magazyn

A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
V A N
WETENSCHAP, KONST SN SMAAK,
Vde Deel, Ilde Stuk.

A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
V A N
WETENSCHAP, KONST EN SMAAK.
B E H E L Z E N D E :
L WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
II. NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.
III. H I S T O R I E K U N D E .
IV. BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE KUNSTEN;
EN MENGELWERK.
VYJFDE U K KT., TWEEDE STUK.
TE AMSTERDAM,
By D'ERVEN P. MEIJER en G. WARNARS,
M D C C X C I.

L
A L G E M E E N
M A G A Z Y R
WYSBEGEERTE E N 2EDEKUNDE.

tVERSLAG VAM HET GEVOELEN VAN DEN HEER.
SAILLY, OVER DEN OORSPRONG DER WETEN­
SCHAPPEN EN DE HERKOMST DER VOL­
KEN VAN ASIEN.
519
D e gefchiedenis der aloude volkeren is , buiten te»
genfpraak, aan veele en ondoordringbaar duisteraisfen
onderworpen. Gebrek aan berichten aan de
Bene, en duistere, verwarde, tegen elkander inloopende
verliaalen aan de andere zyde, Hellen dikwils den
onderzoeker by al zyn vlyt en ervarenheid te leur,
daar hy nu eens geen weg , dan weder een verwarden
doolhof voor zig vindt. De uitflag van dit
onderzoek is zeer verlc lullende, naar maate van den
leiddraad, waarvan men zig in dit geval bedient. Zy,
die vervuld met eerbied voor de Godlyke Schriften,
het verhaal van Mofes ten grondflag hunner Tydreekening
leggen, toetzen alles aan dien Heen , en verwerpen
de Tydrekeningen der Egyptenaren en Chineezen,
die, vervuld van nationaleu hoogmoed, zig een
buitenfporigen ouderdom toeeigenen ; doch anderen ,
die de gefchiedenis van Mofes of geheel verwerpen,
of flegts onder zekere bepalingen aannemen, tragten
de bovengenoemde Tydrekeningen een zekeren trap
van waarfchynlykheid by te zetten , en bedienen zig
ten dien einde van bewyzen, opgemaakt uit vergcly.
kingen en waarfchynlyke onderitellingen, en onder*
fteund door een levendige verbeeldingskragt, die in
dit geval een overreedend vermogen bezit.
Onder veele vernuftige en gekerde ftelfels, die men
over deeze ltofi'e heeft ten voorfchyn gebragt, is my
fcyzonder aanmerkelyk voorgekomen het fystema van
LI % den

glO HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
den Heer BAILLY , wiens werk over den oorfprong
der Wetenfchappen en de herkomst der Volkeren
van Afiën, in 't Fransch uitgegeeven , en vervolgens
by ons vertaald, een famenlïel van verfcheiden
Hellingen bevat , die met veel vernuft uitgedacht,
met veel ftoutheid voorgeftcld , en met veel oordeel
onderileund worden. Ik heb dit zonderling
werk meer dan eens met genoegen doorleezcn , en
daar ik by myne leezende vrienden befpeurde, dat deszelfs
inhoud niet zo algemeen bekend was, als zy wel
verdiende , heb ik beflooten den korten inhoud van
dit onderhoudend bock optcgeeven. Ik durf my
vleijen hierdoor geen ondienst te zullen doen , c'ewyl
het aan hun,die dit werk geleezcnhebben, niet onaangenaam
kan zyn, zig de menigte van zaaken,diein het
zelve voorkomen, in een korte fchets onder het oog
gebragt te zien ; nog aan hun, die hetzelve niet kennen,
met een boek van zulk een zonderlingen inhoud
en verdienste bekend te worden.
Het werk van den Heer BAILLÏ beftaat in tien Brieven ,
gerigt aan een Heer , wiens naam llegts door flippen
wordt aangewezen, doch die uit drie andere Brieven ,
aan den Schryver ten antwoord gericht , en aan het
hoofd van dit werk geplaatst, blyktde Heer de VOL-
TAIRE te zyn. Elk deczer tien Brieven behelst een
byzonder onderwerp, waarvan ik flcgts den Titel zal
noemen, om daardoor vooraf een oppervlakkige fchets
te geeven van 't geen men in 't vervolg te wachten
heeft , en een leiddraad , waaraan men zyn gedachte
kan verbinden, om den Schryver van flap tot flap te
volgen. Zie hier den korten inhoud:
De Schryver beweert , dat die Volkeren, die wy
als de oudite keuuen , en hier door verftaat hy de

00RSP.DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 52I
Chineezen, de Chaldëen en de Indiaanen, geen ukvinders
kunnen geweest zyn van de wetenfchappen,
die ouder hun gevonden worden, en bcwyst dit in den
Men Brief van de Chineezen, en in den Ilden van de
Chaldëen en Indiaanen. My toont in den lilden Brief,
dat 'er in de Overleveringen, de Gebruiken, de Wysgeerte
en den Godsdienst van deeze drie aloude Volkeren,
een aanmerkelyke overeenkomst is. Hetzelfde,
bewyst hy in den IVden Brief, ten opzigte van de
wetenfchappen , en de inftelüngen tot dezelve betrckkelyk,by
de drie gemelde Volkeren. Nu toont hy
in den Vden Brief aan, dat deeze overeenkomst geen
uitwerkfel heeft kunnen zyn van mededeeling, of van
onderlinge gemeenfchap: en in den VIden Brief, dat
deeze overeenkomften niet volttrekt in de natuur van
den mensch gegrond zyn , maar dat men ze zoeken
moet daarin, dat alle deeze Volkeren een zelfden oorfprong
hebben van een ouder volk , en dat de Godsdienst
, Wetenfchappen , Wysgcerte en Gebruiken
deezer Volkeren , overblyffelen zyn , waarvan de.
oorfprong by dit aloud Volk moet gezocht worden.
Onze Schryver betoogt verder in den Vilden Brief,
dat dit aloud volk de Wetenfchappen in een hoogen
trap van volmaaktheid bezeeten, en een verhevene en
gegronde wysgeerte gehad heeft; en tracht in den
Vlïïften Brief waarfchynlyk te maaken, dat hetzelve
in Aliën, op omtrent 49 graaden noorder breedte, moet
gewoond hebben, en dat dus de bevolking, en met
dezelve, het licht der wetenfchappen zich op de aarde,
van het noorden naar het zuiden fchynt verfpreid te
hebben. Om de reden van deeze verhuizing te vinden,
tracht de Heer BAILLY in den IXden Brief te beweqren,
dat onze aarde een, middelpuntig vuur beeft,
LI 3 waa?"\

521 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLYOVEK BÉS
waaraan dezelve haar eigene en inwendige warmte
veii'chuldigd is; terwyl hy in den Xdcn Brief aantoont
, dat aan de beftcndige vermindering van dit
inwendig vuur, de verkonding of vermindering van
de eigene warmte van den Aardbol is toctefchryven,
en dat deeze teffens de reden is van de verhuizing van
dcszelfs bewooners van het noorden naar het zuiden ,
die de verplaatzing van den zetel der wectenfehappen
ten gevolge heeft gehad.
Ziedaar de ftoffen die behandeld worden in het
Werk, waarvan ik thands een fchets zal trachten te
gceven. Ik zal my der kortheid en duidelykheid bevlytigen;
ten eerften , om dat onze Schryver zulk een
menigte van zaaken,die onze oplettendheid verdienen,
rechtltreeks en van ter zyde behandelt, dat ik my in
geene uitweidingen zal kunnen toegeeven; ten anderen,
omdat ik 't my zelve niet zou kunnen vergeeven , als
ik den bevalligen en onderhoudenden flyl van onzen
Schryver door een verwarde en onduidclykc fchets
onteerde. Ik zal, om de lastige herhalingen van,
dit zegt de Heer Bailly, dus gaat onze Schryver voort,
te ontgaan, myn kort begrip aanccngefchakeld, en als
met myn eigene woorden voordraagen , fchoon 't 'er
echter verre af is, dat ik liet Systema van mynen Schryver
als myn eigene Helling overnemen , of dcszelfs
verdediging ondernemen zoude, devvyl ik herzcive, na
myn gedaan verflag, geheel aan het welwikkend oordeel
myner Leezeren zal overlaaten. Dit vooraf gezegd
hebbende, ga ik tot myn onderwerp zelve over.
Wanneer men den ftaat der wetenfchappen, by de
Chineezen, Chaldëen en Indianen, met eenige oplettendheid
befchouwt, dan zal men overtuigd worden,
éê by deeze Volkeren eerder de overblyffelen dan

•ORSP. DER. WETENSCH.ENDE VOLK. VAN ASIEN. 523
de oorfprong der wetenfchappen gevonden worden.
Wat vooreerst de Chineezen betreft, het is een beftendige
trek in het charafter deezer Natie , dat aan
hun die rusteloosheid van geest ontbreekt, die tot het
uitvinden van wetenfchappen volftrekt noodig is. De
geest van uitvinding behoort niet tot alle eeuwen;
maar als een volk, na eeuwen lang beftaan te hebben,
beflendig van dien geest beroofd blyft,dan mogen wy
met recht die werkeloosheid aan het nationaal charao
ter toefchryven. De vinding hangt af van zekere rus«
teloosheid van den geest; deeze kandoor oorlogen,
partyfehappen, of andere volksrampen , op een ander
voorwerp worden afgeleid , maar, wanneer een volk
deeze dryfveeren mist, en eeuwen achtereen in
vreede en geluk doorbrengt, en zich, geduurende alle
die ecu wen, kan veroorlooven by het oude te blyven,
de verkreegene kundigheden niet gebruikt, om nieuwe
optefpooren, een afkeer van alle nieuwigheden voedt,
den geest van onderzoek verdooft, en in denzelfden
kring van gebruiken, wetten en gewoonten,beftendig'
rondloopt ; dan mag ik befluiten , dat het zulk een
Natie aan dat inwendig vuur, aan die rustelooze dryfveer
ontbreekt, die gelegenheid tot nieuwe ontdekkingen,
en een beftendigen voortgang, op het fpoor
der wetenfchappen, aan de hand geeft.
En ten bewyze, dat dit het charafter der Chineezen
zy, beroep ik my onder anderen op het bericht van
vader PARENNIN , „ dat de Chineezen (zegt hy) van
„ de oudlte tyden af geene vorderingen in de Sterre-
,, kunde hebben gemaakt , moet men daaraan toe-
„ fchryven , dat zy ten naasten by van hetzelfde cha-
„ rafter en van dezelfde geestgefteldheid waren, als.
„ zy die thands leeven; oppervlakkige werkelooze
LI 4 lieden3,

5^4 HËT GEVOELEN VAN BEN HEERBAILLY OVJER DE»-
lieden, vyanden van alle infpanr.ing, die een tegen-
,, woordig voordeel , een wezeniyk belang (zo- als
„ zy het noemen} verkiezen, boven de ydele en dor-
„. re eer, van iets aan den hemel ontdekt te hebben."
Dusverre vader PARENNIN. De Starrekundigen, verpligt
om aan het hof vcrflag van hunne ontdekkingen
' te doen, vreezen de nieuwe vcrfehynfcls zo zeer, als
men 'erby ons naar verlangt. De Chineezen zyn overtuigt,
dat alks cenpaarig moet zyn en blyven in den
ftarrenhemcl, zo wel als in hunne familie en in hun
ryk; iedere nieuwigheid, die zich aan den hemel vertoont
, is een blyk van dcszelfs verontwaardiging tegen
den Keizer die hetzelve regeert, of tegen de Mandarins
die hetzelve verdrukken. Men mag dus- hen,
die dag en nagt op het Obfervatorium van Peking waaken
, om (gelyk men liet noemt) waarnemingen te
doen , ve'rgelyken by de buitenwagten onzer legers,
die niets minder verlangen, dan den vyand te zien,
om dat 'er niets dan Hagen voor hun te wagten is.
Daar zulk een denkwyze onder een volk hcerscht,
kan men geen voortgang in de wetenfchappen ver»
wagten; en had men in Europa op dezelfde wyze ge-
-dacht, wy zouden geen DESCARTES, geen GAI.ILEI,
geen CASSINI , geen NEWTON gehad, althans met hunne
ontdekkingen geen voordeel gedaan hebben. Men
bedient zich op het Obfervatorium van Peking ook
niet van verrekykers om waarnemingen te doen , noch
van flingeruurwerken om den tyd te bepalen, fehoon
men 'er heeft,die doof de bekwaamde werklieden vau
Europa zyn vervaardigd , en anderen die door de
'Chineezen vry naauwkeurig zyn nagevolgd : maar
ieeze worden even zo zorgvuldig in de kabinetten
^an het Palcis bewaard , als het Chineesch Porcejein
Vk

©ORSP.BER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. «r*
in de kasfcn onzer Europifch* vrouwen , en beiden
brengen even weinig toe tot de bevordering der wetenfehappen.
Men voege bier by de nationale trotsehheid
van dit volk , den afkeer die zy voeden vroor
alles wat van vreemdelingen komt, en den eerbied dien
zy hebben voor't gebruik, dat hun aan de gewoonten
hunner vaderen verbindt. De gewoonte maakt alle
hunne dagen op een droevige wyzc eenvormig; hunne
Happen zyn bepaald, hunne vermaaken centoouig,
de zon gaat niet op dan om t'elkens dezelfde dingen te
zien; de pligtplecging, het ceremonieel is geregeld in
een boek, dat meer dan 3000 jaaren oud is, want by
de Chineezen zyn de wetten der befchaafdheid ouder
dan die der rechtvaardigheid in Europa; maar die
wetten, welke zelfs de kleinfte verrichtingen regelen,
het formulier der woorden voorfchryven, en het getal
der buigingen bepaalen , zyn misfehien de oorzaaken
hunner geringe vorderingen in wezenlyke wetenfchappen
; als gekluisterde paarden, die gefladig in de molen
rondloopen, kunnen zy het vuur en denlevendigen
gang van het moedig ros niet volgen, dat met zyn
vorstelyken bereider in de vrye velden omdraaft. Men
heeft nu en dan een vernuft ouder hun zien optrceden
, dat groote vorderingen beloofde , maar 't gebruik,
dat zy van zyne uitvindingen hebben gemaakt,
bevestigt hetgeen ik reeds gezegd heb; Coeheou Ring'
een Sterrekundige van de Xlllde Eeuw, verdiende'
eenige achting, en had fraaije werktuigen haten maaken
, en mogelyk zelfs uitgevonden j zyne vorderingen
en uitvindingen worden nog zorgvuldig bewaard
maar in een geflootene zaal , waartoe noch Chinees
noch Jefuiifchc zendeling de toegang vergund is.
Yootts, dragen de Sterrekundige werken onder dé
LI 5 Chi-

5^6 HET GEVOELEN VAN DEN HEER KAILLY OVER DEN
Chineezen de blyken van eenen overouden en ontleenden
grondflag , die men door gewaande verbeteringen
bedorven heeft ; zy kennen zedcrt veele eeuwen
de Epacta, en het Guldengetal, dat door geheel
Afiën verfpreid, endoor METHON in Griekenland gebracht
is; doch zy hebben, om dit tydperk te verbeeteren
, andere min naauwkeurige tydperken uitgedacht
en hetzelve bedorven ; dit is een bewys dat
hetzelve is uitgevonden in een tyd , toen de beweegingen
van zon en maan beter dan by hun bekend
waren.
Een ander bewys voor myne ftclling ligt in hunne
pogingen om een fterrekunde weder te vinden, die
zy zeggen verlooren te zyn, nadat Fohi, een hunner
eerfte Keizers, die de vader der fterrekunde onder hun
was , dezelve in verfcheidene gedenkftukken had nagelaaten.
En men vindt,in veele hunner fterrekundige
werken , waarneemingen van deezen Fohi, waarvan zy
thands geen gebruik weeten te maaken , maar die de
blyken van aanmerkeiyke vorderingen draagen ; vorderingen
, die het werk van een enkel mensch noch van
een enkele eeuw niet kunnen zyn, maar die een langduurigc
waarneming en beflendige ocffening veronderftellen.
Dit is niet waarfchynlyk te verwachten van
de Chineezen , in een tyd , waarin zy, volgens hunne
eigene bekentenis, een ruuwe en onbefchaafde iiatie
uitmaakten, die van Fohi de nodigde onderrichtingen
wegens hunne wezenlykfte behoeften ontvingen ; in
zulk een ftaat is de fterrekunde zelden het eerfte voorwerp
, waarop de befchaver van een ruuw volk zich
toelegt. Maar befchouwen wy Fohi als een zendeling
van een ander, ouder en befchaafd volk, onder
't welk de konften en wetenfchappen bloeiden , die
zich

OORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 527
zich 47 eeuwen geleeden in China nedergezet , de
Chineezen zyne ftarrekunde geleerd, en zyne kundigheden
medegedeeld heeft , dan fchikt zich alles van
zelve. . Fohi was dan een man in de wetenfchappen
zyner Natie bedreeven , die zyn vaderland verlaat,
onder de Chineezen komt woonen , hunne zeeden befchaaft,
hunne woestheid lenigt, maar die, wat zyne
verhenener wetenfchappen betreft, op een dorren
grond zaait; men verwondert zich over zyne vorderingen
, men bewyst zyne nagedachtenis eene byna
godlyke eer, maar het character der Natie is niet gefchikt
om op zyn voetfpoor voorttegaan ; men bewaart
zyne. werktuigen en waarnemingen , als zo
veele gedenkftukken van de vorderingen eener Natie,
waarvan zelfs de naam verlooren is geraakt.
Keeren wy ons tot de aloude Perfen , en wy zullen
hier dezelfde waarheid als by de Chineezen bevestigd
vinden. De alleroudfte berichten van dit volk geeven
blyken van een vergevorderde fterrekunde, die men
onder geene pas opgekomene Natie kon verwachten.
Men brengt den tyd der ftichting van Perfepolis tot
3209 jaareu voor de geboorte van Christus, DIEM-
SCHID , die deeze ftaddeed bouwen , vestigde daar het
'ryk der Perfen, en verkoos tot die plechtigheid den dag
waarin de Zon in het teeken van den Ram overgaat.
Men begon zedert het jaar met dien dag, en men bepaalde
het tydperk van een jaartelling, die de kennis
van het zonnejaar van 365 \ dag veronderftelt;
deeze bepaalingen kan men niei verwachten by een
volk, dat even uit deszelfs ftaat van woestheid komt,
tenzy dezelven worden overgebracht van een meer
verlichtte Natie. Maar wanneer men zich DIEMSCHIU'
en zyne lotgenooten voorftelt , als zendelingen van
een

JfsS HET GEVOELEN VAN DEN HEER 15AILLY OVER DEN
een oude, verlichte en befchaafde Natie, dan behoeft
men zich niet te verwonderen, dat de wetenfchappen
by hetzelve reeds zulke vorderingen hadden gemaakt.
De Chaldëen veroverden vervolgens Babyion , en
brachten 'er hunne kundigheden in over , waarvan zy
zelve de bewaarders , maar geenszins de uitvinders
waren. Het blykt dat de gereegelde wederkomst der
Comecten by hun bekend was. Maar wanneer men
bedenkt, dat herhaalde waarnemingen dit gevoelen in
Europa niet eerder dan in het midden der voorgaande
eeuw konden doen aanneemen, en dat men (fchoon
SENECA dit gevoelen heeft bewaard, die hetzelve uit
APÖLLONIÜS van Myndus had , die het uit Chaldeahad
medegebracht) echter tot dien tyd toe de Comeeten
voor Lugtvcrhevelingcn heeft gehouden , dan moet
men erkennen , dat de waarnemingen, die by de Chaldëen
berusten, de vruchten der onvermoeide nafpooringen
van een overoud en befchaafd volk moeten
zyn geweest.
Men voege hierby, dat het tydperk van 600 jaaren te
Babyion bewaard wierd, terwyl zy 'er echter in het
regelen van hunne tydrekening geen gebruik vanmaakten,
noch HIPPARCHUS, wanneer hy de Chaldeeuwfche
tydperken van de bewecging der Herren
onderzoekt, daarvan eenige melding maakt. Moet men
daaruit niet noodwendig belluiteu , dat het niet van
hunne uitvinding was ? Het was derhalven van een
ander volk ontleend, en derwaarts overgebracht. En
deeze twee ftukken, het tydperk van 600 jaaren, en
het gevoelen van de wederkomst der Comeeten, behooren
tot verre gevorderde , en volmaakter Sterrekunde
, maar die al van vroeger herkomst was.,.
cis

ÖORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. $2f
en aan de Chaldëen niet in eigendom toebehoorde.
Gaan wy tot de Indiën over. Hier vinden wy, in
de ftelfels der Braminen, overal de voctfpooren van
een verheevene en verboren geraakte wysgeerte,
die onder fabelen en verdigtfelen, even als diamanten
onder een puinhoop, voorglinfteren. Wy vinden onder
hun het denkbeeld van de onfterffelykheid der
ziel , en van de eenheid en onveraaderlykhcid van
God. Zy hebben het denkbeeld van een ontwikkelende
fchepping uit voorafbeftaande fpruitcn, in elkander
opgeflooten, een gevoelen,'t welk HARVEUS onder
ons als een vrugt van diepzinnige wysheid heeft
voorgedraagen, maar alle deeze {tellingen zyn by hun
in kinderachtige vertellingen ingewikkeld. Zy beroepen
, zich wegens de herkomst deezer kundigheden op
Academiën, zo oud als de waereld, en op boeken die
nog ouder zyn; maar zou men hun niet kunnen vergelyken
by lieden, die by erfï'enis oude boeken zyn
ten deel gevallen , die zy niet begrypen , en die zy
door hunne uitleggingen verduisteren. Hunne leer
van een goede en kwaade godheid is zuivere natuurkunde
der Ouden, verkeerd op den godsdienst toegepast.
De zielsverhuizing is insgelyks de leer der onfterffelykheid
, in onkundige handen gevallen , en in
fabelen opgewonden. In hunne wysgeerte zelfs zyn
verfcheidene ftelfels, die tegen elkander fchynen inteloopen,
maar die,, by nader onderzoek , blyken afgeleid
te zyn uit een zuivercr en verheevencr wysbegeerte,
die in laatere eeuwen door onkunde is verbasterd.
Met de andere wetenfchappen is het by hun op denzelfden
voet; zy bezaten vorderingen in de geneeskunde,
die men niet wel zonder ontleedkunde kan erlangen,
terwyl 't by hun ongeoorloofd was, een meu-
felieJyk

530 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEM
fchelyk ligchaam te openen. Hunne kruidkunde was
die der landlieden ; de fcheikunde kenden zy niet •
hunne geneeskundige voorbhriften zyn waarnemingen
, die in vaarfen bewaard worden alle hunne wetenfchappen
berusten in hunne heilige boeken, waar
onder dc Sastah uitmunt. Deeze boeken hebben onder
hun hetzelfde lot, dat ARISTOTELES, geduurende de
middeleeuwen , op de fchoolen van Europa had; de
Uitleggers verwarren den Tcxt, door denzelven met gezochte
verklaaringen en hairklooveryen te overlaaden;
zy waaren 'er bezitters van, doch het misbruik, dat
hunne onkunde 'er van maakte, bewees dat ARISTOTE­
LES zelfs tot een verlichter eeuw , en een denkender
Natie had behoord. Wat de Sastah betreft, dit boek
behelst verheevene waarheden en ontdekkingen, maar
gefchreeven in den ftyl van dien tyd, toen men de gewichtigfte
waarheden in de taal der dichtkunde befchreef
en bewaarde. De Indiaanen hebben het boek
bewaard , maar de fleutel daarvan verboren, zy hebben
deszelfs verbloemde voorftellen letterlyk verklaard,
en 'er aanleiding tot buitenfporige verdichtfelen
in gevonden. Zy zeiven zeggen, dat de Brames
uit het noorden tot hun zyn gekomen; deezen hebben
de kundigheden van hun Vaderland tot de Indiaanen
overgebracht , maar die kundigheden hebben van
eeuw tot eeuw haaren oorfprongelyken luister verboren
, en zyn in bcufelaryen en fabelen ontaart, en eindelyk
byna onkenbaar geworden.
Maar nog. een fterker bewys voor myne Hellingligt
in de heilige taal, waarin die boeken gefchreeven
zyn , een taal , die geen Indiaan verftaat , maar die
alleen door de Brames wordt beoeffend , die onverbeeldelyk
ryk in gedachten en uitdrukkingen is , en
die

OORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 531
die echter door geene Natie ter waereld meer gebruikt
wordt. Zy is dus by de Indiaanen de taal der geleerden
, gelyk de Latynfche taal in Europa. Doch wanneer
ik deeze taal onder ons dien rang zie bekleeden ,
dan bcfluit ik daar uit, dat 'er weleer een zeker volk
moet zyn geweest, welks algemeene taal de Latynfche
was , en welks kundigheden, in die taal befchreeven ,
tot ons zyn overgekomen, terwyl dit volk zelve niet
meer beftaat. Moet ik dan niet op dezelfde wyze ten
opzichte van de Indiaanen befluiten; een volk, by 't
welk men een ryke en krachtige taal vindt, flegts door
een klein getal , een zekere orde van menfchen bewaard,
een taal waarin de fchatten der wysgeerte en
wetenfchappen vervat zyn, terwyl ditzelfde volk echter
een vreemdeling in die taal is ; by zulk een volk
moet men den oorfprong van de rykdommen niet zoeken,
die in die taal geleerd worden , het heeft die
fchatten bewaard maar niet ontdekt, van een andere
Natie overgenomen, maar niet zelve uitgevonden.
Wy gaan thands over tot een ander gewichtig onderzoek,
te weeten, de overeenkomst, die men tusfchen
de Chineelèn, Chaldëen en Indiaanen aantreft,
in hunne overleveringen, gebruiken, wysbegeerte en
godsdienst; deeze doet zich in veele gevallen duidelyk
zien, wy zullen 'er flechts eenigen van nafpooren.
De Plengoffers, zynde een plegtige uitgieting van
wyn of oly , by byzondere gelegenheden, vindt men
met zeer veele overeenkomst by de Chineezen en
Tartaren , zo wel als by de Grieken en Romeinen,
die dezelve van de bevvooners van westelyk Afiën hadden
overgenomen.
De Saturnalia , ,een foort van feesten, waarby het
onderfcheid van den rang was opgeheeven , een blykbare

l'jl. HET GEVOELEN VAN DEN HEER. BAILLY OVER DEN
bare herdenking van dien tyd, toen de menfchen in een
gouden eeuw , in een ftaat van onderlinge gelykheid
leefden, vinden wy,met verfchillende plechtigheden,
ender de inftcllingen van genoegzaam alle oude
Afiatifche volkeren.
De herdenking aan dezelfde gouden eeuw, was, onder
vérfcheiden voorfteilingen , het begunftigd voorwerp
der Dichtkunde van alle de oude volkeren van
Aflën; men kan voor de algemeenheid van dit denkbeeld
geen reden vinden, ten zy men dezelve opfpoore
in het herdenken aan een algemeen geliefd Vaderland.
Het voortredend vermogen was by het menschdom,
in de vroegfte eeuwen, langduurigcr en fterker;
dat dit in 't byzonder in 't Noorden heeft plaats gehad
, blykt uit die ontelbaare zwermen, die, nog diep
in onze jaartelling, vandaar zyn opgebroken, en de
zuidelyke deelen van Europa , als een vloed, hebben
overftrcomd ; deeze laatften kwamen als verwoestende
legers , doch wy hebben reden te denken , dat die
aloude Natie, die wy in 't Noorden veronderftellen,
zich van zyne overtollige bewooners, in de houding
van vreedzame zendelingen, zal hebben ontlast, die, in
het Zuiden ruimer wooning zoekende, onder dcszelfs
bewooners zich nederflocgen, en de liefde tot hun
Vaderland béftendig met zich voerden ; de vergelykilig
van de bedorvener zeeden , die zy by hunne
nieuwe landgenooten aantroffen , met die van hun
Vaderland, moest aanleiding geevcn , tot die bekoorlyke
fchetfén cener goude eeuw, die elke oude Natie
onder verfchillende trekken bewaard heeft.
En gelyk deeze vertelling ontftaat uit het herdenken
van den gelukkiger ftaat cener Natie , zo is het
uitftorten van water , Cdat de grondflag van byi

eoRSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK., VAN ASIEN. 553
alle de oude feesten der Afiaancn was ,) in de gefchiedenis
gegrond ; deeze plechtigheid bewaarde de gedachten
is van ecr.cn algemecnen vloed , die weleer
de aarde overnroomde ; en deeze gefchiedenis zelve
was aan alle de oude volkeren , onder verfchillende
omltandigheden, bekend. Dus vindt men de historie
van Noach, onder den naam van Xifustris by de Chaldëen;
de Chineezen hebben hunnen Peyrun, die, van
de goden bemind, in den algemecnen vloed , in een
vaartuig behouden bleef; de Indiaanen vernaaien, dat
de zee, omtrent 21,000 jaaren gelcedcn, de geheele
aarde bedekt heeft, uitgezonderd een berg in 't Noor*
den, waarop zeven mans en een vrouvvsperfoon hunnen
toevlugt namen; dat zy dieren van elke foort, en
planten ten getalle van 18,000.by zich bewaarden;
dat een der mans met de vrouw vervolgens de aarde
weer bevolkte, en de andere zes mannen hunnen levenstyd
in godsdienstoeffeningen , en in den ongehuuwden
ftaat (die echter toen nog weinig verdienste
kon hebben) doorbragten.
Een gelyke overeenkomst vinden wy in die algemecne
neiging der aloude volkeren , om hunne Gods*
dienstoefteningen op de bergen te verrichten. Deeze
neiging was zo algemeen en oud , dat de Wetgeever
der Jooden goedvond , dezelve met nadruk tegen te
gaan , en wy vinden in de fchriften der Propheeten
overal voetftappen van dit gebruik. Vanwaar deeze
algemeene drift, om hunne oifers op verhevene plaatfen
aan de Godheid toetebrengen ? Het zyn de overblyffels
van die zelfde vaderlandfche denkbeelden, die
de fabel der goude eeuw onder hun voortbragten.
Daar de vroeglte bevolkingen der eerfte ryken waarfchynlyk
op bergen en hooge gronden zyn geftigt,
WYSUECÏ. V. D. Min' dis

534 HET GÊWPÉIAN VAN DEN HEER BAILLY OVER. DEïï
die, na den algemecnen vloed, zich boven de vo?ti»e
vlaktens verzamelden , is het niet vreemd, dat elke
Volkplanting deezer oude natie het denkbeeld van hun
algemeen Vaderland in de plaats hunner Godsdienst-
Oeffeningen overbragt.
De gcfehiedenisfen der Reuzen zyn insgeJyks by elk
der aloude volkeren , onder verfchiiiende gedaanten,
bekend. De Grieken en Romeinen hebben dezelve
van de Egyptenaaren ontleend ; door geheel Indien
zyn de wanden der tempelen verzierd met de gevechten
tusfehen de Goden en de Reuzen. De Siammers
verzekeren , dat de menfeheu in 't begin deieeuwen
van een reusachtige gedalte zyn geweest.
Vanwaar weder deeze overeenkomst ? Zou dezelve
niet een waarheid ten grondilag hebben ? Is het zo
omvaarlehynlyk, dat het menschdom weleer van een
grooter gedalte is geweest? En zou het leeven onder
een gunstiger lugtdreek, by een grooter warmte van
den aardbol (een üeJling , die ik in 't vervolg zal
trachten te bewyzen) ook op hunne gedaante en wasdom
geeneu invloed hebben gehad ? Wy zien den invloed
van het klimaat werkzaam , niet alleen op de
dieren, die onder den Poolkring kleiner vallen dan by
ons , gelyk de Ilaazeu , Vosfen en anderen , maar
zelfs de Laplanders , Groenlanders en Esquimaux
zyn van een merkelyk kleiner gedalte , dan de bewooners
van gematigder klimaten. Dit leidt ons tot
de gedachte, dat de vfirhaalen der Reuzen , hoe zeer
met Fabelen omzwachteld , by elke oude Natie in
de gefebiedenk van hun eigen Vaderland gegrond zyn.
Ik zal nog eene overeenkomst van deeze foort doen
opmerken; het is het verhaal van een vermaard Eiland
w den westelyken Oceaan , dat door de zee verzwolgen

GORSP. DER VVETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 5g5
gen is.' 't Is PLATO niet alleen, die ons het bericht
daarvan bewaard heeft; de Chineefche Overlevering
fpreekt ook van dit verzonken eiland ; de Mahomcdaanen
fpreeken 'er jnsgelyks van , en hebben het zo
wel als FLATO van de Indiaanen ontleend. Maar (zonder
de historifehe zekerheid van dit verhaal te onderhoeken)
vraag ik alleen , hoe komt dit verhaal zo algemeen
van Athenen af, tot Peking toe, indien hetzelve
niet , als een famielje-geloof , berust op een
verhaal, dat by hunne algemeene Voorouders bekend
was ?
En liaan wy de Godsdienstige gevoelens van onze
aloude Volkeren gade , wy zullen ook hier de trefieuuüe
overeenkomften vinden. Het denkbeeld van
Engelen , Geesten , of Geniën , aan wien door den
Oppergod het beltier over de byzonderc deelen der
fchepping is aanbevoolen , is algemeen by de Chaldëen
, de Siammers , de Perfen en de Chineezen.
Niet minder het leerltuk van de zielsverhuizing, dat
de grondflag van de Bramins in de Indien , en der
Talapoins in Siani is ; het wierd door de Egyptenaaren
en Perzen geleerd, en liaan wy China en Tartaïyen
gade, daar vinden wy den dienst van den grooten
Lama, die op dit leerlttk gegrond is. Even zó
algemeen is het denkbeeld van den dienst aan den
Hemel , als den algemeenen oorfprong , onder verfchillende
benamingen toegebracht ; dus is de Tien
der Chineezen , de Sommonokodom der Siammers,
ien de Uranus der Atlanters, blykbaar hetzelfde voorwerp
van de alleroudften eerdienst deezer verfchillende
volkeren. Voorts beroepen wy ons op het
leerftuk van de twee beginfelen ; dit was de grond-
Dag van de Pcrfifche Godgeleerdheid , men vindt liet
Mm a 'm

53Ö HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY 0VERBEN
in Indien en Pegu weder , en liet beflaat in de wysgeerte
der Chineezen. Deezen brengen alles tot de
kennis van rust en beweeging, als de twee eerfte beginfelen
waaruit alles ontdaan is. En eindefyk vinden
wy zigtbaare overeenkomften , tusfehen de mindere
godheden deezer volkeren 5 de eerdienst der aloude
Egyptenaaren aan Apis, is by de Indiaanen en
Braminen, in hunnen eerbied voor de koe, overgebleven;
dejaponneezen hebben twaalf goden in twee klasfen
verdeeld, waarvan 'er zeven betrekking op de Planeeten
hebben, en waarby men'er nog vyf heeft gevoegd,
om te zaamen de twaalf tekens van den Dierenriem te
verbeelden ; de Egyptenaars hadden insgelyks twaalf
goden, op dezelfde wyze verdeeld. Nog eens, de Mercurius
der Grieken , die de Thot der Egyptenaaren
is , was de uitvinder der konden cu van het fchryven,
maar deeze is weder dezelve met den Butta der
Indiaanen , den grondlegger hunner wysgeerte. De
vierde dag der weeke was aan beiden toegehciligd,
en deeze dag werdt by beide deeze volkeren aangeweezen
, door dezelfde Planeet, die wy Mercurius
noemen.
Zie daar een opte'ling van veele gewichtige overeenkomden
der aloude volkeren, in hunne gebruiken,
overleveringen en godsdienstoelfeningen! Slaan wy nu
de wetenfchappen en de inflellingen daartoe betrekkelyk
gade , dan zullen wy ook daarin overeenkomften
zien , die niet minder onze oplettendheid verdienen.
Hier vinden wy vooreerst het gebruik, om de gebouwen
met den voorgevel naar het oosten te plaatfen,een
gebruik , dat de Egyptenaaren, Chaldëen, Indiaanen
en Chineezen ("de vier oudde volkeren der aarde die
wy kennen) met elkander gemeen hadden. Wy onder-

OGRSF. DER WETENSCH, EN DE VOLK. VANASIEN. 537
derzocken thands niet, of hetzelve op den vuurdienst
berust , of wel op den eerdienst aan de Zon toegebragt,
die de eerlte en zuiverfte van alle afgoderyen
is; en of zy de ingangen hunner Tempelen naar het
oosten plaatften , om dit hemellicht by deszelfs opgang
te kunnen vvaarneemen , dan of hetzelve van
een anderen oorfprong is. Het is voor ons tegenwoordig
oogmerk genoeg , de algemeenheid van dit gebruik
te doen opmerken. Niet minder aanmerkelyk is
het tydperk van zestig jaaren, om hunne Tydrekening
te regelen , dat men by alle oude en hedendaagfehe
volkeren van het vaste land van Aliën vindt. Wy
kunnen niet bepaalen, waarop de verkiezing van dit
getal gegrond, en of hetzelve enkel willekeurig zy,
doch het is algemeen , en heeft andere tydperken,
van iSs, van 600 en van 360 jaaren voortgebragt;
men verdeelde den dag in 24 uuren , het uur in 60
minuten, den Cirkel in 360 graaden, en de ftraal van
den Cirkel in 60 deelen. Kan men van deeze aigemeene
verkiezing wel een andere reden dan een aigemeene
herkomst deezer verfchillende volkeren opgeeven ?
De verdeeling van den loopkring der Zonne in 12,
en elk deezer weer in 28 deelen , is even zo algemeen
, en had plaats by alle de aloude volkeren van
Afien. Men heeft noodig gevonden het jaar te ver-,
deelen , en men is cenltemmig op die verdeeling gevallen
, die de Maan in haaren loop aanbood; men is ver-,
volgens overeengekomen, om het maanjaar met eenige
dagen aantevullen, om hetzelve met het zonnejaar gelyk
te maaken. Men zegge niet, dit is een verdeelkig.
die de natuur aanbiedt, en men kon, behoudens 't gezond
verftand, geene andere verkiezen; waarom zyn dan de
Mexicanen , een tamelyk befchaafd volk, en van den
Mm 3 omlparj.

Hl >:BX GEVOELEN. VAN DEN HEER RAH.LYOVER Ö&.V
omloop der Zunne kundig, niet op dit denkbeeld < . -
vallen V 'c Was, omdat zy niet in den algemecnen Oof-j
fprong onzer aloude volkeren deelden; zy verdeelden
bet jaar, in maanden van 20 daagen, en kenden geen
12 maanden , noch 12 Zodiakstekenen. Het klimaat
en de ligging van hun land waren zo gunftig tot hèl
doen van waarnemingen , als dat der Indiaanen en
Chaldëen , die, zowel als de Egyptenaaren en Chineezen
, (fchoon deeze laatdcn dcor een aülr.nd vm
meer dan 5000 mylen van elkander zyn gcfchcidcn)
het jaar in 12, en vervolgens in 28 deelen verdeden
ecne overeenkomst, die men , met de grootfte waar-'
fchynlykheid , aan een overouden oorfprong moet
toefchryven, die deeze volkereu met elkander gemeen,
hebben.
Wy vinden voorts een arnmerkelyke overeenkomst
tuslchen deeze zelfde volkeren, in hunne gewoonte s
om den tyd aftemeetcn, in een klein bedek van zeven
dagen, 'tgeen wy gewoon zyn een week te noemen :
dit niet alleen, maar de Chineezen , de Indiaanen en
de Egyptenaaren hebben eenparig het gebruik , om
de naamen der Plaueetcn aan deeze zeven dagen der week
tpeteeiccnen , cn, fchoon derangfehikking van dcezé
zeven dagen willekeurig is, zy is echter by alle deeze
volkeren dezelfde. Men moet door gevestigde voor-
Qordeelcn ingenomen zyn , om alie deeze overeenkomden
alleen aan het geval toetefchryvem
Eindclyk vinden wy geen mindere overeendemming
in de lange Maatcn deezer aloude volkeren. Deeze
ontdekt zich duidelyk in hunne byzondere opgaaven,
van den omtrek der aarde, PTOLOMEUS deit dezelve
op 180,000 dadiën , POSSIDONIUS op 240,000. CLEO-
VEDES op 300,000 en ARISTOTKLES op 400,000 dadien,

OO.RSP» UUR- VVETEN3CH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 53£
Jiën , terwyl een Perfiaansch fchryver dezelve fielt
op 8oo,oeo Parafangues, Doch ik durf bevveeren,
dat alle deeze verfchillende opgaven dezelfde maat
van de aarde bedoelen , en dezelve in verfcheidene
fïadiën of Parafangen hebben overgebragt, dewyl alle
deeze onderfcheidenc maaten in onderlinge betrekking
tot elkander daan ; zy hebben allen hunnen
grond in den grootcn elleboog der ouden, waarvan de
juiste maat, op den Nylmeeter te Cairo, in Egypte
wordt bewaard. Zy is nol duim lang, en beftaat nog
te Florence , onder den naam van vadem. Deeze is
de grond van alle maaten van Aften, en van de aloudheid
, wier Stadiën , Parafangen , Schema , of hoe
men dezelve meer mogt benoemen , uit een bepaald
aantal van deeze aloude elleboogen beftonden , en
dus, zelfs in hunne ongelykheid, de blyken van een
algemecnen oorfprong droegen.
Staakcn wy hier ons onderzoek, wegens de onderlinge
overeenkomst der verfchillende volkeren van
Afiën, en erkennen wy, dat het dwaasheid zou zyn ,
dezelve alleen aan het geval toetefchryven. Zy blinkt
in zo veele byzonderheden door, in hunne taaien, in
hunne fabelen en overleveringen , in hunne godsdienstige
en wysgerige gevoelens , in hunne fterrekunde
en meetkunde , dat wy verpligt zyn een andere
reden daarvoor te zoeken. En deeze moet gelcegen
zyn in een van de drie volgende : deeze volkeren
moeten onderling een vrye en onbelemmerde gemeenfehap
hebben geoeffend , en daardoor hunne
kundigheden en gevoelens aan elkander hebben medegedeeld
; of deeze kundigheden en gevoelens moeten
zo wezenlyk met hunne natuur verbonden zyn , dat
het voor den mensch, aan zich zelf overgelaaten , niet
M,m 4 ino

$40 lllïT GEVOELEN VAN DEK HEER BAIELY OVER DEN'
inogelyk was , dezelve voorby te zien en anderen te
omhelzen ; of einderyk , deeze verfchillende volkeren
moeten afftamtnen van een oud volk , by 't welk
deeze kundigheden en gevoelens oorfprongiyk hebben
berust, en van 't welk zy , in misvormde overblyfze-
len , by de laatere volkeren zyn bewaard geblecven.
Laat ons elk deezer Hellingen op zich zelf toetzen en
onderzoeken, welke van deeze drie de waarfchynlyk-
11e is, terwyl wy erkennen moeten, dat 'er,behalven
deeze , geen voldoende reden voor een zo aanmerke-
lyke overeenkomst onder zo verfchillende volkeren
kan gegeeven worden.
Wat het eerfte betreft ; is het wel waarfchynlyk
dat de aloude Chineezen , Chaldëen en Indiaanen,
hunne wetenfchappen, gebruiken en gevoelens aan
elkander zouden hebben medegedeeld? Men bedenke
flegts hoe veele zwarigheden deeze medcdecling, zelfs
tusfehen enkele perfoonen , ontmoet, en hoe zelden
het gebeurt , dat de cene mensch zyn aangenomene
gevoelens verlaat en die van anderen omhelst. De
gefchiedenisfen zyn vervuld met voorbeelden , die
de gehechtheid van elk mensch en elk volk aan des-
zelfs aangenomene gevoelens bevestigen. Is het dan
zo gemakkelyk , zyn eigene gevoelens en begrippen
aan anderen op te dringen ? Elke godsdienstige en
ftaatkunuige party, die ooit het menschdom verdeeld
heeft, levert in haare gefchiedenis bewyzen voor het
tegendeel op ; elk mensch, die, in welk geval ook,
van de waarheid zyner gevoelens overtuigd is , zal
dezelve niet ligt voor die van anderen verwisfelen,
omdat de overtuiging zich een recht van verjaring-
aanmatigt , en , achter het vooroordeel verfchanst,
geen andere dan haare eigene bewyzen gehoor geeft-.
Van

OORSP. DER WE TE NS CH. EN DE VOLK. VAN A SIEN. 54I
Vanhier de reden , dat men zo zelden iemand ziet afllaan
van zyne eens aangenomene gevoelens , en dat
gemeenlyk , by 't eindigen van twistgedingen over
waarheden en Hellingen, even gelyk zomtyds by twee
legers, na het einde van den ftryd, gelykcrhand het
Te Deum wordt gezongen.
En nog minder is zulk een overneeming van begrippen
te verwachten by geheele volkeren : de gefchiedenis
der waereld levert geen voorbeeld op van een
volk, dat, op zich zelfs beftaande, de begrippen, kundigheden
en gebruiken van een ander volk overnam;
dit had dan alleen plaats , wanneer een Natie volkplantingen
uitzond naar een ander land, maar dit kon
het geval niet zyn tusfehen de verfcheidene volkeren
van Afien, waarvan wy fpreeken. Wy hebben reeds
bewcezen , dat die aloude volkeren genoegzaam van
ecnen gelyken ouderdom zyn. Wy vinden FOHI , die,
als de eerfte befchaaver en verlichter der Chineezen,
zyn ryk onder hun (lichtte , in 't jaar 295a. DIEM-
SCHID, die in Perfien een vreemdeling, gelyk FOIII in
China, was, begon zyn regeering in jaar 3209, en de
Astronomifche Tafelen der Indiaanen , die op een Chronologisch
Tydperk gegrond fchynen, klimmen op tot
het jaar 3101. Ziedaar deeze volkeren, genoegzaam op
den zelfden tyd, uit hunnen ftaat van ruuwheid getrokken
; maar in dien toeftand zag men een eerstgevormd
volk zelden bezig , om hunne vorderingen aan anderen
medetc;'celen , of die van anderen te ontkenen
het tracht zyne eerfte behoeften in zich zeiven te ver-
Vullen , en 'er moeten eeuwen vcrloopen , eer het
Wysgecrcn of Natuurkundigen uitzendt, om deszelfs
kundigheden of die van zyne nabuuren te vermeerderen.
Mms Maar

542 HET GEVOEI EN VAN DEN HEER BAIU.Y OVER DEN
Maar bêhalven dit; denationaale hoogmoed, die elk;
Volk der waereld , maar in 't byzonder de volkeren,
van Afiën zo zeer eigen is , was voor deszelfs aloude
bewooners een onoverkomclyke hinderpaal voor het
onderling mededeelen hunner begrippen en kundigheden.
Het is deeze trotschheid, die hun den weg ter
verkeering met andere Natiën beftendig affnydt, deeze
doet hun elk ander volk te veel verachten, om Ier iets
van overteneemen , en aan den anderen kant hunne
godsdienstige en natuurkundige weeteufchappen zo
hoog waardeeren , dat geen vreemdeling toegang tot
dezelven heeft. De Chineezen gaan in hunne trotschheid
zo verre , dat zy alle volkeren der aarde eenöogig
noemen, terwyl zy hunne Natie alleen het voorrecht
toeeigenen van uit twee oogen te zien. Men kent dc
godsdienftige verborgenheden der Egyptenaaren , en.
die der Grieken, tot welker ontdekking gcene anderen
, dan de Priesters en de ingewydden wierden toegelaaten.
Deeze agterhoudendheid was een ondoordringbaar
ftaketfel, waardoor de onderlinge mededeciing
der begrippen, gebruiken en kundigheden beftendig
belet wierd.
Doch 't was deeze nationaale hoogmoed niet alleen,,
die de gemeenfehap der volkeren van Afiën met elkander
verhinderde ; de natuur zelve had hun op een
aanmerkelyke wyze van een gefcheiden. Hy dwaalt,
die zich de volkeren van Afien voorftelt, onder die
betrekking , die de Europeanen tot elkander hebben.
Daar genoegzaam alle de landen van Europa fterk bewoond
zyn , kan men dcszelfs inwooners als één
volk, onder den naam van Europeanen, befchouwcUo
De landen grenzen onmiddclyk aan elkander , en de
bewooners kunnen elkander, om zo te fpreeken, van 't
eene.

ip.ORSPR. DER WETEN5CH. EN DE VOLK. VAN AS1EN. 543
eenc land in het andere de band geeven; en nogtbans
heeft 'er by de volkeren van Europa , in veelen opzichte
, zulk een onderfcheid' van begrippen en gebruiken
plaats , dat men daaruit byna tot een afzon-,
derlyken oorfprong van elk volk op zich zelf zou befluiten,
Men bedenke Hechts, hoeveel moeilykheid
de invoering van den Gregoriaanfcheu Almanach heeft
ontmoet; deeze noodzakelyke verbetering, door Paus
Grcgru-ius den XIlTde ontworpen, werd, om dat ze van
een Paus kwam , doör de • Proteftanfche Staaten, uit
godsdienftig vooroordeel, lang verworpen, en 'er verliepen
byna twee eeuwen, eer dezelve algemeen in
Europa wierd aangenomen.
Maar veel aanmerkelyker zyn deeze hinderpaalen in
Afien , daar de volken door onbegrensde zandwoes-.
tynen en onbeklimbaare gebergten van elkander zyn
gefcheiden; daar een brandende zon, gloeijendc wildernisfen,
woeste rovers en wilde dieren, de reizen
moeijelyk en gevaarlyk maaken ; zeer verfchillende van
pnze beftraatte wegen , waar langs men , tusfehen
reijen van boomen , fchier van de hoofdffad van %
eene Ryk naar die van een ander kan reizen; een Indiaan
, in Europa reizende , zou zich verbeelden een
wandeling voor zyn vermaak te doen, en alle nachten
op zyn eigen bed te llaapen.
De agterhoudendheid van veelen der Aüatifche volkeren
bevordert deeze vervvydering door de natuur
gevormd. De ingang in China is verbooden, men mag
niet verder komen dan de Havenlteeden ; om tot Peking
doortereizen , moet men Chinees , Jefuit of Afgezant
zyn ; voeg hierby de gehechtheid, die alle de Afiaanen
aan den godsdienst en de gebruiken hunner voorvaderen
hebben, dan zal men moeten bekennen, dat
(5e

544 HET GEVOELEN VANDEN HEER BALLLY 0VER DEN
de overeenkomst , die wy tusfchen hen in zo veelen
opzichte hebben waargenomen, geenszins aan een opzettelykc
mededeeling is toetefehryyen.
En langs welk eenen weg zou deeze mededeeling
gefchied zyn ? Door gewoone reizen , door den oorlog,
of door den koophandel? Wat het eerlte betreft,
men weet dat de volkeren van Alïen in het algemeen
niet zeer gefchikt zyn , om wysgeerige of natuurkundige
reizen te onderueemen. Dit blykt uit den (laat
der Oosterfche Geographic , die zeer bekrompen is;
die der Indiaanen ftrekt zich naar 't oosten niet verder
dan tot China uit, en zy kennen geen land van 't zuiden
naar 't noorden, dan van Ceilon tot aan 'tCaukafisch
gebergte. De Chincefche Aardbefchryvers betoqnea
nog grooter onkunde , zy maaken de aard?
tot een vierkant vlak , en plaatfen China in het midden
, terwyl zy de nabuurige volkeren, als by geval,
op de randen van de kaart werpen, onder den naam
van monfterachtige menfehen , van reiizen en dwergen
, een blyk dat zy 't geluk hebben gehad, , van
Biets met hunne nabuuren te doen te hebben, maar
tellens een bewys, dat zy 'er geene kundigheden van
hebben overgenomen , want men behoort toch met
de lieden, die ons verltand verlichten, een weinig be-,
kend te zyn , ten minften genoeg , om ze niet voor
nionfters , dwergen of reuzen te houden.
Wat den oorlog betreft, wanneer deeze dienen zal
om gebruiken of kundigheden van 't eene volk aan
't ander mcdetedeelen , dan moet zulks gefchieden
door den overwinnaar aan den verwonneling , doch
men vindt in de gefchicdenisfen der Chineezen, Perzen
of Indiaanen geen bericht, dat ooit een deezer volkeren
dpor het ander is ten ondergebragt. De weinige

ÖORSPR. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 545
oorlogen , die nu en dan onder hun gevoerd zyn,
hebben minder de gedaante van geregelde veldtochten
, dan van fchielyke invallen , waarby de partyen
aan elkander genoegzaam onbekend kunnen blyven,
ten minden wat hunne gevoelens en wetenfchappen
betreft. De bewooners van Indien zyn altyd een
vreedzaam volk geweest, en de Chineezen fchynen
hunne meeste invallen van den kant der Tartaaren te
hebben verduurd; althands wy vinden geen voetfpoor
in de gefchiedenis van eenigen oorlog onder de bewooners
van Aliën , die gelegenheid kan [gegeeven
hebben , om hunne kundigheden en begrippen aan
elkander medetedeelen.
Het eeniglte , dat ons dan overblyft, zyn de reizen
die voor den koophandel ondernomen zyn, en deeze
zouden het best gefchikt zyn geweest om eene mededeeling
van denkbeelden onder de volkeren van Afiën
te bevorderen , wanneer de ondervinding niet geleerd
.had, ckit de geest van wysgeerige en natuurkundige
waarneeming zelden met die van den koophandel gepaard
gaat. Doorgaans dienen de reizen van den
koophandel, niet om denkbeelden tegen denkbeelden,
maar om thee en zyde tegen goud te verwisfelen. En
om te oordeelen over den invloed, die de koophandel
der volkeren op elkanders begrippen , wetenfchappen
en gevoelens heeft, behoeft men Hechts de ondervinding
te raadpleegen. Onze kooplieden hebben
China en de Indien van hunne waaren ontlast, maar
zy hebben hun niet wyzer gemaakt, noch geene dier
volkeren heeft zich verwaardigd onze kundigheden
overteneemen. Onze Indifche Compagniën hebben
noch China noch Coromandel verlicht. De Rusfifche
vloot heeft Europa omgezeild, maar wy vinden niet
dat

546 HET GEV. VAN DENHEER BAILLY OVER DEN 2NZ' 0
dat zy ergens de griekfchc kerkgebruiken heeft ingevoerd.
Hetgeen in onze dagen niet gebeurt , is ook
in de oudheid niet gebeurd, omdat en de memehen
fcn de hiaderpaalcn akyd dezelfde zyn geweest.
Uit hetg een ik tot dusverre gezegd hebbe , blykt
genoegzaam , dat de overeenkomst, die wy, in zo
veele gevallen , tusfehen de aloude bewooners van
jSfien hebben waargenomen, geenszins het gevolg van
een opzettelyke of toevallige mededeeling kan zyn
geweest. Nu ftaat ons te onderzoeken , of deeze
overeenkomften in de natuur van den mensch zyn gegrond
, en indien dit ook blykt niet mogclyk te zyn, dan
blyft ons niets overig, dan den grond van deeze ovcreenkomltcn
in een gemeenfehappelyke afkomst dier
volkeren, van een en dezelfde oude natie te zoeken.
Thands gebiedt mynbeltek my aftebreeken. Tot dus
verre heb ik den korten inhoud der vyf eerfte brieven
van den lieer BAXLLY voorgedraagen, en ik durf my
vleijen , dat die van de vyf overigen de oplettendheid
niet minder zal verbinden. De ftoute Hellingen
van onzen Schryver, en de zonderlinge en verrasfende
wyze , waarop hy dezelve onderiteunt , houden
onze weetlust gaande, en verdienen onze verwondering;
fchoon ik gaarne erkende , dat in veelen van
dezelven meer weelig vernuft dan bedaard oordeel
doordraait , en dat ik voor my de ernftige verdediging
van zyn geheel Systema niet gaarne zoude
overneemen.
è
S.
OVER

OVER DE ZEDELYKE NATUUR VAN DEN
MENS CH.
54?
*W"y hebben liet vermogen , zowel om in het algemeen
het verband tusfchen oorzaak en uitwerkfel te
begrypen, als ook in 't byzonder de gevolgen onzer
daaden, het zy dan uit vorige ondervindingen of doof
overleg , vooruittezien of ten miiifcen waarfchynlyk
optemaaken. Schoon wy ook niet altyd deeze gevolgen
bepaald kunnen opgeeven, zullen wy echter derzeiver
gelleldheid , of zy goed of nier goed zyn , in
't algemeen kunnen wceten. Hierom richten wy ook
onze daaden in naar de gevolgen , die wy daarvan
verwachten , waarby wy zekerlyk dwaalen kunnen ,
wanneer wy de afgelegene gevolgen over het h»ofd
zien, of alleen op ons, en niet tevens op den invloed,
over het geheel, acht liaan.
Op dit vermogen van onze daaden, uit hoofde van
dit ingezien verband met derzelver gevolgen, voorteneemen
of natelaaten, berust de inwendige of zedelyke
vryheid van den mensch. De uitwendige vryheid
bcltaat daarin, dat men door geen uitwendig geweld
tot iets genoodzaakt wordt. Burgerlyke of politieke
vryheid is , wanneer de burger alleen aan de wetten
van den Staat, en niet aan den willekeur van een
enkelen of eenige perfoonen gehoorzaamt. Hier
fpreekenwynu van dezedelyke vryheid, waar door wy
uit eigen werkzaamheid, naar ons inzicht in het verband
der daaden en gevolgen, befluiten. Wanneer het
onmiddelbaar zinnelyk vermaak of weerzin ailecn een
daad voortbrengt , dan handelen wy niet als vrye
tenfchen, maar als flaaven der zinlykheid, die niet
Of

54$ OVER DE ZEDELYKE NATUUR
op de toekomflige gevolgen zien , fchoon wy ze als
redelyke wezens erkennen kosten. Ook beneemt
ieder levendige en hevige gemoedsbeweging ons het
gebruik der vryheid in een grooter of kleiner graad.
Zelfs vermindert de overreding het gebruik der vryheid
by onze daaden, omdat wy ons daarby meer door
de neigingen en inzichten van een ander, dan door ons
eigen overleg laaten leiden.
Als vrye perfoonen kunnen ons onze daaden niet
toegcreekend worden, dan inzoverré wy de gevolgen
daarvan geweetcn hebben , of ten minden ze hadden
kunnen weeten en bëoordcelen. Wy zyn niet genoodzaakt
de bekooringen der zinnen, de drift der hartstochten,
de ftem der verleiding te volgen. Wy kunnen
onze reden gebruiken, den drang der begeerte of
afkeer wederftaan , wy kunnen het weeten, dat 'er
een natuurlyke orde is, welkers wetten door ons, uit
hoofde van het aigemeene welzya, moeten in acht genomen
worden, en waarop wy ons ook tegen anderen
beroepen. Een moeder neemt het licht weg , waar
het kind naar grypt: onze reden kan ons van de fchadelyke
voorwerpen onzer begeerte afhouden, en voor
het gevaar waarfchouwen , eer wy te zwak worden
om ze te overwinnen ; zy kan ons leerefl , hoe wy
ons eigen welzyn met dat van onze evenmehfehen
moeten vereenigen. Onze voortellingen hangen niet
alleen van uitwendige omflandigheden , maar ook van
ons zeiven af, en dus ook de belluiteu, diewy, ingevolge
deezer voorftellingen , neemen. Want wy hebben
het vermogen om onze aandagt te bepaalcn , en
wel byzonderlyk op gewigtige voorwerpen te vestigen.
Onze vergelykingen , opmerkingen en bei!uiten
zyn geene zinnelyke gewaarwordingen , maar daaden
van

V A N D E N M E N SC li, j^p
van ons denkingsvermogen , waarby wy zelfs werkzaam
zyn. liet komt gevolgelyk zeer veel, dikwils
alleen op ons zeiven aan, dat wy de dingen in de waercld
wel beoordeelen , en naar dezelven onze daaden
«richten.
Daar intusfehen de reden dikwils te zwak is, om
de ziulykheid of hartstochten te wederftaan - en de
baatzuchtige driften dikwils tegen de natuurlyke orde
aanwerken, zo moeten de wetten , door zeker bedreigd
kwaad, aan de zinlykheid en het eigenbelang een tegenwicht
, en ook wel , in zekere gevallen , aan
liet niet genoeg erkende goede, door belooningen, een
overwicht geeven. De wetten werken over 't algemeen
op den wil door beweegredenen, en behandelen den
mensch, als een wezen, dat zedclyke vryheid heeft.
Zyn zy rechtmaatig en noodzakelyk of nuttig , dan
verdragen zy zich volkomen met de burgerlyke vryheid,
omdat de redelyke mensch reeds vrywillig dat
geene betrachten moet, wat tot bewaaring der aigemeene
orde in de menfehelyke maatfehappy en in 'f
byzbilder in den burgerftaat, waartoe hy behoort,
noodzakelyk of nuttig is.
Door de vryheid van onzen wil zyn wy zedelyke
Wezens , dat is zodanigen , die in hunne daaden niet
door een blinde drift geleid worden, of ten minden,
zich niet laaten wegfleepen. Want zeden beteekent
in 't algemeen ons vry gedrag ten opzichte van de
grouddellingen, door welken het beduurd wordt. De
zedelyke of moreele natuur van den mensch is het
kortbegrip der bekwaamheden, waardoor hy, als een
zedelyk wezen , met inzicht van de gevolgen zvn.T
daaden, zich kan gedragen. Hiertoe behoort duA
ook het vermogen, van zedelyke denkbeelden en cor«
WVSCES. V. D. Nu Au.

