulgari ideomate expressos 

et ut sequitur est situatus, videlicet: te beginnen van den dyck, geheiten 

den Hoofdyck, streckende van der sluysen by Gewanden gelegen, geheiten gemeyntlic 

ter Druthuoert, totten seven vierdelen lantz heren Geerlix van den 

Bosch, reyckende voirts totten gericht van Ge¡en ende totter stegen van Nulant, 

die leeght tusschen die voirs. seven vierdelen lantz ende den gericht van Ge¡en, 

van derselver stegen voirt boven die stege, geheiten Kepkens Donck, van der zyden 

voirt tot Ansems woeninge van Nulant totten dyc toe, geheiten Wolfsdyck, 

ende van dien dyc voirt tot heer Henricx woeninge van Nulant, des ridders, ende 

van derselver woeningen voirts totter kercken van Nulant, totter kercken van 

Roesmalen ende van der kercken van Roesmalen voirt totter kercken van Orthen 

ende van der kercken van Orthen al totter Diesen; quequidem cartha comprehenditur 

folio XXV. 


54

fol. 73 r 

fol. 73 v 

fol. 74 r 

Oic van denselven hemael in dEygen 

Item nae derselver carthen volgt oic insereert dairnae een ander carthe van den 

daet M CCC XLVI, oick van den heemael van /den Eygen sprekende, ende dairinne 

onder meer isbegrepen dat van allen saken, behorende ter scouwenvan allen 

gueden gelegen bynnen der vriheit der stat van Den Bosch endebynnen den scouwen 

van den heemael van den Eygen, zullen wesen van nu voirtaen emmermeer 

seven heemraiden; welke carthe begint: Ìan, by der gracien Goids', etc. ende is 

begrepen opten blade XXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o decimo: Nycolaus de Megen, Henricus de 

Sonne. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XI o : Arnoldus Dicbier, IohannesVrancken. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XII o : Wellinus ¢lius Hille, Arnoldus Poeldonc. 

dat die tweeste hertoich ian sterff 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel ster¡ hertoich Ian dieTweeste voirs. terVueren 

van den steen ende hy waert begraven te Bruessel tot Sinter-Goedelen. Hii hadde 

te wive vrouwe Margrieten, dochter coninx Eduwarts van Engelant, die de sale ter 

Vueren dede maken. Hii wan dairaen enen zoen dien hii afterlyete, die geheiten 

was oick Ian. Die was die dorde Ian ende men hyeten Ian van Coudenberch. Hy 

was schoen, gracioes, zuet van synnen ende van sprake. Dese voirs. dorde Ian was 

mer XII iairen oudt als zyn vader voirs. ster¡. / Ende als dieselver tweeste hertoich 

Ian, zyn vader, noch leefden, zoe was een huwelic begrepen tusschen den 

voirs. dorden hertoge Iannen ende vrouwe Marie, dochter greve Lodewiicx van 

Eureus, die des dorden coninx Philips vanVrancryc zoen was ende zynder tweester 

huysvrouwe, vrouwe Marie, dochter des yersten hertoge Ians van Brabant; 

soe datse malcanderen bestonden in den tweesten ende dorden graed, mitz welken, 

eert huwelic bequam, zoe most dat gescieden by dispensacien van den Stoel 

van Romen. 

tentydevandendordenhertoichian 1 

1312-1313 

Die voirscr. dorde hertoich Ian, die men hyet Ian van Coudenberge, wairt nae 

zyns voirs. vaders doot hertoige van Brabant als int iair voirs. Ende int beginne 

van zynen hertoichdom worden die coepluyden uuyt Brabant alomme rasteert 

voir die sculden die zyn voirvaders mitz horen oirlogen ende die groete cabbas 

van hoeren heren sculdich waren gebleven. Ende by zynen consent betaelden die 

coepluyden die sculden ende ont¢ngen weder des hertoigen demaynen. 

1 Herhaald vanaf fol. 73 v tot en met fol. 101 r . 

55

fol. 74 v 

fol. 75 r 

1312-1313 

Cartha de Cortenberch 1 

Tempore iamdicti scabinatus dictus Iohannes, tercius illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, etc., concessit cartham nuncupatam die carthe van Cortenberge 

et inibi inter cetera voluit: 2 / 

Alleen bede te geven uuyt drie saken, etc. 

quod nec ipse nec sui successores ullo tempore futuro precariam aliquam recipiant, 

nisi ex causa milicie aut matrimonii aut captivitatis, etc.; et inibi adhuc: 

Dat men vonness geven sal nae uuytwysen der brieven 

dat hy houden sal zyn lant te witte ende te vonnesse ende vonnesse doen gelyc die 

brieve spreken diere op gemaect zyn; 

Dat men enen yegelycken recht sal doen nae zynrer statrecht 

item dat hy ende zyn nacomelingen die goede lieden houden ende handelen zal nae 

recht van elcker stat van allen dingen ende dairboven nyet werken noch laten werken; 

Van den regenten in Brabant 

item adhuc inibi habetur quod Brabantia admissione dicti domini ducis stabat sub 

gubernatione quatuor militum, trium proborum virorum de Louanio, trium de 

Bruxella, unius de Antwerpia, unius de Buscoducis, unius de Thienen et unius de 

Leeuwen. 

Dese hebben die cartthe van Corthenberge metten voirs. dorden hertoich Iannen 

bezegelt: greve Gerart van Guylic, greve Arnt van Loen, heer Reynout van Valkenborch 

ende van Monyoen, heer Florys Barthout, heer van Mechelen, heer Gerart, 

heer van Diest, borchgreve tAntwerpen, heer Raess, heer van Liedekercke 

ende Breda, heer Gerart, heer van Hoerne, heer Arnt, heer vanWesemael, mairscalc 

van Brabant, heer Arnt vanWesemael, heer van Bergen, Henric van Louene, 

Philips, greve vanVyanen, heer Philips vanVyanen, heer van Rumste,Wouter, 

heer van Edeghem, heer Henric Barthout, heer van Du¥e, van Gheel. / 

Dese hebben oic besegelt als voir: heer Goessen van Godsenhouen, heer Philips 

van Liedekercke, heer van Huluenhout, heer Ian Barthout, die men heet van Berlair, 

heer van Keerberge, heer Willem, heer van Craendonc, heer Henric Kemerlinc, 

heer van Heuerle, heer Ian, heer van Sembre¡e, heer Gerart van Quaecbeke, 

heer Goyart, zyn brueder, ridderen, heer Daniel van Boechout, heer Gerart, heer 

van Herlair, heer Raess van Grauen, ridderen, heer Meywe, heer van Wauere, 

heer Arnout van Helbede, heer Arnout Lombart van Yssche, heer Willem van 

Bouter, heer Robbert van Glore, ridderen, heer Nycoel van Dorne, heer Geerlic 

van den Bosch, heer Henric van Meldert, heer Ian van Rasenhoue den ouden, 

heer Ian van Rasenhoue den iongen, heer Kaerle van der Riuiyeren, heer Ian 

van Ophem, heer Iacop van Gentinees, heer Ian, heer van Agimont ende van 

1 Vertaling: het charter van Kortenberg. 

2 Vertaling: ten tijde van voornoemd schepenjaar heeft genoemde Jan III, hertog van Lotharingen, 

Brabant, etc. het charter van Kortenberg gegeven, waarin hij onder andere vastlegde: 

56

fol. 75 v 

fol. 76 r 

fol. 76 v 

Waelhem, Gerart, heer van Merbeys ende borchgreve van Bruessel, Gerart, heer 

van Ghete, Lodewyc van Lummele, voigt van Haspegouwe, heer van Chaumont. 

/ 

Dese hebben oic besegelt: heerWillem, heer van Rotselair, Alart, heer van Rieue, 

Robbrecht van Assche, Gerart van der Aa, Reyner Bordon van Haley, heer Henric 

van Wanghe, ridder, Ian, heer van Kuyck, Arnout, heer van Crayengen, Ian 

van Hoesden, heer Goyart van den Bosch, ridder, heer Reyner van Borlammont, 

heer van der Bruyre, heer Ott van Kuyck, heer Arnt van Diest, heerThomas, zyn 

brueder, heer Arnt van Leefdale,Wouter van Berthem; quequidem cartha 1 comprehenditur 

folio XXX et ad signum (½14). 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIII o : Henricus de Aggere, Iohannes Dicbier 

iunior, Arnoldus Dicbier, Arnoldus Poeldonck. 

Teser tyt was heer Geerlaec van den Bosch, dairaf die Geerlixe brug den name 

heeft. / Ten tyde van den voirscr. scepenstoel ende int iair voirs. ster¡ die voirs. 

keyser Henrick, die zwager des voirs. ierstehertoge Ians, want hydesselfs hertoich 

Ians dochter hadde, geheiten Margriet, dairaen hy hadde gewonnen enen zoen, 

geheiten Ian, die wert coninc van Behem, die opruerden doirloge der XVI lantsheren 

tegen den voirs. dorden hertoich Ian, als nae bliict; van welken keyser Henricken 

men seegt dat hy ontfangende dat Heilige Sacrament vergeven wairt, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIIII to . 

DieWalsche carthe 

1314-1315 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die dorde hertoge Ian voirs. verleent 

een carthe die men heyt dieWalsche carthe, /ende dairinne by raide heren Lodewycs, 

zoen sconinx van Vrancryc, greve van Euereus, ende anderen van zynen 

rade geordineert: 

Oft yemand voir scout sheren gevaen wordt 

in den ierste, worde yemanden zyn goet genomen van zynre wegen, dat men dat van 

zynen gereetsten goet lossen zal; 

Van penningen te slaen 

item dat men gheen penningen in Brabant en sal slaen, tenzy invryen steden ende by 

raide der steden in Brabant; 

Con¢rmacie der previlegien 

item oic con¢rmeert allen carthen ende letteren ende geloeften den steden, cloesteren 

ende den lande van Brabant verleent; 

Van den vorsteriien, etc. 

item dat men geen meyeryen, ondermeyeryen, voirsteryen en sal geven te lyve oft tot 

enen tyde; 


57

fol. 77 r 

fol. 77 v 

1315-1316 

Van den wegen 

item dat nyemand en sal moigen ontfaen gelt om wege te maken, hy en zalt dairaen 

leggen; welke carthe is begrepen nae opten blade XXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XV to : Arnoldus Dicbier, Arnoldus van Poeldonck, 

Iohannes Lysscop, Iohannes Dicbier iunior. 

In desen scepenstoel ten versueck van Dircken Roeuerss. waert gedaen en 1 beleydt 

van den heemraitscap van Empel ende van den recht der scepenenbrieven 

deser stat, folio C LX. 

Int iair voirs. zoe begonst te regenen in den meye / ende blee¡ regende omtrent 

een iair lanck, alzoe dat coren ende die vruchten all meest verdorven. Oeck begonst 

een grote duer tyt, nyet alleen int coren, mar in alrehande nootdorften, alsoe 

dat vele menschen storven van honger. Ende int naevolgende iair quam een 

grote sterfte. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVI to : Henricus de Zonne, Iohannes Dicbier, 

Petrus deVia Lapidea, Henricus de Aggere, Nycolaus de Megen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVII o ./ 

Nota dat Tyel Brabant was 

Item ten tyde van den voirs. scepenstoel stont op tegens den voirs. iongen hertoige 

Ian den Dorden heer Ott van Bueren, die int lant van Gelre woenden, overmits 

zekere vorwarden die hy seeghden hem van den hertoge nyet gehouden te wesen, 

etc., ende quam met gewapender hant voirTyell, dat doen den hertoich toebehoirden, 

dair die van bynnen tegens hem uuytquamen. In welken uuytcomen hy die 

versloech ende creech in die stat; dat hem nochtans saeftelic verginc, mitzdat hy 

hadde die bastartdochter van greveWillemen van Hollant, die de overdaet metten 

greve van Gelre tot Hoichstraten nederleeghden. 

Aengaet Huesden 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft greve Dirck van Cleue het herscap, 

toll ende alle alsulcken goet als gelegen is aen geen zyde der Ouder Mazen, gelyc 

die heer van Huesden ende Ian, zyn zoene, dat van zynen alderen houdende had 

geweest, overgegeven ende verlydt heren Gerarden, heer van Hoerne, van Altenaa, 

van Perewys, etc. ende van Herlair, ende Iannen van den Elshoute tot behoe¡ 

sheren zoenvan Hoesden onder condicie dat hy zoude betalenVI M ponden zwairterTornoysen, 

etc.; prout in litteris comprehensis folio CCCC XXI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVIII o ./ 

1 Aldus hs., lees enen. 

58

fol. 78 r 

fol. 78 v 

fol. 79 r 

Aengaet assysen te hoigen, dalde mueren af te breken ende die huysen 

af te breken 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian deser stat 

geoirloft hoir assysen te moegen hoigen, die stat te moigen vesten, die aude mueren 

afbreken ende ennige huysen hen lettende oic af te moigen breken ende by redenen 

die proprietarys dairaf te vergeldene; prout in quadam cartha 

comprehensa folio XXXVII. 

Belech voer Zittart 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel beleeghden die voirs. dorde hertoich Ian 

met groeter macht die stat van Zittart, toebehoerende heren Reynout vanValkenborch, 

die hy wan ende innecreech. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIX o : Iohannes ¢lius Haykini, Ghiselbertus 

Lysscap. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XX o . 

Concernit pannicidas et pannos vendendos 1 

Tempore dicti scabinatus scabini, iurati et consules opidi de Buscoducis inter 2 

statuerunt quod nullus burgensium dicti opidi et extraneorum quorumcumque 

infra ambitum loci dicti opidi pannos vendere poterit inscidendos, nisi prius ad 

guldam pannicidarum in domo pannorum domini nostri ducis fuerit acceptatus, 

sub pena trium marcharum; 

item et quod nullus burgensium et extraneorum predictorum lani¢cium exercens 

pannos con¢ciendos pannos vendere poterit quovismodo inscidendos, sub pena 

predicta; atque quod nullus ibidem pannos vendet inscidendos, nisi in dicta 

domo pannorum in quantum marcatores omnes ibidem stare poterunt; prout in 

litteris comprehensis folio XXXVIII. 


1320-1321 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel vyele twiste tusschen den voirs. dorden 

hertoge Iannen ter eenre ende greve Willemen van / Hollant, overmits dlant van 

Huesden, dwelck heer Ian van Huesden die gestorven was, te leen gehouden 

hadde van den hertoich van Brabant. Die hertoge voirs. hadde tslot inne ende die 

greve voirs. hadde die stat inne. Ende nae vele vechtinge wairt by seggers, zoe nae 

in brieven blyct, daira¡ uuytgesproken dat die hertoge voirs. die stat ende dlant 

van Huesden soude behouden. Ende den heer van Za¡enberge, die van zynre 

huysvrouwen wegen erfgenaem was totten voirs. heer van Huesden, hoewel hy 

zyn recht den voirs. greve vercoft hadde, waert toegeseegt CCC realen opte renten 

der voirs. stat van Den Bosch te boeren, alst nae blyct. 

1 Vertaling: over de gewantsnijders en de verkoop van laken. 

2 Aldus hs., hierna ontbreekt alia zoals blijkt uit cartularium fol. 38 r . 

59

fol. 79 v 

fol. 80 r 

fol. 80 v 

1321-1322 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXI o : Emondus ¢lius Roueri, Arnoldus de 

Eynode. 


Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben heer Florens, heer tot Mechelen, 

Gerart, heer vanVorne, borchgreve van Zeelant, Ian, heer van /Arcle, ende Rogier 

van Leuendale, ridder, aengenomen een uuytspraeck te doen tusschen den 

voirs. dorden hertoich Iannen ende den voirs. greve van Hollant ende van Henegouwe, 

etc. aengaende der stat ende lande van Huesden; prout in litteris beginnende:`Wii, 

Florens Barthout', etc. ende begrepen folio CCCC XXII. 

Item tenselven tyde soe heeft hem die voirs. greve in de voirs. seggers overgegeven; 

prout in aliis litteris beginnende:`Wy,Willem, greve van Henegouwe, Hollant', etc. 

ende begrepen folio CCCC XXIII. 

Item tenzelven tyde, mitsdien die seggers voirs. tot Hoichstraten, dair den dach 

geleegt was, die uuytsprake tusschen die heren voirs. te doen, nyet en accordeerden, 

zy enen anderen dach malcanderen gesedt hebben tot Mechelen, ut inibi; 

prout in litteris begrepen folio CCCC XXIIII. 

Item ende noch tenzelven tyde soe heeft die voirs. greve van Hollant zyn consent 

gedragen tottenverleggen des voirs. daigz ende der plaetsenvoirs.; prout in litteris 

begrepen folio CCCC XXV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXII o : Emondus die Roeuer, Ghysbertus 

Lysscap. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIII o . 

Dopdracht gedaen den hertoich van Brabant van der stat van Den 

Graue 

Tempore iamdicti scabinatus dominus Otto, dominus de Kuyck et de Heuerle, 

opidum suum de Grauia dedit in manus dicti ducis Iohannis, tercii illius nominis, 

et idem dominus Otto dictum opidum cum suis iuribus iterum in feodum iure 

Brabantino a duce predicto recepit et homagium sibi prestitit; 1 prout in litteris 

incipientibus: Òtto, dominus de Kuyck', etc. et comprehensis folio CC LXXVI. 

Et subsequitur alia littera dicti domini Ottonis de donatione dicti opidi de 

Grauia, incipiens: `Nos Otto, dominus de Kuyck', 2 etc. et comprehensa folio CC 

LXXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIIII to ./ 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXV to : Rutgerus deVia Lapidea,Wolterus 

Colen. 

1 Vertaling: ten tijde van voornoemd schepenjaar heeft heer Otto, heer van Cuijk en Heverlee, 

zijn stad Grave in handen gegeven van genoemde hertog Jan III en heeft diezelfde heer Otto 

genoemde stad met haar rechten in leen terugontvangen van voornoemde hertog volgens 

Brabants recht en heeft hij hem leenhulde gedaan. 

2 Vertaling: en er volgt een andere akte van genoemde heer Otto over de schenking van genoemde 

stad Grave, beginnend:Wij, Otto, heer van Cuijk. 

60

fol. 81 r 

fol. 81 v 

Aengaet den hemael van Nulant, Ge¡en, Os, Littoyen, Lyt 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes, tercius illius nominis, concessit 

cartham di¤nitorie dicte des heemaels de Nulant, Ge¡en, Os,Tefelen, Littoyen 

et Lyt, iacentis infra palos infrascriptos, videlicet 1 beginnende van den 

gericht van Nulant totten gericht van Ge¡en ende van den gericht van Ge¡en totten 

gericht van Os. Ende dat gericht al doer ende van den gericht van Os doer tgericht 

van Tefelen al totten gericht van Littoyen, al totten gericht van Lyt doer die 

weteringe ons heren shertogen voert varende all totter Mazen toe, ende heeft dair 

gesedt seven heemraiden, etc.; welke carthe is begrepen opten blade CCCC 

XIX. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVI to : Petrus de LapideaVia, Emondus 

Roeuer. 

Hier versocht coninc Ian van Behem van zynre moeder wegen deel in 

Brabant 

Omtrent deser tyt quam coninc Ian van Behem voirs., des voirs. keyser Henricx 

zoen, totten voirs. dorden hertoge Ian te Bruessel, heysschende deell in Brabant 

als tverster¡ van zynre moeder Margrieten, der keyserinne, die een dochter was 

van den voirs. iersten hertoige Ian. Ende die voirs. dorde hertoge Ian antwoirden 

denvoirs. coninc dairop doer die stemme heeren Rogiers van Leuendale, dat geen 

recht en wair dat een dochter in Brabant een deel hebben zoude ende presenteerden 

hem des ten recht. 

Doirspronck des oirloigs der XVII lantsheren 

Die voirs. coninc Ian wairt toernich, seggende hy zoudt crigen als hy conste, ende 

wairt alsoe zyn vyant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVII o ./ 

Aengaet der weeckmarct deser stat 

1328-1329 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian verleent 

der stat van Den Bosch die weeckmarct ende gegeven allen comannen ende lieden, 

die comen willen ter voirs. marct, vast geleyde varende ende kerende van 

gwoensdaigz ter noenen tot svrydaigz ter noenen dairnae volgende ende alsoe 

dat men dair nyemanne en sal moigen houden noch rasteren van ennigen sculden, 

tenzy dat zy die sculde geloeft hadden bynnen den marctdaige voirgenoempt; 

prout in litteris comprehensis folio XL. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVIII o : Helias Pannicida, Gerardus de 

Neynsel. 

1 Vertaling: tentijdevan voornoemd schepenjaarheeftbovengenoemde Jan III hetchartervan 

het rechtsdistrict van Nuland, Ge¡en, Oss,Tee¡elen, Lithoijen en Lith gegeven, liggend binnen 

de ondergeschreven grenzen, namelijk 

61

fol. 82 r 

fol. 82 v 

1328-1329 

Quitancie van den coep van Graue 

Tempore dicti scabinatus dominus Otto, dominus de Kuyck et de Heuerle, quitavit 

illustrem principem / Iohannem, tercium illius nominis, predictum de quinque 

milibus libris nigris Turonensibus in quibus idem Iohannes dicto domino 

Ottoni tenebatur ex causa opidi de Grauia, quod ipse dicto duci supportabat; 

prout in litteris comprehensis folio CC LXXVIII. 

Van den ingebot 1 ende pandinge in den lande van Herpen 

Ex certis litteris inferius insertis et datis etiam tempore dicti scabinatus patet, 

quod opidum de Buscoducis plenum habet ius videlicet van ingebot ende pandinge 

infra patriam de Herpen; incipientibus vero dictis litteris: `Nos Iohannes, 

Dei gracia'et comprehensis folio CCC XLIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIX o : Nycolaus de Megen, Rutgerus de 

LapideaVia. 

Teser tyt setten die alde scepenen die nyewe scepenen altiit, zoe oec in dit naevolgende 

previlegie verleent is. 2 

Die carthe van der heiliger Drievoldicheit 

Ten tyde des scepenstoels voirs. soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian, die men hyet 

hertoge Ian van Coudenberge, deser stat verleent een carthe die men gemeyntlic 

noempt die carthe van der heiliger Drievoldicheit, welke carthe in vele poincten 

accordeert met eenre carthen bovengeruert ende / verleent by hertoge Iannen, 

den iersten van dien name, in den iair M CC LXXXIII. 

Die poirteren deser stat zyn tolvry in Brabant 

In welke carthe die voirs. dorde hertoge Ian heeft verleent deser stat vryheit van allen 

tolle overall te water ende te lande; 

Dat die poirteren hier ten recht horen 

item dat die poirteren van Den Bosch sullen alleen staen ten vonnisse der scepenen 

aldair; 

Dat die poirteren verantwoirt sullen werden 

item zoe wie van den omseteren ennigen poirteren onrecht dede aen zyn gueden dat 

hy met recht ende sonder clage beseten hedde, die scouthet met allen van der stat sal 

dair varen ende dat afdoen; 

Hoe men gedagen zal 

item dat die gedagen zullen gescien in presencien van twee poirters ende ten huyse 

van dengenen die men dagen sal ende int dagen die somme noemen; ende oft die 

gedaighde nyet voirt en queem, zal hy gelden den richter enen ban van drie scillingen; 

1 

Hetingebod: hetrechtomiemand voorde rechterstoeltedagen, zie: Coopmans,`HetBossche 

recht van ingebod', 42-63. 

2 


62

fol. 83 r 

fol. 83 v 

1329-1330 

Hoe men zweren zall 

item dat diegeen die zynen stever int zweren van geldelycken saken nyet en volgt, 

vervalt voir dierste; mar zwerende op erve vervalt hy ierst ter dorder reysen, indien 

hy zynen stever nyet envolgt; ende van elck qualyc zwerenvervalt hy in den peenvan 

twe scillingen, etc.; 

Van den iairgedingen 

item dat in de voirs. stat gehouden zullen werden drie iairgedingen: dierste / des 

maendaigs nae Dertiendach, dander smaendaigs nae Beloeken Paeschen, tdorde 

smaendaigs nae der geboerten Sint-Ians Baptisten; ende in elck iairgedinge sal die 

scouthet den scepenen teten geven ende hoir gruyt; 

Die den anderen wondt, verbuert X pont 

item die den anderen met scerpen wapenen oft getouwe wondt, die sal geven X pont 

ofte hant verliesen, indien hy met wittigen oirconden bedragen wordt; 

Die enen in zynen huyse dootsleet oft quetst 

item die by hemselven oft andere yemanden bynnen zynen huyse aenveerden ende 

hy en dootsleet, die dootsleger met allen zynen medeplichteren, werden zy bedragen 

met wittigen oirconden, zullen zyn in der moigentheit des heren; ende oft die 

dootsleger yemanden bynnen zynen huyse alleen wondt, die sals wesen op X pont 

ende elc van den medeplichteren op XLV scillingen, werden zy dairaf bedragen; 

Oft yemand bynnen zynen huyse wordt overvallen ende den overvalder 

dootsloech 

item ende oft yemand bynnen zynre woninge worde aengeveert ende hem verwerende 

den overdadigen dootsloege, hy sal alleene van elcken doden den heer gelden 

vier penningen; ende dairmede sal hem die heer bescermen ende tegens die mage 

verzoenen; 

Ius talionis 

ende een yegelyc ondedige, werdt hy van zynen moerde met wittigen orconden bedragen, 

hoeft voir hoeft, oige voir oige ende gelyc litt voir gelyc lyt van zynen eygen 

lichaem zall hy verliesen; / 

Die betuygt wordt van hoeftmesdaden geet int vonnis zyns lyfs ende onbetuygt 

mach hy zwerende hem onsculdigen 

item dat diegeen die van hoefmisdaden bedragen wordt, als van diefte, van brande, 

rove, vergi¡enisse oft andere dootlike dingen, ende dat met wittigen orconden, die 

sal gaen int leste vonnes zyns lyfs; ende en wordt hy met wittigen orconden nyet 

overtuygt, die mach hem met zynrer hant alleen zwerende dairaf ontsculdigen; 

Die poirter genoch geguedt wesende en der¡ voir sheren broecken geen 

bourgen stellen 

item oft den richter in den gedingen yet rechs gevyele aen enen poirter, is hy geguedt 

dat hy den broeck beteren mach, die mach ewech gaen sonder bourgen te stellen, 

ende anders moet hy bourgen stellen; 

63

fol. 84 r 

fol. 84 v 

1329-1330 

Dat men der scepenen vonnissen wederspreken mach op XVII pont 

item dat men scepenen vonnessen mach wederspreken op X pont te verboeren aen 

den richter ende op 1 aen elcken scepenen een pont; 

Overtuygt van valscher maten verboert III pont 

item die van valscher maten gevroecht ende met wittigen orconden bedragen wordt, 

die sal verboeren III ponden; 

Aengaet die verster¡enisse der gueden, etc. 2 

item in derselver carthen volgt dairnae ende is begrepen hoe die gueden versterven 

van den ouderen, wat recht dat die ouderen dairinne behouden alst deen ster¡t ende 

hoe die kynderen hoer huwelixgoet inbrengen moeten, etc.; / 

Die den richter zyn recht in den gedingen ontdreegt, verboert XV pont 

item oft den richter in den gedinge yet rechz aen yemanden geviele die hem dat met 

gewaut ondroege ende dairaf met wittigen orconden bedragen worde, die zal wesen 

om XV ponden den richter; 

Wat een man doer zyn wy¡ backende oft brouwende verliesen mach 

item een poirter, hebbende een wy¡ die pleech tebacken oft te brouwen, die mach by 

hair verliesen een geback broets oft een gebrouwt byers; ende en pleech zy nyet te 

backen oft te brouwen, zoe en sal hy mar IIII penwart scaden lyden; 

Van den camp te heysschen 

item dat men enen poirter van Den Bosch nyet te camp en sal moigen heyschen; 

Aengaet van yemanden te verdeylen 

wordt yemandt berucht van dootslage ende daira¡ wordt geroepen voirt gericht 

ende hy geleyde soect ende nyet crigen en can, dien en mach men nyet verwysen oft 

verdeylen; 

Van enen poirter te overtuygen 

item dat een man van buyten nyet en zall moigen tuygen tegen eenen poirter; 

Van der scepenen raide 

item dat ter scepenen raide nyemand en sal comen ongeroepen; 

Van der scepenen vonnes 

item tvonnesse eens scepens van Den Bosch, met raide zynre medescepenen gemaect 

ende /gestadicht, en sal nyemand moigen wederseggen noch onstadich maken; 

Van den dienst der poirteren 

item dat een poirter van Den Bosch nyet sculdich en is yemanden te dienen, mar 

wairt dat hii metten scouthet voere buyten die paelsteden, zoe zal hy by zonnenschyn 

weder moigen keeren; mar vore hy tot gemeynen hervarde, dan zal hy doen 

gelyc andere van den anderen steden; 

1 Aldus hs. 


64

fol. 85 r 

Van vercrachte 

item oft een vrouwe vercrachticht worde, die overdadige zal zyn te pynigen metten 

vonnes zyns lyfs, worde hy overtuygt; ende oft die vrouwe aen der proe¡enisse gebreke, 

zoe zoude zy tselver vonnes lyden; 

Van gecoften erven iair ende dach beseeten 

item zoe wie yemans erve coept oft onder getugenisse der scepenen sonder bestoren 

iair ende dach oft langer besit, die besitter en sal nyeman nae dien tyde, al worde hy 

oec geaentaelt, dairaf sculdich zyn tantwordene van zulken goede oft van zulken 

erve des die vercoeper machtich is te vercoepen; 

Van dengeenen die beset werden 

item die in deser stat beset worde voir twee poirters ende daerenboven ewech vairt, 

die eest op XLV scillingen; 

Die scepenen zyn chynsvrii 

item dat die scepenen, wesende scepenen, thynsvrii ziin; / 

Een poirter is vrii 

item een poirter van Den Bosch en sal nyemans eygen wesen, mar sal nae der stat 

recht vryheit gebruycken; 

Van den dienste der poirteren 

item als andere poirters dyenen van den andere steden van Brabant, zoe sullen oic 

doen die poirters deser stat; 

Van den vonnes te Loeuen te halen 

item dat die scepenen hoir vonnesse alleen tot Loeuen zullen dorven halen; 

Van den getuych tegen enen poirter 

item dat diegeen die onwittich zyn, nyet en moigen tuygen tegen enen poirter; 

1329-1330 

Dat die aude scepenen die nyewe setten moigen 1 

item dat alst gheboert dat men die scepenen versetten zall, dat dan die aude scepenen, 

dats die dan scepenen zyn, kyesen zullen die nyewe scepenen; 

Dat die scouthet den poirteren recht doen sal 

item ende dat die scouthet den poirteren recht ende vonnesse doen sal nae vonnes 

der scepenen ende anders nyet et etc. ut inibi; 

Dat die scouthet bourgen nemen sal in recht te verbeiden, uuytgesceiden 

dat den lyve aengaet 

item dat die scouthet van enen yegelycken die broecachtich is ende zynen broec verborgen 

mach, bourge nemen sal vonnes ende recht te verbeyden, uuytgenomen dat 

aent lyf gaet; 


65

fol. 85 v 

fol. 86 r 

fol. 86 v 

1330-1331 

Dat die scepenen hoer vonnesse nyet verseggen en zullen 

item dat die scepenen die vonnesse ende getugenisse die zy eens gewyst ende gedaen 

hebben, om nyemans wille en zullen anderwerf seggen oft verclaren, mar die partyen 

diese aengaen die zullen zy horen, verstaen ende wel houden oft zy willen; / 

Van clachten van dootslagen 

item wairt dat clachten gedaen wordenvan dootslaige ende dairinne yemand die onsculdich 

weer beroepen worde, dat dan die cleger gelden sal ter beteringe XX ponden 

ende die beclaigt is X pont; 

item die in dootslaige wordt geleegt ende hem dairafdie wairheit ontdreegt, die sal 

quyt wesen ende dairvoir nyet dorven zweren, ende die cleger sal gelden den peen 

van XXX ponden; 

Wat hy geeft die poirter wordt 

item diegeen die poirter wordt sal geven vy¡ ponden, hal¡ den heer ende half deser 

stat; 

item der kercken Sint-Ians enen grotenTornoysen, den richter twee groet ende den 

vorster enen Engelschen; 

Het loen van ingebieden 

item die van scout ingeboden wordt, dairaf sal hebben die scouthet enen grotenTornoysen, 

ende van der mylen voirt ende weder sal men gelden X penningen, die sal 

diegeen hebben die de poirt huedt ende dairaf sal hy den bode loonen dien hy seyndt 

om dengenen die men ingebieden sal; ende versit hy dan dingebot, soe sal die scouthet 

dien doen panden over X scillingen ende dairaf sal hy loonen dengenen diet 

uuytpandt; welke carthe is begrepen folio XLI. / 

Dese hebben die voirs. carthe helpen bezegelen: heer Ott van Kuyck ende van 

Heuerle, heer Rogier van Leefdale, borchgreve van Bruessele,Willem, heer van 

Cranendonck, heer Ian van Rasenhouen, heer van Lees, heer Roelof Pipenpoye, 

heer van Blaesvelt, heer Gielis van Quaderibbe, drossaet van Brabant, heer Arnout, 

proest vanWassenberch, ende Herman van Os. 

Van den lakenen opt gewanthuys uuyt te snyden 

Oeckten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian deser 

stat verleent dat men egeenrehant wullen lakenen uuytsnyden en mach te vercopen 

dan opt gewanthuys, ten weer dattet naemaels te cleyne worde; prout in 

cartha comprehensa folio XLVII. 

Die destructie vanValkenborch 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel, mitsdien heer Reynout vanValkenborch 

aengespannen was metten voirs. coninc Ian van Behem, soe toech die voirs. dorde 

hertoich Ian voirValkenborch, dat hii in den gront omwerpe. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXX o : Iohannes Aykens,Wolterus de Bladel,Wellinus 

de Neynsel, Aelbertus Lose. 

66

fol. 87 r 

fol. 87 v 

Van der Osser sluysen die heer Ianvan Megen geloeft heeft te onderhouden; prout 

litteris wesende van den daet M CCC XXXI, sabbato post Magdalene, begrepen 

opten bladeVI C LI. 1 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXI o : Daniel de Aggere, Elyas Pannicida, 

Gerardus de Neynsel, Geerlacus de Zonne, Iohannes Lysscop, Bartholdus Stempels, 

Nycolaus de Ouden. 

Omtrent deser tyt Philips vanValoys, coninc vanVrancryc, wairt des voirs. dorde 

hertoige Ians vyant, omme des wil dat hii in zyn lant sustineerden greve Robbrechten 

van Artoys, zynen neve, die des voirs. coninx viant was. Ende naedien 

die voirs. coninc Ian van Behem verstaen hadde dat coninc Philips vanVrancryck 

voirs. vyant was des voirs. dorde hertoich Ians, soe trac hy totten selven coninc van 

Vrancryc om hem tonderwysen hoe men den voirs. hertoge hynderen muchte. 

Die voirs. /coninc vanVrancryc, dairtoe geneygt zynde, ga¡ hii den voirs. coninc 

van Behem groet gelt om soudenyers te crigen. 

Ende dbeginsel van zynen 2 oirloge tegens die XVI lantsheren 

Die coninc van Behemvoirs., tvoirs. gelt ontfangen hebbende, socht alomme hulpe 

tegens den voirs. dorden hertoge Ian, die men noemden van Coudenberge, 

ende creech tot hemwarts sestien lantsheren, by namen: die conincstabel van 

Vrancryc, deertsbisscop van Coelen, deertsbisscop vanTrier, die bisscop van Ludick, 

die greve van Gelre, die greve van Guylic, die greve van Baren, die greve van 

Namen, die greve van Katzenelboge, die prince van der Marck, die heer vanValkenborch, 

die heer van Heynsberch, die heer van Beamont, die heer van Monyoen. 

3 Dese heeren zwoeren allen metten voirs. coninc van Behem tegen den 

voirs. dorden hertoich Iannen ende worden zyn vyanden ende ontseeghden hem 

ly¡ ende goet. Nochtans en had hy nyemanden van den heren leet gedaen. Ende 

vele van hen waren zyn maigen ende sommige zyn vassallen ende leenmannen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXII o : Iohannes Aykens,Wolterus de Bladel, 

Wolterus de Oirle, Aelbertus Losen, Wellinus de Neynsel, Bartholdus de 

Huesden. 

Die vergaderinge der sestien lantsheren tegens hertoge Iannen 

1332-1333 

Dese voirs. sestien lantsheren vergaderden sich tot Bruwilder by Coelen in een 

abdye dair zy raet hyelden. dWelc vernemende hertoich Ian voirs. reet / omtrent 

deser tyt derwarts ende quam heymelic ende onbekent in hoeren raet ende daerse 

raet hyelden. 

1 

Gehele paragraaf doorde tweede scriptortoegevoegd. 

2 

Namelijk Jan III. 

3 

Door Peter van Os worden maar veertien personen genoemd.Voorde problematiek ten aanzien 

van deze alliantie, zie: Avonds, Brabant tijdens de regering van hertog Jan III (1312- 

1356). De grote politieke krisissen, 78 e.v. 

67

fol. 88 r 

fol. 88 v 

1332-1333 

Hoe hertoich Ian voir al die heren o¡erden 

Ende als hy hoeren raet verstaen hadde ende als die heren misse horden ende die 

coninc van Behem ende die eertsbisscop van Coelen deen voir den anderen nyet 

o¡eren en woude, trat hertoich Ianvoirs. onbekenttotten altair voir hen allen ende 

o¡erden enen gulden penninc, des die heren hen verwonderden wye dat zyn 

mochte. Ende geo¡ert hebbende ginck hy terstont uuyter kercken opt kercho¡ 

ende ga¡ den armen dair liggende oic enen gulden penninc ende aldaer op zyn 

pert scryende seyden hy tot enen heralt die dair stont aldus: `Vrient, eest dat U 

yemand vraeght wie die man is die dair ierst o¡erden, soe segt dattet Ianvan Coudenberge 

is ende dat hii hoers raets getroest is ende hy ontbiedt hen velt ende 

strydt wair zys begeren'. Ende zoe reet die hertoich haestelic ewech. dWelc die heren 

vernemende zyn hem gevolgt met gewapenden. Mar het was tevergeefs, want 

zyn pert was averrechs beslagen ende hy reet tot Lymborch in zyn stat dair hy vrii 

was. / 

Hoe die voirs. XVII lantsheren tegen een laigen 

Die voirs. sestien heren togen tsamen dairnae uuyter voirs. abdyen tot Sint-Truyden 

omme dlant van Brabant vandair te beloepen. Die voirs. dorde hertoge Ian 

beleeghden dairtegen met volke die stat van Leeuwen. Ende hy ginc liggen met 

zynen Brabanders tot Helisem, dair tot hem quam die greve van Hollant op een 

osbair om metten hertoich te spreken ende te besuecken oft hy vreede conste gemaken. 

Ende als hy des hertoigen meyninge wist, track hy tot Sint-Truyden by de 

voirs. heren omme tselve te proeven. Ende mitsdien die heren voirs. dairnae nyet 

en wouden hoeren, soe ontboot die greve voirs. dat den voirs. hertoich Iannen 

ende dat hy zyn beste dede. 

Hoe hertoich Ian tegen die XVI lantsheren begerden te stryden 

Ende want die voirs. hertoge Ian nyet gesint en was te borren oft te roven in zynrer 

vyanden lant opte arme luyde als int land van Ludic, Loen, etc., dwelc nochtans 

die heren voirs. deden op zyn onderseten, soe ontboot hertoich Ian voirs. den 

voirs. heren datse nyet en dorsten roeven oft branden. Hy woude hun opte palen 

van zynen lande strydt leveren ende hy setten hen enen sekeren corten dach oft 

eer; wouden zii dat, hybegerden te weten.Van welker bootscappen die voirs. heren 

zyn vyanden waren bevreest alsoe dat nyemand van hen allen te stryde comen / 

dorste, hoewael zydairtoe van denvoirs. coninc vanVrancryck, Philips vanValois, 

gelt hadden ontfangen. Nae denwelcken ende als hertoich Ian voirs. sach dat zyn 

vyanden voirs. nyet stryden en dorsten, stelden hy hem met zynen heir op te trecken 

tegens zyn vyanden ende die te bevechten. 

Hoe tusschen die XVII lantsheren dbestant wairt gemaect 

In welcken optrecken als in der nacht quam weder tot hem die greve van Hollant 

voirs. ende bracht tot enen bestant van sess weken tusschen den voirs. hertoge Iannen 

ende die XVI lantsheren. Nae welken gemaecten bestant als den XII en dach in 

68

fol. 89 r 

fol. 89 v 

meye int voirs. iair M CCC XXXII toegen op die voirs. hertoge Ian ende die XVI 

lantsheren. 

Hoe coninc Philips vanValois ontboot hertoich Iannen voirs. 

Terstont dairnae als coninc Philips van Valoys voirs. vernam dattet bestant gemaect 

was tusschen die heren voirs. ende sach dat zyn gelt verloren was ende dat 

zyn soudenyers hem seer qualic gedient ende gequeten hedden, soe wairt die 

voirs. coninc Philips toernich ende veranderden zyn propoest ende keerden zyn 

herte totten voirs. dorden hertoge Ian ende seynden hem den eertsbisscop van 

Sens ende den bisscop vanTerwane, hem biddende dat hy by hem inVrancryc comen 

wilde. / 

Hoe die coninc vanVrancryc ont¢nc hertoich Iannen 

Hertoige Ianvoirs. maecten hem gereet ende toech tottenvoirs. coninc met schoenen 

staet. Ende die coninc ont¢nc hem met grooter eeren tot Compiendien. Zoe 

oeck deden die coninc van Nauerre ende die greve van Stampes, die hem ten dorden 

leeden bestonden. Die coninc voirs. ende hertoge Ian die Dorde voirs. hadden 

aldair tsamen vele conversacie. 

Hoe die coninc zyn dochter ga¡ den zoen hertoich Ians. 

1332-1333 

Ten eynde ga¡ die voirs. coninc van Vrancryc zyn dochter den iersten zoen des 

voirs. hertoge Ians, genoempt Ian, met vele goets. Ende alsoe als den huwelic 

was gesloten soe track die voirs. hertoghe Ian wederomme in Brabant. Ende in 

Brabant weder wesende, soe sant die voirs. dorde hertoge Ian den voirs. Iannen, 

zynen iongen zoen, eerlic in Vrancryc tot zynre bruyt, alsoe vorwairt was. Mar 

nyet lange dairnae ster¡ die coninclycke maigt. Ende die coninclike maigt gestorven 

zynde, soe sandt die voirs. coninc eerlic wederomme den voirs. iongen Ian tot 

zynen vader voirs. / Die voirs. dorde hertoich Ian hadde drie zoenen ende drie 

dochteren, bii hem verwect by de voirs. edel vrouwe Marie, zynre geselinnen, 

dochter des voirs. greve Lodewiics van Eureux, zoen des dorden conincx Philips 

vanVrancryc, te wetene: Ianvoirs., die zoe nu voirs. is, hadde die dochter des voirs. 

coninc Philips vanValois, welcke Ian oic ster¡ sonder oir; Henrick, die wairt hertoich 

van Lymborch ende heer van Mechelen; hy nam te wive die dochter van hertoge 

Ianvan Normandien, die des voirs. coninc Philips outste zoen was; mar zy en 

was merVI iaren oudt ende hii ster¡ oic sonder oir; Godeuart, die had te wive die 

dochter des hertogen van Bouboin ende hy ster¡oic sonder oir; Iohanna, die men 

hyet die schoen Iohanna, hair yerste man was die vierde greve Willem van Henegouwe 

ende van Hollant, die van den Vriesen wairt verslagen; ende als die voirs. 

greve Willem doot was, soe gafse hertoich Ian voirs. te huwelicWencelyn van Behem, 

hertoige van Lutsenborch, greve van Cini ende voegt van Elsaten, des voirs. 

Wencelyns vader was die voirs. coninc Ianvan Behem, zoen des voirs. keyser Henrix, 

ende keyser Kaerle dieVierde was brueder des voirs.Wencelyns; Margriet, die 

trouwden greve Lodewyc van Vlaenderen; Maria, die trouwden greve Reynout 

van Ghelre den iongen, die dierste hertoich was van Gelre. / 

69

fol. 90 r 

fol. 90 v 

fol. 91 r 

1332-1333 

Alle dese huwelicken mosten toegaen by dispensacien, wantse gemaigen waren. 

Ende die goede coninc Ian vanVrancryc hadde des voirs.Wencelyns suster, dairaen 

hy wan vier zoenen, bii namen: coninc Kaerle vanVrancryc, die men hyet die 

Wyse; Lodewyc, die was hertoich van Angouwen ende van hem zyn comen die 

coningen van Cecilien; Ian, die was hertoich van Berrii ende van Aluerne; 

Philips, geheiten le Herdi, dats coen, hy was sonder lant, hii was seer wys, duegdelic 

ende vreedsam. Ende coninc Kaerle voirs., die men hyet dieWyse, zyn brueder, 

ga¡ hem naederhant dat hertoichdomvan Bourgoindien, dat der croonenvan 

Vrancryc was aengestorven, want die hertoich van Bourgoindien was gestorven 

sonder manlic oir. / 

Doirspronck des oirloigs der XV lantsheren tegen hertoge Iannen 

om der stat van Mechelen wille 1 

In den voirs. iair M CCC XXXII noch zoe eest geboert als greve Lodewyc van 

Vlaenderen om hondertduysent realen gecoft hadde die helfte van Mechelen van 

den bisscop van Ludick, die des geen macht en hadde langer te vercopen dan zyn 

leven geduerende, ende die van Mechelen den greve voirs. nyet en wouden ontfangen, 

soe nam die greve voirs. dien van Mechelen hoir gueden diese hadden in 

Vlaenderen; ende oick noch corts dairnae in denselven iair nochvercregen hadde 

die ander helfte van Mechelen voirs. tegen greve Reynout van Gelre als mombaer 

van zynre outster dochter, dairaf wylen heer Florys Barthout oudervader was, 

want hair moeder, wyf greve Reynouts voirs., was desselfs heer Florys dochter, 

soe sandt greve Lodewyc van Vlaenderen voirs. tot Mechelen omme ontfangen 

te werdene. Die van Mechelen weygerden den greve voirs. tontfangene,wairomme 

hy den poirteren allen hynder aen hoer gueden dede die hy conste. Die voirs. van 

Mechelen sochten troest aen den voirs. dorden hertoich Iannen. Hertoge Ian 

voirs., aenmerckende dat / mitsdien hy een overheer was van der helfte van Mechelen 

die greve Reynout vercoft had, ende dat tvercoepen buyten zynen consent 

gesciet weer, zoe weer die helfte verbuert. Ende dander helft gecoft tegen den 

voirs. bisscop, genoempt heer Adolph van der Marck, dachte hy te lossen mits 

dairtoe nyemand naerder en weer, want die helft van Brabant gecomen weer ende 

bynnen den palen van Brabant gelegen, soe zyn hertoge Ian voirs. ende die van 

Mechelen overcomen tsamen hoir recht te houden tegens allen wyese weren. 

Ende als greve Lodewyc voirs. vernam dat hertoge Ian dien van Mechelen bystant 

doen zoude, zoe verwecten hy tegen denselven hertoich Iannen ende creech te 

hulpen XV lantsheren, by namen: den greve van Henegouwe, van Hollant ende 

Zelant ende dander bovengenoempt, uuytgenomen die conincstable van Vrancryc 

ende greve Eduwairt van Baren. 