550 OVER DE ZEDELYKE NATUUR.
deelvellingen over de gefteldheid der dingen , dat is',
over hunne rechtmatigheid of onrechtmatigheid, hunne
overeenftemming met de orde of ïtrydigheid met dezelve
, hunne fchoonheid of leelykheid , te vormen.
By de menfehelyke daaden hebben wy op twecderlei
dingen te zien; vooreerst , welke gevolgen zy zowel
voor den daader als voor anderen hebben, ten
tweeden, welke gevoelens de daader aan dezelven hegt.
Een daad kan op zich zelve en ook in zyne gevolgen
voordeelig zyn, doch, wanneer zy uit geen goed beginzel
ondernomen wordt, kan zy niet zedelyk goed
genaamd worden. Even zo kan iemand uit een goed
beginzel een kwaade daad doen. By een morcele goede
daad moet dus beide, namelyk het natuurlyk voordeelige
derzelve met gunstige gevoelens voor anderen , of,
wanneer zy niemand buiten ons raakt, met een juiste
kennis van hetgeen ons nuttig is, verbonden zyn.
Wy hebben by onze daaden, voor alles, de bevordering
van ons eigen ,welzyn ten oogmerk. Dit is
in 't algemeen natuurlyk en rechtmaatig. Het zou
eene aigemeene traagheid en wanorde te weeg brengen
, wanneer een ieder , met ter zyde Helling van
de zorg voor zich zeiven , het welzyn van anderen
bevorderen moest. Ook kunnen wy anderen
niet eens behulpzaam zyn , wanneer wy verzuimen
willen, de daartoe nodige volkomenheden en middelen
ons eigen te maaken. Doch wy bedriegen on3
menigmaal in onze voortellingen van de middelen tot
ons geluk. Gemeenlyk zoekt men het in het genot
der zinlyke vermaaken, in het bezit van de gemak»
ken deezes levens, in magt, rangen aanzien. Zonder
deeze uitwendige goederen van de middelen tot ons
geluk uittelluiten , moet men echter daarby wel op*
mer-

V A N DEN MENSCH, ^
merken, dat zinnelyke veramken ligt door overmaat
gevaarlyk worde a, dat zy den geest vermoeijen , en
«onze krachten nooit verhoogen, maar wel afmatten,
•of zy moesten tevens den geest op eene aangenaaane
wyze bezig houden, gelyk in 't byzonder by de
•Muziek plaats heeft. ïn 't algemeen ftellen de menfchen
zicli deeze uitwendige goederen al te gewichtig
voor. Doch het is ongelukkig, zyn geluk te willen
gronden op iets dat niet in onze macht ftaat,
By alle uitwendig geluk is een mensch ongelukkig,
wanneer hy., om de laage vermaaken der zinnen, de
hoogere geneugten, waarvoor zyn natuur vatbaar is,
van de hand wyst, wanneer hy, door onvcrfchillig-
'heid, verzadigingen verveeling geplaagd, nietswaardige
tydverdryven najaagt. Het bezit van uitwendige
goederen moet, wanneer het hem gelukkig zal maafcen,
met perfoneele volkomenheden verbonden zyn.
Men kan ze zelfs, zonder zekeren graad van verftand
en doorzicht, niet eens ten goede gebruiken. Matigheid
moet de wacht houden over derzelver genot,
gezelligheid moet ze veredelen , en welwillendheid
derzelver gebruik bellieren. Men moet nog altyd een
hooger doel, dan zinlyke verlustigingen, voor oogen
hebben. By het fynst verzonnen en voorzichtigst genot
zal men toch op den duur verveeling en tegenzin
suiet vermyden kunnen. De ontbeering van overvloed
en uitwendige voorrechten is daarom nog geen reden,
om iemand minder gelukkig te achten. Het komt
•maar alles op den toeftand der ziele aan. Wie door
werkzaamheid in den hem aangewezen ftand zich nuttig
weet te maaken, die het behoorlyk doorzicht
Jieeft, dat hy in zyne omftandigheden nodig heeft ,
•eerlykheid en moed bezit, om zich zelf te regeeren en
Nn 2 fes

55^ OVER DE ZEDELYKE WATUUR
het overtollige weet te ontbeeren , die is in ieder le­
vensdaad gelukkig.
Wy vinden in ons zeiven eene zuivere en genoeg*
zaame bron van vermaak , wanneer wy de ons verleende
krachten en bekwaamheden behoorlyk oefenen
en aanwenden. Werkzaamheid is reeds op zich zelve
, zonder uitzicht op het daarmede bedoelde, aangenaam.
Dit is een zeer weldaadige inrichting onzer
natuur. Luiheid is een ziekte der ziel. Het is zelfs
geen geluk niets te doen te hebben; veel beter is het,
zyn dagelykfch beftaan met moeite te verwerven, dan
in overvloed naar tydverdryf te fmachten. Onze
natuur vordert eene nuttige werkzaamheid. Tyd*
tèrdryven zyn als uitfpanningeii weldaadig ; als een
beftendige bezigheid vermoeijen zy en maaken ons
flegtcr. Wy verfchaflen ons alsdan alleen een wezenlyk
vermaak, wanneer wy ons met de uitvoering van
nuttige en edele oogmerken bezig houden. Wy onderhouden
ons nooit beter, dan wanneer wy de plichten
van ons beroep volbrengen , of iets ten aigemeene
nutte doen , waartoe ons onze (land vordert en bekwaam
maakt.
De bezigheid van ons vcrftandelyk vermogen , byzonder
wanneer de nieuwsgierigheid door eigen kundigheden
wordt opgewekt, is ons buitengemeen aangenaam.
De wetenfchappen, wanneer zy behoorlyk
bearbeid worden, zyn op menigvuldige wyzen nuttig.
Doch zy kunnen (legts voor weinige perfoonen een
hoofdbezigheid zyn, daar de behoeften des levens zo
menigcrleien arbeid , tanden en ambachten vorderen.
Nuttige werkzaamheid is beter dan werkelooze wetenfchap.
Intusfchen moet een ieder, zo veel zyne om-
Handigheden toelaaten, zyn verftand met nuttige kundig-

V A N D E N M E N S C H . 553
digheden zoeken te verryken. Behalven de zodanige,
die hem tot zyn ambacht, kunst of beroep onmiddelbaar
nodig zyn , behoort hiertoe alles , wat hem tot een
redelyk gedrag nodig is , wat hem voor bygeloof,
dwaasheden en ondeugden bewaaren, wat hem in de
betrekkingen van zynen burgerlyken Hand tot onderwys
{trekken , hem met de voortrellyke inrichtingen
der waereld bekend maaken, en hem tot eene verftandige
, doch ook inwendige vereering van den eerfteu
Stichter en Regeerder der waereld leiden kan. Het is
een groot voorrecht der Christenftaaten, dat 'er openbaare
fchoolen zyn opgericht, waardoor ook zodanige
menfchen, wier omltandigheden het voor hun onmogelyk
maaken, dat zy zich zeiven kundigheden verfchalfen,
een gefchikt onderwys bekomen kunnen.
De bezigheid en oefening onzer vermogens is buiten
twylfel een der oogmerken by de inrichting der Natuur.
Alle uitwendige goederen moeten wy ons door
nadenken en infpanning onzer krachten vcrfchalfen ,
daar het integendeel de dieren vergund is, alles wat
zy nodig hebben, benevens de middelen om bet te
behouden, zich zeiven te verfchalfen, zonder dat zy
iets door nadenken uitvorfchen , of het een of ander
behoeven uittevinden. De bekoorlykheid , die
eene niet gantsch gedachtelooze bezigheid heeft , is
nog een opbeurend middel te meer tot de oefening onzer
vermogens. Wy handelen dus overeenkomltig
onze natuur, wanneer wy, zo veel mogelyk, alle onze
vermogens tot nuttige einden bezig houden, waarmede
ook zodanige werkzaamheden beltaan kunnen,
die tot eene aangenaame uitfpanning , zonder nadeel
van edeler oogmerken, dienen kunnen. >
Schoon wy voor alles ons eigen welzyn zoeken ti
Nn 3 fc*

554 OVER ZEDELYKE NATÏTURt
bevorderen,.is toch de eigenliefde niet geheel en alleen
de dryfveder onzer daaden. Wy zyn ook gefchikt,
©m in het wclzyn van anderen een belangeloos vermaak
te vinden , en het, zonder inzicht van ons eigen
voordeel, te bevorderen. Men vindt ook wel voorbeelden
van 't tegendeel ; doch men zal bemerken ,
dat menfehen, die nydig , twistgierig , bedriegelyk,.
of in 't algemeen vyandig gezind zyn, door zeer woelige
hartstochten geplaagd worden , en niets minder
dan gelukkig zyn. Ieder onbedorven mensch zal, by
het verhaal van wreedheden en gruwelen , zelfs van
de zodanige die in aloude tyden en verafgelegen lauden
gepleegd wierden , van droefheid en afkeer vervuld
worden , ten bewyze, hoezeer in de daad deezeuitbarstingen
eener woeste hartstocht en vertooningen,'
van eenen verwilderden inborst met de menfehelyke
natuur ftrydig zyn. Ook bewyzen veele nog
ruuwe volken, door hun goedaardig gedrag jegens
vreemdelingen , indien deezen zeiven geen aanleiding
geeven om hen als vyanden te doen befchouwen , hoe
zeer de dienstvaardigheid eene verlustigende werkzaamheid
verfchaft. Wy fpreeken met lof, zonder
dat wy 'er voor ons eenig voordeel van hebben, van
daaden die tot nut van 't algemeen ftrekken , en des.
te fterker, hoe meer wy van de zuivere en weldaadigeinzichten
van den daader overtuigd zyn, en hoe duurder
zy hem te ftaan kwamen. Deeze goedkeuring,
die wy aan een edele belangelooze daad geeven, is
van eeu gantsch anderen aart, dan de bewondering
van nuttige uitvindingen of aangenaame kundigheden.
Zelfs de baatzuchtige kan niet nalaaten de proeven van
edelmoedigheid in anderen te bewonderen , ook wanneer
hy geen vermogen ter navolging in zich befpeurt..
fel

V A N D E N M E N S C H . 555
In de laatftc uitren van ons leven is men zeer dikwils,
op de tederfte en yverigfte wyze , bezorgd voor de
belangen onzer naaste bloedverwanten, van welken wy
toch geen nut of dienst meer te wachten hebben.
By de bewyzen ter ftaaving van eene ons door de
Natuur ingeplante liefde jegens onze evenmenfehen,
voege men nog de gezellige zucht, die den band tusfchen
ouders en kinderen , tusfehen echtgenooten
bloedverwanten en vrienden , tusfehen goede heeren
en goede dienstbooden , tusfehen den welgezinden
burger en den ftaat, tusfehen een braaf vorst en zyne
onderdaanen is. Hier mengen zich zekerlyk byoraftandigheden
onder , die onze deelneeming aan den
toeftand van anderen begunltigen. Doch de gezellige
liefde behoeft ook van de eigenliefde niet onafhangkelyk
te zyn. De vaardigheid om in de welvaart van anderen
genoegen te vinden, heeft hier, om zo te fpreeken,
flegts wortel te vatten. Alles, wat haar bevordert
, ook ten opzichte van ons zeiven, is een uitmuntende
inrichting onzer Natuur. Wy gevoelen in ons
de behoefte, om ons aan anderen medctedeelen. Op
een woest eiland zou een tam dier ons een onwaardeerbaar
gezelfchap zyn. Doch gezelligheid kan zonder
genegenheid geen plaats vinden. De dankbaarheid
voor verkregene weldaaden of dienstbetooningen verbindt
den geenen , dien zy beweezen zyn, met den
weldoener en den vriend. En van den anderen kant
wordt ook hy, dien wy op de eene of andere wyze
onzen dienst bewezen hebben , ons lief en dierbaar.
Want zelfs levenlooze zaaken of dieren worden ons
door de zorg , die wy voor dezelven gedragen hebben
, aangenaam, zonder uitzicht op eem'g voordeel
dat zy ons mogten aanbrengen. Ieder gezicht van
Nn 4 vra-

troffen te worden. Door de befchaaving van dit ver-
«logen moest hy tot het aigemeene welzyn medewer-
(Kil en zelfs liet edelftc geluk genieten, Wy

VAN D F. N tt E N S C II. 557
Wy kunnen, volgens deeze befchouwingen, het vol­
gende als de algemeende wet van ons gedrag vast-
dellen.
Zoek u en uwen toedand altyd volkomener te maaken
; doch zo , dut met het ftreevén naar uw eigen
welvaaren de bevordering van het gemeene welzyn
verbonden is; en bcl'chouw deeze pooging om het gemeene
welzyn te bevorderen, als de beste oefening
en volmaaking uwer edelfle vermogens.
De opvolging van deeze wet verheft de menfehelyke
natuur tot haare hoogde waarde, brengt haar in overeenflemming
met de geheele overige Natuur, en geeft
de aangenaamde hoop tot eene volkomener oefening
onzer vermogens, na ons affcheid uit deeze waereld.
Wy zullen liet dus voor een Natuurwet te houden
hebben, welkers nakoming ons zeker gelukkig maakt,
of ten minden de fmartelyke lotgevallen, die ons overkomen
, veraagt, en dandvastig helpt draagen. Zelfs
degeenen, die het voor zich zeiven niet als een zedelyke
wet erkennen willen, moeten echter wenfehen,
dat anderen ze daarvoor erkennen, of zy moeden denken
dat zwaard en geesfel beter zyn dan zedelyke
vryheid. Zekerlyk wordt de zucht van goedhartigheid
dikwils door eigenbaat en vyandelyke neigingen onderdrukt
; doch daaruit volgt alleen, dat deeze zucht
een tedere plant is , die op Wti ongundigeu grond of
door ruuw weder ligtelyk derft. Zy is, even als alle
onze bekwaamheden, zekere aanleg, die zich niet by
ieder mensch ontwikkelt, en nog minder by allen tot
volkomenheid geraakt.
Doch is dan by de menfehen alles flegts aanleg,
niets voltooid ? Overal, waar wy onze oogen wenden
, js volkomenheid. De myt is in haar foort vol!
Nn 5

55S OVER. DE ZEDELYKE NATUUR
komen, en het eerfte wezen op den aardbodem, de
heer der dieren en planten, zugt onder duizend behoeften
en rampen ! Tot vergrooting van zyn onheil heeft
hy een denkbeeld van een volkomenheid, ziet wat hy
zyn of toch worden kan, en mag'er echter hier niet op
hoopen. Hy heeft de bekwaamheid om ziek kundigheden
te verwerven, vindt 'er vermaak in , doch deeze
kundigheden zyn blykbaar veel te uitgeftrekt voor
zyne behoeften, en echter is hy 'er nog niet mede te
vreden, maar kwelt zich zeiven om voorwerpen natevorfcheu
, die hy niet begrypen kan. En heeft hy
zich op zyn best met inzichten verrykt, dan zinkt hy
in de duisternis van het graf, en laat op zyn hoogst
zyne kundigheden als een erfdeel voor de nakomeling-
Ichap na. Even zo , of nog veel erger is het met
andere vaardigheden gelegen, die zich de mensch met
veel moeite verwerft. Maar nog meer; wat helpt de
edelfte aanleg zyner zedelyke natuur voor den korten
tyd van de geboorte tot aan het graf? Zy zou ons
zeer gelukkig maaken, indien zy by alle menfehen tot
rypheid kwam ; doch wat ware alsdan het ftervcn,
zonder verder uitzicht, eene onbegrypclyke wet der
Natuur? Het zou hetzelfde zyn als den boom in zynen
fchoonften bloei omverhouwen. Doch nu ontwikkelt
zich deeze aanleg by zeer veele menfehen of
in 't geheel niet, of flegts zeer zwak. Opvoeding,
ftaatsconftitutie , de ftrengheid der armoede en de
druk van zwaaren arbeid verflikken den kiem der edelfte
neigingen; en het doel, dat wy in de overeenftemming
der gezellige zucht dachten te ontdekken , verdwynt.
Nog meer! Men befchouwe de vreesfelyke
uitbarftingen der menfehelyke driften, die dikwils veel
grooter verwoestingen aanrechten dan de fchriklyke
voor-

VAN DEW tJES.SCa 559
roorvaïïen in de Natuur. De gefchiedenis weet bykans
niet te verhaalen dan oorlogen, opdanden , verwoestingen
en gruwelen. Zy, die de vaders van hunae
volken zyn moeiten, zyn maar al te dikwerf dc
zodanigen geweest , die door hunne heerschzucht,
begeerte om hun ryk te vergrooten, hebzucht, verkwisting
en zinlyke buitenfporigheden , armoede en
ellende over veele duizenden gebragt hebben. Welk
eengeesfel is reeds van ouds de woede des oorlogs voor
het menfchelyk gedacht geweest ! Welke onmenfche»
lykheden hebben het bygeloof, dweepery en zucht
van vervolging niet begaan ! Hoe weinig is tot dus
verre de heerfchappy deezer monders verzwakt ï
Onder welke verdrukking heeft niet altyd het grootde
deel van het menfchelyk gedacht geleefd 1 Hoe veele
ongerechtigheden en onderdrukkingen blyven in het
burgerlyk leven, zelfs onder de beste regeering, ongedraft
I Zo wy niet over de grenzen van het tegenwoordige
leven mogen heenzien , dan moeten wy bekennen
, dat reden en vryheid droevige gefchenken
voor de menschheid zyn , en dat het beter geweest
ware, wanneer wy, by geringer verdandelyke vermogens
, in plaats van de gevaarlyke vermogens der vryheid
, zekere natuurdrift verkregen hadden, die ons 1
juist dat geen maakte, wat wy zyn moesten, die ons
allen op eene gelyke wyze aan de zegen uit de hand
der natuur deel liet neemen , die alle die wanordens ,
verdrukkingen en jammerlyke toneelen in ons tegenwoordig
leven uit den weg ruimde , en ons zonder
zorgen naar het graf leidde. Eenige beter gevormde
en gelukkiger menfehen zouden zekerlyk by deeze inrichting
verloren hebben,doch millioenen daarentegen
hadden 'er by gewonnen. Zelfs het natuurlyk kwaad
zou

t>6c OVER DE ZEDELYKE NATÜÜR VAN DEN MENSCH.'
zou als dan veel geringer en verdragelyker zyn, het
geen wy nu voor ons zeiven deels vergrooten, deels
veel gevoeliger gewaar worden dan de dieren, die
'er veel minder voor blootliaan en het gewoonlyk flegts
een zeer korten tyd verdraages.
Zullen wy zeggen, dat de mensch eene uitzondering
in de natuur maakt; dat ieder dier en ieder plant
juist dat geene bezit, wat tot zyn welzyn nodig is,
niet meer en niet minder, en dat de mensch meer verkregen
heeft dan hem nodig en nuttig is ? Of wenden
wy liever het met traanen befproeide pog van de rampen
der lydende menschheid naar die ftreeken, die
aan geene zyde van den nacht des grafs fchemeren?
Indien dit leven de ftaat der opvoeding is , waarin
onze krachten eerst wortel vatten en haare eerfte vorming
krygen moesten, dan is de raadfelachtige gefteldheid
van ons leven op aarde opgehelderd.
Het vervolg hierna.

A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.

5Ö3
C-EDACHTEN VAN DEN HEER HUFELAND OVER DE ON­
ZEKERHEID VAN DE TEEKENEN DES DOODS, EN
HET EENIGSTE ONBEDRIEGLYKE MIDDEL, OM
ZICH VAN DESZELFS WEZENLYKHEID TE
OVERTUIGEN EN HET LEVENDIG BEGRA­
VEN ONMOGELYK TE MAAKEN.
Een onzer beste Natuurkundigen, FONTANA, hield
zich lang bezig met proeven over de irritabiliteit en
duurzaamheid van delevenskragten. Met dit oogmerk
droogde hy een hairworm, by het vuur, geheel in elkander,
en na een half uur wierd dezelve echter in
't water weder levendig. Een Raderdier, een foort
van Polypus dat in het water leeft, leide hy een jaar
lang in drooge aarde , liet het een gantfchen zomer
door van de heetfte zonneftraalen uitdroogen, en vervolgens
goot hy 'er weder water op; het duurde geen
twee uuren, of het kreeg wedergeven en beweging,
waarvan het een jaar lang geen het geringfte teeken
gegeeven had. Een ander wierd op een fchyfjc van
glas, geduurende den geheelen zomer, aan de hitte der
zonne blootgefteld; het droogde zo te famen , dat
men het niet dan voor een dropje drooge lym houden
kost. Vervolgens druipte men 'er eenig water op, en
ziet de lym begon weder te leeven en zich te beweegen.
Wie kan deeze merkwaardige proeven leezen zonder
verbaasd te Haan , of van de gedachte getroffen te
worden, „ een dood uitgedroogd lichaam kan een jaar
lang de vonken des levens onzichtbaar in zich omdragen
! " Buiten zyn element gebragt, tot mumie uitgedroogd
, zonder voedfel , ja , volgens oogenfchyn ,
zonder eenigc werktuigen des levens, blyft hem echter
deeze

564 BE ONZEKERHEID VAN
deeze onbegrypclyke kracht getrouw by. Slegts een
gefchikt middel van opwekking, het enkele gevoel van
het gewoone clement is 'er nodig , en de (kapende
kracht wordt weder wakker , de ineengekrompen
werktuigen zyn weder vry en beweeglyk, en de doode
lym is weder een levendig dier.
Het fthynt dus dat de grensfeheiding tusfehen dood en
leven op verre na niet zo bepaald en beflisd is, als
men gewoonlyk denkt, en naar de gewoone begrippen
van dood en leven verwachten kan. 'Er is een
toeftand, die op gcenerhande wyze leven, doch even
zo weinig dood genaamd kan worden; een toeftand,
waarin niet alleen onze zinnen niet het minfte fpoor
van leven kunnen ontdekken , maar waarin de levenskracht
ook wcrkelyk (laapt , en zonder werkzaamheid
, zonder invloed op het met haar verbonden
lichaam is. - Het is bekend, dat het zinnelyke
beeld des levens of ook mogelyk dcszelfs oorfprongkelyke
(tof, het vuur , in een vryen , doch. tevens
ook in een gebonden, toeftand beft aan kan; het hout,
dat wy riu koud en dood in de hand neemen , kan
door het kleinfte vonkje in vuur en vlam gezet worden
; men kan dit weder blusfehen, dat is , de vuurftof
weder in zynen voorigen ftaat van werkeloosheid
herftellen , en de kool zal nu dit onzichtbaar gebonden
vuur , deeze vatbaarheid om weder te ontbranden,
veele jaaren lang behouden, tot dat de tyd haare
beftanddeelen (loopt. Even zo fchynt het met het
leven te zyn. De vlamme des levens , dat is, zyn
vrye werkzaame toeftand kan ontbrceken, en echter
kan de ftoflë des levens nog in ryke maate voorhanden
zyn ,• fteeds bereid , om weder vlammend en
werkzaam te worden , zodra het bindingsmiddel ge-
flaakt 3

DE Ï E E K E N E N DES DOODS. $>$
fl.iakt , of de üaapende kracht op zodanige wyze
wordt opgewekt, dat zy zeifs deezen tegenftand overweldigt
en zich vrymaakt. Ieder ei, ieder zaadkorn
is hiervan een bewys. Het behelst reeds in zich de
gatitfcke levenskracht van een toekomltig wezen;
doch deeze Üaapt nog , zy is nog gebonden ; men
gceve haar warmte en vochtigheid , en zy zal oiitwaaken
, en ons ook zinnelyk van haar beftaan overtuigen.
• Deeze merkwaardige eigenl'chap der levenskracht is
zo algemeen, dar wy dooi- de geheele leevende natuur
haare 1'pooren ontdekken. 'Er fchyat geen levendig
wezen te bellaan, dat niet in deezen middelftand tusfehen
leven en dood geraaken kan ; ja 'er zyn zelfs,
veelen, die naar een vastbepaalde orde zomWylen indenzelven
geraaken moeten. Zo flerft een groot
gedeelte van het plantenryk met den aanvang van
den winter , om in de lente weder te outvvaaken.
Zo biengcn de zwaluwen en andere dieren het
koudfte gedeelte van het jaar in deezen doodgelyken
flaap door, en de wederkeerende warmte maakt de
zo lang gebonden levenskragt weder los. Zo bezitten
een menigte waterfchepfels en moerasbewooners,
welker beftaan zeer galeend is, het .vermogen om met
hunne woonfteden te verdroogen, en echter een verborgen
leven, maanden en jaaren lang, te benouden,
totdat het geval ben weder in het water brengt , en
met dit element 'ook tevens het beftaan wedergeeft. —
Zy fterven, om hun leven in hun binnenlle optelluiten,
om het ook zonder voedfel , zonder element te
kunnen behouden (*). Zeker een groote en godlyke
wys-
(*) Zelfs by menfehen bevestigt zich deeze waarheid. De
NATUURK. V. D. Oo lS>y»

gÖÖ DE ONZEKERHEID VAN
wysheid, die alle fchrikbeelden van verdelging en ver­
nietiging doet verdwynen , en ons op de groote en
gerust (lei lende gedachte brengen moet, zelfs de
waarc dood is flegts bet grootfte middel ter in flanel
houding van ons beftaan."
Even gelyk de levenskracht door de verfchillende
organifatiën, met welke zy verbonden is, op de me-
nigvuldigfle wyze gemodificeerd wordt, en hieruit de
in 't oneindige verfcheiden trappen van leven en vol­
komenheid des levens ontdaan ; zo vinden wy ook
deeze eigenfehap van dezelve , het vermogen om te
fterven en weder te ontwaaken , van zeer ongelyke
volkomenheid en duur. Hoe eenvoudiger het leven
van een fchepfel is , hoe geringer en grover zyne
ovgaanen , en hoe onaf hangkelykcr zyn beftaan van
buiten is, des te volkomeneren duurzaamer kan de
fdryndood zyn , des te langer kan het leven rusten,
dat reeds op zich zeiven flegts een half leven was, en
des te Hgter kan het weder opgewekt worden, omdat
het flegts weinige en groove orgaanen heeft, die de
geheele flooping langen tyd wederdaan. Dit is het
geval
fehyndood kan het beste middel tegen den dood worden.
Iemand, die in febyn dood is, kan noch verhongeren noch
verflikken , ifrant hy heeft geen voedfel noch lucht tot
zyn beftaan nodig; en een menigte oorzaaken, vergiften
enz, die den werkelyk leevendige volftrekt doodelyk zyn
zouden, zullen op'den toeftand van het gebonden leven
geheel zonder werking zyn. Hierop rtèunen de voorbeel­
den van vervolgde perfooncn, die, in het ogenblik, dat zy
verdronken zouden worden, van fchrik in onmacht vielen,
entoen, zonder te verdrinken, een vierendeel uur, in ka
water dooibragten.

DE «'EEKENEN DES DOODS. 567
ge-val by den polypus en plantdieren , welker leven
geen auemhaaling noch bloedomloop nodig heelt, en
voor welken de dood van een jaar lang niet meer dan
een li aap is.
Met iedereu trap'der fchepping neemt nu de volkomenheid
des levens, doch tegelyk ook de vermenigvuldi
;ingvanzyn behoeften, toe.' De noodzakelykheid
yan den omloop des bloeds , en een onafgebroken inwendige
beweegmg, de daardoor bewerkte fnelle ver-
•teerins.- van zich zclvcn, dat een be.ftendige heJtftelHng
van buiten vereischt , en voedfel en fpysverteering
onontbeerlyk maakt; by nog volkomener dieren de
behoefte van lucht en ademhaaling, dit alles maakt
dat het leven van trap tot trap afhangkelyker en minder
gefchikt wordt voor eene langer afbreeking. De
mensch is het laatlle lid der zichtbaarc fchepping, en
jn hem vinden wy het volkomenfte leven, den grootften
rykdom der famenvoeging, en eenigcrmaate het
icort begrip van alle krachten der leevende natuur.
Spysverteering , bloedomloop , ademhaaling,, afzonderingen
van allerlei faort , de gantfche rei van bewegingen,
van de eeuvoudigfle famentrekking af tot
•de werking der ziele toe, zyn de menigvuldige mechanismen
, op welker onafgebrooken werkzaamheid zyn
lever, en onderhoud berust. Doch even deeze kunftige
famenvoeging , deeze wonderbaare aanecnfchakeling
der phyfieke, dierjyke en geestlyke natuur is .het,
die het menfchelyk leven van een gedeelte berooft van
die vastigheid en zelfsbeflaanbaarheid , die men hy
eenvoudiger wezens aantreft, en die zyne aanraakings
punten met de hem omringende natuur, zowel als zyne
afhangkelykheid van dezelve, vermenigvuldigt. Niet
genoeg , dat zyne grovere befkuddeelen yan tyd tot
,Qo : tyd

56S D E O N Z E K E R H E I D V A N
tyd moeten herfteld worden , de geestige kracht, met
welke de mensch het volkomenfte voorzien is , heeft
edcr ogenblik voedfel en vernieuwing nodig , en een
vry genot van lucht nevens eene onafgebroken ademhaaling
is een beftendig en noodzakelyk vereischte om
de vlam van het dierlyk zo wel als van het gecstclyk
leven te onderhouden. Genoeg ! de mensch leeft
geen ogenblik van zich zeiven, en men kan zyn leven
met recht eene beftendigc vertccring , een altydduurend
neemen , zich toeeigenen en wedergeeven noemen.
Hieruit volgt nu voor onze tegenwoordige nafpooringen,
eerstelyk, dat een zo famengcfteld en afhangkeiyk
leven op veel menigvuldiger wyzen kan verftoord
en afgebroken worden ; ten tweeden dat een
leven , 't welk zulk eene geduurige vernieuwing en
geestig voedlëi nodig heeft, wel -eenigen tyd in een
gebonden ftaat beliaan. kan , doch zekerlyk zonder
hulpmiddelen vroeger moet uitgaan ; en eindelyk,
dat , fchoon ook de levenskrachten inwendig beftaan
blyven , het echter ongelyk moeijclyker is , een zo
faineiigefteld weefzel van orgaanen weder aan den
gang te brengen , die dikwils door een kortftondigen
ftilftand haare werkzaamheid geheel verliezen. De
fehyndood moet dus by menfehen veel ligter mogelyk
zyn , doch hy moet veel bepaakler grenzen hebben
dan by onvolkomener fchepfcls.
Dit is het nu ook, dat ons de ondervinding leert.
Pveeds in de vroegfte tyden van de gefchiedenis van
het menschdom vinden wy enkele fpooren van dezelve.
Menfehen ftierven en ontwaakten weder, ASCLE-
I'IADES , APOLLONIUS VAN TYANA , VerwitTVCH zich
•daardoor eenen onftcrfeiyk.cn roem, datzy meufchen,
die

DE TEEKENEN DES DOODS. 569
die men even begraven had , weder opwekten. In
laatcr tydcn fehynt dit geval onder de Grieken zo menigvuldig
voorgekomen te zyn, dat men een eigen
naam, Hyjteropotmi, voor de weder ontwaakten uitvond
, dezelven nog eens doopte en ze plegtig tot een
tweede leven inwcidcie. By de Romeinen gebeurde
het eens , dat de dooden eerst op den brandftapel weder
in het leven kwamen, en hoogstwaarfchynlyk ontftond
hieruit het gebruik, om het lichaam voor de verbranding
een lid van den vinger aftefnyden, om te ontdekken,
of'er nog ergens eenige fpooren van levensgevoel
voorhanden waren. Doch de hedenclaagfche tyden,
waar men opmerkzaamer op deeze verfchyning wierd,
zyn ongelyk ryker aan voorbeelden. Men kanze by
BRINKMAN , BRUHIER , enz. by honderden opgeteekend
vinden , en 'er zullen weinig plaatzen weezen,
waar niet eenmaal zulk eene gebeurtenis is voorgevallen.
Deeze reeks van ondervindingen Helt ons in
ftaat om het volgende gegronde bcfluit optemaaken.
De dood der menfehen is geen plotslinge verandering,
geen werk van een ogenblik, maar een trapswyze
overgang uit den toeftand van het werkzaame
leven in dat van den gebonden ftaat of fchyndood, en
door deezen eerst in den volkomen dood of het volr
Hagen verlies van alle levenskrachten. Het is wel
een oud doch zeer fchadelyk vooroordeel , dat met
het uitwendig leven ook tevens het inwendige , of,
Mat hetzelfde is, met de werking ook de oorzaak moet
ophouden, en een enkele opflag van het oog op den
aanvang des levens geeft ons hierover een des te klaarer
licht. Zo zeker het is, dat de mensch trapswyze
uit het onvolkomenfte leven tot een volkomen overgaat
, zo zeker het hart is van het eerfte kloppende
Oo 3 ogen»

570 n È O N Z E K K i u i c m V A N
ogenblik, waarin zien het leven, eer nog ergens een
ander deel bellaar , zich beweegt en werkt, en van­
daar ter vorming en bezieling der overige orgaanen
uitllroomt; even zo zeker is deeze trapswyze opvol­
ging by het afheemea des levens; het trekt zich van
de uitwendige deelen tot de inwendige eigenlyke le-
vensorgaanen terug, en concentreert zich ten laatden
in het hart, zynen eerften zetel en oorfprong, waarin
het ook het langde volhardt. Men kan gevolgelyk
drie tydperken van het derven, of even zo veel gra­
den des doods aanneemen.
Eerst de toedand, wanneer alle beweeging, die onze
zinnen bereiken kunnen, opgeheven, en de mensch
het volflagen beeld des doods is, doch wanneer in­
wendig het vermogen des levens nog daapt , en de
orgaanen de vatbaarheid van haaren invloed nog niet
verlooren hebben, die, wanneer degts de vereischté
prikkeling aangewend, of de bindende oorzaak opge­
lost wordt , ook weder uitwendig zichtbaar worden
moet. Deeze graad is dus geneeslyk, ja 'er kan zelfs
nog een duistere bewustheid van zyn bedaan , zelfs
nog eene uiterlyke zinlykheid tegenwoordig zyn, zon­
der dat de minde vertooning des levens mogelyk is:
gelyk de vreesfelyke gefchiedenis van die vrouw be-
wyst, welke alles hoorde, wat men by haar vermeend
lyk fprak en tot derzelver begravenis in 't werk Hel­
de , en in de linarrelykde pooging en gedliufige in-
fpanning om een levensteeken van zich te geeven ,
meer dan vierentwintig uuren doorbragt , doch by
welke eindelyk nog ter rechter tyd haar inwendige le­
ven door het bekleedfel des doods hcónbrak.
Ten tweeden , de toedand , die den vorigen gelyk
iü, en waar eveneens nog levenskrr.gt in een gebon­
den 1

DE TEEKENEN DES DOODS. 57ï
den ftaat overig is, doch waar deeze te veel aan ener­
gie, of de fynttc en edelfte orgaanen te veel van haare
werkzaamheid veriooren hebben , om weder vry en
levendig te kunnen worden. liet is het gewoonlykc
en noodzake'yke gevolg van het voorige : want juist
door den ftilltand der machine moeten , na langer of
korter tyd, de orgaanen onbruikbaar en de levenskracht
zelfs onmachtiger worden. Doch hieruit volgt niet
dat alle dooden eerst uit den voorigen in deezen toe­
ftand overgingen ; neen , de flag des doods kan zo
treffen , of het lichaam reeds voorheen zo uitgeput
zyn , dat tegelyk met de uitwendige levensteekenen
ook de mogelykheid eener nieuwe bezieling vcr-
dwynt.
Niettegenftaande nu deeze graad des doods wezen-
lyk van den vorigen onderfcheiden is , hebben wy
echter geen uitwendig teeken om denzelvcn te onder-
•fcheiden van den vorigen, welke nog geneesbaar is, en
wy moeten beiden zo lang voor dezelfde houden,
totdat
de derde graad, de werkelykc ontbinding, door ver­
rotting,-zich opdoet. Dan eerst is de volkomenheid
des doods zeker , en het is zeer waarfchynlyk, dat
de levenskrach: niet eerder volkomen ophoudt, dan
wanneer de organifatie zelvë gefchieden en het fa-
mengeftelde wezen in zyne eenvoudigfte beftanddeelcn
ontbonden wordt.
Deeze grootc en gewigtige ontdekking nu , die
voor onze gerustftelling , hoop, en de werkelyke her-
levendiging van menigeen veriooren gegaanen fchyn-
dood, van weldaadigen invloed had kunnen zyn, die
de tederheid der voortduurende liefde zo menig een
Oo 4 fchoone

571 DE ONZEKERHEID VAN
fcboone zege beloofde (*), heeft, helaas, juist het
tegendeel te weeg gebragt. Zy is de bron der fmerte-
lybfte
(*) De volgende treffende gefchiedenis is hier een be­
wys van. Een jongman raakt te Parys verliefd op de
dochter van een ryk burger, en zy op hem, doch haar va­
der dwingt haar een ander te trouwen. Niet lang daarna
vervalt zy uit hartzeer in een kwynende ziekte en Iterft.
Men begraaft haar, gelyk in Parys gebruikelyk is, na vier­
entwintig uuren. Haar eerfte minnaar, die den geheimen trek
niet wederftaan kost van haar nog eers te zien , koopt den
doodgraver om, om hem het graf te openen. Het gclchiedc
in denzelfden nacht; de jongman dreigt den doodgraver
Ogênbliklyk den dood, indien hy niet zvvygt, neemt het
lyk weg, en draagt het in een nabtiiirig huis. Hier leidt hy
zc by het vuur, wryft haar met warme doeken , en zoekt haar
onder duizend omhelzingen en kusfen het leven weder in-
teademen. En na eenigen tyd wordt hem zyn moeite ry-
kelyk beloond. Zy begint te zugten en haar leven keert
weder. Kort daarop ging dit zeldzaam paar, dat door den
dood weder vereenigd was, naar Engeland, en waagde
* het eerst na cenige jaaren te rug te keeren. Men wilde
ze in het eerst niet voor de overledene erkennen ; doch het
Wierd ras bewezen, en haar tegenwoordige man begeerde
nu ook, dat men aan hem het haar toebehoorend kapitaal
zou uitkeeren. Hierover onilond het zonderlingfte pro-
e-es. De eerfte man ftond 'erop, dat zy hem toekwam,
de tweede beweerde, dat zy voor den eerften man dood,
en thans vóór hern door zyne pogingen weder levendig
was. Doch het parlement fcheen haar den eerften bezitter
re willen toeigenen. Zy wachten dus de uitfpraak van het
proces niet af, en keerden naar Engeland te rug. De aften
van dit merkwaardig proces vindt men nog in de regifteri
van het Parlement.

DE TEEKENEN DES DOODS. 573
fykfte kwellingen geworden, en heeft den fchrik des
doods verdubbel:. Hy, die den dood op zich zclven
niet vreest , beeft nu by de gedachte , van levendig
voor dood gehouden te worden, en by ieder fterfgeval
van nabeftaande en beminde perfooneh wordt ons lyden
door de kwellende onzekerheid vermeerderd. Hy is
mpgelyk niet dood , maar flaapt flegts. En waarom?
Omdat wy de dooden te vroeg begraaven; en het tydpunt
niet afwachten , dat de zekerheid des doods beflisfcn
kan. Het moet dus voor ons van het uiterfte
gewigt zyn de volgende pointen naauwkeurig te onderzoeken
: Hoe lang kan de mensch in deezen middelftand
doorbrengen ? Heeft men in 't geheel geen
teeken om het overfchot des levens te kennen ? En
heeft men ten minften geen middel om het weder ontwaaken
in het graf te verhoeden?
Wat het eerfte, de duur van den fchyndood betreft,
moeten wy helaas bekennen , dat zich hieromtrent
doorgaans niets bepaalds en algemeens zeggen laat. Zo
veel weeten wy , dat de verfchcideuheid der gevallen
en omltandigheden , die den dood vergezellen , ook
hierin eene groote verfcheideuheid te weeg brengen;
doch de uiterlte grenszen deezer mogelykheid van het
wéder ontwaaken te bepaalen , daartoe hebben wy
nog geen genoegzaame kennis der natuurkrachten ,
noch genoeg ondervinding.
Zekerlyk moet hierby de voorraad van levensgeesten
en de meerdere of mindere energie derzelven een
groot onderfcheid maaken , en hy , die van natuure
zwak,of door ongebondenheden uitgeput is, zal natuurlyk
eerder geheel ophouden te leeven, dan hy,
bywiende levensgeesten nog in haare volle kracht zyn.
Voorts de wyze van fterven. Wie den natuurlykcn,
O 0 5 dat

574
Ö E
ONZEKERHEID VAN
dat is, den dood van den ouderdom fterft, die fterft
het zekerst, want hier is de dood het gevolg van uitdrooging
en vernieling, die ieder lichaam door zekere
duurzaamheid des levens van zelfs met zich brengt.
Even zo is ook de dood van zodanige ziekten , zy
mogen lang of kort zyn , die de bron des levenskracht
of de organifatie der edele deelen vernielen , befiisfend
en ongeneesbaar.
Doch nu deuke men aan perfootaen, die door hartzeer
en verdriet, door fleepende zenuwziekten in zodanïgen
graad verzwakt worden , dat zy uitwendig
ophouden te leeven. Hier kunnen de orgaanen des
levens nog volkomen ongehoord zyn; het is Üegts onmacht
of fyne kramptrekking , die de werkingen des
levens afbreekt; en 'er is flegts eenigen tyd nodig om
de levenskracht , die in dit geval den dood lang wederftaan
kan, weder optewekken en in werkzaamheid
te brengen , gelyk de ondervinding leert. Even zo
min kan men op die gecue betrouwen, die, by een
volkomen gezond lichaam, door een geweldigen dood,
het moge dan een beroerte of eene uitwendige kwetzing
, verdrinken , verdikking , enz. zyn , fterven.
Ook hier is flegts de vlam des levens geftremd, de
vonk kan nog lang onder de asfche voortglimmen.
Ook heeft men voorbeelden van een langduurend verborgen
leven by perzoonen, die aan een bloedftorting
overleden zyn.
Zo veel is zeker , dat het vrouwelyke gedacht aan
den fchyndood meer blootgefteld is, dan het mannelyke,
en dat hierom de meeste en gewigtigfte gevallen
van deeze foort by de vrouwen gevonden worden.
Doch het ligtfte kunnen zy , die met hyfterieke toevallen,
met geduurige flaauwtens , kramptrekkingen,
val-

tiÈ TEE KENEN DES DOODS.
•failendc ziekten behebt zyn, hierin geraaken en mogelyk
bet langst daarin uithouden , en dus moet men
hier ten uitcrfle op zyn hoede zyn, dewyl een leven,
dat reeds aan diergelyke afbreekingen gewoon is, On*
gelooflyk lang daarin volharden , en echter door de
geringde aanleidingen, weder ontwaaken kan. Ja wat
nog gevaarlyker is , de fchyndood kan hier fomwylen
eene periodieke ziekte zyn, die vcrfcheiden dagen het
lichaam tegen alle middelen van prikkeling en opwekking
gevoelloos maakt; en zich echter na het einde
van dit tydbcttek van zelve weder oplost. Ook de
eerfte aanvang des levens is vatbaar voor een langen
duur van fchyndood, en men kan niet fcherp genoeg
waarfchouwen , om eerstgebooren kinderen niet te
vroeg voor dood te houden. Ik weet zelfs een geval,
dat een bekwaam vroedmeester, nadat hy zich ecnige
uuren achter eikanderen met een doodgeboren kind
vruchteloos had bezig gehouden , op het punt llond
van heen te gaan. Een bloot toeval verhinderde hem,
en meer uit tydkorting dan uit hoop nam hy het kleine
fchepfel nog eens onder handen, blies het een tyd
lang een onafgebroken adem in den mond, en wierd
niet weinig verrast, toen hy eindelyk deszelfs wederkeerigen
adem gevoelde , en het leven des kinds
ten vollen terugkeerde.
Eindelyk geeft ook de behandeling der dooden zekerlyk
een aanmerkclyk onderfcheid in den langer of
korter duur van het nog overgebleven leven. Men
behandele den doode op de gewoone wyze , haale
hem, kort nadat hy den adem heeft uitgeblazen, uit
het bed, legge hem in den winter in de koude of wel
binnen een ingefloten bedorven lucht , dwinge de gewigtigüe
deelen in naauwe banden enz* en men kan
ver-

5?6 DE ONZEKERHEID VAN
verzekerd zyn, dat de dood , wanneer hy nog niet
volkomen is, het daardoor ras worden zal; daarentegen
, wanneer men de overleedeqe nog in zyne natuurlyke
warmte van het bed iaat , voor bëftendige
vernieuwing der omgcevende lucht, en eene ongedwongen
verhoogde ligging zorgt, zo zal het gebonden
leven nog altyd een fyn voedfel behouden, en de
cdelfte orgaanen langer tyd gebruikbaar en buigzaam
zyn, en dus vatbaar voor het leven blyven. Zelfs de
wyze van begravenis is hier van eenen gewigtigen invloed,
en het is meer dan waarfchynlyk, dat de lucht
der verfche aarde zeer dikwils het middel van opwek-
* king geweest is, het welk onze dooden weder , doch
helaas te laat, in het leven heeft geroepen.
Hieruit blykt, hoe ongelyk de duurzaamheid van
den geneesbaaren fchyndood zyn moet , en hoe onmogelyk
het zy een algemeenen bepaalden tyd vastte*
ftellen, na welks verloop men den eene doode zo wel
als den anderen met zekerheid begraavcn kan. Dat
althans de termyn van twee of drie dagen veel te kort
is, bewyzen de volgende gefc-hiedenisfen , waar het
leven eerst na zes en zeven dagen wederkeerde, en
die, om haare merkwaardigheid, uitvoerig verdienen
verhaald te worden,
MILADY RUSSEL , de gemalin van een Engelsch
Overflen, wierd van iedereen voor dood gehouden, en
het was flegts de tederheid en liefde van haaren gemaal
, die haar voor eene levendige begravenis bewaarde.
Hy wilde ze volftrekt niet eer verlaaten, voordat
de verrotting haaren dood bevestigde. Zeven dagen
lang lag zy dus in den flaap des doods, en eerst
toen genoot haare gemaal , die van haar lichaam niet
was aftefcheiden, de zegepraal van haar weder te zien
ont'

DE TEEKENEN DES DOODS. 577
outwaakeu, toen men in een nabuurige kerk de klok
begon te luiden.
Nog merkwaardiger is het voorbeeld van een Profesforsvrouw
in Tubingen, dat ons de Heer CAMERA-
RHJS verhaalt. Deeze perfoon, die zeer vatbaar was
voor hyfterieke toevallen , fchrikte in de zesde maand
van haare zwangerheid, zodanig, dat zy de hevigfte
ftuiptrekkingen kreeg , en na vier uuren dood was.
Twee beroemde Geneesheeren CAMERARIUS en MAU-
CHART en nog drie anderen konden niet anders dan
haaren dood voor zeker houden. Niet de minfte beweeging,
geen Ipoor van polsflag of ademhaaling, de
fterkfte middelen van bykomiiig , die men gebruikte,
waren zonder eenigen indruk. Nadat men dus vyf
uuren lang met vergeeffche proeven doorgebragt had,
wilden de Artzen haar als onherftelbaar veriooren
verlaaten. CAMERARIUS aliecn kreeg nog den inval,
om de fpaanfche vliegplyster , die men daags te vooren
aan de voeten gelegd had, afteneemen, en tevens
de gezichtstrekken op het naauwkeurigst gadeteflaan;
en zie, toen men den opperhuid van de grootc teenen
aftrok, bemerkte men wezenlyk een zwakken trek van
den mond , die zekerlyk aan deeze opmerkzaame
mannen niet ontflippen kost, en voor hun een genoegzaame
grond was , om dit mensch niet te laaien
begraavcn , maar hunne proeven om dezelve weder
in 't leven te brengen te herhaalen. Men begon
dus de gevoeligfte deelen te prikkelen , men gebruikte
de indringendfte middelen, zelfs het gloeijendc yzer,
en 'er was byna geen deel dat men niet door fteeken ,
branden en andere prikkelingen op het fterkfte beproefd
had. Alles vergeefs, zy bleef dood , en echter
waagde men het niet , in vertrouwen op de nog
ove-

5?S DE ONZEKERHEID VAN
overige geringe levensfpoore:i, haar te bcgraavcn. Zy
Jag gei eele zes dagen lang met alle reekenen éts
doods, uitgezonderd een kleine warmte omftreeks het
hart. Eensklaps floeg zy de oogen open en begon
weder te leeven, doch wist van alles, wat in dien tyd
met haar was voorgevallen , niets. Nadat zy zich
met eenig voedfel verkwikt had , wierd zy van een
dood kind verlost ; en herilclde kort daarop volkomen.
En des te meer hebben wy belang, om zekere teekenen
uittevinden , die ons de geheime overblyfzels
des levens by een lyk kunnen ( indekken , en reeds
dikwils vleide men zich,ze gevonden te hebben; doch
de ondervinding heelt ons helaas icleerd , dat geen
eenige , onder alle omftandigkeden, een vaste proef
houdt. Zy berusten veelal op een overblyfzcl van
irritabiliteit. Doch wy hebben reeds boven gezien,
dat het levensvermogen zo gebonden kan zyn , dat
haar ieder iriterlyke vertooning en alle invloed op de
orgaanen ontbreekt, en dat zy gevolgelyk voor onze
zinnen in 't geheel geen beftaan heeft. Mogelyk (het
is 't rmoeden van den grooten HALLER) blyft nok
alsdan nog in het hart eenige fpoor van prikkelbaarheid
over; doch men kan zich daarvan niet overtuigen
zonder zodanige kwetungen te veroorzaaken, die den
dood, wanneer hy nog niet beftaat, zeker bewerken
moeten. En wat dit teeken nog bedrieglyker maakt,
is, iisl in veele gevallen de prikkelbaarheid in enkele
deelen tegenwoordig en echter de dood volkomen zyn
kan; in andere gevallen daarentegen, gelyk de boven
opgegecven i haal bewyzen, een en geruimen tyd
lang geen het geringfte fpooi daarvan aanwezig zyn,
en echter na het geëindigde tydperk van den ftryd
des