Die vergaderinge der XV lantsheren tegens hertoge Iannen 

Dese voirs. XV lantsheren vergaderden tsamen tot Valenciin ende zwoeren Brabant 

te hynderen ende geloefden malcanderen dat deen sonder dander genen pays 

maken en soude. Ende wantse nyet te stryde en dachten te comen, zoe overdroe- 


70

fol. 91 v 

fol. 92 r 

fol. 92 v 

gense dat een yegelyc van hen uuyt zynen quartieren op Brabant branden ende 

roeven soude, opdat hertoige Ian tot allen plaetsen dat nyet /en soude cunnen gekeeren, 

ende ontseeghden die voirs. lantsheren den voirs. hertoich Iannen, wesende 

terVueren in zyn sale. 

Hoe die heren Brabant bestieten 

Ende dairnae gingen die voirs. lantsheren Brabant bestoten in allen hoecken. Die 

bisscop van Ludick beleeghden die stat van Landen, die hy wanne. Die greve van 

Gelre beleeghden die stat vanTyel, die hy wan mits der twedracheyt die dairinne 

was. Die greve van Baren voirs. quam den voirs. hertoich te hulpen metten greve 

van Psalmen ende deden hem alle bystant datse consten. 

Uuytspraeck tusschen hertoich Iannen ende die XV lantsheren 

Dairnae soe nam coninc Philips van Valoys voirs. tvoirs. oirloigh op ende dede 

een uuytspraecke tusschen den voirs. hertoich Iannen ende die voirs. XV lantsheren 

aldus te wetene, dat die voirs. Ian, zoen des voirs. dorden hertoich Ians, zoude 

hebben te wive des greven dochter van Henegouwe ende van Hollant ende dat die 

voirs. Henrick, des voirs. hertoge Ians soen, zoude hebben die dochter van Normandien. 

/ 

HoeTyel van Brabant is gesceyden 

1334-1335 

Ende dat die iongreve Reynout van Gelre zoude hebben hertoige Ians dochter 

ende die greve zoude behouden die stat vanTyel. Ende hertoich Ian zoude dairtegens 

hebben ander goet gelegen aent lant van Huesden. Ende voirts seeghden die 

voirs. coninc vanValoys dat die coninc van Behem zoude hebben een somme gelts 

ende die bisscop van Ludic oick. Ende als van der stat van Mechelen, daira¡ en 

woude die voirs. coninc Philips vanValoys zyn seggen nyet doen, hy en weer vorder 

informeert ende alsoe hyelt hy Mechelen in zynen handen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIII o : Daniel de Aggere, Elyas Pannicida, 

Nycolaus de Ouden, Gerardus de Neynsel, Bartholdus Stempels, Gerlacus de 

Zonne, Iohannes Lysscap. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIIII to : Gerardus de Neynsel, Iacobus 

Groy. 

Hoe Mechelen enen tyt wairt gehouden van den hertoich van Brabant 

ende den greve vanVlaenderen 

Daernae ende omtrent deser tyt zoe overquamen underlinge die voirs. hertoich 

Ian ende greve Lodewiick / van Vlaenderen alsdat zy ende hore beyder oir ende 

erfgenamen die voirs. stat van Mechelen hal¡ ende hal¡ houden zouden, onder 

vorwarde dat hertoich Ianvoirs. ende zyn erfgenamen teeuwigen daigen hoir helfte 

te leen houden zouden van den greve vanVlaenderen, ende die greve vanVlaenderen 

ende zyn erfgenamen souden hoir helft te leene houden van den hertoich 

van Brabant. Ende van hore beyder wegen zouden daer gestelt worden een scou- 

71

fol. 93 r 

fol. 93 v 

1335-1336 

thet ende een rentmeester, te wetene dat deen zoude setten den scouthet ende dander 

den rentmeester. 

Den coep van der helft van Mechelen 

Ende als hertoige Ian ende greve Lodewyc aldus Mechelen een wyle tyts hadden 

gehouden, soe cochte hertoich Ian voirs. den voirs. greve zyn helfte a¡ voir 

LXXXV M endeV C gouden realen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXV to : Daniel de Aggere, Nycolaus de 

Ouden, / Gerardus de Neynsel, ArnoldusYsboutz, Iacobus Groy, Bartholomeus 

Diddericx, Goeswinus Steenwech. 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe ster¡ die voirs. edel vrouwe Maria, wy¡ des 

voirs. dorden hertoich Ians ende dochter van greve Lodewyc van Eureux, zoen 

des dorden coninx Philips van Vrancryc, ende wairt begraven tot Bruessel ter 

mynderbruederen. 

Dat dese stat hoir gemeynt mocht vercopen 

Tempore dicti scabinatus supradictus Iohannes, tercius illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, dedit opido de Buscoducis potestatem vendendam suam 

communitatem circa dictum opidum iacentem; ut in quadam cartha incipiente: 

`Nos Iohannes, Dei gracia', etc. et comprehensa folio XLVIII. 

Dat nyemand en mach laken maken dan bynnen deser stat ende hare 

vryheit 

Oeckten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ianverleent 

deser stat dat nyemand die woenechtich is bynnen den scouthetampt deser 

stat, lakenen maken en mach, noch doen maken, noch getouwe noch comme setten, 

tenzy alleen bynnen der voirs. stat, uuytgesceyden in de dorpen ende vryheiden 

dair andere heren in deylen met hem et etc.; ut inibi et folio XLVIII. 

Dat dese stat hoir koeren mach hoigen, legen, etc. 

Item ende dat dese stat by consente des scouthets hoir kueren ende bruecken hoigen, 

legen ende verwandelen mach, etc.; prout in litteris comprehensis folio 

XLVIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVI to : Iacobus de Zulikem, Henricus de 

Arkel, Henricus de Aggere, Henricus deVden, Iohannes de Hees, Matheus Gegel, 

Godefridus Sceyuel. 

Aengaet den commer te stoppen 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian deser stat 

verleent datse zoe vele maken, opsetten ende ordineren mach dairmede datse haren 

commer mach afdoen, etc.; ut inibi et incipit cartha: `Wy, Ian, by der gracien 

Onss Heren', etc. ende is begrepen opten blade XLIX. 

72

fol. 94 r 

fol. 94 v 

Dat die scepenen tot Bamisse afgaen zullen ende dat naeste iaer gesworen 

wesen 1 

Ende oickten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian 

om deswille dat dese stat hem geconsenteert heeft emmermeer te moigen setten 

seven scepenen ende seven gezworen derselver stadt wedergegeven alsdat die seven 

scepenen alle iair afgaen zullen tot elcken Sinte-Remeysmisse ende dat die 

dat naeste iair gesworen wesen zullen; 

Dat die scepenen beyden moeten drie iaer eerse were scepenen werden 2 

item ende dat zoe wye scepenen is, dat hy geen scepenen werden en mach voirdat 

drie iaren / leden zullen zyn naedien hy zyns scependoms afgegaen is; 

Den ouder van den scepenen 

item dat nyemand scepenen en sal werden, hy en zygeguet in Brabant ende twe iaren 

poirter geweest ende oudt XXV iaren; 

Dat ongeroepen van den scepenen nyemand tot horen rade en sal gaen 

item dat nyemand ter scepenen rade en sal gaen, hy en zy van hen dairtoe geroepen; 

Van den vonnissen te dragen ende ten hoofde te trecken 

item dat die scepenen geen vonnissen langer onderhouden en zullen dan drie genechten 

ofte hoir hoot bevaen; ende zoe wanneer die partyen seker gedaen hebben 

van den cost, zoe moeten zy hoir vonnesse halen tot horen hoode ende dat uuyten te 

naesten genechten ende wair zy des nyet en doen, dat zy hoir scependom verloren 

zullen hebben en daden kentliken nootsaken sonder argelist; 

Den sallaris van dachvaerden ende hooftvonnisse te halen 

item van ter dachvaerden te ryden sal elck scepen hebben sdaigs XV oude groten 

ende nyet meer en zullen die scepenen hebben alse ten hoode om vonnesse ryden; 

By wyen den commer gemaect mach werden 

item dat die scepenen op dese stat egenen commer en moigen maken tenzy by raide 

der gesworen, dekenen ende een deel der goeder knapen deser stat; 

Die scouthet moet zweren recht te doen 

item dat wie scouthet zyn sal, dat hy zweren sal elcken recht te doen; / 

Aengaet den bursdragers ende hoir loen 

item ende dat in deser stat zullen wesen twee burzedragers, die ontfangen ende uuytgeven 

zullen ende geloent werden by den raide derselver stat, etc.; 

Aengaet deser stat gemeynten 

item ende dat dese stat hore gemeynten mach gebruycken sonder mesdoen; 

1336-1337 

Aengaet den commer te vynden 

item ende dat dese stat altyt macht heeft haren commer te vynden, etc; prout in cartha 

beginnende:`Wy, Ian, by der gracien', etc. ende is begrepen opte blade L. 

1 In margine nota hic. 

2 In margine adhuc nota. 

73

fol. 95 r 

fol. 95 v 

fol. 96 r 

1337-1338 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVII o : Arnoldus Aykens,Yewanus de 

Grauia, Gerardus Voss, Henricus Stierken, Nycolaus de Berkel, Henricus van 

den Lair, Godescalcus Roesmont. 

Aengaet den lombarden, etc. 

Ten tyde des voirs. scepenstoels soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian con¢rmeert 

die lombarden, etc. ende geloeft die scepenen deser stat scadeloos te houden, indien 

hen commer quame uuyt saken van wysen over der lombarden scepenenbrieven, 

etc.; ende dat diegeen die den lombar- / den scout willen bekennen, den 

scepenen tot horen vragen moeten berichten uuyt wat saken dattet coempt, etc.; 

ende begint:Ìan, by der gracien', etc. ende is begrepen opten blade LI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVIII o : Ghysbertus deVlochouen, Nycolaus 

Scilder,Theodericus Buxken, Godescalcus de Bladel. 

Hoe coninc Eduwairt van Engelant quam tAntwerpen, etc. 

Ten tyden van den voirs. scepenstoel quam coninc Eduwairt van Engelant, die 

dorde van dien name, tot Antwerpen met zynre coninginnen ende zynen kynderen 

met CCCC hootschepen om te trecken inVrancryc optenvoirs. coninc Philips 

vanValoys voirs. denVyften omme te crigen dlant van Normandien. Ende by middele 

van greve Reynout van Gelre ende van den greve van Guylic creech coninc 

Eduwart aliancie ende verbont met keyser Lodewyc van Beyeren overmits gelt 

dat hy hem gaf. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIX o : Thomas Meleman, Iohannes Iacopzs., 

/ Godefridus uuyter Cameren,Theodericus Buxken. 

Hoe coninc Eduwairt toech totten keyser 

Ende als coninc Lodewyc 1 omtrent een iair verbeydt had nae hulpe van den keyser 

die nyet en quam noch en sant, want coninc Philips voirs. hem afgecoft hadde 

ende meer gelts gegeven, zoe men seeghden, soedat coninc Eduwart selver track 

totten voirs. keyser te Couelens ende dair wesende ga¡ die keyser hem dwywater 

van den hove ende maecten hem scalcklyc vicarys van den keyserryc. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XL o : Iacobus de Zulikem, Henricus de Arkel, 

Henricus de Aggere, Godefridus Sceyuel, Henricus de Vden, Iohannes de 

Hees, Matheus Gegel. 

Coninc Eduwart voirs. quam weder van den keyser ende sat te recht tot Eeke 2 

ende tot Mechelen als vicarys des keysers. Dairnae ginc hy totten voirs. hertoich 

Iannen, die zynder moyen zoen was, ende versocht hemvan skeysers wegen dat hy 

hem / bystonde tegens den voirs. coninc Philips, die den keyser te nae getreden 

hedde, indien dat hy die stat van Cameric ingenomen hadde, die onder den keyser 

stont. Hertoge Ian voirs. beriet hem ende vernomen hebbende dat die Fransoysen 

1 Aldus hs., bedoeld wordt Eduwairt. 

2 Aldus hs., lees mogelijk Erke. 

74

fol. 96 v 

fol. 97 r 

Cameric ingenomen hadden, wairt hy, gehoirsam wesende den bevelen des keyser, 

viant des voirs. conincx Philips vanValoys. Ende alsoe toegen die voirs. coninc 

Eduwairt, hertoge Ian, die greve van Gelre, die mercgreve van Guylic, die mercgreve 

van Brandenborch ende meer heeren naeVrancryc. Nyettemin hertoge Ian 

voirs. nam tot diere tyt doirloge op ende bracht tot enen bestande. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLI o : Arnoldus Aykens,Yewanus de Grauia, 

Henricus Stierken, Nycolaus de Berkel, Henricus van den Lair, Godescalcus 

Roesmont, Arnoldus de Globo. 

Ten tyde van desen scepenstoel dede die voirs. dorde hertoich Ian bedycken Lillo, 

dat wel LIII iaren toegevloyt ende verdroncken had geweest. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLII o : Theodericus Bucxken, Godescalcus 

de Bladel. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIII o : Thomas Meleman, Ghysbertus de 

Vlochouen, Iohannes Basyn, Ludouicus Aelberti de Bussel, Rodolphus de Zulikem. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft paeus Clement die VI te ,uuytVrancryc 

geboren, verandert dat Gulden Iair van Iubileen te Romen, dwelck paeus Bonifacius 

de Achste dair tevorens geordineert had te zyne alle hondert iaren. Mar Clement 

paeus veranderden dat te zyne alle vyftich iaren. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIIII o : Bartholdus Diddericx, Iohannes de 

Hellu, /Arnoldus deWaderle, Arnoldus Berwout, Godefridus Sceyuel, Iohannes 

de Hees, Matheus Gegel. 

Hier waert den heer weder gegunnen die scepenen te setten ende des gunden weder 

die heer dat die scepenen die afgaen gesworen zullen wesen, etc. 

Aengaet den gesworen 

Ten tyde des voirs. scepenstoels soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian deser stat in 

eenre carthen verleent dat die scepenen die afgaen dat naeste iair gezworen zullen 

blyven ende dat die gesworen sculdich zullen wesen ten raide te comen; 

Aengaet vercopinge van LX margen gemeynten 

dat oick dese stat vercopen mochte van hore gemeynten tsestich margen lantz, etc.; 

welke carthe begint: Ìan, by gracien ons Heren', etc. ende is begrepen opten blade 

LII. 

Teser tiit leefden heer Willem van den Bosch, ridder. 

Dat die scoubrief mar een iaer en duren 

1344-1345 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoige Ian 

noch in eenre andere carthen onder meer woerden gegeven ende geconsenteert 

dat men met scoubrieve mane bynnen iaers nae den dach der gulden. Ende helt 

mense daer en teynden, dat zy dan doot zyn, tenweer datse voir scepenen vernuwt 

worden; welke carthe begint:Ìan, byder gracien ons Heren', etc. ende is begrepen 

opten blade LIII. 

75

fol. 97 v 

fol. 98 r 

1345-1346 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLV o : Wolterus de Oirle, ArnoldusYsbout, 

Goeswinus Steenwech, / Henricus de Aerle, Henricus de Aggere, Arnoldus Aykens, 

Nycolaus de Berkel. 

Hoe dierste man van vrouwe Ianna doot blee¡ 

Ten tyde van desen scepenstoel zoe wairt greve Willem van Henegouwe ende van 

Hollant dieVierde voirs., die de voirs. vrouwe Iohanna, zoe boven verclairt staet, 

getroudt hadde, met zynen edelen van denVriezen verslaigen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVI o : Godescalcus de Bladel, Iacobus 

Coptyt, Ghysbertus de Spina, Rutgerus de Ouden, Andreas Valant, Geerlacus 

Roeuer. 

Van den heemael int Eygen 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes tercius concessit secundam 

cartham di¤nitorie dicte des heemaels int Eygen, de quaquidem cartha superius 

facta est mentio et que cartha incipit: 1 Ìan, byder gracien', etc. et comprehenditur 

ad signum tale (½15) ac folio XXVIII. 

HoeconincEduwairtwederinVrancrycquam 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe quam die voirs. coninc Eduwairt wederomme 

uuyt Engelant in Normandien met groeter machte ende wan die stat van 

Cane.Vandaer / toech hy over die Seyne tot by Parys, rovende ende brandende, 

ende vandair toech hyover die Ooze ende voirts over die Somme ende alsoe quam 

hy int lant van Pontye. 

Van den strydt des conincx van Engelant tegen den coninc van 

Vrancryc 

Ende dair wesende quam die voirs. coninc Philips tegens hem te strydt. In welken 

strydt ende ter plaetsen geheiten Cressy doot bleven well XXX M mannen, onder 

die welke doot bleven die coninc van Behem, die greve van Alenson, coninx Philips 

brueder, die hertoge van Loreynen, greve Lodewyc vanVlaenderen, die greve 

van Bloys, van Haurcoirt, allen wesende van der zyden des voirs. coninx Philips. 

Den tyt dat Caleys onder Engelant quam 

Vandair track coninc Eduwairt voirs. voir Caleys, dat doen onder Vrancryc was, 

omtrent Sint-Gielisdach. Ende hylaich ervoiromtrent een iair ende hy creech Caleys. 

1 Vertaling: tentijde van genoemd schepenjaargaf bovengenoemde Jan IIIdetweede akte van 

het rechtsdistrict van der Eigen, van welke akte boven melding gemaakt is en welke akte begint 

met: 

76

fol. 98 v 

fol. 99 r 

Aengaet den hertoich van Gelre 

Coninc Eduwairt voirs., liggende voir Caleys, hadde byhem denvoirs. iongen Reynout 

die doen worden was hertoich van Gelre, ende dwanck denselven, wesende 

zynre suster zoen, te trouwen die dochter des mercgreven van Guylic, denwelcken 

zynvader bevolen hadde te trouwen die dochter des voirs. dorde hertoige Ians. Mar 

wat hy seeghden, ten mochte hem nyet baten. Nyettemin wachten die voirs. ionge 

hertoich hem dat hy des voirs. mercgreven dochter nyet en bekenden, ende onreet 

den coninc ende quam met zynen brueder die noch ionger was, totten voirs. dorden 

hertoich Ian tAntwerpen, diese myntlic ont¢nc ende onderhyeltsche. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVII o : Bartholdus de Huesden,Theodericus 

Bucxken,Thomas Meleman. 

Aengaet den strydt der Ludickers 

Ten tyde van desen scepenstoel op Sinte-Marie-Magdalenenavont waren die Ludickers 

in groeter macht, wel XX M , vergadert ende hadden horen bisscop veriaegt. 

Sii toegen voir Arkenteel, datse in den gront omworpen. Sy wouden voirts 

tgeheel lant dwingen. Hoir hooftman was een mollener. Die voirs. dorde hertoich 

Ian quam tegens hen ten strydt met Henricken, zynen zoen, met hertoich Reynout 

van Gelre ende metten greve van Loen ende versloech er XV M voir Maleyne 

inWals-Brabant ende dander ontvloyen. Hy werp Maleyue, dat toebehoirden der 

kercken van Ludick ende Brabant scedelic was, in den gront omme. Hertoich 1 

Henric voirs. hadde hem dair zeer vromelic ende corts dairnae ster¡ hy ende 

bracht den bisscop weder int lant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVIII o ./ 

1348-1349 

Aureum previlegium 2 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus quartus, Romanorum rex et Bohemie rex, 

concessit supradicto Iohanni tercio ob sue probitatis merita et sue circumspecte 

¢dei puritatem quibus ipse unacum suis progenitoribus sacrum Romanum imperium 

debitis ¢delitatis obsequiis prestancius honoravit necnon suis heredibus et 

successoribus ac subditis Brabantie, quod nullus iudicum cuiuscumque dignitatis, 

status aut conditionis ecclesiastici aut secularis fuerit, in quibuscumque causis 

civilibus, criminalibus et realibus aut personalibus aliquam iurisdictionem in 

o¤ciarios servitores aut subditos dictum predictorum ad instantiam cuiuscumque 

persone intra vel extra limites ipsorum constitutos evocando, citando, appellando, 

abiudicando, banniendo, prescribendo aut alios actus iudiciarios faciendo 

per sentencias interlocutorias aut di¤nitivas exercere presumat, nisi primitus 

evidenter testimonio fuerit edoctum sive probatum quod a duce Brabantie etc. 

aut eius iudicibus iusticie reddentibus presidentibus petenti seu petentibus iustitia 

1 Hendrik wordt hier hertog genoemd, omdat zijn vader Jan III, hertog van Brabant, hem bij 

zijn meerderjarigheid in 1347 beleend had met het hertogdom Limburg. 

2 Vertaling: de Gouden Bul. 

77

fol. 99 v 

fol. 100 r 

fol. 100 v 

1349-1350 

fuerit denegata sub pena centum marcharum puri auri etc.; quod quidem previlegium 

incipit:`Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenditur folio CCCC XLV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIX o : Bartholdus Diddericxs., Arnoldus 

Berwout, /Arnoldus de Globo, Iohannes Basyn,Theodericus van Hoculem, Iohannes 

Dicbier, ArnoldusYsebout. 

Littere executoriales super Aureo Previlegio 1 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus Romanorum rex predictus super Previlegio 

Aureo predicto litteras executoriales concessit in quibus senescallis Lymburgie 

et Brabantie ducatuum necnon Rodensis et Carpensis provinciarum atque 

balivo Nyuellensi et sculteto Antwerpiensi ac ceteris imperii ¢delibus ad quos 

presentes littere devenerint, commisit et seriose mandavit omnes cuiuscumque 

preeminencie iuxta penas pretactas corrigere etc. ut inibi; quequidem littere executoriales 

incipiunt: `Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenduntur ad signum 

(½16) ac folio CCCC XLVII. 

Littere inquisitorie super premissis 2 

Tempore etiam iamdicti scabinatus supradictus Karolus adhuc concessit super 

premissis suas litteras ad inquisitionem faciendam super attemptationem per 

episcopum Leodiensem contra premissa ut inibi; quequidem littere incipiunt: 

`Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenduntur ad signum tale (½17) et folio CCCC 

XLVIII. 

Van den hemael Kessel, Maren, Alem 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian verleent 

die carthe van den heemael van Kessel, Maren ende Alem ende dairinne 

geordineert seven / heemraders genomen te werdene, te wetene drie uuyt Kessel, 

drie uuyt Maren ende eenen uuyt Alem. Ende heeft gegeven denselven seker 

macht ut inibi; que cartha incipit: Ìohan, by der gracien Goids', etc. et comprehenditur 

folio CCC LXVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o L o : Petrus de Waderle, Henricus de Arkel, 

Godefridus Sceyuel, Theodericus Bucxken, Lodouicus Aelbrechts van Bussel, 

Hermannus de Eyndouia, Godefridus Heerken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LI o : Bartholomeus de Megen, Godescalcus 

de Bladel, Heymericus de Dordrecht, Ghysbertus Lyscap, Franco de Gestel, IacobusTyt, 

CoenrardusWriter. 

Aengaet der statmuer ende er¡enis dairbuyten liggende 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft dese / stadt Zeboden van Tyel, Iannen 

1 Vertaling: executiebrieven bij de Gouden Bul. 

2 Vertaling: brieven van onderzoek bij het vorige. 

78

fol. 101 r 

fol. 101 v 

Dicbier, scouthet deser stat, cum suis gegeven die muer streckende van derVuchterpoirten 

totter Ortenderpoirten toe, alsoe verre als die muer volmaect is oft volmaect 

sal werden, om op te tymmeren metstenen gevelen ende met harden dackte 

decken ende met zekeren er¡enisse dairbuyten liggende ut inibi, beheltelycken 

nochtans deser stat den gemeynen stroom; prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen, 

gesworen, rentmeesteren', etc. et comprehensis folio LIIII. 

Hoe men die voirs. muer houden sal et etc. 

Oeck ten tyde desselfs scepenstoels nae Paesschen soe hebben die voirs. Zeboed, 

Ian Dicbier cum suis op achtduysent ponden geloeft die voirs. muer te houden 

ende te bewaren als mense hen leveren sal, ten weer datse met cracht neder geworpen 

worde, etc. Item ende datse opte muer voirs. nyet en zullen tymmeren dan met 

steen ende harden daeck. Item ende als Zeboed, Ian cum suis die voirs. muer nyet 

langer houden en willen, soe zullen zy die op moigen geven deser stat met achtdusent 

ponden ende metten er¡enisse voirs.; prout in litteris incipientibus:Èt zy 

cond allen denghenen'etc., et comprehensis folio LV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LII o : Henricus deVden, Gysbertus de Spina, 

Rodolphus de Zulikem, Iohannes de Derentheren, / Iohannes de Eyndouia,Willelmus 

van der Aa, Arnoldus deVladeracken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIII o : Goeswinus Steenwech, Iohannes de 

Hellu, Arnoldus Roeuers, Gerardus de Eyndouia, Arnoldus Stamelart de Penu, 

GerardusVoss. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIIII to : Arnoldus de Globo, Henricus de 

Gemart, Petrus de Waderle,Willelmus Vrancke, Godeschalcus de Bladel, Petrus 

Steenwech. 

Die annulatie der vonnisse des bisscops van Ludic 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus Romanorum rex et Bohemie rex, etc. supranominatus 

annulavit omnes sententias / et prescriptiones factas per Engelbertum 

Leodiensem episcopum super iudicibus, scabinis et subditis supradicti 

ducis Iohannis tercii; prout in litteris incipientibus: `Karolus, Dei gratia Romanorum 

rex', etc. et vidimus desuper confectis incipientibus: 'Universis presentes 

litteras inspecturis'et comprehensis ad signum tale (½18) et folio LVII. 

Verbont der steden ende vriheiden slantz van Brabant 

1354-1355 

Oeck ten tyde des scepenstoels voirs. soe is tusschen die steden van Brabant namentlic 

Loeuen, Bruessele, Antwerpen, sHertogenbosch, Thienen, Nyeuele, 

Leeuwen in den name van hen ende der andere smaelsteden ende vryheiden 

slants van Brabant als Tricht, Lymborch, Dalem, Rode, Carpen,Wassenborch, 

Spremont, Lier, Herentals, Turnout, Geldenaken, Hannuet, Genepie, Landen, 

Dormalen, Halen, Diest, Arschot, Sichen, Bergen opten Zoem, Steenbergen, 

Breda, Huesden, Graue, Helmont, Eyndouen, Sint-Oedenrode, Oirle, Merchtene 

ende van der Capellen opten Bossche, Eerssel, Oisterwyc,Waelwyc,Vilvoerden, 

79

fol. 102 r 

fol. 102 v 

1355-1356 

Tervueren, Oueryssche, Assche seker verbont gemaect ende hebben underlinge 

geloeft, deen den anderen zekerheit gedaen ende ten heiligen gesworen die een 

byden anderen teblyvene ewelick, eendrechtelic, ongesceyden ende ongesondert, 

wat hen oickovergaen mucht; prout in litteris incipientibus:Ìn den name sVaders, 

Soens ende sHeilich Geests, amen', etc. et comprehensis folio LVIII. 

teser tyt sterff die dorde hertoge ian 

Remigii confessoris anno M o CCC o LV to : dominus Iohannes die Roeuer, miles, 

dominus Henricus de Moerdrecht, miles, / Rutgerus de Ouden, Iohannes Dicbier, 

Henricus de Hoculem, Ghysbertus Lysscap, Arnoldus die Beuer. 

Van der doot des dorden hertoich Ians 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. ende die voirs. dorde hertoge Ian XLIII iaren 

regneert hadde, soe ster¡ hii in den iair voirs. op Sinterclaesavont ende wert begraven 

int cloester vanVileer inWals-Brabant. 

tentydevanvrouweiohannaendehertogewencelyn 

van behem 1 

Nu worden vrouw Iohanna ende hertogeWenceliin gehuldt; huldinge 

vrouwe Ianne ende hertoichWencelyn 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel ende als die voirs. dorde hertoich Ian doot 

was, soe worden opten dorden dach ianuarii tot Loeuen gehult ende ontfangen die 

voirs. vrouwe Iohanna ende hertoge Wencelyn ende voirts tot Bruessel, tot Mechelen 

ende elders. Welke vrouwe Ianna ende hertoich Wencelyn den lande van 

Brabant verleenden dese naevolgende poincten: 

Die bewaernisse van den previlegien 

in den iersten dat men die previlegien ende cartheren slants van Brabant bynnen 

denselven lande bewaren sal onder drie sloetelen, als den enen onder der voirs.vrouwen, 

den anderen tot Bruessel ende den dorden tot Loeuen, ende insgeliicx te bewaren 

den groeten zegel in Brabant; 

Van den raitsluden in Brabant 

item dat nyemand in den geswoeren Raide van Brabant en sal wesen, hy en zy bynnen 

Brabant geboeren, / van wittigen bedde ende in den lande van Brabant woenende 

ende geguedt; 

1 Herhaald vanaf fol. 102 v tot en met fol. 124 r ; vanaf fol. 103 v wordt Wencelyn als eerste genoemd; 

alleen op fol. 103 v wordt syn geselinne toegevoegd. 

80

fol. 103 r 

1355-1356 

Hier heeft men dat Huesden Brabant is geweest 

item ende dat dlant van Lymborch, van Dalem, Spremont, Rode, Carpen, dlant van 

Huesden ende vanWassenberch blyven sal versekert den lande van Brabant; 

item dat men die straten oepen ende vry houden sal, elckermalc te varen ende te 

keeren op zynen gerechten tolle; 

Dat men dlant nyet sceyden noch minderen en zall 

item dat zy dlant van Brabant geheel ende ongesceyden houden sullen sonder dat te 

verpanden, te vercopen oft te versetten, etc.; 

item hebben zy oic dairinne geloeft den lantvrede te houdene zoe hy gemaect is; 

item hebben oic geloeft geen oirloige aen te nemen sonder wille der steden van 

Brabant; 

Dat men die meyeryen ende vorsteryen nyet verhueren en zal 

item alle diegeen die meyeryen oft voirsteryen hebben, datse die selver zullen moeten 

bedienen; 

Die bynnen Brabant gevangen wordt, buyten Brabant nyet vueren en sal 

item zoe wie bynnen Brabant gevangen wordt, dat men dien buyten Brabant nyet en 

sal vueren gevangen; 

Van den gelt te slaen 

item dat men geen gelt en sal slaen noch oic den penninc lichten, het en zy by raide 

van den lande, ende dat men geen gelt slaen en zal dan in de vry steden; 

Van onwittigen personen geen o¤cie te hebben 

item dat diegeen die van gheenen getrouden bedde comen en is, nummermeer o¤cie 

in Brabant / hebben en zal noch vueren; 

Van der rekeningen der o¤cieren 

item dat alle richteren ende o¤ciers in Brabant van iaer te iaren rekenen zullen ende 

gerekent hebben a¡ wesen, etc. ut inibi; 

Hoedieonsculdigevredehebben 

item dat die onsculdige vrede zullen hebben van der uren dat ennich gevecht gesciet 

ware totter naester noenen des anderendaigz; 

Dat men ierst den magen zoenen moet 

item dat men nyemanden van dootslage dlant geven en zal, hy en zy ierst tegens die 

mage verzuent; 

Van te camp te heysschen 

item dat men nyemanden te camp heysschen en zal opte verbuerte van lyf ende goet 

ende zoe wie den anderen vogeren dade buyten lantz, dat hy in denzelven bruec zyn 

zoude; 

Van buyten lantz te dagen 

item dat deen ingesetenen slantz van Brabant den anderen buyten lantz nyet en zal 

dagen opte verbuerte van ly¡ ende goet ende ewelic slantz beroeft te wesen, tenweer 

van testamenten, huwelixe vorwarden ende van aelmoessen; 

81

fol. 103 v 

fol. 104 r 

1355-1356 

Van den scaeck 

item dat men nyemanden tegens zynen wille ontscaecken sal up verbuerte van lyve 

ende goet ut inibi; 

Van onmundigen te ontleyden 

item dat men geen ion¡rouwen ontscaecken noch ontleyden sal die onder hoir iaren 

ziin opte verbuerte van ly¡ ende goet; / 

Die bedragen wordt, moet overtuygt werden, salt hem onscade doen 1 

item dat men nyemanden bedragen en mach, dat hem onscaide doen mach van 

quetsueren oft dootslagen indien hy hem der wairheit getroesten dar ut inibi; 

Van wynninge by oirloge 

item dat men met oirloge windt by hulpe van den lande van Brabant, aen Brabant 

blyven sal; 

Van der pelinge 

item dat men eenen yegelycken pelinge begerende, pelinge sal doen gescien; 

Van Sinte-Petersmannen 

item dat men Sinte-Petersmannen houden ende handelen sal, gelyc dat men van 

outs herbracht heeft; 

Van twe leke personen dingechtich wesende 

item oft sake wair dat ennige twee leke personen in recht dingden ende den enen 

tvonnes tegenginc, dat die zyn sake nyet overgeven en sal ennigen paep oft clerc 

omme den anderen te creyten, opte verbuerte van lyve ende goet, etc.; 

Van honde te houden, van iagen 

item dat elckermalc honde houden mach, die voete ongecoirt sonder calengieren 

ende dat elc all Brabant doer hasen ende vossen iagen mach; 

Noch van iagen 

item ende dat alle ridderen ende knapen ende goede lyede uuyten steden ende lande 

van Brabant moigen iagen alrehant groot wilt al Brabant doer, uuytgesceiden in 

wouden ende waranden, etc. ut inibi; welke carthe begint:Ìohanna, by der gracien 

Goids'ende is begrepen folio LX. / 

Dierste oirloge van hertoichWencelyn tegens den greve van Vlaenderen 

Corts dairnae als vrouwe Iohanna ende hertogeWencelyn tot Loeuen, tot Bruessel, 

tot Mechelen ende voirts elders in Brabant waren gehuldt ende oick ten tyde 

van den voirs. scepenstoel, soe quam die voirs. greve Lodewyc van Vlaenderen, 

die ten wive had die voirs. Margriet, dochter des voirs. dorden hertoge Ians ende 

suster van vrou Iohanna voirs., ende heyschten een groete susterdeylinge in Brabant 

alsoe dat daira¡ tot Mechelen een dachvaert wairt geleegt dair zy beyde ter 

dachvaert waren. Mar eer die dachvaert schyet, soe waest geordineert dat die 


82

fol. 104 v 

fol. 105 r 

1355-1356 

voirs. hertoge ende die greve beyde uuyter stat ryden zouden, zoese deden. Ende 

dairnae quam greve Lodewyc voirs. weder subtylyc bynnen Mechelen ende dede 

zoevele met vrienden aen die van Mechelen, datse hem ont¢ngen voir enen heer, 

nyettegenstaende datse den voirs. hertoich Wencelyn ende vrouw Iohanne eedt 

gedaen hadden ende ontfangen. Ende dairomme ga¡ hy dien van Mechelen drie 

mercten, van haver, vyssch ende zout, die de stat van Antwerpen tevoerens hadde. 

Ende greve Lodewyc ginc zyn palen besetten ende desgelyc dede oic die voirs. hertoge 

Wencelyn. Ende hertoge Wencelyn zocht raet ende troest aen zynen voirs. 

brueder Kaerle, die vierde keyser /ende coninc van Behem, zoe datter een dachvaert 

wairt geleegt tot Tricht, dair hertoichWencelyn ende vrou Iohanna quamen. 

Ende dair by den voirs. keyser wairt gemaect een wonderlic verbont: 1 

in den iersten als dat thertoichdom van Brabant ende van Lymborch blyven souden 

aen hertoige Wencelyn ende vrou Iohanna als hoir natuerlycke, wittige princen 

ende dat hertoichWencelyn buyten consent vanvrou Iohanna geen gueden oft 

landen en zoude moigen versetten, vercopen, veranderen oft belasten; 

item ende oft vrou Iohanna stor¡ voir hertoich Wencelyn sonder oir, zoe soude 

hertoichWencelyn die landen behouden als natuerlyc heer; 

ende stor¡ hertoichWencelyn voir vrou Iohanna sonder oir, zoe zoude zy hair leven 

lanc vrou blyven; ende creech zy nae enen anderen man ende daira¡ wittich 

oir, dat soude nae hair succederen; 

ende oft zy beyde storven sonder oir, zoe souden die landen van Brabant ende van 

Lymborch blyven opten voirs. keyser Kaerle als op den wittigen successeur; ende 

oft keyser Kaerle dan nyet en leefden, zoe souden die landen blyven op die naeste 

levende geboert van Lutzenborch; daira¡ brieven worden gemaect van den daet 

M CCC LVI, dwelc oic die gedeputeerden van den steden by goetduncken van ennigen 

edelen dairby wesende oic geloefden te doen volvueren. Ende vrou Iohanna 

consenteerden oic dairinne om troest ende bystant te hebbene van den voirs. keyser 

Kaerle, / brueder van hertoich Wencelyn voirs., want greve Lodewyc voirs. 

mechtich was. 

Ende alsoe ten tyde van denvoirs. scepenstoel, opten XVII en dach in oext, geboerden 

dat greve Lodewyc voirs. quam voir Bruessel. Die van Bruessel lyepen tegens 

hem uuyt, dair hyse versloech ende quam alsoe bynnen Bruessel dair hy zyn 

banyeren uuytstack opter stathuys ende zyn wympelen ten poirten ende zy mosten 

hem hulden. Dairnae quam hy tot Loeuen, mar die en hulden hem nyet ende 

hy bedree¡ vele gewauts in Brabant. 

Daernae wairt tvoirs. oirloigh tusschen beyde opgenomen van hertoge Willem 

van Beyeren, greve van Henegouwe, van Hollant, van Zeelant ende heer van 

Vryeslant, wantse hem in beyden zyden bestonden ende alsoe van beyden zyden 

verbonden zy hen met brieven ende zegelen, welke hertoichWillem, als nae blyct, 

int iair LVII een uuytspraec gedaen heeft. 1 


83

fol. 105 v 

fol. 106 r 

1356-1357 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVI o : Godefridus Sceyuel, Theodericus 

Buxken, Godescalcus de Bladel, Arnoldus de Waderle, Iohannes de Gestel, Petrus 

Steenwech, / Henricus Loze. 

Aengaet den houtscat 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrou Ianna 

deser stat verleent die carthe van den houtscat, te wetene dat die poirteren deser 

stat tot ewigen daigen quyt zullen zyn ende vry van den houtscat die men hen 

ende hoeren vorderen sculdich is te betalen, alsoe dat men den poirteren van hoeren 

bosschen oft anderen hout, wassende oft nyet wassende, vry van houtscat sal 

laten, etc.; welke carthe begint: `Wencelaus', etc. ende is begrepen opten blade 

CCC LXXIX. 

Aengaet der pelingen vanVlymen, Engelen, dese stat endeVucht 

Oeck ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben die voirs. hertoichWencelyn 

ende vrou Iohanna con¢rmeert die pelinge gedaen by heren Bernart, heer van 

Bourgevail, drossaet van Brabant, tusschen dese stat, den dorpe van Vucht ende 

Cromvoirt ter eenre ende den dorpen vanVlymen ende Engelen ter andere zyden, 

by welker pelingen bevonden is dat die palen hiernae bescreven deser stat van 

outs toebehoirt hebben ende noch toebehoren, te wetene: begynnende aen dat 

cruys dat voir Engelen te staen plach in der zyden tot Dyependyc wairt ende vandair 

recht lynrecht opte bleeken van der Engelscher Meeren ende vandaer recht 

lynderecht opten Moelenwech ende vandair lyntrecht opten hoerinc van den 

Amer voirVlymen in der stegen aldair ende vandair lynrecht opten breeden wech 

ende vandair lynrecht opten Dyselberch, etc. ut inibi; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus', 

etc. et comprehensis folio LXVII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVII o :IohannesdeHellu,Ghysbertusde 

Spina, Gerardus de Eyndouia, Iohannes Enode. 

Tempore istius scabinatus Iohannes de Lyemde tamquam magister domus van 

der Eyendonck fuit adiusticiatus ad certas hereditates sitas inVucht, etc., ex quibus 

habetur quod eo tempore dicta domus van der Eyendonck steterat. 1 

Aengaet den Hamdyc voir Den Graue 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe wairt den Hamdyc, gelegen voir Den 

Graue, gemaect ende dat by hulpe der ingesetenen deser meyeryen dairomtrent 

gesetenvan gracien wegen ende nyet van recht; welken Hamdycheer Ian, heer van 

Kuyck ende van Hoostraten, voir zyn voirs. stat van Den Graue ende zyn luyden 

aldair geloeft heeft ten ewigen daigen te houden ende te doen houden; prout in 

litteris incipientibus: Àllen denghenen', etc. et comprehensis folio LXVIII. 

1 Vertaling: tentijdevan dezeschepenstoelwerd Janvan Liempdeals meestervan het Huisvan 

der Eyendonck gerechtigd tot zekere erven, gelegen inVught, enz., waarvan men aanneemt 

dat in die tijd het genoemde Huis van der Eyendonck daarop stond. 

84

fol. 106 v 

fol. 107 r 

Hoe hertoichWillem van Beyeren zyn uuytspraec dede 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel opten vierden dach van iunio dede die 

voirs. hertogeWillem van Beyeren, etc. tusschen hertogeWencelyn ende vrou Iohanna 

ter eenre ende greve Lodewyc vanVlaenderen ter anderen zyden syn uuytspraeck, 

wesende dairinne, zoe men hoeren mach, zeer gunstich den greve 

voirs.: 1 in den yersten, want sommige steden ende edelen in / Brabant den voirs. 

greve eedt gedaen hebben, soe souden die steden van Loeuen, Bruessel, Nyvele, 

Thienen denzelven greve eens siaers dyenen ten costen slantz van Brabant elck 

met eenre banyeren sess weken lanc elc met XXV mannen gewapent alse van 

den greve versocht worden ende des souden die steden ende edelen hoirs eedts 

verdragen wesen; 

item want die greve voirs. hem gescreven hedde hertoich van Brabant, zoe zoude 

hy den titel moigen behouden zyn leefdaige lanc, oft hy woude; 

Hier wairt MechelenVlaemsch 

item dat die greve voir zyn costen ende scaden des oirloigs die hy gehadt hedde, hy 

ende zyn nacomelinge zoude hebben ende wesen heren van Mechelen; 

Hier wairt Antwerpen oicVlaemsch 

item ende dat die voirs. Margriet, suster van vrou Iohanna voirs. ende wy¡ van 

greve Lodewyc voirs., ende hoir oir, te wetene hair dochter by namen Margriet 

die zy van greve Lodewyc voirs. heeft ende vercrigen zal, sal hebben voir hair vaderlic 

verster¡ X M gulden £orynen er£ic ende dairvoir te leen ende in manscap 

van vrou Iohanna voirs. ontfaen zal Antwerpen met hoer toebehoirten; 

Hier wairt Huesden Hollantz 

1359-1360 

item hoewael dat een gemeyn faem is dat die voirs. hertoichWillem int voirs. seggen 

geseegt zoude hebben: `Huesden myn', soe en eest nochtans alsoe nyet, mar 

want hyt vrouw Iohanna afnam tonrechte, soe maecten hy er a¡ `Huesden myn' 1 . 

Hertoich Willem voirs. wairt nae tseggen voirs. iammerlic geplaigt als sinloes te 

zyn ende hertoich Aelbrecht, zyn brueder, die paleysgrave, /deden gevangen leyden 

ende leggen tot Keynout in Henegouwe, dair hy zyn leefdaigen buyten synnen 

blivende gevangen blee¡. Ende nae den voirs. seggen soe worden die voirscr. greve 

Lodewyc ende Margriet, zyn grevinne, tot Antwerpen ende Mechelen gehuldt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVIII o : Iohannes Knoede, Iohannes de Derenthere, 

GerardusVosse, Henricus vanVden, GerardusVosse. 2 

Omtrent deser tyt dede hertoichWencelyn maken tslot tot Vilvoerden. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIX o : Gerardus Wisseleer, Gerardus Steenwech. 

1 


2 

Aldushs., abusievelijktweemaaldezelfdeschepennaamoptweeverschillende momenten geschreven. 

85

fol. 107 v 

fol. 108 r 

fol. 108 v 

1360-1361 

Remigii confessoris anno M o CCC o LX o : Arnoldus de Globo, / Ghysbertus Lysscap. 

Ten tyde van desen scepenstoel dede heer Geerlic die Roeuer, scouthet van Den 

Bosch, beleyde dat die scouthet deser stat altyt, alst noot is, scouwen mach op 

dese zyde der Mazen tusschen de stat van Den Graue ende der Diesen; prout folio 

CXXXVI. 1 

Aengaet den loss van Oisterwyc 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel wairt die meyerye van Oisterwyc gelost by deser 

stat met III M IIIÃÙ Ä alden scilden die dese stat op hairselven ¢neert hadde; 

Ende geen dorpen meer van deser stat te vervreemden 

ende geloefden hertoge Wencelyn ende vrou Iohanna voir hen ende hoir oir, erven 

ende nacomelingen die wederomme nummermeer te versetten, noch egeen andere 

dorpen oft vryheiden in deser meyeryen gelegen, noch oic te vervreemdenvan deser 

stat; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus', etc. et comprehensis folio LXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXI o : Iohannes de Hellu,WillelmusVrancke. 

Confederationem opidorum Louaniensis et Busciducensis 2 

Tempore iamdicti scabinatus scabini, iurati et communitas / de Louanio et de 

Buscoducis puro corde invicem prehabitum rancorem remittentes confederationem 

mutue pacis et amicicie coniuraverunt et tamquam fratres inviolabiliter observantes 

unanimi voluntate fecerunt, ymmo etiam invicem promiserunt 

ubicumque opus habuerint alterum alteri ad suum ius conservantes ¢deliter assistere 

contra unumquemque hominem salvo iure domini ducis; prout in litteris 

incipientibus:Ùniversis tam presentibus', etc. et comprehensis folio LXXI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXII o : Henricus Stierken, Arnoldus Berwout, 

Arnoldus de Waderle de Andel, Goeswinus Moedel Dicbier, Ghysbertus 

van den Doeren de Spina, Henricus de Kessel. 

Van den toll omtrent deser stat 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoich Wencelyn ende vrou Iohanna 

deser stat verleent ende den scouthet derselver stat bevolen dat hy sonder 

wederseggen ten versueck deser stat hair bystendich zy af te doen allen onrechten 

toll die men omtrent derselver stat van den poirteren nu nemende is, etc.; prout in 

litteris incipientibus:`Wencelaus', etc. et comprehensis folio LXXII./ 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIII o . 

1 


2 

In margine nota; vertaling: het bondgenootschap tussen de steden Leuven en's-Hertogenbosch. 

86

fol. 109 r 

fol. 109 v 

fol. 110 r 

Hoe die poirteren bynnen mosten comen woenen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoich Wencelyn ende vrou Iohanna 

deser stat verleent ende geconsenteert onder meer dat zoe wye voirtaen 

poirter oft poirtersse worde bynnen deser stat, die zullen dairinne moeten comen 

woenen bynnen sess weken naedien dat zy poirteren oft poirtarssen worden zyn 

ende zullen gebruycken deser stat vryheit, gelyc andere gecofte poirteren oft poirterssen; 

Hoe lange die poirters uuyt moigen wesen 

voirtaen eest vorwarde al vueren dese poirteren oft poirterssen buyten deser stat om 

comanscap, in pelgrimagien oft in sheren dienste ende dairomme langer buyten 

bleven dan drie sess weken, dat zy dairmede hoir poirtrecht nyet verlyesen en zullen 

moigen, mar zullen hoir poirtrecht gebruycken als zy wedercomen; 

Geboeren poirters moigen altyt uuyt wesen 

item die ingeboeren poirteren, hoe lange zy uuyt zyn, die en zullen dairmede hoir 

poirtrecht nyet moigenverboeren; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus van Behem', 

etc. et comprehensis folio LXXII. 