DE TEE KENEN DES DOODS. SJtf
des dóóds haare vryvvillige wederkomst volgen kan.
Even zo min kan men zich op de verwyderde oogleden,
op haaren veriooren glans, op een volkomen gebrek
van ademhaaling en pols, het niet willen vloeijen
van het bloed , enz. verlaaten ; alle teekenen , die
ook, by den fchyndood aanwezig kunnen zyn , uit
welker afweezigheid, wy wel een overgebleven leven ,
doch uit welker aanwezigheid men geenszins den dood
zeker kan opmaaken. De verrotting alleen is in ftaat
om ons die volkomen zekerheid te geeven , dat nu
niet alleen alle verband van het levensvermogen met
de machine verbroken, maar ook de organifatie zelve
vernield, en om weder in deeze gedaante te herleeven
ongefchikt geworden is. Doch ook hier moet men
wel opmerken , dat zy niet afzonderlyk (want enkele
deelen kunnen ook by levendige lyve rotten) maar
algemeen , niet flegts door bedrieglyke teekenen (gelyk
by voorbeeld , de zogenaamde reuk der lyken)
maar volkomen en volgens alle kenteekenen merkbaar
zyn moet. Dan eerst , wanneer de uitwaasfeming
wezenlyk ftinkt, de kleur met vlakken in 't bruin en
blaauw fpeelende zich opdoet, het gantfche lichaam
opzwelt, en de zelfftandigheid week en bryachtig wordt,
dan eerst kan men met zekerheid zeggen ; de dood is
volkomen , en de onbegrypelyke band , die deeze
masfa van krachten en orgaanen zo wonderbaar vercenigde,
is ontbonden.
Deeze nu beweezen mogelykheidvan een langduurend
leven dat echter door niets kenbaar is, maakt het ons tot
een der dringendfte en beiligfte plichten op middelen
te denken, om onsen anderen voorliet fchrikiyk noodlot
van levendig begraven te worden, te verzekeren.
Alle de gewoone middelen bereiken dit doel niet;
zelfs

jgo DE ONZIiKEllIlEID VAN
zelfs de doodenfehouw, die men op fommige plaatfen
daartoe heelt aangewend, wordt onnut, zoras de teekeneH
des doods , waarop men zich grondt, geene
kracht van bewys meer hebben. De tyd alleen is de
bevoegde rechter over dood en leven , en na alles ,
wat wy tot dus verre gezegd hebben, is het eenigfte en
natuurlykfte middel om zich uit de onzekerheid te redden,
dit: het lichaam zo lang telaaten liggen, totdat
de boven befchreeven fpooren van verrotting zich opdoen.
Wy verkrygen daardoor het tweevoudige voordeel
, vooreerst van het levendig begraven zeker te
vermydcu, en ten tweeden, in geval van een onvolkomen
dood, het godlyk genoegen te genieten, om
de llaapendcn aan zich zclven en de hunnen te hebben
wetiergegeeven ; een voordeel , dat men by de gewoonte
om zich van den dood door opening of een
wonde van het hart te verzekeren, noodzakelyk verliezen
moet. Niets kan men tegen deezen voorflag
inbrengen, dan de zorgc, dat de Hinkende dampen van
het iyk de lucht mogten bederven en voor de aigemeene
gezondheid nadeelig worden. Doch gebiedt ons de
al te angftige zorge voor de levenden onrechtvaardig
jegens de dooden te zyn ? En is deeze gantfche vrees
niet ingebeeld eu buitenfpoorig '? Wat is de uitdamping
van een paar lykeu over het geheel tegen de menigte
van die dierlyke overblyzels , onder welke wy
beftendig leeven, en die rondom ons rotten, zonder
dat wy eenig nadeel voor onze gezondheid daarvan bemerken.
Is niet de gantfche natuur een open graf,
waarin ieder ogenblik millioeneu wezens fterven en
verrotten? Hebben wy geen Kerken vol lyken , geen
Kerkhoven, Anatomiën, midden iii de Steden, waaide
lyken niet dageii , maar maanden lang liggen bly-
ven,

DE TEE KENEN DES DOODS. 58I
ven, en wy willen de dooden dit kort verblyf op aarde
weigeren.! Ja , wy wecten nu , dat het fchoonfte
en gezondfte land in de waereld, Otaheitc , juist dat
is, waar,men de dooden in de open lucht laat verrotten
(*). Het is het oogmerk niet om de dooden,
weeken , maar flegts eenige dagen , niet tot de hoogfte
verrotting , maar flegts tot derzelver aanvang,
wanneer de uitdampingen nog niet veel te beduiden
hebben , te bewaaren. En om alle mogelyk gevaar
voortekomen, kon men ze van de wooningen der leevenden
verwyderen, en op eene afgezonderde plaats
hunne quarantaine doen houden.
Een op zulke wyze afgezonderd doodenverblyf zou
zekerlyk even zo weinig befmetting verspreiden , als
een pestzieke in zyne quarantaine; en is hy aan eene
boosaartige rotkoorts geftorvcn, dan neemt de verrotting
, die terfïond met of na den dood ontflaat , de
gantfche noodzakelykheid weg , om hem langer te
laaten liggen.
Ter bereiking van dit heilzaam oogmerk heeft de
Heer D, IIUFELAND her volgende voorftel aan de
hand gegeeven, dat, niet tcgenftaaude hetzelve reeds
dooreen FRANK en een THIERRV is aanbevolen, echter
nog weinig bekend , en nog minder in praktyk
fchynt gebragt te zyn.
ïj Het
(*) Schoon men nog by de Nederfaxen, alwaar men de
dooden langer en gevoeglyker bewaart , noch by ons iti
Holland, alwaar men de dooden (uitgezonderd by de
Joodeu) nooit voor den vefden dagbegraaft, mindernadeel
van deeze gewoonte te wachten heeft, is het echter zeker
dat het vroegtydig uitkleedeii en kisten , het geen by ons
algemeen in zwang is, hetzelfde nadeel kan voortbrengen.
N A T U V K K. V. D. P n

582 ü£ O N Z E K E R H E I D VAN
1) Het oprichten van doodenhuizen , die het gevoeglykst
by een kerkhof, byzonder wanneer het
builen de Had ligt , zouden kunnen aangelegd worden.
2) Deeze doodenhuizen zouden een fterkc doortocht
moeten hebben , doch zo ingericht zyn , dat
men 'er 's winters tevens ftooken kost, waardoor men
een dubbel voordeel zou erlangen, eensdeels, dat de
vorst het nog overige leven niet vernietigde, anderendeels
dat men door de warmte des te eerder fpooren
van verrotting , en dus zekerheid des doods erlangen
zou.
3) In deeze doodenhuizen moesten de lyken na
den gewooneu tyd gebragt worden , in een ruimen
kist, die met genoegzaame lugtgaten voorzien was,
en waarin het gezigt zo lang onbedekt gelaaten wierd,
tot dat 'er zich teekenen van verrotting opdeeden.
4) Hierby moesten wel onderweezen en getrouwe
bewaarders geplaatst worden, die op ieder verandering
derzelven, en ieder fpoor des levens opmerkzaam
waren, en de lichaamen tegen alle moedwillige
aanvallen befchermden.
5) Eindelyk moest ieder doodenhuis een Arts of
Heelmeester hebben, die van ieder verandering, welke
zich opdeed , terftond kennis gaf, en van wiens beih'sfing
het afhangen moest, of de dooden zouden dienen
begraaven te worden, of niet.
Wanneer ik (zegt hy) het klaarblykelyke nut en tevens
de gemaklykheid en eenvoudigheid van deeze inrichting
bedenke, kan ik nauwlyks begrypen , dat zy
niet reeds lang ingevoerd is, en dat niet ieder waar
menfehenvriend zich in zynen kring daarvoor in de
bresfe gefield heeft. De heiligde plichten der mensehr
f eid,

DE TEE KENEN DES DOODS. 583
heid, ons zelfbehoud, de kinderlyke, ouderlyke en
huwelyksliefde eifchen van ons met luide ftemme dit
middel niet te verzuimen , het eenigftc, waardoor wy
ons en onze beminden voor het fclnïklykfte noodlot,
dat ooit een dwingeland ter foltering kost uitvinden,
kunnen beveiligen , het eenigfte, waardoor in liet toekomende
de zuchten in het graf, de fchriklyke aanklaagers
onzer zorgeloosheid, te verhoeden zyn. Niemand
van ons is by de gewoone behandeling voor dit
noodlot zeker; de mogelykheid moet by ons in zulkcn
gevalle reeds voor de waarfchynlykheid gelden, en ik
verzoek een ieder zich zyn eigen doodbed voorteftellen,
en by dit fchriklyk uitziekt zich in de plaats tc
Hellen van het lyk zyncr echtgenoote of kind, die men
hem , nog lang voorde zekere overtuiging van hunnen
dood , ontrukt, in een enge kist fpykert, en mogelyk
nog levend, mogelyk nog hoorend , in den akeligen
'nacht van het graf doet wegzinken. Kan men
hieraan zonder yzing denken ? Kan men nog een ogenblik
twyfelen , om de fluhaerende medgezellen onzes
levens, het eenige wat wy hun nog geeven kunnen,
de geringe weldaad te bewyzen, van hen nog eenige
dagen langer in de lucht tc doen vertoeven, die zy zo
lang met ons genoten hebben? Onmogelyk! Het is de
laatfte en rechtmaatigfte aanfpraak die zy op onze
voorzorg hebben; het zy ook het laatfte bewys onzer
liefde en toegenegenheid , welke deezen naam meer
waardig is dan alle pragt cener plegtige lykftaatlie!
Welk een zegenpraal voor den edelen menfehenvriend,
wanneer binnen lang of kort een zyner medebroeders in
dit huis zyn leven wedervond, en het ysfelykfte aller
rampen, eene levendige begravenis, ontworftelde l
Pp s ©VER

584
O V E R D E W Y Z E 01' W E L K E D E E O R A X G E-
V O R M D W O R D T.
De Heer Profesfur FORSTER te Hal! heeft in het ne­
gende Deel der Eeytrage zur Volker-und Landerkunde,
van den Profesfor SPRENGEL , een paar vertaalde En-
gelfehe brieven , over de voortbrenging van den Bo­
rax, nevens cenigen zyner aanmerkingen, daartoe be-
trekkelyk, laatcn inlasfchcn, uit welken het volgende
een uittrckfel is. Vólgens den eerften Brief van den
Heer WILLEM BLANE Efq. wordt deeze zoutachtige
zelfftandigheid , die in de Landtaale Swagah heet,
van de Tibctanifche gebergten naar Indoftan ge­
voerd. De plaats, waar zy wast, ligt in het Koning*
ryk juralate , dertig dagreizen tegen het Koorden
van Betowle. Men befchryft deeze plaats , als een
klein dal , dat door bergen, die met fneeuw bedekt
zyn , omgeven wordt , in welker midden zich een
zee van omtrent zes Engelfche mylen in den omtrek
bevindt, welker water zo heet is, dat men 'erde hand
nauwlyks in houden kan. Het aardryk is aan den oever
geheel onvruchtbaar , doch bevat zo veele zoutdeelt­
jes, dat zy zich na eenen regen of gezouten fneeuw
in witte vlokken, gelyk de falpeter in Indoftan , op de
oppervlakte aanzetten. In den winter , wanneer het
begint te fnceuwen , maakt men aan den oever der
zee kisten , om welke men kleine dammen van zes
duimen hoog trekt. Zoras deeze met fneeuw zyn aan­
gevuld, wordt het heete water uit de zee daarop ge-
fchud , dat met de gcfmolten fneeuw zo lang daarin
blyft, totdat een deel daarvan in de aarde trekt, en
het

CVJÏR DE VORMING VAN DFN BORAX. 585
het andere door de zon uitgedroogd wordt. Alsdan
blyft 'er op den grond een masfa van | duim dik van
ruuwen Borax, die men er uitneemt en ten gebruike
gereed gemaakt wordt. Dit kan alleen in den winter
gefchieden , omdat de fneeuw daarby noodzakelyk
vereischt wordt , en omdat men de zoutdeeltjes alsdan
het menigvuldigfte vindt. Heeft men eens op zekere
plaats Borax gekregen, dan ontltaat 'er geene weder
, voordat 'er drie- of viermaal op het vlek fneeuw
gevallen en gefmolten is, alwaar alsdan de zoutdeeltjes
weder tc voorfchyn komen, en men eene nieuwe
bewerking kan aanvangen. In den boven befchreven
toeftand wordt de Borax op geiten van den eenen berg
naar den anderen gevoerd; vervolgens zuivert men ze,
dpor kooken en kristallifeeren, van de aarde en andere
deelen, die 'er onder vermengd zyn. Van de hoedanigheid
des waters weet men niet anders dan dat het
zeer heet, zeer morsiig, en eenigermaate fmecrig is,
op fommige plaatfen opbruischt en een zeer. onaangenaame
lucht van zich geeft. De gcringfte Borax verkoopt
men op fommige markten voor omtrent vyftien
Rupyen het maund (een Bengaalsch gevvigt van vyfenzeventig
pond.)
Volgens den anderen brief van den Heer j. jos. DE
5.0WAT0, opziender der zendelingen te Tibet , is in
de Provincie of het gebied van Marmi , agtentwiiitig
dagreizen noord waards van Nepal en vyf en twintig
westwaards van Lasfa , de hoofdftad van Tibet, een,
dal van omtrent agt. mylen breed, en in zekere llrcek
van dit dal zyn twee dorpen of floten, van welken het
eene Seierugh, en het andere Kanglc heet;. en welker
Inwoners zich met de toebereiding van den Borax; be-
PP 3 zig

*S() OVER DE WÏZE OP WELKE
zig honden , dien zy tc Tibet en Nepal verkoopen.
In de nabuurfchap deezer burgten. is een taamlyk
groote afgedamde vyver , alwaar het aardryk hol is
en het regenwater zich vergadert. In deezen wordt
de Borax , nadat het water een tydlang daarin ge-
Baan heeft, van zelf gevormd. Deeze lieden gaan
alsdan in het water , en wanneer zy een foort van
pleister onder de voeten voelen , dan is de Borax
geformeerd , en zy haaien hem daaruit. Doch
hierby is dit onderfcheid in acht tc neemen, dat ,
wanneer 'er weinig water in ftaat, de Borax zeer
dun. is , hetgeen zy terftond merken kunnen ; doch
ftaat 'er meer water in , dan zyn de Boraxlagen dikker,
en over deeze vindt men gemcenlyk een dikke
laag van wecke flyk, die waarfchynlyk het water aanzet,
nadat het door den wind bewogen wordt. De
aarde, uit welke de Borax ontftaat, is witagtig van
kleur , en vier mylen van de plaats , waar men ze
graaft, zyn zoutgroeven, uit welken het zout komt,
dat alle deeze volken in de gebergten zo verre van zee
gelegen gebruiken. Tien dagreizen verder noordwaards
van dit dal ligt nog een ander , dat Taprc
heet, alwaar insgelyks Borax gegraven wordt, en op
een derde plaats, Cioga genaamd, vindt men ze ook.
In de taal van Indoftan en Nepal noemt men de Borax
Soaga. Wanneer hy niet gezuiverd is , begint hy
fchielyk te fmelten, en om hem een tydlang tot den
verkoop goed te houden , mengen hem de inboorlingen
met aarde en boter.
De Heer Profesfor FORSTER zegt in zyne aanmerkingen
, dat de ruuwe zelfstandigheid , waaruit men
m Holland den Borax raffineert, Tinkal heet; dezelve

DE BORAX GEVORMD WORDT.
beftaat uit zeshoekige kristallen , van welken twee'
hoeken zeer groot , en vier veel kleiner zyn. Men
vindt deeze kristallen zeer zeldzaam, terwyl het groot- -
fte gedeelte van den Tinkal uit kleine gcbrookcn (tukken
zonder regehnaatige gedaante beftaat. Voor het
overige voelt men dat ze fmeerig en van buiten met
vet overtrokken is; doch vanwaar deeze vettigheid in
den Tinkal ontftaat, heeft men tot nog toe niet kunnen
nafpooren.
Toen de Heer F. in de maand Maart van 1775 op
het voorgebergte de Goede Hoop was, verhaalden hem
twee mannen , die insgelyk uit Indien naar Europa op
de terugreis waren, dat de Tinkal van Lasfa in Tibet
kwame; dat het de fchuim was die in de zee, digtby
Lasfa gelegen , door de warmte des zomers geteeld
wordt. Deeze Tinkal was by zyne wording geheel
klaar en doorzichtig , en dit noemde men levendige
Tinkal ; doch op de oppervlakte wordt hy door het
weder onklaar , ondoorzichtig en meelagtig ; en dit
heet doode Tinkal, waardoor hy dan flegter wordt.
Om dit voortekomen wordt by ieder centenaar Tinkal
een zekere bepaalde hoeveelheid Buffelsmelk , en Mostaardzaatolie
gedaan , dat het verwederen belet , en
dus wordt de Tinkal in blaazen en vellen gepakt naar
Europa verzonden.
De Heer FORSTER maakt hierby deeze aanmerking,
dat de Borax in Tibet in de Vulcanifche ftreeken gevonden
wordt, alsmede dat de Heer Hofapothekar
HOFER in de heete bronnen te Cajtel Nuovo en Cerjiago
in het Toskaanfche zuivere Boraxzuuren of het Hombergfche
Sedativzout gevonden heeft, dat met Mineraal-Alkali
den waaren Borax geeft; en dus kunnen de
Pp 4 Borax-

588 OVER DE VORMING VAN DEN BORAX.
Boraxzuuren ligt ook nog wel in andere Vulcanifche
ftreeken, by voorbeeld , in Ysland, de Liparifche es
Azorifehe Eilanden gevonden worden»

III.
A L G E M E E N
U A G A Z Y N.
HISTORIEKUNDE.
Pp 5

R . E N A T A V A N B A L A G N I .
Een historifche Anecdoe.
59i
Indien de eerzucht fomwylen de bron der ondeugden
mag genaamd worden , is echter deeze hartstocht
ook menigmaal de aanleiding tot groote onderneemin­
gen geweest, BUSSY D'AMBOISE , die in de Franfche
Gefchiedenis wegens zyne dapperheid zo zeer beroemd
is, was verraderlyker wyze door den Graaf van
MONÏSOREAU omgebragt geworden, omdat deeze zekeren
hoon, die zyn huis door BUSSY was aangedaan,
wel gaarne wreeken , doch echter zyn leven tegen
zulk een geduchten mededinger in geen openbaar
tweegevecht waagen dorst. De broeder van den vermoorden
liet, of uit gebrek aan moed, of omdat hy
zyn voordeel by dit fterfgeval vond , deeze fchandelyke
daad ongeftraft. Doch RENATA , hunne zuster,
die vol nioed en eerzucht was , beweende gelyktydig
het treurig einde van den een en de zwakheid van
den anderen. Overal zogt zy den laagen MONÏSO­
REAU vyanden te berokkenen, en, nadat zy langen tyd
vruchteloos haare bloedverwanten tot wraak had aangehitst,
nam zy het vaste belluit by vreemden hulp
zoeken, en zich voor altyd van eene Familie te fcheiden
, die haare rechtmaatige verwachtingen zo liegt
beahdwoordde.
JOAN VAN MONTLUC , Heer van Balagni, een natuurlyke
zoon van JOAN VAN MONTLUC , Aartsbisfchop
van Valence, bekleedde toen een aanzienlyken
rang aan het Franfche Hof. De dienften welke de
Prelaat, zyn vader, en de Marfchalk van MONTLUC,
zyn

59- 1
R E N A T A
zyn oom, den ftaat bewezen, hadden eenigermate het
gebrek van zyne geboorte in vergetelheid gcbragt;
doch desniettegenftaande beandwoorddeu de omftandigheden
van zyn fortuin geenszins aan de hoop, waarmede
hy zich gevleid had. Ken buwlyksverbintenis
met RKNA'i'A VAN AMCOISE bood hem niet alleen aanzienlyke
goederen, maar ook de befcherming van een
machtig huis aan ; voordeden, die in de daad aanmerk
elyk genoeg waren , om zyne gantfche opmerkzaamheid
te verdienen. Hy zag de vrouw van DUSSSY
dikwils, en , zonder zich in 't geringde over de waare
beweegreden zyner vlytige opwachting uittelaaten,
trachtte hy enkel en alleen haar te behaagen,
RENATA was van haar kant wel in haar fchikzich van.
ecu man bemind te zien, welks moed haar de vervulling
van haare vuurigfte wenfehen beloofde. Ook zou
men mogelyk geen ongelyk hebben , wanneer men beweeren
wilde , dat zy toen geen andere hartstocht
kende dan deeze. Hierom kwam zy den Heer van
BALAGNI voor. „ Indien gy my genoeg bemint, om
„ my wraak te willen verichaflèn " zeide zy tot
hem ,, zult gy den voorrang boven alle uwe
„ mededingers hebben; want ik zal nooit een ander
„ dan dicgeenen toebehooren , die de moordenaar
„ van mynen broeder llraffen- zal." Zckerlyk gaf
deeze vcrklaaring niet veel liefde te kennen , doch
BALAGNI , die in dit ftuk niet zeer teder dacht, haakte
veel meer naar de rykdommen , dan naar het bezit
van het hart van de vrouwe van nvssw
Intusfchen beloofde hy toch zyne meesteres, om
den Heer van MONTSOREAU overal optczoeken en
haaren. haat door dcszelfs dood te bevredigen. Doch
daar dit artikel van haar huwelykscontract geheim gehouden

Y A N B A L A O N T. 159 3
hbiiden wierd, vergat BALAGNI , na liet voltrokken
huwelyk, ras genoeg alle beloften, die hy als bruidegom
gedaan had. Zyne gemalin fchreef dit breeken
van het haar gegeeven woord van eer, aan een gebrek
van kloekmoedigheid toe. Trotsch van aart, en in
den hoogden graad oploopend , wilde zy niets van
gehoorzaamheid hooren, die, volgens haar gedachte,
onrechtvaardigheid en geweld het vrouwelyk gellacht
hadden opgelegd. Zoras zy zich dus van dit vernederend
vooroordeel ontdaan had , zag zy in Haaren
gemaal niets anders dan een machteloozen medgezel;
Zy deed hem de bitterde vcrwyten omtrent zyn gedrag
, dat zy rechtuit lafheid noemde , en BALAG­
NI , geërgerd van zich tot een voorwerp der verachting
cener vrouw vernederd te zien , zocht den Graaf
van MONTSOREAU op, daagde hem ten ftryde uit, en
bragt hem eene doodelyke wonde toe.
Na deeze daad fcheen de vrouw van BALAGNI haar
karakter geheel te veranderen. Haar bevredigde haat
ruimde nu de liefde een plaats in haar hart in. Zy
begon haaren man met drift te beminnen , en poogde
hem van tyd tot tyd die edele en verhevene gevoelens
inteboezemen , waardoor zy zich altyd beroem 1
maakte. Het eenigde hoofdgebrek van de vro«w
van BALAGNI was een onbepaalde eerzucht. Dag en
nacht was zy op middelen bedagt, om zich ecnen beroemden
naam te maaken , en macht en invloed tc vcrfchaffen.
Haar Gemaal bleef haar in dit ftuk altyd
verre ten achteren, fchoon hy zelfs niet weinig eergierig
was. Doch de flappen zyner Gemalin deeden hem ecre
aan, en bezorgden hem ras eene post, die even voordeelig
als aanzienlyk was.
De Hertog van ALENCON had vruchteloos onnoeme-
lyke

'594
15. E N A T A
lyke fchatten verfpild om de heerfchappy over de Nederlanden
machtig te worden. De rykdom en de
moed der invvooners deezer Provinciën waren klippen,
waarop alle zyne onderneemingen mislukten. Voor
zo veel moeite en arbeid bleef hem niets overig dan
alleen het bezit der ftad Cambrai.
Deeze plaats , de voormaalige hoofdftad van het
Franfche ryk in deszelfs kindsheid , was altyd ryk en
bevolkt geweest , en maakte zich ook in 't vervolg
beroemd door cenen uitgebreiden koophandel en cene
menigte van fchoone gebouwen. Haare van natuur
vaste ligging, en alle de werken, die de kunst federt
tot haare verdeediging had aangebragt, waren echter
niet voldoende geweest, om het bezit deezer ltad
voor haaren eerften opperheer te verzekeren. De
Franfche Koningen uit het tweede gedacht, die zwakke
, onvcrfchillige , en over 't algemeen de troon onwaardige
Vordeu waren , zagen het gerust aan, dat
Cambrai hen ontnomen, en den Graaven van Vlaanderen
gegeeven wierd , welkers daaten meestal Franfche
leenen waren.
Deeze nu maar al te machtige Vafallen voerden langen
tyd met hunne opperheeren oorlog , en uit dien
hoofde was Cambrai nu eens met Franfche dan weder
met Vlaamfchen opgevuld. Keizer KAREL de Vde
hield Cambrai voor een zeer gewigtige plaats , die
hem een weg tot in het hart van Frankryk baancn
kost , en leide hierom aldaar een vaste citadel aan.
Doch de groote ontwerpen van deezen Monarch, zo
wel als die van zyn zoon FILIPS , mislukten door den
opdand der vereenigde Provinciën, en Cambrai wierd
den Hertog van ALENCON weder ingeruimd. Deeze
Prins zogt nu een Gouverneur, aan wiens dandvas-
tigheiii

V A N B A L A G N I . 595
tigheid en moed hy het behoud deezer ftad kost toevertrouwen
, en zyn keuze viel op den Hertog van
BALAGNI.
Nauwlyks zag zich deeze in het bezit van een zo
gewichtigen post, of de eergierigheid van zyne Gemalin
fcheen zich te verdubbelen. De deugd alleen is
het eenige voorwerp van de hoogachting der menfehen
niet; zy fchenken veel eer hunne aandacht en eerbied
aan magt en aanzien. Zo dacht ook de vrouw van
BALAGNI. Zy, die alleen zogt te fchitteren, en boven
allen uittemunten, ftond geen ogenblik in beraad
om haare dankbaarheid aan de eerzucht opteofferen,
en bragt het door overreding by haaren Gemaal wel
ras daarheenen, dat deeze zyn plicht jegens Frankryk
geheel vergat, en zich, binnen korten tyd, tot een
onbepaalden opperheer der Had opwierp.
De Aartsbisfchop van CAMBRAI voerde wel altyd
nog deezen tytel, doch, omdat hy zich by de Spaanfche
armee ophield , ontnam BALAGNI hem, als een
misdaadige tegen den ftaat , zyne inkomften. Doch
het was niet zo zeer hy zelf, alswel zyne Gemalin,
die het roer van regeering voerde. Door haare zagtmoedigheid
wist zy zich by een groot gedeelte des volks
bemind te maaken; doch zy trok nog veel meer harten
tot zich door haare overdaadige verfpilling. Deeze
zonderlinge vrouw haakte zo zeer naar roem , dat zy
het niet dulden wilde, dat haar man zich in het minst
met zaaken van regeering bemoeide. Zy had hierom
dezelve geheel aan zich getrokken , en fcheen maar
gantsch niet van zins om zich van dezelve weder te
ontdaan. De zwakke BALAGNI nam ondertusfehen in
rust genot van zynen voorfpoed, en was, onderfteund
door machtige verbintenisfen, trotsch op zynen nieuwen

596 R E N A T A
wen vorftentitel. Dus bragt hy, zonder zich verder
om roem te bekommeren, zyne dagen in weelde en
wellust door.
Daar EALAGNI'S werkeloosheid zyne vrouw eenmaal
het hoogde gebied jbad overgelaaten , wilde zy ook
vertier van niemand afhangen ; waardoor zy zich zowel
by de Spanjaarden als by de Franfchen gehaat
maakte, HENDRIK de IVde was toen Koning van
Prankryk, doch zyn troon was nog niet genoeg gevestigd,
om B A L A G N I wegens zynen afval rekenfehap
te vorderen. Buitendien hielden ook de bevalligheden
van de fchoone GABRIELLE D'ESTRÉES deezen Vorst
in afgelegene wingewesten te rug, alwaar hy , van
zynen arbeid vermoeid, in de armen der liefde uitruste.
De Koning van Spanje daarentegen, veel ongeduldiger
dan ooit om de Nederlanden tot onderwerping te
brengen , onderhield in deeze plaatfen een fterke armee
onder het bevel van den Graave FUENTES. De
Aartsbisfchop van CAMBRAI had zich tot hem begeven
, en fmeekte zonder ophouden, dat hy hem weder
in het bezit van zyn Aartsbisdom zou Hellen, dat
hy alleen uit yver en om zyne onfehendbaare verkleefdheid
aan de belangen van zyne Catholifche Majefteit
verlaaten had. Doch het was niet zo zeer deeze
reden, als veeleer de herhaalde klagtcn der ongelukkige
Vlamingers die het befluit van den Spaanfchen
Veldheer bepaalden. De vrouw van B A L A G N I ,
wel te vreden zich in Cambrai bemind gemaakt te
hebben , verfpreiddc vrees en fchrik door alle omliggende
(treeken. Zyzond groote firooppartyen naar het
Graaffchap Henegouwen , en de dorpen in Vlaanderen
, die van de verfterkte fteden ver aflagen, waren
aan

V A N B A L A G N I . 597
•aan dc plunderingen van haare troepen blootgeftcld.
De roof, die haare foldaaten naar Cambrai bragten,
ftelde deeze heerschzuchtige vrouw welras in Haat,
.om nog veel grooter onderneemingen te waagen. Zy
voorzag haaren hoofdzetel niet alleen met eene fterkc
bezetting, maar onderhield ook nog daarenboven verfcheiden
compagniën, die het land van tyd tot tyd
moesten doorkruisfeu. Op deeze wyze hong niet
alleen een magtige ftad, maar ook een gantsch corps
wel onderhouden troepen van haaren wil en wenk
af.
Dit alles te famen was genoeg om haaren aangematigden
, onbepaalden vorftentitel te handhaaven. .Van
haare ojaderdaanen bemind en by haare nabuuren gevreesd
, bleef l aar niets meer overig te wenfehen,
dan een grooter ft; at, om alsdan met de grootftc Koningen
der aarde om den voorrang te dingen. Doch
haar geluk was veel te groot , dat zy niet daardoor
zou verblind geraakt zyn. Als onderdaan geboren ,
•kost zy niet dan met veel moeite aan haar eigen grootheid
gewennen, en allengskens geraakte zy in de ongelukkige
en verderfelyke waan , dat dc waarc grootheid
van een Vorst alleen daarin beftaat, om zyne on-
•derdaanen tot flaavefl te maaken, en geen andere wet
te erkennen, dan zyn eigen wil en welbehagen.
De meeste menfehen buigen flegts uit dwang haaren
nek ouder het juk der flaverny. Het is een hachgelyke
en buitengemeen zwaare ondernecming , de ketenen
van een magtig Vorst te verbreeken ; maar kleine
Vorfben zyn het gevaar van opftand des te meer onderworpen
, hoe minder zy zich in ftaat bevinden, haare
oproerige onderdaanen te ftralfen. De burgers van
Cambrai, die aan de vreedzaame regecrinj van hun?
JILS-JOIUEE, V. D. Qq nea

593 R E N A T A
nen Aartsbisfchop gewoon waren, zagen in den beginne
met vermaak , dat BALAGNI'S fbklaaten , met
buit bclaaden, in hunne ftad terug keerden. De kleine
zegen, die deezen op de invvooners van Vlaanderen
en Henegouwen bevochten , boezemden hun een
denkbeeld van overmacht in , waarmede zy zich een
geruimen tyd vleiden ; doch eindelyk opende het gedrag
van hunne nieuwe Vorftin hen de oogen. Zy
zagen nu , dat deeze niet zo zeer hunne nabuuren
onder het juk zogt te brengen , als wel hunne eigene
vryheid te ondermynen. Zy begonnen hierom welras
te morren, en toonden zicli veel minder gedwee dan
voorheen, om haare bevce'en te geboorzaamen.
Daar zich de hooge en edele moed deezer vrouw in
trots veranderd bad , deed de tegenftaud van haare
burgers haar in toorn ontbranden, en zy befloöt deeze
ongehoorzaamen , als misdaadigers, die zich aan
hoogverraad hadden 1'chuklig gemaakt, te behandelen.
Derzelver eensgezindheid belette haar wel , om de
lchuldigcn van de onfchuldigen , of veeleer de verleiden
van de verleiders te onderfcheiden, doch zy verwachtte,
dat de tyd, eigenbelang of plicht, haar de
opperhoofden der famenzweering ontdekken zoude,
en zy nam het vaste befluit, om de zulken alsdan op
het ftrengfte te ftraffen. Intusfchen liet zy alle haare
foldaaten naar de ftad komen , en kwartierde ze by de
burgeren in. Zy hoopte daardoor de weerbarftigen in
vrees te zullen houden, en mogelyk ware zy ook hierin
geflaagd , zoniet de Graaf FUT.NTES met zyne armee
voor Cambrai verfchenen was, en, onderricht van de
tweefpalt, die in de ftad ouder de burgcry heerschte,
de belegering derzelve ondernomen had.
De oorlog hervormde HU de vrouw van BALAGNI
eens-

V A K B A L A G N I . ^p« Cambrai greep de wapenen aan , en formeerde,
onder het bevel van deeze krygshaftige vrouw, een byzondere
bende , welke niets ontbrak dan mannekracht
en krygstucht,
Haar gemaal was veel minder woelachtig, doch had
ook in de daad veel minder moed dan zy. Hy begreep
maar al te we!, dat hy voor zich alleen niet in
ftaat was om de ftad te verdeedigen, en wilde daarom
liever een opperheer erkennen , dan zich van zyne
voormalige hoogheid geheel en al beroofd tc zien.
Frankryk was nog fteeds een prooi van inwendige onlusten.
De Paus en de Koning van Spanje vereenigden
zich om dit bloeijend Koningryk in den grond te
helpen. Derzelver intrigues hitsten wingewesten tegen
wingewesten, en onderdaanen tegen hunne rechtï
aatige opperheeren aan.
•HENDRiiv de IVde bewees by aanhoudenheid door
zyne zege , dat een enkel groot man in ftaat is, om
verfcheiden vyanden tegenftand te bieden. Hy oorloogde
met een gelyk fortuin zowel tegen de Roomfche
ftaatkunde als tegen deSpaanfche wapenen ,en zag zig
bereids genaderd tot de vervulling van alle zyne wenfchen.
Aan de grenzen zyner ftaaten zond hy Gcneraalen
af, op wien hy zich verlaaten kost. De Hertog
van NEVERS bedekte met een corps troepen een gedeelte
van Campanje en Picardye. De Koning kost
de zorg voor de verdediging deezer Provinciën nie-
Qq 2 mani

6oo K E K A T A
mand veiliger aanvertrouwen dan hem , een man, die
zo yverig voor zynen dienst was , en reeds by zo menigvuldige
gelegenheden dc klaarfte bewyzen van zynen
moed en bekwaamheid gegceven had. BALAGNI
wendde zich, in zynen tegenwoordigen nood, tot den
Franfchen Veldheer. De Hertog, die niet veel troepen
misfen kost, moest zich vergenoegen om vyfhonderd
Ruiters te detacheeren, met bevel, om zich in
de belegerde ftad te werpen, en, om deeze op zicli
zel.'c geringe dienstbetooning een gewigtiger aanzien
te geeven , vertrouwde hy het commando over dezelvcn
zynen zoon, den Hertog van RHETEL, toe. Deeze
jonge krygsheld , door de kunde en ondervinding
van zynen vader ondersteun d , bedroog dc Spaanfche
Veldwachten, en kwam gelukkig met alle zyne lieden
in Cambrai binnen.
Deeze verflerking vermeerderde den moed der belegerden
, die zich nu tot de hardnekkigfte tegenweer
in ftaat fielden. Zelfs de Graaf van FUENTES zou
toen mogelyk de belegering hebben opgebrooken, zo
hy zich niet nog altyd op dc verdeelde gevoelens der
inwooners verhaten had. Deeze daarentegen zagen
nu met meer opmerkzaamheid de gewigtige gevolgen
in , die hun opftand , indien zy zich aan Spanje wilden
onderwerpen , hebben kost. Zy haalden zich
daardoor waarfchynlyk eene nieuwe belegering van de
Franfchen op den hals, en fielden hunne ftad aan alle
de gevaaren van een bloedigen oorlog bloot. Doch
aan den anderen kant was hun de regeering van BA­
LAGNI of veeleer van zyn vrouw veel te onverdraagelyk
geworden , dat een toekomftig kwaad hen zo veel
vrees zou aangejaagd hebben , om hen te bewegen
hun tegenwoordig lyden nog verder geduldig te verdraagen.
Na

V A N B A L A G N I . OOI
Na een naauwkeurig en ryp overleg koozen zy
eindelyk een middelweg, en zonden eenigen der
aanzienlykfte burgers, als gedeputeerden , aan HEN­
DRIK den IVden, Deezen fielden den Monarh niet
alleen den tegenwoordigen toeftand voor, waarin
de ftad zich toen bevond , maar fchilderde hem
ook op eene treffende wyze af alle de verdrukkingen
, die zy tot hiertoe van hunne tirannieke beheerfchers
hadden moeten uitltaan. Daarby onderrichtten
zy den Koning van alles, wat de vrouw van BALAGNI
in den beginne tegen den Aardsbisfchop , en vervolgens
tegen haare nabuuren , en eindelyk tegen hen
zeiven ondernomen had, terwyl zy door haar niet als
onderdaanen maar als flaaven waren behandeld geworden.
Doch daar deeze gedeputeerden maar al te wel
wisten, dat zelfs Koningen menfehen zyn, en dat menfehen
zich het gemakkelykst laaten overhaalen, wanneer
hun belang daarby in het fpel komt, zo boden zy den
Koning van Vrankryk aan, hem als hunnen opperheer te
erkennen, doch met dit beding, dat hy hen,in plaats
van den Heer van BALAGNI, een anderen Gouverneur,
die enkel en alleen van de kroon afhangkelyk was,
zou toevoegen. De Koning , die zich niet gaarne
met BALAGNI in gefchillen wilde inlaaten , beloofde
hen alleen , hunnen tegenwoordigen beheerfcher tot
meerdere befcheidenheid jegens zyne onderdaanen te
vermaanen , waarby hy hen tegelyk tot voortzetting
eener moedige tegenweer aanmoedigen , en fpoedige
hulp , waartoe alles reeds in gereedheid gebragt was,
belooven wilde.
De Gedeputeerden keerden nu , juist niet zeer te
vreden met het verkregen antwoord , naar Cambrai
terug; waar zy hunne medeburgers het berigt bragi.
Qq 3 ten,

3 1
_ R É N A T A
ten , wat zy iu liet toekomende van hunnen nu zo
openlyk door HENOUIK den lVden onderfteunden
dwingeland te duchten hadden. Zy bellooten dus
de ftad , zo fpoedig mogelyk , aan den Spaanfcheii
bevelhebber overtelevcrcn , om daardoor de genade
van den overwinnaar te verdienen. Doch om dit plan
uittcvocreu, was het nodig, dat men zo lang wachten
moest, tot dat het garnizoen verzwakt was , of de
belegeraars nieuwe verftcrking gekregen hadden. Geduurend.e
deezen tyd trachtten de hoofden der faamgezwoornen
alleen onder de hand het gemeen op hunne
zyde te trekken, en verwachtten voor het overige
alleen een gunftig tydpunt, om hun voorneemeu alsdan
zeker te kunnen doorzetten.
De Graaf van FUENTES verwachtte reeds lang een
verftcrking van 1'rislche troepen. Hy kreeg ze eindelyk
, en viel hierop de ftad met meer nadruk dan te
voren aan. Het Garnizoen , dat tot op dit ogenblik
alle zyne poogingen befpot , en alle zyne proeven
verydekl had, liet zich nu door een kinderachtige vrees
geheel wegtleepen. Niet zonder fiatteren zagen zy de
voorbereidingen aan, die de Vyaad tot een hoofdftorm
maakte. De burgers maakten zich deeze verandering
ten nutte , liepen met veel gefchrei en gejammer byecn
, maakten zich meester van de wapenplaats , en
verfchansten zich aldaar. Vanhier zonden zy de misnoegde
gedeputeerden naar 't Spaanfche leger , om
de voorwaarden te hooren, die men heli toeftaan zou,
wanneer zy het over zich wilden neemen , om den
Spaanfchen Veldheer een der ftadspoorten overtcleveren.
Terwyl men over dit artikel in beraad was,
zogt BALAGNI met zyne voornaamfte O.Ticieren, door
vriefcdelykhcid de burgers weder tot hun plichrte doei*
keerem

V A N B A L A G N I . 603
keeren. In 't byzonder fpande zyn Gemalin, die op
een fchoon paard zat, alle haare vermogens in om het
volk hiertoe te overreden. Zy zag hen nu eens in
toorn, dan weder met een vriendelyk gelaat aan, en
ging in haare redenen van bedreigingen tot fmeeken,
en van fmeeken tot dreigen over. Voornamelyk (telde
zy deeze onrustige hoofden voor, hoe veel fchandc
zy met hunnen opltand by dc geheel* waereld behaalen
zouden , eu hoe fmaadelyk hen de Graaf van
FUENTES zelve behandelen zou, die flechts van hunne
oueenigheid wilde gebruik maaken, om daar dooide
ftad des te ligter te kunnen meester worden. Tc
gelyker tyd wierp zy handen vol zilver en goud onder
de menigte.
Hoe overredend ook anders deeze wapenen, byzonder
by 't gemeen, gewoonlyk zyn, deed echter deeze
kunstgreep de verwachte uitwerking niet. Deeze burgers
, die door het langduurig misnoegen verhard waren,
bleven volftrekt onaandoenlyk, daar zy de traanen
deezer trotfche Koningin ftroomend zagen vloeijen
, die zich eindelyk genoodzaakt zag met haare
foldaaten in de citadel terug te keeren. De vrouw van
BALAGNI fcheen vast befloten te hebben zich onder
derzelver puinhoopen te begraaven; doch haar Gemaal,
die minder groot dacht , befchouwde het ambteloos
leven als een verdragelyk kwaad , dat toch ten minsten
boven een zekeren dood altyd te verkiezen was,
en begon hierom kort daarop van overgave te fpreeken.
Zyne Gemalin wierd over deezen lallen raad
woedende van toorn, en verloor nu geheel en al de
weinige achting, die zy voor deezen zwakken man anders
tot nog toe gehad had , en behandelde hem als
een bloodaart, met wien zy zich fchamen moest haar
roem en lot te deelen, Qq 4 Te

R E N A T A V A X E A L A G X Ï .
Te gelyker tyd vermaande zy alle haare troepen tot
een moedigen wederftand. In dit hachgelyk tynVewricbt
zag men deeze vrouw, door haar eigen eerzucht
vernederd , haare foldaaten knielend aanfmeeken om
haar niet te verlaaten. Doch terwyl zy alle moeite
vergeefs aanwendde om het verlies van haare heerfchappy
ten minden nog eenige ogenblikken te verfchuiven,
onderteekende BALAGNI, die met zyne voornaamlte
Officieren dieswegens was overeengekomen,
'eene zeer voordeelige Capitulatie , die hem de Graaf
van KI-ENTES had toegedaan. Doch nauwelyks vernam
zyne Gemalin dit voor haar zo noodlottig bericht
, of zy liet zich door haare woede geheel en al
weglleepen , en zwoor ook zelfs alleen de vesting te
zullen verdeedigen. Eindelyk door de hevigheid van
haar temperament overwonnen , ftortte zy dood ter
aarde neder, in het zelfde ogenblik , dat zy de Spanjaards
de vesting zag intrekken. In den beginne dagt
men dat ze flegts in onmacht lag , omdat zulk een
plostlingfche dood niet natuurlyk fcheen, doch maar
al te ras wierd men uit deeze dwaaling verlost, en
BALAGNI had te gelyker tyd oorzaak, om het verlies
van zyn Vonlendom te beklaagcn , en tevens van die
geene, die hem tot den rang van een Vorst verheven
had.
KORTE

6o$
KORTE GESCHIEDENIS VAN DE GEVOELENS DER ON­
BESCHAAFDE VOLKEN OMTRENT DE DIEREN.
Uit het Hoogduitsch.
Onder verlichte Natiën is de afïland van den mensch
van de overige dieren zo groot, en het voorrecht van
den temmer en beheerfcher der dieren zo fterk in het
oog loopend , dat het hen niet wel heeft kunnen invallen,
en, zo men ze daarop al opmerkzaam maakt,
naauwlyks gelooflyk fchynt, dat 'er een tyd is geweest
, wanneer de verdeeling der dieren in rcdelyke
en onredelyke geheel onbekend was. Niet te minder
was en is 'er geen Natie op de gantfche aarde , onder
welke men niet eenige fpooren van den dienst der dieren,
en het geloof aaneen menfchengclyk vernuft en
fpraak by dezelven , gevonden heeft of nog vindt.
Zelfs onder de Griekfche Wysgeeren waren 'er verfcheiden,
die aan de dieren dezelfde voorrechten met den
mensch toeftonden , die zelfs in de gewasfen der aarde
menichengeJyke zielen ontdekten , en de zielen der
menfehen, na hunne fcheiding van het lichaam, in de
lichaamen der dieren lieten verhuizen. Ook waren
onder dc Grieken en andere volken de zogenaamde Elbpifche
Fabelen op het algemeen geloof der onbefchaafde
volken gegrond; dat namelyk de dieren een menfehengelyk
vernuft en taal hadden , en dus ook gelyk menfehen
handelen en met eikanderen fpreeken. Over het
algemeen kan men echter aanneemen, dat de eerdienst
der dieren, en het geloof aan de reden en taal derzelven
by vernuftige en befchaafde volken weinig ingang heeft
gevonden, en dat daarentegen de aanbidding der die-
Qq 5 ren,

606 KORTE GESCHIEDENIS VAN DE GEVOELENS
ren , en het geloof aan derzelver gelykheid met de
menfehen , aan de verhuizingen van de zielen der
menfehen in de lichaamen der dieren en aan de verfchyningen
der goden in gedaanten van menfehen en
dieren, deste algemeener en duurzaamer geweest is
onder zulke volken, die van de natuur weinig vermogens
van den geest, en door het geluk of eigen werkzaamheid
niet veel verlichting verkregen hadden.
De edele Europeefche volken hebben hierom van
ouds vee! minder dieren aangebeden , of met zich
zeiven gelyk gefchat dan de Oosterfche Natiën ; en
onder deezen was weder de eerdienst der dieren en het
geloof aan de menfehengelyke voorrechten by dezelven
niet zo algemeen en aanhoudend als onder de
Mongolifche volken , die waarfchynlyk daarom altyd
aanbidders en bewonderaars der dieren blyven zullen,
wien zy ook in veele opzichten'naderbykomen dan de
Europeefche volken.
De Kamtfehadaalen zyn niet alleen overtuigd dat de
dieren, even gelyk de menfehen, reden en taal bezitten ,
maar dat zy ook de taal der menfehen verftaan. Zy
noemen hierom de dieren nooit, ten minften niet wanneer
zy visfehen of jaagen, by hunne naamen, omdat
zy zich verbeelden, dat hunne oogmerken van de dieren
mogten begrepen worden , of dat het hen ook anders
onaangenaam mogt zyn. Byhet gefchrci van ieder
vogel of het gehuil van een dier , worden zy beangst
of verheugd, nadat zy zulk een dier voor hun vriend
of vyand , voor geluk- of ongeluk aanbrengend houden.
De Kamtfehadaalen dooden geen eenig landdier,
zonder zich te vooren te verontfchuldigen,endezelven
Cedernooten en andere dingen aantebieden, opdat het
in de gedachten blyve , als of het by hen te gast geweest

DER ONGESCHAAFDE VOLKEN OMTRENT DE DIEREN. 6of
weest ware, en opdat andere dieren van dezelfde foort
niet fchuuw worden. Wanneer honden vreemdelingen
aanblaffen, dan denken zy, dat deeze verneemen,
wie de vreemdelingen zyn en vanwaar zy komen?
Doch dat de honden niet meer met de menfehen als
voormaals fprecken , komt daarvan daan , dat de na*
komelingen van den God Kutka eens de honden op de
vraag, wie zy waren? geen antwoord gegeven hebben.
Deeze trotfche verachting heeft deeze dieren zo
gebelgd, datzy befloten hebben nooit weder een redelyk
woord met een mensch te fpreeken. In de gefchiedenis
van den God Kutka fpeeien dc dieren een
glansryken rol, en in 't byzonder worden de muizen
als de zodanigen geroemd , die den lafhartigen en
vraatachtigen God het meest en fchandelykst bedrogen
hebben. Eindelyk fluiten de Kamtfehadaalen geen
eenig dier van de opftanding uit; doch beweeren veelmeer
dat zy allen eveneens na den dood onder dc aarde
zullen voortleeven. Voormaals lieten veele Kamtfehadaalen
zich levend van fchoone honden verfcheuren,
omdat zy in 't geheel niet twyfelden, of zy zouden
alsdan bezitters van dezelven in de toekomftige
waereld worden.
Soortgelyke begrippen van de dieren vindt men onder
alle Mongolifche volken in Oost- en Noord-Afiën.
De Samojeden, Offiaken, Lapponeezen, Finlanders,
en in 't algemeen alle volken van Finlandfchen oorfprong
, noemen de Beeren niet by hunnen naam,
maar noemen hem den ouden met de pels , en wanneer
zy hem geveld hebben, verontfchuldigen zy zich
en fchuiven de fchuld van zyn dood op de byï der
Pvusfen. Deezen, zo wel als alle andere Siberifche volken,
zyn ook van gevoelen, dat de dieren, even gelyk
de

6o3 KORTE GESCHIEDENIS VAN DE GEVOELENS
de menfehen , in een andere waereld zullen overgaan,
en de Lapponeezen zyn van de opltanding der Beeren
al zo llerk overtuigd als van de hunne. De Calm ukken
gelooven zelfs, dat alle dieren, even gelyk de menfehen ,
in de andere waereld, voorden rechteriïoel van Srlick
Chans verfchynen zullen. Zelfs de Rusfifche Hennelyn-jagers
zyn van het bygeloof der Siberifche Heidenen
belmet» Zoras een Hermelyn gevangen wordt
moet hy, volgens hunne wetten, zorgvuldig bewaard
worden, dat hem niemand aanfehouwe of zyn oordeel
over hem veile; want als men goed of kwaad van hem
fprak , zou de geheele Sabelvangst bedorven zyn.
Een oude Sabeljaager gaf G.MELIN als de hoofdoorzaak
der veragterende Sabeljagt op , dat men een levendige
Hermelyn naar Moscow gezonden had , waar deeze
diereu algemeen bewonderd waren. Dit konden de
Sabels even zo min lyden, als wanneer een uit het gezelfchap
der jagers vagten in zyn zak had ; en om de
een en andere reden hadden de Sabels zich van tyd
tot tyd van de menfehen onttrokken.
De zo even aangevoerde grondregels der Mongolifche
Natiën in Oost- en Noord-Alien, hebben zich
tot op den dag van heden onder hunne af komelingea
de Zuidlyken volken van hetzelfde waerelddeel verfpreid.
De Siameefen fpreeken van Olyphanten als
van menfehen, en houden dezelve voor volkomen redelyke
dieren. Zy gelooven, dat hy gevoel van recht en
onrecht heeft, en dat hy door de beltraffingen van
anderen verbeterd kan worden. Van de drie jonge
Olyphanten , die de Koning van Siam aan LODEWYK
den XlVden ten gefchenke zond , namen de geenen
die hen verzelden, even zo teder affcheid , als of het
hunne vrienden geweest waren. Zy luisterden hen
zagt

DER ONBESCHAAFDE VOLKEN OMTRENT DE DIEREN. 6cp
zagt in het oor, dat zy maar welgetroost op reis zouden
gaan. Zy zouden wel flaaven, doch flaaven van
den grootfteö Vorst op de aarde worden. De Koning
beklimt nooit den witten Olyphant , omdat men hem
voor een even zo grooten Koning als den beheerfcher
van Siam houdt, en hem een niet minder groote Kouingsziel
toefchryft. Men geeft aan meer Olyphanten
de pragtigde titels en bekleedt ze met de verhevende
waardigheden. Van een volk, dat Olyphanten boven
menfehen verheft, kan men verwachten, dat het hoornen
en andere gewasfen der aarde in dieren herfchept.
De Siameefen houden het daarom niet alleen, volgens
de leer van den Hindus , voor een misdaad, het bloed
van dieren te vergieten, maar ook planten en boom en
en derzelver zaaden of vrugtkernen te vernielen, omdat
ze gelooven , dat deezen , even zo goed als de
menfehen, bezield zyn. Zy eeten dus wel vruchten ,
maar geen zaaden ; en kernen of takken van boomen
zullen zy even zo min als den arm van een mensch
breeken , omdat daardoor de ziel van den boom beledigd
wordt. Voor het overige maaken zy geen bedenking
geftorven dieren te eeten , omdat deeze geen
ziel meer hebben, of omdat zy, gelyk de Calmukken
zeggen, van de goden gedacht zyn. Ook vinden zy
'er geen zwarigheid in , om visfehen te vangen , niet
tegendaande zy terdond buiten het water derven.
Zy dellen zich daarmede gerust, dat zy verder niets
gedaan hebben dan de visch uit het water te trekken ,
en dat zy hun bloed niet vergoten hebben. Wanneer
zy vyanden in den oorlog dooden , ontfchuldigen zy
zich daarmede, dat dit flegts by geval gefchied zy,
terwyl zy het niet regelregt op den gefnêuvelden vyand
hadden toegelegd.
De

ÓIO KORTE GESCHIEDENIS VAN DE GEVOELENS
De nabtiurcn der Siammers , dc inwooners va«
Cambodia, gelooven met de Galarokken , dat de
dieren in eea andere waereld, even als de menfehen ,
naarmaate van hunne goede of kvvaade daaden, beloningen
of draifen ontvangen. Zelfs de inwooners van
Sumatra houden, even gelyk alle de overige volken in
Zuidlyk en Oostïyk Afiën, die aan de zielsverhuizing
gelooven, alle dieren voor woonfteden van reuelykc
zielen. Doch boven alle anderen houden zy den Tyger
voor hunnen gevaariykften vyand. Zy dooden en
verwonden hem nooit dan alleen in geval van noodweer,
of by aanvallen van de eerde heviglle fmart over het
verlies van ouderen, kinderen en broeders. Zyfprecken
van hendeeds met eerbied, en noemen ze nooit by hunne
gewoone naamen, maar geeven hun den naam van dc Ouden
of voorvaderen. Wanneer deEuropëers denTygers
vangyzers of drikken leggen , doen zy dit in 't geheim,
en wachten of zuiveren zich van het vermoeden, alsof
zy vangyzers of drikken gelegd hadden. Zy verhaaien
van zekere dreek in het binnende van een eiland,
waar de Tygers in een ordentlyke conditutie in deden
en huizen leeven , welker daken met de hairen van
vrouwen moesten gedekt zyn. Wanneer de Tygers
hunne bloedverwanten verfcheuren , en zelfs kleine
dorpen ontvolken , geeven zy voor, dat dit degts van
eenige verwilderden gefchied is, die, gelyk dit fomwylen
ook den menfehen overkomt, hun verdand verloren
hebben. De Krokodillen , die op Sumatra niet
minder verderflyk zyn dan de Tygers , worden genoegzaam
met gelyken eerbied verfchoond. De Inwooners
der Philippynfche eilanden Hemmen met de
overige Malaijeh en Zuidlyk Afiatifche volken in den
eerdienst der Krokodillen overeen. Zy offeren aan
hem,

DER ONBESCHAAFDE VOLKEN OMTRENT DE DIEREN. 6ll
hem , en noemen hem hunnen grootvader of ftam-
vader.
Doch de Americaanfche Wilden overtreffen nog alle
andere Mongohfche volken zo wel in alle andere tekenen
van zwakheid , verftand en geestloosheid , als
ook in hunne begrippen van de waarde der dieren en
in de tederheid , die zy hen bewyzen. Zy fchryveu
niet alleen aan de dieren taal en reden toe, maar denken
ook hunne taal te verftaaa. Wanneer zy een Beer
geveld hebben , fpreeken zy hem aan, en verontfchuldigen
zich daarmede, dat hunne kinderen honger
•ieeden. Zy gelooven niet flegts dat de zielen der dieren
, even gelyk die der menfehen, na den dood in het
land der zielen byeenkomen, maar beweeren zelfs dat
'er onder de aarde, of in het land der zielen , modellen
zyn van de zielen van alle foorten van dieren, welke
gedachte zy echter, gelyk CHARLEVOIX verzekert, en
gelyk men zich buiten deeze verzekering ligt kan
voorfMlen , niet regt in Baat zyn te ontwikkelen.
Nergens was de gedachte, dat de mensch van dc dieren
afflamt, of dat de dieren de ftamvaders van de
menfehen zyn , zo heerfchend als in America ; dan
nog eigenaartiger aan de bewooneren van de nieuwe
waereld is de verbeelding , dat het leven van ieder
mensch met het leven van zeker dier verbonden zy,
en dat, wanneer men zulk een dier doodt , ook de
mensch fterven moet. In gevolge dit gevoelen hielden
zy ook de dieren , met welke menig een Heilig der
Spanjaarden wierd afgefchilderd , voor zodanigen,
met welker leven het leven der Heiligen onaffcheidelyk
verbonden was geweest. De inwooners van Peru
en Chili ontmoeten zelfs geen ander foort van dieren
met zulk een uitfteekende liefde en ontzag ais dc
Llac-

6l2 KORTE- GESCHIEDENIS VAN DE GEVOELENS
Llaemas of de van de Spanjaarden zogenaamde Landfchaapen
, die hen zekerlyk ouder allen de nuttigde
zyn. Voor dat zy zich van dezelven tot iastdraagen
bedienen , dellen zy een feest in, waarop zy dezelven
plegtig tot hunne geleiders en reisgezellen aanneemen.
Op dit feest deren zy de Llaemas met allerleie
zyden en wollen banden en kuifjes op , en noodieen
alle hunne vrienden op een vrolykeu disch en dansparty.
Zolang dit feest duurt, gaan de Pemaners"
dikwils by de Llaemas, omarmen dezelven, maaken
hen duizend liefkoozingen , fprecken met hen , als
met hunne tederde vrienden, en houden hen ge luurig
vlesfc'nenmetbrandewyn voor. Deeze feestelyke fieraaden
doen zy de Llacma's ook alsdan aan , wanneer zy
zich van dezelven tot Iastdragen bedienen, by welke
gelegenheid zy deeze dieren genoegzaam nooit hard
behandelen. Over het algemeen merkt niet alleen UL-
LOA , maar zelfs veele andere reisbefchryvers aan,
dat de Americaanen tegen alle dieren , in 't byzonder
tegen de huisdieren , een tederheid laaten blyken ,
die men onder de bewooners van andere waerelddeeleri
niet in denzelfden graad vinden zal ; en deeze tederheid
, wel verre van een kentceken van goedhartigheid
re zyn, is veeleer een der derkde bewyzen van
de hoogde ontaarting der menfehelyke natuur in de
oorfpronglyke bewooners der nieuwe waereld. De
Peruaners Aagten geen huisdieren , en wanneer de
reizende Spanjaarden zich van hunne hoenders en andere
dieren meeder maaken , huilen z-y even als of
men hunne kinderen ombragt. Ja zelfs de vrouwen
der Zulles in Paraguay laaten de kinderen , welker
moeders gedorven zyn , verhongeren, en zoogen de
dieren aan hunnen borst.
De

DER ONBESCHAAFDE VOLKEN OMTRENT DE DIEREN. 613
De tot hiertoe van my aangevoerde ftukken zyn meer
dan toereikend, om dedenkwyzevanonbefchaafde volken
met opzicht tot de dieren in 't licht te plaatfen.
Ik befluït hierom met de aanmerking ; dat de Negers
aan de overige Mongolifche volken, ten aanzien van de
verfchooning en eerdienst der dieren, gelyk zyn; dat
zy wel niet allen dezelfde foorten vau dieren aanbidden
, terwyl eenigen de nuttigde en onfchaadelykfte
dieren om hunner nuttigheid en onfchadelykheid wille
, en anderen daarentegen de verfcheurendfte monfters
om hunne gevaarlykheid voor goden houden;
doch dat 'er geen negervolk is , dat niet ergens het
een of ander dier onder zyne nationaale goden aanbid,
en geen Neger, die niet zeker dier voor zynen befchermgod
, en het verdelgen van hetzelve voor een
doodzonde houdt.
BÏSTORIÏK. V, D* Kt WRX

6-'4
M A K A N D A L ,
EEN NEGER OP HET EILAND ST. DOMINGO.
Een waare gefchiedenis.
Le crime a fes héros, Ccrrcur a fes ?;;ar/yrs.
VOLTAIRE. Henr.
gefchiedenis van befaamde booswichten moest
nit de Jaarboeken der volken worden uitgewischt, zo
niet een getrouw verhaal van hunne euveldaaden cV.r.r-
toe diende, om hen nog gehaater te maaken. Schry-
vers , die zich verwaardigd hebben , hunne vermo­
gens daartoe te beiteeden, om de verdorvenheid van
eenige aterlingen in 't licht te brengen , hebben mo-
geiyk niet minder tot het geluk van het nienschdom
medegewerkt, dan zy, die alleen deugdenfchilderden.
De Neger, die het voorwerp van myn verhaal uit­
maakt , was wel niet zo gelukkig als MAHOMED en
CROMWEL; doch uit het geen hy deed, kan de leezer
opmaaken, wat hy gedaan zou hebben, wanneer hy
zich in dezelfde oraflandigheden bevonden had , in
welke deeze beide eerztwfttig? dweepers waren.
Het geval behoeft niet buitenfpoorig afgefchilderd
te worden, om te bewyzen, hoe fchriklyk en gevaar-
Iyk zyne plannen waren , want voor omtrent vyfen-
twintig jaaren fidderden alle de bewooners van St.
Domingo voor den naam van MAKANDAL.
Deeze Neger , afkomftig uit een der landen van
Africa, die aan den Atlas grenszen , fcheen van aan-
zienlyke afkomst te zyn; want hy had een veel beter
opvoeding genoten, dan de Negers gewoonlyk genie­
ten. Hy kende de Arabifche taal leezen en fchryven ,
* . * *-? XL . ~:::mn

DË GESCHIEDENIS VAN MAKANDAL. &1§
en is de eenigfte Neger niet, die, by evengelyké vermogens
, door een ongimftig noodlot in den ftaat def
flaverny geraakte, MAKANDAL bezat ook een fterken ,
natuuriyken aanleg voorde Muziek , Schilder- en Beeldhouwkunst,
en had, fchoon hy nog maar twaalf ja»,
ren oud was, toen men hem naar Westindiën bragt,
reeds zelfs veel kennis van de Artzenykunst zyns vaderlands
en van de eigenfchappen der planten , die
onder den heeten aardgordel zo nuttig en dikwils zo
gevaarlyk zyn.
MAKANDAL wierd naar St. Domingo gevoerd , eti
aan eenen planter, niet verre van Caap Francois, verkogt.
Door zyne kunde en vlyt won hy de liefde
van zynen Heer , en verwierf de achting zyner medeflaaven,
door zyne poogingen , om hen geneugten
te verfchalfen , hunne vermaaken te vermeerderen ,
en hunne ziekten te geneezen , wanneer deezen reeds
lang al de kunst der Europeefche Artzen getrotzeerd
hadden. In 't kort hy was de ziel van alle hunne famenkomften
en vermaaken. Van het eene einde van
liet eiland tot het ander jammerden zieken, die men
reeds lang als ongeneesbaar had opgegeven, naar MA­
KANDAL, en zonden tot hem, om eenig blad of wortel
, dat hun in de meeste gevallen hulp verfchafte.
Zo was de jonge MAKANDAL alleen door weldaadigheid
en fmaak tot vermaaken bekend. Gelukkig, had hy zyne
vermogensfteeds tot onfchuldigeoogmerken gebruikt;
doch zy werden ras de bron van de grootfte misdaaden.
In een ouderdom van vyf- of zestien jaaren
ontvlamde de liefde zynen boezem , en beheerschte
hem met het fchriklykfte geweld. Intusfchen
voedde hy echter nog geen uitfluitende hartstocht
voor een byzonder voorwerp ; maar jeder vrouw,
Ri's die.

OP « E T EILAND S T. B6M.ING0. 6lf
De opziener , die niets meer wenschte dan MA­
KANDAL op den een of anderen misflag te betrappen ,
verdubbelde zyne waakzaamheid. Doch vergeefs.
Men had den flaaf nooit iets te vervvyten. Toen eindelyk
zyn medeminnaar zag, dat hy geen oorzaak
vinden kost om hem te bettraffen, was hy op het een
pf ander voorwendfel bedagt. Op zekeren dag dat
zy midden in een zuikerpJantaadie waren , beval hy
hem op de buik te gaan liggen en vyftig geesfelflagen
|e ontfangen. MAKANDALs hoogmoed, was. over deeze
onrechtvaardigheid gebelgd. In plaatfe van zich te
verootmoedigen , en alle de andere flaaven, die verbaasd
en vol mededogen daarby Honden , tot voorbidding
en bemiddeling te fmeeken, wierp hy veeleer
Zynen medeminnaar de gereedfcliappen van den arbeid
met verontwaardiging voor de voeten , en zeide, dat
zulk een wreed bevel voor hem het lëin der vryheid
was. Op hecter daad vloog hy naar de gebergten, in
fpyt der Woede van den opziener , en de fchynbaare
vervolging der Negers, die zich. niet veeL moeite gaven
om hem intehaalen.
Op dusdaanige wyze de onrechtmatige ftraffe van
een Europeesch Despoot, ontkomen , verbond hy zich
met de Maroneu of weggeloopen flaaven, en 'er venliepen
twaalf jaaren , eer hy betrapt kost worden.
Desniettegenflaande onderhield hy nog fteeds briefwisfeling
met zyne voormaalige medeflaven, en 'er
wierd geen feest van eenig aanbelang onder hen gevierd
, op 't welk hy niet de. Coryphaeus geweest
was. Doch hoe kwamen 'er dan de. Negers, toe, om
hunnen propheet te verraaden? want hy was listig genoeg
, om hen eindelyk te doen gelooven, dat hy bo-
Ye^natuuj-lyke krachten en godlyke ppenbaaringen had,
ÏU 3 Hy

Jtt$ i|A S A N DAL, EEN' NEGER,
Hy had namclyk aan het boveqftji gedeelte van eer*
rotting,.die uit orangc-boóinen hout vervaardigd was %
met veel kunst een kleine menfehelyke gedaante gesneden
, die , zo dikwils men aan het achterlte gedeelte
van het hoofd roet den vinger drukte , oogen
en lippen roerde , en levendig fcheen te zyn. Van
dit beeldje beweerde hy , dat het hem ieder voorgelegde
vraag béandwoordde , en orakelfpreuken gaf.
Het is ook zeker, dat het nooit gedwaald heeft„
wanneer by door hetzelve iemand den dood liet voor-,
fpellen.
De groote kennis , die MAKANDAL , van de kruidkunde
had , Helde hem in ftaat , op St. Domingo
verfchekien vergiftige kruiden te ontdekken , waardoor
hy zich eenen uitgebreiden roem verwierf.
Zonder de middelen te noemen, waarvan hy zich bediende,
plagt hy te propheteeren, dat deeze of geene
Neger , deeze of geene Negerin , die dikwils vyftig
mylen van hem afwoonden , nog denzeifden dag, of
den volgenden morgen fterven zoude ; en zy, wien
deeze propheetie betrof, vernamen zeer ras met
ichrik dat dezelve vervuld was.
De wyze, waarop hy deeze euveldaaden ter uitvoerbragt,
die niet eer ontdekt wierden , voor dat hy ze
tot buitenfpoorigheid dreef, was de volgende : De
Negers houden allen veel van den handel, en in onze
Cokmiën vindt men 'er vtelen , die in verfcheiden
plantaadien met Europeefchen waren te koop loopen,.
omtrent zo als by ons de gahnteriekraamers. Ondei
deezen had MAKANDAL zyne leerlingen en yverige
aanhangers, door middel van welken hy ieder goéde
of kwaade daad verrichtte, welks uitvoering hy verjongde.
Ook zyn de Negers gewoon de deugd der
gast-

OP M E T EILAND S T. DOMINGO, ÖIQ
gastvryheid met den naauwgezetften yver te oefenen,
cn altyd eenige fpyzen met eikanderen te nuttigen,
zo dikwils zy eikanderen, zelfs na eene korltondige
fcheiding, wederzien. Wenschte dus MAKANDAL
hier of daar den een of anderen van kant te helpen,
dan kogt hy een van deeze kraamers , die zyn vriend
was, om, ten einde zulk een perfoon zekere kruiden
of vruchten te geeven , die , gelyk hy zeide , een
ieder, die ze at, den dood moesten kosten. In plaats
van op de gedachte te vallen , dat MAKANDAL de
vruchten vergiftigd had , fldderde zulk een mensch
veeleer voor de kracht van 't toverbeeld, dat hy op
zyn ftok droeg , en volbragt de bevelen, van den gewaanden
profeet , zonder het te wagen met iemand
daarover te fpreeken.
Zyne vrienden vonden m hem fteeds eenen geduchten
wreeker , en zyne medeminnaars , zyne trouwlooze
minnaaresfen , en vooral de zulken, die hem
haare gunften weigerden , wierden het flagtoffer zyner
wreedheid, Doch de liefde, die hem zo zeer begun^
ftigd had , die liefde , ter wier gevalle hy geduurig
euveldaaden op euveldaaden beging , veroorzaakte
eindelyk zyn verderf, en deed hem de verdiende ftraffe
ondergaan.
, MAKANBAL had twee vertrouwde noodhulpen by
zich , die hem blindelings ten dienfte Honden. De
een heette TRYSSFLO , de andere MYOMBE , en het is
waarfchynlyk, dat zy alleen grootendeels met de middelen
bekend waren , van welken hy zich bediende,
om zich gevreesd en geacht te maaken.
Op zekeren dag ging hy gewoonlyk naar de hooge
Margauxbergen, en vergaderde, met de evengenoemde
beide hoofden , een menigte Maronen om zich. Op
Rr 4 de

6*20 MAKANDAL, EEN NEGER.
de byna ontoegangkelyke toppen der bergen, hadden
zy hunne vrouwen en kinderen, nevens eenige zeer
goed aangelegde plantaadiën ; doch ook fomwyien
kwamen gantfche gewapende fchaaren van deeze plunderaars
, onder het geleide van MAKANDAL , in de
nabygelcgen plantaadiën afdroomen , om fchrik en
verwoesting rondom zich te veripreiden , of diegeenen
uit dezelven te verjaagen , welken den propheet
niet gehoorzaam geweest waren.
Daarenboven had hy een menigte jonge Negers op
zyne Zyde getrokken, die hem van alles, wat in hunne
plantaadiën omging , herigt kosten geeven. Onder
deezen was ook SENEGAL ZAMI , oud agttien jaaren,
fchoon als ApoJlo van Bclvidere , en vol geest
en moed.
Op zekeren Zondag ging ZAMI op een gastmaal in
een plantaadje , welke drie mylen van die van zyn
Heer aflag. De dans had, by zyne aankomst, juist
haaren aanvang genomen. Een menigte (laven , die.
eenen kring gelloten hadden , (tonden van vermaak
en verwondering weggerukt , toen hun oog viel op
een jong meisje uit Congo, welker naame SAMBA
was. Zy danste met eene bekoorlyke bevalligheid, en
vereenigde met haare toverblikkcn eene befcheidenhekl
vol onfchuld en zagte inneemendheid. Zy was tenger
van gefhdte, en in haare bevallige en ongemaakte beweegingen
was zy het tedere en buigzaame riet gelyk,
dat door een koel windje heen en weder geflingerd
wordt. Haare vonkelende oogen, die zich onder de
breede wenkbraauwen half verfchuilden, fchootendoodelyke
draaien. De witheid haarer tanden overtrof
de fneeuw. en de kleur van haar gelaat, zo zwart als
ebbenhout, deed haare onvergelykelyke bekoorlykheid
nog

OP HET EILAND ST. DOMIN.CO. 6*21
nog meer affteeken. Nauwlyks had ZAMI haar gezien
of hy gevoelde reeds in zyn hart de eerfte indrukken
der liefde. Op hetzelfde ogenblik wendde ook het
geluk de fchoone oogen van SAMBA naar ZAMI heen ,
en zy wierd door denzelfden pyl gewond, die zo even
het hart van den jongen Neger doorboord had.
Nadat de dans geëindigd was, zogt de een des anderen
gezelfchap , om eenige gelukkige ogenblikken
by eikanderen te genieten; en by de feheiding beloofden
zy elkander' zo dikwils mogelyk te bezoeken.
Beiden waren zy den gantfchen dag bezig met de»
arbeid; doch zoras de zon aan den gezichteinder onderging
, kwamen zy op een afgelegen plaats byeen,
alwaar zy midden in een lustwoud vart geurige oran»
geboomen, op een met groen gezierden heuvel, onder
eenen vrolyken, nooit door wolken benevelden, hemel,
in tegenwoordigheid der vonkelende Herren, door de
ftilte van den nacht begunftigd., in de tederfte omhelzingen
de doortintelende' geneugten der liefde fmaakten,
en onder dit genot van het zoetlte gevoel elkander
over. de noodzakelykheid vertroostten, die hunne
omltandigheden hen oplagen , om, nog eer het morgenrood
den hemel, verguldde, yan eikanderen te
icheiden.
Deeze gelukzaligheid duurde byna zes maanden.,
toen SAMBA gevoelde, dat zy ras moeder worden zou.
Het is onmogelyk de vreugde, van ZAMI te bcfehry T
ven , toen hy deeze nieuwsmaare hoorde. Hy was
nog in de bedwelming zyner ylhoofdigheid, toen hy,
by het aanbreeken van den dag, SAMBA verliet, en by
het intreden van zyne hutte MAKANÖAL vond , die
hem opwachtte, MAKANDAL , die van ZAMI'S- geluk
en liefde niets wist, fprak hem dus aan:
Rr 5 „ ZAMI;

yZ% NAKANOAL, f EN XE GEK
ZAMI, gy kea-E de vreesfelyke kracht van myn
toverbeeld ; verheug u dus , dat gy zyne genade
„ gevonden , en zyn vertrouwen verdiend hebt. Ga
s, naar ginefche plantaadje de fchoone SAMBA zoe-
„ ken, die tot heden alle geloften van haare aaubid-
„ ders verfmaad , en my reeds langer dan een jaar
„ door eene beftendige weigering beledigd heeft,
„ Verzoek haar eene verfrisfehing met u te neemen,
„ en werp, zodra zy van zins is te eeten, dit poeder
„ heimlyk in den Calilou,, zo zal het haar het leven
„ rooven." (*)
ZAMI, ontfteld over deeze reden , wierp zich voor
MAKANDAL'S voeten , brak in traanen uit, en zeide:
MAKANDAL , hoe kunt gy liet van my vorderen, om
de volmaaktfte fchoonheid , die ons land ten fieraad
firekt, aan uwe wraake opteoïferen. Weet, dat ik
SAMBA aanbid , en van haar teder bemind wordt,
en haare liefde zal binnen kort den ongelukkigen ZAML
den eernaam van vader fchenken.
Terwyl hy deeze woorden uitboezemde, omhelsde
hy de kniëu van den woesten MAKANDAL , die, woedende
vsn toorn eenen begunftigden medeminnaar
voor zich te zien , zynen degen trok , en hem zonder
twyfcl aan zyne wraake zou hebben opgeolferd , zo.
hy niet de ftemme van eenige Europeeërs geho rd
had , die hunne flaven tot den arbeid riepen. Hy
hield dus flegts zo. veel tyd over, als nodig was, om
zich zeiven , met de grootlie gezwindheid , in veiligheid
te fielien, en, zonder verder aan de gevolgen te
denken, liet hy het giftpoeder in de handen van ZAMI.
ZAMI
(*) Een foepe, die de Negers uit zekere foort vaa pl»»teu
maaken

OP- HET EILAND S "F. BOMINCO, éaj
L ZAMI befloot in't eerst den, opziener alles te ontdek,-»
ken, doch hy had nog altyd ontzag voor MAKANDAL ,
wiens toverbeeid hy vreesde , en hield het daarom,
raadzaamer voor als nog te zwygen.
De dag fcheen hem onyerdraagjyk lang, hy was in
diepe droefheid en onrust; doch na voltooiden arbeid
fpoedde hy weder naar zyne beminde in het orangewoud.
Zy was nog niet daar, Lang zweefde haar geliefde
tusfehen vrees en hoop, en verwachtte haar met een
onbefchryflyk ongeduld,. Ieder ogenblik dage hy het
ïuifchen haarer treden te hooren ; het geringlte geluid
, de zagtfte beweeging. der boomen vermeerderden,
de begoocheling , en deeden zyn hart van vreugde
kloppen. Doch toen hy gewaar wierd , dat het beitemde
uur yoorby was, maakte zich het vreesfelykfte
voorgevoel meester van zyne ziele; hy gaf zich aan
dc fchriklykfte vermoedens over , en liet alle hoop.
vaaren, om het dierbaarlte voorwerp zyner liefde tc
zien ; want reeds verkondigde hem de groote beer
den middernacht. Van. ongeduld gedreven ylde hy
naar de wooning van zyne beminde SAMBA, Dc
vrees van eene vreemde plantaadje te floeren, kost zyn
verlangen niet onderdrukken, nog hem langer tegenhouden
te onderzoeken., wat 'er van zyne beminde
geworden was.
Doch wie kan de ontroering , het hartewee , en.
wanhoop van den ongelukkigen ZAMI fchilderen ,
toen hy reeds voorde hutte zyner aangebeeddezAM-BA
het klaaggefchrei van eenige Negerinnen hoorde, en
by zyne intreede in. de hutte , zyne beminde zieltoogende
op een mat zag uitgeftrekt liggen. Nog eenmaal
opende zy haar uervende oogen , ftrekte haare
hand

and naar hem uit, ftajueklc den naam ZAMI en —=•
iherf.
ZAMI zeeg halfdood naast haar neder. Men droeg
hem zinneloos weg , en verhaalde hem eerst den an-.
deren morgen , dat eene Negerin met koopwaren in
deplantaadje geweest was, en met SAMBA gelpysd had.
Nu ontdekte hy , wat hy van MAKANDALS oogmerken
wist, en toonde het poeijer, dat door een fchei*
kundige te Caap Francois onderzogt , en voor het
fchriklykft-e gift verklaard wierd.
Thans begon men de oorzaaken van zo veele plots-
Hngfe fterfgevallen te argwaanen , die onder de Negers
voorvielen. Men fidderde, wanneer men aan het gevaar
dacht dat de gantfche Colonie dreigde. De vredenrichters
vierden in het gantfche land rondgezon-.
den , om MAKANDAL te vatten ; doch zy tvvyfelden
reeds, of het hun wel gelukken zou, toen ZAMI zich
aanbood, om hem in hunne handen te leveren.
Hy wapende zjch alleen met een kolf van guava-.
hout , en loerde op hem in een lioilen weg van het
gebergte , waarin MAKANDAL gevlugt was. Hy had hier,
reeds vyf dagen ophemgewagt, toen hy eincielvk op*
den zesden dag MAKANDAL met twee Maronen hoorde,
aankomen, ZAMI fpror.g piosling uit zyn fchuilhoek,
en floeg de beide makkers van MAKANDAL ter aarde j
MAKANDAL trok zynen degen , om ZAMI te doorüeeken,
doch deeze floeg hem denzeiven met zvue
kolf uit de hand , ftortte als een pyl op hem af
hield hem vast , boud hem met zynen langen gorder
de handen op den rug , en fleepte hem zo naar de,
kaap.
Eenigen van MAKANDALS vertrouwlingen wierden
insgelyks gevat, en bekenden, toen zy op.den pyrn
bank;

CF HET EILAND S Ti DOMINGO. 02$
.bank gebragt vrierden , het geheim der vergiftiging.
Nog meer ! Zy verklaarden zelfs , dat MAKANDALS
oogmerk geweest was, het grootfte deel der planters
in 't geheim van kant te helpen , of ze ten minften
door vergiftiging van alle de flaaven, die hen toegedaan
fcheenen, te ruineeren; dat hy eindelyk het gantfche
geflacht der blanken door een algemeen bloedbad
had zoeken uitteroeijen, om zich daardoor toteenverlosfer
en heer van het gantfche eiland te maaken.
- De zekerheid van deeze vreesfelyke famenfweering
wierd ook nog door het getuigenis van meer anderen
van MAKANDALS vertrouwden bevestigd ; fchooa hy
zelf nooit iets bekennen wilde, maar zyne kloekrnoeuieheid
en dweepery, zelfs midden in de vlammen, behield
, terwyl hy met zeker vast vertrouwen van den
brandftapel afriep , dat het vuur zyn lichaam zou ontzien
, en in plaats van te fterven, zyn tegenwoordige
gedaante alleen zou veranderen, en dat hy dus om zyn
volk te befchermen, als een groote vlieg, vogel of ïlang
nog verder op her eiland zou blyven. Zyne reden deed
de onkundige Negers geloven, dat zyn toverbeeld hem
nog fteeds befchermde, en deeze gedachte fcheen ook
voor eenige ogenblikken , door eene zonderlinge omftandigheïd
, begunftigd te worden. Men had namelyk
een paal in de aarde geflagen , waartegen een brandftapel
van zoden was opgericht , en waaraan MAKAN­
DAL , door middel van een yzeren halsband, vastgemaakt
was. De infpanning zyner krachten, toen men
den brandftapel aauftak, was zo groot, dathy den paal
uit den exond rukte, en met denzelven tien of twaalf
fchreden midden door de aanfchouwers ging. Op dit
ogenblik fchreeuwden aiie de Negers : een wonder!
Doch een foldaat, die 'er juist digtby was, bewees
hem

ÖS5 BE GESCHIEDENIS VAN MAKANDAL.
hem ras, door een houw met zynen fabel, dat hy ma*.
tiger was dan de gewaande propheet, die nu weder
op den brandftapel geworpen , de ftraffe leed, die hy
zo wel verdiend had.
Dit was dc oorzaak van de verwoestingen , die door
het vergift op het eiland St. Domingo aangerecht waren
, alwaar dergelyke boosheden wel zeldzaamer geworden
, maar nog niet geheel uitgeroeid zyn.
Wat ZAMI betreft, nadat deeze zyne ongelukkige
SAMBA gewroken had, benam hy zich zeiven het leven
, om, gelyk hy hoopte, met eene beminde weder
vereenigd te worden , zonder welke hem het leven
een onverdragelyke last fcheen.

IV.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE
KUNSTEN,
E N
M E N G E L W E R K .

T A F E R E E L
V A N
62$
NAPELS , GROOT GRIEKENLAND EN SICILIEN,
O F V E R S L A G
van het prachtig werk ,
V O Y A G E PITTORESQUE DE NAPLES E T DE SICJLEi
Derde en laatfte Stuk.
S I C I L I E N .
Niet minder belatigryk dan het overige gedeelte van
Groot-Griekenland , waaronder het ook voorheen
begrepen was , isSiciliën, door deszelfs alouden luis­
ter, buitengemeenevruchtbaarheid,gedenkteekenen en
fiatuurverfehynzels. De Grieken hebben het bebouwd,
befchaafd en verfraaid. Hier was de wieg van hunne
fabelleer, welke HOMERUS en na hem VIRGILIUS met
alle de bevalligheden der verbeelding verüerd hebben;
Hier is het Herdersdicht ter waereld gekomen; THEO-
CRITUS en MOSCHUS , de twee eerfte en grootfte mo*
dellen in deeze foort van gedichten, waren van Syra-
cufe geboortig. De fchoone hemel, het met kudden
overdekte land, het onfchuldige zachte herdersleven *
dat zy altyd voor oogen hadden, heeft hen bezield,
en dus hebben zy de weldaadige natuuT bezongen.-
Dichrers, Redenaars en Wysgeeren hebben in dit
aloude verblyf der kun (ten gebloeid. Sidliën heeft zyn
- É B N O S L W J \\ ü. S-s iotm

6$0, TAFEREEL VAK GROOT GRD3KENLANO,
roeinryke eeuwe gehad, die met die van PERICLES erl
ALEXANDER om den voorrang itryden kost. Hier
fchreef DIODORCS zyne gefchiedenis, hier reisde PLA-
TO , hier bragt EMPEDOCLES de leere der wysheid in
fchoone vaerfen over , XENOPHANES , SIMONIDES
ZEXO kwamen hier eenevryplaats zoeken; hierwydde
ARCHIMEDES zyr.e talenten , zyn vindingryk brein en
zyn gantfche leven aan zyn vaderland met een
woord: Siciliën kost zich door zyne aankweeking der
kantten , zynen fmaak , zyne gedenkteckenen, met
het gantfche overige Griekenland in eenen niet ongel;.ken
wedltryd inlaaten. Doch toen het in het vervolg
door de Romeinen onder het juk wierd gebragt, behield
het van alle deeze voorrechten niets overig, darr
hetgeen de menfehen het niet ontrooven kosten, de
fchatten der natuur , zyn fchoon climaat, en zyne
buitengemeene vruchtbaarheid , eu toen wierd dit
eiland de voedende moeder en zoogvrouwe van zyneoverwinnaars
, de koornfehuur en voorraadskamer
van Rome.
Dit alles ftelt ons de Schryver van de voyage pittoresque
voor in eene voorreden, die hy aan het hoofd
van deeze twee laatlte deelen , welke alleen aan Siciliën
gewyd zyn , geplaatst heeft. In den loop van eene
zo lange , zo moeiiyke en kostbaare onderneeming
zou mogelyk een ander ten langen lesten zich aan nalatigheid
fchuldig gemaakt hebben; doch zo deed onze
Schryver niet , die veel eer zyne zorg en pogingen
verdubbeld fchynt te hebben , om ons dit ten allen
tyde zo beroemde land , dat nog heden ten dage het
voorwerp is der nafpooringen en onderzoekingen van
alle liefhebbers van natuur en kunst , zeer beiangryk
te maaken en als zodanig vooneitellen.
He:

'EN DEÊZELFS LAND S T REE KÉN. 6%t
Het zy men zich te Napels infcheepe, of, gelyk onze
Reizigers, van Reggio aan boord gaa, moet men
toch door de Scyllaen Charybdis weder terugkomen,
vanwaar men Mesfina ontdekt , dat zich als een Amphitheater
en onder een halfcirkelvormige gedaante
verheft, en het fchoonfie gezicht oplevert, dat men
ergens kan aantreffen. De haven is de wydfte op de
gantfche middeliandfche zee , en mogelyk de fchoonfie
, die de natuur gevormd heeft. In eene larfgte van
meer dan een halve myl is zy met eene ry van gebouwen
bezet, die, van wegens haare regelmaatigheiden
pracht, den naam van Palazzata verdiend en bekomen
hebben. Dit gezicht van de fchoonfie zeekust, dat
zich dus in geene andere ftad opdoet, en het inwendige
gedeelte der ftad, dat met ftandbeelden, colonnaden,
openbaare markten en fonteinen is opgefierd,
maaken uit Mesfina eene der bekoorlykftc en aanlachgendfte
woonfteden der gantfche overige waereld.
Helaas! wy fpreeken van hetgeen Mesfina voor onze
Reizigers geweest is, en nu reeds niet meer beftaat. Het
fchriklyk ongeval , dat Calabriën verwoest en omgekeerd
heeft , heeft ook Mesfina verwoest en omgekeerd,
en van deeze kostbaare gebouwen, van
deeze ryke Facaden, van deeze ry van paleizen is niet
meer overig , dan de gedachtenis en de teekeningen
onzer Reizigers (*).
Wanneer men dus langs de kusten heenvaart , en
een bergagtige woeste ftreek doorwandelt, komt men
te Taormina , welke de oude ftad Tauromenium is
alwaar
C*) Ook heeft des Konings fchilder, de Heer HOUEL,
ens de gezichten van Mesfina voor de verwoefting deezer
"ad gegeven, en voor de vergetelheid bewaard.
Ss a

63: TAFEREEL VAN GROOT GRIEKENLAND ,"
alwaar, by ieder fchreede, de afwisfelendfte en byzonderfte
liggingen ons noodzaaken ftilteftaan ; doch
hetgeen het greetig oog van den Reiziger het meest
tot zich trekt, is het theater, dat door zyne verwonderingswaardige
aanlegging, en verbazend gelukkige inftandhouding
niet anders dan als een wonder van natuur
en kunst kan befchouwd worden. Evenwel was Taormiua
geen ftad van den eerften rang, en wy zien daar
echter een overblyfzel van een gedenkftuk, dat door
Burgers van een kleine republiek was opgetrokken,
en 50,000 aanfchouwers bevatten kost.
Voor het overige moet men niet denken, dat by de
Ouden het theater flegts dat geene was, wat het by
ons is, dat het alleen tot beuzelachtige vermaak-
Jykheden gediend heeft, dat men tusfehen vier muuren
in duistere en eng aangelegde zaaien vergaderd en
opgelloten was , om daar van minnaryen te fpreeken
en te hooren , en dat de veile poon niet anders dan
voor geld open ging. Neen het was een
vrye en openftaande plaats , met prachtige portaalen
omgeeven,waartoe aan ieder Burger de intrede veroorlofd
was; hier vergaderde het volk om over vrede en
oorlog te fpreeken, en over alles te beraaden, wat het
welzyn van den ftaat kost bevorderen. Hier gaf men
aan de gantfche vergaderde Natie feesten en fchouwfpeelen
, die eigenaartig ingericht waren om hunnen
moed te verhoogen, en hunne vaderlandsliefde te ontvonken
en te onderhouden. Den gantfehen overigen
tyd was het theater de algemeede vergaderplaats der
burgers , die daar gemeenfchaplyk de belangen der
repubüek behandelden , en gevolgelyk waren zy
genoegzaam allen met de groutfte pracht aangelegd en
gebouwd. Zo was ook dit, waarvan wy fpreeken, —
en

EN BESZELF5 LANDSTr.EEKEN. 633
en hierom heeft onze Schryver zich in 't byzonder toegelegd
om eene zeer omftandigebefchryving daarvan te
geeven. Vcrfcheidene plaatenzyn door hem ingericht,
om de ontwikkeling van den aanleg en de grondligging
zo wel als de uitvoering en wederherltelling van dezelve
voor het oog van den leezer bloot te liggen.
Hoe meer men den .Etna nadert, des te vruchtbaarder
wordt het land, dat, door de benevelende warmte
yan den Vulcaan bezwangerd, met alle voortbrengfelen
der natuur als overdekt is. Onze reizigers beproeven
het den fchriklyken berg van deezen kant opteklauteren
, om aan de tegenovergeftelde zyde , waar
Catanea ligt , weder afteklimmen ; doch zy vinden
hier zoveele hindernisfen , dat zy genoodzaakt zyn
hunne onderneeming optegeeven, en vooreerst Catanea
te bezoeken, en dan den .Etna van dien kant aantepakken,
daar hy de minde ruuwheid heeft, en meer
rustplaatfen en hulpmiddelen aan de hand geeft.
Catanea, een der oudfte deden van Siciliën, is nog
heden een der bloeijendde. By ieder fchrede vindt
men de fpooren van haaren ouden glans ; nog ziet
men de ruïnen van het Theater , vanwaar ALCIBIA-
DES, by den tocht der Athenienfers naar Siciliën, een
aanfpraak aan het volk deed. De menigte, greetig om
deezen buitengemeenen man te zien en te hooren,
was in de fchouwplaats byeengelopeu, en, terwyl hy
hen door de bevalligheid van zyn perfoon en zyne
welfprekendheid innam, maakten zich zyne troepen,
die buiten gebleven waren, meester van de ftad. In
verfcheiden tydperken heeft Catanea hetzelfde noodlot
ondervonden, dat HERCULANUM getroffen heeft ; zy
is vau tyd tot tyd door de vuurasfche en lava van den
-Etna, even gelyk de andere door die van den Yefjjj
Ss 3 vius

634 TAFEREEL VAN GROOT GRIEKENLAND,
vius bedekt geworden; de ontdekkingen, die men da«
gelyks doet , getuigen van deeze omwentelingen , en
de Prins van Biscaris, een der rykfte Heeren van Siciliën,
die door zyn liefde voor de kunst bekend is,
heeft in den grond van de ftad aanmerkelyk laaten
graaven , omdat zy een andere ftad onder haare fundamenten
verbergt.
Van alles wat deeze plaats belangryk kan maaken,
trekt niets het oog zo zeer tot zich , en geeft niets
de verbeelding zo veel bezigheid , als de muur, die
door de koudgeworden lava om de ftad Catanea is omgetrokken
, en die eene gedoegzaame yzeren horstweering
om dezelve uitmaakt, en zich tot eene hoogte
van vyftig tot zestig voeten verheft. In den jaare 1663
is deeze ftad byna geheel omgekeerd geworden; doch
wat vermag de kracht der gewoonte of veeleer het
voordeel der onbegrypelyke vruchtbaarheid niet? Zy,
die aan den rand van deezen vuurkolk woonen, leeven
daar in de grootfte gerustheid , en nog heden is
Catanea door haaren rykdom en bevolking de tweede
ftad van Siciliën.
Bezield van een cnthufiasmus, dat het gezicht deezer
ftreeken zo ligt verwekken kan, en door de Zwarigheid
Zelve en het weinig gellaagde gevolg Van hunne
eerfte ondernecming aangefpoord, belluiten zy tot een
tweede reize op den Aitna, Deeze Vulcanifche Kolos ,
welks hoofd zich in de wolken verheft , is in vérfcheiden
ftreeken verdeeld , naar de verfchcidene
luchttemperamenten, die men aldaar aantreft. Het benedenfte
deel, of de voet des bergs Regione Piemonte-
Je , heeft eene verbaazende vruchtbaarheid, is wel btg*
bouwd en met bevallige wooningen bedekt. De tweede,
ftrcek, Regione Sylvqfa, is met onmeetbaarc bos-
fchqij

ÉN DÉSÜELFS LANBSTRËÏKÈk 6§S
•fchen bedekt, en heeft boomen zo oud als de waereld.
'Er munt hier een boom uit, di eento Cavallj,
genaamd, omdat honderd paarden zeer gemaklyk
Onder zyne fchadüwen kunnèn ftaan. De derde is een
Iheeuwftreek , Regione Scoperta , die van alle groen
beroofd is , en waar niets groeijen kan , terwyl zes
mylen ver alles met fneeuw bedekt ligt.
Wanneer men deeze fneeuwgevaarten, die zo veele
eeuwen op elkander geftapeld gelegen hebben, is
opgeklauterd, komt men aan de laatfte ftreek, welke
dën geheelen top van den Mtm in zich bevat. Dit is
éën yskegel, die byna altyd' onbeklimbaar is % en in
welks midden de Vulcanlfehe beker zelfs met zyn verfchrikryk
wydgaapende opening ftaat. Deeze ysklip
is door vuurkolken van den Mtaa omringd, en zelfs
de vlammen , die daaruit voortfpringen , kunnen dit
ëeuwige ys niet doen fmelteh ; men gevoelt daar ter
gelyker tyd een zeet hevige koude en een overmatige
bitte.
Van Catanëa af tot aan deeze plaats , waar cfe onverzaagdfteman
flegts kan komen, zyn veertig mylen a
éAi is omtrent, veertien van onze mylen , die men
niet dan met veel moeite en niet zonder groot gevaar
kan op- en overklimmen. Dan treft men den philofophlfchen
tooren aan , die zynen naam van EMPEDO-
CLÉS gekregen heeft, dié, gelyk zekere overlevering
ïë*t, hier omkwam, toen hy op een onvoorzichtige
Wyze' dit groote wonder dei- natuur al te naby onder-.
Zoeken en doorgronden wilde. De Vulkaan heeft drie
openingen, of drie verfcheiden vuurkolken, en uit de
mïddeïfte komen gedüurig vuurdampen voort, die zo
fiiid zyn als de waereld,
Van dit ftandpunt der waereld den opgang der zon
Ss 4

TAFEREEL VAN GROOT GRIEKENLAND ,
te zien , is het r
grootfte en fchoonfie tooneel , dat
het menfchelyk oog kan bcfchouvven ; en onze reizigers
vonden zich voor alle hunne vermoeijingen
fchadeloos gefield , toen zy op deeze plaats dit majeftueus
tooneel mogten bywoonen , dat men vergeefs
tracht te befchryven , en dat genoegzaam het
ontwaaken der natuur is.
Indien nog iets in ftaat was, het dagverhaal onzer reizigers
belangryker maaken, dan zou't het verhaal eener andere
reize zyn, die de Commandeur, de Heer van DOLO-
MIEU ,gedaan heeft.Men ftaat verwonderd over de onverfchrokkenheid
en bedaardheid van deezen bekwaamep.
waarneemer der natuur. Met een woord, de Heer
Abt van S ¥
** heeft niets ycrgeeten, wat aan de majestueusheid
van het voorwerp flegts immer beantwoorden
kan. Twintig plaaten, die de gezichten van Catanea
, van den berg yEtna , en van de omliggende
ftreeken afmaaien , kunnen de nieuwsgierigheid van
den leezer volkomen bevredigen , die zekerlyk niet
dan met moeite van deeze bekoorlyke tooneelen zich
zal kunnen losrukken en verwydcren.
Nu doorlooppn onze Reizigers , die op het feest
van de heilige Rofalia , in welk ogenblik de ftad Palermo
het glansrykst is, aldaar wilden aanlanden, het
overige Siciliën. Onderweg doen zy Adranum aan ,
waar men de vergeten* overhlyFzelen van een tempel
van Mars vindt ; Contorbi , waarvan CICERO in zyn
redenvoering tegen Verrcs fpreekt, en het als een der
grootfte en fchoonfte ftcden des lands afmaalt; nu is
het met monnikken en 3000 ongelukkige arme inwooners
bevolkt; Argyra , de geboorteftad van DIODO,-
RUS , die met Syracufe zelve om den voorrang ftreed,
doch waar men heden te vergeefs eenige gedenkteeke-
neu

EN DESZELFS LANDSTREEKEK. 637
jien van deszelfs ouden luister aantreft; Sperlinga,
dat niet meer is, doch dat voor een Frahschman, die
Siciliën doorreist, lief en waard moet zyn , omdat
het de eenige ftad was , die weigerde aan den Siciliaanfchen
moordvesper deel te neemen.
Quod Siculis placuit, Sperlinga fola negavit.
Verder op vindt men het oude en beroemde Enna 9
het vaderland van Ceres , die daarom onder de goden
verdiende verplaatst te worden , omdat zy het eerst
de menfehen , de voornaamfte en nuttigde aller kunften,
den landbouw, geleerd heeft. Ceres is het beeld
van de vruchtbaarheid des lands ; onder deeze ftrcek
yan hetzelve is de wieg der kunst van den akkerbouw.
De verhoogde verbeelding van den dichter, en buiten
twyfel de dankbaarheid der volken hebben hier de
wooningen der goden geplaatst, en de gefchiedfehryvers
fpreeken hiervan even als de dichters, DIODORUS
van Siciliën, CICERO, LIVIUS roemen ons het oude
Enna, en deszelfs welriekende bloemen, en den tempel
die aan Ceres gewyd is, die van de gantfche oud- »
heid zo heilig gehouden wierd , dat van alle zyden
van Siciliën en Itafiën het volk met even zo talryke
hoopen en met even vuurigen godsdienstyver hiernaar
toevloeide, als zy hedendaags naar Loretto loopen.
ovinius plaatst hier de vervoering van Proferpina,
welke uit het midden van den bloemhof en de haar
omringende Nymphen digt by de zee voorgevallen is,
welke federt deezen tyd den naam der godin behouden
heeft. Alle oudheidkenners en Ciceroni des
lands vergeeten niet dit te herhaalen, en den nieuwsgierigen
deeze plaats met nadruk aantetoonen, die hen
dan ook op hun woord gelooven moeten , want alle
Ss 5 deeze

6$S TATERSSL VAN GROOT GRIEKENLAND,
deeze wonderen zyn reeds lang verdweerten erj
dit treurige en eenzaame land heeft niets meer, waaN
aan men zo iets erkennen kan. De inwooners zyn in
onwetendheid en ellende verzonken, ên kunnen hun­
ne verwondering niet genoeg te kénnen geeven,
wanneer zy vreemdelingen zo verre zien komen, om
ruïnen naartefpooren , tYeenen optezoeken , en deeza
woe(tenj*eii in aanfchouw te neemen. Eindelvk wan­
neer men over de vlakte gekomen is, waar het oude
Hymera lag , dat zo lang het oorlogstooneel tusfehen
de Grieken en Carthaginenfers was , en waar DÏODÖ-
RDS de baden van Hercules plaatst, komt men té Pa-
lermo, de tegenwoordige hoofdftad van Siciliën.
'Er zyn weinige {reden in Europa , waar dê alge=
ïneene toon der gezelfchappen aangenaamer, de ma­
nieren ksfer en gemeenzaamer, de levenswys zagter
én weekelyker, de vryheid volkomener en ongedwon-
gener, met een woord de Franfche gemanierd­
heid meer in zwang is, dan hier. De fyke en wel­
lustige Palermitaners hebben ook hunne nachtwande­
lingen , niet op de openbaare markt, maar aan deri
oever der zee en in een bekoorlyke {treek ; de frisfehè
én zuivere lucht, die men daar inademt, de uitmun­
tende concerten en bevallige fehaduwen trekken tegeii
den avond alles wat in dc ftad van eenig aanzien is^
hierheen; hier is de vergaderplaats van alle fchoönhe-
den van Palermo. 'Er heerscht op deeze wandelplaat-
Zen, zeggen onze Reizigers, een allergeheimst duister
dat ieder eerbiedigen moet; een ieder mengt zich daar
önder den anderen, men verliest zich, men zoekt en
rinrt elkander weder. Nooit gaat men te Paler-
$p llaapen , dan nadat men een wandeling alla marinn
gedaan heeft; het fchynt eên bevoorrechte plaats te
zyn

!5N DESZELFS LANDSTRÉÈKEtf. $29
iyn met volkomen aflaat voor allen , die êlkanderén
daar ontmoeten, eii dat de Siciliafters, uit JÉÜCnt voor
deeze plaats, hunne neiging tot jalouflê vergeten hebben,
en dit gaat zo verre, dat hier geen fakkelen kómen
durven , en alles verwyderd gehouden wordt
wat de kleine, heimelyke vryheden in dwang mogt
houden.
De vreemdelingen verlaaten ongaarne een plaats,
die voor hun zo veel bekoorlykheid heeft. Onze teekenaars,
nadat zy dit fchottwfpel genoten, het paardenrennen
bygewoohd, en het feest en de procesfie
van de heilige Rofalia, welke de befchermgodin van
dit land is , en in de oogéh van het volk de feesten
ert de wagên van Ceres vervangt, gevierd hadden,
bezoeken zy de latldftreeken rondom Palermo , die
men de tuinen van Siciliën wel noemen mogt, komen
door het oude HycCara , Wet vaderland van de beroemde
Luis, die onder de bedorven Grieken het eerst
het handwerk der wellustelingen beroemd gemaakt
heèft, en bereiken nu Segéftum , welke ftad , indien
men VIRGILIUS gelooven mag , door iEneas gebouwd
is.
Interen JEneas urbem defignat aratrc*
De Segeftaners richtten uit dankbaarheid eenen tem-*
pel op voor hunnen ftichter, en beweézen hem byns .
godlyke eere. Niet minder beroemd was de tempel
van Diana, van welke CICERO tegen VERRES fpreekt;
doch boven allen muntte uit die van de godin Ceres ,
waarvan men nog de overblyffelen ziet, welke volkomen
behouden zyn op plaatfen, die vöor het overige
onbebouwd en leeg ftaan, en dus van de onverfchilligheid
det Sicilianers jegens meefterftukken van de
kunst,

649 TAFEREEL VAN GROOT GRIEKENLAND,
kunst, juist niet tot hunnen roem getuigen. Weinige
gedenkteekenen doen zich van een zo voordeelige en
inneemende zyde op als deeze tempel; en zy vertoonen
voor het oog van den reiziger eene levendige
voortelling van die edele en majeftueufe deftigheid ,
welke de eerfte werken der Grieken en den oorfprong
der Bouwkunst kenteekent. Onze Voyage pittoresque
fielt ons ook in ftaat daarvan te oordeelen , terwyl zy
ons dit gedenkteeken van verfchillende zyden voor-
Helt en een nauwkeurig bericht van deszelfs bouwtrant
geeft, 't welk alles met even veel getrouwheid als
fmaak en geest is uitgevoerd.
Langs de zeekusten landen osze teekenaars te
Trapani, eertyds Drepanum , beroemd door de
fchoonheid zyner vrouwen, en waar men nog, in 'c
binnenfte gedeelte der landeryen, die regelmaatige trekken,
die fchoone Griekfche Profilen vindt, welke de
beitel hunner kunltenaaren ons nog getrouwer bewaarde
, dan het de natuur vermogt te doen. Greetig
doorloopt men deeze gantfche landftreek , die VIRGJ-
LIUS zo beroemd gemaakt heeft ; doch men vindt 'er
zo min de gegrondveste ftad van ^Eneas, als het
graf van Anchifes , of die heilige bosfchen , waarmede
het omringd was; een drooge, dorre en ontbloot*
woestyn heeft de plaats deezer betoverde ftreeken in-'
genomen. Keert men zich ter rechterhand, dan komt
men op den berg Eryx , waar de beroemde tempel
geftaan heeft, die aan Venus Erycina gewyd was,
en den reiziger nog zo veele wellustige denkbeelden
weder voor het geheugen brengt. Altyd met ryke offers
uit Griekenland en Italiën aangevuld, wierd deeze
tempel als het heiligdom van den godsdienst der
Ouden vereerd. De fchoonfie vrouwen der gantfche
wae-

EN DESZELFS LANDSTB.EE KEN. Ö4I
waereld waren de priesteresfen van deezen tempel,
en verrichten aldaar alle die eerdienften , welke niet
wynig bybragteR om de aandacht der geloovigen te
verhitten. Om aldaar toegelaaten te worden, moest
men de fchoonheids proef doorftaan, gelyk men heden
ten dage zyn adelsproef doen moet, om in dit of dat
Capittel van Duitschland toegelaaten te worden , en
de eerfte was nooit dubbelzinnig. Dan, van dit alles
vindt men, buiten den berg Eryx zeiven, niets meer;
alleen zyn de vaerfen van den betoverenden Dichter
nog overig , die ons op eene zo aangenaame wyze
daarmede onderhouden heeft.
Gaat men dan links af, langs den oever der zee
heen, zo komt men met onze Reizigers op de vlakte
aan, waar de Griekfche ftad Selinunt gelegen heeft,
een der rykst gefierde fteden der oudheid, alwaar de
kunften tot haare volkomenheid gebragt waren , en
nog in de puinhoopen, die op den grond verftrooid
liggen, zo zigtbaar zyn, dat zy in deezen vernederden
ftaat nog eerbied en hoogachting inboezemen.
Het gezigt alleen van deeze ruïnen , gelyk zy in naauwkeurige
teekeningen zyn voorgefteld , doch die het
noodzakelyk aan de begoocheling en bevalligheid der
kleuren ontbreeken moest , maakt nog denzelfden
indruk op den leezer.
Nadat onze Reiziger ons verfcheiden van deeze teekeningen
gegeeven, en meer zulke betoverende gezien*
ten vergund heeft, voegt hy 'er een zeer gewigtige en
oneindig bevallige vergelykings tafel by van de tempelen
, theaters, en meer andere oude gedenkftukken van
Siciliën, volgens welke men, met een opllag van het
oog, over het onderfcheid en de betrekkelyke grootte
van een ieder deezer gebouwen kan oordeelen.
Een

TAFEREEL VAN CRODT GRIEKENLAND^
Een aanmerking, die men dikwils gelegenheid heeft
te maaken, wanneer men dit Land op deezen wvze
doorreist, is deeze, dat de Grieken in de knullen de
meesters der Romeinen geweest zyn , waarin deezen hen
nooit overtroffen, ik laat Haan geëvenaard hebben, —en
dat zy hierom nog onze volkomenfle modellen in
ieder foort zyn. Hierby mag'men nog wel voegen:
dat men by de gedenkteekenen der Ouden altyd een
groote achting voor het volk bemerkte. Alles was
voor hen zo gefehikt en gemaakt. Eene louter kleine
Republiek , als Selinunt , ondernam om zich
water te verfchaffen , om een tempel, om een theater
te hebben, zodanigen arbeid , als de bekrompen
pracht van de hedendaagfche heeren der waereld zou
doen verbaasd (laan. By hen was de weelde een zaak
van het publiek belang, en zedigheid behoorde tot de
huislyke belangen , en hierin moeiten wy onze
meesters en modellen natevolgen.
Digthierby zyn de Baden van Selinunt, hedendaags
Siacca genaamd , het vaderland van AGATHOCLES, waar
de fabelleer , die zeer zeker haaren grond in de gefchiedenis
heeft, het graf van DAEMLUS. die aigemeene
genie, deezen uitvinder van alle kunften, geplaatst
heeft. Eindelyk komt men te Agrigentura, nu
Sirgenti, waar onze bevallige fchilders van de eertyds
zo hoog geroemde Agrigentynfche herbergzaamheid
een flegte proef genomen hebben ; in piaatle van het
paleis van Gelias en den bode, die hy den vreemdelingen
toezond, moesten zy blyde zyn een weinig fhroo
en een hooifchuur te vinden, die hen tot een verblyf
van toevlucht kost verlfrekken.
Agrigentum, de geboorteftad van EMPEDOCLES, was,
na Syracufe, de eerfte en aanzienlykfte ftad van Siciliën.