Van coninc Kaerl vanVrancryc 

1365-1366 

Ten tyde oickvan den scepenstoel voirs. soe waert coninc vanVrancryc gecroent / 

die vyfte Kaerle, die men hyet die Wyse, zoen van den voirs. coninc Ian vanVrancryc 

die te wive hadde die suster hertoich Wencelyns voirs., ende aldus was hertoichWencelyn 

voirs. oem van den voirs. Kaerle dieWyse. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIIII o : Henricus deVden, Gerardus Voss, 

Franco de Gestel, Coenrardus die Writer, Petrus Steenwech, Geerlacus de Keeldonc. 

Ten tyde van desen scepenstoel trac hertoich Wencelyn voirs. met groeter macht 

voir Rauensteyn tegens den heer vanValkenborch. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXV to : Iohannes de Derentheren, Iohannes 

de Gemart, Arnoldus Heym, Gerardus van der Aa, Ghysbertus deVlochouen, / 

Iohannes van der Zydewynen, Otto Bilsemans. 

Hier is te wetene hoe dat die ierste hertoge Reiinout van Gelre by zyn ierste 

vrouwe hadde twee dochteren; doutste ga¡ hy den greve van Cleue, dair zy geen 

kynder a¡en creech, ende nae zynre doottrouden zyden greve van Bloys; ende die 

iongste dochter trouden greve Willem van Guylic, die nae mercgreve wairt gemaect. 

Dese greve Willem van Guylic wan aen de voirs. zyn vrouwe, die iongste 

dochter van hertoich Reynout voirs., enen zoen die hyet Willem, die wert naemaels 

hertoich van Guylic ende van Gelre ende die met synen hulperen, bisscoppen 

ende papen, die Lynde tot Oisterwiic bornden, als nae blyct in den iaer CCC 

LXXXVIII. 1 / 

Die voirs. hertoige Reiinout, nae die doot van zynre voirs. ierster vrouwen, nam 

des dorden coninx Eduwairts van Engelant dochter, dairaen hy wan twee zoenen 


87

fol. 110 v 

fol. 111 r 

1365-1366 

by namen: Reynout, die nae zyns vaders doot trouden vrou Marien, suster van 

vrou Iohanna voirs. ende dochter des voirs. dorden hertoge Ians van Brabant; hii 

regeerden dlant van Gelre als hertoge een wyle tyts met rosten, mar nae wairt hy 

van Eduwart naegescreven, zynen brueder, gevangen; ende Eduwairt, die hadde 

dat zyn voirs. brueder hem ga¡. Beyde dese Gelderssche zoenen storven sonder 

oir. Ende als die voirs. ionge hertoich Reynout die vrou Marien voirs. getroudt 

hadde, een wyle tyts had regeert dlant van Gelre ende dat gehouden in vreeden, 

stont op bynnen den lande voirs. twedrachticheit van tweer handen partien, deen 

hyeten die Bronchorster, dander hyeten die Heeckerlinge. 

Hoe deen brueder van Gelre den anderen vynck 

Die Heeckerlinge voirs. worden verheven van den voirs. hertoge Reynout boven 

die Bronchorsteren. Des claechden die voirs. Bronchorstere den voirs. Eduwart, 

die tegens den voirs. iongen hertoge Reynout, zynen brueder, ende die Heeckerlinge 

opstont, vergaderende volc van wapenen ende quam tegens denselven zynen 

brueder te velde ende ten stryde, alsoe dat die voirs. ionge hertoich Reynout wairt 

gevangen. / 

Hoe die ionge hertoich Reynout uuyter gevenckenissen quam 

Ende als vrou Marie voirscr. verhoirt hadde dat hair heer, die voirs. ionge hertoich 

Reynout, gevangen was, toech zy by vrou Iohanna, hair suster, ende hertogeWencelynen 

voirs., hen clagende die gevenckenissen hairs heren. Hertoge Wencelyn 

voirs. seynden terstont in den lande van Gelre vele volcx van wapenen, die BoemelreWert 

omsloegen. Ende voirts bleeft oirloge tusschen denvoirs. hertogeWencelyn 

ende den voirs. Eduwairt ende zynen hulperen, ingesetenen slantz van 

Gelre, eenen langen tyt, wael drie iaren. Ende ten laetsten in enen strydt die geboirden 

voir Bauswilder, weert Eduwairt voirs. dootgeslagen int lant van Guylic. 

Ende die voirs. ionge hertoich Reynout van Gelre quam uuyter gevenckenissen, 

mar ster¡ corts dairnae mits die veranderinge der locht ende sonder oir. 

HertoichWencelyn wairt oic gevangen 

Ende dairnae in den voirs. strydt die geboerden voir Bauswilder als int iair M 

CCC LXXI, wairt hertoich Wencelyn voirs. gevangen ende gevangen gevuert te 

Nyegge, dair hy lange gevangen lach; welke oirloge oic mede toequam ende oic 

was tegens den voirs. mercgreve Willemen van Guylic, omdat hy den coepluyden 

van Brabant hoeren scade die zy in zyn lant geleden hadden ende hen was gedaen, 

boven den gesworen lantvrede nyet / oprichten en woude, alsoe zyn vorders geloeft 

hadden te doen. 

Die lossinge hertoichWencelyn 

Ende als die voirs. keyser Kaerle, brueder van den voirs. hertoichWencelyn, vernam 

hoe zyn brueder gevangen was, was hy toernich ende begonst een process te 

maken metten princen van den Ryc omme met vonnesse te beroeven den voirs. 

hertoichWillem van Guylic van allen zynen heerlicheit. Die voirs. hertoich Wil- 

88

fol. 111 v 

fol. 112 r 

lem van Guylic, dat vernemende, lyet hy uuyter gevenckenissen sonder rantson 

denvoirs. hertoichWencelyn. Mar die heren die met hem gevangen waren, mosten 

geven IX hondertduysent Vilvoirtsche mottoenen. Daernae stont op grote twiste 

tusschen den voirs. greve van Bloys ende den voirs. mercgreve Willem van Gylic 

om des hertoichdoms van Gelre. Mercgreve Willem van Guylic voirs. woude 

tvoirs. hertoichdom van Gelre trecken aen den voirs.Willemen, zynen zoen, zoe 

hy oic dede, om deswille, zoe hy oic seeghden, dattet op geen vrouwen versterven 

mochte, als er mans geslachte levende wair van den bloode gecomen. 

Hier quamt lant van Gelre ende van Guylic aeneen 

Ende alsoe als omtrent den iair LXXII wairt die ionge greveWillem hertoich van 

Gelre ende nae zyns vaders doot hertoich van Guylic /ende duss quam dlant van 

Gelre ende van Guylic yerst tegader ende onder enen heer. 

Dat Oyen endeTurnout fundeert worden 

Item ende nae die doot van den voirs. hertoich Reynout, die als hy uuyter gevenckenissen 

was gecomen zeer corts ster¡, soe dede vrouwe Marie voirs., zyn wedue, 

maken op die eerde van Brabant tslot van Oyen ende die borch tot 

Turnhout, dwelc hair guedinge was ende dair zy al meest was nae hairs heren 

doot. 

Aengaet den vrede te nemen 

Ten tyde voirscrevens scepenstoels als van den voirs. iair M CCC LXVende LXVI 

soe hebben hertoge Wencelyn ende vrou Iohanna deser stat verleent een carthe 

dairinne datse enen yegelycken poirter deser stat in een ewelic recht gegeven hebbenvoir 

hen ende hoer nacomelingenvreede te moigen nemen, gelyc een scouthet 

deser stat. Ende zoe den scouthet oft poirter in orconde van tween poirteren eenwer¡, 

anderwer¡ ende dordwer¡ weygerden vrede te geven, die zals wesen op 

enen broeck van X ponden ende oft hy en nyet en conste betalen, die sals wesen 

op zyn een hant a¡ te slaen; prout in litteris incipientibus: `Wencelaus', etc. et 

comprehensis folio LXXIII. / 

Aengaet den Zegedyc tusschen Haren ende Duer 

1365-1366 

Oeck ten tyde desselfs scepenstoels soe hebben hertoichWencelyn ende vrou Iohanna 

in een andere carthe bevolen den scouthet van Den Bosch het maken van 

den Zegedyc tusschen Haren ende Duer altyt metter clocken ende dat te doen 

doen denghenen diet sculdich zyn oft den gemeynen lande die wynre oft verlieser 

dairaen zyn moegen, ut inibi; welke carthe begint: `Wencelaus'ende is begrepen 

opten blade LXXIIII. 

89

fol. 112 v 

1365-1366 

Van der stat ende vitte 1 die dese stad heeft op Scoenrelande van den 

coninc van Deenmarcken 

Oeckten tyde van den scepenstoel voirs. soe hebben noch hertoichWencelyn ende 

vrouw Iohanna in een ander carthe deser stat geoirloft tegens den coninc van 

Deynmarcken te moegen coepen een stat ende vitte op Scoenrelande, dair die scepenen 

ten tyde deser stat iairlix zullen moigen setten enen voegt die richten sal in 

der vitten ende stat voirs. van allen saken nae deser stat rechten, gelyc andere steden 

die daer oeckvitten hebben, nae hoeren rechte doen, onder vorwarde dat die 

voirs. voegt den scepenen deser stat tot behoe¡ derselver stat iairlix van allen foirfayten 

ende saken rekeningen sal doen; welke carthebegint:`Wencelaus', etc. ende 

is begrepen opten blade LXXIIII. 

Submissie gedaen by hertoichWencelyn ende heer Walrauen van Valkenborch 

in de geswoeren des lantsvrede 

Oeck ten tyde van den scepenstoel voirs., den lesten dach van iunio, soe hebben 

hertoge Wencelyn van Behem voirs., hertoge van Brabant, ter eenre ende heer 

Walrauen, / heer tot Borne, Zittart ende slantz van Rauensteyn, ter andere zyden 

op die oirloge diese met hoeren hulperen op malcanderen aengegrepen hadden, 

overmitz der hersscap, borch, stat ende lant vanValkenborch ende oic mits zekeren 

brieven, sprekende van XXXV M alder scilden, als gemaect waren ruerende 

die voirs. hersscap, borch, stat ende lant vanValkenborch, hercomende van enen 

coep oft vercoepe die heer Henric vanVlaenderen, wilneer heer vanValkenborch, 

gedaen hadde, ende oic omme alsulckenen bruecke die hertoich Wencelyn voirs. 

meynden dat heer Walrauen van Valkenborch hem gebruect hedde, zoe om dat 

huys van Herpen dat dair te staen plach, zoe om andere saken die tusschen beyde 

gaende waren, hen verbonden ende submitteert in de gesworen des gemeynen 

lantvrede tusschen Maze ende Ryn der doerluchtiger heren ende fursten des eerwerdigen 

in GodeVaders heren Engelbrechs, archbisscop tot Coelen, des hertogen 

van Lutsenborch, etc. ende heren Willems, hertoige van Guylic, ende der 

steden van Coelen ende Aken. 

Noch submissie tusschen heren Walrauen voirs. ende den hertoich 

van Guylic ende heren Reynout van Scoenvorst ende heeren Loe¡ 

van Hoerne 

Ende oick in deselve geswoeren soe heeft heerWalrauen voirs. sich verbonden van 

allen twisten wesende tusschen hem ende den voirs. hertoich van Guylic ende 

noch tusschen hem ende heren Reynout, heer van Scoenvorst, ende oic tusschen 

hem ende heren Loe¡, heer van Hoerne; welke submissiebrieve des voirs. hertoich 

Wencelyns beginnen: `Wencelaus', etc. ende zyn begrepen ad signum tale 

(½19) ac folio CCC XCIX. Ende des voirs. heren Walrauens submissiebrieve be- 

1 Vitte: naam der nederzettingen en factorijen van de Hanzeatische steden op de zuidkust van 

Zweden, vooral ten behoeve van de vangst en verpakking van haring. 

90

fol. 113 r 

fol. 113 v 

ginnen: `Wy,Walrauen van Valkenborch', etc. ende zyn begrepen ad signum tale 

(½20) ac folio CCCC. / 

Hoe die stat houden sal hoir recht int lant van Herpen 

In welke submissiebrieve herenWalrauens voirs. dieselver heerWalrauen hem onder 

meer verbonden heeft dat die voirs. hertoge van Brabant ende zyn stat van 

Den Bosch in allen hoeren ouden rechten ende hercomen blyven zullen, etc. 

Uuytspraeck der gesworen des lantsvreden volgt hier 

1365-1366 

Item ende dat 1 in denselven scepenstoel in iulio, des saterdaigz nae Sinte-Margrietendach, 

soe hebben die voirs. gesworen des lantsvrede, nae aenspraec ende 

verantwoerden van beyden partyen voirs., overgegeven ende oic naedien datse 

hen met wysen papen die sich des rechz verstonden ende met wysen anderen luyden 

hadden besproken ende beraiden, tusschen partyen voirs. met recht ende voir 

recht uuytgesproken als hiernae volgt: 2 

Van den afgebroken huys tot Herpen 

in den iersten op die aenspraeck des voirs. hertoigen van Brabant ende antwoerden 

herenWalrauens voirs., scriftelic overgegeven, dairinne die hertoichvoirs. denvoirs. 

heren Walrauen aenspreect, omdat hy zyn oepenen huys tot Herpen afgebroecken 

heeft ende ewechgevuert, dat heer Walrauen kenden; ende want geen man zyns heren 

huys noch zyn leene met recht ergeren en mach noch en zal, mar beteren, soe 

hebben zy uuytgesproken dat heer Walrauen dat huys tot Herpen weder zal doen 

maken alsoe goet oft beter ast was ende dat van nu Sinte-Remeysmisse naestcomende 

over een iair; 

Dat men shuys tot Rauesteyn nyet afbreken en sal 

item op die aenspraeck dair die voirs. hertoich begeert het huys tot Rauesteyn weder 

afgebroken te werdene, want /tegens zynen wille in zynen lande was gemaect, hebbense 

uuytgesproken dat heer Walrauen voirs. nyet sculdich en zal wesen dat a¡ te 

breecken, etc.; 

Van der tiende tot Nysterle, etc. 

item op die aensprake dair die voirs. hertoich aenspreect herenWalrauen dat hy hem 

genomen hadde zyn tiende tot Nysterle ende den ingesetenen aldair hoir erven met 

gewalt genomen ende opt verantwoirden by herenWalrauen dairop gedaen, als dat 

hem die thiende eertyts met gewalt genomen weer ende naederhant om diensts wille 

van den hertoich van Brabant wedergegeven, hebbense uuytgesproken dat zoe verre 

heer Walrauen voirs. des anderendaigz nae Sinte-Laureynsdach naestcomende bewyst 

dat die thiende ende die erven voirs. hem met gewalt genomen zyn ende hem 

van den heer van Brabant wedergegeven, zoe zullense hem ewelic blyven, ende oft 

hy des nyet en doet bynnen den tyde voirs., soe zal die thiend voirs. blyven aen den 

1 Aldus hs. 

2 In margine uuytspraeck. 

91

fol. 114 r 

fol. 114 v 

1365-1366 

voirs. hertoich van Brabant ende zyn erven ende zal oic heer Walrauen den goeden 

luyden hoir erven laten, etc.; 

Van den scaide gedaen den coeplieden van Zichen bii heeren Walrauenen 

item op die aenspraeck des voirs. hertoigen dairinne hy aenspreeck herenWalrauen 

dat hy die coeplieden van Zichen ende andere opter vryer straten gevangen ende 

hoir goet genomen hedde, ten tyde als hy shertogen voirs. raet ende man was, ende 

opt verantwoirden herenWalrauens, kennende dat hy sulcx gedaen hedde, mar voir 

scult die hy seeghden aen den hertoich tachter te wesen des nochtans nyet, hebbense 

met recht ende voir recht uuytgesproken dat heer Walrauen Sint-Andriesmisse 

naestcomende weder betalen zall den voirs. hertoge XIII C alde scilden die hy den 

coepluyden betaelt hadde voir hoeren scaiden ende dat dairtoe heer Walrauen enen 

yegelycken der coepluyden hoeren scaden /op hoir eeden richten sall; 

item op die aenspraeckdair die hertoichvoirs. aenspreeckt denvoirs.Walrauen dat 

Rycxken, zyn knecht, zekere bourgeren van Loeuen afgescat haddeV C alde scilden, 

hebbense uuytgesproken herenWalrauen daira¡ quyt, want hy darmede nyet 

en hadde te sca¡en ende Rycxken zyn knecht nyet en was; 

item op die aenspraeck shertogen voirs. dairinne hii aenspreect heren Walrauen 

voirs., als dat heren Walrauens dienres ende huysgesynne weren comen tot Mechelen 

ende hedden dair geroeft ende gevangen allet datse dair vonden ende gevuert 

tot Borne opt huys, heren Walrauen des hertogen raet wesende, hebbense 

dairop uuytgesproken, mitsdien heer Walrauen dat kenden, dat hy dat tusschen 

dit ende Korsdach naestcomende zal oprichten; ende aengaende dat heer Walrauen 

dairaen verboirt hedde zyn have, leen ende goet, dwelc die hertoge voirs. 

heyschten, hebbense uuytgesproken dat die hertoge daira¡ hebben zal des die 

leenmannen dairop wysen zullen; 

Aengaet den lant Valkenborch 

ende aengaende der aenspraken shertogen dairinne dieselver hertoge aenspreect 

heren Walrauen ende denzelven heyscht hem over te leveren enen brie¡ van 

XXXV M scilden als van den coep der heerlicheit ende lande vanValkenborch dien 

heer Henric vanVlaenderen gedaen had, ende hertoge Eduwart van Gelre een zoen 

gemaect hadde tusschen heren Henricken voirs. ende vrouw Philippe, zynen / wive, 

als dat zy den brie¡ hebben zoude ende zy hair recht dairaf bekent hadde den voirs. 

hertoge, hebbense uuytgesproken, want heerWalrauen gelydt hadde den brie¡ voirs. 

in zynre macht te wesen, dat hy dien leveren sal des sondaigz nae Sinte-Petersdach 

ad Vincula naestcomende bynnen der stat Tricht in des dekens huys van Sinte-Seruaes 

tot behoe¡ shertogen voirs.; 

Oeck aengaet den lant vanValkenborch 

item op die aenspraeck des hertogen voirs. dairinne hy voir sich ende zyn geselinne, 

die hertoginne vrouw Iohanna, aenspreect heren Walrauen van den lande van Valkenborch, 

dat hy in heeft ende dairinne heer Ian van Valkenborch bestorven is, 

omme alsulkenen vorder recht als hy ercregen hadde van vrouwe Philippe vanValkenborch, 

die abdisse van Mabeuge, den gebruederen van Brederode ende van den 

hertoge van Guylic, ende mits dat den geswoeren voirs. was gebleken met hertoge 

Ians, hertoge van Brabant lest versceyden, segel, dat vrouw Philippe alle leen der 

92

fol. 115 r 

fol. 115 v 

1365-1366 

heerlicheit vanValkenborch van den hertoge van Brabant alreierst ontfangen hadde 

ende hair tselver leen met recht ende vonnes zynre mannen van Lymborch aengewyst 

was ende zy dairinne geset wairt ende oic zy ende heer Henrick vanVlaenderen, 

hair man, van den keyser dairinne gekent waren, nae luyde des keysers brieve, 

met welken brieven die keyser voirs. voirt bekent had dat heer Reynaut, heer tot 

Scoenvorst, in rechter geweer der voirs. hersscap ende lande geseten hadde om alsulkenen 

coep als heer Henric vanVlaenderen van zynre ende vrouwe Philippe wegen 

den / voirs. heren Reynaut gedaen hadde van den hersscap ende lande van 

Valkenborch ende dat dairnae heer Willem, hertoge van Guylic, om alsulkenen vercopinge 

als die heer van Scoenvorst voirs. daira¡ hem gedaen hadde, geseten hadde 

ende voir nae allet datse hadden gesien ende bevonden dat heer Walrauen voirs. 

tvoirs. lant van Valkenborch met gewelt ingehouden hedde, hebbense uuytgesproken 

met recht ende voir recht dat die voirs. hertoich van Brabant ende zyn erven 

tvoirs. lant van Valkenborch halden ende besitten zullen ende eewelic gebruycken, 

beheltelic den voirs. hertoich van Guylic zyn recht in den lande voirs. nae inhout 

zynre brieven; ende oft heer Walrauen dairtoe ennich recht vermeten woude, dat 

hy dat nyet en zall zuecken met oirloge, mar hy mach dat heysschen voir den keyser 

oft dairt te leen ruert, etc.; 

item opt poinct dat die voirs. hertoge heyscht herenWalrauen voirs. allet dat hy in 

den lande van Valkenborch opgeboert heeft ende met gewalt beseten, hebbense 

uuytgesproken dat heer Walrauen dat allet keeren sal; 

Aengaet dat dese stat tolvrii is tot Rauesteyn 

item opt poinct dat die hertoich voirs. aenspreect heren Walrauen dat hy dien van 

Den Bosch hoir hout hedde doen afhouwen, hoir coeren ende beesten genomen 

ende tot Rauesteyn gevuert, oick met onrecht tot Rauesteyn getolt, want zy tolvry 

zyn over all opter Mazen ende bynnen Gelrelant, hebbense uuytgesproken dat heer 

Walrauen voirs. den voirs. van Den Bosch wedergeven ende betalen zall hoir hout, 

coeren ende beesten ende oic dat hy hen afgetolt heeft tot Rauesteyn, zoe ende alse 

dat by hoir eeden tot Graue zullen halden; / 

Dat die stat hoir pandinge in den lande van Herpen heeft 

item op poinct dair die hertoge voirs. aenspreect heren Walrauen der pandinge in 

den lande van Herpen gedaen die hybelet hedde, hebbense uuytgesproken met recht 

ende voir recht dat die hertoge ende die stat van sHertogenboschvoirs. zullen blyven 

by hoeren heerlicheyden, alden rechten ende herbrengen nae inhoude der voirs. 

submissiebrieve, etc.; 

item opt poinct van ioncker Reynaut van den Born daira¡ hy heyscht gebetert te 

hebben zynen scaide, hebbense uuytgesproken dat ioncker Reynaut die gevangen 

die hy heeft, loss laten zal ende des sal hem die hertoge zyn sculde betalen, etc.; 

item onder vele meer andere poincten hebbense uuytgesproken dat alle gevangen 

van beyden zyden die noch ongescat zyn oft die hoir rantsoen nyet betaelt en hebben 

al weren zy gescat, oeck alle brantscattinge die noch onbetaelt zyn, loss, ledich, 

vry ende quyt zullen wesen, etc.; 

welke uuytsprake der voirs. gesworen des lantsvreden begint: Ìn Goidz namen, 

amen. Allen luyden', etc. ende is begrepen opten blade CCC XIX. 

93

fol. 116 r 

fol. 116 v 

1365-1366 

Hoe die uuytspraeck voirs. by der keyser con¢rmeert is; den peen by 

den voirs. keyser hierop geset 

Item ende oick ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft Kaerle voirs., 

Roemsch keyser ende coninc van Behem, in zekere zynre keyserlycke mayesteits 

brieve ende uuyt volcomentheit der keyserlycker / machten die voirs. uuytsprake 

gecon¢rmeert ende gewilt dat die stedich ende vast blyve ende oft ennich der partyen 

met woerden oft met recht dairtegens dede, die soude vallen in enen peenvan 

duysent marck fyns goutz ende dairtoe oick in des rycke achte vervallen wesen, 

alsoe dat die brekende partye in egeen vry steden, sloten oft dorpen vry en soude 

wesen, etc.; welke brieve beginnen: `Wy, Kaerle, van Goidz genaden Roemsche 

keyser', etc. ende zyn begrepen opten blade CCC XCIX. 