£•$ D E S Z E L F S LANDSTREEKEN"., 643.
«diëti. Nog heden kan men by DIODORÜS en 2OLYEIUS
de befehryving leezen, die ons de gefchiedfchryvers
van deeze, door het aantal haarer gedenkteekenen en de
oHgehoorde weelde van haare burgeren beroemde, ftad ,
hebben nagelaaten. Ten tyde van haaren bloei beliep
haare bevolking op niet rnmder dan achtmaal honderd
buizend inwooners, thans bevat zy nauwlyks vyftien
duizend; doch zelfs in deezen ftaat van afklimming
«n veruedering is in de oogen van de liefhebberen der
oudheid niets belangryker dan dit overblyffel. Men
roemde voornamelyk het getal en de pracht van haare
tempelen, geen ftad was .hierin ryker; onder de nog
voorhanden zynde munten in 't byzonder uit de tempel
van JL-XO LACINIA, die door de kunst van ZECXIS
verfraaid was , welke, naar het bericht van PLINICS,
deeze godin in haaren tempel had afgemaald naar vyf
jDHge meisjens van de uitgezoehtfte fchoonheid, terwyl
hy van ieder datgeen ontleende, dat het volkomen-
He was om hem tot model te dienen ; voorts de tempel
der Eendracht , die onder alle de tempelen van
Siciliën het best is behouden gebleven, en de eenige
ïs , waarvoor men eenige zorge gedraagen heeft uit
achting voor een ouden heiligen, cie men daarin vereert
, en daar daaglyks wonderen doet. Het verwonderlykfte
hierby is, zegt de Schryver, dat in een land ,
't welk aan zo veele omwentelingen is blootgefteld,
deeze tempel, na meer dan tweeduizend jaaren, alle zyne
zuilen gaaf behoyden heeft. Ook ziet men de ruïnen
van een tempel van ^ESCULAPIUS , van die van HER­
CULES , en inzonderheid van die van JUPITER OLYM-
ÏIUS , die door zyne grootte , majefteit en onmeetbaare
proportiën den bynaam van den Reufentempel
gekregen heeft, even alsof gewoone menfehen met in
ftaat

644 TAPEREEL VAN GRÓÓT GRIEKENLAND,
ftaat waren geweest, zulk een ontzachlyk gebouw
optericliten. Eenige brokken van kapiteelen en zuilen
, die nog voorhanden zyn, rechtvaardigen deezen
bynaam ; doch alle deeze eerwaardige brokken
, even gelyk die van den tempel van CASTOR en
POLLUX, van MINERVA en van CERES, zyn in zulk
een ftaat van verval, dat men nauwlyks een begrip
van derzelver plan en bouwtrant geeven kan. Negentien
plaaten zyn gefchikt om ons alles te vertoonen
wat men van deeze kostbaare overblyffelen in teekening
heeft kunnen brengen.
Doch het vernuft is daar nog veel laager gezonken
dan de oude gedenkftukken zeiven ; de "natuur is hier
nog altyd ryk , maar de menfehen ellendig en ongelukkig.
Alle ftreeken om deeze oude ftad bieden een
land van bekoorlyke gezichten aan, die op een byzondere
wyze contrasteeren en affteeken met de inwooners
van het nieuwe Agrigentum , die grootendeels
arm , neerflagtig , dweepachtig , dom en verwilderd
zyn.
Dit gantfche deel van Siciliën is in dezelfde laagte
weggezonken , en draagt overal hiervan de kenteekenen.
Terwyl men dus aan zee voortwandelt, zoekt
men vergeefs de oude ftad Sela , die geheel verdelgd
is; twee kleine nieuwer fteden, Alicata en Terranuova
ftryden om de eer van derzelver plaats vervuld te
hebben.
Daar onze Reizigers in dit deel vaH Siciliën zo digt
by het eiland Maltha waren , bellooten zy een vluchtigen
en korten uitflap daarheen te doen, waaruit echter
voor de Voyagt pittcresque , een ry van gezichten
, fchetzen en kaarten geboren is, die juist gefchikt
om de nieuwsgierigheid te voldoen , en toereikende
zyn

£X DESZELFS LANDSTREEKEV. "645
4yn om van de gedaante en afzonderlyke deelen van
Weezen beroemden rots een denkbeeld te geeVen.
Na bamis terugkomst van Siciliën , en nadat zy
'om het hoofd van het eiland of de Capo Pesfaro hadden
omgezeild , landen onze teekenaars te Syr&cufé
•aan , de voormaalige h >ofdflad van Siciliën , en een
"der ryk de en praehrjgfte deden der waereld; 'er is beden
ten dage mogeryk geen behoefdger en ellendiger
Had, en geene die van de verwoeffingen der tydea en
rn=-f.>.en ~--r r/.e-en '.-.ah. Men zie: ui: ei;v:erige
fchets en het gezicht van het onde Syracufé , dat
'ons de reïsbefchryvfng vertoont, en die, naar de bé 1
•richten der gèfchiedfcbTyvers en de gedenkteekenen
*n befchryving, die óns CICERO daarvan hééft nagelaten
, ontworpen is , dar deeze ontzaggelyk grootè
-flad een en twïnrig myien of zeven ven onze mylen
in-zyn omtrek gehad heeft, en dat zy ten muitten zó
groot als Parys moet geweest zyn. De muuren , diè
haar 1
omringden, en tot veiligheid, niet tot verdrukking
van deu burger, gebouwd waren, fcran 'er nog
voor het grootfte gedeelte. Derzelver haven, die de
natuur gevormd had , een der fchoorfte en welgelegenfte
van de geheele waereld, is en blyft nog altyd
dezelfde ; 'er ontbreekt niets aan als febepen; Dé
Grieken hadden Syracufé- mei aüe- dé fchatten der
kunst verfraaid , doch men weer dat dé Romeinen •
nadat zy deeze, door de genie van ARCBTMEDES lan»
ve-ieiigie, ver- -reri \--llt~:, c"e l'br.i'-.eeüsn
er. ichilcer.-er.. die " ;_-:e~:u";- ;:: d:r v
ktmftenaars, daaruit weggevoerd hebben, óm de ie^
gepraal van den overwinnaar daarmede te verhecr.'vken
, en ze vervolgens tot verfraai/mg van Rome; dat
neg ruuw en ongevormd was; te doen dienen; dê
• HEJfGELW: V; ö; Tt t)4

646 TAFEREEL VAN* GROOT GRIEKENLAND j
tyd en rieBarbaaren hebben dat geen voltooid, wat ce
Romeinen begonnen hadden.
Het eenige oude gedenkteeken, waarvan nog eenige
overbiyfiélen een weinig behouden zyn , is een Tempel
van Minerva ; men heeft daaruit een Caihedraaikerk
in het nieuwe Syracufé gemaakt. Het tooneel,
dat voorheen het beroemdlte van Groot-Griekenland
was , is niet anders dan eenige gefchonden fteenbrokken.
Van den tempel van Jupiter Oiympius vindt
men niets meer dan deszelfs fchaduwe in twee afgeknotte
zuilen , en in deszelfs plaats ftaat een klooster
dat aan de heilige maagd gewyd is; doch vergeefs
zal men zowel den grooten tempel van vEsculapius,
dien ATHENAELS befchryft , als die van Diana , de
fchutsgodin van Syracufé, en even zo rnin de door
VERRES geplunderde Kapellen en het graf van ARCHI-
» LED ES , da: CICERO wtér gevonden had, hier willen
opzoeken.
Door een byzonder noodlot , dat Syracufé geheel
eigen is, fchynt het befchikt te zyn, dat alleen zodanige
voorwerpen , die pynigende denkbeelden terug
roepen, aldaar nog geheel voor handen zyn: zodanige
zyn de beruchte fteengroeven van den Tiran DIONY-
SIUS , die voor de onfchuld zo gedugt waren , en
waarheen deeze even zo flegte Vorst als liegt Dichter
ook diegeenen heenzond en verbande , die zyne vaerièn
afkeurden. Ieder land heeft zyne fteengroeven
gehad; en hoe menig een heeft in deeze onderaardfche
kolken zyn leven verzucht , die niet meer ftrafbaar
waren, dan PHILOXENES; en dergelyken zyn nog
die onmeetbaare Latomiën , waarin veele duizend
Athenienfers opgeQoten wierden , en van honger en
ellende omkwamen, en eindelyk die Catacomben , de

.. ':. rrr uur:, :r : ; u:r zz.zrzzzzzizi
;u£ , ~;>:- =i: rsrihrv^: V*r-.'.i: :r. 3e
t:-;v"._;"-r—Isi" - : --yrru£ *nz irr; £>:£ ;- ;z>
zrrr :> r_; _ TVX: :ZS ~ZZ briur. .z.ziz.z-
zznizrlzi :r ::--;£ rzz itr. cciii lui:;: „- rr.~>
kng vaa Syracofè gacgem kan.
Dr Scir. - ;: :~ £= ::':r:r/:.:::': vu:
•ieerc r: -z=:uugc:l=i T*£VUÜ £ir; v;.:rvr;::.r>.
gè=r= Tc7U:u::u : u-rirrr -er.cüiiuru: :.;r.r_rr;r.
vur -.v^Vcu i- r u:r 'z-rzzziiTi ::rrlurr;lr rrr":,
r — ü;:r rm rur i:uu; üuii r: ü.:£:lv ;r : rllrrr-
d;u rrr-rd r;~ui. Dlzr 'cy -z~. ::-pr vur Jujr:=r 4
wrzrerr ~tz z.z fzr.-z Arsrrui ur-uir . :r uuz ie
C..'ir.iu:'ui r-rrr , vruicz irucHrlrlzr; rrr Pir.rui,
£.rr r: ryrrr;;:: .r nzzzyis z: zzzf.zt fizzz. -ia
— iU IzicTJ ZZ Lz ZZZZz'.Zi -"iZi.2 'i V-ZZïZlï £,
cru rlrrr iz £- :r..rrrüur . £_. i::: ru ,urzr:-:-
Uz Nyl u-uu: . ur cur uur U,.UÏ :zulr
er, :rrek:r£c r :. Z>: b'-ücuryrur :r rfrcul-
cLrr • :r rul £=r. l:-.zr: tnz vu£ r.rr:r;r:
pivir.
Nrri: rr :r:_ ::_r:rrur- ril;? rrzler. rrrrrrrr;:
er u:;:u':;r; ir. ~: -£h lurr zur riizrr:...!:;-
rur ;r v:rr-rrrr;r vrr rur£.;lrru rcvrr. zz- Iz ztzi
rr 'rurr: rir: rr ur 1 r:::r . ::r.Tyl ry :~:r £••
paahoapen na Lecntraa aar Caranra ecrus*; ir.es-
:_r: ur re:::r iu?. ~t: 'rr: -•::.:•:•£ ür ie rurr,
r: _
:£:r Siziulïr r : r:r_:= r: ::r:rr>r.
Zr-:Y > i:u: r: ;
.:r .:. :r uu; :~ :rr r_n:rr,
~: --. rrr :.;! n r rr. krrJzzrrk N'sce • rru 're-
'ZTiü:. •; zzzzz zzzz. ~zz rrr. w;r£ r:r v£-;r rd
ea aks een toei'ocgzd en auhans»d bygCT-óegdi Een
" — - '"-z izz. C:xrrïrrrur. :rr Hf:: r;- rrr:-

648 TAFEREEL VAN GROOT CRIEKLXLAND,
MBO , welke zeer gewigtige sanir.erkLn£erj vervat
over de uitgebluschte Vulcaanen en de natuurlyke
gefchiedenis van dit deel van Siciliën. En even zo
ook een befchryving van de Liparifche eilanden, welke
deeze ervaren Natuuronderzoeker met zvn gewoone
fcherpzinnigheid en alk mogelyke naauwkeurigheid
befchouwd heeft.
Het geheel wordt befloten met een beknopte verklaaring
der Siciliaanfche Munten, waarin men alles
heeft byeen verfameld, wat over deeze foort van gedenk*
teekenen, die voor de kennis der gefchiedenis en den
votcrza-g cL-r kur.s: z"> \-.rz:.:~ zy:i, cc- bekwr.i-fte
en naau A keurigfte oudheidkenners hebben te boek ecfteld.
De byzondere zorg, die de Schryver voor
het graveeren der medailjes gedragen heeft, maakt dezelven
tot een der voornaamfte lieraaden van het werk.
Achttien prenten zyn alleen aan dit voorwerp gewyd,
en meer dan honderd en vyfog aan het geen het
overige deel van Siciliën betreft.
Ziedaar 'een vluchtig overzicht van een der eewigtigfte
werken, die een bartstocbtelyke zucht voor de
kunst heeft doen onderneemen , en de uitvoerine
daarvan doet het verhand van den Schryver en hetgeen
hy daarby bedoelde, wezeiilyke eere aan.
Niets is daarby verzuimd, en men moet den Schryver
dank weeten , dat by in een zo langen loopbaan zich
fieeds met dezelfde vlyt , zorgvuldigheid, en warme
deelneeming gekweeten heeft. Zulk een onderneemfng
fcbynt zelfs alle hulpmiddelen en vermogen van
een enkel mensch te boven te gaan doch de
lamst heeft zo veel bekoorïykheid voor hem, die daarmede
bezield en als-aangeblazen is, dat alle gedachten
van fpaarzaamheid, alle baatzuchtige bedoelingen
voor

EN DESZELFS LANDSTPvEEKEN. 6Llp
voor hem verdwynen, zoras het op den roem en eer
aankomt. Het is dus een bevallige minnares, waarvan
men betoverd is; geen onkosten, geen verzieringen
zyn ons te veel, om ze met des te meer glans en van
een meer voordeeligen kant in het publiek te laateg
verfchynen.
Men gevoelt wel van zelf, dal zulk een voortbrengzel
niet de vrucht van den arbeid van een enkel man kost
zyn. Met vermaak betaalt de Heer Abt van S. de verr
diende fchatting van loftuitingen en dankbaare erkentenis
aan de verdienden van hen, die hem in deeze buitengewoone
onderneeming onderdeund, en het hunne
tot derzelver volmaaking hebben toegebragt. Aan het
hoofd der kunstenaars noemt hy de Heeren FRAGO-
NARD en ROBERT, wier vernuftige en levendige teekeningen
deeze verfameling verfraaid hebben; en den
Heer PARIS , aan wiens fmaak en vinding inde Architectuur
de Vuyage pittcrefqus een haarer grootde verdienden
te danken heeft. Onder de geleerden en liefhebberen
der Wetenfchappen , die hem met hunnen
raai onderdeund hebben, noemt hy met vermaak den
Heer CHAMPFORT , die in het Precis Hijlorique des
Royaumes de Naples 6? de Sicile , dat aan het hoofd
van het eerde deel daat, op weinige bladen , doch
met meesterlyke trekken, het tafereel der omwentelingen,die
dit Koningryk heeft moeten ondervinden, gefchilderd
heeft; hy heeft daarin een juiste naauwkeurigheid
en nadrukkelyke kracht met de fierlykheid en
bevalligheden, die men aan zynen fchryfdyl reeds zo.
gewoon is , op het voordeeligde weeten te verbinden
; de Heeren van DOLOMIEU , ROME DE L'ISLE ,
FAUJAS, VAN NON, eene der yverigde medearbeiders
aan dit werk, en anderen. Wanneer de Heer Ab: aam
Tt 3 de^

$5° TAFEREEL VAN GROOT GRIEKENLAND , ENZJ
de vriendfchap van de meesten deezer Heeren de me«
dedeeling hunner kundigheden, en arbeid te danken
heeft, zo heeft hy zeker alle oorzaaken om zich
zeiven daarover een compliment te maaken ; daar het
toch allezins waar is, dat hy de bouwmeester van dit
grootfche geffieht is.
Styl en uitdrukking zyn over 't algemeen zuiver,
eenvoudig en natuurlyk, en wy gelooven ten belluite
te kunnen verzekeren , dat dit wed; in ieder opzicht
verdient naast de kostbaarfte verzamelingen te pronken
, en dat het alle kenners en waare liefhebbers derkunst
ongemeen behaagen moet.

OVER DE LETTERKUNDE DER TURKEN.
Vervolg en Slot van bladz. 509.
6$i
De openbaare Bibliotheeken zyn te Conftantinopolen
dertien in getal, namelyk: de Bibliotheek van het
Serrail, die van Sultan MEHEMET , den Ilden , van
HAGIA SOFIA, van Sultan SOLIMAN, van MEHEMED
KIUPRULI PASCHA , van de VALIDE SULTANE , van
SCHEID ALI PASCHA , Van IBRAHIM PASCHA , Van
ATIF EFFENDI , van den Sultan BAJAZET , van den
Sultan OSMAN , van RAGHIB PASCHA , en van den
voorigen Sultan ABDUL HAMID. In geene van deezen
vindt men meer dan 2000 Codices; doch, wanneer men
in aanmerking neemt, dat ieder Codex, ook flegts van
gemeen fchrift, tusfehen de honderd en honderd vyftig,
en, wanneer het een foliant is, tusfehen de tweehonderd
vyftig en driehonderd piasters kost, dan zyn
de 2000 Codices met een Bibliotheek van 6ocoo en 120000
gedrukte banden te vergelyken. ACHMET EFFENDI van
Smïrna, verzamelde te Conftantinopolen handfehriften
voor eene Bibliotheek , die hy in zyn vaderland ten
algemeenen nutte wilde oprichten , en deeze kosten
hem 200 beutel of 20000 ducaaten. De Bibliotheek
van het Serrail is by de geleerden tot dus verre een
geheim gebleven. Daar zy in het binnenfte van het
Serrail gebouwd is, en de Turken in den bygeloovi-
Sen waan ftaan, dat, wanneer een ongeloovige deeze
fchriften zag, dit heilig Palladium , waarvan het behoud
van het Turkfche ryk, volgens hunne gedachte,
•afhangt, in gevaar geraaken zou, is de toegang volftrekt
verboden. De Turken mogen over *t algemeen
niet z,ien > dat hunne fchriften in de handen of ter
Tt 4 kennis

OVER DE LETTERKUNDE
kennis van de Christenen kernen. De lieer TODEP.INI
liep gevaar van door het volk mishandeld te worden
toen hy, in het gezeifchap van den Abt SESTIXI, op
de boekenmarkt te Conftantinopolen, de kraaraen
doorfnufielde. Zy moesten de vlucht neemen in een
Armenifche winkel. De Abt SERÏX , die in den jaare
172'J naar Conftantinopolen gezonden wierd , om
Griekfche Codices voor de Bibliotheek van den Koning
van Frankryk optedoen , kon geen toegang tot de
Bibliotheek van het Serrail krygen. Men maakte
hem wys , dat Sultan AMCRAT alle Griekfche Handfchriften
had hiaten verbranden. De Heer TODERINI
is in een tyd van vyf jaaren, waarin hy alle mogelyke
Wegen beproefde , even zo weinig geflaagd om zich
den toegang te openen. Ook gaf men hem befcheid,
dat 'er in deeze Bibliotheek niet dan Arabifche, Perfifche
en Turkfche boeken waren. Doch het is waarfcfeynJyk,
dat 'er ook Griekfche Codices onder fchuilen.
Want volgens de gefchiedenis deezer Bibliotheek, die
te Conftantinopolen gedrukt, en door den Turkfchen
Historiefchryver RASCHID EFFBNOI opgefteld is,
wierd in den jaare 1719, toen de Bibliotheek gebouwd
wierd., een verbaazende menigte mtgezogte en kostbaare
boeken, die de groot Sultane', zedert de eerfte
ftichting van het Conftantmopolitaanfche ryk, deels
aangekogt, deels van' verfcheidene oorden ten gefchenke
bekomen had , daarin ten toon gefield. Dus
moet 'er ook de Bibliotheek van den Palaeologifchen
Keizer, die ryk was aan Griekfche en Latynfche Manujèhripten
, onder weezen. MUHAMED de Ilde, een
groot liefhebber der Griekfche Literatuur , had noch
de woouing noch de Bibliotheek van den Griekfchen
h
fefe yfJX$% X
h a d z e I f s d e e z
e fchat met overttfe

D E R T U R K E N * 653
zettingen van Europeefche boeken vermeerderd,
liet Griekfche werk, Zs« rm T, dat te Leip-
zich in den jaare 1772 gedrukt is, was in de daad een
affchrift van een Codex uit het Serrail, dat men van
de voorvaderen van den Wallachifchen vorst SKIKA.
gekregen had, gelyk men ook werkelyk voor geld en
in het geheim, voor een korten tyd, boeken uit het Ser­
rail krygen kan. 'Er moeten dus ook Griekfche wer­
ken in deeze Bibliotheek zyn. De Heer TODERINI
{telt dit buiten allen twyfel. ISMAEL BEI , een geleer­
de Turk, die negentien jaaren page in het Serrail ge­
weest was, en deeze Bibliotheek dikwils bezogt had,
verhaalde hem , dat onder dc boeken, die aldaar in
kasfen opgeflooten , en. op den rug met hunne titels
voorzien waren , een talryke menigte Griekfche en
Latynfche boeken waren. Om nog meer van de waar­
heid verzekerd te worden , liet hy een der Grootey
onder de Turken , die opziener deezer Bibliotheek
geweest was , door den Venetiaanfchen Dragoman
FRANS FRANCiiiNi daarna vraagen, en ook deeze ver­
zekerde , dat zy een ryken fchat bevatte van Griekfche,
Latynfche en Syrifche Manufcripten , doch die in
kasfen waren weggefloten. Dus kan het ligt zyn,,
dat ook de ontbreekende Bukken yan LIVIUS en TACI,-
TUS , en andere veriooren werken der Grieken en La-
tyneu daarin gevonden worden, PIETRO DELLAVAL-
LA hield het voor zeker , dat een Arabifche overzet­
ting van alle de boeken van TITUS LIVIUS. aldaar ge­
vonden wierd.
De Bibliotheek is van rondom bemuurd met het
fchoonfte Oosterfche marmer. Aan den eenen kant
ftaan de boeken in kasfen , die met fierlyk ingelegde
deuren van kristal gefloten zyn , en van rondomme
Tt 5 zyn,

D E R T U R K E N » 655
hai tot de Bibliotheek van het Serrail, doch de Heer
TODERINI zegt op de laatfte bladzyde van het derde
deel , dat hy zelf te Conftantinopoien met hem gefproken
en uit zyn mond verftaan had , dat hy in het
Serreii :r. r.:e:s dien aar: ee-igru nazoek c=. :
:-.£::
had. Hy had zich maar weinige dagen te Conlbmti-
Ec-Dolen opgehouden , om de bcekveriamelingen op
den berg Athos en in verfcheidene eilanden van den
Archipelagus te doorfnuftekn , en was vervolgens naar
Marfeille en Parys terug gereisd.
Men heeft reeds op het einde der XVde Eeuw te
Conftantinopolen boeken gedrukt. Het eerfte van den
jaare 14S8 was een Hebreeuwsch woordenboek. In
den ïaare 1546 wierden hier de vyf boeken Mozes in
de Chaldeeuwfche , Perftfche , Arabifche en Hebreeuwfche
taal, en vervolgens nog in deeze eeuw
veele andere Griekfche en Oosterfche boeken opgelegd
, doch geene in ca Turkfche taal tot op het jaar
IT28. In het jaar 1726 wierd door den bedrevenheid
van SAID EFFENDI , geweezen gezant te Parys,
van den Mufti en Groot Sultan ACHSIET den Ilden
verlof gegeeven, om boeken van allerlei foort, mids
zy maar niet van den Mahomedaanfchen Godsdienst
handelen, in de Turkfche taal te drukken, IBRAIIDI
EFFENDI, een geleerde Hungaarfche Renegaat, wierd
door den Groot Sultan tot opziener der eerfte Turkfche
Boekdrukkery aangefteld.
De eerfte letteren wierden niet te Parys, gelyk fommigen
meenen, maar te Conftantinopolen, door IBRA-
HLM zeiven en zyne vyf zoonen , nevens eenige Duitfche
noodhulpen, Cerlyk gefheeden. Het eerfte Turkfche
boek van den jaare 1728 was een AiSKffich
Turksch Woordenboek van WA^CVLI. Na verloop
van

fö* 5
OVER DE LETTERKUNDE
van eenige jaaren wierd door iBRAHiMEFFBNDizells een
Turkfche Atlas van negenendertig Landkaarten , een
werk van den groeten geleerden HADHI CALFAH , in 't
licht gegeeven. Zo lang hy leefde , verfcheen 'er een
aanzienlyke menigte van allerlei nuttige boeken in druk
die de Heer TODEP.INI niet ilegts opnoemt, maar 'er
zelfs een kort verflag van geeft. Na zynen dood, die
in 't jaar 1755 voorviel, geraakte de Keizerlyke Boek-,
drukkcry in verval, niet door een verbod , dat door
de Copiisten der boeken bewerkt wierd , maar uit
zeer natuurlyke oorzaaken. Zynen kweekeling CAPI
DJRAHiM ontbrak het aan kunde, en aan de onder-,
fteuning van het Hof, dat in de krygsonlusten was
ingewikkeld; zyne zetter en drukker verlieten hem in
den jaare 1758 en. met zyn leven liep de gantfche
drukkcry mede te niet. In een tydvak van twintig
jaaren wierd 'er te Conftantinopolen geen boek meer
gedrukt, totdat eindelyk in het jaar 1784 de Keizer
ABDUL HAMID ,door een eigen decreet, IBRAIIIWS druk-,
kery herftelde , en den onderncemer het uitfluitend
voorrecht vergunde , om Turkschc, Perfifchc en Arabifche
boeken te drukkenflegts zodanigea uitgezon-,
derd , die van godsdienflige zaaken handelen. De
drukkery beflaat nu uit twee persfen , en gaat zeer
langzaam; want van het jaar 1784 tot 1787 heeft zy
flegts drie werken in 't licht gebragt, namelyk twee
Ilistorifche van den Keizerlyken Historiefchryver
WASSIK, die onlangs als gezant naar Madrid gezonden
wierd, en van YSSI , van welken ieder twee matige
folianten beflaat, en een Arabifche Grammatica. Men,
ziet hieruit, hoe ongegrond het berigt van den nieuwsfchryver
is , dat namelyk de Encyclopedie te Conftantinopolen
in de Turkifchc taal gedrukt was. Ze^
dert

D E R T Ü 'ft. K É N. kijf
tiert men IBRAIIIMS fchriften ten deele een andere
vorm gegeven heeft, komen de boeken van het laatfté
tydvak by het voorige in typographifche fchoonheid
niet in vergelyking. In den jaare 1787 was RASCHID
EFFENDI , wien nu de drukkery toebehoort, van voor»
neemen, een nieuwe Geographie van Europa opteleggen*
Ecrtyds was 'er ook een Griekfche Boekdrukkery td
Conftantinopolen , doch die flegts zo lang duurde ,
als zy van den Patriarch SAMUEL onderfleund wierd,
en weinige niets beteekenende werken in 't licht
bragt. Onder den tegenwoordigen Patriarch is zy,
gelyk deeze zelfs den Heer TODERINI verhaalde , buiten
alle werkzaamheid gefield. De nieuWfte Griekfche
boeken , die van godsdienflige zaaken handelen, en
tot de ftudie van de Griekfche geestelykheid behooren,
werden te Venetië , doch de overigen te Parys,
te Leipzich eil in Walachyen gedrukt. Onder de laatfte
is een verfameling van tooneelwerken van METAS-
TASIO , die door suzzo, een neef van den vorst van
Walachyen , in 't nieuw Grieksch overgezet, en in
den jaare 1779 in twee kleine banden tot den druk
Wierd gereed gemaakt.
De Joden en Armeniërs hebben nog altyd hunne
eigen Boekdrukkeryen , die zy met boeken van hunnen
godsdienst aan den gang houden.

DE O U D E W A N E N Z Y N HÖXDi
Een geheel nieuw rertelzel van MARMONTEE.
Ik bevond my op een dorp by eene beminnenswaard
dige vrouw, die, hoewel niet meer gebcei jon», echter
nog uitneemend fchoon was , en wier natuurlyke
ongemaakte houding my als een zeihicen naar zich
trok, en tot eenen gemeenzaamen omgang met haar uitlokte.
De nabuurfchap van Charenton maakte den
brug, die over de Manie ligt, meestal tot de uiterde
grenzen onzer wandeling* Hier was het, dat wy
gingen uitrusten en ons het zelf beweegende en afwis*
felende fchouwfpel verfchaften van eene landflraat,
die onophoudelyk van menfehen en dieren wemelde.
Deeze foelie omloop van bewegingen, die wel aU
len door een byzonder belang geleid wierden , doch
die tevens op een gemeenfchaplyk nut doelden , en
deeze onafgebroken wisfeling van moeijelyke pogingen
en goedwillig betoonde dienden, deeden ons in de inrichting
der gezellige orde het heerlyke werk der
noodzakelykheid met verwondering befchouwen. Hoe
kundig vatten de raderen in eikanderen , uit welken
deeze verbaazende machine is famengedeld ? Welk
een onzichtbaare band vereenigt ze ? Welk een drift
bezielt en fpoort hen aan ? Eenlg en alleen niet dan de
wederzydfche behoefte? -— Het is dus zowel een
moreel als phyziek fchouwfpel der natuur. Verbaazing
volgt hier overal op nadenken. Hier daat men
over een blaadje en grashalmtje als over een wonder
opgetoogen , wanneer men daarover behoorlyk nadeukt.
Daar wordt een landman agter den ploeg,
een

DE OUDE MAK EN ZYN HOND» êfTO
een fchipper op het verdek , en een voerman, die de
vrugten des lands naar de ftad brengt , tot een bewonderenswaardig
man , wanneer men hem als eeu
wezenlyke fchakcl der gezellige keten befchouwt.
En dus ziet men dan allen, die tot de aigemeene inftandhouding
medewerken, door dezelfde kracht van
santrekking met elkander vereenigd, in overeenfternming
en beweging gebragt.
Ik toon u hier onze gezellige verkeering aan, opdat
gy niet op uwe reize naar Champagne ons voor menfehen
houden mogt, die als domkoppen met open
mond ftaan te kyken , zich met niets bezig houden ,
en de zelfverveeling , die een %-adzige ziel en ledig
brein voortbrengt, overal met zich fleepen
Op zekeren avond, toen wy aan den voet van dert
brug zaten , kwam 'er een man uit de gemeene volk-»
klasfe digt by ons voorbygaan. Hy had fchoon grys
hair, ging kreupel, en kon flegts op zyn ftok voordcruipen.
Agter hem liep een jonge , ruige waterhond.
Hy fprak de vrouwen , die ik verzelde , met deeze
woorden aau: ,, Dames,zoudt gy niet myn hond willen
koopen?" Een ieder van myne gezellinnen
had reeds een hondje ; ook was de zyne niet van
die foort, als de vrouwen gemeenlyk gaarne hebben
willen. Zy gaven hem hierom tot antwoord: dat zy
geen hond nodig hadden.
Hierop kwam hy by my met een gelaat, dat nog
veel dringender en fmeekender was, en zeide : Myn-
heer ! koop gy da 1 myn hond. Ach, roept
hier ULIETTE uit, ik zou hem waarachdg terftond
gekogt heb jen 1 lk beken het, Mejuffrouw-, antwoordt
ARISTUS: zulk eene'beminnenswaardige neiging
had zekerlyk alle bedenking moeten voorafgaan,
doch

653 D E Ü V D E M A N
döch die goedheid vertoont zich zo levendig niet iri
alle harten als in het uwe. Myn eerft e w o o r d
was een weigerend antwoord, dat ik echter toch met
alle die achting trachtte te verzoeten, welke men aan
een ongeiukkigen verfchuldigd is.
De grysaart bleef een ogenblik lang onbeweeglvk
voor my daan, zag my met een treurig gelaat aan, en
verliet my vervolgens, misnoegd in zich zeiven.
Terwyl hy langzaam over den brug ging, bleef my
tyd genoeg overig, om by my zei ven over de oorzaak
nstecc-.iken van dit fomber venvyt, dat by my met
zyn oog gemaakt had, en dat my myn hart geduurig
herhaalde, fa dit ogenblik fchoo: my te binnen, dat
myn vriend , de Graaf van C... een hond verloren
had , van wien hy zeer veel hield ; ik dacht dat het
verdand en de ziel van een waterhond het infldnct
van een Siberifchen hond, ("want zulk een had myn
vriend veriooren) niet veel behoefde toetegeeven.ft
befchikte hem dus voor myn vriend en riep den ouden
man terug.
Hoeveel vraagt gy dan voor uwen hond? zeide &
tegen hem. Geef my maar zo veel als u goeddunkt;
antwoordde hy. Hier zou het my ligt vallen in uwe
oogen den milddaadigen te fpeelen, wanneer ik de
waarheid te kort wilde doen. Doch ik wil liever demoedig
bekennen , dat ik het by deeze gelegenheid
niet zeer luisterryk maakte. Ik was daar niet ryk genoeg
toe; ook had ik op dit ogenblik niet meer dan
zes zesthalven by my, die ik hem gewillig aanbood.
Hy nam het geld, zonder het geringde ongenoegen te
laaten blyken, en zeide tevens tot my; de hond behoort
nu aan u, myn Heer. — Ja maar, zeide ik, ik
zal hem niet kunnen houden, omdat ik geen band heb,
waa?-

ËN Z Y N HOND. 661
•daaraan ik hem naar huis kan leiden. Gy moet hem
toch ergens vast aanhouden, zeide hy, andei's zou hy
my naioopen. Hierop maakte hy een van zyne konzenbanden
los, riep den hond, nam hem op, en beurde
hem op de leuning van den brug. —— Gy maakt,
dat ik eene rilling over myn hart kryg, zeide JCLIET-
TE , hy zal in t water vallen. —• Stel u maar
gerust, Mejuffrouw, hy zal niet vallen. Hyliet
zich bedaard door zynen Heer den kouzenband om den
hals birtden. Ik merkte dat des grysaards handen by
het toeknoopen beefden. Ik fchreef het alleen aan
zynen ouderdom toe , want zyn gelaat veranderde
niet het minde , fchoon ik hem zeer fchcrp aankeek;
doch nauwlyks had hy den knoop toegehaald,
of ik zag dat hy plotsling op den. hond nederzygde,
zyn gezicht in deszelfs wol verborg, en zynen mond
derk op deszelfs lyf drukte. In deeze houding bleef
hy eenige minuuten lang famengekromt, onbeweeglyk
en dom.
Ik kwam nader by hem: Wat hebt gy toch daarme^
de voor , myn vriend ? vraagde ik. Het is niets,
antwoordde hy, terwyl hy zich weder opbeurde: het
zal wel overgaan ; en nu zag ik de traanen biggelen
langs zyne wangen. Het fchynt wel, dat het af*
1'cheid van uwen hond u zeer duur te daan komt ? . . .
Ach! ja, het is myn eenigde vriend dien ik op de
waereld heb; nog nooit fcheidden wy van eikanderen.
Hy was het, die my op de landdraat bewaakte, wanneer
ik diep , en wanneer hy my neerllagtig zag lyden
, beklaagde my het arme dier , en troostte my
door zyne liefkoozingen. Hy beminde my zo zeer,
dat het niet meer dan natuurlyk is , als ik hem weerkeerig
lief hebbe. Doch dat doet niets ter zaake:
MENGEL w. V. D. Vv hy

56z D E O V D E M A K
hy behoort nu aan u , myn Heer. Met deej$t
woorden reikte hy my den kouzenhand toe , waaraac
hy hem vastgebonden had. Gy moet my wel voor
zeer hardvochtig houden, zeide ik, wanneer gy van
my denkt dat ik u van zulk een trouwen vriend, en daarby
den eenigften , dien gy in de waereld hebt , zou
willen berooven. Hy drong nu niet verder op my
aan, .maar myn ellendigen daalder wilde hy toch ook
niet gaarne terug geeven. Ik zeide hem dat hy kka
daalder tevens met zyn hond houden kost, en th* ..lyk
gelukte het my hem hiertoe te overreeden. Nu
merkte ik , dat hy zyne kniën buigde. O! myn
Heer , riep hy uit : ik heb u myn leven te danken.
De honger was het, die my tot deezen wreedert en
iiiterlten ltap vervoerde.
Van dit ogenblik af had hy, gelyk gy denken kunt,
twee vrienden in plaats van één. Ik verlangde nu van
hem te weetcn : wie hy ware , vanwaar hy kwam ,
waar hy naar toeging , en wat hem tot deezen ftaat
van ellende en zwakte verlaagd had?
Ik heb, zeide hy tegen my, dank zy den hemel,
vyftig jaaren lang van myner handen arbeid geleefd,
flegts gisteren wierd ik voor de eerftemaal zo diep
vernederd, dat ik om een almoes vraagen moest. Ik
was een timmerman , en woonde in Lotharingen.
Myn handwerk gaf my brood; doch een toeval ftelde
my buiten ftaat langer te kunner werken , wrmt een
houtkloover bragt my in het eene been een ongeneesbaare
wonde toe. Ik ga naar Rouaan by myne dochter,
dat een goedhartig meisje is, en in een katoenfabriek
aldaar haar kost wint. Wanneer ik flegts eerst
by haar beu, dan zal het my ook aan niets meer ontbreeken.
Doch daar ik wegens myne «ronde laag*
zaam

| jü Z Y N H O N D. 66j
tzsrn gaan moest, en bereids een langen weg had afge^
legd, zo heeft het weinige geld, dat ik befpaard had
niet kunnen toereiken. Ik moest myn hand naar een
almoes uitftrekken. Doch tot myn ongeluk had ik
niet genoeg het aanzien van een arm man, en dit was
de reden ciat my byna geea mensch iets gaf. Myn
maag was nugteren : alleen bleef my myn hond nog
overiit.... By deeze woorden bleef hy in zyne reden
Reeken; hy zweeg.
Op uwe jaaren, en by de tegenwoordige brandende
hitte , met een open wond aan den voet, zal
ik het nooit gedogen , zeide ik, dat gy of nog dertig
mylen te land, of dubbel zo veel te water aflegt.
Dit zou flegts uw kwaal verergeren, en, wanneer ze
niet reeds geheel ongeneeslyk was , dezelve echter
zodanig maaken. Volg my! De Voorzienigheid biedt
u niet ver vanhier een toevlugtsplaats aan, alwaar gy
rust, artzenyën en mogelyk ook uwe gezondheid weder
kunt krygen. De oude man flarde my met eene
Iblle verwondering aan, bond zyn hond los, en liet
zich van my in het klooster der Barmhartige Broederen
, dat aan de overzyde van den brug ligt, brengen.
Be was daar niet bekend ; doch armoede en zwakheid
vinden in deeze eerwaardige huizen reeds van
zelfs haare aanbeveeling. De Prior hoorde het
verhaal van ons geval met ontroering aan. Hy liet
den bekwaamden heelmeester van 't klooster roepen.,
en belastte hem , den wond te onderzoeken, fle verfchrikte,
toen ik gewaar wierd, tot welk een graad
de zomerhitte , en de vermoeidheid van de reis zê
verergerd hadden. Men moest dit niet veel langer
verzuimd hebben, zeide de heelmeester, maar het is
nog tyd, ik zal het been wel redden. r Dan zal
Yv 2 ny*

D E O L" D E tt A U
hy, hoop ik, wel ras weder gezond worden. —— Ja,
Mynheer, daar fla'a ik voorin. Dit was voor my
een ogenblik van vreugde en geluk.
Myne Heeren, zeide ik : fpaar toch niets, en ik
wil gaarne alles bybrengen wat eenigzins van dienst
kan zyn. De beste .dienst, myn Heer, antwoorddé
de Prior, met een zedig en ernliig gelaat, is dat gy
den zieken aan ons overlaat , en dat gy vertrouwen
fielt in de voorzorge, die wy zekerlyk voor hem draagen
zullen,
Ik bemerkte dat ik het tedef gevoel van den goeden
Prior beleedigd had, en zogt my hierom by hem te
verontfchtildigen. Maar , voegde ik 'er by, indien
het niet een al te groot misbruik van uwe goedheid
was, zou ik u verzoeken, dat zyn getrouwe vriend
ja, myn Heer, zyn vriend, zyn hond, zal hem
gezelfchap houden : wy weeten ook de waarde der
vriendfchap te fchatten.
Deeze woorden van den Prior , deeze vriendelyke
opneeming, deeze bedaarde dienstvaardigheid, deeze
genoegzaam tot eene gewoonte geworden weldaadigheid
, en dat op ieder uur, op elk ogenblik, zonder
eenig uitzicht van de geringfle belooning, dit alles
maakte te famen een diepen indruk op my. Hoe, zeid-?
ik in myn zei ven, voor myn voddigen daalder, voor
een paar voetltappen, die ik ten dienfle van een onge»
lukkigen gedaan heb, ben ik van vreugde buiten my
zeiven, tot verrukkens toe met my zeiven te vreden!
en deeze Geestelyken , die dag en nacht de zieken bevvaaken
, bedienen , verkwikken , die op één dag •
meer goeds doen , dan ik in myn geheele leven doen
zal, zonder dat zy zich zelfs eens verwaardigen hieraan
te denken. O, dat is zeldzaam , dat is verheven !
. . Vcor

JE N Z Y N H O N D . 66$
Voordat ik nog njyn ouden man verliet, moest hy
piy het addres aan zyne dochter geeven, opdat ik hem
fcerigt van haar zou kunnen bezorgen, en nu ging ik
weder naar myne Dames terug , die my aan den anderen
kant van de rivier afwachtten. Ik moest hen
een omftandig verhaal doen van alles wat 'er voorgevallen
was. Myne karige welddadigheid mengde ze.r
kerlyk iets helachlyks onder het hartstochtelyke van
njyn verhaal ; maar ik trotzeerde hen echter zich
grootmoediger te gedraagen, en nu wierd ik, in ver.wagting
der herftelling van mynen grysaart, zyn
rentmeester. >
Daar ons buitengezelfchap niet akyd hetzelfde bleef,
moest ik ieder nieuwen aankomeling myn gefchiedenis
omftaudig vertellen. Ik liet daarby, nooit na, myn
aanbod van myn elLendigen daalder te herhaalen, en
men bleef.van de anderezy.de ook niet in gebreke,op
eene fchertzende wyze de kostbaarheid van zulk een
gift te bewonderen. Hoe, een daalder: zeide men ? een
gantfchcn daalder hebt gy den goeden grysaard aange r
boden , en dat nog voor zulk een onfchatbaaren
hond ?.. ~*— En gy , myn Heer (of Juffrouw} antwoordde
ik :. hoe veel. zoudt gy hem wel. gegeeven
hebben?- Een ieder bood nu eens meer dan eens minder
, naarmate van den indruk , die dit tooneel op
hem gemaakt had. Welaan, zeide ik alsdan: de oude
man is niet verre van hier , en een ieder kan nog akyd
het zyne voor hem doen, wathy.in myne plaats zoude
gedaan hebben. Men beyverde. zich nu met ernst,
om eikanderen in weldaadigheid te overtreffen., en ik
dankte den hemel, dat hy my het kostclyke talent vecleend
had, om de harten derryken.te vermurwen. Eind»lyk
maakte ik bekend, dat de fchoone dag reeds daar
Vv 3 was,

666 D E O U D E M A N
was, op welken myn oude man met zyn hond komen,
en zynen weldoeners zynen dank betuigen zou. Het
gantfche huis was van het gezelfchap opgevuld. Ik ging
nu naar het klooster om den gryfaart aftehaalen, en nadat
ik den braaven geestelyken myne hartelyke dankerkentenis
en al myn eerbied voor zulk eene heilige fligting,
en hunne even zo heilig vervulde beroepsbezigheden
betuigd had , bragt ik hem met my mede, terwyl
hy op den weg byna even zo vlug op zyne beenen
en even zo vrolyk was als zyn hond.
Beiden wierden met louter vreugdegefchrei ontfangen;
doch men was het meest met den hond in de
weer. In zyn gantfche leven had het dier mogelyk
nooit zo veele liefkoozingen gekregen. In den beginne
fcheen hy daar over geheel onthutst te zyn, doch wel
ras beantwoordde hy het met eene houding en gelaat,
die byna deeden denken, dat hem de oorzaak , waar-
Om hy zo gunflig onthaald wierd, niet onbekend was.
De goede gryfaart at nu aan onze tafel, en zyn
hond zat naast hem. Beiden fliepen ook by eikanderen
, en kwamen, den morgen daaraan, met het aanbreeken
van den dag,by my, om affcheid te neemen.
Nu Belde ik den eerlyken man de kleine fchat ter
hand. Vergeefs zeide ik hem, dat ik 'er flegts weinia
toe had bygebragr. Ik ben u alles fchuldig, riep hy
uit : nooit , nooit zal ik het vergeeten ! By deeze
woorden wilde hy zich aan myne voeten werpen; ik
hield hem tegen,en daar wy elkander by deeze gelegenheid
omhelsd hadden, drukten wy ons zo vuurig
tegen eikanderen en namen zo teder affcheid, als immer
twee der oudfle vrienden hadden kunnen doen.
Myn Heer, zeide hy eindelyk tot my : ik verlaat u
overhoopt van uwe goedheid en weldaaden. Doch,
zou

E N Z Y N H O N D , 667
^ou ik het waagcn durven, u om nog eene gunst te
verzoeken. Gy hebt my omhelst, wilt gy u ook wel
vernederen , om myn hond te kusfen ? Ik zou zq
gaarne myn dochter vertellen , dat gy mynen 'hond gekust
had. Kom hier , Vrolykert , kom , myn Heer
zal u wel die eer aandoen. Vrolykert richtte zyne
voorfte pooten op, en ik bukte naar hem, toen my
eensklaps het beeld van den gryfaart, die over zyn
Jiond gebukt lag, toen hy hem het laatfte vaarwel zeggen
wilde, geheel levendig voor mynen geest ftond,
In dit ogenblik vloeiden myne traanen. Ach gy betreurt
hem , riep de goede gryfaart uit: Behoud gy
hem maar, hy behoort nog aan u. Neen, myn
vriend! neen, zeide ik: ga en wees gelukkig; ikzelf
ben het verre meer dan ik verdiend had te zyn, en
uw beeld zowel als dat van uwen hond zal my nog lang
j.n levendige geheugenis blyven.
Vv 4 MO

M O L I È R E .
Een Ustorifche, letterkundige fchets, '
iVf OLIERE was een tydgenoot van den groaten COR-
NEILLE, en beiden zyn, ais herflellers van den roeden
Knaak op het Franfche ToonceL, beroemd in de
jaarboeken hunner Natie. Voor hunnen tyd was het
Treuripei der Franfchen niet veel. meer dan een ellen,
dig fraatsbedryf en hun blyfpel een loutere klucht',
vol laage en onhebbelyke boerteryeH. De volgende'
berichten van het leven van den grooten blyfpehlicht'er,
wien de eeuw van LODEWYK den XJVden, die zo
ryk in uitmuntende vernuften was , te vaorfchyd
bragt , zy n grocteudeels ontleend uit de Anecdotes
Dramatiques , die in den jaare 17-5 te Parys in dra.
deelen zyn uitgekomen. Zy behelzen een menigte
merkwaardige Anecdoten, van welken een groot Se~'
deelte nog onbekend is. * -
JEAN BAPTISTE POQLELIN was de waare doop- en
gellachtnaam van MOLIÈRE , die in het vervolg van?
tyd onder deezen zynen tooiieelnaam zo beroemd ge-'
worden is. Hy wierd te Parys in den jaare 1620 gebooren,
en ftierf ook aldaar in den jr.are i6 7i. Zyn
vader zowel als zyn grootvader waren beiden tapytwerkers
en tegelykèr tyd kamerdienaars des Konings.
Tot in zyn veertienden jaar bleef hy in het huis zyns
vaders, alwaar hy een opvoeding kreeg, overeenkom.'
ftig zyn geboorte en toekomftige uitzichten. Zyne
familie, die hem reeds van de jeugd af tot het beroep
en ambt van zyn vader gefchikt had, kreeg ook indedaad
voor hem de toezegging tot hetzelve. Doch de
weu*

M O L I È R E , 669
yvwïfchen van den jongeling verfchilden hemelsbreed
van die van zyne ouderen. De jonge POQUELIN
fmeekte zyn vader zo yuurig en aanhoudend , dat deeze
hem verlof gaf, om in een Jefuiten-Collegie van
Clermont zich op de beoefening der wetenfchappen
toeteleggen. Hier was het dat hy met LA CHAPELLE ,
BERMER en CYRANO DE BERGERAC , eene oprechte
vriendfehap maakte. De beroemde PETRUS GASSEN-
DI was hunne gemeenfchaplyke leeraar. Reeds hadden
de fchoonc wetenfchappen den geest van den jongeling
verlicht; de voorfchriften van den YVysgeeï
vormden zyn oordeel. Uit de fesfeu van deezen grooten
man fchepte hy de gronden van regelmaatighekl,
die hem vervolgens ia de meesten zyner fchriften ten
leiddraad diende.
De reis van LODEWYK. den XHIdcn naar Narbonne,
in den jaare 1641, ftaakte voor een tyd de bezigheden
van den wysgeerigen jongeling , die voor hem des te
^angenaamer waren, omdat hy ze zelf gekoozen had.
Zyn vader was te zwak geworden , en kost het hof
niet meer volgen. De zoon zag zich dus genoodzaakt
zvns vaders plaats tebekieedeu, welken post hy ook
zedert dien tyd tot op zyn dood waarnam. Eindelyk
keerde het hof weder naar Parys terug en de jonge,
I>OQUELIN begaf zich weder aan zyne oude geliefkoosde
letteroefeningen.
Zedert den tyd, dat de Cardinaal van RICIIELIEU
de Toneelpoczy by uitnemendheid in zyne befchcrming
nam, was de fmaak voor fchouwfpelen te Parys
de heerfchende geworden. 'Er ontftonden verfcheiden
oyzondere fchouwtooneelen , alwaar blyfpeelen door
jonge lieden vertoond wierden. In een deezer gezelschappen
, welke onder den naam: Le Theatre iUuJlre
Vv 5 be^

f?a M O L ? B R E»
bekend" was,liet zich onze POOUELIN als medelid voor»
fteiien. By deeze gelegenheid veranderde hy zyn
naam én noemde zich MOLIÈRE. Het gcfchiedde deels
uit achting voor zyne ouderen, die in dit beroep geen
genoegen fchepteu, deels ook om het voorbeeld zyner
nieu medemakkers te-vclgcn. Hier maakte hy een
verbintenis met GETART ; een dorpactrice , welker
dochter hy , gelyk bekend is , vervolgens trouwde,
en richtte met haar behulp een eigen troep op, met
welke zy naar Lyon gingen. Op deeze plaats bragt
hy zyn Blylpel de Losiol het eerst op het tooneel. Dit
ftuk wierd met zo veel genoegen ontfangen dat het
verfcheidenmaalen moest herhaald worden; eene om-
Handigheid , die een andere troep van tooneelfpee-
lers, welke mede in Lyon zich ophield, genoegzaam
alle aanfehouwers onttrok, fchoon het publiek reeds
aan haar gewoon was, en zy eigenlyk een ftaand too­
neel voor deeze ftad vormde. Lenigen van deeze
fchouwfpeelers gingen zelfs tot MOLIÈRE over , en
volgden hem naar Beziers in Languedoc , alwaar
zy voor den Prins van CONTI , die aldaar een land­
dag hield , Blyfpeelen vertoonen moesten. Deeze
Prins, die MOLIÈRE nog uit het Collegie kende, en
wien de vertooningen van het Theatre IUuJlre menig
een aangenaam uur hadden doen doorbrengen, onder­
hield zich zeer dikwils met hem op eene zeer gemeen-
zaame en vriendelyke wyze. De Losbol wierd te
Beziers met niet minder genoegen ontfangen dan te
Lyon. Le depit Avimreu-x en de Precieufes ridkules
maakten insgelyks hun fortuin; zelfs verfcheiden klug-
ten , die-MOLIÈRE in 't vervolg onderdrukte , omdat
hyze zyner onwaardig hield, wierden Berk toegei'uichd.
Met dit alles bleef echter Parys altyd het hoofddoel
zyner

M O L I E R E, 67I
syneï vvenfcben. Hy deed 'er verfchciden reizen
naartoe, totdat het hem eindelyk gelukte , door den
Hertog van ORLEAÏÏS , den Koning en der Koninginne
Moeder voorgefteld te worden. Nadat hy voor beiden
zyn proefftuk afgelegd had, kreeg hy verlof om eerst
in de wachtfaal van het oude Louvre, en vervolgens
in Palais Royal voor deezen tyd zyn theater te openen.
Eindelyk wierd. zelfs hy en zyn troep in koninglyken
dienst aangenomen. Dit gefchiedde in den
jaare 1665 en van dit ogenblik af wierd de goede fmaak
in het Blyfpel de heerfchende op het Franfche tooneel.
fluiten zyne gedrukte Hukken ,van welken wy terftond
een breedvoeriger verflag zullen geeven , heeft MO­
LIÈRE nog verfcheidene kleine klugtjes gefchreven,
docii van welken allen niet meer dan de titel bekend
is, als : Le Dofteur amoureux , le Docleur pedant; les
trois Dotteurs rivaux 5 le Maüre d'Ecole; le Médecin
volant; le Jaloufie de Barbouille; Gorgibus dans lefaci
la Jaloufie du Gros Rene; le fagoteur erV.
In den verliefden Do£tor, een blyfpel in profa en in
één bedryf, was het dat MOLIÈRE de eerftemaal voor
den Koning en het gantfche hof debuteerde. Vooraf
wierd het Treurfpel Nicomedes van i>. CORNEILLE gegeeven.
MOLIÈRE hield tusfehen beide ftukken een
aanfpraak, die zeerwel opgenomen wierd , en de ver-,
liefde Duclor droeg eene aigemeene goedkeuring weg.
ïn dit ftuk fpeelde MOLIÈRE den Doctor zo voortrcf-
)yk , dat hy hierdoor de aigemeene goedkeuring en
verwondering naar zich trok, en den Koning zo zeer
voor zich innam , dat deeze Monarch hem terftond
bevel gaf om met zyn troep in Parys te blyven. Zyn
overige dertig Blyfpeelen voor het Franfche tooneel
zyn, gelyk bekend is, allen gedrukt, meermaalcn by elkan-

ffcÖ V P LI E R K,
kanderen verfameld , en in de meeste Europeefche.
taaien overgezet.
Het eerde regelmatige ftuk, dat MOLIÈRE het publiek
mededeelde is de Losbol, (L'Etourdi). H e t beviel
den Prins van CONDI zozeer, dat hy hem den
Voorflag deed, om als fecretaris by hem in dienst té
treeden. Gelukkig voor den roem van het Franfche
tooneel, dat MOLIÈRE de neiging van zyne genie den
voorkeur gaf.
Zyn tweede ftuk was, le Depit Amoureux een Blyfpel
in vaerfen ; waarvan het idéé en plan ontleend
was uit eene. Italiaanfche Comedie van SECHI , ten
titel voerende La filia creduta Mdfchie.
Hierop volgde in den jaare 1659 Les Precieufes r*
dicules; in Profe en in een bedryf. De goedkeuring,
die dit ftuk wegdroeg, was algemeen. By het uitgaan
van den Schouwburg zeide MENAGE tot CHAPELAIN a
„ Gy en ik, rhyn Heer , wy hebben beiden alle de
„ dwaasheden gebillykt, die. men thans op eene even
„ befchaafde als-vernuftige wyze belachgelyk gemaakt
„ heeft. Doch geloof my, wy zullen, gelyk de hei-
„ lige REMIGIUS tegen Koning KLODOVICUS zeide,dat
„ geene verbranden moéten wat wy aangebeden heb-
„ ben , en dat aanbidden wat wy verbrand heb- *
„ ben.' 5
.
By eene volgende voorllelling van dit blyfpel riep
een oud. man uit het parterre, „ Courage!- MOLIÈRE;
„ dat is eerst een fchoon Blyfpel.'!
Dit ftuk lag hoofdzakelyk den. grond van MOLIÈRES
roem. Bedwelmd, van de toejuiching van het Hof en
de Stad, riep hy uit; „ Nu behoef ik PLAUTUS noch
„ TgREJiTius. niet meer te beftudeeren , en even 40
„ m in

MOLIÈRE. 673
' ss min MENANDERS fragmenten te doorbladeren; Myn
eenigfte hoofdbezigheid zy voortaan de ftudie van
•„ den mensch! *
By de tweede voorftelling vail dit Buk wierd de
gewoone prys der plaatfen voor de eèrftemaal ver­
hoogd. Men moest ieder plaats dubbel betaalen.
Voorheen gold een plaats irt het parterre niet meèr
dan tien ftuivers.
Zyn vierde ftuk was, De ingebeelde Hoorndragers,
(le Cocu imaginaire) in vaerfen en in één bedryf. Dit
kleine ftuk is eene navolging van eene Italiaans bly­
fpel : II Cormito per opinione. Het wierd, fchoon het
zomer en het hof afwezend was , veertigmaal agter
elkander gegeeven. Hier begon MOLIÈRE te toonen,
hoezeer zyn verblyf te Parys zyn ftyl en toon verbe­
terd had.
Zeker burger in ParyS , die veel jaloufie en eigen*
liefde bezat, beeldde zich in , dat MOLIÈRE hem tot
het origineel van zyne ingebeelde hoorndragery ge­
maakt had. Hy gaf zyne gevoeligheid deswegens aan
een zyner vrienden te kennen. „ Hoe!" -—- zeide
jjy g zulk een fmeerlap van een Komediant heeft
„ de vermetelheid , om een man , als ik ben , ten
„ tooneele te voeren, en dat zou ik zo ongeftraft laa-
•„ ten doorgaan ?" J — „ Waarover beklaagt gy
u?» antwoordde zyn Vriend — „ heeft
^ by u niet van de beste zyde gefchilderd; daar hy
t i u alleen tot een ingebeelden hoorndrager gemaakt
„ heeft. Waarachtig ? Gy moest u gelukkig agten 4
„ dat gy 'er zo wel zyt afgekomen."
In het volgende jaar voerde hy zyn Don Garfias de
Navarre , of de yverzuchtige Prins (Don Garfie de
Navarre, ou le Prince jaloux) ten tooneele; MOLIÈRE
fped-

ffi M O L I E R E.
fpeelde zelf den rol van Don Garfias , doch hy leerde
by de ondervinding , dat hy voor ernfidge rollen niet
gefchikt was. Het ftuk viel, en de uitvoering van MO­
LIÈRE droeg even weinig goedkeuring weg. Het was
een navolging van een oud Spaansch Treur-Blyfpel,
en is, nadat het eens gevallen was , nooit weder te
Pary> ten tooneele gevoerd. Dit ongeval bragt den
toeneemenden roem van den Dichter niet weini» feha-
de toe , en zyne vyanden triumfeerden een tydlang
over zyne ongeluk. Don Garfias wierd eerst na den
dood van den aucteur gedrukt, MOLIÈRE , die buiten
twyfcl dagt, dat het nooit gefchieden zou, trok 'ef
de voornaamfte plaatfen uit en laschte ze in zyne laa-
tere werken in.
Nadat hy hierop nog in dit jaar zyn School der man^
ner., (Ecole des hommes) en Les Facheux, twee kleine
ftukjes gegeeven had , kwam in 't volgende jaar zyn
Sclmlder vmiwen, (1'Ecole des femmes) tc voorfchyn.
Het hoofdidée is ontleend uit een oud boek dat uit "het
Italiaausch overgezet is, en ten titel voert: Les JYuüs
facetieufes de Jean Frangois Straparole. In een der
daar in voorkomende historietjes , komt een minnaar
dagelyks by zynen vriend, en verhaalt hem van tyd
tot tyd alle de vorderingen, die hy in de gunst zyner
beminde gemaakt had , zonder te weeten , dat juist
deeze vriend en vertrouwde zyn medeminnaar was.
Defchool der Vrouwen moest, toen zy eerst uitkwam ,
veel berisping lyden. PLAPISSON, die voor een groot
wysgeer doorging, was by de vertooning op het too­
neel, en haalde, zo dikwils het parterre hard op lach­
te, met een oog van medelyden zyne fehouders op.
De Hertog de * * * * was insgelyks een van de vinnig-
fte

M Ó L I E R f ;
& hekelaars van dit ftuk. „ Wat hebt gy 'er toch
„ wezenlyks op te critifeeren ?" vroeg hem eea kenner.
„ Ha ! parblen riep de Hertog uit
wat ik daarop te zeggen vinde ? het is fraai: Tart! a
la crème, „ (Pvoomtaart)" Maar antwoordde
de kunstkenner Tarte a la crt:ni is
„ evenwel zo groote fout niet, dat men daarom het
„ gantfche ftuk zou moeten verwerpen , gelyk gy
„ doet." —— Tarte a la crème is affchuuwlyk ?
antwoordde de Hertog i Tarte a la crème 2
. „ Mya
„ God ! Hoe kan een mensch van gezoud verftand
„ een ftuk pryzen , waarin men Tarte a la crème
vindt? " Deeze uitdrukking was ras in ieders
mond. .MOLIÈRE liet kort hierop de Critique van de
fchool der vrouwen vertoenen , waarby het Taxte a la
crème niet vergeeten wierd , en de dichter alle de geenen,
die zich van deeze uitdrukking bediend hadden,
fchoon het ten fpreekwoord geworden was, met veei
vernuft fchamper doorhaalde. De Hertog voelde zich
niet weinig beledigd, dat een Komediefchryver ftout
eenoeg was, een man als hem ten tooneele te voeren,
en het zich door zynen yver tot eene wraake vervoeren
, die .even onbezonnen als ongevoeglyk voor zynen
ftand was. Toen hy MOLIÈRE op zekeren dag
door de kamer zag .gaan , waarin hy tegenwoordig
was , ging hy onder geveinsde pligtpleegingen naar
hem toe-, en terwyl MOLIÈRE zeer diepe buigingen
maakte, vatte hy hem by het hoofd en wreef hem het
gezicht tegen zyne knoopen, die zeer hard en fcherp
waren, zodat hem het bloed overal afliep ,. terwyl by
t e . Tjr.-ï a b :rexe, IL'.ün. Tsr'i u
la crème. De Konir.g , die MOLIÈRE nog dien zelfden
dag te zien kreeg, cara deeze daad.zeer euvel
op.

•70 M 0 t I E k té
öp , én gaf den Hertog dieswegens een zeer h\tè
verwyt.
Juiïrouw DEBRIE, een bevallig meisje, en tevens
een goede tooneelfpeelfter , wierd van MOLIÈRE zeef
bemind. Haar vak was zowel liet tragieke als het ver- 1
heven komieke. In 't byzonder flaagde zy zeer geluk­
kig in de rol van Agnes 5 in het laatfte bedryf van de
fchool der vrouwen. Eenige jaaren te vooren, eer zy
bet tooneel verliet , wierd zy van haare medeacteurs
verzogt deeze rol aan Juffrouw DUCROISY afteftaan.
Het gefchiedde ; doch nauwlyks kwam Juffrouw DU?
cnoiSY op het tooneel, of het gantfche publiek riep
eenftemmig en luid op , dat zy DEBRIE wilden heb­
ben , die dan ook terftond uit haar huis gehaald moest
worden, en op deeze wyze verrascht, zich genood­
zaakt zag in haar gewoone huisklederen op het too­
neel te vcrfchynen. Een algemeen handgeklap en
goedkeuring was haar loon. Zy fpeelde deeze rol
nog in haar vyfenzestigften jaar , en gaf ze niet eer­
der over.
Wy zullen geen breedvoerig gewag maaken van twee
kleine ftukjes, te weeten La Critique de l'école des fem-
mes en VInpromptue des Verfailles, welke beiden Huk­
ken fatirieke gefprekken behelsden, waarin MOLIÈRE
zyn kwaade luim den ruimen teugel vierde , om de
hekelaars van zyn Vrouwenfchool fcherp doortehaa-
len ; noch van zyne Prineejfe d'Elide, een Blyfpel,
dat een gedeelte uitmaakte van die prachtige en kost*
baare feesten , die door LODEWYK den XlVden ter
eere van de Koninginne zyne moeder en zyne Gema*
-ünne MARIA THERESIA gegeeven wierden , en onder
den naam : Les Plai/irs de Vijlt enchantée bekend
zyn. Wy

M Ö L ï È n E. 6"7f>
Wy tnoétén echter met een woord fpreekeh wan zyn
'Buwelyk door dwavg (ie Mariage forcé) , dat op de
'evengemelde (tukjes volgde, en voorde ecrllemaal in
de Louvre vertoond wierd , nevens een ballet , dat
den zelfden naam voerde , en waarop LODEWYK. da
XlVde zelfs danste. Het idéé daartoe ontleende MO­
LIÈRE uit de gedenkfehriften van den Graavc van
HAMILTON : De Graaf van GRAMMONT leerde , geduurende
zyn verblyf aan het Engelfche hof, de jonge
Freule van HAMILTON kennen , verliefde op haar en
wierd wederkeerig bemind. Haar verkeering maakte
opfpraak, en een ieder (felde reeds voor zeker, dat
hun huwelyk een afgedaane zaak was , toen de wufte
minnaar, zonder aan de vervulling van zyne dier bezwooren
trouwbeloften te denken , eensklaps Londen
verliet. De beide broeders van de gehoonde Freule
zaten hem fpoedig na , en haalden hem by Douvres
in, van voornemens om kogels met hem te wisfelem
,, Graaf van GRAMMONT riepen zy hem reeds
van verre toe —— hebt gy niets in Londen vergeeten
? " —— ,, Vergeef het my antwoordde de
Graaf, die hun voornemen ligt gisfen kon ik
heb vergeeten uwe zuster te trouwen , doch ik ben
bereid, om weder met u terug tc keeren , en myn
misdag goed te maaken." ——»
In den jaare 16Ó7 verfcheen een duk van onzen MO­
LIÈRE , dat veel gerugt maakte en hem niet weinige
vyanden berokkende, te weeten de Tartuffe. Zy, die
zich in deezen hen voorgehouden fpiegel dachten te
herkennen, toonden duidelyk genoeg, dat zy in
Frankryk verre meer magts bezaten , dan alle ande-
MENGELW. V. D. XX ren,

fj7§ MOLIÈRE*
ren, welker dwaasheden tot hiertoe den geesfel v*n
MOLIÈRES fatyre gevoeld hadden. De Marquifeu, de
Precieufen en de Artzen zagen niet alleen geduldig
aan, dat men met hen lachte, maar lachten zelfs me­
de over de fchilderyen, die men van hen ten tooneele
voerde ; doch de huichelaars verftonden in 't geheel
geen jokkerny, en vonden het niet om uuteftaan , dat
MOLIÈRE zich durfde verfhouten , hunne verdraaide
gezichten belachlyk te maaken. Deeze misdaad was
te groot dan dat zy het hem hadden kunnen vergeé-
ven, en alle de zogenaamde vroomeu van het Koning-
ryk wapenden zich hierom met een ongelooOyke woede
tegen zyn ftuk , terwyl zy hunne zaak de zaak van
God noemden. In hunnen mond was Tartuife ecu
ftuk, dat regtftreeks met alle godsvrucht den draak
ftak , en van het begin tot aan het einde affchuuwe-
lyk was ; met één woord : 'er was geen regel in, die
niet verdiende verbrand te worden.
De drie eerfte Dedry ven van den Tartuffe waren op de;:
zesden dag der bovengemelde festiviteiten, op den icden
May 1664, in tegenwoordigheid des Konings en der
beide Koninginnen, vertoond geworden. De Koning
verbood toen de openbaare uitvoering van dit Schouvv-
fpel , voordat het voltooid en aan het oordeel van
bevoegde Rechters onderworpen was , fchoon hy
'er byvoegde: dat hy 'er voor zyii perfoon niets op te
zeggen had. De Fynen (les faux devots~) deeden
hun voordeel met dit verbod , om Parys zowel als het
hof tegen ftuk en fchryver inteneemen. MSLIERE
had niet alleen met Tarfiiflën te doen, maar ook bui»
ten hen met veele Orgons , lieden die eenvoudig en
ligt te verleiden waren. Zelfs waren de oprechte
»3S. . . V* god-

M U I E R JE. tfft
godvruchtigen in het harnas gejaagd, fchoon de eeft
noch dc andere party het werk, dat het voorwerp vari
hunne haat was , recht kende. Een eerlyke prediker
veroordeelde zelf ineen boek, dat hy den Koning opdroeg
, den Schryver van dit lasterfchrift tot den
brandftapel. Daarentegen was het vonnis , dat de
Prelaaten en de Pauslyke Legaat daarover velden,
nadat zy het zich eerst hadden laaten voorleezen, vee!
gunttigcr, en de Koning gaf MOLIÈRE mondelyk verlof
om het ftuk te vertoonen ; doch het moest onder
den veranderden tytel, den Bedrieger, aangekondigd
worden , de hoofdacteur den naam van Parnulph voeren
, en de kleeding waereldlyk zyn.
Men heêft langen tyd niet geweeten, vanwaar MO­
LIÈRE den naam Tartuffe genomen had, eene benoeming,
die in de Franfche taal met de woorden , Hypocrite
en faux devot, van dezelfde betekenis zyri. Men
vertelt daarvan de volgende anecdote : Zekeren dag,
dat MOLIÈRE zich by den Pauslyken Nuntius in gezel»
fchap van twee geestelyken bevond , welker fchynheiw
lig gelaat, aan het idéé , dat hy toen in zyn hoofd
had , (want hy werkte toen juist aan zyn Tartuffe)
volkomen bëandwoordde , wierden 'er trulfelen
(zeker foort van aardappelen} aan zyne Excellentie
te koop aangeboden. By het woord truffeleu ,
brak een der beide huichelaars , die een weinig Italiaansch
kost fpréeken, zyn tot hiertoe flipt wnarge*
nomen, aandachtig ftilzwygen af , en terwyl hy de
truffelen naauwkeurig bekeek en 'er de bésten uitzogt,
riep hy al lachgende : Tartufoli, Signor Nuntio, Tartufoli.
MOLIÈRE , die altyd eeni aandachtig aanfchouvver
en waarneemer was, kwam by deeze gelegenheid
Xx s .op

58e i» o L i E R r.
op den inval, om zynen fchynheiligen bedrieger derï
naam Tartuffe te geeven.
LODEWYK deXIVde bevond zich, tegen het einde van
den zomer van 1662 by het leger, en marcheerde naar
Lotharingen. Van zyne eerfte veldtochten af aan gewoon
flegts eenmaal, en wel tegen den nacht, te fpyzigen,
plaatfte hyzich ook ditmaal des avonds, (het was juist
een vastendag) aan tafel, en raadde den Bisfchop van
zynen voormaaligen leeraar , insgelyks voor zynen
maag te zorgen. De Bisfchop daarentegen ftelde den
Koning voor, dat het een vastendag was , en dat hy
zich op zulken dag flegts met een allerfoberften maaltyd
moest vergenoegen. Een der tegenwoordige hovelingen
kon niet nalaaten hardop over dit voorgeven
te lachgen, en toen de Koning de reden van dit lachgen
begeerde te weeten , antwoordde de hoveling
hierop : dat zyn Majefteit wegens den Bisfchop zich
volkomen gerust kost ftellen, die heden middag een
zeer treffelyken maaltyd gedaan had , van welken hy
ooggetuige geweest was, en dien hy nu omftandig befchreef.
By de optelling van ieder gerecht, van welken
het eene voortreflyker en uitgezochter Was dan
het andere , riep de Monarch telkens met een verfchillenden
toon uit: De arme man ! MOLIÈRE bediende
den Koning als kamerdienaar, en was juist tegenwoordig
by dit klugtig tooneel, waarvan hy zich vervolgens
in zynen Tartuffe zo wel wist te bedienen.
Toen de Koning de drie eerfte bedryven van dit ftuk
te Verfailles zag vertoonen, was het hem geheel ontgaan
, hoeveel aandeel hy zelfs aan dit tooneel had.-
MOLIÈRE nam de vryheid hem zulks te erinneren,
zonder dat de Monarch zich iu het geringde daarover
belgde. Hm

W O L I E R «. 68l
Men wil beweeren, dat de Abt ROQTJETTE, Bisfchop
van Autuu, het origineel van den Tartuffe geweest
is, en dat zeker Heer van GUILLERAGXES , een
omftandig berigt van alle de huichelaryen van deezen
prelaat, aan MOLIÈRE ZOU hebben medegedeeld.
MOLIÈRE zeide eens tegen BOILEAU , nadat hy hem
zyn Mifanthrope had voorgeleezen. Binnen kort zult gy
nog wel gantsch andere dingen zien. Hy leide toen
juist de laatfte hand aan zynen Tartuffe, en deeze trek
bewyst duidelyk genoeg, hoe zeer hy dit laatfte ftuk
boven het eerfte den voorkeur gaf.
Men was van voornemens dit ftuk ten twedenmaale
te vertoonen, toen onverwacht een verbod van het
Parlement daar tegen inkwam. „ Myne Heeren "
zeide MOLIÈRE tot de reeds by een vergaderde aanfchouwers
< „ wy dachten heden de eere te heb-
,, ben u den Tartuffe te geeven; doch myn Heer dt
„ Praefident wil. niet dat men hem vertoone. " Ete
dubbelzinnigheid ligt in de laatfte woorden, daar men
hem zo wel op den Tartuffe, als op den Praefident kan
toepasten.
Twee jaaren laater gaf de Koning uitdruklyk verlof
om den Tartuffe weder op het tooneel te brengen:
Idereen wenschte den aueteur geluk, en zelfs zyne
wanden betoonden hem hunne vreugde. Zy warea
de eerften, die toen zeiden, dat de Tartuffe een der.
voortreffeiykfte Schouwfpeeleu was, die de deugd ia
haaren vollen glans vertoonden. ,, Het geen gy zegt,
is volkomen waar" antwoordt MOLIÈRE ——
„ doch ik vind het echter altyd zeer gevaarlyk; hec
kost my wezenlyk te veel , en meer dan eens heeft
Het my berouwd, het gedaan te hebben»
Xx 3 Toe*

éSi JA O L I È R E.
•Toen MOLIÈRE zynen Tartuffe liet vertooneu, vroeg
men hem: hoe hy op den inval gekomen was, predikatiën
te doen? „ Waarom is het Pater MAIMBURO
.geoorloofd" - antwoordde hy Komediën
op den kanzei te brengen, en waarom zou het my
dan minder geoorloofd zyn predikatiën op het tooneel
te doen '? "
Geduurende den tyd dat de Tartuffe verboden was,
fpeelde men by het hof: Scaramons de kluizenaar, een
ituk vol van de lompfte onbefchaamdheden, waarin
een als monnik verkleedde kluizenaar by een getrouwde
vrouw door het venfter op een laddertouw in huis
klimt, van tyd tot tyd aan hetzelfde venfler verfchynt,.
en de woorden herhaalt: Quefio per mortificar la Carfie.
— By het uitgaan zeide de Koning tegen den grooten
CONDE: „Ik wilde toch wel eens wecten,waarom
de menfehen, die zich zo zeer aan het Blyfpel van
MOLIÈRE ergeren, niets tegen den Scaramons hebben
intebrengen?" De Prins gaf hierop tot antwoord: „De
reden hiervan, Sire» is deeze, omdat de klugt van
Scaramous, met den hemel en den godsdienst fpot,
'.dingen, waarover deeze Heeren zich niet in het geringde
bekreunen; doch MOLIÈRE fpot in zyn duk mei
de Geefïclykeu zclven, en dat is het juist, dat zy niet
Verdraagen kunnen. V
By eene der voordellingen van den Tartuffe ging
CHAMPMELE i voor dat hy zelve onder de Schouw»
fpeelers wierd opgenomen, by MOLIÈRE in een Loge,
dat digt by het theater was. -Nauwlyks hadden zy
elkander hun compliment gemaakt , toen MOLIÈRE
eensklaps uitfehreeuwde: „ Ach, die fchurk! die ezel.'"
waarby hy zich tevens, zo woest aandelde, als of hy
buiten

H O II E R E. 6S3
puften zyne zinnen was. CHAMPMELE , die niet wist
waarop dit doelde, was ten uiterfte verfchrikt. Doch
MOLIÈRE hielp hem ras uit den droom, terwyl hy
zich met de volgende woorden tot hem wendde:
Verwonder uniet, Mynheer, dat gy my zo gebelgd
ziet, ik hoorde zo even den Schouwipeeler vier vaer»
fen in myn ftuk geheel valsch en in den hoogften graad
ellendig declameeren, en ik ben niet gewoon myne
kinderen op het fchavot te zien brengen, zonder dat
het my door de ziel gaat.
De voornaamfte verandering , die in den Tartuffe
moest gemaakt worden , betreft het volgende vaers in
het zevende toneel van het derde bedryf.
O Ciel! pardonnez lui la douleur qu'il me donne.
Voorheen ftond 'er in het handfchrift:
O Ciel! pardonnez moi, comme je luipardonne.
MOLIÈRES fpeclmakkers begeerden volftrekt, dat hy
van ieder voorftel van den Tartuffe zyn aandeel dubbel
zou ontfangen, 't welk dan ook federt dien tyd regelmaatig
gefchiedde.
In zekere ftad in de Provincie was de Bisfchop voor
korten tyd geftorven. Zyn navolger, die geen liefhebber
was van Toneelfpeelen, gaf de Komedianten
bevel de ftad te verhaten ,nogcerhy zyn intreede hield.
Zv fpeelden dus nog daags te voren , en, na het afloopen
van het ftuk, trad de aankondiger, even als
of zy mórgen nog fpeelen zouden, met deeze woorden
op: Myne Heeren l morgen zult gy den Tartuffe zien.
Terwyl dit alles met den Tartuffe voorviel, kwamen
Xx 4 'er

$$4 Jl Cl L I E R JJ.
'.er nog andere tooneelftukken van hem te voorfchyn,
als' Le Eeftin de pierre, oïDönJuan en l'Ameur Meêgcin,
tot \yelk laatfte ftuk het volgende geval aanleiding
gaf: MOLIÈRE woonde by een Arts, wiens,
Vroïiw,- die in den hoogden' graad gierig was , een
Veel hooger huur van hem vórderde, dan hy tot dus
verre verwoond had. Op het weigerend antwoord,
dat hy gaf, wierd de kamer aan een ander verhuurd,
en hy gedwongen het huis te ruimen. Van deezen'
tyd af liet MOLIÈRE geen gelegenheid voorbyilippen'
om de Artzén, die hy reeds in zyn Fjiftin de pierre
had aangevallen, belachgelyk te maaken. Een Arts is,
volgens zyne definitie: „ Een man, die betaald worde'
„ om in de ziekenkamer allerlei fnaakerven te vertel-
„ len','totdat de natuur den zieken weder geneezen,
„ of de artzeny hem naar dg andere waereld geholpen'
„ heeft." Om de. boertery nog meer in het oog te
doen vallen, wierden, by de eerfte voorftelling' van
dit ftuk, dat in tegenwoordigheid des Koniogs gegeeven
wierd, de voomaamfte Artzen van het hof op"
het tooneel gebragt, tot welk oogmerk hy maskers maa

M O L 1 E K t3%
file ftotter'de j Bahis , (een die als een hónd.blaft.)
Hlacraton was de naam, dien hy den Heer GUEXAUT
gaf > omdat deeze altyd gewoon was langzaam en
voorzichtig te fpreeken, en den Heer D'AQUIN noemde
hy Tomes , of de Aderlaater , omdat hy gewoon
was zyne patiënten dikwils bloed aftetappen.
Intusfchen was ook een der beste ftukken van MO­
LIÈRE verfcheenen, te weeten zyn Mifanthrope.
De Toneelfpeelers velden van dit ftuk, na de
eerfte leezing van hetzelve, geen gunftig oordeel, en
namen het alleen uit aclrüng voor den aurteur aan.
Daar dit meefterftuk ook in de daad viel, lag MOLIÈREhet
terftond weg. Een maand daarna bragt hy het
weder op het tooneel, doch met dit onderfcheid, dat
voorafje Arts tegen zynen wil, gegeeven wierd. Meii
nam deeze klugt zo wel op, dat zy drie maanden lang
agter eikanderen moest gefpeeld worden, zonder dat
het Publiek zich daaraan zat kost zien; doch dit gefchiedde
altyd vergezeld van den Mifanthrope. Het
Klugtfpel maakte, dat men het Blyfpel bedaard aanhoorde,
Men verhaalt eene byzondere omftandigheid , die
tot het mislukte flaagen van het beste Blyfpel , dat
ooit in Vrankryk gefchreven wierd, het zyne mogelyk
kan hebben toegebragt. By de eerfte voorftelling wierd
terftond, na de voorleezing van het Sonnet van Orante
door het Parterre fterk in de handen geklapt. Doch
in het vervolg van dit Sonnet bewyst Alcest, dat de
gedachte» zo wel als de vaerfen van dit Sonnet waren:
De CM Colifichtts, dont le bon feru mumure.
Het

Het Publiek, befchaamd van ziek zo bedrogen te
hebben , vatte van dit oogenblik af een haat op tejen het
ftuk. DESPREACX beweerde, nadat hy het voor de derdemaal
had zien vertoonen , dat dit Schouwfpel binnen
korten tyd het fchitterendst fortuin zou maaken.
MOLIÈRES vyanden zogten den Hertog van MOXTAC-
SIER , die zich door een rauw, en byna vyandelyk gedrag
tegen de menfehen kenfehetfte, te overreden, dat
hy het was, dien MOLIÈRE in zyn Mifanthrope op het
tooneel gebragt had. De Hertog zag het ftuk, en
zeiue, na het afloopen van hetzelve, by het uitgaan":
Hy wilde MOLIÈRES Mifanthrope wel gelyk zyn.
De talryke klasfe der fchynheiligen, die door den
Tartuffe op MOLIÈRE gebeten waren, Itrooide een
menigte der fchamnerfte frnaadièhriften tegen hem uit.
By gelegenheid van een der buitenfpoorïgfte deezer
pasquillen, laat hy zynen Mifanthrope zeggen:
Et, non conttr.s enccr du t:rt que l'on me fait,
II co:trt parmi le monde un livre abominable,
Et de qui la leclure ejl mime comdemnable;
Un Uyrt a meriier la derniere regueur £fc.
Toen MOLIÈRE zynen Mifanthrope ten tooneel liet
voeren, leefde hy met RACINE in misverffand. Een
vleijer , die RACIXE naar den mond zogt te praaten,
zeide terftond na de eerfte voorftelling tot hem: „Het
ftuk is gevallen ; 'er is niets aartigs in ; gy kunt my
op myn woord gelooven , want ik ben 'er geweest."
,, Zyt gy 'er geweest!" antwoordde
RACINE , — ,, en ik ben 'er niet geweest, en
met dat al kan ik het toch niet gelooven, omdat MOLIÈRE
oa-

M 0 E, t E R Ê. ||p
üflmogelyk een liegt ftuk kan gemaakt hébben ; ga 'et
dus op een andere reis weder heen , en luister beter
toe."
Men vindt iu dit Blyfpel een trek , welken MOLÏE*-
RE , die bekwaam genoeg was om het belachgelyke
overal, alwaar het hem llegts voorkwam, optédoen ,
geheel naar de natuur copieerde ; het was BOILEATJ^
die hem daartoe gelegenheid gaf. MOLIÈRE, die herit
zo gaarne zogt te overreden, om den armen enAPE-
LAIN, een fchryver, die door zyn Heldendicht, Ld
Pucelte cCOrleans teen ter tyd zeer'békend was, niet
langer ten doel van zyne fehertzende luim te maaken',
zeide tegen hem, dat CIIAPELAIN in groot aanzien by
de waereld ftolid, dat de groote COLBERT zeer veel
van hem hield , en dat BOILEAU welligt , wegens
zyne al te verre gaande fpotternyen , die hy zich tegen
deezen gunfteling veroorloofde, zich niet alleen
de ongunst van den Minister, maar mogelyk ook wel
de hoogfte ongenade van den Koning zou op den hals
haaien. Deeze zeer ernftige betuigingen maakten
den hekeldichter zo knorrig' \ dat hy gemelyk uitriep
: „ O! de Koning erfde Minister mogen doen
wat hun goeddunkt ; doch, zo lange my de Koning
maar niet uitdruklyk beveelt , om Chapelains vaerfen
verdraaglyk te vinden , zal ik altyd blyven beweeren
, dat een man , die de Pucelle fchryven kost,
verdient gehangen te worden." MOLIÈRE,
die zich daarby niet onthouden kost van lachgen,
maakte van deezen inval vervolgens op een zeer
goede manier gebruik in het laatfte tooneel van het
tweede bedryf van zyn' Mifanthrope.
ANGELo, die den rol van den Doctor op het Italiaan-

6?S M O L I È R E . '
liaanfche tooneel (peelde, zeide tot MOLIERÉ, dat hy
te Napels een (luk onder den titel van Mifanthrope had
zien verroonen. Hy befehreef niet alleen den inhoud
van hetzelve omftandig , maar voerde ook nog verfcheiden
plaatfen daarvan aan , die hem in 't byzon»
der merkwaardig waren voorgekomen; MOLIÈRE hoorde
zyne vertelling aandachtig aan , en veertien dagen
daarna wierd ANGELO niet weinig verrascht,
toen hy op de lyst, die de troep van MOLIÈRE bekend
maakte van de (tukken , die zy geeven zouden , ook
de Mifanthrope aangekondigd vond, welk (tukdan ook
drie of vier weeken laater vertoond wierd.
Het vervolg enfiot by nadere gelegenheid.

I
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE*
WYSBEG. V. D» Yf

6oi
VERSLAG VAN HET GEVOELEN VAN DEN HEER
ËAILLY, OVER DEN OORSPRONG DER WETEN­
SCHAPPEN EN DE HERKOMST DEPv VOL­
KEN VAN ASIEN.
Vervolg en flot van bladz. 545.
In myne voorige verhandeling heb ik den zaakelyken
inhoud opgegeeven Van de vyf eerfte brieven van den
Heer BAILLY, over den oorfprong der wetenfchappen
en de herkomst der volken van Afiën; thans zal ik
voortgaan , om de vyf overige brieven op dezelfde
wyze te behandelen.
Men zal zich herinneren, dat de {tellingen, in de
eerstgemeldcn vervat, deeze waren: de oudfte volkeren
van Afiën, die -wy kennen, te weeten, de Chineezen
, de Indiaanen , en de Chaldëen , kunnen de
uitvinders niet zyn geweest van de wetenfchappen ,
die wy onder hen aantreffen;'zy waren 'er flegts de
bewaarders van, zy moeten dezelven van anderen ontleend
hebben. Voorts; 'er heerscht tusfehen de overleveringen
, gebruiken, wysgeerte, godsdienstplegtigheden
en wetenfchappen deezer aloude volkeren, een
blykbaare overeenftemming. Vervolgens; deeze overeenftemming
kan geenzins het uitwerkfel zyn van
mededeeling, of onderlinge gemeenfehap tusfehen
deeze volkeren. En tot hiertoe ftrekte zig myne
voorige verhandeling uit. Myne tegenwoordige zal de
volgende {tellingen trachten te verdedigen: Deeze
overeenkomst der aloude volkeren van Afiën kan
ook niet gegrond zyn op de. aigemeene natuur van hec
menschdom: . maar haar grond moet gezogt wor-
Yy 2 den

692 HET GEVOELEN VAN DEN HEEK. BAILLY OVER DMM
den in den gemeenfchappelykén oorfprong , die
deeze volkeren moeten gehad hebben van één overoud
volk, welks naam en gefchiedenis veriooren is
geraakt, en van welks wetenfchappen, godsdienlten
en wysgeerte die der bovengemelde volkeren flegts
de overblyffelen zyn. Dit aloud volk moet de
wetenfchappen in een hoogen trap bezeten , en een
verheevcne wysgeerte gehad hebben. Voorts; dit
volk moet in Afiën , op omtrent 49 graaden noorderbreedte,
hebben gewoond , en dus moet de bevolking
zich met de wetenfchappen, van het noorden naar het
zuiden , over de aarde hebben uitgebreid. Verder.;
de rede van deeze verhuizing is de trapswyze verkoeling
der aarde, die haare warmte voornamelyk aan
een inwendig vuur tc danken heeft. En eindelyk; de
trapswyze vermindering van dit centraal vuur is de
oorzaak van de toeneemende verkoeling der aarde, en
deeze is weder de reden van de verhuizing der volkeren
van het noorden naar het zuiden.
Zie daar , welke onderwerpen zig thans op nieuw
voor ons onderzoek opdoen; ik zal den Heer EAILLY
weder op den voorigen voet volgen , en zyne Hellingen
als met myne eigene woorden voordraagen.
Hadden wy by het verllag van het eerfte gedeelte dikwerf
gelegenheid, om ons over de ftoute ftellingen
van onzen Schryver , en over zyne wel uitgedachte
bewyzen voor dezelven te verwonderen: wy mogen in
hetgeen ik thands zal voorftelien , geen mindere blyken
van zyn zeldzaam vernuft verwagten.
De eerfte Helling, die ik thands moet bewyzen, is
deeze: De overeenkomst , die in zo veele betrekkingen
, tusfehen de aloude volkeren van Afiën,
plaats heeft, is niet gegrond in de menfehelyke natuur.

OORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 693
tuur. Wanneer men by verfchillende volkeren overeenkomften
aantreft , die men erkennen moet in de
natuur der menfehen gegrond te zyn , dan zyn het
zulken, die betrekking hebben op hunnen zedelyken
toeftand, maar nooit op de werken van genie, wetenfchap
of verbeelding. Wanneer men zegt , dat het
menschdom overal en in alle eeuwen aan elkander
gelyk is, dan zegt men. dat zy altyd en overal leugenagtig,
wraakgierig, baatzugtig en bedriegelyk
zyn , maar tevens overal vatbaar voor het medelyden ,
dat, eenig goed onder zo veel kwaad mengende , het
beginzel van alle gezellige deugden is. Hierin gelyken
alle volken elkander , en deeze gelykheid is in
hunne natuur gegrond. Maar geheel anders is het
met de vrugten der verbeelding en met de gewrogten
der genie; deezen hangen af van den grond, waarop,
en van het climaat en de lugisgeftelteuis, waarin een
volk leeft , en vooral van deszelfs behoeften, die genoegzaam
in elk land verfchillend zyn. Men moest
dus verwagten, dat de vrugten der genie, by volkeren
van zo onderfcheidene behoeften , oneindig zouden
verfchillen , doch wy neemen het tegendeel waar; zy
ftemmen overeen in kundigheden , en deeze kunnen in
de natuur niet gegrond zyn, omdat zy van verfchillende
oorzaaken afhangen.
Voorts; men moet het menfchelyk geftagt aanmerken
, als een groot huisgezin , waarin de opvoeding,
dat is de ontwikkeling der geestvermoogens , by elk
volk op een byzondere wyze werkzaam is. Hec
tydperk der genie wordt altyd by een volk voorgegaan
door het tydperk der reden. Maar het b^kt
dat de Afianen tot het eerstgemelde nog niet zyn gevorderd
,• de Chineezen, de vernuftigften oudej hen,
Yy 3 zyn

€o4 HET GEVOELEN VAN DEN HEER. BAILLY OVER DEN
zyn flegts gevorderd tot de jaaren van de reden, zonder
die van de genie nog doorgegaan te zyn ; volwas?
fene menfehen in de zedekunde , zyn zy kinderen
in de wetenfchappen , en dit is een gevolg van hun
nationaal charaéter , 't welk, gelyk wy reeds gezien
hebben, meer voor de zedekunde , dan voor de wetenfchappen
gevormd is.
Maar van alle gelegenheden tot vordering in de we*
tenfehappen is dc gezellige opvoeding de vermogendftc,
die haare waarnemingen t'elkens aan de volgende
genachten overlevert , en waardoor de zoon met de
waarnemingen van den vader woekert; maar deeze
heeft by de volkeren van Afiën geen plaats. De Chineezen
hebben niet, dan een beflendig eentoonig onderwys,
het volgend geflacht bly ft op denzelfden voet
van het voorige, de kundigheden groeijen onder hunne
handen niet aan , de tyd verloopt voor hun vrugteloos.
Men kan derhalven niet zeggen , dat het
menschdom aan elkander gelyk is; een volk, dat in
logheid en werkeloosheid verblyft, gelykt niet naar de
volkeren , die DESCARTES , GALILEI en NEWTON
hebben voortgebracht. Het menfchelyk geflacht is op
aarde, als een groot Individu, welks leven een onbekende
maar zeer lange duurzaamheid heeft; de tyd
van dcszelfs opvoeding moet evenredig aan die duurzaamheid
zyn. Deeze opvoeding kost moeite aan da
natuur, zy moet dezelve na een rust van eenige eeuwen
gefladig hervatten. De beoefléning der Sterrekunde,
by voorbeeld, voor meer dan 6oco jaaren begonnen
, is in Babylon achtervolgd , en te Alexandrie
hervat; dooreen lange regecring van barbaarsheid afgebrooken
, is zy in Europa weder voortgezet, en
wie weet hoe veele volkeren ons zullen opvolgen, om
deeze

OORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 6

696" HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAIELY 3 VER DEN;
dringt ons te befluiten , dat zy flegts de bewaarders
hunner wetenfchappen zyn geweest , en dezelve hadv
den overgenomen van een overoud verlicht volk dat
dezelve in een hoogen trap heeft bezeeteo. Dit gevoelen
wordt begunfligd , door 't geen ons de ondervin-,
ding en de gefchiedenis van het menschdom ten allen
tyde hebben opgeleverd.
Laat ons eens het geval nellen, dat eenige geweldige
omwenteling den ftaat van befchaafdheid , die
thands in Europa heerscht, had vernietigd. De boekeryen
zyn weggeraakt, daar zyn van onze wetenfchappen
en van onze gefchiedenis niets dan Hukken en
brokken , gelyk thands. die der oudheid, over. Laat
ons verder onderftellen, dat, na een meaigte van eeu,
wen, eemgeleerd Staatkundige, die teffens een Wys-,
geer is, de wetten van Europa uit deeze overblyffelen
wil opdelven; hy zal met verwondering, een'aantal
gelyke wetten by de Italianen, de Franfchen, de
Duitfchers en andere volkeren vinden ; hieruit zal hy
natuurlyk befluiten, dat de volkeren van Europa, in
vroegere eeuwen, onderworpen zyn geweest, aan een
volk, by 't welk deeze wetten haaren oorlprong hadden,
dat deeze verfchillende volkeren, door herhaal,
de en gelyktydige pogingen, den Colosfus, die hun nederdrukte
, hebben omverre geworpen , en, zich tot
vrye natiën verheffende, van hun voorig juk niets dan
dat der wetten, waarmede de gewoonte hun gemeenzaam
had gemaakt, behouden hebben. Deeze 3
gisfmgen
zullen misfchien na verloop van 2000 jaaren niet
dan waarfchynlyk zyn, en een vernuftig Systema uitmaken
, thands zyn zy waarheden , die op dc gefchiedenis
gegrond zyn. Hetwolk, dat deeze gelvketvetten
by de verlchiikade natiën van Europa Jbeeft
inga-

60RSP. DER WETENSCH, EN DE VOLK. VAN AS1EN, 6$?
ingevoerd , i§ he: Romeinfche volle , welles invloed
zynen ondergang overleefd heeft , en welks geaardheid
nog in onze Rechtsgeleerdheid heerscht. Iviaar
zou dit befluit billyk zyn omtrent de wetten, met veel
meer recht kan men hetzelve toepasfen op de Wysgeerte
en Wetenfchappen. Het valt niet moeijelyk,
de menfehen, ten opzichte van hunne uitwendige verrichtingen
aan een' algemeenen regel te onderwerpen;
het recht van den veroveraar bedwingt hun onder
den teugel der wetten, maar de vermogens van den
geest laaten zich door geen veroveraar kluisteren.
Een algemeen ftelfel van wetten bewyst de eenheid
van vinding of verkiezing; de meer of min aigemeene
aanneming van dat ftelfel richt zich naar evenredigheid
van den invloed van de wetgevende magt; maar een
leerftelfel van natuur- of wiskundige waarheden, aangenomen
by verfchillende volkeren , bewyst nog veel fterker
hunnen algemeenen oorfprong, dewyl in dit geval
geen onderwerping door geweld, maar flegts overneeming
by verkiezing kan plaats hebben.
America zal ten eenigen dage het fchildery vertoonen
, dat wy gefchetst hebben. Haare inboorlingen
zullen het juk affchudden, dc Coloniën zich van een
fcheiden, daar zullen nieuwe volkeren en onaf hangelyke
Staaten te voorfchyn komen; ondertusfehen zullen
'er eenige van onze wetten blyven ftand houden,
eenige Europifche gebruiken zullen 'er in zwang blyven
, eenige Natuur- en Sterrekundige waarnemingen
zullen 'er bewaard blyven by verfchillende volkeren.
De Wysgeer, die alsdan deeze verfchynfelen zal waarnemen
en weegen in de fchaal van 't gezond verftand,
zal zich verwonderen, wanneer hy verhevene
waarheden en wetenfchappen aantreft by een volk ,
Yy 5 dat

lpS BET GEVOELEN VAN DEN HEER BAlLLYOVER DEN
dat werkeloos en zonder genie is , en dat nog maar
weinig eeuwen beftaan heeft, en hy zal zich verzekerd
houden , dat deeze grootfche trekken de voetflappen
zyn van een ouder volk. Wanneer de volkeren
van Europa dan nog beftaan , zal men dien
oorfprong van zelve by hun aantreffen, maar wanneer
als dan de verwoesting haar yzeren kouter over het ryk
der wetenfchappen op onzen grond zal getrokken hebben
, en barbaarsheid en onkunde den veder uit de
hand der gefchiedenis zullen hebben gerukt, dan zal
men misfehien de waarfchynlykbeid van ons beftaan
tragteu te bewyzen op dezelfde gronden, die wy nu bezigen
, om het beftaan van een volk te bewyzen ,
waarvan ons zelfs de naam niet is overgebleeven.
Wy mogen thands onze ftelb'ng wegens den oorfprong
van de wetenfchappen der Afiancn van een
overoud volk, voor beweczen houden, althands voor
zo beweczen, als dezelve op gronden van waarfchyn-
Jykheid , analogie en gevolgtrekking , kan beweczen
worden. Wat onze volgende Helling betreft, zy is
zo zigtbaar gegrond op 't geene wy reeds hebben gezegd
, dat dezelve geen uitvoerig bewys zal behoeven,
te weeten : dit volk heeft de wetenfchappen in een
honger, trap van volmaaktheid bczeetcn, en eene verhèevene
en vergevorderde wysbegeerte gehad.
Immers wanneer wy te rug zien op hetgeen wy
reeds gezegd hebben wegens dc godsdienftige, wysgelige
en andere kundigheden der Aftanen , wier
eerden oorfprong wy geoordeeld hebben by dit aloud
volk te moeten zoeken , mogen wy dan niet beduiten,
dat deeze verlichte natie in die zelfde kundigheden
aamnerkelyke vorderingen had gemaakt ? Men
bedenke flegts, dat wy onder de overblyffels hunner
god-

«JORSP. DER WETENSCU. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 699
godgeleerdheid hebben aangetroffen de leer van een
eenig alomtegenwoordig God , die alles gefchaapefl
heeft , en eeuwig , onveranderlyk beftaat ; dat
wy , die deeze waarheden door de openbaring kennen
, dezelve als zeer aigemeene beginfcls befchouwen
, waaraan men, zonder zyn gezond verftand te
verloochenen, niet kan twyffelen , maar dat tot het
ontdekken van deeze waarheden, zonder behulp van
dc openbaaring, het diep denkendst vernuft, dc fynfte
redenecring en het welwikkcndftc oordeel naauwelyks
toereikend zyn. De verbasteringen , die deeze gewigtige
waarheden onder de Aftanen hebben geleden,
zyn een natuurlyk gevolg van dc zinnelyke geaardheid
deezer volkeren, maar dc waarheden zelve fchiiteren
midden door de verbasteringen heen, en dragen het
merk van dc verheevene wysheid hunner eerfte bezitters.
En hetzelfde heeft plaats omtrent de natuurkundige
en wysgeerige kundigheden van dit volk. De gevoelens
wegens de wederkomst der comeeten, de menigte
van onzigtbaare fterren in den melkweg,de bergen
in de maan , de bewoonbaarheid van de planeeten,
en 't geen nog verder gaat, dc Helling , dat de vaste
ftarren zo veele zonnen, verlïchtcrs van ontelbaare wacrelden
zouden zyn ; deeze allen veronderftellen by
hunne eerfte uitvinders een hoogen trap van wysgeerte
en een verheven verftand. Maar wy hebben reeds
beweczen, dat aan die volkereu , by welken wy de
fragmenten deezer kundigheden aantreffen , de eer
van derzelver uitvinding niet toekomt ; alles wat wy
tot lof van de eerfte beoeffenaars dier wetenfchappen
zeggen moogen , keert derhaiven te rug op die aloude
natie , welker beftaan wy tot dus verre vcrondcrlteld
hebben ,

?oo BU GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
hebben , en tot welker nader onderzoek wy thands
zullen overgaan.
Alles wat wy wegens deeze aloude natie kunnen
zeggen , bepaalt zich tot deeze twee fteliingen : dit
volk moet zynen oorfprong uit een noordelyk 'land"
hebben gehad, en het moet onder den 49ften of softe»
graad noorder breedte hebben gewoond, en dit zal ik
nader tragten te bewyzen.
Ik beken, dat myne eerfte telling een oud vooroordeel
tegen zich heeft. Men heeft doorgaans gelooft,
dat het menschdom de fchoonlte climaaten der
aarde het eerst heeft bewoond , en zich vervolgens,
tot ongunftiger lugtftreeken heeft uitgebreid , en ifc
beken dat dit gevoelen, by het eerfte voortel, een
voorkomen van waarfchynlykheid heeft; doch het
geen natuurlyk fchynt is niet altyd waar. Welk een
trap van zinnelyke waarfchynlykheid heeft niet het
gevoelen van een fblfiaand* aarde en omloopende zen,
't geen echter door wysgeerige natuurkunde gewraakt'
wordt? De Helling, dat de zuidelykfte landen het eerst
bewoond zouden zyn geweest, berust op een andere,
te weeten, dat de mensch, op de nog onbewoonde
aarde geplaatst zynde, geheet vry was, cm zyn woonplaats
onder de zagtfte en aangenaamfte lugtftreeken
re verkiezen, 't Is waar, dat m e n, bezit van een huis
neemende, het gemakkelykst en aangenaamst vertrek
voor ztch verkiest ; doch de bewooners der aarde
waren m dit geval zo vry niet, zy waren «booten in
een land, daar de hand der natuur hintte ouderen had
geplaatst, het was dus hun vaderland , en dit wordt
altyd met eenigen weerzin , nooit door eene geheel
vrye verkiezing, verhaten. Ik kanmv wel voordellen
tót de bewooners van Tartarye zich van hunne bergen

WORSP. ÖER WfitElYSCIÏ. ENDE VOLK. VANASIEN. 70!
gen hebben kunnen verwyderen , om de nypende koude
te ontvlngten, en in de zagte lugtftreeken van Indien
zich onder gunftiger climaaten heerteïhan;
deeze nieuwe aandoeningen konden de nagedagtenis
van een •verhaten vaderland verzagten, dit laat zich
gemakkelyk verklaaren. Maar van een bevolking in
«en tegengeftelde richting kan ik my geen denkbeeld
vormen. Wat zouden de jonge lieden Van deeze
volkplanting hebben gezegd , wanneer zy de overvloedige
oogften, die zy byna zonder arbeid gewoon
waren intezamelen , hadden moeten verwisfelen teegen
een bevroozen grond , die niet dan met moeite
wordt beteeld,wanneer zy in plaats van in hun vaderland
halfnaakt te loopen,zich in pelsfen hadden moeten
winden, om de levenswarmte te bewaaren ? Deeze
manier van bevolking is dus niet waarfchynlyk ; zy
wordt ook door de ondervinding tegengefprooken.
Welk gedeelte der gefchiedenis men raadpleegt , nergens
zal men een voorbeeld aantreffen van een volk,
dat zyn vaderland vrywillig verliet , om zich in een
ongunftiger climaat nederteflaan. De Gaulen wilden
weleer hun vaderland verwisfelen tegen dat der Romeinen
, of liever zy wilden deezen verdelgen , om dea
te fpoediger van den uitfhg verzekerd te zyn, en zich
in het bekoorlyk Italiën te kunnen nederflaan. Men
gaat geen ruiling aan, dan om 'er by te winnen, en
wanneer de uitgezondene Colonisten zich al te
flegt bedeeld vonden , dan kan men naauwelyks verwagten
, dat zy niet naar hun vaderland zouden te
rug keeren , om 'er met of tegen dank bezit van te
neemen.
Men ziet dus, dat de bevolking van het noorden
naar het zuiden meer waarfchynlykheid, dan eene van
het

HET C.-.v:_L_:c VANÏ EN K-IS. BAILLY OVÏR DEN
het zuiden naar het noorden voor zich heeft. Te ver*
gtefs vordert men hier het bewys der getchiedems.
Deeze begint Üegtt met het tydperk, toen het menschdom
zyne woonplaatfen reeds betrokken had de historie
der bevolking zelve is buiten haar bereik. ht bedoel
thands de ttrfie bevolkingen der aarde ; want wat
de laatere verhuizingen betreft , die de gefchiedenis
ons bewaard heeft, deeze begunstigen eenpaarig myne
Helling, deeze zyn geene anderen dan invallen van
noordfche volkeren. Europa is, nog geduurende de
Christehke jaartelling, eeuwen achtereen aan hunne
invallen blootgefteld geweest ; men zou met weinig
moeite kunnen bewyzen , dat de meeste bewooners
van Europa overblyfleis vau deeze noordfche volkeren
zyn, en het getal der menfehen, die Europa door
deeze invallen uit het noorden heeft ontvangen , is
zo verbazend groot , dat JORAANDUS met recht het
noorden het kweekfchool van het menfchelyk geflacht
heeft genoemd. De bekende barbaarsheid dier
laatere verwoesters is geen bewys tegen de befchaafdfceid
en gevorderde kundigheden , die wy by onze
aloude noordfche natie hebben veronderfteld, en die
3000 of 4000 jaaren vroeger beftaan heeft, want dan
zou men met hetzelfde recht mogen befluiten, dat Griekenland
weleer geen SOFOKLES noch DEMOSTHENES
heeft gehad, om dat deszelfs tegenwoordige bezitters,
de Turken, barbaarsch en onkundig zyn, en Europa
zouden verwoesten, als men bet hun niet belette.
Men zegge niet,dat de zuidelyker climaatengelcbïkter
waaren om de wetenfchappen te bevorderen , dit
wordt door de ondervinding tegengefprooken. Men
fpreekt van een helderer hemel om fterrekundige
waarnemingen te doen. Maar zyn dan ia bet Hoorde*
alle

R-_ R R - VITZ:-" :". z:: rz v:i/. 'v :- iS;ï.v.
----—- • f H.: is v;ïli-: er. ii: -e
_ ..- 7^;-: - u u r i n ^ S::cr:c. zzzCiizt: zyr.
• ^--—i-.i-t- , dan dï rwa£i"uur^s -i.i-
Sibericn hebben gedaan , bewyzen genoegzaam dat
een booge noorder breedte aan dezelve met ninoenya
is. Ik durf verder gaan en beweeren , aai men
de:rt-itr. zaz. ziz zur. \"z wi.rr...——--
me dan onder koude lngtftreeken te rerwagten.
;•.=: z> r~ • -- i--""'---
3 i :
— 1
—•' v
' ;""
gaan. Ja aulke dimaaten ftant 4e «essen alk zyne

?0.' T HET GEVOELEN VAN DEN' HEER. BAILLY OVER DEN
vermogens in, ómdat hy tegen de natuur moet worftelen,
en dus zyn kloekheid uit zyn behoefte "ebooren
wordt, terwyl in warmer landen zyn vermosens
veelal renteloos liggen , zowel omdat de hitte der
zon daar alle werktuigen en veêren verflapt, als omdat
de natuur daar alles voor den mensch gedaan en
weinig voor hem overgelaaten heeft.
Het is op deeze gronden reeds \vaarfchynlyk, dat
de bevolking der aarde van het noorden naar het
zuiden zy voortgegaan; doch ik zal my thands beroepen
op eenige waarneemingen, die myne ftelling tot
een hooger trap van waarfchynlykheid zullen op-
Voeren.
In de eerfte plaats beroep ik my op eenige voetftappen
deezer bevolking, die wy in de gefchiedenis
aantreffen; de eilanden van den ooster Oceaan zvn
- 1200 jaaren voor onze tydrekening,door deTartaaren
bevolkt, KEMPFER vindt zo veel overeenkomst tusfehen
de Japonneezen en de Tartaaren, dat een Japanner
by hem een befchaafde Tartaar is. De Chineefche
gefchiedenis fpreekt, volgens MENDES PIXTO
van een Princes, NANKA genaamd, die met haare drie
zoonen , 639 jaaren na den Zondvloed, uit een land op
62 graaden noorder breedte was gekoomen , en de
ftad Nanking gebouwd had. Men voege hier by hetgeen
wy reeds te vooren hebben aangemerkt, dat FO­
HI, DIEMSCHID , en de eerfte verlichtere der Chaldëen
en Brames vreemdelingen waaren in de landen die
zy befchaafden : dan wordt het zeer waarfchynlyk,
dat ook deezen hunnen oorfprong uit Schytie, of het
tegenwoordig Siberië hebben gehad.
De natuurkunde biedt my een ander bewvs aan,
hetzelve berust op een waarneeming van den grooten
LIS'

«6RSP.15E* WETEX5CH.-EXDE T"EK> VAN ASTEN.
«SXÉOS. H-r merkt aan , dat verfcbeideae van onz«
planten en tuingewasfèn, als onder anderen de Hop ,
itz >:. T
:~ .-:r.. . :
i -
. • >
" r
- Ir S'ieriEr via Zc>ea
-wasieft, en in Earopa niet geteeld zyn, dan na dea
Izz.ï. --er C - : H '•">— 'er 'ry, ci:, v:-rfr:iï be­
ne:: "."ir ;
-- H:er H.-rvzELji»:» . bet K:-:m z-z ce
dat de bewooners van Siberiën brood maaken Y2B Rog­
ge , die daar- nattiariyk -e» zonder zaaien groeit;
-hieruit befhat die bekwaame na&mrkenner , dat Sibe­
riën waarfckyriïyk bet land is, daar de merrichen na den
Z:ri-i:ei z'-— zz.zzz z •:' z'. . z ":: :
zz z-z --TzT.Zi
deelen der waereld te veribroden, dewyi beizeive bet
cenigfle is, dat "de eerfte veeshefe voorden befehaafJen
-mensch van zdfe voortbrengt. Oost-Tartaryen is dns
"het vaderland var? bet Koorn , gelyk de Molakiche
Eilanden dat van de Peper, en Arabie dat van de
KcrrY. Deszelfs hy*a tzzizutn gebruik ia E'jrora is
c::r i;sz:."s eerrre • " :":". ~eie-
gebragt. China en de ïndiën hebben zich aan de
RY;: Zz'r.rzzzz . :zziz-~ ZZZ-ZÏ :r 'r.zz zzz.Z -'.vei::;
tiert, nander arbeid dan het Koorn vordert-, e»
byna zonder moei» verfcheideHe oogden oplevert.
Eer. ..• :: _
- ik izz z.z -;:;:: vin 5ire-
ter. ci= —tn in Tsmryir. zzzrtzz. D!: Z-zz: :?zi"i-
•mm in onze cfimaaten , deszelfs voortbrenging ë
\mn»KiM en moeijehk , en bet is niet dan in de la-
diën , dat men hetzelve overvloedig en geheel gefor­
meerd op de aarde vindt. De Vader VERBIEST
ferry:::: zzzzzze.zz k: :.:. -£•'; hy ;-. Iz-.zr zz. zzi
;•• --. .:-. :*: r:;::: zz.zzz vir C :'r: . zi'zïzzë
£.-.-—•::. -A-eer g::::'-: ::-= -ziz ie h* :-ze "i-rrrr
c.zz '.izizz, rrii: .::; ml zz.zz- zzz -ie gr;;:e zzz-
-fVYSBEG. V. J) r
ZZ

7o6 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
nigte van Salpeter die men hier vindt. De Salpeter
vormt zich niet dan in de woonplaatfen van menfehen
en dieren, zy wordt in de levende natuur bereid; de
gisting ontwikkelt dezelve , en maaktze ryp in de
rottende overblyffelen van menfehen , planten en dieren.
De opeenftapelingen van Salpeter in deeze landen
zyn dus de voetdappen eener groote volkrykheid,
en gedenktekenen dat 'er eertyds menfehelyke
wooningen op die plaatzen zyn geweest, even gelyk
banken van fchelpen en zoutmynen onder de aarde,
blyken zyn, dat die plaatfen eertyds door de zee zyn
befpoeld geweest.
By deeze bewyzen uit de natuurkunde zal ik eenige
anderen voegen, van de fterrekunde ontleend. Het
eerlte fteunt op waarneemingen weegens het opgaan
der darren, door PTOLOJIEUS verzameld, en gedaan
onder een climaat van zestien uuren dag. Europa
had toen geen derrekundigen onder dat climaat; deeze
waarnemingen moeten dus in Afiën, en wel in Tartaryengedaan
zyn. Voorts; ZOROASTER fpreekt van eea
land, waarin de langde zomerdag het dubbel van den
kortden winterdag is. Dit is wederom de ligging van
Tartaryen, waarin het licht, dat ZOROASTER verfpreidde
, was te voorfchyn gekomen. De verfchillende
lengte der dagen, op verfchillende breedtens, was by
de zuidelyke Afianen zo onbekend , dat men PI-
THE AS, toen hy, van zyne reizen te rug gekomen, verhaalde
, dat hy landen had gezien , daar de zon de*
zomers niet onderging , voor een leugenaar hield.
De wysgeerte, die in de fchriften van ZOROASTER,
heerscht, is dus de wysgeerte van een volk, onder
een noorder breedte, die zestien uuren aan zyn langden
dag geeft , en misfehien is hy zelf «en zendeling
san die oude natie geweest. jfc

ÖORSP. DER WETEXSCH. EN BS VOLK. VANASIEN. 70j>
Ik beroep my verder op de waarneeming der ver­
fchillende lengte dergraaden, onderden equator, eri
by de poolen ; nadat NEWTON de knolronde gedaante
der aarde, dat is , haare platheid by de poolen, had
vastgefteld , begaven verfcheidene geleerden zich op
reis, om een graad op verfchillende hoogten te mee-
ten ; men vond dat een graad onder den poolcirkel
een andere onder de linie , omtrent 700 toifes of roe­
den van zes voeten Overtreft.- De graad, door den
Heer PICARD omtrent Parys gemeeten , is tusfehen
die beiden in. Maar wanneer men de opgave van
den omtrek der aarde, door ARISTOTELES (door uiiS
te vooren aangehaald) hiermede vergelykt , dan vin­
den wy een graad, die flegts zes toifes met die van
Parys verfehilt, en die aan de noorderbreedte van ne-"
eenenveertiggraaden beantwoordt; deeze waarueeming
leidt ons natuurlyk op tot het denkbeeld , dat het
volk, welk eertyds die groote onderneeming deed van
den omtrek der aarde te meeten, Onder den negencn-
veertigften graad wooude , en dat het hunne opgaaveri
zyn, die ARISTOTELES voor de vergetelheid bewaard
heeft.
Ik vind verder een aanmerkelyk bewys voor myn
Helling in een oude overlevering , by de Indiaanen
bewaard, wegens twee fterren , die tegen elkander
everftaan , cn die haare omwenteling om de aarde
doen in 144 jaaren. Deeze kan geene andere zyn dart
de groote omwenteling der vaste fterren, maar voof
deeze is een tydperk van 144 jaaren veel te kort; men
moet dus befluiten, dat hetgeen gewoone jaaren zyn ;
maar een zeeker bepaald tydperk onder dien naam be­
doeld , hetgeen by de Oosterlingen niet ongewoon is:
Nu, men vindt by de Tartaaren een tydperk van iu
Zz 2 jaaren^

-z' rr.7 z-z"i'z:- T.^: z-vrrzr: : _:_LT :z .
T12 -f;-i: zyzititz r iirrr; :± — y—s
—- i= ür.'zi nr. i.: ryijcri rrirrtz: r:r.