Beleydt gedaen van den rechten die de hertoge ende dese stat hebben 

in den lande van Herpen ende andere heren lande bynnen deser 

meyeriien 

Oeckten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die scouthet deser statvanwegen 

shertogen van Brabant een beleydt ende wairheit gedaen van den heerlicheit ende 

rechten die de hertoge voirs. ende dese stat hebben ende geherbracht hebben boven 

mans gedenckenisse in den lande van Herpen ende in andere heren landen 

bynnen deser meyeryen gelegen, dairinne die scepenen, geswoeren, raitslude, 

mannen van leenen ende vele poirteren ten tyde deser stat ende dairtoe oick vele 

goede, wittige mannen uuyter vryheit ende dorpen van Os, Ge¡en, Berchen, Littoyen 

ende Hees op hoir eeden ter manissen des scouthets deser stat hebben getuygt, 

te wetene: 

Dat onse genedige heer is een overheer van den lant van Herpen 

in den iersten als dat die heerlicheit van Herpen / met allen hore toebehoirten is een 

eygendom des hertogenvan Brabant ende dat hydair een overheer is ende dat mense 

van hem te leen houdt, nae uuytwysen der brieven eertyts by den heren van Herpen 

dairop besegelt, oudt wesende C LXXIII iair ende meer; 

Hoe dat dlant van Herpen een Brabants leen is 

bliict oeck boven tselve ad signum (½21) et folio, 1 als dat heer Henric van Kuyck, 

heer van Herpen, die heerlicheit ende dlant van Herpen te leen ontfangen heeft 

van hertoge Henrick den iersten van dien name, hertoge van Brabant, ende dat in 

den iair M C XCI; 

Dat men int lant van Herpen ingebieden mach ende onder die smaelheren 

item hebben noch getuygt zoe wat heren oft hoir onderseten van Herpen ende alle 

andere heren ende hoir onderseten die in der meyeryen deser stat geseten zyn, voir 

scepenen van Den Bosch oft voir poirteren derselver geloven hetzy have oft erve 

ende nyet en voldeden, dat mense dairvoir mach ingebieden ende en voldoense dan 

nyet, zoe machse die scouthet panden, etc.; 

1 Hierna ontbreekt het folionummer, deze oorkonde staat niet in het cartularium. 

94

fol. 117 r 

fol. 117 v 

1365-1366 

Dat die poirteren hier te recht behoeren 

item hebben oic getuygt dat nyemand van den heren van Herpen noch van ennigen 

anderen heren die in deser meyeryen geseten zyn, oft hoir onderseten met deser stat 

poirteren lyve oft gueden buyten in hoeren lande nyet dingen en moegen, noch der 

poirteren lyve oft gueden arresteren, mar zoe wye totten poirteren oft hoeren gueden 

yet seggen wil, die zal daira¡ voir scouthet ende scepenen van Den Bosch recht 

heysschen ende anders nergens; 

Dat men in den land van Herpen noch onder die smaelheren trecht deser 

stat nyet beletten en zal 

item hebben oic getuygt oft gevyel dat ennige heren / van Herpen oft andere heren 

oft hoir richteren oft ennich van hen bynnen deser meyeryen trecht keerden van geloeften 

alhier gedaen, dat dan die scouthet deser stat van shertogen wegen dair 

zoude ryden ende ontsetten dies heren richteren ende scepenen totdat dat gebetert 

weer; daira¡ eertyts gesciet is in den lande van Herpen dat heer Ian van Born, heer 

Walrauens vader, een gericht belette dat die scepenen van Den Bosch gewesen hadden, 

dat doen die scouthet van Den Bosch dair reet ende ontsetten zyn richteren 

ende scepenen ende besetten thuys tot Herpen ende sloech zyn hant aen allen heren 

Ians goet totdat hy dat gebetert had ende den cleger zyn gebreckvoldaen; 

Previlegien 1 

ende datse tselver oic moigen doen blyct uuyt sekere previlegien deser stat verleent, 

inhoudende onder meer, weert sake dat yemand yet werrende weer tegen ennigen 

poirteren deser stat, daira¡ en sal hy anders nyet hebben dan vonnes der scepenen, 

etc.; item ende zoe wie den poirteren onrecht oft gewalt dede aen ziin gueden, dair 

sal die scouthet ryden met allen dien van deser stat, arme ende ryck, ende dat onrecht 

afdoen, etc., ut in previlegio; 

Dat die scouthet deser stat allomme die dycken mach doen maken ten 

dobbelen costen 

item hebben noch getuygt dat die scouthet deser stat allen vervallen dycken in der 

voirs. heren landen mach doen maken ende dair hy enen penninc uuytleegt, mach 

hy dair twe voir nemen ende die uuytpanden sonder die voirs. heren oft hoir onderseten 

te versuecken ende dat aen degeen dies die dycken zyn; ende oft dies gueden 

nyet goet genoch en weren, dat alsdan, zoe heer Goyart van Os, riddere, Henrickvan 

Dordrecht ende een deel mannen van Os getuygt hebben, als den scaide te nemen 

die scouthet voirt tasten mach aen de heerlicheit daironder die dycken gelegen zyn 

ende daira¡ den scaide innemen; / 

Van eenrer beslagen waden 

item een deel knapenvan Berchen hebben getuygt dat eertyts een wade tot Kessel by 

Wouter Toyart, schouthet van Den Bosch, ende Iannen Wansem, 2 scouthet tot Os, 

beslagen is geweest met sheren bergen van Bucstel ende zynen stroe; 


2 Lees mogelijkWausem. 

95

fol. 118 r 

1365-1366 

Ad idem 

item tuyghden noch dat die scouthet deser stat eertyts tot OyenVden Hensensoens 

huys nederwerp om mesdaet die hy hadde mesdaen tegens den hertoge; 

item dat eertyts heer Dirck die Roeuer, scouthet deser stat, ende Wynric van 

Oyen, scouthet tot Os, een wade tot Megen beslagen hebben; 

item ende dat tot Megen gehaelt wart een mesdadich wy¡ ende tot Os gebrant; 1 

Dat die scouthet deser stat int lant van Herpen geboden gedaen heeft 

item ende dat die scouthet deser stat gereden is geweest in den lande van Herpen 

ende geboot die dycken te maken, daira¡ datse hem mosten versekeren oft hy hedse 

doen maken; 

item ende dat die scouthet van Os enen man die verken gestolen hadde ende in den 

lande van Herpen gevangen was, tot Os dede hangen; 

Ad simile 

item ende dat Ian van Beeck, scouthet tot Os, int lant van Herpen mannen gehaelt 

hadde ende hincsche tot Os; 

item ende dat die scouthet van Os vynck den scouthet van Herpen omdat hy een 

wade in den lande van Herpen in had laten gaen; 

item dat oick Ianvan Zonne, onderscouthet deser stat, ende /IanWansem 2 ,scouthet 

tot Os, reeden tot Oyen ende haelden enen poirter deser stat, denwelkenVdo 

Hensen gevangen hadde ende worpen dairommeVden huys neder; 

item ende dat een, geheiten Ceelken, in den lande van Megen waert gehaelt ende 

by deser stat op een rat gesett; 1 

Hoe dat heer Walrauen verboden wert te tymmeren 

item ende dat die scouthet van Den Bosch van shertogen wegen met een deel goeder 

mannen van Os ende Berchen waren gereden ende gevaren tot Herpen ende verboden 

heren Walrauen te tymmeren opten wert by Rauesteyn in der Masen liggende, 

zoe hy bestaen hadde, ende dat dairom blee¡ liggen; 

item ende dat heer Walrauen oic versocht heeft gehadt Iannen Dicbier, scouthet 

deser stat, dat hy hem soude helpen die palen bewaren; 

Van gericht in den lant van Herpen gedaen 

item ende Lambert van Strathen, sherouthet 3 tot Os, van shertogen wegen was geset 

scouthet tot Herpen, overmits bruecken die heer Ian van Borne had gebroect, ende 

dat hy doen enen dye¡ van shertogen wegen hynck tot Vden; 

Pelinge tusschen dlant van Herpen ende Nysterle 

item ende dat die scouthet van Den Bosch, heer Ian van den Plasse, ende Mathys 

Back, rentmeester van Den Bosch, zyn gecomen geweest tot Nysterle ende deden 

dair een peelinge tusschen dlant van Herpen ende den dorpe van Nysterle ende namen 

aldair zeven mannen die op hoir eeden gingen tottenWitten Scilberge toe ende 

wesen dair enen pael dair heer Ian, scouthet voirs., dede setten die galge met enen 

1 In margine Megen. 

2 Lees mogelijkWausem. 

3 Aldus hs., lees scouthet. 

96

fol. 118 v 

fol. 119 r 

fol. 119 v 

fol. 120 r 

styll; ende voirt gingen die voirs. zeven mannen van denWitten Scilberge /all totten 

Dedwech ende van den Dedwech in de stege tot Slaebroeck ende vandair voirt 

op Hanenberch, vandair voirt op Sleecberch tot midden in den Erpt; ende als dit 

aldus was gedaen, seeghden die uuyten lande van Herpen dat die zeven mannen 

van Nysterle voirs. weren wynres ende verlyesers in deser saken ende dat dairomme 

nyet recht gedaen weer; dwelc hoerende die scouthet ende rentmeester 

voirs. namen zy zeven andere mannen uuyten dorpen van Os, Berchen ende Hees 

die dairinne noch wynres noch verlyesers en waren ende gingen dieselve allen 

denzelven ganck ende wesen dieselve palen zoe die ierste zeven mannen gedaen 

hadden; 

item ende is oick getuygt dat Rauesteyn staet bynnen shertogen palen van Brabant; 

van welken beleyde ende wairheyt dbeginsel luydt aldus:`Condt zy allen luyden 

die nu zyn ende naemaels wesen zullen, dat die scouthet', etc. ende is 

begrepen ad signum (½22) ende opten blade CCCC II. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVI to : Adam de Neynsel, Gerardus Scilder, 

Godefridus Sceyuel,Willelmus Eelkini, Bodo deTiela, / TheodericusYewani, 

Iacobus Coptiten. 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. trac hertogeWencelyn metten Brabanders voir 

een slot, geheyten Heymersbach, dat een roe¡huys was dair vele lyeden ende 

coeplyeden beroeft wairden, ende werpt om in den gront. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVII o : Ghysbertus de Spina,Wellinus de 

Neynsel, Ghyselbertus Lyscap, Henricus Maechelini. 

Van den erven by den Caluwenberch 

1370-1371 

Ten tyde van desen scepenstoel heeft dese stat kennesse gedaen aengaende den 

er¡enisse die gelegen zyn by Caluenberch, streckende langs den grave die de heer 

van Perewys heeft doen graven tot Vucht wairt, etc.; beginnende die brieve: `Wy, 

scepenen', etc. ende begrepen folio CCCC LXI. 

Greve Lodewyc van Vlaenderen voirs. hadde by vrouw Margrieten, zyn vrouwe, 

suster van vrouwe Iohanna voirs., een dochter, oeck geheiten Margriet, die gegeven 

was enen edelen hertoich van Bourgoendien, die ster¡ sonder oir van hair te 

latene. Ende mitsdien vyel shertoichdom van Bourgoendien opte croen van 

Vrancryc ende zoeals voirs. is, creech die voirs. Philips le Herdy van den voirs. coninc 

Kaerle, zynen brueder, thertoichdomvan/Boergoendien ende die voirs.wedue, 

greve Lodewycs dochter, ende oic Rysele, Duway, Oirchyes. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVIII o : Henricus Loze, Iohannes Boudewini, 

Ghiselbertus de Spina, Nycolaus Scilder. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIX o : Goeswinus Steenwech, Iohannes de 

Gemart, Arnoldus Dicbier, Iohannes de Zydewynen, Willelmus ¢lius Arnoldi 

Tyelkini, Iohannes Sceyuel, Iohannes de Bruheze. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXX o : Willelmus Eelkini, / Iacobus Coptyten, 

Gerardus de Berkel, Goeswinus Moel de Via Lapidea, Arnoldus Stamelart 

van der Spanct, IohannesTruden. 

97

fol. 120 v 

fol. 121 r 

1371-1372 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXI o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Arnoldus Stamelart de Penu, Arnoldus Heym, Iohannes ¢lius Leonii de Erpe, 

Wolterus de Oirle, Gysbertus Lyscap iunior. 

Dat Eduwart van Gelre, die hertoge Reynout, zynen brueder, had 

gevangen, dootblee¡ 

Ten tyde van desen scepenstoel wairt die voirs. Eduwaert van Gelre, die hertoich 

Reynout, zynen brueder, gevangen had, dootgeslagen te Bauswilder in een strydt 

die hertoichWencelyn had tegen den voirs. mercgreef Willemenvan Guylic, welcx 

hulper Eduwairt voirs. was. 

Die carthe van versueck 

Ten tyde van desen scepenstoel soe hebben hertogeWencelyn ende vrouwe Iohanna 

voirs. deser stat verleent een carthe die men noempt `die carthe van versueck' 

ende oic sprekende van der stat knapen, etc. Ende dairinne hebbense voir / hen, 

hoir oir ende nacomelingen deser stat verleent: 

Oft yemand aengetast weer ende hy ten recht wordt versocht 

oft gevyele dat die scouthet deser stat oft yemant anders van hoere wegen ennigen 

poirtere oft poirtarssen aentasten aen lyve oft gueden ende drie scepenen oft meer 

den scouthet versochten van rechzwegen op zynen eedt dat hy hoeren poirteren oft 

poirtarssen hoir ly¡ oft hoer goet dat aengetast weer ten recht ende vonnesse sette 

ende hydan des nyet en dede opten zelven dach oft opten anderen dach dairnae metter 

zonnen, indien dat bynnen deser stat gesciet weer, dat hy dan van den scouthetambacht 

ontset sal wesen ende nummmermeer in deser stat oft meyeryen scouthet 

zyn en sal noch ambacht vueren; ende gevyelt dat alsoe buyten deser stat ende die 

scouthet des nyet en dede bynnen XIIII nachten nae den versueck der scepenen deser 

stat, zoe zoude hii ontset zyn als voir; 

Aengaet den gruynroyen datse moegen deser stat renten ende assynsen 

uuytpanden ende vangen ende datse die scepenen setten moigen 

item ende dat deser stat knapen deser stat renten ende assynsen ten versueck der 

scepenen uuytpanden moigen; 

item ende dat zy van allen saken houden ende vangen moigen ende in gevenckenissen 

leyden, mar nyet laten gaen sonder will des scouthets ende deden zy dairtegens, 

zoe zouden zy hoirs ambachz quyt wesen ende scepenen zullen moigen 

enen anderen setten; 

item ende dat die knapen voirs. moigen hoir royen dragen sonder hoeren calange, 

etc.; welke carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen folio LXXV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXII o : Iohannes de Bruheze, /Laurencius 

Boyen, Nycolaus de Oirle,Willelmus Coptiten. 

Van der wetering te oepenen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. in eenre carthen 

bevolen den scouthet deser stat nu wesende ende namaels comende, dat hy 

98

fol. 121 v 

fol. 122 r 

fol. 122 v 

altyt ten versueck deser stat die gemeyn weteringe, tusschen desen lande ende den 

lande van Megen gaende ende voirt doer dese lande tot in der Mazen, doe ruymen 

ende oepen houden dattet water zynen ganc hebbe, etc.; welke carthe begint: Ìohanna, 

by der gracien Goids', etc. ende is begrepen opten blade LXXVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIII o : dominusTheodericus Roeuer, miles, 

Iohannes de Derenthere,Wolterus de Erpe, Iohannes de Erpe, Emondus die 

Roeuer, Marcelius de Os,Yewanus Styerken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIIII to : Gerardus de Berkel, /Arnoldus 

Stamelart de Spanct,Willelmus de Ouden, Iohannes de Dordrecht, Arnoldus de 

Beke, Gerardus deVden, Iohannes de Aggere. 

Ten tyde van desen scepenstoel zoe is een erfdeylinge gemaect tusschen dese stat 

endeVucht aengaende dat Vuchterbroeck; prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen', 

etc. et comprehensis folio CCCC LVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXV o : Gerardus Steenwech, Arnoldus 

Heym, Iacobus Coptiten, Henricus Enode, Henricus de Erpe, Andreas deVden, 

Iohannes Scrage. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVI o : Leonius de Lancvelt, Arnoldus de 

Andel, Iohannes de Bruheze, Symon de Myrobello, Iohannes Trude, Ghysbertus 

Lysscap iunior, Iohannes de Outhuesden. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft byscop Ian van Ludick in zekere brieven 

verleent hoe men tGroot Gasthuys sal regeren; ende dieselve brieve beginnen: 

Ìohannes, Dei gratia episcopus Leodiensis', etc. ende zyn begrepen opten blade 

XV. / 

Van den strathen nyet te sluyten 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrouw Iohanna 

deser stat verleent een carthe dat men die straten deser meyeryen nyet sal 

sluyten noch besparren, mar dat die coepman sal moegenvaren, wandelen overall 

doer die voirs. strathen, ten weer dat openbair vyantscap weer ende dan dat gemeyntlic 

in den landevan Brabantgebodenworde; welcke carthebegint: `Wencelaus', 

etc. ende is begrepen opten blade LXXVI. 

Ten tyde oeckvan denvoirs. scepenstoel op Sinte-Andriesdach quam keyser Kaerle 

dieVierde voirs., brueder van den voirs. hertoichWencelyn, tot Bruessel in Brabant, 

dair hy met groeter eeren onthaelt waert. 

Van dat scisma van twee paeusen, duerende XL iaren 

1377-1378 

Ende omtrent derselver tyt zoe waert in der Heiliger Kercken scisma van twee 

paeusen ende waerden gecoren dieVI te paeus Vrbanus ende dieVII te paeus Clements 

ende alsoe voirt, altyt regnerende twee paeusen omtrent XL iaren lanck. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVII o : dominus Theodericus Roeuer, 

miles,Wolterus de Erpe, Iohannes de Erpe, Goeswinus Moedel de LapideaVia, / 

Laurencius Boyen, Marcelius de Os, Arnoldus de Gheel. 

99

fol. 123 r 

fol. 123 v 

1378-1379 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVIII o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Ghysbertus deVlochouen,Willelmus ¢lius Arnoldi Tielkini, Gerardus de Berkel, 

Iohannes ¢lius Leonii de Erpe,Willelmus Coptiten, Iohannes de Dynther. 

Aengaet der gruyten 

Ten tyde van desen scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrouw Iohanna 

deser stat verleent een carthe wat men van hoppenbier voir gruytgelt geven sal, 

datz te wetene dat die rentmeester van XL vaten voir gruytgelt boeren sal enen 

alden scilt ende dat men altyt bynnen deser stat hoppe mach brouwen; welke carthe 

begint:`Wencelaus'etc. ende is begrepen opten blade LXXVII. 

Ten tyde oick van denselven scepenstoel soe is by heren Rycout die Cock, ridder, 

hoichscouthet, scepenen, gesworen, rentmeesteren ende dekenen van den ambachten 

deser stat geordineert geweest te wetene: / 

Aengaet wat men geven sal opter fointen, yerster missen oft bruytten 

in den iersten dat opter fointen int he¡en van enen kynt nyet meer en sal geven dan 

enen alden groeten oft vy¡ scuerken; desgelycx oic enen paep zyn ierst misse singende 

ende oic nyet meer en sal men geven eenre bruyt enen man nemende; ende 

all opten peen van X alde scilden ende hieraf is enen brief in der commen. 

Van sekeren personen die gebannen worden 

Tenselventyde oick waert Noertken HannenWreychalssoen gebannen C iair ende 

enen dach ende oic mede die Noertken dootsloech, die soude hebben C alde scilde 

ende dien gevangen brochte, die soude hebben CC alde scilde; ende die Claessen 

den Bastart dootsloech soude hebben vyftich alde scilde ende dien gevangen 

brochte zoude hebben C alde scilde; welke poincten zyn begrepen opten blade 

LXXVII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIX o : Arnoldus Heym, Theodericus 

Bartholomei, Henricus Knode, Iohannes Scrage, Leonius de Erpe, Iohannes de 

Neynsel. / 

Aengaet het setten broet, byer, wiin 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertogeWencelyn ende vrouw Iohannavoirs. 

deser stat verleent een carthe dairinne datse den scepenen deser stat 

geconsenteert hebben die koeren van den brode, wyn ende byer te moigen hoigen 

ende minderen tot XLV scillingen toe Bosch gelts, alst hen belieft; 

Dat die gruynroyen moigen eyden die koermeesters 

ende dat die dienres van der gruender royen die koermeesters moigen eyden by weygeringe 

des scouthets, ut inibi; welke carthe is begrepen opten blade LXXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXX o : Arnoldus Stamelart, Leonius de 

Lancvelt, Iohannes ¢lius Boudewini,Theodericus Lysscap iunior, ArnoldusVeer, 

Willelmus Scilder, Iohannes de Ouden. 

100

fol. 124 r 

fol. 124 v 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXI o : Arnoldus Stamelart de Spanct, 

Marcelius de Vden, Iohannes de Aggere, Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, Zebertus 

de Hoculem, / Gerardus deWyel,Willelmus de Hees. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXII o :IohannesdeBruheze,Iohannes 

de Erpe, Iohannes ¢lius Leonii de Erpe,Yewanus Styerken, Iohannes de Dynther, 

Iordanus de Hoculem,Willelmus Scilder. 

Dat men alleen daigen mach van testamenten, van geestelycken gueden, 

huwelix vorwarde 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoge Wencelyn ende vrou Iohannavoirs. 

deser stat ende meyeryen verleent dat zoe wye aldair citacien, inhibicien 

oft geestelycke geboden anders dan van testamenten, van geestelycken 

gueden oft huwelix vorwarden brengt, dat die nummermeer aldair in ambacht 

noch in recht en zullen zyn, etc. ende buyten hore hoeden zullen wesen; welke 

carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen opten blade LXXIX. 

Van eenen oploep tot Loeuen 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel was tot Loeuen enen grooten oploep. Die 

gemeynt vingt die heren ende hadse opter stathuys daira¡ datter tot XVI oft XVII 

wairt geworpen van boven neder ende worden van der gemeynten in de pyecken 

gewacht. / 

Hoe hertoichWencelyn tot Loeuen die witt setten 

Item nae den oploep voirs. wairt by hertoge Wencelyn voirs. geordineert tot ewigen 

dagen tot Loeuen souden wesen vier scepenen van den geslachten ende drie 

van der gemeynten ende een commoingimeester ende die gesworen zouden van 

beyden zyden genomen werden hal¡ ende hal¡. 

teser tyt sterff hertoge wenceliin 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIII o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Arnoldus Heym, Willelmus ¢lius Arnoldi Tyelkini, Symon de Myrobello, 

Henricus Dicbier,Theodericus Berwout, Henricus Scilder. 

Dat die scepenen hier moeten woenen 

1383-1384 

In den iair voirs. soe hebben hertogeWencelyn ende vrou Iohannavoirs. deser stat 

verleent een carthe dairinne datse hebben geordineert dat zoe wye voirtaen aldair 

scepenen sal zyn, dat die dat iair dat hy scepenen is, stocvast woenen sal met 

zynre meester familien bynnen deser statopte verboerenvyftich alde scilden, etc.; 

101

fol. 125 r 

fol. 125 v 

1384-1385 

Dat scepenen ende dekenen moeten geboeren poirters wesen 

item ende dat voirtaen nyemand scepenen oft dekenen en sal moigen wesen, hy en 

zy geboeren poirter deser stat; welcke carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen 

opten blade LXXXI. / 

teser tyt waert vrouw ianna wedue; teser tyt sterff 

hertoich wenceliin 

Ten tyde van den voirscr. scepenstoel toech die voirs. hertoichWenceliin nae Lutzemborch 

omme zyn lant aldair te visiteren, dair hii syeck wairt ende corteling 

ster¡ als op Onser-Liever-Vrouwen-Conceptionisdach int iair voirs. ende waert 

begraven te Oryuaels int cloester int lant van Lutzemborch. Hii hadde by vrouw 

Iohanna enen zoen gehadt die ionck ster¡. 

ten tyde van vrouw iohannawedue wesende 1 

Die lantcarthe; 2 teser tyt was vrou Iohanna wedue 

Nae die doot van hertoichWencelyn voirscr. in deselve maent opten XIX en dach 

decembris dairnae soe heeft vrouwe Iohannavoirs., als nuu weduwe wesende, den 

lande van Brabant verleent die lantcarthe, dairinne datse heeft bevolen ende geboden 

allen richteren slantz van Brabant dat zy, versocht wesende, enen yegelycken 

wit ende vonnisse doen bynnen den naesten dorden dach naedien dat die 

persoen dair men over clagende is, gehacht is, ende dat zy dien persoen laten verbourgen 

rechz te plegen van allen saken dair hy nae den lant recht oepenbairlic 

ly¡ noch lyt verboert en heeft. Ende oft ennich richter, versocht wesende, desweygerden, 

zoude hy zyns ambachz af wesen ende dairtoe verboert hebben des hy 

dairop staende hadde. Ende voirt oft hy hem zyns ambachs vorder onderweynden, 

dat men hem vangen sal, etc. ut in eadem cartha; 3 welke carthe is bezegelt 

by vrouwe Iohanna voirs. ende by hoeren heren die baenroedsche slants van 

Bra- / bant, namentlic: heer Zweer, heer van Gaesbeeck, heer Ian, heer vanWesemael, 

heer Ian, heer van Rotselair, heer Ian, heer van der Leck ende Breda, heer 

Henric, heer van Dyest, heer Ian, heer van Bouchout, heer Henrick, heer van 

Bergen opten Zoom, heer Willem, heer van Du¥e, heer Ian, heer van Wittham; 

ende welke lantcarthe voirs. begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade 

LXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIIII to : Arnoldus Stamelart de Penu, 

Leonius de Lancvelt, Iacobus Coptyten, Gerardus de Berkel,Willelmus Coptiten, 

Theodericus ¢lius Bartholomei, Iacobus Loze. 

1 v v 

Herhaald vanaffol. 125 tot en met fol. 144 . 

2 


3 

Vertaling: zoals in hetzelfde privilege. 

102

fol. 126 r 

fol. 126 v 

Dat payment bynnen deser stat ende meyeryen alleens sal wesen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna deser stat ende 

meyeryen verleent een carthe dairinne datse heeft gegeven dattet payment bynnen 

deser stat ende meyeryen alleens zal wesen; welke carthe begint: Ìohanna' 

ende is begrepen opten blade LXXXII. / 

Van den toll tot Woudrichem 

1384-1385 

Ten tyde oickvan denselven scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna deser stat noch 

verleent een carthe dairinne datse die poirteren deser stat gevrydt heeft van den 

onrechten toll die men hen tot Woudrichem afgenomen heeft, alsoe datse voirtaen 

dair varen moigen vry ende loss op hoeren rechten tolle, etc; welke carthe 

begint:Ìohanna', ende is begrepen opten blade LXXXII. 

Die carthe van der stillen van XXX iaren 1 

Oeck ten tyde van denselven scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna deser stat ende 

meyeryenverleent een carthe dye men heyt `die carthe van der stillen'oftbesitt van 

XXX iaren, dairinne datse heeft verleent dat zoe wie dartich iaren ende daige beseten 

heeft ende besit in erve alse voir zyn erve, dat die dairinne berusten sal nae 

den rechte der stillen van Brabant; welke carthe begint: Ìohanna'etc. ende is begrepen 

opten blade LXXXIII. 

Hoe ende wairom hertoichWillem van Gelre opstont tegens vrou Iohanna, 

wedue, ende tonrecht 

Item ende noch ten tyde des scepenstoels voirs., nae die doot van den voirs. hertoich 

Wencelyn ende als vrouw Iohanna noch met droefheiden bynnen Bruessel 

sat, soe begonster discoert te rysen ende stont tegens vrouwe Iohanna op die voirs. 

hertoichWillem van Gelre, mercgreveWillems van Guylic zoen, omdat men hem 

nyet en wilde overgeven die heerlicheiden ende sloten van Vucht, Gangel ende 

Mille, die van den heer van Heynsberch, diese er£ic toebehoirden, verset waren 

aen den voirs. Eduwart van Gelre /ende dieselve Eduwart die voirts verset hadde 

uuyt gebreke van gelde aen heren Iannen, sgreven van Moers iongen brueder, voir 

XXXV M alde scilde 1 .Welke heer Ian die voirs. heerlicheit voirts vercoft hadde om 

een grote somme van penningen den voirs. hertoichWencelyn ende vrouw Iohanne 

ende hadde dairaf allen zyn recht by raide van zynen mannen overgegeven 

ende die penningen dairaf van die van Tricht ontfangen. Denwelken nyettegenstaende 

nae die doot van hertoichWencelyn voirs. soe heeft hertoichWillem van 

Gelre die voirs. heerlicheiden aen hem willen trecken, seggende hoe datse die 

voirs. heer van Heynsberch die aen den voirs. Eduwart, zynen oem, verset hedde 

ende dat die pantscap hem verstorven ware, nyet willende weten datse die voirs. 

Eduwart, zyn oem, voirt verset hedde. 


103

fol. 127 r 

fol. 127 v 

1385-1386 

Hoe hertoich Willem van Gelre seynden ontsegbrieve aen vrou Iohanna 

Ende alsoe ommedat men hem die nyet en wolde overgeven, wairt hy vyant slantz 

van Brabant ende sandt ontsegbrieven aen vrouw Iohanna, noch in de roucamer 

wesende. Ende als zy dese brieve ontfangen hadde, seyden zy: `Nu eest tyt dat ic 

uuyt mynre cameren gae', ende ginc uuyt hare cameren ende het was meer dan 

een iair dat hertoich Wencelyn voirs. gestorven was. Ende zy sant terstont haren 

drossaet van Brabant tot sHertogenbosch met volc van wapenen die int lant van 

Gelre groeten scaide deden ende / wederomme die Gelderssche in Brabant, zoe 

datter een zwair rydende oirloich gerees ende duerden een wyle tyts. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXV to : Iohannes ¢lius Trude, Leonius 

de Erpe, Iohannes de Neynsel,Willelmus Scilder, Emondus de Gemart, Henricus 

die Raet, Goeswinus Steenwech. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVI to : Iohannes de Gemart, Iohannes 

de Erpe,Yewanus Stierken,Theodericus Roeuer, Iohannes de Ouden, Gerardus 

de Aa, Arnoldus Berwout. 

Een belech voir Den Graue 

Ten tyde van desen scepenstoel trac tgemeyn lant van Brabant voir die stat van 

Den Graue, /daert voir lach een wyle tyts. 

Hoe hertoich Aelbrecht van Beyeren dat oirloich opnam 

Ende dairvoir liggende quam hertoich Aelbrecht van Beyeren voirs., palsgreve 

ende ruwart van Henegouwe, Hollant, Zeelant, diens dochter die voirs. hertoich 

Willem had getrouwt, ter beeden van denselven hertoich Willemen, tot sHertogenbosch 

by vrouw Iohanna ende hy creecht in handen van beyden zyden om 

een uuytspraec te doen ende oft ennige die nyet en hyelden, zoe geloefden hy denselven 

dairtoe te helpen brengen. 

Duuytspraec hertoich Aelbrechts van Beyeren 

Uuytsprekende aldus als dat vrouw Iohanna al hair recht in Den Graue hebben 

zoude, zoese pleechvoir den oirloge, ende dat alle gevangen ende onbetaelde rantsoen 

loss ende quyt wesen zoude. 

Hoe hertoichWillem van Gelre weder tegens die uuytsprake dede 

Mar onlange waert dien pays voirs. gehouden, want als die Brabanders wederomme 

thuyswairt waren ende vrouw Iohanna tot Bruessel, soe versetten hertoich 

Willem van Gelre voirs., contrarie der voirs. uuytspraken, die goede mannen die 

vrouw Iohanna aldair in de witt ende recht gestelt hadde, ende dede die stat van 

Den Graue sterck maken, noch en woude oic zyn gevangen nyet loss laten. Dwelc 

vrouw Iohanna claichden den voirs. hertoich Aelbrechten, die dairop nyet vele en 

achten. 

104

fol. 128 r 

fol. 128 v 

Hoe die coninc van Vrancryc ende Philips le Herdii tracteerden om 

pays metten heer van Gelre voirs., die evenwael des nyet en hyelt 

Daernae claechden zyt den voirs. coninc van Vrancryc, haren neve, ende den 

voirs. / hertoge Philips van Bourgoingien, geheiten le Herdy, die getroudt had 

Margrieten, dochter van den voirs. greve Lodewyc vanVlaenderen ende van Margrieten, 

suster van vrouwe Iohannavoirs., die welcke coninc ende hertoge Philips 

le Herdy aen hertoige Aelbrecht voirs. screven dat hy hem dairinne zoude quyten. 

Ende uuyt dien scryven quamt zoe verre dat den Raet des voirs. conincx van 

Vrancryc ende die voirs. Philips le Herdy ende hertoich Aelbrecht van Beyeren 

dairom vergaderden, ierst tAntwerpen, daernae tot Sinte-Geertrudenberch ende 

dairnae tot sHertogenbosch, dairnae communicacie tsamentlic gehouden. Hertoich 

Aelbrecht beloefden den voirs. hertoige Willemen van Gelre, zynen behuwden 

zoen, te onderwysen dat hy vrouwe Iohanna laten zoude by hair rechten tot 

Graue ende elders, des hy evenwel nyet en dede, mar brac weder allet dat tracteert 

was, alst nae bliict ende hy gevordert had in den iair van LXXXVIII naevolgende. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVII o ./ 

1387-1388 

Teser tyt had hertoichWillem van Gelre tegens vrouw Iohanna oirlog 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. deser stat verleent 

een carthe om die getrouwe diensten dyese hair gedaen heeft ende sunderlinge 

in dit iegenwoirdige oirloge van Gelre noch dagelix doende is; in welker 

carthe zy deser stat verleent heeft die poincten hiernae volgende: 

Dat dese stat hoir assynsen mach boeren, hogen ende nederen 

in den iersten dat dese stat in haren drien leden hair assynsen altyt he¡en mach ende 

die moigen setten, hoigen ende nederen; 

Datse oic heeft die maten 

ende datse oick die zoutmaet metten anderen maten hebben zal ende behouden 

ende dairtoe dat strycambacht; 

Aengaet denVI M ryalen dairvoir deser stat assynsen gecoft zyn 

item ende dat dese stat dieVI C ryalen die dese stat iairlix den greve van der Marck 

van haren assynsen gibt, altyt af mach quyten met VI M ryalen oft die werde dairvoir 

met der halver payen, te weten met III C ryalen; 

Dat die gesworen scepenen setten moigen ofse bynnen acht dagen nae Bamis 

nyet geset en worden 

item oft die seven scepenen deser stat bynnen acht daigen nae Sinte-Remeysdach 

nyet volset noch geeydt en worden, zoe zullen die gesworen, te weten die int naeste 

voirleden iair scepenen geweest hebben ende gesworen worden zyn, eendrechtelic 

oft die meeste hoep van hen moigen kyesen ende setten ende sculdich zyn te kyesen 

ende te setten op hoir eeden scepenen deser stat ende voirt alsoe altyt, etc. te moigen 

setten seven scepenen oft die van hen gebraken, etc.; / 

105

fol. 129 r 

fol. 129 v 

1387-1388 

Ende datse die scepenen setten moeten des anderendaigz nae den acht dagen 

item ende datse die setten moeten des anderendaigz nae den voirs. acht daigen eerse 

eten oft drincken, etc.; 

Aengaet het kyesen der rentmeesteren 

item ende als die seven scepenen geset zyn, zullen die nyewe scepenen ende gezworen 

oft dmeestedeel des anderendaigz moeten kyesen eerse eeten oft drincken twee 

rentmeesteren die geboeren poirteren zullen wesen ende van wittigen bedde ende 

die twewarven des iairs zullen rekenen ende nae hoeren afgaen en zullense bynnen 

twee iaren in deser stat raide nyet moigen comen; 

Dat die scouthet, scepenen, gesworen, roydregers assynsen nyet en moegen 

pachten 

item ende dat noch scouthet, noch onderscouthet, noch scepenen, noch gesworen, 

noch roydregers deser stat assynsen pachten en zullen moigen, etc.; welke carthe 

begint:Ìohanna'ende is begrepen opten blade LXXXIII. 

Dat dese stat enen wisseler mach stellen 

Ten selven scepenstoel ende in dier tyt soe heeft vrouw Iohanna noch deser stat 

verleent een carthe dairinne datse heeft consenteert deser stat datse altyt, gelyc 

die van Loeuen ende Bruessel, enen wisseler zall moigen stellen die alre heren gelt 

bynnen deser stat comende, werderen sal ende boven alle andere gelt hair ende 

hare nacomelingen gelt gaende houden; 

Aengaet tsetten der scepenen in der meyeryen 

item ende dat men alle iair op Sinte-Remeysdach in den vryheiden van Rode, Oirle, 

Eerssel ende Os nyewe scepenen setten sal; 

Aengaet in der meyeryen vrede te nemen 

item ende dat diegeen die scepenen oft gezworen zyn in deser meyeryen altyt zullen 

moigen nemen vreede gelyc die scouthet ende vorster aldair, ende dyet hen vierenwer¡ 

weygerden, sal verboeren thien pont; / 

Aengaet den voirspreken 

item ende dat een voirspreecke die yemanden bynnen deser stat int recht verantwoirt 

van onscout oft bytichten, hebben zal voir zyn loen III scillingen paymentz 

ende in deselve saken buytenvy¡ scillingen ende van erftalen bynnen XX scillingen 

ende buyten XL scillingen ende van dootslaigen buyten ende bynnen XX ponden 

ende den cost; ende oft ennich voirspreeck des weygerden te dyenen, en zoude hy 

nummermeer meer in deser stat oft meyeryen voir moegen spreeken; welke carthe 

begint:Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade LXXXVI. 

Dierste wisseler deser stat was Ian die Ioede 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel soe hebben scepenen, gesworen deser 

stat eenen, genoempt Ian die Ioede, wisseler gemaect, die op die voirs. carthe 

ende naevolgende poincten zynen eedt gedaen heeft: 

106

fol. 130 r 

fol. 130 v 

Wat men van wisselen sculdich is 

ende dat hy van wisselen sal nemen te wetene van enen alden scilt ende van elcken 

gulden penninc die van dier werden is ende dairboven XII penningen, datz te wetene 

een labbaye voir vier scillingen gerekent, ende van elcken gulden penninc beneden 

den alden scilt VI penningen, oic een labbaye voir vier scillingen gerekent, ende 

desgelycx van allen zilveren gilt te wisselen; 

Dat scepenen, gesworen den wisseler setten ende ontsetten moigen 

item ende dat die scepenen ende gesworen altyt den wisseler setten ende ontsetten 

moigen; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen ende gesworen', etc. et comprehensis 

folio LXXXVIII. / 

Aengaet die forme van zweren 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. deser stat 

ende meyeryen verleent een carthe, inhoudende zoe wye zweren sal van geldelycken 

saken oft van wat anderen saken, dat zii uuytgenomen van erftalen, dat die 

zweren sal aldus: soe wes men hem tydt, dat hy des onsculdich is, zoe hem Got 

helpe ende die heiligen; 

Dat een vrouw zwerende nyet vervallen en mach, zoe lange die zon schynt 

ende dat een wy¡ van den voirs. saken nyet en sal vervallen alsoe lange die zonne 

schynt; welke carthe begint:Ìohanna'ende is begrepen opten blade LXXXIX. 

Aengaet tstercken van Os ende anderswair dairt deser stat belieft 1 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna deser stat verleent 

een carthe dairinne datse gunt deser stat datse Os dairt verbornt is ende anderswair 

daert deser stat noot zall duncken, metten luyden deser meyeryen 

begripen, mach stercken ende vesten met graven ende anderssins, lastende dairinne 

den scouthet deser stat ende allen anderen o¤cieren datse deser stat dairinne 

behulpich zyn; welke carthe begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten 

blade LXXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVIII o : dominusWillelmus de Aa, miles, 

/ Arnoldus Heym, Gerardus de Berkel, Willelmus Coptyten, Emondus 

Roeuer, Iohannes de Dordrecht, Iohannes de Aggere. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna verleent den gesellen van 

der Tae£en der stat van Den Bosch ende hen verlengt hoir iairscharen, etc. ende 

des aen dese stat voirts versocht datse die voirs. gesellen, gelyc hoir poirteren, verantwoirden 

souden; dairaf die brieven beginnen:Ìohanne, by der gracien Goids', 

etc. ende zyn begrepen ad signum (½23) et folio CCCC LX. 

Teser tyt was Cleue noch een grefscap 

1388-1389 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe begonst die voirs. hertoichWillemvan Gelre 

wederomme op Brabant te scedigen met zynen hulpers die hy hadde gecregen, 


107

fol. 131 r 

fol. 131 v 

1389-1390 

te weten den eertsbisscop van Coelen, den bisscop van Breemen, den bisscop van 

Munster, den bisscop vanVtrecht, den greve van Cleue die dairnae hertoichwairt, 

den greve van Moerss, zoedat hy wael sterc was XXIIII C glavyen ende XXII C 

mannen te voet ende zyn capiteynen waren al meest geestelycke prelaten ende papen. 

Dat die Liinde tot Oisterwyc verbrant wairt 

Ende hiermede trac hy tot Oisterwyc dat hy metter Lynden verbranden, ende 

voirt tot Gestel, Beeck, Boxtel, dwelc zy oic verbranden, ende alsoe drie daigen 

dair ende dairomtrent wesende toech hy weder met zynen bisscoppen ende papen 

ende anderen heren in zyn lant ende het blee¡ voirt al den aenstaenden winter 

doer een rydent oirloige.Vrouwe Iohanna voirs. creech te hulpen den voirs. hertoich 

Philips van Bour- / goindien, geheiten le Herdii, haren neve, die hair sant 

uuyt Vrancryc drie maenden versout V C glavyen ende blee¡ alsoe een rydent oirloich 

totten iair toe van XC dat den pays gemaect wairt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIX o : Arnoldus Stamelairt de Penu, 

Gerardus de Vladeracken, Arnoldus Stamelart de Spanct, Willelmus Scilder, 

Goeswinus Steenwech, Iohannes de Gestel, Iordanus ¢lius Arnoldi Tyelkini. 

Van der geloeften des heren van Helmont 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian van Berlair, heer van Helmont 

ende van Keerberch, in presencien van scepenen, gesworen ende gemeynen 

bourgeren deser stat geloeft nummermeer tegens deser stat rechten te doen, mar 

die te helpen houden; daira¡ dbeginsel luydt aldus:Ìnt iair Ons Heren', etc. ende 

is begrepen ad signum (½24) ac folio LXXXIX. 

Ten tyde oic van denselven scepenstoel zoe heeft Aelbrecht, hertoich van Beyeren, 

palsgreve, greve van Hollant, etc., verlyt Rycout den Cock versceyden gueden tot 

Ge¡en van hem te leen te houden; prout in litteris incipientibus: Àelbrecht, by 

Goids genaden palensgrave opten Ryn', etc. et comprehensis folio CCCC LIX. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XC o : Iohannes de Erpe, Gerardus deVden, 

Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, Iacobus Loze, Gerardus de Aa, Hubertus de 

Gemart, Iohannes Steenwech. 

Aengaet hoe die voirs. heer van Gelre hem verbonden heeft in den 

voirs. pays 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe cesseerden tvoirs. oirloge, dat was tusschen 

vrouwe Iohanna et den voirs. hertoichWillemen van Gelre ende daira¡ hertoichWillemvoirs. 

zekerebrievenvan sich heeft gegeven ende geloeft te verhueden 

dat van zynen landen, steden, sloten, luyden oft ondersaten oft oic yemanden anders, 

wie hy weer, egenen scaide en soude gescien der voirs. vrouw Iohanne, hoeren 

landen, sloeten, luyden ende onderseten op beyden zyden der Masen ende 

sunderlinge Mil, Gangelt endeVucht; 

108

fol. 132 r 

fol. 132 v 

fol. 133 r 

Dat Graue een Brabantz leen is 1 

ende dede yemant van zynen onderseten dairtegens, dat zoude hy richten met zynen 

lyve ende gueden, ende dede oic yemand anders dairtegens in zynen lande ende dat 

van den ampluyden oft onderseten der voirs. vrouw Iohanne, dien zoude hy moegen 

vervolgen, dairtoe zyn onderseten behulpich zouden moigen wesen, all geduerende 

den levenen van / vrouwe Iohanna voirs., onder bespreck dat heer Ian, heer van 

Kuyck, van vrou Iohanna voirs. ontfangen zal te leen die stat van Den Graue ende 

dat tusschen die tyt ende Korsmisse doen naestcomende; welke brieven beginnen: 

`Wii,Willem van Guylic, by der genaden Goidz', etc. ende zyn begrepen opten blade 

XC ende welke brieve oec mede zyn bezegelt van zynen Rait, namentlic heer Henrick 

van Steenbergen, proefst van Aldemunster tUtrecht, heren Reynalt, heer van 

Oy, ende heren Iohan van Hoenselair, ridder. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCI o : dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Willelmus ¢lius Arnoldi Tielkini,Theodericus Roeuer, Iohannes de Neynsel, IacobusTyt, 

Arnoldus deVladeracken, Gerardus Raet. 

Dat die assynsen deser stat zyn gecoft metVI M ryalen 

1394-1395 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrou Iohanna, want dese stat hair tot 

hare vruntlycker beden hadde gelevert VI M ryalen, /dairop dese stat was sorteert 

te geven den greve van der Marckvoir dieVI C ryalen die zy hair van horen assysen 

sculdich was ende die dese stat van harewegen den greve voirs. te geven plach, 

dairaf datse dese stat quytgescouwen heeft ende geloeft van denVI M ryalen ende 

van der iairlixer betalinge derVI C ryalen aen den voirs. greve scadeloes te ontheffen; 

prout in litteris incipientibus:Ìohanna, byder gracien Goids', etc. et comprehensis 

folio XCI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCII o : dominusWillelmus de Aa, miles, Symon 

de Mirabello, Emondus Roeuer, Iohannes de Dordrecht, Iohannes de Aggere, 

ArnoldusVeer,Wolterus Coptyten. 

Ten tyde van desen scepenstoel is gemaect een ordinancie van den perden te setten 

bynnen der meyeryen van Den Bosch, beginnende: `Soe wye geguedt is tot der 

werden', etc. ende begrepen opten blade CCCC LIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIII o : Gerardus de Berkel, Arnoldus Stamelart 

de Spanct, Ghysbertus Lyscap iunior, Goeswinus Steenwech, / Iohannes 

de Gestel, Iohannes ¢lius Arnoldi Tielkini, Iohannes de Gemart. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIIII to : dominusTheodericus Roeuer, miles, 

Iohannes de Erpe, Theodericus Berwout, Theodericus Roeuer, Iohannes 

Sceyuel, Iohannes deVladeracken, Heymericus Groy. 


109

fol. 133 v 

fol. 134 r 

1394-1395 

Hoe die heer van Helmont geloeft heeft tegens deser stat rechten nyet 

te doen 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian van Berlair, heer van Helmont 

ende van Keerberch, ridder, onder zyn brieve ende zegele deser stat geloeft 

nummermeer te doen tegens hair rechten, mar die altoes te hulpen te comen ende 

te helpen houden ten versueck deser stat; welke brieven beginnen:`Wy, Iohan van 

Berlair', etc. ende zyn begrepen opten blade XCIII. 