„ Bt» WETJEaSSCH, SS DX VOLS- VAX ASEM. -_0J
«oo in de eene, en 65 in de andere baad, e" de has-
t r . : . -.: :z^i~:-"--.z, zzzz -in
.:- - . '-v 1.;"- -f ii.=r. rr. LI: 'rei
"_c:i-iz cerzi^rcr ::r::. .r T _ ;— _^
Eir.;r>ri -^rr — -'- ' - -- -- **—
_____ paar tïg Pa«ode va den grootai Laan, in Si-
c^ri:r TT/.üï " jr^rr i ; .i"-.ri.c _~ir-
I1T 7— r t : r e :_; . ir: >cü= litzz . i'-xeren
, L ;-" _•-_„- ;;r. irr iz '~-tz

JtO HET GEVOEï EN' VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
vvyzen voor ons ftelfel, daar wy nog twee gewigtige
\vaarheden te bewyzen voor ons hebben, die elk op
zich zelve de oplettendheid verdienen, en die beiden
met ons gevoelen in een zigtbaar verband daan. De
eerfte is het ftelfel van den Heer BUFFON ; onze aarde,
heeft een inwendig vuur, waarvan zy veelmeer warmte
dan van de zon ontvangt. De andere waarheid is dee­
ze : dit vuur is aan een gejladige vermindering, en ge-
volgelyk onze aarde aan een gejladige verkoeling onder­
hevig. Ziedaar hetgeen ik zo duidelyk als de kortheid
van ons bellek my zulks zal vergunnen, nog zal
trachten te bewyzen.
Myne eerfte (telling is deeze: onze aarde heeft een
inwendig vuur , waarvan zy meer warmte dan van de
zon ontvangt; zie hier myn eerlte bewys voor dezelve:
Wanneer onze aarde geene andere warmte dan van
de zon ontving , meest het onderfcheid tusfehen de
warmte van den zomer en de koude van den winter veel
grooter zyn , da- hetzelve thans is. Om dit te bewy­
zen , moet ik twee dingen onderzoeken: Ten eerden ,
hoe veel onze zomerwarmte onze winterkoude zou
moeten overtreffen , als deszelfs verfchil alleen door-
de zon wierd veroorzaakt. En ten tweeden , hoe groot
dit verfchil in de daad is. Wat het eerde betreft,
de meerdere warmte , die de aarde des zomers boven
des winters van de zon ontvangt, wordt aan deeze
twee oorzaaken toegefchreeven ; Ten eerden, de zon
is in den zomer hooger boven den Horifon, en haare
ftraalen vallen dan meer loodrecht op de oppervlakte
der aarde, én ten tweeden,de dagen zyn dan langer,
en kunnen dus de draalen van dc zou langer en meer­
de* dan in d? korte winterdagen vftHfefc tin doen zyn.
Men

•ORSP. DER WETEXSCii. EX DE VOLK. VAN ASIEN. 711
Men zou hier een derde oorzaak kunnen byvoegen,
die niet min gewichtig is, te weeten, dat de zonneftraalen
in den zomer een korter weg afleggen, en dus
minder dampen by de oppervlakte der aarde behoeven
te doorbooren. Doch daar men ons mogelyk zou tegenwerpen
, dat de aarde des zomers meer dan des
winters van de zon verwyderd is (een verwydering
die echter op zulk een geweldigen afftand van weinig
belang is) zo zullen wy, ten gevalle van deeze tegenwerping
, op de gemelde derde oorzaak niet aandringen,
en flegts van de twee eerften gebruik maaken.
Wat betreft de eerfte oorzaak van de meerdere
warmte in den zomer, te weeten de meerdere hoeveelheid
zonneftraalen, die in den byna loodrechten zonneftand
van den zomer, boven den fchuinfchen ftand van
den winter, op dezelfde oppervlakte vallen; dezelve is
evenredig aan de finus der hoogte van de zon, of den
hoek, welke haar ftraalen met den gezichteinder maaken.
Ingevolge hiervan fchat de Heer HALLEY liet
uitwerkfel der zonneftraalen in den zomer en in den
winter tegen elkander , in evenredigheid der fiuusfen
van de zonshoogtens, dat is ten naasten by , in de
leden van drie tot één voor het climaat van Parys.
Men mag dus met zekerheid ftellen , dat Parys drienaai
zo veel zonneftraalen in den zomer als in den win-,
ter ontvangt. Andere waarnemers zyn nog verder
gegaan, en hebben dit verfchil op andere gronden
nog veel grooter gefteld, doch wy zullen ons flegts
van de kleinfte berekeningen bedienen, omdat onze
ftelling geene vergrootingen noodig heeft.
De tweede oorzaak vonden vry in de meerdere lengte
der dagen, in den zomer dan in den winter. De
Heer DE MA FRAK berekent dezelve op de wyze der
Zz 4 ÖflA

7Ï2 HET CEVOELEN VAN DEN HEER BA1LLY OVER DEI.
landmeeters , volgens de wetten der verfnellend.
ooraaakeh , naar de vierkanten van den tyd , welken
de zon boven den horifon blyft, en vindt dat', volgens
dien regel, de zon in den zomer viermaal meer warmte,
dan in den winter moet geeven; doch vvy zullen hier
wederom niet het mterfle neemen , en flegts zeggen
dat een dag van zestien uuren tweemaal zo° veel
warmte , als een dag van acht uuren aan de aarde
moet geeven. Nu kunnen wy de fom opmaken, en
zeggen, dat de zon,uit hoofde van de eerste oorzaak,
driemaal, en ingevolge van de tweede, tweemaal, en
dus te zaamen zesmaal zo veel warmte in den zomer
dan in den winter aan-de aarde moest mededeclen. •
Dus zien wy, wat 'er zou moeten gebeuren, wanneer
de aarde haar warmte alleen aan de zon te danken
had, thans moeten wy-onderzoeken of dit indedaad
gebeurt of niet.
Wanneer wy by dit onderzoek alleen ons gevoel
en onze zintuigelyke aandoening raadpleegen, en dan
vraagen , hadden wy in den laatstverlopenen zomer
in ons climaat niet wel zesmaal zo veel warmte, als
thans in den winter ? dan zal men deeze vraag doorgaans
bevestigend beantwoorden. Doch ons° teder
maakfel, dat door elke verandering zo ligt wordt aangedaan,
is hier geen bevoegd rechter; tegen wiskundige
bewyzen moeten bewyzen van denzelfden aard
worden ingebragt... De Thermometer wyst ons de
Hitzetting van de vloeiflolfcn door de warmte, en derzelver
verdikking door de koude by graaden aan : wy
kunnen dus doof haar behulp weeten , hoe veel graaden
de koude in den winter door dc warmte in den
Zomer overtroffen wordt; doch om den proportioneefcn
afftand, tusfehen de zomerwarmte en de winterkoude
U

OÖRSP. DEK.-WETEXSCH. ENDE VOLK. VAN ASIËN. 713
te bepaalen, en te zeggen, de eerfte ftaat tot de laatfte,
als a tot b, moesten wy den laagstmogelyken graad
van koude kunnen bepaalen, en hiertoe ontbreekt ons
een genoegzame maatftaf.. In de natuur beftaat een
fchaal van warmte, waarvan wy wel de hoogfte maar
nooit de laagfte graaden door proeven kunnen bepaalen;
de bovenfte term is die,waarin alle vloeiftoffen,
door de werking van het vuur, in een aanhoudenden
ftaat van koking gebragt , vlug zouden worden en
vervliegen , .en waarin eindelyk de vaste deelen deiaarde
zelve opgelost en ontbonden zouden worden.
Het ander uiterfte is dat punt van volftrekteberooving
van warmte, waarin alle vloeiftoffen verdikken , alle
beweging ophouden moet, waarin alle leven zou vernield
worden,en waarin de lugt zelve,van haar veerkracht
bcroofü, op de aarde nedervallen, en met dezelve
niet dan een dooden klomp uitmaaken zoude.
Dit punt kunnen wy niet waarnemen, wy moeten hetzelve
zo na mogelyk door gisfingen bepalen.
Neemen wy den Thermometer van REAUMUR. tot onzen
gids; deeze tekent het punt van vorst op o. De
gemiddelde zomerwarmte van Parys , van 52 jaaren
door een geflaagen, teekent 26 graaden boven dit
punt, en de gemiddelde winterkoude van even zo veel
jaaren door één , geeft 7 graaden beneden hetzelve.
Ziedaar de grenzen van onze zomers en winters,
tusfehen 33 graaden van deezen Thermometer bepaald.
Nu, de grootfte koude, die men te Parys heeft waargenomen,
was van 15 graaden beneden o. Te Petersburg
valt de kwik tot op 31, en in Siberiën tot op 70
graaden beneden dit punt; doch de konst heeft
middelen gevonden, om een nog veel laager trap van
koude voorttebrengen. FAURENHEIT kon de kwik
Zz 5 niet

714 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
niet laager dan totden suften graad van REAUMUR doen
daalen;de Heer BRAUN heeft dezelve te Petersburg in
't jaar 1759 toen ze in de open lugt op 29 ftond, door
konst tot op 170 gebragt. Eindelyk heeft de Heer
LOMONOZOW deeze proeve voortgezet, en in 't jaar
3760 de kwik doen daalen tot 592 graaden beneden
o, wanneer dezelve een vast lighaam uitmaakte , en
met den hamer kon gefmeed worden.
Ziedaar de kwik in den Thermometer door konst
gebragt, tot byna 600 graaden onder o, in een land
daar dezelve in de opene lugt 31 teekende ; hoe veel
laager zou men ze niet hebben kunnen brengen in
Siberiën, daar de fchaal in de open lugt op 70 ftond ?
doch is het wel waarfchynlyk, al kon de konst dezelve
nog veel laager dryven, dat dan deeze term den laagften
graad van koude, die de natuur kan ondergaan,
zoude teekenen ? Geenzins ! wy zyn zo gewoon de
werken der konst verre beneden die der natuur te
zien , dat wy niet twyffelen of de laagfte trap van
koude, die in de natuur mogelyk is , moet zich nog
verre beneeden den bovengemelden term uitftrekken.
De Heer de BUFFON ', op denzelfden grond redeneerende,
zegt zelfs dat deeze term tot op 10,000 graaden
zou kunnen verfchoven worden. Deeze bepaaling is
willekeurig, doch, volgens hetgeen wy boven hebben
aangemerkt, zou men denzelven op 2000 graaden mogen
ftellen , maar, cm allen fchyn van vergrooting te
vermyden, bepalen wy denzelven flegts op 1000 graaden
beneden het vriespunt van REAUMUR. En ziedaar
een vast punt, naar 't welk wy onze berekening van
warmte en koude bepaalen.
Keeren wy thans de fchaal om , en noemen wy het
punt van allerlaagfte koude o, dan zal het vriespunt
vaa

fjORSP, DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 715
yan REAUMUR IOCO daarboven tekenen, de gemiddelr
de zomerwarmte zal dan 1026 , en de gemiddelde
Winterkoude 993 graaden op dezelve fchaal aanwyzen,
en pp deeze evenredigheid kunnen wy onze bereke?
ning vestigen.
Wy hebben boven beweezen , dat, wanneer onze
aarde geen andere warmte dan van de zon ontving,
dat dan de zomerwarmte tegen de winterkoude moest
ftaan, als 6 tegen 1, of als 1026 tegen 170. Maar
nu leert ons de ondervinding , dat dezelve ftaat als
1026 tot 993. Daar dus de aarde in het gefielde geval
| deelen van zyn warmte in den winter moest
veriooren hebben , vinden wy dat zy dan naauwelyks
3. daarvan veriooren heeft. En hieruit moogen wy
te recht dit befluit opmaken: Onze aarde moet in zich
zelfs een fonds van warmte hebben, dat de warmte, die
zy van de zon ontvangt, in den zomer 25 maaien,en in
den winter 150 maaien overtreft. Ziedaar het hoofdbewys
voor myne ftelling, by welker ontvouwing ik
my om derzelver gewicht eenigzins uitvoerig heb moe-,
ten bezig houden. Myne overige bewyzen zal ik oppervlakkiger
kunnen behandelen : Het zyn de vol-,
genden.
1) Indien onze aarde haare warmte alleen van de zon
ontving, dan moest de warmte, op en by haare oppervlakte
, het fterkst zyn, en verminderen naar mate men
dieper onder dezelve doordrong; het tegendeel heeft
echter plaats. Volgens de waarneming van den Heer
GENSANNE , rees de Thermometer (die buiten de Myn
a graaden boven het vriespunt ftond) op een diepte
van 300 voeten , tot 10 graaden en 1200 voeten. Onder
den grond klom dezelve tot op 18 graaden,
de warmte nam dus toe, naar maate men zich van
de

~l6 HET GEVOELEN' VAX DEN HEEB.EAILLVC'VEUDES
de oppervlakte der aarde in de diepte venvyderde.
2) De vuurfpuwende bergen en heete bronnen zvn.
een andere grond voor myne ftelling. Deeze zvn reeds
op zich zelve een onwraakbaar bewys voor een vuur
dat zich in het har: der aarde onthoudt. Men vindt
dezelve ook in de koudlle landen. De Hecla braakt
in Ysland zyn Lava's midden door fneeuw en vs. In
Spitsbergen worden op 80 graaden heete bronnen
gevonden. En de Franfche Academisten troffen te.
Pella in Lapland een bron aan, die kokend heet was.
Men kan deeze uitwerkzelen niet anders, dan aan een
centraal vuur toefchryven , de gisting kan dezelve
niet voortbrengen, want ook deeze moet door warm­
te veroorzaakt zyn , en vanwaar deeze warmte op
plaatfen , tot welke de zon nimmer kan doordringen ?
Voorts, welke is de reden dat de oppervlakte
der aaide nooit dieper dan tot 5 of 6 voeten bevriest?
De zonneftraalen verhinderen dit niet, op een grond
dien zy nooit befchynen, en die altyd met fneeuw be­
dekt is; de vorst moest daar veeleer geftadig veld-
winnen, en overal, daar het vogt doordrong, moest
hetzelve in ys veranderen , als deeze bevriezing niet
flxaks onder den grond een magtige hinderpaal ont­
moette , en deeze is de werking van het centraal vuur
dat zyn heerfchappy tot op de grenzen van het ryk
des winters ukftrekt.
4) Hetzelfde heeft plaats omtrent de zetën. Deezen
ontvangen de werking der zon llegts op haare opper­
vlakte ; haare onmeetelvk diepe afgronden moesten
dus aan de ftrengfte koude blootgeiteld zyn, en,fchoon
de diepte der zee tusfehen de keerkringen niet be­
vriest , zou men dit aan haare beltendige beweeging
en omwenteling moeten toefchryven. Maar wat moest
het

CÖE.S-?. DEK. BEWSSCH. EX DE VOLS. VAX ASTEN. - t\'
bet geval zyn by de poolen ? Daar de vorst deeze beweeging
ftremt, moest daar niet de diepte, tot welke
de zonoeftraakn nooit doordringen, het eerst bevriezen,
ende oppervlakte, die, ten mirrften in den zomer ,
door de zon befeheenen wordt, het langst vloeibaar
blyven ? maar het tegendeel gebeurt! Men ziet bergen
van ys dryven, in het aanzien van de zon, maar
zy dryven ! de vors: heeft hun niet aan den bodem
der zee kunnen vasthechtten, omdat hy daar een magtigen
tegenlbinder ontmoet, die zyn vermogen beperkt.
5) Voorts , wanneer èt fneeuw op de bevroozene
velden ligt , dan behoudt haare oppervlakte dezelfde
gedaante; zy zakt echter, zy vermindert, maar zy
wordt van onderen verteerd, de verharde korst weerfiaat
zelfs een rl rauwe zonnewarmte , maar haar binnen
zy de ontvangt warmte genoeg van de aarce MM
zich te ontbinden en geheel te verteeren ; de groei
van veele planten gaat zelfs onder de fneeuw voort,
die, aan de buitenlugt bloot gefield, zonden bevrie ze •
De oorzaak van dit verfchynfel ligt in de centraak
warmte , die zich tot aan de oppervlakte uitftrekt,
en door de dekking der fneeuw terug wordt gekaatst.
6) Eindelyk wordt myn ftelfel begunftigd door de
waarneming van de geiykheid der zomers over de
geheele aarde. Dit is een waarheid (boe vreemd ze
ook fchynen mooge,) waarvan de Thermometers ons
overtuigen. Zy leeren ons, dat men te Petersburg, in
Zweeden en te Parys , ir> den zomer dezelfde hitte
heeft, als onder de verzengde lugdtreek. Men moe:
hieruit befluiten, dat onze aarde een fonds van warmte
in zich heeft, dat voor alle climaaten even gnnftig i?.
Een treffend bryk van ce goedheid des Scheppers!
de

•71S HET GEVOELEN VAN DÉN HEER BAILLY OVER DE?*
de zon moest ctfcil de uitdeeler der levenswarmte
Ékl zyn , zy fchenkt haare verkwikkende ftraalen te
partydig; nu mag zy debegunftigde elimaaten vervro-
lyken en verryken, maar de warmte, die tot het leven
nodig is, hangt van haar niet af, de bron van deeze is
in de aarde zelve geplaatst , om zich over haare ge-
heele oppervlakte te kunnen verlpreiden.
Ziedaar de bewyzen voor myn eerfte ftelling , we­
gens het eentraal vuur van onze aarde , myn tweede
was deeze : Dit vuur is aan bejlendige vermindering j
en gevol^elyk onze aarde aan gejtadige verkoeling onder­
hevig. Eu dit zal ik nu nog trasten te bewyzen.
De Heer de BUFFON kent maar één groote wet in
de natuur , waaraan alle gdchapene weezens onder­
worpen zyn , en waarvan alleen de Schepper der na­
tuur is uitgezonderd , te weeten die van geboorte en
verdelging. Behalven God alleen , worden alle we-
zens voortgebragt , en groenen om weder aftenee-:
men en zich te ontbinden. Dit moet zo wel plaats
hebben by het centraal vuur der aarde , als by de
kaars die onsveriicht, en hetvuurdat ORS vertrek ver­
warmt. Mer kan zich geen vuur voordellen, dat ge-
ftadig door branding verfpild wordt, zonder te ver­
minderen. Men kan deeze vermindering berekenen ,
en de Heer BUFFON heeft met bollen van verfchillenden
diameeter proeven genomen, om te bepaalen , volgens
welke wetten de tyd moest berekend worden, die zy,
gloeijend gemaakt zynde, nodig hadden om te bekoe­
len , elk in evenredigheid van hunne grootheid , en
volgens deeze proeven heeft hy den tyd bepaald, die
een bol, zo groot als onze aarde, noodig heeft, om van
den ftaat van gloeijing tot dien van bewoonbare warmte
te komen , en van deezen weeder te vervallen tot
diet?

tÓRSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASÏEN. 719
dien van bevriezing en dood , welken het einde van
alles moet zyn.
Dus ftrekt de natuur van het vuur zelve ten bewyze
van myne Helling. Laat ons nu nog zien of dezelve
niet nog door waarnemingen van andere foort
Wordt begunftigd.
Men vindt than ds nog in de Indien pagoden of tempels
, die in bergen beflooten, en met een onverbeeldelyken
arbeid in de ingewanden van rotfen uitgehouwen
zyn. Onder anderen de tempel van Canarin, op
het eiland Salfette by Goa, en die van het eiland Elephantine
by Bombay; de oude Egyptenaars en Ethiopiërs
hadden insgelyks groote onderaardfche verblyven
, aan den godsdienst en wetenfchappea toegewyd.
Waarom vereerden deeze volkeren hunne goden
in rots- en berg-fpelonken ? Zou het niet zyn, om
dat de menfehen altyd gewoon zyn geweest om de
woningen voor hunne goden , volgens het maakfel
van hunne eigene woningen, in te richten? Zy zeiven
waaren genoodzaakt, om de roostende hitte der zon
in hooien en bergfpelonken te ontvlugten. De aarde
na verloop van eeuwen bekoeld zynde, kwamen zy te
voorfchyn , en bouwden woningen boven den grond,
maar de goden behielden hunne koele tempelen , die
tot gedenkteekens der eeuwen zyn nagelaaten.
Het ryk der planten levert ons een andere byzonderheid
op , die ter bevestiging van myn gevoelen
djent. Onder de menigvuldige afdrukfels van planten
op fteenen , die vau onder de aarde op verbazende
dieptens werden opgedolven , vindt men altyd, dat di»
fteenen, naar maate zy ouder zyn en dieper liggen,
meest de beeldtenis draagen van die planten, die ender
een veel warmer climaat behooren, terwyl men
'er

720 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER BES
'er zelden afdrukfels op vindt van planten die in dat
zelfde land boven den grond wasfen. LEIBNITZ had
reeds eenige bladen van Indiaanfche planten op fteenen,
in Duitschland uitgegraven , ontdekt. De Heer de
JUSSIEU bad ze in menigte gevonden op de fteenen
van St. Chaumont in het Lionneefchc. Alk: de fteenen
van deeze plaats (zegt hy) draagen indrukfels van
planten, die thans niet dan in de Indien groeijen;
men vindt 'er niet één, waarop een gewas is van de
plaats waar men deeze fteenen vindt. Zonder my in
een breedvoerig onderzoek wegens de oorzaak van dit
verfchynfel intelaaten , bepaal ik my flegts tot deeze
twee befluiten: i)De Indifche piraten, in noordelyke
landen op deeze fteenen gevonden, bewyzen dat deszelfs
lugtftreek weleer warm genoeg was om dezelve
boven den grond aantekweeken. 2) En wanneer wy
op die fteenen geene afdrukfels vinden van planten,
die thans in dat climaat boven den grond groeijen,
dan bewyst dit, dat de lugtftreek, waarin zy thans
leeven , in die afgelegene eeuwen voor hun nog te
heet was om te kunnen beftaan.
Maar nog een fterker bewys vinden wy in de beenderen
van olyfanten, die zo veelvuldig in de noordelyke
landen worden gevonden. Dit dier behoort
eigenlyk tot de verzengde lugtftreeken , het kan bezwaarlyk
in onze landen leeven , het teelt 'er niet
voort, en het zou omkomen, als men het nader aan
den noordpool bragt. Men heeft echter beenderen en
tanden van een olyfant in Vrankryk gevonden. In
het noorden van Ierland vond men in het jaar 1715
een geheel geraamte van een olyfant ; en de lieer
D'AUBENTON heeft een dyebeen van dat dier in Canada
gevonden. Dit alles komt echter niet in vergely-
kiug

•OORSP. DER WETENSCH. EN DE VOLK. VAN ASIEN. 72X
king by de menigte van delfbaar yvoor , die Siberiën
oplevert, dat een tak van koophandel maakt voor de
ingezeetenen , en aanmerkelyke inkomften aan den
ftaat geeft. Schoon de inwooners deezer landen beuzelen
van zeker dier dat onder den grond leeft , en
welks beenderen dit yvoor zouden opleveren , zyn de
Rusfen zelve overtuigd , dat deeze overblyffelen van
geene andere dieren dan van olifanten zyn. De Franfche
Academie heeft het overtuigend beweezen , en
men ziet in 's Konings kabinet verfcheide echte olifantstanden,
die in Siberiën gevonden zyn. De groote
menigte van deeze overblyffelen bewyzen, dat Siberiën
weleer het vaderland der olyfanten is geweest; thans
zouden zy 'er niet kunnen leeven. Men heeft de
kracht van dit bewys zo duidelyk gevoeld, dat men
verfcheide vreemde ftelfels verzonnen heeft , om dit
verfchynfel te verklaaren. Men heeft zelfs de as der
aarde willen verplaatfen , dezelve langs de Ecliptica
gelegd, den noordpool onder de verzengde lugtftreek
geplaatst, en dus, terwyl men de eene helft van den
bol beftendig naar de zon keerde, de andere helft onbarmhertig
voor altoos van derzelver licht en warmte
beroofd, en dat alles om olifanten in het noorden te
huisvesten. Is het dan niet veel minder omflag ,
de aarde haare gewoone richting te laaten behouden,
en te nellen , dat het centraal-vuur weleer hevig genoeg
was om aan Siberiën die warmte te geeven, welke
thans in Indien , het vaderland der olyfanten ,
heerscht.
Deeze waarfchynlykheid wordt verfterkt door twee
eude overleveringen, die men weleer onder de volksfabelen
telde, doch die, volgens myn fystema , in
waarheden verander^rj STRABO meldt ons , en de
wyscEG. V. D. &aa eud-

f22 HET GEVOELEN'TAN DEN HEER. BAILLYOVER DEJf
oudvader AUGUSTINLS fchryft het hem na , dat onder
de verzengde lugtftreek geen menfehen konden
leeven, en, fchoon zy 'er al waaren, dat zy, die door
een gloeijende zon geroost wierden, om die reden in
geen weldadig Opperweezen konden gelooven. En
YSBRAND YDES zegt , dat de Inwoners van Siberiën
hem verzekerd hadden, dat hun land voor den zondvloed
veel warmer dan tegenwoordig was geweest-
Ziedaar dus myne Helling van de verkonding deaarde,
door de vermindering van het centraal - vuur,
een hoogen trap van waarfchynlykheid bygezet. De
verkoeling heeft dan plaats , maar zy gaat zo langzaam
voort, dat de tyd, zedert welken men de thermometers
heeft waargenomen , veel te kort is , om
dezelve met vergelykingen van deezen aard te kunnen
bewyzen. Zy gaat ongemerkt voort , maar eeuwen
zyn 'er noodig,om haaren voortgang door uitwerkfelen
te ontdekken. Maar wat zyn eeuwen tegen de ongemeetene
duuring des tyds , waarin het tydperk van
onze aarde, even als haar bol, inde ruimte der hemellugt
voortdryft ?
En wy hebben geen reden te denken, dat dit fonds
van inwendige warmte het uitfluitend voorrecht van
onze aarde is ; de analogie doet ons niet alleen dezelfde
inrichting by de andere pianeeten als waarfchynlyk
veronderftelien , maar de waarneeming van
haare gedaante geeft ons ook aanleiding om dit belliüt
te vormen.
Befchouwen wy Jupiter, men heeft op zynen Iuisterryken
bol eenige banden of gordels waargenomen, die
zeer onbeftendig zyn ; zomtyds heeft men 'er wel
acht ontdekt , doorgaans zyn 'er maar drie, op andere
tyden heeft men 'er flegts éên. gezien. Zy verwis-
-'»> felea

60RSP. DER WETENSCH. E.\ DE VOLK. VAN ASIEN. 72 J
felen fchielyk , verdwynen ras , en komen fpoedlg
weder te voorfchyn. Deeze waarneemingen kondi­
gen ons gewichtige veranderingen aan, die op deeze
pfaneet beftendig voorvallen. Zy fchynt overgeleverd
aan geftadige verwarringen en omkeeringen; die duis­
tere en veranderlyke ftreeken kunnen niet wel anders
zyn dan zeëen, die buiten haare oevers vloeijen en al­
les overftroomen, en die vervolgens, door zekere kracht
overweldigd , door diepe afgronden worden inge-
zwolgen. De gedachte, dat deeze omwenteling in de
vloeiftoffen van deeze planeet zou voorvallen, is nog
de draaglykftc ; want welke veranderingen zou die
geheele bol niet ondergaan , als dit alles in deszelfs
vaste deelen gebeurde, en geheele landen over elkander
tuimelden ? Doch, wat 'er ook van zy, een bol, welks
inwendig vuur nog zo hevig woedt, en zulke omwen­
telingen op zyne oppervlakte veroorzaakt, kan niet
bewoonbaar zyn. Wanneer de verfchrikkelyke ver­
woestingen van aardbevingen en overftroomingen, die
nu en dan gedeeltens van onzen aardbodem hebben
getroffen, algemeen waren geweest, dan was het ge­
daan geweest met deszelfs bewoonbaarheid. Geheel
Portugal zou door een aardbeving omgekeerd, geheel
Italiën cloor de middellandfche zee ingezwolgen kun­
nen worden , zonder dat men deeze verandering op
Jupiter zou bemerken. Mogen wy dan niet befluiten,
dat liet centraal - vuur van deeze planeet nog te hevig
brandt , dan dat zy bewoond zou kunnen worden?
Na 't verloop van eeuwen zal haare bekoeling zo ver­
re gevorderd zyn , dat zy aan haar gewichtigfte be­
doeling kan voldoen , te weeten, om een verblyf van
bewoning ter beproeving of volmaking van redelyke
wezens te zyn.
Aaa 2 Dit

724 HET GEVOELEN VAN DEN HEER BAILLY OVER DEN
Dit tydperk heeft onze maan reeds gehad. Deeze
planeet is ons de naaste by, en omtrent 2000 maaien
minder dan Jupiter van ons verwyderd ; wy kunnen
door het Telescoop haare oppervlakte vry naauwkeurig
waarneemen, en een vlakte zo groot als de ftad
Parys daar in onderfcheiden. De kaart van de maan,
althans van de zyde die zy ons toekeert , is ons beter
bekend , dan die van onze aarde. Men zoude 'er
dus zeer geringe veranderingen op kunnen waarnemen
, doch haare oppervlakte vertoont ons niets,
dan een doodfche ftille eenvormigheid. De duistere
vlekken op dezelve zag men weleer voor zeëen aan ,
doch men heeft op goede gronden beweezen, dat de
maan noch zeëen noch meiren kan hebben, zelfs geen
atmosfeer, welks dampen haar helderfte deelen flegts
een ogenblik zouden beneevelen. Haar inwendig vuur
is verminderd tot dien trap, dat alle leeven en groeijing
op haar bol vernield is. Haar wateren zyn verflyfd ,
en door beftendige vorst uitgevroozen. Wy zien
nog in die menigvuldige kringen op haar oppervlakte,
de kommen, die weleer de oevers haarerzeëen waren.
Geene uitwaasfemingen van de groeijeude fchepping
meer opryzende in haaren dampkring, is deeze verftyfd,
verdikt op haare oppervlakte nedergevallen, en
daar mede vereenigd. Dus ziet onze aarde in Jupiter,
wat zy voor veele ecuwen was , en in de maan wat
zy na verloop van eeuwen zyn zal. Met tydperk haarer
bevolking is tusfehen deeze twee uiterftenbepaald;
en de meerdere of mindere trap van bewoonbaarheid
en warmte op haare oppervlakte, wordt door den ftaat
van haar middelpuntig vuur gereegeld.
Zo veele waarlchynlykheden doen zich zelfs ia
andere deelen van 't Heelal op voor myn fystema,
of

tJORSP. DER WETENSCH. EN DE. VOLK. VAN ASIEN. 72.
of liever voor dat van den Heer de BUFFON , wegens
het middelpuntig vuur van onze aarde , en de beflendige
vermindering van dat vuur. Ik zal niet behoeven
aantemerken , hoe zeer dit gevoelen de ftelling
van den Heer de BAILLY begunffigt, wegens het beflaan
van een aloud volk in het noorden , by 't welk
de oorfprong berust dier wetenfchappen, van welke
de oudfle volkeren van Afiën flegts erfgenamen en
bewaarders.zyn geweest.
Ik beken dat het niet eens noodig is, ter bevestiging
van myn gevoelen , zyn toevlugt tot deeze Helling
van BUFFON te neemeu ; de ondervinding leert
ons , dat men waarnemingen kan doen en wetenfchappen
beoeffenen op 50 graaden noorder breedte,
midden in de flrengfle koude ; doch by de verkoeling
der aarde kunnen wy reden geeven, waarom de
bevolking zich van het noorden naar het zuiden heeft
uitgebreid. Dus begunffigt de eene gedachte de andere
, en alles vormt een natuurlyk en ongedwongen
geheel.
Thans heb ik aan myn oogmerk voldaan , en-zo
kort als de duidelykheid der ftoffe , en zo duidelyk
ais de kortheid van dit bellek zulks toeliet, een fchets
van het werk van den Heer de BAILLY gegeeven. Ik
twyffd niet, of men zal daarin veele fchoone gedachten,
vernuftige vindingen, en floute Hellingen hebben
aangetroffen , zulken, die den groeten man kenmerken
, en die het nader onderzoek van den leezer
dubbel waardig zyn. Mogt nu hetgeen ik daarvan
heb voorgedragen , dienen om de lust tot verdere nafpooring
over dit onderwerp optevvekken, en gelegenheid
geeven, dat de zulken onder myne leezers, wier
belezenheiden ervarenheid hun in Haat Hellen,om het-
Aaa 3 zelve

725 HET GEVOELEN VAN DEN HEER. BAILLY ExZ. I
zelve met de vereischte naauvvkeurigheid te behande-.
len , ons hunne gewichtige aanmerkingen daarover
mededeelden, dit zou den geest van onderzoek aanfpooren
, onze kundigheden vermeerderen , ons genoegen
en geluk naar verdiende bevorderen , en langs
dien weg , aan de loffelyke oogmerken der Maat.
fchappy op eene voortreffelyke wyze voldoen.
S,
VAN

^27
JAN DEN SCHEPPER. EN REGEERDER DER WAERELB
EN DE ONSTERFELYK.HEID ONZER ZIELE»
Vervolg en Jht van bladz. .560.
|R eeds de hoop op de voortduuring na den dood is
ons borg, dat-wy met ons lichaam niet te gelyk vergaan
zullen. Wy zouden deeze groote gedachte niet
hebben, wanneer zy ongegrond was. De befchouwing
van den aanleg van onzen geest en de zedelyke
bekwaamheden , die voor de tegenwoordige waereld
te sroot, ja in de daad nadeelig zyn , brengt ons het
eerst op 'de gedachte , dat deeze op eene toekomftige
verdere befchaaving doelen. Het is klaar, dat wy niet
door ons zeiven zyn. Onze geestvermogens zyn ook
niet inzinlyke dingen, in onze geduutig veranderbaare
lichaamen gegrond. Want de geestvermogens van
kennis en eene verftandige keuze zyn edeler, dan de
van zich zeiven onbewuste krachten van beweging.
Veelen onzer bekwaamheden hangen zelfs niet eens
van de zinlykheid af, als de bekwaamheid om bet
menigvuldige in de voorwerpen duidelyk te onderfcheiden,
dit menigvuldige in een geheel te vereenigen
, voorts de vatbaarheid om oorzaak en werking
met eikanderen te verbinden, de overeenftemming intezien
, oogmerk en middelen te beoordeelen, volkomenheid
en fchoonheid te begrypen en te gevoelen,
doch in 't byzonder de zedelyke bekwaamheden, die
op de betrekking onzer neigingen tot onze daaden
doelen. De grond van alle deeze heerlyke bekwaamheden
moet dus in iets anders dan in het famenftel
Ofizer zenuwen of herszens liggen. Het moet een
Aaa 4
W è z e n

7 2* VAN' DEN SCHEPPER DER WAERELD
wezen zyn, dat van het lichaam onderfcheiden is en
dat alie deeze bekwaamheden in zich vereenigt. Onze
eigen denkenskragt leidt ons noodzakelyk daartoe op.
Want by alle onze denkbeelden vereenigen wy het
menigvuldige in een geheel te famen, en zouden wy
dit dan niet by de denkbeelden van onzen geest
doen ? Wy kunnen ons wel geene zinnelyke voordellingen
van deezen geest maaken, welks"eigenfchappen
zelfs niet zinlyk zyn; wy weeten ook niet, op
welke wyze hy met onze lichaamen verbonden is -
maar dit kan ons echter het bewust zyn van ons inwendig
vermogen van denken en willen niet beneemen.
Zy mogen dan met eikanderen zulke betrekkingen
hebben, als zy willen, zo vraage ik verder, vanwaar
ontdaan alle die met eikanderen vereenigde bekwaamheden
, en waardoor worden zy aan een lichaam verbonden
, dat wel niet de grond van haar bedaan kan
uitmaaken, maar echter het middel van derzelver ontwikkeling
is ? Tot deeze vraage leidt ons onze eigen
reden, voor welke het een hoofdbezigheid is, de oorzaaken
der dingen en haar verband naarcefpooren.
Wy zouden liet juist by de gewigtigfre belangen moeten
verloochenen , wanneer wy deeze vraage van de
hand wilden wyzen. Wy willen juist nu niet navorfthen,
hoe wy ontdaan en met ons lichaam vereeni^d
zyn ; wy vraagen degts , vanwaar onze oorfpron- ?
Niet van het lichaam , niet het edele van het onedele'
Maar ffeor ons zeiven zyn wy echter ook niet; wy
hesben ons met zeiven met onze lichaamen wreenigd.
Dus moet onze met denkingskragt en zedelvke vermolens
uitgeruste geest,van een lioogoc wezen voortgebragr,.en
met onze lichaamen vereenigd zvn gewordca,
Dit voqt ons onzichtbaar wezen kau eigenschappen

EN DE ONSTERFELYK.HEIB ONZER ZIELE.
pen en volkomenheden bezitten, van welken wy ons
in 't geheel geen denkbeeld kunnen maaken ; doch
wannéér wy ons hetzelve voordellen willen, kunnen
wy dit niet anders doen, dan wanneer wy het onze
edelfte zielsvermogens en zedelyke bekwaamheden ,
gezuiverd van alle zinnelyke gebreken, toefchryven.
Dit wezen , dat ons deeze vermogens gaf, wilde zekerlyk
, dat wy hem kennen zouden. Het edeilte
gebruik onzer bekwaamheden beftaat toch daarin , dat
wy de bewonderenswaardige overeenftemming en de
weldaadigfte oogmerken in alles , wat ons omringt,
kunnen inzien. Wy moeten dus den Oorfprong van
ons beftaan daarin gelyk zyn, dat wy , fchoon zwak
en onvolkomen , ons de gedachten voorftellen en de
oogmerken bevatten , die van hem voortkomen en in
zyne werken afgedrukt zyn.
Want deeze Oorfprong van ons beftaan is tevens
ook de groote werkmeester van den aardbol en van
alles wat wy op denzelven aanfchouwen. Dit alles
heeft tpch eene zeer naauwe betrekking op elkander
en in 't byzonder op ons menfehen. Het is, gelyk
eene opmerkzaame waarneeming aantoont , alles het
werk van éénen bouwmeester. Wy zien hem niet,
doch wy zien den aanleg, die Uit ons best gemaakt
is, en dat alles de belooning van onze vlyt en nadenken
is. Alles is juist naar onze kragten afgemeeten.
Met moeite doorworftelen wy aiies, doch deeze moeite
is zeer voordeelig ter vorming onzer kragten , en
flegts in weinige gevallen isdenatuur, die ons omringt,
magtiger dan de mensch.
Onze aardbol heeft eene geheel zichtbaare betrekking
op de zon; zyn loop om dezelve is zeer naauwkeurig
naar de behoeften van de bewooners der aarde
Aaa 5 inge-

?_d VAN DEN SCHEPPER DER WAERELD
ingericht. Even gelyk de aarde, bopen nog meer
lichaamen om de zon , en behalven deezen een groot
heir van comeeten. Het verftand, dat wv van onzen
maaker verkregen hebben , heeft een middel gevonden,
om de loopbaanen deezer lichaamen zeer naauwkeurig
te bereekenen , de wetten van derzelver beweeging
natevorfchen, en zelfs hen hunnen loop voorteteekenen
, wanneer wy ze ook voor de eerftemaal
flegts een korten tyd zien. Dus maaken alle deeze
waereldbol'en een naauw verbonden geheel uit, en de
werkmeester van ons vernuft, dat de wetten van dit
geheel heeft voorgefchreven , is tevens de werkmeester
van alle deeze waereldlichaamen zo wel als van
t»nze aarde.
De zon maakt met de fterren een nog grooter geheel
uit, welker verband wy wel, deels wegens de
onmeetbaare afftanden, deels ook nog uit gebrek aan
Waarneemingen, flegts zeer onvolkomen inzien; doch
Wy ontdekken echter reeds onderlinge betrekkingen
m de beweegingen der fterren, en , ook zonder hierop
te zien , kunnen wy niet nalaaten den werkmeester
van onze zon en haar gevolg , ook voor den ftichter
van alle die overige zonnen, en haare voor ons genoegzaam
onzichtbaare wachters te houden. Doch
dan moeten ook de overige met elkander in verband
ftaande fterren , die uit haaré onmeetbaare afftanden
zich flegts als byftinjes voor ons vertoonen, een werk
van die zelfde almacht zyn, welke het ontelbaare heir
van zonnen rondom ons verfpreidde. De waereld,
zo verre wy haar nu kunnen overzien , is één geheel'
én 'er is ook flegts één ftichter van dit geheel , de
bron van aile overcenftemming en volkomenheid.
Dus hebben wylieni gevonden, hem, dien wy ons
beftaan

EN DB ONSTERFELYKHEID 0NZER ZIELE. f_f.
beftaan en alle onze vermogens verfchuldigd zyn, den
Oorfprong van alle dingen , den regeerder aller Waerelden,
den verzorger van alle zyne fchepzelen,
hem, den zekerden grond van alle onze verwachtingen.
Zonder hein zou deeze waereld een begoochelend
_Vl van blinde natuurkrachten zyn, wy zeiven
waren «onder doel op deeze waereld geplaatst, en
uioesten vol onrust afwachten , wat na dit leven ons
IOC zyn zoude , zo wy niet omtrent even zo zonder
oogmerk weder vergingen , als wy hier zonder eenig
bepaald doel geleefd hadden. Wy kunnen wel niet
inzien, hoe de tjantfche waereld door God, derzelver
ftichter, in de daad geworden is en door hem voortduurt.
Dit moet de voorftellingkragt der grootfte
eindige geesten te boven gaan. Dit is ook voor onze
behoeften geenszins nodig. Genoeg, dat wy uit de
kunftige en doelmaatige inrichting der waereld , zo
verre onze ondervinding flegts ftrekt , zien kunnen,
dat alle overeenftemtning en volkomenheid in een
eenig oorfpronglyk weezen , in God , gegrond , en
een gevolg zyner gedachten en oogmerken is. Dit
altyd volftandiger en naauwkeuriger intezien , is de
aangenaamfte en nuttigde bezigheid van onzen geest,
waarby wy den boven alles verhevener. Oorzaak van
ons beftaan, door zyn gefchenk, de reden, uit zyne
werken altyd beter leeren kennen. Daarentegen is
het eene vermoeijende navorfching , op de vraag :
hoe de waereld ontftaan zy, een antwoord te zoeken.
Wy moeten nafpooren, hoe de waereld ingericht is,
met, hoe zy werkelyk mag zyn geworden.
In 't byzonder is het voor ons van aanbelang, optemerkeu
, hoe alles in de waereld tot vermaak en
welzyn der , gevoelige fchepzels is ingericht. Hier
er-

T3* VAN DEN SCHEPPER DER WAERELD
erkennen wy dat groote oorfprongkelvke beeld, van
welke de goedgunltige neigingen in onze ziel ee'n afdruk
zyn. De befchouwing alleen der weldaadige voorzorg,
die zich overal in de natuur opdoet , geeft ons
het fchoonfie bewys voor het beflaan van eene almachtige
, ahvyze en algoede Oorzaak van alle dingen.
Wy vinden in onze eigene natuur de gefchiktheid om
genoegen te fcheppen in de bevordering van het i
wy inrichtingen tot het welzyn van ieder, ook van
het onaanzienlykfie dier; moeten wy dan hieruit niet
befluiten, dat deeze gefchiktheid en zodanige inrichtingen
denzelfden oorfprong hebben, en wel (naar de
grootte, menigvuldigheid en overeenfiemming dier inrichtingen
, zoverre wy ze flegts uit onze begrensde
Randplaats kunnen overzien , te oordeelen) den mag,
tigfienen verflandigflen veroorzaaker. Onze goedhartigheid
is deels door onvermogen , deels door eigen behoeften
bepaald, doch by den Heer van het geheelal vinden
deeze bepaalingen geen plaats; zyne oogmerken
doelen geheel en alleen op het welzvn zyner fcheofelen
en hy zelfs geniet flegts, om naar den mensch
te fpreeken , een genoegen in de vrolykfte gewaarwordingen
zyner werken.
Uit het bewys van de alles omvattende goedheid '
van onzen Schepper, en van de ons door hem ingeplante
geneigdheid, om op eene gelyke wyze in onzen
werkkring geluk te bevorderen, moeten wy befluiten,
dat het een hoofdoogmerk van God is, om ons tot
verfiandige werktuigen zyner goedheid te maaken',
de hoogde eer, waarvoor een fchepfel vatbaar is en
uio^elyk de eenigde wyze , o P welke wy onzen
b:ne Pper gelyk kunnen zyn. De dieren moeten zyue
oog-

EJJ BE ONSTERFELYKHEID ONZER ZIELE. 73_
oogmerken , die op aller welzyn uitloopen , zonder
dat zy het weeten , blindelings volgen ; wy moesten
als edeler wezens zyne oogmerken kennen, en dezelve
uit eigen verkiezing bevorderen. Het kan hem dus
volltrekt niet onverfchillig zyn, wanneer wy de edele
vermogens , die in ons gelegd zyn, onderdrukken ,
of zelfs de baatzugtige neigingen ten verderve van
onzen evenmensen den teugel vieren. Hy moet reeds
hier zodanige inrichting gemaakt hebben, dat.braave
menfehen niet alleen door het zelfsvergenoegen, dat in
de beoefening der deugd gelegen is, en door het zalige
bewust zvn van rechtvaardig en edelmoedig gehandeld-te
hebben, maar ook door uitwendig geluk, een
ieder naar evenredigheid van zyne omltandigheden,
beloond mogten worden, en dat daarentegen ook de
booswicht reeds hier de ftraffen zyner euveldaaden
wegdraage.
Intusfchen treffen de aigemeene ongevallen der
menschheid den goeden zowel als den kwaaden. Het
zou zelfs voor de deugd nadeelig zyn, wanneer zy
den mensch voor ongevallen befchermde , en door
uiterlyke belooningen kenbaar was. De ondeugende
geniet mogelyk dikwils een uitwendig geluk als het
gevolg zyner'ftreeken, en bloost deswegen niet. De
eerlykheid kan zelfs voor goed en leven nadeelig
worden. De eigendunklyke heerschzucht en woeste
dweepery hebben maar al te veel flagtoffers voor vryheid
en waarheid doen bloeden.
De omltandigheden van dit ons leven hier op aarde
gedoogen niet, dat de deugd een volkomen geluk, en
de ondeugd de verdiende verachting wedervaareu.
Reeds hierdoor worden wy op de gedachte gebragt.
dat dit leven niet ons geheele beftaan in zich fluit,
doch

734 VAN DEN SCHEPPER DER WAEf.EXD •
doch dat na hetzelve nog een tyd der vergeiumg voor
de deur Haat.
Doch wy kunnen , uit ons tegenwoordig ftandpunt,
noch het loon noch de ftraffen nader bepalen Van
de aardfche deugd zou by menigeen vrv wat afbekend
worden, en de ondeugd aan eeuigen toe verandering
van fchuld verllrekken. Veele rampen
waar Vo or wy over 't geheel veel meer goeds genoten
hebben, zyn de merdche verpligt te draden
Laat ons den grond onzer verwachtingen nader by
weken te komen. Wy zien, dat God ons de bekwaam!
hetd verleent om het goede, uit een verftandig overleg,
zowel ten opzichte van ons eigen weizvn als dat
van onze medemenfehen , te doen; hv heeft 'aan de involging
onzer weldaadige neigingen het edelfte vermaak
verknocht; by zelfs heeft in de gantfche fchep-
Ping getoond, dat zyne voornaamfie bedoeling is om
alle zyne fchepzelen, naar maate van hunne vatbaarheid
vrolyk en gelukkig « maaken; wy moeten dus daaruit
befluiten, dat het geluk van redelyke wezens , en de
verftandige, vrye medewerking derzelven ten aigemeene
nutte, het voornaamfte doel der fifeapfaMg is. Dit
doel wordt hierop aarde flegts zeer onvolkomen beren

EN DE ONÏTERFELÏXHEID CNZER. ZZZZZ. -tf
rinnelvk genot deelachtig , en blindlings voor de oycr;
2e fhrerrc'.en r.x:i; w.ri:. He: uer:':, er - .r. :r_.r
komt hi zyne plaats , doch tornt niet verder dan zyne
voorganger, die allen gelykelyk dat zyn , wat zy z.n
moesten. Doch de mensch kan volkomener worden.;
aelfs «en onrustige drift voert hem altyd verder , ea
ca rrturr revr: zkrtrr-e urrkhrir gen, '.varri:.: ry
tot verbetering van zynen toeflaad over 't geheel gekrerrehi
vind:. H:. eie'.er .er nerser ces :e
rrêer druk: rerr re: zev:el i-: ervelk; merker:, er:
hy by zich zeiven of by anderen waarneemt. Het beeld
van geluk , volkomenheid en harmonie , dat by voor
zkh ontwerpt, kan bier niet werkelyk worden; flegts
bet begin van het pian is hier , de voitooying aan de
overzyde van het graf.
Deeze befchouwingea doen ons met recht van Gods
goedheid verwachten , dat hy zyn werk niet onyoir
tooit gelaaten , ons geen redenen vryheid to: ons nadeel
zal gegeeven hebben. Het boogfte doel der
icherpir.2 kan rde: zzzz.zim w-;:i=a, he: zil v, en :;: zzzzztz -.verkzembeid
van hunne krachten geraaken. Zy, die hier nog
taslchen het goede en het kwaade wankelden, endoor
uitwendige omltandigheden in hunne zedelyke vorming
verwaarloosd waren, zuilen in een anrer leven
tot beter inzichten, tot goedheid en overeenltemmmg
bonner neigingen, en tot eene hebbelykhcid in deoeferür-
rurr.:: ph:h:en ge-aken, wiirrir h=: -in hier
gogontbrak, fchoon zy langen tyd, mogelyk altyd,
achter diegeenen terug zullen blyven, die reeds vaa
h.er

73(5 VAN DEN SCHEPPER DER WAERELD
hier een werkzaame zucht tot het goede overneemerr.
Doch de ongelukkigen , die door hunne vyandelyke
neigingen, het zy dan in een grooter of in een kleiner
kring, ellende verbreiden , de verergering van andere
menfehen veroorzaaken, onwetendheid en bygeloofuit
heerschzucht en eigenbelang bevorderen, en het goede
verhinderen, deezen zullen door hun eigene bittere
ondervinding leeren moeten , hoe zwaar hunne
overtredingen van de zedelyke orde zyn. Zy zullen
door de omwenteling, die de dood voortbrengt,
moeijelyk van het kwaadaartige hunner neigingen gezuiverd
, en tot goedhartigheid bekwaam gemaakt
kunnen worden. Ook zyn zy het menfchelyk geflacht i
dat zy beledigd hebben , eene voldoening fchuldig!
Mogelyk dat het lyden , 't welk hun als een gevolg'
hunner dwaasheden en misdaaden overkomt , tevens
een middel van verbetering zy. Het fchynt, dat men
van de wysheid en goedheid van den Schepper en vader
aller wezens verwachten kan , dat hy geen derzelven
vollfrekt ongelukkig wil laaten zyn * of zelfs
eene beftendige verergering gedoogen zal. Doch wy
mogen hier niet over de toekomftige handelingen van
God iets naders bepaalen. Wy moeten veel eer trachten
, hier in de beoefening van die bekwaamheden,
welke ons namaals volkomen gelukkig zullen maaken
, zo ver als mogelyk , te komen , en ons te
overtuigen , dat elke verwaarloozing van onze zedelyke
natuur, en ieder ongedeldheid derzelve haare gevolgen
tot het toekomftige leven uitftrekken en eene
vermindering van onze volkomenheid en geluk naar zich
fleepen zal. Wy moeten ons trachten te overtuigen,
dat de buitenfpoorigheden der zinlykheid ons voor de
vermaaken vau den geest en van het hart ftomp maaken;

ÊK DE ONSTERFELYKHEID ONZER ZIELS. ?J7
ken ; en dat de geest , welke niet dan zinlyke lustwaardeert,
en ontbloot van alles, wat hy zyn eigendom
noemen kost, in een ander leven overgaat, waar
zyne onbekendheid met de goederen van een hooger
aart , en de geringachting van alles , wat hem op
aarde niet voorgekomen was, in hem eene leedigheid
en onvergenoegdheid zal voortbrengen , die hem mogelyk
voor altyd kan doen ten achteren blyven. Nog
meer zullen wy ons zeiven op het levendigfte overtuigen
door de ondervindingen , die wy hier verkrygen
kunnen , dat vyandelyke neigingen den mensch noodwendig
ongefchikt moeten maaken, om de zaligheden
van het toekomftige leven te ftnaaken, een toeftand,
waarin alles harmonie en naaryver ter bevordering der
gemeenlchappelyke volkomenheid zyn zal; dat deeze
ongelukkige gemoedsgefteldheid des te meer pynigen
zal , hoe grooter het geluk der deugdzaamen is,
waarvan de boosaartige getuigen zyn moet, zonder
het te kunnen ftooren.
Wy weeten niet, door welk middel de groote omwenteling
van onzen tegenwoordigen toeftand zal bewerkt
worden, doch wy weeten ook niet, hoe onze
ziel tot haar tegenwoordig bekleedzel kwam, en hoe
zy, als een van het lichaam afgefcheiden wezen , beftaat,
ook niet, hoe beiden, lichaam en geest , met
eikanderen verbonden zyn ; dus kunnen wy ook
onmogelyk vooraf bepaalen , hoe onze ziel, wanneer
haar tegenwoordig werktuig der gewaarwording vervalt,
voortduuren, en een nieuw werktuig, dat tot
haare verdere vorming beter gefchikt is, bekomen zal.
Doch ook hier leert ons de geheele inrichting der natuur
, dat wy niets onmogelyks verwachten. Het
gantfche ryk der gëorganifeerde lichaamen is een on-
WYSBEG. V. D. Bbb afge-

733 VAN DEN SCHEPPER DER WAERELD
afgebroken reeks der menigvuldigfte veranderingen.
De zaadkorn valt in de aarde , en wast , terwyl zy
opgelost wordt, tot eene plant. Men ziet in den eikel
den reeds uitgebreiden boom, die uit haare fchynbaare
vernieling voortfpruit; en wie weet welke aanleg
in ons tegenwoordig lichaam tot een nieuw en beter
is opgefloten ? Met een gerust vertrouwen en vrolyke
verwachting moeten wy onze lichaamen aan het ftof
overgeeven, en het aan de wysheid van onzen Schepper
overlaaten , wanneer en hoe hy onze ziel, na het
afleggen van haar bekleedzel , tot haar toekomftige
beflemming leiden zal.
Nu kunnen wy ook, ten opzichte van de lotgevallen
deezes levens, ons aan de over alles waakende Voorzienigheidmet
een destemeeropgebeurden moedovergeeven.
Wat ons hier onvolkomen of zelfs kwaad fchynen
mogt, moeten wy als het gevolg van eenen ftand der
opvoedingtot eene hooger volkomenheid aanzien. In de
lichaamelyke waereld volgen alle veranderingen naar
beflemde wetten , overeenkomftig de natuur der werkende
krachten. Toen God deeze krachten deed ontftaan,
zaghy alle de werkingen, die uit derzelver natuur,
en het oorfprongkelyk verband derzelven ontftaan
moesten, vooruit, gelyk ook den invloed, die zy op
het welzyn der levendigen hebben moesten. Had hy
dit niet vooruitgezien , dan had hy geene natuurwetten
kunnen maaken, of hy mpest ze, zodra zy wanorden
veroorzaakten, ten besten zyner fchepzelen, oiv
fchorten en veranderen. Doch alles behoudt in de
waereld , zo lange wy ondervinding hebben , zynen
vastbepaalden, weldaadigen gang tot welzyn van het
geheel. De in flandhouding van ieder ras van dieren ,
niet flegts in enkele verlbrooide overblyfzels , maar in
di

EN DE ONSTERFELYKUEID ONZER ZIELE. 73O
de behoorlyke evenredigheid tot het geheele dierenrvk,
en het evenwigt tusfehen beide gedachten van
ieder foort zyn oogenfchynlyke bewyzen eèner Voorzienigheid,
die over alles waakt, alles vooruit overlegt
, en tegen elkander afgemeeten heeft.
Zyn wy overtuigd, dat het hoogfteVerftand alles in
de dierlyke en lichaamlyke waereld vooruitgezien en
op de beste wyze gefchikt heeft, dan moeten wy ook
hieruit befluiten , dat God nog veel meer onze vrye
daaden vooruitgezien, en dezelven, door hun verband
onder eikanderen en met de voorvallen in de lichaamlyke
waereld , ten algemeenen beste beftierd heeft.
Want ieder ras van dieren is flegts één fchakel in de
keten der levenden. De handeling van een dier zyn
aan die van een ander van hetzelfde foort volkomen
gelyk. Ieder mensch daarentegen is als een byzoilder
lid in den ry der levenden aantezien , omdat hy voor
eene vordering ter volkomenheid vatbaar is. Ie Ier
zyner daaden heeft haaren invloed op het toekomftige.
Een onbemerkte daad kan een zaad zyn, waaruit
groote veranderingen , die voor gantfche landen en
veele geflachten van gewigt zyn, voortfpruiten. Moet
niet het doordringend oog der Voorzienigheid den famenhang
der groote werkingen , waarover wy verbaasd
ftaan , met de eerfte, door ons gantsch onbemerkte
, aanleidingen inzien , even gelyk hy in den
zaadkorn alle toekomftige planten vooruit kent ? Zou
het oneindig Verftand , dat het groote geheel zo juist
gefchikt heeft , niet ook den loop der menfehelyke
daaden vooraf overzien en ten algemeenen nutte van
het menfchelyk geflagt beftierd hebben ? Zou God,
die ieder dier zyne maate van een bly genot had aangewezen
, niet veel meer voor ieder mensch in 't by-
Bbb z zonder

74® VAN DEN SCHEPPER. DER WAERELD
zonder gezorgd hebben ? Zekerlyk kan hy den loop
der dingen niet om één mensch , en zelfs niet om
gantfche volken veranderen. Dit zou zonder wanorde
en tegenltrydigheid geen plaats kunnen hebben.
De mensch zou alle aanfpooring tot werkzaamheid en
voorzigtigheid verliezen , indien hy dorst verwachten
, dat de krachten der natuur geftremd zouden worden
, om hem uit zekeren nood te redden, of dat zy
ten zynen nutte eene andere richting zouden verkrygen,
en zich op eene onbegrypelyke wyze door hem
konden laaten regeeren. Wy zouden, by zulk eene
herhaalde opfchorting van den loop der natuur, met
de wetten der lichaamlyke waereld in de war raaken ,
en ze niet, gelyk nu, tot ons voordeel leeren gebruiken.
De krachten der natuur moesten volgens zekere
wetten werken , opdat wy niet als werktuigen behoefden
behandeld te worden , maar ons naar deeze
wetten uit eene vrye handeling zouden leeren
fchikken.
't Geen den indruk deezer opmerkingen kan verllaauwen
, zyn de onvolkomenheid en het kwaad in
ons tegenwoordig leven. Doch zodanige onvolkomenheden
, die van de natuurlyke bepaalingen van ons
lichaam en onzen geest voortkomen, mogen wy der
Voorzienigheid niet te last leggen. Wy zouden door
onze lichaamen voor geene aangenaame gewaarwordingen
vatbaar zyn, wanneer zy ook geene fmarten te
lyden hadden. Onaangenaame ondervindingen leiden;
ons tot geluk, dwaalingen tot waarheid. Wy genieten
hier veel goeds. Wy hebben zeer gewigtige
krachten en bekwaamheden verkregen, en zyn met de
geheele natuur in zulk een verband geplaatst, dat wy
ze behoorlyk gebruiken kunnen. Het lyden, waaraan
wy",

EN DE 0NSTERFELYKHEI1 ONZER ZIELE. 74I
wy, als bepaalde wezens, blootgefteld zyn, zyn wy
'verplicht te draagen. Hoe zeer verlicht het ons het
uitzicht aan deeze zyde van het graf, wanneer dit lyden
niet door onze eigen dwaasheid of zelfs boosaartigheid
veroorzaakt wordt!
Het zyn dus niet de bepaalingen onzer natuur, die
ons geloof aan de Voorzienigheid kunnen doen wankelen
; doch mogelyk des te meer de grove ontaardingen
onzer neigingen en de onmenfchelyke uitfpoorigheden
onzer driften. Onze inzigten zyn veel te gebrekkig
, dan dat wy de reden der toelaating van zo menigvuldig
kwaad, als ons de gefchiedenis , zelfs de hedendaagfche
der befchaafdfle landen, oplevert, kunnen
opfpooren. De oogmerken der Voorzienigheid
ontdekken zich dikwils laat. Zy maakt reeds haar
aanleg vooruit op verafgelegen tyden , en wy vraagen
te vroeg, waartoe dit onheil ?
Wy moeten bedenken , dat ons tegenwoordig leven
een ftand der kindsheid en zedelyke opvoeding is.
Wy beginnen hier op den laagften trap. Onze zinnelyke
neigingen en onze hartstochten zyn ons gegeven
om alle onze bekwaamheden te doen ontwikkelen. Wy
kunnen de zugt tot genot niet bevredigen zonder onze
krachten intefpannen. Zelfs de baatzuchtige en vyandelvke
neigingen moeten het hunne toebrengen om onze
bekwaamheden een andere vorm te geeven, of'er nuttige
gevolgen uit te doen ontdaan. De yverzucht over het
voorrecht van een ander fpoort tot naaryver aan, en
de oorlog, hoezeer hy de geesfel is van het menfchelyk
geflacht, heeft echter veel ter befchaaving van het
menschdom toegebragt. Door de ondervinding leeren
wy de gevolgen kennen van het geen algemeen fchade-
!yk enflegt is, en wy moeten, wanneer wy de befchou-
Bbb 3 win-

74^ VAN DEN SCHEPPER DER WAERELD , ENZ.
wingen van onze reden volgen , zulke handelingen
afkeuren en verfoeijen. Zedelyke wezens , die het
goede uit een vryen wil oefenen, moeten, uit afkeer tegen
het als fchadelyk erkende kwaade , het goede des
te ftandvnstiger beminnen. Wy verwerven hier onze
kundigheden langzaam door onderwys, of ondervinding
en nadenken. Wy dwaalen ligt , en kunnen
door gebrekkige inzichten of verkeerde voorltellingen
gemakkelyk tot nadeelige daaden verleid worden. Wy
mogen niet morren , dat God ons niet een grooter
maate van verftandelyke vermogens gefchonken, noch
minder dat hy ons niet van de geboorte af aan met
2ekere en onfeilbaare inzichten voorzien heeft.
By alle zodanige omltandigheden waren niet flegts
misftappen, maar zelfs groote misdaaden niet geheel en
al voortekomen. Doch wy zien hier reeds gedeelte-
]yk , dat menig een daad , die zeer kwaad fchcen,
echter uitmuntende gevolgen gehad heeft, en wy mogen
met recht verwagten, dat in een toekomftig leven alle
wangeluid in harmonie zal veranderd worden , dan,
wanneer de deugdzaame, door grootere bekwaamheden
en ongeftoorde uitgebreide werkzaamheid in het
goede gezaligd, en voor het lyden deezes levens door
nieuwe vreugde beloond zal worden, wanneer de talryke
hoop dergeenen, die hier meer verwaarloosd dan
kwaad fchynen, door ondervinding geleerd, en door
gunftigeromflandigheden opgebeurd, aan de vermaaken
van eene edele, weldaadige werkzaamheid fmaak zullen
vinden; wanneer mogelyk, ("laat ons het hoopen !)
na eene flxenge tucht en beproeving, ook aan de aterlingen
van ons geflacht de ftemme in de ooren zal
klinken : Komt, berouw hebbende rampzaligen, tot
«wen Oütiermeri

II.
A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.
Sbb 4

745
VERSLAG EENER REIZE NAAR DE ALPEN IN HET
DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND.
Medegedeeld door CHR. P. SCHACHT , Doctor in de
Geneeskunde te Amjlerdam, en Lid van het natuurkundig
genootfchap te Göttingen.
Veele waaren de merkwaardigheden eener reize, die
ik, in den zomer van het afgelopene jaar, door een
aanzienelyk gedeelte van Duitschland en Zwitferland
deed , doch onder deezen zal my bovenal diep in
het geheugen geprent blyven eene kleine uitflap, die
ik te voet van Bern naardeDuitfche Eisbergen maakte.
Meer dan eene reden doet my een kort verflag deezer
reize in dit geacht Mengelwerk mededeelen, vooral
deeze , dat ik op zulk eene wyze aan het dringend
verzoek van veelen myner vrienden , om , hetgeen
ik hun mondeling verhaalde , nog eens te moogen
leezen, gemakkelyk kan voldoen, Ook voor deezen
flegts is dit fragment myner reize gefchreeven,
daar het veelligt aan anderen of minder aangenaam
of weinig belangryk zal voorkomen. Een deel deezer
laatften zal in dit verhaal misfehien dingen vinden,
die het zich uit verhaalen van andere reizebefchryveren
geheel anders had voorgefteld, terwyl een ander
gedeelte myne fchilderingen overdreven of derzelver
verwen kwalyk aangebragt zal vinden: — Tot bevrediging
van beiden, veroorloove men my te zeggen, dat
ik my, geduurende myne gantfche reize, op juistheid
en onpartydigheid heb toegelegd , dat myne fchilderingen
, zo veel my mogelyk geweest is, zelfs den minflen
trek der (natuur hebben naargebootst, en dat ik liever
verkoozen heb, myne verwen te verdunnen dan ze te
Bbb 5 fterk

74&" VERSLAS EENER REIZE NAAR DE ALPEN
fterk te maaken ; eene gemeene gewoonte der reizi­
gers , die 'er zich meer op toeleggen , om hunae ver-
haaien door allerlei onwaarheden fchitterende te maa­
ken , dan wel derzelver innerlyke waarde door waar­
heid en oprechte naarvolging der natuur te vergroo-
ten!
Den vyfden van oogstmaand 1790 verliet ik, nevens
mynen reisgenoot, des 's morgens vroeg Bern, van­
waar wy, door de fchoonlte en vruchtbaarfte ftreeken
van dit canton, te Thun aankwamen. Deeze ftad is
oud , tamelyk groot, doch vervallen en armoedig;
voor eenen reizenden heeft zy, buiten de fchoonfie
ligging aan den voet der Alpen , van welken haar de
Thur.erzee fcheidt , niets merkwaardigs. Nadat
wy ons hier verfrischt, en van eenige levensmiddelen,
nevens een paar welgepuntte Alpenftokken, en eenen
getrouwen gids hadden voorzien , lieten wy ons over
de Thunerzee , regtfireeks naar Neuhaus , een klein
vlekje , dat flegts uit drie of vier huizen beftaat,
roeijen. Terftond buiten Thun, waar wy ons op de
zee zetteden , hadden wy den Stockhom , de Niefe
en het daar tusfehen liggende Fraulidal het naast by
ons, terwyl de Gemmi en Wetttrhorn de meest naby
zynde èisbergen waren, die den gezigteinder begrens­
den. Langzamerhand vlooden het dorp Esfchen,
en het üot Schadan ter rechter, het dorpenflot Ralber-
#en, Siegriswyl by Meerlingen, de St. Bëatenbach de
geheele St. B'eatenberg (a) het Tyrannenflot Wilfe-
nau,
(a) Deeze berg en haare cascade hebben den naam van
een eremiet St. EEATUS, die hier woonde, en wiens grot
ic de rots den xeizenden vreemdeling getoond wordt.

IN HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 747
nm , en de Abondberg , ter linkerzyde voorby ons
heen; het ftille heldere weder, by een fpiegelvlakke
zee, maakte dat de fteile en ten deele zeer overhangende
rotzen , zich met hunne wynbergen, dorpen ,
watervallen en wouden, zo fchoon als ik het immers
zag, in het water, tot den fynften trek toe, tekenden. *—
Aan het einde der zee, die flegts vier uuren lengte en
een groot uur breedte heeft , fteegen wy te Neuhaus
uit. Van de St. Bcatenberg af worden de oevers der
Thunerzee reeds ftyler , kaaler en minder vruchtbaar,
doch zodra men te Neuhaus uitflapt, fchynt de geheele
natuur te veranderen ; de rotfen worden nu op
eenmaal veel ftyler, hooger, geheel kaal, en fluiten
zich enger te zamen , waardoor zy een woest dal
maaken, hetgeen , behalven eenige fchoone weiden ,
geheel onvruchtbaar is. Van Neuhaus wandelden wy
naar Unterfeën, een tamelyk bloeijend dorp, dat vlak
aan eene deezer fteile rotswanden ligt. • De hitte
tusfehen deeze kaale rotzen, op het midden des daags,
was hier byna onlydelyk, en wy waren niet weinig
verheugd, toen wy, na twee uuren wandelens, eindelyk
in het fchip traden, dat ons, over deBrientzerzee ,
naar Brientz zoude brengen. Deeze zee is drie
uuren lang en niet meer dan eene breed , doch zy
is veel dieper en veel minder Itil , dan de Thunerzee
, en daarom ook by ftorm veel gevaarlyker;
haare oevers beftaan uit kaale en ontoegangkelyke
rotfen, die haar als in eene ronde kom influiten, en
die flegts aan den ingang van het Haslidal geopend
worden.
Op deeze zee voeren wy, ter rechterhand voorby het
dorp Berningen , waarby zich eene der Grindelwalder

74S VER SLAG EEXER REIZE NAAR DE ALPEN
der L'uzfchir.en r
b~) in de zee ontlast; vervolgens I/tlvali
en de fchoone Giesbach(c) tegen over het dorpje
Hvplingen ; ter linkerhand , de dorpen Goldsvjler,
Rinkenberg met eene oude tyrannen mine, Nuderrici
e::- Oli-riti ; eirr.eyk iVp'.en wy re Brier.tz aan de
wal, een klein eenvoudig herdersdorp, aan den voet
der rotzen , welks inwooners , even als die van de
eerstgenoemde dorpen , van de veeteelt leeven ; de
meeste huizen waren thans ledig, daar hunne bewooners
zich nog op de toppen der onbefneeuwde Alpen
ophielden. Van BrUntz gingen wy nog vier uuren
verre: Meyri^gen. her hoofdviek van Kt:',: ; .'e
fr.cc-::i"-, van welker gezig: de hroge revers
der Britr.tter zee eenige uuren beroofden , ï •
nu weder in alle hunne pracht te voorfchyn; de weg
is voor een voetganger gemakkelyk , afwisfelend en
aansenaam, meestal naast fteile rotfen, waarvan eenige
naar opgemenelde muuren geieeken, en eene, zich
vol majeftei: over den weg heen buigende, eene fchoone
en langduurende echo opleverde. Schoon het
om ons in het dal reeds zeer donker begon te worden,
wierden gezigt en gehoor nog op eene aangename wyze
bezig gehouden : naar maate de duisternis in het
dal meer en meer toenam, wierd het licht der zon,
die de hoogfte toppen der Alpen nog verlichte , meer
en meer zigtbaar ; een verfchynfel al te fchoon, dan
dat men 'er zich een juist denkbeeld van zoude kunnen
(#) Lutfchinen noemen de Zuiders die bergöeeken, die
cir.p--.n- neenren vrn de 's'.cr.ax , wier y-zz;
zomers voor een groot gedeelte fmeic.
(c) Ein-Bach is by de Zwftfers alryd eene waterval, die
ïlcb van re re-re; rsr: beneden f:c".

JN HETDUTTSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 749
nen vormen. Hoe ftiller het om ons wierd, hoe nadrukkelyker
en fchooner ook het onophoudelyk geraas
der menigvuldige, groote en kleinere watervallen
, onze ooren aandeed, die van alle zyden der rotfen
om ons heenen, in dit aan watervallen zo ryke dal,
naar beneeden Horteden ; vooral zyn de zogenoemde
Oh- en Wandel-bach bovenalle verbeelding fchoon. —
De eerfte valt met eene vry 'breede ftraal drie honderd
voeten naar beneeden, wordt door de rotzen , welken
zy ontmoet , gedeeltelyk in fchuim opgelost, gedeeltelyk
in het fynfte ftof verdeeld , verliest zich dan
eenigen tyd in de ftruiken , die de rotswanden bekleeden,
komt veel breeder weder te voorfchyn, en ftort
eindelyk met een verbazend geraas in het dal neder.
—
In Meiringen brachten wy den nacht door. Dit dorp
ligt in de vallye van Hasli, ter linkerhand, tusfehen
de fteilfte rotzen , en de majestueufe rivier de Aar. —
Aan zyne noordelyke zyde valt de Alp-bach, eene aanmerkelyke
waterval, woedend naar beneden , en is ,
hoe fchoon ook, voor het Haslidal zeer gevaarlyk; —i
meer dan eens dreigde deeze cascade den geheelen ondergang
van Meiringen en de overftrooming van het
gantfche dal, waartegen men zich voor weinige jaaren,
door het aanleggen van eenen fterken muur aan
de oostelyke zyde des dorps, zocht te wapenen. ——
Den zesden der genoemde maand, gingen wy reeds
ten vyf uuren des 's morgens van Meiringen, om den
edelen Reichenbach , die zeeker alle watervallen , in
Duitsch Zwitferland, verre de loef affteekt, te bezichtigen.
— Na eene boute brug over de Aar gepasfeerd
te hebben, klommen wy, langs eenen fteilen rotfigen
weg , den Scheideck , eenen der hoogfte yruchtbare
Alpen

75° VERSLAG EENER REIZE NAAR DE ALPEN
Alpen in deeze landflreek op ; nadat wy drie kwartier
uuren geklommen hadden, gingen wy een weinig
ter zyden af, naar deezen waterval. Hoe meer men
haar nadert , hoe fteiler en gevaarlykcr de met fyn
gras bekleedde weg wordt, doch vooral wordt zy,
eenige fchreeden van den val af, zo hellende, endoor
het rondsom uitgeworpene waterlïof zo flibberig, dat
men, by eenen moeielyken kreeftengang, wel voor zich
moet zien, om niet, by den geringften misftap, in da
verfchrikkelykfte diepte , die deeze val ontfangt,
zonder mogelykheid van redding, te vallen. Nu
bevonden wy ons welhaast op de waare hoogte ,
waar men zo digt by deezen val ftaat, dat men, door
haaren uitgeworpen ftofregen , door en door nat
wordt. — Wat ik hier op den rand der kom van eenen
waterval, welks geraas my, op den afftand van byna
twee uuren, reeds als dat van eenen over ftraatfteenen
zwaar rollenden wagen voorkwam,gevoelde, onderfta
ik my niet uittedrukken ; nooit gevoelde aandoeningen
vervulden myne geheele ziel , en 'er verliepen
eenige minuuten-, eer myne zinnen, dat geen, wat ik
zag en hoorde, getrouw aan haar te rug bragten.
Toen eerst zag en hoorde ik deezen, boven alle denkbeelden
van majcfteit en eerbied inboezemende grootheid
verre verhevenen waterval , tusfehen twee van
den ander gefpleetene klippen , van eene der hoogfte
Hasli Alpen , zich afftorten in eene diepte van omtrent
zevenhonderd voeten , en wel in eenen ruimen
bak van granietftcen, die de almacht der natuur uitholde
, om deezen waterval te ontvangen; geene
cascade in geheel Zwitferland heeft die breedte en
menigte van water; haare waterftraalen zyn volftrekc
onafgebrooken, en worden flegts hier en daar, op eene
wit-

!N HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. f$t
uitfteekende rotspunt vallende, breeder en fchooner;
uit de met mos begroeide kom , waarin haar water
valt, wordt hetzelve , door de kragt des vals, weldra
weder uitgeworpen, valt fchuimend over deszelfs randen,
langs nog een klein gedeelte des bergs, en verliest
zich dan in de rivier de Aar, altyd vergezeld van
eenen rollenden donder , die de ooren verdooft. .
De regenboog, die zich gedeeltelyk op den val, gedeeltelyk
op het aan alle zyden heen geworpene waterftof,
fchildert , ftemt met de majefteit van het geheele toneel
volmaakt overeen, en gaat die van den Staubbach
verre te boven. — Niet tegenltaande wytamelyk nat waren
geworden in de genieting der bcfchouwinge van dit
meesterftuk der natuur , verlieten wy het echter niet
zonder innige fmart, en even gelyk men eenen vriend
verlaat, van wien men zich voorftelt hem nooit weder
te zullen zien; —- wy klommen nu den befchrevenen
moeielyken weg weder te rug, en gingen door onaen
zeventig jarigen , doch, naar de wyze der Zwitfers
vrolyken en opgeruimden , gids voorafgegaan , den
Scheideck verder op. De groote en wyde bergfchoenendeeden
ons nu niet minder nut, dan de Alpenftokken
(d) , die wy van Thun medenamen; de laatlten
fchoorden onze voeten , en de eerüen maakten ons
het gaan ongemeen gemakkelyk. De weg wierd onder
het klimmen langzamerhand ryker aan gezichten
over het Haslidal , totdat wy deeze fchoone en
vruchtbare vallye , in de regelmatigfte wyden en akkers
afgeperkt , als een geteekend landfuh.ap , voor ons
zagen liggen. Byna hadden wy nu twee uuren ge-
fteegen
(d) Zwaare doornftdkken, van onderen met eene fcherpe
punt van yzer gewapend.

ÏJ2. VERSLAG EENER REIZE NAAR DE ALPEN
lïeegen , toen wy onder de fchaduw van een hoogea
en lofryken eik, aan het hangen der rots gezeeten, het
zoete der rust na eenen moeüyk afgelegden weg
{"maakten ; hier laafden wy ons niet minder aan de
fchoone gezichten over het Haslidal, zyne vreedzame
dorpen aan den oever der Aar , en de hiermede zonderling
contrasteerende kaale, onvruchtbaare rotzen ,
die dit aardsch paradys, voor een groet gedeelte als*
overfchaduwen , dan aan het heilzame kersfenwater
(e), 't geen vermengd met water, dat vlak naast
onze zyde uit een rotsfpieet vloeide , onfchadelyk
wierd en onze kragten op eene betoverende wyze
herftelde. Vanhier klommen wy hooger , tot
dat wy het Haslidal geheel uit het gezigt veriooren ,
en flegts nog deszelfs naakte en ongastvrije rotzen ii>
't oog hadden. Hier hoorden wy dén onder onze
voeten vallenden Reichenbach weder , en zagen een
gedeelte van zyn water , daar wy ons nu boven de
plaats bevonden, waar hy tusfehen de rotzenfpleeten
heenen dringt , om den zo even befchreevenen val
te maaken, diep onder ons wegvloeijen ; op deeze
hoogte zagen wy deHaslibergen, die het Haslidal ter
rechterzyde tegen over ons bedekten , het Garnidal
ten oosten van 't Haslidal , tusfehen beiden de wegen
naar het Canton Uri en de Grim/el , achter
ons de toppen der fneeuwbergen , en de hier en
daar verfpreide Senhutten, waarin de Zwitferfche herders
(O D»t KirfchemuBsfa is eene drank , welke de Zwiiferr,
uit varfche kersfen , met de pitten klein geftooten, door
gisting bereiden , en die in kleur en fmaak zeex me: orzj-a
géne ver overeenkomt.

IN HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 753
ders zich des zomers met kaasmaaken bezig hou­
den GE* .
Nrarmaten wy vanhier hooger klommen , des te
emjer bevonden wy ons tusfehen de rechütandire
wanden der bergen ingeflooten; naast ons ter rechter­
hand hadden wy de beek, die, door de befheeuwde
Alpen gevormd wordende , naderhand den Rèiclicn-
bach maakt , en hier reeds zo verbaazend wild en
groots is , dat zy geheele rotsftukken van eene ver-
vaarlyke grootte , niet minder dan omgcrukte en los­
gewoelde boomfiammen, met eene geheel onwederfta-
nelvke kracht , naar beneden wentelt en hier of daar
aan haare zyden liggen laat; van tyd tot tyd ontmoet-
teden wy kleinere waterftraalen , die van alle zyden,
nu grooter dan minder aanzicnelyk , tusfehen de fplee-
ten van rotzen of boomftammen doordrongen , om
zich in den vader der watervallen te onüasten.
Ongemeen verkwikten ons de koude dranken uit dee­
ze bronnen gefchept; nooit proefde ik zulk zuiver en
edel water , nooit ondervond ik zo , hoe een teug
koud water eenen dorflenden wandelaar , wien de tong
telkens aan 't gehemelte kleeft, kan verfrisfehen, ver-
fierken en nieuwe krachten geeven.
De brandende zon , wier hevige ftraalen wy ten
zes uuren des morgens reeds by den Reichenbach
ondervonden , oeflende thans haare volle kragten op
onze ruggen , te Merker , naar maten haare ftraalen
meer door de naakte rotswanden en fneeuwbergetf
wierden terug gekaatst; flegts de nu en dan fchaduw
geeven*
'f S ; o f Sn:hüs:cn zyn in :i tstl d.\- Z.-.1:fen hou­
ten ligt opgeuagene woningen , welke ce herders , als zy
sua vee op de Alpen laaten weiden, b.woonec.
NATl'ü'&L V. D. C.CC

754 VERSLAG EENER. REIZEN NAAR DE ALPEN
geevende boomen en de koele beeken konden on3
deeze, .boven alle verbeelding afmattende, hitte, onder
hetgeduurig berg beklimmen, doen uitftaan. ——
Eer wy nog aan het Schw&rtzwald (g) kwamen ,
waarheenen wy, wegens de beloften van onzen gids, van
daar brood en melk te kunnen vinden, zeer verlangden,
ontmoetten wy eenen man, die met een ftuk kaas
van veertigpond op den rug, van den top des bergs komende,
ons uit zyne daarnevens hangende melkvles op
de gastvryste wyze laafde. -— Nog twee uuren van
den top des bergs verwyderd , keerden wy eindelyk in
eene zo lang te gemoet geziene Senhütte in. De gulle
en vriendelyke bewooner zette ons hier zoete en gekarnde
melk , witte kaas , voortrefFelyke boter en
zwart brood voor , 't welk alles ons weldra de gele-
dcne ongemakken deed vergeeten. Na deezen
gezonden en zindelyken maaltyd (h) wachtte ik, even
buiten de herdershut, nevens mynen vriend, begunftigddoor
defchaduw van eenen ecrwaardigen eik,het
heetftc uur des daags af; wy hadden het gezicht gekeerd
tegen den trotfehen Eiger, en den achter deezen zyn
hoofd vol majefteit uitfteekende Schrekhorn, toen wy
op eenmaal verrast wierden door een geluid, 't geen
gering aanvangende, hoe langer hoe duidelykerwierd,
(g, Dit zogenoemde zwarte woud, beftaat byna geheel
uit masthoornen, en ftrekt zich van Pfortshèim, eene ftad in
het IMarkgrzaffchap Baden , over de Zivitferfche bergen,
tot aan Bazel toe, uit.
Men wachte zich echter voor een onmatig gebruik
der Zwitferfche melk, daar zy maag en ingewanden ligt tot
last word , en daarom den ongewoonen vreemdeling ligt
eene ziekte verwekken kan.
en

IN HET DUITSCHE CEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 755
en eenen rollenden donder volmaakt naarbootfte; —
ook hiervoor hielden wy het, en verheugden ons
reeds in de verwachting van een donderweder onder
onze voeten te zullen zien , toen onze gids uit alle
zyne macht tot ons kwam loopen , en ons, nog ruim
tyds genoeg, op het pragtigst verfchynfel, dat ik in
Zwitferland zag, opmerkzaam maakte ; hy wees ons
met de hand naar de oostelyke zyde des Eigers, en
HU zagen wy den rollenden donder verzeld gaan van
eenen groote lheeuwklomp, die van de punt van den Wetterhtrn
afglydende, zich van rots op rots wierp, langzamerhand
door de fneeuw, die hij beroerde, grooter
wierd, en eindelyk met eenen verbazenden flag, dien
ik niet beter dan by den val van een zwaaren balk op
eene holle zolder weet te vergelyken, op een punt des
Eigers uit elkander barstede, en eene geheele fneeuwwolk
vormde, die zich ten miniten een kwartieruurs ver
aan weerszyden uitltrekte, door de zon verlicht wierd
en onze oogen eensklaps verblinde, als of 'er een gor-
dyn voorgefchoven wierd. Deeze verfchynfelen
zyn de zogenoemde Lavinen , die hoe majestueus
en fchoon ook , zomtyds ysfelyke verwoestingen aanrechten,
menigen rheebokjager van de fteilfte rotzen in
de vallye te pletteren ftorten , en vooral des winters,
niet zelden geheele dorpen onder hunne fneeuw begraaven
! Op het overige van onzen weg zagen
wy naderhand verfcheidene diergelyke Lavinen, doch
geene was zo fchoon en aanmerkelyk, als deeze.
Na de genootene rust gingen wy weder op weg,
en kwamen eindelyk , na eenige vermoeijingsvolle en
zwoele uuren, ten drie uuren des namiddags, op den
top des Scheidecks. De verbazend koude windj^
en de berglugten , die ons hier van alle kanten gewel-
Ccc 2 dig

756 VERSLAG EENER REIZEN NAAR DE ALPEN
dig doorftreeken , deeden ons weldra befluiten, om
ons , achter eenen kleinen heuvel, vlak op den grond te
werpen , om niet onze verhitte lighaamcn aan eene
fchielykeen gevaarlyke koude bloot te ftellcn; ennuge-
nooten wy in veiligheid de prachtigfle en lachgendfte
gezichten , die men bedenken kan ! —— Op deeze
hoogte, tusfehen de ons van alle kanten omringende
ysbergen geplaatst, vertoonde zich dit eerwaardig ani-
phitheater , het geen aandoeningen in de ziel voort­
brengt, welke tusfehen eene aandoenelyke zagtheid eu
eene onbegrensde woestheid aangenaam afwisfelen,
van den Wetterhorn af tot aan de Jungfrau, den Eiger,
den Mettenberg , den Schrekhorn , Gemmi en Titlis
toe , veel naauwkeuriger en digter voor ons dan
ooit; — achter ons hadden wy den even gepasfeerden
Schwartzwalder- en Rnfenlavin- Gletfcher (f) , die
zeker eene der fchoonften in deeze ftreeken is , we­
gens haar onbevlekt en hemelsblauw eis. Onder ons
zagen wy nu de Grindelwalder vallye aan geene zy­
de, die ons aankondigde, dat wy den top des bergs
bereikt hadden, en nu begonden te daalen.
Deeze zyde des bergs , waarvan wy nu nederftee-
gen, i's veel vruchtbarer en fchooner , dim die welke
wy beklommen ; intusfehen waren wy van de welda­
dige fchaduw der boomen , die ons aan geene zyde
eenigzins tegen de zonneftraalen befchuttede , hier
beroofd , en daar wy een tamelyk hellend pad naar
beneden vonden , ftelde ons eene moeijelyke weg,
deels over het korte gras dat onze fchoenen weldra
glad
(i) Gletfcher noemen de Zwirfers In hunne taal, 't geen
)léc Franfchen Glacicres noemen ; een goed nederdiiitrch
woord weet ik 'er niet voor te vinden. •

SN HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 75?
glad maakte, deels over de gladde leyfchollen, (waar-
uit deeze berg van boven geheel beftaat} aan veele
gevaaren bloot, daar wy meestal op onze, diep in dee-
zeieyen geftootene, Alpenftokken onze voeten moes­
ten fchraagen, wilden wy nietby den kleinften misftap,
in het onder ons eenige duizend voeten gapende dal
eenen gewisfen dood in den mond loopen. — - Hoe
meer wy den berg afdaalden , hoe hooger en fpichti-
ger het gras en de overige planten , die boven op den
berg dwergachtig klein zyn, wierden , en hoe warmer
en dikker lugt wy te gelyk inademden.
Daarwy nog, voordat de avond viel, de Ober^Griii'
delwald'Gletfcher , die wy in de vallije onder ons zagen
hggen, bezigtigen wilden, fteegen wy ten westen des
bergs af, langs een ongebaand en gevaarlyk voetpad,-
onder het gras, dat ons nu reeds tot aan dekniën reikte,
waren puntige rotsftukken verborgen, aan welken wy
onze door afmatting gevoelig gewordene voeten alle
ogenblikken aanftooteden. — Nadat wy deeze fchoone
weiden , waar men op zommige plaatfen reeds voor
de tweedemaal gras maaide, waren doorgegaan, ontmoe­
teden wy eenen weg, die by den zo evengenoemden aan
moeilykheid en gevaar niet te vergelyken was ; wy
moesten door, over en tusfehen groote rotsklompen,
die van tyd tot tyd van de hoogfte rotzen in het dal
ftorten, byna een half uur wandelen, en de grootfte
voorzichtigheid gebruiken , om niet by den kleinften
misftap een been of den hals te breeken Nu kwa­
men wy weder aan de woningen der Nherders, uit wel­
ken ons van alle kanten boerenmeisjes , op wier ge­
zond gelaat vrolykheid en vergenoegheid uitblon­
ken, een bloemruiker, een tros aardbeijen of eenige
niineraliën van de nabuurige bergen vriendelyk aan-
Ccc 3 booden,

753 VERSLAG EENER REIZEN NAAR DE ALPEN
booden, en eindelyk bereikten wy, na ruim vier uuren
gedaald te hebben, den zo lang te gemoet gezienen
Ober-Grindelwald- Gletfcher.
Een eigenlyk denkbeeld van eene der meest woeste
en eerbied inboezemende tooneelen, dat de natuur oplevert,
het contrasteerende van eene ongemetene vsmasfe
, die midden in de vruchtbaarfte ftreeken en
heetfte zomerdagen ftand houdt, te geeven, is my niet
mogelyk. —— Men verbeelde zich eene bevrozene en
op fchotfen gefchovene zee, welke den geheelen voet
des naby zynde bergs bedekt, fehuins naar boven
ryst, en hier en daar, of groote gewelven, of takken
en pyramiden , die niet zeiden veertig tot zestig voeten
hoogte hebben , vormt ; de kleur van het ys is zuiverwit
en flegts in de groeven, holtens en fpleeten
blauw of groen, naar maaten de breeking uer licht-
ftraalèn anders gewyzigd wordt. Het blyft my
altyd eene onuitwischbare erinnering, dat, ik by deeze
Glaciere, met de linkerhand het ys aanraakte, terwyl
ik met de rechterhand , vlak naast myne voeten,
wek- groeijende aardbeijen plukte. Dfc winden'
die vooral des avonds van eenen heeten dag uit de sapingen
en iiohens deezer Gletfcher met geweld worden
voortgeftuuwd, en,wegens hunne doordringende
koude , menigen onvoorzichtigen reiziger het leven
kosten, deeden ons, die door en door verhit waren,
welhaast dit anders zo frnay tooneel verhaten, te meer
caar wy , fmachtend van dorst, met een uittreftrekt
verlangen naar het voor ons liggende Grindthmld
rykhalsden , welk dorp wy dan ook ten half acht uuren
('es avonds bereikten. Grindelwald, is gelyk
aan alle cverige dorpen der vallyen in Zwitferland; de
huizen (taan verflrooid, verre uit elkander, en, zyn he­
li al ven

IN HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 759
halven die des Predikants, allen van hout. De ongemeene
gastvryheid en kunstelooze vriendfchap , waarmede
ons de gulle vrouw des eerlyken predikheers,
by het afzyn van haaren man, ontving , deeden ons
wel haast alle de vermoeijenisfen, ongemakken en 00genfchynelyke
gevaaren, waaraan ons deeze tocht had
blootgelteld, vergeeten,en, na eenen eenvoudigen, doch
door vriendichap veraangenaamden avondmaaltyd, gingen
wy vergenoegd llaapen. — De Heer RUFFENNACHT,
Predikant deezes dorps, vergoedt, door zyne onvergelykelyke
herbergzaamheid jegens alle vreemdelingen,
het ongemak van de in deeze vallyeu zo flegte herbergen;
zyn Eenvaarde betuigde ons zeer openhartig; hier zo
gelukkig te leeven, dat hy naar geene verandering van
zyn ftaat haakte; zyne boeren liggen hem na aan 't
hart, en hy zorgt zo wel voor hunne lighaamen, als
voor hunne zielen. Hy immers , zo wel als de Predikant
van Lauterbrunnen , zyn vriend en amptgenoot
, dien wy hier ook aantroffen , noemden my
veele van hun geleezene artszeneikundige werken , en
verhaalden my zo veel van hunne op voortreffelyke
gronden fteunende geneezingen, dat ik gemeentens als
deeze, gelukkig achtte, die, verre verwyderd van artzen
en heelmeesters , in hunnen zielzorger te gelyk eenen
kundigen geneesheer vinden ! Jammer en be­
klagenswaardig flegts is het, dat deeze man te veel zit
en leest, daar door van Hypochondrie verteerd wordt
en zelfs, gelyk men my zeide, zomtyds vlaagen van
waanzinnigheid heeft. Zyn huis is net, ruim en
wel ingerigt; een kleine tuin achter hetzelve geeft
hem de nodige levensmiddelen, en uit de glazen der
tuinkamer ziet men de onderfte Glaciere van 't Grindelwald.
Ccc 4 Des

760 VERSLAjP ÊENËR REIZE NAAR DE ALPEN
Des anderen daags , den zevenden der eerstgenoemde
maand, verlieten wy reeds ten half vyf uuren, by de
fchoonfie zomermorgen, vol dankbaarheid, onzen edele
n gastheer, zyne brave huisvrouw en Grindelwald,
gingen nu ingezelfchap van den Graaf en de Gravin van
S nevens den Predikant van Lauterbrunnen, naar
de Under-Grindelwald-Gletfcher, die Ideiner en onaanzicnlyker
is , dan de eerst befchreevene, doch anders
met dezelve geheel overeenkomt. Vanhier,
gingen wy rechtftreeks naar Lauterbrunnen , en na
drie uuren wandelens, fcheiden wy van een gedeelte
onzer reisgenooten , die naar Unterfeè'n te rug keerden
, nadat wy eerst by het dorp Zweylutfchinen in
het gras een aangenaam inorgenontbyt genoomen hadden.
—-
De geheele weg uit het Grindelwalder dal tot aan
het genoemde dorp , gaat fterk naar beneeden , en
daar hy fteenig en hobbelig is, heeft men nu en dan
den Alnenftokzeer nodig. Nu gingen wy, ouder
het geleide des Predikants , naar Lauterbrunnen.
Eer men in dit dal komt , moet men verfcheide ftyïe
heuvelen beklimmen , die verbazend vermoeijen
zonden, zo niet alles vergoed wierd door het
verlustigend gezicht der zagte mengelingen van
vruchtbare weiden, die flegts hier en daar door eene
mazende bergbeek worden afgebrooken, en fteile rotzen
, die deezen geheelen weg inlluiten Nog een
half uur byna , eer wy ons in Lauterbrunnen bevonden
, zagen wy reeds, ten westen van ons , den zo
zeer by alle reizigers (k) geroemden Staub-bach; op
deezen
O) Uitgenomen Profesfor MEIKERS in zyne Brief e vbtr
die Scïr.reiz lier theil.

IN HET DUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 761
deezen afftand geleek zy veel naar eenen witten mantel,
die, van den berg nedergelaaten, tot op den grond hing ;
doch even voorby het huis des Predikants befteegen
wy eenen kleinen heuvel, en toen wy nu deezen waterval
recht voor ons hadden en denzelven van boven tot
beneden geheel zien konden , verloor hy by my alle
zyne gewaande fchoonheid, misfchien ook daarom,
wyl ik 'ermy, uit te vooren geleezene befchryvingen ,
een voortreffelyker denkbeeld van gevormd had.
Zeker is de hoogte des bergs, waarvan deeze waterval,
langs eenen lynrecht afgefnedenen rotswand, met
eene, tusfehen 1000 en 1100 voeten lange, ftraal afftort,
verbazend, doch ook wordt door deeze hoogte zyn
water, lang voor dat het beneden in 't dal valt , in
een fyn ftof opgelost, dat als een onmerkelykc regen
op den toefchouwer nedervalt. Hierdoor ziet men ,
vlak voor den val ftaande , den geheelen rotswand
naakt, alsof men door gaas zag; men hoort hier niet
het donderen van denRhynvalby Laufen, men ziet niet
de menigte des vallenden waters van de voorheen befchreevenen
Reichenbach, en men blyft dus by dit toneel
koud en ongevoelig. Intusfchen zeide men ons,
dat deeze zelfde cascade zomtyds de aanmerkelykfte
en fchoonfie tooneelen oplevert. — Nu eens wordt
zy by de minfle noordooste wind een kwartier uurs
verre naar het zuidwesten gedreeven, dan eens geheel
door eenen wind onderfchept, en boven op den Biet-
Jen berg, waarzy uit zeven bronnen in den omtrek van
tweehonderd quadraat voeten ontftaat, als eene handvol
water geworpen , om kort daarna met een groot
geraas in het dal neder te vallen. Op de vermoeyingen
van heden morgen fmaakte ons , daar wy
ten twee uuren in het huis des Predikants traden,
Ccc 5 zyne

•/6-Z VERSLAG EEN'ER REIZE NAAR DE ALPEN
zyne zindelyke maaltyd byzonder, te meer daar zyn
aangenaam, vrolyk en leerryk gezelfchap ons onder het
zelve onderhield. Ik zeide reeds zo even, dat
deeze edele man, de Heer UNGER , uit Nieder-Argau
geboortig, een man is even als zyn vriend te Grindelwald,
die voor ziel en lighaam der hem toevertrouwde
gemeente zorgt ; meer dan eens vereerde de Gezondheidsraad
in Bern deezen man met welverdiende
gefcheuken en eerbetuigingen , wegens de getrouwe
zorge in aanfteekende ziektens , (vooral roodeloop,
die in deeze vaüyen zeer gemeen is) zynen medemen-
fchen betoond. Zyn huis is, even als dat in
Grindelwald, zo ingericht door de regeering van Bern,
dat 'er tot gemak van vreemde reizenden een tamelyk
talryk gezelfchap kan worden geherbergd ; en de rykeiyke
giften der dankbare vreemdelingen aan hunnen
edelen gastheer, (tellen hem in ftaat, om ieder naar zyn
ftand, van levensmiddelen en flaapplaatfen te voorzien.
Ten vier uuren na den middagzetteden wy, met eene
veel koelere lugt, onzen ftaf verder naar Unterftè'n
voort.
Op deezen weg pasfeerden wy de zogenoemde
Hunnen -flilhen , den Sausbach en de zwarte Lutfchine,
die van den Jungfrau-berg (f) door htt~Lauterbrunnerdal
vloeit; zo veele opmerkingswaardige tafereelen
, doch die wy nu met meer bedaardheid en
minder vermoeid dan lieden morgen befchouwden.
De Hunnenfliïhen of kaale Alp-rotzen (jn) zyn geheel
recbt-
(l) De Jungfrauberg heeft zynen naam van het witte
onbevlekte en fterk in deoogen fchitterende eis, waardoor
hy de overige befneeuwde Alpen verre overtreft.
De Zwitfers onderfcheiden hunne bergen in Alpen
en

IN HETDUITSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 763
rechtftandige , of zelfs hier en daar met de horizon
fcherphoekige rotswanden, die alle gelykheid met eenen
van vierkante fteenen opgemetfelden muur hebben
', zy zyn vooral merkwaardig door de rheebokken
(«) , die zich aan deeze ftyle zyden des Wetteren
Schreck-horns ophouden , en aldaar door de jagers
dikwyls worden vervolgd. —— Verbazing moet iederen
reiziger vervullen, dien men, gelyk ons een kleine
, door het daarop wasfende gras zich uitteekenende ,
ftreep, op het midden deezer lynrechte rotswanden,
met behulp van een verrekyker toont , en 'er dan by
verhaalt, dat op dit kleine een handbreede ftreepje,
boven eene onmeetelyk diepe vallye, de genoemde rheebokken
en klipgeiten even zo gemakkelyk, als op de
grootffce vlakten loopen , vanhier op de uitfteekende
punten der naby zynde rotzen fpringen , en zich
daar, de vier pooten ftyf tegen elkander gedrukt,
Itaande houden; doch men yst op het denkbeeld , dat
op dit fmalle ftrookje de ftoute gemsjagers deeze vlugge
dieren vervolgen, waar zy alle oogenblikken gevaar
loopen, om, by deminfte duizeling, den gerïngften misltap,
van alle onderfteuning gantfchelyk beroofd, naar
beneden, in den onder hun gapenden afgrond te ftorten
; zo zy anders door het rheedier, dat geene uitkomst
ziet en met alle geweld terug keert, niet van
boven in de vallye worden geftooten ; eene gewisfe
dood is het vroegere of laatere lot deezer waaghalfen ,
en Fluhe'n; de eerften zyn alleen de vruchtbare met weiden
bedekte bergen, de laatften kaale en met fneeuw bedekte
rotzen.
(») Chapioh (in de landtaal Gemfen) en Bouquetin, Capra
rupicapra LIN.
die

764 VERSLAG EENER REIZE NAAR DE ALPEN
die hunne geringe winst, die zy van deeze jagt bekomen
des avonds in de kroeg verteeren, om des anderen daags
's morgens een prooi van hunne gevaarlyke kostwinning
te worden. De Sausbach valt byna een uur van
het dorp Lauterbrunnen, aan den wegnaar ZweyLut-
fchinen ter linkerhand; het pragtige en woeste van dee­
zen waterval, die, hoezeer niet hoog afltortende ,door
zyne menigte en geweld van water , boomen en rots-
ftukken onwederltanelyk met zich fleept, dan op een
groot ftuk rots , 't geen, door de daarop gewasfene
heesters, naar een klein eiland gelykt, gebrooken en
in twee watervallen verdeeld wordt , die kort daarna
weder in elkander loopen en zich eindelyk in de
zwarte Lutfchine uitftorten, maakte op my eenen veel
grooteren indruk als de Staubbach met alle haare ge­
waande bekoorlykheden. . Het derde merkwaar­
dige verfchynfel op deezen weg, maakte de zogenaam­
de zwarte Lytfchine 3 die zich , by het dorp Zwey Lut-
fchinen, met de witte Lutfchine , die uit de bovenfte
Grindelwald-Gletfcher ontlïaat, vereenigt, en daar een
beek maakt , die eene der vreesfelykfte en meest ver­
woestende in 't Canton Bern is.
Lutfchinen noemt men alle beeken, welke van de
Gletfcher, wier ys in de zomermaanden gedeeltelyk
fmelt, gevormd worden, en haar water Gletfcher water,
hetgeen zich door zyne morsfige, paarelverwige en on-
aanzienelyke kleur , gelyk de Lutfchinen zelve door
haare breedte, welke die van alle andere beeken verre
overrreft, genoeg Iaat onderfeheiden. Deeze Lutfchi­
nen Horten zich met zulk een verfchrikkelyk geweld en
donderend geraas naar beneeden , van het eene rotsduk
op het andere , dat zy eerder den naam van achtereen
volgende watervallen dan van beeken verdienen ; im­
mers.

fNHET DUTTSCHE GEDEELTE VAN ZWITSERLAND. 76^
mers heeft de witte Lutfchine haaren naam van het
witte fchuhn , waarin haar water door den verfchrikkelyken
val en het geduurig fchuuren tegen de in
haaren weg liggende rotsftukken , wordt opgelost. —
De fnelle loop deezer twee Lutfchinen , na haare vereenigiug
, is zo fterk , dat ik , daar wy byna twee
uuren aan haare oevers heen wandelden , geheel doof
was door het verbazend geraas van haaren gedurigen
val, cn ik eindelyk niet langer zonder duizeling , he&
gezigt van eene zo fterk ftroomende beek konde uit-
ftaan. Van het dorp Zwey - Lutfchinen af, tot
aan Unterfeè'n toe , hadden wy eenen bekoorlyken
weg, door de dorpen Winters-wyl en Hinterlachen ,
voorby het geruïneerde ridderflot Unfpunnen, meestal
door ter wederzyden des wegs geplante vruchtboomen.
De weiden, tusfehen kaale en op een geflooteue
rotzen, veriooren zich welhaast in vruchtbare korenlanden
en eene ruimere landftreek , alwaar wy eene
veel aangenamer lugt inademden , dan in de diepe
dalen , die wy verlieten. Reeds laat des avonds
kwamen wy in Unterfeè'n aan , alwaar wy eene verkwikkelyke
rust genooten , en toen den achtften van
Oogstmaand ons weder te Neuhaus infeheepten, om
vanhier over de Thunerzee naar Bern terug te keeren.
Dit is een onvolmaakt verflag van eene reize naar
de Alpen , wier errinnering my ook nu nog dierbaar
en aangenaam is , te meer , daar alles myne verwachting
en voorgeftelde denkbeelden zo verre overtrof.
Gaarne voegde ik hier nog eenige aanmerkingen
by wegens de inborst, de zeden en levenswyze
der bewoners deezer vallyen, gelyk ook een en
ander

?66 VERSLAG EENER REIZE NAAR DE ALPEN , ENZ. |
ander tot de natuurlyke historie van dit land betrekkelyk
, vreesde ik niet het geduld myner leezeren
reeds te veel gevergt te hebben , weshalven ik liever
dit alles tot eene nadere gelegenheid wil belpaaren.
Amfterdam
den i8 Jamiary 1791,
OVER

767
PVER DE CELYKHEID TUSSCHEN DE BEWEEGINGEN
DER DIEREN EN DER PLANTEN, NEVENS EENE
BESCHRYVING VAN ZEKER SOORT VAN SCHILD-
KLAVER Qfainfoin) WELKER BLADEREN
IN EENE BESTENDIGE BEWEEGING
ZYN.
(Uit het Fransch van den Heer BROUSSONET.)
D e verfcheidene deelen der planten hebben wel het
vermogen om zich te beweegen , doch deeze beweeging
is vaneen gantsch anderen aart dan die, welke
men by de Dieren waarneemt. De aanmerkelykfte by
de Planten , en die op de fnelfte wyze voortgebragt
worden, ontftaan toch meestal van eene prikkelende
oorzaak. De prikkelbaarheid, die niets anders is, dan
eene door beweging zichtbaar gemaakte- gevoeligheid ,
is een aigemeene wet , aan welke de natuur alle
levendige fchepfelen onderworpen heeft, en die onophoudelyk
voor hunne inftandhouding waakt. Veel
werkzaamer by de Dieren dan by de Planten , kan de
prikkelbaarheid by de laatften dikwils met verfchyningen
gepaard gaan , die van een gantsch verfchillende
oorzaak afhangen. Het organe , dat by de Planten
aan de werking des prikkels is blootgefteld , is het
eenige dat in beweeging komt. Nooit bewerkt de
prikkeling van verfcheiden deelen , even als by de
dieren , dat fnelle verband van gewaarwordingen, uit
hoofde van welken men zekere orgaanen in beweeging
ziet , offchoon zy niet rechtftreeks aangevallen zyn ,
en die zich voor het overige volkomen lydelyk kunnen
gedragen.
Hoe

76? OVER DE CELYKHEID TUSSCHENf DE
Hoe volkomener de organifatie in de verfchillende
deelen van het dierlyk lichaam is, des te aanmerkelyker
zyn de teekenen der prikkelbaarheid. Die deelen,
welken de mccfte gelyklieid met die der gèwasfen
hebben, en welker organifatie diensvolgens het onvolkomenfte
is, zyn ook het minfte prikkelbaar. Even
dezelfde wet vindt men ook by de Planten weder,
fchoon met tegen overgehelde gevolgen. Hier zyn de
teeltenen der prikkelbaarheid in even diezelfde maat
aanmerkelyker, waarin de deelen die van het dierlyk
lichaam nader by komen , en zy verdwyneu volkomen
by dezulken, die de minfte gelyklieid met hen
hebben. Deeze ftelregel wordt voornamclyk ook
door de waarneeming bevestigd, die men aan dc geflachtsdeelen
der Planten gemaakt heeft; deeze deelen
zyn, naar alle aanzien, deeenigfte prikkelbaare , terwyl
de bladeren, de fehors , de fteel en wortelen niet
het geringde teeken van prikkelbaarheid geeven.
Het voortplantingsvermogen is by de Planten, even
als by de dieren , een aan hun geflacht eigenaartige
bezigheid , zonder welke het Individu niet beftaan
kan; doch de Natuur fchynt by de Planten veel meer
gewicht daaraan verknogt te hebben, dan by het grootfte
deel der Dieren. By de Planten fchynt byna alles
tot dit oogmerk vcreenigd het zyne toetebrengen; alleen
tot deeze behoefte vindt de wasdom plaats, de
verfcheiden deelen der Planten ontwikkelen zich, en
toonen dus , naar maate de organifatie volkomener
wordt, die oneindige menigvuldigheid en rykdom der
kleuren. Zoras intusfchen de Natuur haaren wensch
vervuld ziet, en de zaaden den behoorlyken graad
van rypheid verkregen hebben , treedt ook de omloop
der voedende lappen in de vaten terug , de Plant
ver-

BEWEEGINGEN DER DIEREN EN DER PLANTEN. 769
verdroogt en fterft. Intusfchen komen de Planten
door hunne geflachtsdeclen de Dieren niet flegts in zo
verre nahy , als deeze de eenigfle prikkelbaare orgaanen
zyn, maar ook nog veelmeer daardoor, dat zy de
eenigfte fchynen te zyn, aan welken eenigermate het vermogen
, om zich van haar plaats te bewegen, verleend
is. liet zou overtollig zyn , ten bewyze hiervan, de
plotslingfe beweeging der ftofdraaden , ftofwegen enz.
omftandig te melden. Deeze verfchyningen by de
geprikkelde Planten zyn aan de Natuuronderzoekers
reeds genoegzaam bekend.
De levensbewegingen by de Planten zyn dezulken
, die men nauwlyks bemerken kan; zy zyn langzaam
, en worden geheel door de omltandigheden bepaald
, die altyd wederkeeren, en zich op alle deelen
gelykvormig vertoonen. By de Dieren zyn in tegendeel
byna alle levensbeweegingen zeer zichtbaar, by
voorbeeld, de klopping van het hart, het flaan der
aderen, de uitzetting van de borst. Gelyk deezen tot
behoud van het dier onontbeerlyk zyn , zo vertoonen
zy zich ook by ieder Dier dagelyks van nieuws op
eene gelyke wyze en in eene gelyke richting. Dit
laatfle is ook het geval by de Planten. De ftcngel- of
klisplant, de Hop, by voorbeeld, volgt altyd, by zyne
wending om den ftok, de richting van het zuiden
naar het westen.
Wanneer men deeze foort van beweging by de Planten
verandert, veroorzaakt men hen oogenbliklyk den
dood. Zoras men namelyk een plant, die zich van de
rechter naar dc linker zyde om een ftok geflingerd
heeft, in een tegengeltelde richting brengt, dan verwelkt
zy , byzonder wanneer zy geen levendigheid
genoeg heeft , om haare natuurlyke richting van zelfs
NATUURK. V, D. Ddd weder

770 OVER DE CELYKHEID TUSSCIIEN DE
weder aanteneraen. Op dezelfde wyze doodt men
ook een dier , wanneer men een zyner levensbewe­
gingen doet ophouden.
De wet, naar welke dc Planten genoodzaakt zyn,
zich op deeze of geene wyze tc bcweegen , regeert
haar met eene onwederltaanbaare macht ; wanneer
twee ftengelplanten, van welken degene zwakker dan
de andere was , elkander ontmoeten, by voorbeeld,
twee hoe langer hoe liever plantjes , dan fungeren zy
zich in eikanderen, om door deezevereeiïiging als het
waare haare macht tc vergrootcn ; de eene neemt
haare richting rechts en dé andere links; deeze laatfte
is altyd dc zwakfte , en ziet zich genoodzaakt eene
richting te neemen , die geheel en al tegen diegeene
overgeheld is, welke zy zou genomen hebben, wanneer
zy niet om de andere was gevlochten geweest. By
aidieri intusfehen door het een of ander toeval deeze
beide Planten weder van eikanderen gefcheiden wor­
den , dan neemt ieder terftond weder haare natuurlyke
richting aan , namelyk van de rechter naar de linker
zyde.
De wezenlykfte levensbewegingen , die by de Planten
dc grootlte gelyklieid met die der Dieren hebben, zyn
de omloop der lappen , de doorgang der lucht dooi­
de luchtpypen , de verfchillende houding , die dc
bloemen van eenige planten op zekere uuren van den
dag neemen. Doch wanneer men de wyze bemerkt,
op welke alle deeze beweegmgcu by de planten uitge­
voerd worden , dan bevindt men , dat zy een veel
grooter menigte van afwisfeling toonen , dan die by
de dieren, welke met hun overeenkomen. De matiging
van den lugtkring , de bewegingen in denzelven, het
licht, enz. hebben een veel aanmerkelyker invloed
op

BEWEEGINGEN BER DIEREN EN DER PLANTEN. ~?t
op de Planten , en den ftieller of langzaameren loop
van haare fappen ; en gelyk zy zich nooit van haare
plaats bevveegen kunnen, zo brengen die veranderingen
by hen veel aanmerkelykcr en eenvormiger afwisfelingen
voort, dan by de Dieren.
De dunheid der fappen in de vaten der Planten geeven
zomwylen aanleiding tot byzondere beweegingen,
even gelyk dit, by voorbeeld, by de zaaden derlküfaminen,
Avondfchoonen enz. gefchiedt; wanneer deezen
zekeren graad van rypheid bekomen hebben , trekt
zich geen fap meer naar hen toe , de vliezen verdroogen,
worden veerkrachtig, en fpringen derhalvenplotslings
open, en werpen de zaadkornen, die zy in zich
bevatten, een aanmerkelyken breek van zich af. Deeze
daad kau als een teken van bezieling aangezien worden
, daar zy de in ftandhouding van het foort be-'
doelt; zy is echter, gelyk men ziet, door eene oorzaak
van buiten gemodificeerd, terwyl zy zich fneller
of langzaamer toont, naardat de luchtkring meer of
minder vochtig of droog is.
Ook de overvloed der fappen bepaalt by de Dieren ,
zo wel als by de Planten, meerderleilevensbewegingcn.
De fnelle werkzaamheid der ftofdraaden by het Muurkruid
, de inkrimping van de bladeren der bloemen en
van den griffel, fchynenvan gelyke oorzaaken afrehangen.
Deeze foorten van beweeging , die men voornamelyk
aan de teeldeelen der Planten waarneemt, en
die alleen onder zulke omftaudigheden voorkomen,
welke haar volftrekt noodzaakelyk maaken , fchyncn
eenigermaate het werk eener eigen verbinding te zyn.
Zy zyn intusfchen louter werktuiglyk, daar zy dagelyks
op dezelfde wyze en onder dezelfde omflandiglieden
wederkeeren. Op deeze wyze gaan de roozen
D d d A vaa

772 ^ZER DE CïELVKHEID TUSSCHEN DE
van Jericho en de drooge vruchten van verfcheidcn
foorten van Mefembryanthemum niet eerder open, daa