Aengaet dat tanderen tyden heer Dirc die Roeuer die porcie van der 

beden deser stat opgeboert heeft ende daira¡ betaelt die gevangen int 

lant van Gelre ende andere; oeck aengaet die lossinge der vercofter 

dorpen 

Ten tyde oeckvan denvoirs. scepenstoel soe is vrouwe Iohannavoirs. eenss- / worden 

met deser stat aengaende haren aengedeelt der beden die vrouwe Iohannen 

voirs. van den lande van Brabant consenteert was, in der ondergescreven voegen, 

te wetene dat tgelt van der beden deser stat ende meyeryen comen soude in handen 

heren Dircx Roeuer, die dairtoe van den scepenen ende geswoeren deser stat 

geset is rentmeester te wesen, als tot vier termynen te betalen ende daira¡ betalen 

zoude diegeen die in den oirloge gevangen 1 als van Gelre gevangen waren ende 

gepant voir vrouwe Iohanna schout, ende oick heren Willemen van Broechuysen 

die enen poirter deser stat voir vrou Iohanna scout opgehouden hadde, ende oeck 

den heer van Kuyckonder condicie zoe verre dairover lyep, zoude men mede lossen 

die versette ende vercofte dorpen bynnen deser meyeryen, etc.; prout in litteris 

incipientibus:Ìohanna', etc. et comprehensis opten blade XCIII. 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna voir hair, hair 

oire ende nacomelingen deser stat verleent: 

Aengaet het boeren van den thiins bynnen deser stat ende meyeryen 

in den yersten dat die rentmeester deser stat ende meyeryen van den goeden luyden 

dairinne geseten die thyns van hoeren erven sculdich zyn, voirtaen boeren sal alsoe 

vele als hair rentmeesteren anderswair bynnen den steden /ende lande van Brabant 

gemeyntlic voirtaen ontfaen zullen ende nyet meer; 

Aengaet het boeren van thiins onder die smaelheren 

ende desgelycx zullen boeren die rentmeesteren der smaelreheren deser meyeryen 

den thyns hore heren ende nyet meer; 

Dat deser stat toebehoeren allen die visscheryen ende stroomen bynnen 

deser stat, haire vryheit ende tot Vucht 

item ende dat dese stat haren wil mach doen op enen iairlycken thyns van enen alden 

groten met allen die visscheryen ende stroomen in deser stat ende hare vryheit ende 

in der prochien vanVucht, behoudelic hair nochtans dairinne hair hoge heerlicheit; 

1 

Aldus hs., dit is een cryptische samenvatting van een meer uitgebreide passage in het cartularium. 

110

fol. 134 v 

fol. 135 r 

fol. 135 v 

1397-1398 

Aengaet dat elck mach voegelen vangen 

item ende dat elckermalck in deser stat, vryheit ende meyeryen geseten mach vangen 

entvoegelen, plevieren ende alle andere smael voegelen; 

Hoe dic ende hoe lange die rentmeester dingen sal 

item ende dat die rentmeesteren nyet meer dan vierwer¡ siairs dingen en zullen 

ende dat elck dingtyt nyet langer duren en zal dan een maent ten hoichsten; 

Aengaet dat die onderscouthet nyet uuyt en moet wesen sonder enen stathelder 

te setten 

item ende dat die onderscouthet deser stat uuyt deser stat nyet en sal ryden noch 

trecken, tenzy dat hy yerst voir twee scepenen deser stat enen goeden man in zyn 

stede geset heeft, etc., op beroeftte wesenvan zynen ambachte after dien dach; prout 

in litteris incipientibus:Ìohanna', etc. et comprehensis folio XCIIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCV to : dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Theodericus Roeuer, Willelmus Scilder, Ghysbertus de Spina, Martinus Berwout, 

Iacobus Coptiten,Theodericus Lu. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVI to : Gerardus deWiel, Arnoldus Heym, 

Martinus Berwout, Iacobus Coptiten. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVII o : Gerardus de Berkel, / Arnoldus 

Stamelart de Spanct, Iohannes de Gestel, Hubertus de Gemart, Arnoldus deVladeracken, 

Henricus deWerthusen, Ludinc Pynappel. 

Hoe hertoich Willem van Gelre teser tyt weder aenhye¡ oirloge tegens 

vrouwe Iohanna omWouters van Ouerryn wille 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe hye¡ wederom aen die voirs. hertoich 

Willem van Gelre oirloige tegens vrouwe Iohanna voirs., overmits eens dienres 

des voirs. hertoichWillems, geheiten Wouter van Overryn, die met zynen hulperen, 

droncken zynde, dootsloech enen van vrouwe Iohanna dienre, dairomme hy 

bynnen deser stat wairt onthoeft, ende seynden dairomme die voirs. hertoichWillem 

ontsegbrieve aen vrouw Iohanna voirs. Ende quam weder die voirs. hertoich 

Willem met zynenvoirs. bisscoppen ende hulperenverbydeser stat tot Oisterwyc, 

doende aldair groeten scaide.Vrouwe Iohanna, dat vernemende, ontboot hem 

stryt te leveren, het weer in zyn lant oft bynnen Brabant, ende dat bynnen drie 

dagen. Ende dat hy die arme onderseten lyet dair en bynnen onbescedicht, zy 

soude hem / seynden C voeder wyns, CCC ossen ende broet ende ander gereetscap 

genoch. Mar hy en dorst nyet te stryde comen ende alsoe vertoech hy weder 

uuyten lande, nae vele scaden tot Oisterwyc ende dairomtrent gedaen met zynen 

bisscoppen ende papen ende geestelycke prelaten die hy by hem hadde.Vrouwe 

Iohannavoirs., siende dat die voirs. hertoichWillem van Gelre nyet en dorste stryden, 

seynden zy metter hulpen die hair overdwerss comen was van den voirs. Philips 

le Herdy, hertoge van Bourgoindien, int lant van Guylic allen hair machte, 

dair zy vele dorpen verbranden, scaiden deden ende vele stercten omworpen. 

Die voirs. Philips le Herdii, hertoge van Bourgoindien, zoen van denvoirs. coninc 

IanvanVrancryc ende zyn moeder was dochter des voirs. conincx Ians vanBehem 

111

fol. 136 r 

fol. 136 v 

fol. 137 r 

1397-1398 

ende hertogeWencelynvoirs. was zyn gerechte oem ende die voirs. vrouw Iohanna 

was rechte moye vanvrouwe Margrieten, zynen wive, die een dochter was van den 

voirs. greve Lodewyc van Vlaenderen ende van grevinne Margrieten, suster van 

vrouw Iohanna voirs. Hii wan aen die voirs. vrouwe Margrieten, zyn geselinne, 

dochter greve Lodewycx voirs., drie zoenen ende drie dochteren, daira¡ aen dander 

zyde van den naesten blade, 1 /te wetene: Ian, die wairt nae zynen voirs. vader 

hertoich van Bourgoindien ende greve van Vlaenderen, Artoys ende van Bourgoindien; 

hii trouden die dochter van hertoich Aelbrecht van Beyeren, palsgreve 

ende greve van Hollant, Zeelant, Henegouwe, etc.; dese voirs. hertoich Ian, van 

den Dolphyn van Vrancryc ontboden wesende, wairt te Monstruel opt slot in 

Vrancryc dootgeslagen; dese hertoich Ian creech enen zoen, die hyet Philips van 

Bourgoindien ende wairt nae hertoich van Bourgoindien, Brabant, etc.; 

Anthonis, die wairt nae hertoich van Brabant; hy trouden vrou Iohanna, dochter 

herenWalrauens van Sint-Pol, dair hy mede had tgreefscap van Sint-Pol ende van 

Ligny ende meer sloten ende heerlicheden; zy was zoe schoen, dat men van haer 

seeghden alse roden wyn dranc, dat men dien doer hair kele sach gaen; hy wan 

aen hair twe zoenen: Ian, die nae hem hertoich wairt; Philips, die wert greve van 

Sint-Pol ende van Lignii; ende een dochter, die ionck ster¡; 

Philips, die wairt nae zynen vader greve van Nyuers ende van Rethel ende die 

trouden die dochter van den greve van Eu, dairaen hy wan twee soenen, by namen: 

Philips, hy wairt nae greve van Nyuers ende van Rethel; Ian, die wert greve 

van Stampes ende nae die doot van den voirs. Philips, zynen brueder, wert hy 

greve van Nyuers ende van Rethel ende nae creech hy tgreefscap van Eu; hy 

creech een dochter van zynen yersten wive, die trouden hertoich Ian van Cleue. / 

Hertoich Philips le Herdy voirs. hadde oic by de voirs. vrouw Margrieten drie 

dochteren, by namen: 

die outste had te man hertoge Lupoldum van Oistryc ende zy ster¡ sonder oir; 

die ander, geheiten Margriet, had te man hertoich Willemen van Beyeren, zoen 

van den voirs. hertoich Aelbrechten; dese hertoichWillem wairt greve van Henegouwe, 

Hollant, Zelant; hii wan aen die voirs. Margriet een dochter, die Iacob 

hyet; hair voirman was die Dolphyn van Vrancryc, hertoige van Touraynen, die 

sonder oir ster¡; zii was zeer scoen ende by dispensacien van paeus Marten die 

int consilie van Constans paeus gemaect wert, trouwden zy nae de doot van den 

voirs. Dolphyn denvoirs. hertoich Iannen, zoenvan denvoirs. hertoich Anthonys, 

hairs oems, welken huwelic qualic bequam, want vrouw Iacob nae toech in Engelant 

by den hertoich van Gloucestre, brueder des conincx van Engelant, etc.; 

die dorde dochter had te manne greve Amedeus van Sauoyen, die hertoge wairt 

ende die hem ten eynde ga¡ ten geestelycken leven ende hy wairt int consilie van 

Basel paeus gecoren ende hyet Felix die Viifste; naemaels wiickende den paeus 

Nycolaes, was legatus a latere 2 ende ster¡ cardinaell. 3 / Ende naedien die voirs. 

Philips le Herdy, hertoge van Bourgoindien, zyn voirs. kynderen ter eeren gehol- 

1 v 

Dit is een interne verwijzing naar fol. 136 . 

2 

Legatus a latere: legaat met een pauselijke volmacht voor een bepaald gebied of voor een 

bepaalde opdracht. 

3 


112

fol. 137 v 

fol. 138 r 

pen ende gestelt hadde ende zynenvoirs. drien zoenen, by namen Iannen, Anthonysen 

ende Philipsen, by consent des coninx van Vrancryc ende vrouw Iohanne 

voirs., hoir landen hadde besceyden ende dairaf by der voirs. Margrieten, zynre 

vrouwen, een sceydinge had gemaect, te wetene dat die voirs. Ian, zyn outste zoen, 

zoude wesen hertoich van Bourgoindien ende greve van Vlaenderen, van Artois 

ende van Bourgoindien, die voirs. Anthonys, zyn middelste zoen, nae doot van 

vrouw Iohanna voirs. zoude zyn hertoich van Lothryc, Brabant ende Lymborch 

ende mercgreve des Heilichs Rycx, ende die voirs. Philips, zyn iongste zoen, 

zoude wesen greve van Nyuerss ende van Rethel, soe dede hydenvoirs. zynen zoenen 

geloven malcanderen die voirs. sceydinge te houden, /onder vorwarde oft ennichvan 

hen drien stor¡ sonder manlic oir van zynen lyve, soe zouden zyn landen 

comen opten anderen outsten brueder oft op syns mans oiren. Dat dese geloefte 

dienden hertoge Philips van Bourgoindien totten hertoichdomvan Brabant te comen, 

alst nae blyct als hertoge Philips van Bourgoindien voirs. waert hertoge van 

Brabant. 1 

Hoe Antwerpen weder aen Brabant quam 

1398-1399 

Daernae vercreech die voirs. hertoige Philips le Herdy aen de Staiten van Brabant 

zoe vele, dat die voirs. Anthonys, zyn middelste zoen, als opten vyften dach iunii 

int iair M CCCC ende vier ontfangen wairt voir ruwairt in Brabant, den levene 

van vrou Iohanna voirs. geduerende. Ende des ga¡ die voirs. hertoich Philips le 

Herdy denzelven Anthonysen, zynen soen, die stat van Antwerpen om altyt ongesceyden 

te blyven aen Brabant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVIII o : Iohannes de Dordrecht, Iohannes 

de Aggere, Heymericus Groy, Lucas de Erpe ¢lius Iohannis, Iacobus deWyel,Yewanus 

de Grauia, Goeswinus Moedel van der Donck. 

Ten tyde van desen scepenstoel ster¡ die voirs. vrouwe Maria, wedue wilen hertoich 

Reynouts van Gelre voirs., suster van der voirs. vrouwe Iohanna. Sy stichten 

in haren weduestoel die /canozye teTurnhout ende tcloester te Korssendonc ende 

die borchten tot Turnhout ende Oyen. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. voir hair ende hair 

nacomelingen deser stat verleent een carthe, dairinne datse heeft verleent: 

Dat die bourgermeesters oec straetmeesters zullen wesen ende twewarven 

tiaers rekenen 

in den iersten dat die bourgermeesters deser stat mede straetmeesters zullen wesen 

ende zullen deser stat goet ten oirbaer op horen eedt regeren ende tweewarven 

tsiaers rekenen ende alse die doen sullen, dat sal men oepelic in der kercken seggen 

ende verkundigen den scepenen, gesworen, raitsluyden ende dekenen van den ambachten; 

1 In margine nota hic. 

113

fol. 138 v 

1398-1399 

Daira¡ zullen hebben die scepenen, gesworen een boeck, die raitsluden 

een ende die dekenen een 

ende van derselver rekeningen zullen hebben een boeck oft rolle, te wetene die scepenen 

ende gesworen een, die raitsluyden een ende die dekenen een ende die rentmeesteren 

zullen een behouden; 

Dat een yegelic die rekeningen der bourgermeesteren mach calengieren 

bynnen den XIIII nachten, etc. 

ende dat men hoir rekeningen bynnen XIIII nachten noch loven, noch prysen en sal 

ende bynnen tyde mach een yegelic die calengieren; ende ofse calengiert worde ende 

die bourgermeesteren des nyet en constenverantwoirden, zoe zouden zy tgeen datse 

mysrekent hedden, deser stat weder bewysen ende dairtoe ter beternissen sculdich 

wesen sesswerven alsoe vele alse mesrekent hedden, voir een dordendeel den heer, 

dander deser stat ende tdorde dyese gecalengieert hedden; / 

Hoe die bourgermeesteren zullen rekenen 

item dat die bourgermeesteren in hoir rekeningen zullen noemen die personen 

diese gelt zullen hebben gegeven ende daira¡ datse gelt zullen hebben ontfangen; 

Ofter yet oeverden, etc. 

item dat oft die bourgermeesters yet overrekenden, datse dat bynnen twee maenden 

leveren zullen deser stat om in der commen te leggen; 

Wat scouthet, scepenen, gesworen ende die clercken hebben als gerekent is 

item als die bourgermeesters gerekent hebben opten raethuse, sullen zy den scouthet 

geven een gelt wyns, elcken scepenen ende gesworen een gelt wyns, horen 

clercken een gelt wyns ende elc bourgermeester een gelt wyns; 

Van setten der scepenen sonder cost deser stat 

item als die alde scepenen afgaen ende die nyewe aencomen, daira¡ en sal dese stat 

genen cost hebben; 

Aengaet den clederen der scepenen ende horen drincgelt 

item die seven scepenen ende twe bourgermeesters zullen hebben voir hoir cleders 

tsestich alde scilden; 

item die seven scepenen zullen hebben te verdrincken eenvoeder wyns oftXXXII 

alde scilden dairvoir; 

Aengaet het scencken 

item en sullen die scepenen noch bourgermeesters nyemanden moigen scencken 

dan onser lantsheer; ende prelaten, baenroetsen, lantsheren, ridderen ende raiden 

van goeden steden sal men moegen scencken tot VI kannen wyns naedat zys werdich 

zyn ende dat mer eens tsiaers; 

Aengaet het ryden ter dachvaert 

item en zullen die scepenen noch gesworen ter dachvaert ryden, tenzy by raide der 

raitsheren ende dekenen; / 

114

fol. 139 r 

fol. 139 v 

fol. 140 r 

fol. 140 v 

1403-1404 

Die opt Oetheren rydt, etc., sal alleen den cost hebben 

item zoe wye van deser statwegen opte Oetheren rydt, oft zoeverre dat hy opten selven 

dach weder incoempt, die en sall geen loen hebben dan zynen redelycken cost; 

Aengaet der stat clederen 

item ende dat tsiaers elck scutte deser stat sal hebben 1ÃÙ Ä peter tot drien ellen lakens 

gecoft te werdenen by raide hore hoge dekenenmeester, tween dekenen ende twe 

scutten; 

Aengaet der scepenen, gesworen, scouthet ende bourgermeesteren capruynen 

item die zeven scepenen,VIIgesworen, twe scoutheten, twee bourgermeesteren zullen 

hebben IX gulden om lakenen te coepen tot horen capruynen metten scutten te 

dragen; 

Dat diegeen die poirter wordt, in een ambacht moet comen 

item ende dat men nyemand poirter maken en sal, hy en sal mede in een ambacht 

comen; welke carthe begint:Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade XCVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIX o : dominus Theodericus Roeuer, miles, 

Ghyselbertus deVlochouen, Iacobus Loze, IacobusTyt,Theodericus Roeuer, 

Ghiselbertus de Spina, / Iohannes ¢liusWolphardi. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o fuerunt scabini in Buscoducis: Goeswinus 

Steenwech, Iordanus ¢lius Arnoldi Tielkini, Iohannes de Bruheze, Gerardus de 

Vden,Yewanus Styerken, Iacobus Coptiten, Iacobus Neynsel. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o primo: dominus Willelmus de Aa, miles, 

Emondus Roeuer, Arnoldus Veer, Hubertus de Gemart, Egidius de Gheel, Arnoldus 

Stamelart deVden, Iohannes de Best. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o secundo: dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Iohannes de Dynther, Egidius Coptiten, Henricus deVden, Daniel Roesmont, 

Nycolaus Scilder,Willelmus Broeder. 

Aengaet VI C ryalen van den greve van der Marck ende der scadeloesser 

geloeften daira¡ 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna in zekere brieven 

deser stat verleent dat die scouthet ende rentmeester deser stat tot versueck der 

scepenen derselver, eer zy hoir ambacht zullen aenverden, met goeden bourgen 

verbourgen zullen aen den greve van der Marck iairlix te betalen al sulckenen 

VI C ryalen als hyheeft op vrouw Iohannavoirs. ende dairvoir dese stat ende meyerye 

eertyts geloeft hebben gehadt, alsoe dat deser stat ende meyeryen dairafgenen 

scaide en come; welke brieven beginnen:Ìohanna', etc. ende zyn begrepen opten 

blade XCVII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o tercio: Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, / 

Gerardus de Aa,Wolterus Coptiten, Theodericus Rouer, Arnoldus Heym, Bartholomeus 

Spierinc, Henricus Becker. 

115

fol. 141 r 

fol. 141 v 

1403-1404 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohannavoir hair ende hair 

nacomelingen deser stat verleent een carthe, inhoudende zekere vryheiden ende 

previlegien van den iairmercten deser stat, welke vryheiden ende previlegie dese 

stat eewelic sonder yemants wederseggen sal gebruycken, dats te wetene: 

Die aude iairmerct deser stat daira¡ en is geen vorder besceyt gevonden 

dat dese stat boven hair aude iairmerct die men hier alle iair pleech te houden ende 

te hanteren, voirtaen ewelic hebben sal moegen twe nyewe iairmercten, behoudelic 

den heer van desen lande van der voirs. aude iairmerct zynen auden tol ende rechten 

soese plegen, ende in de nyewe marcten voirs. van allen tolber goet zoevele als men 

buyten der voirs. ouder mercte gewoentlic is geweest te geven; 

Aengaet der hal¡vastensmarct 

ende dat die een van den voirs. twe nyewe mercten alle iair sal wesen des maendaigs 

voir hal¡vasten ende dueren drie dagen, als smaendaigz, dynsdaigs ende gwoensdaigz 

ende het geleide daira¡ zal ingaen des saterdaigz voir den sondach Oculi ende 

duren tot opten saterdach voir den sondach Letare Iherusalem ende dien dach al; / 

Aengaet Sinte-Bartholomeeusmarcte 

ende die ander nyewe marct sal ingaen des anderendaigz nae Sinte-Bartholomeeusdach 

ende duren dien dach all ende twee dagen dair naestvolgende ende het geleyde 

daira¡sal ingaen op Sinte-Bartholomeeusavont ende dueren totop Sint-Gielisavont 

dair naestvolgende ende dien dach all; 

item ende die genechten die bynnen die iairmerctenvoirs. comen, dat die scouthet 

in absencien van partyen die van sheren wegen mach scorssen, totdat die iairmercten 

leden zyn; welke carthe begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten 

blade XCVIII. 

Aengaet den signetten 

Ten tyde oeckvan denzelven scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna voir hair ende 

voir hair nacomelingen deser stat verleent een carthe die men noempt `die carthe 

van den signet', etc., dairinne datse heeft verleent dat zoe wanneer over ennigen 

persoen eenvonniss sal zyn gegaen byscepenen deser statoft datyemandvervolgt 

zal zyn nae deser stat rechten, dat dan die scepenen, als die dorde dach dairnae 

leden sal wesen, dengenen die tvonnes behouden oft tvervolch gedaen sal hebben, 

sculdich zullen zyn te geven een cedulle met enen signet geteykent, welke cedulle 

die persoen die tvonness behouden heeft, sal moegen thoenen ennigen van den 

drien knapen deser stat; 

Aengaet tgericht met signetten 

ende die knape sal macht hebben den voirs. persoen zyn ge- / breck uuyt te panden 

ende den sculder sonder vertreck met lyve ende met goede dairvoir te houdene ende 

te vangen, behoudelic oft die sculder dair yet met recht tegenseggen woude, dat 

nochtan hy ende zyn goet in hachten blyven zullen totdat hy bourgen geset zal hebben, 

etc., ut inibi; 

116

fol. 142 r 

fol. 142 v 

Dat die dyenres van den gruynen royen richten moeten 

item dat oick oft die knape des weygerden den lyeden recht te doen, zoe soude hy 

zyns diensts beroeft wesen, etc; 

Dat hen nyemand oploepen en moet op te Rutsemedau te gaen 

item ende oft yemand den knaep om des uuytpandens, richtens oft vangens wille, 

oplyepe oft ennich mesgryp dede, die zoude sculdich wesen te doen een bedevaert 

tot Onser-Liever-Vrouwen te Rutsemedau, etc., ut inibi; welke carthe begint: Ìohanna', 

etc. ende is begrepen opten blade C. 

Aengaet tvercopen van wullen lakenen 

Ten tyde oeckvan denselven scepenstoel soe zyn by deser stat aengaende het snyden 

van wullen lakenen dese navolgende poincten overdragen, te wetene dat een 

poirter die lakenen snyden wille die in deser stat gemaect zyn, die zal hy thoenen 

int gewanthuys deser stat dengeenen die dairtoe van deser stat geset zyn, eer hyse 

sal moegen snyden, ende sal geven alsdan deser stat een Brabantsche schietley van 

den alingen lakenen ende / van den halven een half Brabantsche schietley, opte 

verboeren drie ponden payments; 

item dat als die lakenen alsoe gethoent zyn, zoe zalse die poirter thuys moegen 

uuytsnyden altyt anders dan sdonredaigz; 

item dat die poirter die lakenen coept, zy zyn buyten oft bynnen gemaect, ende 

voirt vercoept oft uutvuert, die sal dairaf geven een scyetley; 

item die lakenen van buyten gebracht ende gemaect in vryen steden sal men altyt 

moegen vercopen opten behoerlycken chyns; 

item die gewantsnyders en sullen geen lakenen int gewanthuys noch bynnen horen 

huyse snyden, die lakenen en zullen zyn gemaect bynnen deser stat oft anderen 

vryen steden ende des zullen die lakenen hebben enen zegel, uuytgenomen wit 

voederlakenen, strype lakenen ende kersey ende wit lakenen ongeverwet; 

item nyemand van buyten en sal lakenen moigen vercopen bynnen deser stat dan 

des donredaigz voir der noenen opt vreemde huysken ende in de iairmercten; 

item ende dat men hetzy van lakenen oft van enniger ander waren gecoft oft vercoft 

buyten lantz, hetzy op Schoenen oft in Pruyssen oft tot Vranckevoirt oft wair 

dat zy, egee

Kroniek van Peter van Os - Historici.nl

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles