JU J JEjrjgjsr

R E I Z E N .
D O O R
PALESTINA,
IN BENIGE AANGENAAMS
& JU J JEjrjgjsr,
MET E E NE OP
NIEUW GETEKENDE LANDKAART V\N
DE TEGENWOORDIGE GESTELD-
HEID VAN DAT LAND.
D O O R
S. V A N E M D R E,
Lid van &ÉècS»/cht llcatfchappy der IFctcn,
fchappen, cn van V (kr.ootfchap tot verdediging
van den Chrhnlyken Godsdienst,
CU P m ! l k a : n
*? !T
^ a
geningen.
^êrWEEDE EN LAATSTE DEEL.
Te U T R £ C H T,
BY W I L L E M VAN YZERWORST,
Boekverkoper, 1-93.

VOORREDE.
30LET was my byzonder aangenaam, dat ik na
'c uitgeven van het eerUe deel, by monde en by
gefchrift mogt bemerken, dat hetzelve met genoe­
gen ontvangen en gelezen was. Men moet ook
in aanmerking nemén, dat weinige menfchen een
grootcn voorraad van Reisbcfchryvïngen naar dit
Gewest hebben. Zeer wel merken daarom de
Recenfeurs der Nieuwe Vaderlandfche Biblio­
theek, in hunne beoordeeling van 't eerde deel,
aan, „ dat het van zulke Lezers, die dezeReisbe-
fchryvers of ornflachtiger befchryvingen van Pale­
stina niet bezitten, met vrucht en vermaak kan
gebruikt worden; te meer, om dat de Schryver
zorge gedragen heeft om de plaatfen der Reizi­
gers, uit welke hy zyne berichten heeft overge­
nomen , naauwkeurig aantetekenen-" (*)
(•) Zie de N. V. Bibliotheek 2 D. bl. 122, 123.
* 2
Ik

iv V O O R R E D E .
Ik twyfel niet, of dit tweede deel, waarmede
die werkje compleet is, zal niet minder dan het
ccrite genoegen geven. Men zal door het lezen
niet alleen een denkbeeld krygen van dit reeds in
oude tydén vermaard Gewest, maar ook door het
lezen veele Bybelplaatfen beter leeren verdaan.
liet is wederom vereierd met een Landkaartje,
het welk ik van nieuws heb ontworpen. Ik
bad reeds in 't jaar 178a eene Kaart uitgegeven
van de hedendaagfche gefteldheid van Paleftina,
waartoe ik oudere ea laatere Landkaarten en Reis-
fcefchryvingen gebruikt had, en over welke te­
kening, de toen nog in leven zynde W. A.
BACHIENE, Hoogleeraar in de Sterre- en Aard-
rykskunds te Maastricht, zyn genoegen betoon­
de. Men vindt die Kaart in myn werk, genaamd
iïybelyerklaring betfekkelyk Paleftina, doch
het welk reeds lang is uitverkogt.
Ik heb in 't vervolg door het lezen van meer»
dere Reisbefchryvingen in' gemelde Landkaart eeni-
ge gebreken ontdekt," ook door de Reize, die
"VOLNEY in 't jaar 1783 tot 1785 in Paleftina
en andere Landen gedaan heeft, eene nadere ver-
ikeiing van dat Land opgemerkt, benevens nog
meer

V O O R R E D E . v
meer byzonderheden, mar welke ik de op nieuw
getekende Kaart heb kunnen verbeteren.
Ontvang dan, waarde Lezer! dit tweede deel
wederom met genoegen, en laat het in een ledig
uur U veraangenamen; denk onder het lezen veel
w\ Gods magt, goedheid en trouw. Dit Land-
fchap, hoe zeer het zyn oude gedaante in meer
dan een opzicht heeft verloeren, blyft nogthands
bewaard voor JAKOBS nageflachtin volgende ty-
den, wanneer het uitverkooren zaad van ISRACL,
de beminden om der Vaderen wil, w m derwaards
zullen wederkeeren, en de toegezegde zegeningen
van IEMOVA zullen beërven.
' 3 I^NL

I N H O U D
D E R
B R I E V E N ,
V A N DIT
TWEEDE DEEL.
Z E V E N D E B R I E F -
$Leize van jèrufaïem naar NazarêtK Graven
der Koningen en Richteren. Karna- Elbir. Lc^
ban. Fontcine Jakobs. Sichem. Bergen Gerifim
en Ebal. Samaria. Ginin. Bergen Gilboa.
Endor. Nain. Debira. Berg Thabor. Nazareth.
Bladz. i.
A G T S T E B R I E F .
Rcizc van Nazareih naar den berg Libanon. Kana.
Sephouri. Battin. De duiven Vallei. Berg der
ZaligfprMngeh. Tiberias. Baden buiten de Jïad.
Zee van Tiberias. Bethfaida. Kapermum. Tch
hüm. Saphet. /dn el Zaiton. Mineraah bron.
Het water Maren. Het gebergte Hennon en Libanon,
Bladz. 24.
NE-

I N H O U D .
N E G E N D E B R I E F .
Eene rcize langs de Zeekust van V noorden ten zuiden,
waarin voorkomt eene beftchouwlng van Zidon,
Sarepta, Tyrus met der zeiver waterleiding, de witte
Kaap), Scandalium, Zib ofAchzib, Akra of Ptolemais,
Beken. Belus en Kifon, Berg Karmel, Kaip>ha,
Tartara, Beken Kor ad je een Zirka, Cefarea,
Arzuf, Jabne, Asdod, Askahn, Gaza, Khan
Tonnes en El Arisch. Bladz. 48.
T I E N D E B R I E F .
Over de Lnchtsgeflcldheid van Paleftina. Behelzende
de Jaargetyden, Warmte en Koude, Zomer,
Droogte, maanddykfchc Kalender, vroege etthaadc
Regen, Dauw, Winden, Hoozen, Dwaallichten^
Aardbevingen, Ziekten, enz. Bladz. 84.
E L F D E B R I E E .
Over de vruchtbaarheid van Paleftina in Koorn, Moeskruiden
, Wyngaarden en veelerlei hoornen en bloemen.
Maandelykftche Kalender aangaande de voordbrengfelen.
Gedierten, zo tamme als wilde dieren.
Vogelen en Visftchen, Zout en Berg/lof en, enz.
Bladz. 113.
T W A A L F D E B R I E F .
Over de, Inwooners van Paleftina, Mohammedanen,
Christenen, Jooden, Samaritaanen m
Draften, Bladz. 155.
D E R-

Vrti I N H O U D .
D E R T I E N D E B R I E F .
Over de gemontens der Itmooncrs van Palefiinè.
Bladz. 168.
De Landkaart te plaatfen tegen over bladzyde 82,
Eenige ingeflopen Fouten, die verbeterd
moeten worden.
IN 'T EERSTE DEEL.
BI. 7 Reg. 29 flaat hiet lees draagt
_ 14 _ — 9 westwaards —oostwaards
29 13 HADRIAHUS —HADR1ANUS
— 130— 3c -jefi: 38— 4C — ^ K 38-40.
IN 'T TWEEDE DEEL.
BI. 2 Reg. Cjflaat Abiabene lees-ddiabene
.— g 17 HA'ivrENDORH' — HA1MENDORF
— 86 10 dan hooge — de hoogé
— 126 'ie——-ga-iaiieii — graanen
— 129 8 woord; —woord,
— 138 24 oniftandig — omftandighedea
— 151 28 C OUL — CHOMEL
— 156 27 van een zoort — maar een zoort
— 1Ó2 — 3 ——d--orgaan —daar.gaan
— 171 12 gereedfehropen — gereed fchappen
— 192 -26 leveren — koperen
— 2ca—.10 gezicht — opzicht
ZE-

Z E V E N D E BRIEF.
REIZE VAN JERUSALEM NAAR NAZARETH. GRA­
VEN, DER KONINGEN EN RICHTEREN. RA MA.
ELEIR. LEBAN. FONTEINE JAKOBS. SICHF.M.
BERGEN GERISIM EN EBAL. SAMARIA. GININ'
BERGEN GILBOA. ENDOR, NAÏN, DABIRA.
BERG THABOR. NAZARETH.
GOEDE VRIEND!
Ik heb u in mynen naastvorigen brief een yerflag
gedaan van verfcheidene plaatfen, welke de ïeizigers
op hunnen weg Zuidvvaards van Jerufakm
bezichtigd hebben, met iniluiting van 'c merkwaardige,
"t welk in die landftreek ten Oosten
en Westen gelegen te zien is. Daar gy nu verzoekt
den reistogt voord te zetten door een ander
gedeelte van dit van ouds vermaarde land, zo zal
ik thands den weg van Jerufalem Noordwaards
nemen, en u brengen tot Nazareth, 't welk van
daar, ruim twintig uuren gaands, gelegen is. Dewyl
wy door middel van boeken en landkaarten,
die reis volbrengen, zal 't ons veel minder vermoeijen,
dan dat wy dien weg met tusfehenpoofen
te voet afleggen, of ook wel met rydtuig volbrengen.
A Wan-

a Z E V E N D E BRIEF.
Wanneer men de Her odespoort uitgaat, en
noordwaards weer by de fpelonk van Jeremias zyn
weg neemt, komt men aan de zogenaamde Graven
der Koningen: zommigen houden dezelve voor de
graven van Israëls Koningen, van welke wy lezen
2 Chron. xxvm: 27. Anderen meenen, dat de
graflieden gebouwd zyn door HELENA, (niet de
moeder van keizer KONSTANTYN, maar} de koningin
van Abiabene, een ryk aan de overzyde
van den Tiger, van 't welk JOSEPHUS gewaagt in
V a Hoofd/luk van V ao boek zyner Joodfche oudheden,
en in ?t 6 Heefdftuk van H 6 boek des Joodfchen
Oorlogs. Hoe dit ook zy, zeer veele reizigers
fpreken met ongemeen veel ophef van die
traven, en men houdt dezelve voor 't allerbezienswaardigfte
gedenkftuk der oude overblyffelen in
Paleftina. MAUNDRELL befchryft dezelve zeer
nauwkeurig: „ Aan den oostkant gaat men door
eene gang in de rots uitgehouwen, tot op een
open plein van omtrent 40 treden in 't vierkant,
o-eheel en al tot beneden toe uitgehakt, en by gevolg
van de rots zelve in plaats van eenen muur
omringd. Aan den zuidkant van 't' plein is eene
galery van negen treden lang en vier breed, al
mede in de natuurlyke rots uitgehouwen, hebbende
van vooren een zoort van lyst met fnywerk
van vrugten en bloemen vercierd, die nog wel
kenbaar, maar door den tyd meest uitgeileeten
zyn Binnen in is een fraai breed vertrek, volmaakt
vierkant 3 uit dit vertrek gaat men nog in
zes andere, van welke de twee middelde dieper
zyn,

Z E V E N D E B R I E F . 3
«yn, dan de overige, hebbende nog een afgaanden
trap van zes of zeven treden. In elke kamer,
behalven in deeertfe, ftaan in ter zyden gemaakte
nisfen, fteenen doodkisten, die voor dezen wel
met fraaije en vol lofwerk gefnedene dekfels toegelegen
hadden, maar nu meest verbroken zyn
Het raarst in deze onderaardfche kamers zyn de
deuren, waar van er als met voordacht nog eene
is blyven hangen, zynde een zark van omtrent
zes duimen dik en uitgehouwen met paneelen,
en ichynt met de rots van een en den zelfden aart
Van fteen te wezen; 2y draait onder en boven op
twee pinnen als twee fpillen, die met de deur al
mede van één ftuk, en in twee gaten van de onbeweegbare
rots 't een boven, en 't ander beneden,
ingelaten zyn." Het fchynt in den aanvang
wel een raadfel, en verfcheiden reizigers komen
zomtyds met eikanderen in een vriendedyken
twist, hoe die deuren met een boven en beneden
pin in de rots, welke niet te bewegen is, zyn
ingebragt; doch MAUNDRELL merkte wel ras de
ontknooping van dit raadfel, dewyl de pinnen der
afgebroken deuren, die op den grond lagen, van
boven lang en van onder kort waren, zo konden
die in de gaten der rots zeer wel ingebragt worden
, te meer daar die deuren niet tot het boventte
van de opening der rots reikten. (•}
Van daar een weinig ten westen heeft men V
Dal
COZk M A » N n R E LL>sReize bi. 488, m . P 0 c o c K M
iejefiryv. van 'e Oosten 2 D. 1 ft. n. 3g . ^
A a

| Z E V E N D E B R I E F r
Dal Krum, 't welk behalven fraaije velden ook
vermakelyke tuinen heeft, die met Olyf-Vygen-
Abrikoozen en Amandelboomen beplant zyn. Het
is de aangenaamfte landftreek rondom Jerufalem,
en de Jooden gaan er op den Sabbath om zich te
vermaken, in menigte na toe. (*)
In dit Dal treft men aan de graven der Richteren,
wier ftichting onbekend is; men wil dat zy
oudtyds de begraafplaatfen van de voornaamften
der ftad Jerufalem waren. Voor haaren ingang is
gemeenlyk een openplaats in de rots uitgehouwen.
POCOCK is van gedachten, dat de aanzienlykfte
van de ftad hier hunne lusthuizen hadden; misfchien
waren er over deze opene plaatfen groene
galeryen voor hunne huizen, want 't was de gewoonte
hunne dooden by hunne huizen te begraven,
gelyk sAMuEL in zyn huis te Rama begraven
wierd, i Sam. xxv: i. Deze graven gelyken
veel naar die der Koningen, en zyn niet veel
minder in fchoonheid. Men ziet ook eenige waterbakken
in de rots uitgehold. Deze fpelonken
hebben drieërlei gebruik, dienende, of tot graflieden,
of tot regenbakken, of tot fchuilplaatzen
voor herders en hun vee in flegt weer, en wel byzonder
in de winterfche nachten. Hier uit kan
men genoegzaame reden geven van 't groot getal
grotten door dit geheele land: want ten dezen
tyde woonen er des winters veele huisgezinnen
en
(*) Zie POCOCKE BefChryv. van 't Oosten, 2 D.
1 fl. bi. 83.

Z E V E N D E B R I E F . 5
en dryven er hun vee by nacht in, om zo wel
tegen 't weêr, als tegen de wilde dieren beveiligd
te zyn. (*)
Als men de vallei of 't dal Krum ten einde
heeft gewandeld, komt men in eene meerdere
laagte, en daalt dus naar beneden, alwaar ter linkerzyde
puinhoopen van een vervallen Kasteel worden
gevonden. Op de bergen oostwaard ziet men
zekere plaats genaamd Lefka. Noordwaards 't gebergte
opklimmende laat men aan de westkant 't
vlek Emmaus liggen, en vindt op den top van
dit gebergte Rama, 't welk van Ramla nauu keurig
moet onderfcheiden worden, van 't welk ik
u in mynen eerften brief reeds gemeld heb. Dit
Rama wordt voor de geboorteplaats van den propheet
SAMUEL gehouden, en wordt i Sam, i: i,
Ramathaim Zophim, en in 't 19 vers enkel Rama
genaamd, alwaar, die propheet ook is begraven.
Zy wordt om die reden door de Arabiërs hedendaagsch
Samucle geheeten, en is waarfchynlyk
dezelve met Arimathea, de geboorteplaats van
den Raadsheer J O S E P H . Men heeft ter plaatle
daar men voorgeeft, dat S A M U C L begraven is,
eene Moskee of Turkfche kerk, in welke geen
Christen gaan mag, doch men verhaalt, dat er
geen graffpelonk in'die Moskee is, maar wel eene
verhevene tombe, op die wys als de Mohammedaanen
de graven van hunne Heiligen veicieren,
met een zyden fprei bedekt, en dat het overlchot
C*) POCOCKE li. S3, 84.
A 3
van

6 Z E V E N D E B R I E F .
van sAMuè'LS Iyk door den Keizer ARKADIUS
naar Thracië overgebragt was. Op den top van
gemeldcn berg is een opene bron zeven of agt voet
diep in de rots uitgehouwen, buiten twyfel om 't
regenwater te ontvangen, Aan de zyde des bergs
naby den top is in eene kleine grot, in de rots
gemaakt, eene fontein, die de Samuëh bron wordt
genaamd en overvloed van helder water geeft. (*)
Naar 't noorden (zegt POCOCK,) zagen wij neerin
eene zeer vermakelyke vallei, oost en west naar
myne gfe'fïag omtrent tien mylen lang en vyi
breed, (f) Volgens overlevering, zo 'tfchynt,
is zy ?
t dal Ajnisn, in welke de ftad Gibeon lag.
In deze vallei liggen twee bergen beiden by uitnemc:..
heid vriigtbaar: die ten westen heeft twee
toppen-, op welker noordlyken 't vlek Geb of Dsjeb
ligt, waarfchynlyk 't oude Gibeon, boven 't welke
• Israël den gezichtkundigen ftilftand der zon befchouwde
Jof. x: 12—14 CD- Op den berg ten
oosten is Bima- BilBah, misfehien 't oude Beêroih
Jof, ix: 17. Voords Betefcr op 't gebergte ten
oosten van 't dal, en eene plaats Witinï genaaseftd
ten noorden. (**) Wat verder noord waards, een
weinig ten oosten, komt men aan een klein dorp
(*) POCOCK bl. 84.
(t) Engelfche mylen van welke omtrent drie één
nur gaands uitmaken.
(§) B u s c 111 N G houdt Geb of Dsjeb liever voor *t
oude Geba of Gibea.
Cf*) Zie POCOCK bl. 85.
op

Z E V E N D E B R I E F . 7
op een heuvel, alwaar veele overblyffels van eene
voormaalige ftad zyn, dit dorp wordt Bir ook wel
El Bir, en van zommige Bcèr genaamd. Ten tyde
van BROCHARDUS waren de Tempelieren in't
bezit van deze plaats, welke hy Bira noemt. In
den Bybel draagt zy den naam van Be'èr, werwaards
JOTHAM voor zyn broeder ABIMELECH
vlugtte, Richt. ix: 21. MAUNDRELL befchryft
Beer als eene zeer vermakelyke plaats, gelegen in
't hangen van een berg tegen 't zuiden, aan welks
voet eene fchoone en waterryke fontein wordt gevonden.
Aan den bovenkant ftaan nog overblyffelen
van eene oude kerk, wel eer door keizeiin
HELE NA gebouwd, zo men voorgeeft op die
plaats alwaar MARIA, van 't Paasclifeest komende
uit Jcrujalcm, treurig ging neerzitten, toen zy
haaren zoon JE sus miste, welken zy vervolgens
in den Tempel onder de Leeraars wedervond.
Naast die bron zyn ook nog twee groote vyvers
met vierkante fteenen opgemetfeld; ook is er nog
eene groote fteenen Karavanfera met muureu cirringd.
Zommige meenen, dat deze plaats dezelfde
is met Michmas, van 't welk men i Saai. 14 leest,
't geen niet zeker is. (*)
Van hier eenige uuren verder noordvvaards en
den geheelen omtrek, zo ver men zien kan, vertoont
't land zich zeer bar en woest tot Leban toe,
aangezien zich oveial niet dan bloote rotfen, bergen
en fteiltens opdoen. Men komt in 't voordreizen
'*) MAU NDRELL 483. BUSCHÈN-C 37?.
A 4

Z È V E N D E B R I E F .
zen aan een klippige en fteilopgaande hoogte, op
welke 't dorp Arura ligt, welke plaats ookby
FL JOSEPHUS voorkomt.
Wanneer men van daar den togt vervolgt, en
omtrent een uur ten zuiden vm Leban genaderd is,
heeft men ter regterhaml 't vlek Ennon in eene
aangenaamc ftreek op den weg naar den Jórdaan;
en ter (linkerhand treft men 't dorp Cinga aan. Van
hier is negts eene kleine wandeling, gelyk gy
merkt, tot Leban, een dal aan de oostzyde van
een zeer vermakelyk dorp, 't.welk men voor 't
oude Lebona houdt Richt. xxi. 19; er is eene Karavanfera
of heiberg, die men Kalm Leban noemt,
alwaar MAUNDRELL een nacht met zyn gezelfchap
uitrustte. Ik moet nog aanmerken dat zommige
reizigers deze plaats Lemna, andere Lepna of
ook Ltlna nbemea* HAIMENDORH noemt het
een groot vlek, en toen hy er den 1 Maan kwam,
was er jaarmarkt. (*)
Nu verlaten wy den barren grond, en komen
over eenen berg in een vrugtbaar en aangenaam
veld of dal, 't welk van 't zuiden ten noorden vier
uuren lang is, en aan wederzyde omtrent twee
uuren breedte heeft, en met kleine vrugrbaare
bergen omringd is. Dit Üal brengt ons by Je fontein
Jakobs in de nabuurfchap van Sichem.
Wy lezen van deze fontein Joh. iv: 5, 6, doch
uit onze overzetting fchynt het, dat die waterput
in de ftad was, doch wy moeten 't 5. vers naar de
(*) BtJSCHTNG 404.
grond?

Z E V E N D E B R I E F . 5
grondtaal niet lezen: Hy kwam in eene ftad van Samariën
genaamd Sichar; maar dus: Hy kwam TOT
eene jiad enz. dat is in derzelver nabyheid. Dat
wy 't dus moeten overzetten.blykt ook duidelyk
uit vérs 8, Q8 en 30. Deze fontein wordt ook
nog bedendaagsch aldaar gezien. BROCHARDUS
zegt met opzicht tot Sichem: ,, Niet wyd van haare
zuiderpoort ziet men op den weg naar Jerufalem,.
Jakobs fontein daar de Heere zittende op den
put, drank van 't Samaritaansch vrouwtje eischte
Joh. iv: 6." (*) D E L L A VALI-E meldt nog 't
volgende: ,, boven deze put ftond nog in oude
tyden eene kerk, van welke men nog heden de
puinhoopen ziet, maar de put is als bedolven, en
zo met fteenen bedekt, dat men dezelve nauwlyks
vinden kan; de herders van deze gewesten hebben
hem dus volgeworpen, vermits zy vrezen, dat
hunne kudden in 't veld weidende rampzalig daar
in zouden vallen." (t) THEVENOT zegt:
„ vyfhonderd treden van de ftad ontfpringt eene
fontein onder een gewelf ten oosten, en ftort haar
water in een marmeren bak van één ftuk, lang tien
en-breed vyf fpannen, en ook zo hoog; aan 't
voorfte gedeelte ziet men eenige bladen werk en
roozen, verheven op 't marmer gehouwen. Een
half vierendeel rriyls van daar naar den weg toe
langs welken men" van Jerufaiem komt, is de put
van de Samaritaanfche vrouw, volgens 't zeggen
der Christenen des lands, die denzelven met groote
(*) Bl. 440. (t) 2de Boek Bl. 4.
A 5
ftee-

10 Z E V E N D E B R I E F .
fteenen bedekt houden, uit vrees dat de Turken
hem anderszins zouden vullen. Men doet deze fteenen
wegnemen, waar na men door een klein gat
regt boven den mond des puts in een ge welf daalt,
hier neemt men een anderen grooten fteen, welke
tot een dekfel dient, van den mond af. De gezegde
put is zestien vademen diep, om hoog eng, en
beneden wyd , op 't gewelf van boven zyn twee
kleine pilaren. (*) M A U N D R E L L tekent het
volgende aan: „ De put is tegenwoordig overdekt
met een oud fteenen verwulffel, hebbende
flegts een eng gat om door te komen; en wanneer
men van binnen eenen grooten platten fteen opbeurt,
zo ziet men den mond van den gemelden
put, die in eene h^rde rots uitgehouwen, omtrent
negen voeten wyd, en ruim honderd en vyf diep
is, van welke wy er vyf met water bevonden.
Dit ftrydt regtftreeks tegen 't geen zy den reizigers
, die de moeite niet willen nemen van te peilen,
des aangaande gemeenlyk vertellen, te weten,
dat de wel 't geheele jaar door droog is, uitgezonderd
op den verjaardag van den tyd, dat onze
gezegende Zaligmaker daar by zat, en dat zy dan
in grooten overvloed opborrelt", (f)
. Van deze fontein noordwaardsr gaande komt men
fpoedig te Sïehëin, eene ftad die in 't JN'ieuwe
Testament Joh. iv: 5, Slchar genaamd wordt. In
vorigen tyd wierd die plaats naar 't Grieksch Neapolis,
fath deNicuwftad, gthzzttn en hedendaagsch
Na-
(*) ie deel bl. 364. (t) Bl. 483.

Z E V E N D E B R I E F . !1
Nabobs, ook wel Naploza, doch de Samaritanen
noemen ze nog Sichem.' De ftad ligt in een dal
tusfchen twee bergen Gerifim ten zuiden en Ebal
ten noorden, welk dal naar KOOTWYKS rekening
wel 30G0 Ichreden lang is, doch in de breedte
flegts een vierde van die maat bedraagt. De ftad
is lang en fraai, volgens MYRIKE beftaat zy
uit een ftraat, die wel een kwartier uurs lang is,
in welker midden de Bazar of markt is. Andere .
maaken melding van nog eene lange ftraat, welke
evenwydig met de vorige loopt. Ook is er volgens
KOOTWYK nog eene nieuwe markt aan 't
•westeinde der ftad. De huizen der ftad zyn van
fteen, doch hebben over 't geheel een liegt voorkomen
, dewyl de meeste laag en maar van eene
verdieping zyn. De ftad is rykelyk bewoond
door Turken, Arabiers, Jooden, doch vooral
door Samaritanen, die men wil dat daar wel 200
huisgezinnen uitmaken, zy hebben eenen hogenpriefter
en oeffenen den Godsdienst in eenen kleinen
tempel. Men heeft in deze ftad ook eenige
Jakobitilche Christenen. In den jaare 1759 hcsft
deze ftad ook zeer gedeeld in de aardbeving, welke
door een groot deel van Paleftina befpeurd wierd,
de inwooners-, die zich in de huizen niet durfden
vertrouwen wegens de herhaalde fchuddingen,
waren genoodzaakt in tenten op 't open veld te
vernachten, alwaar zy zeer geplaagd wierden door
wilde dieren, die uit de woestynen kwamen. In
de oorlogen van ALI BEY van 't jaar 177a is
deze ftad ook door deszelfs troepen bemagtigd,
de

ia Z E V E N D E B R I E F .
de belegering duurde lang, en de ftad wierd niet
door geweld, maar doof hongersnood veroverd.
De ftad is thands volgens VOLNEY de verblvfplaats
van eenen Chek, die de fchatting van dit.
diftricl in pagt heeft, van welke hy aan denPacha
van Damaskus, als hy rond reist, rekening moet
doen. Rondom de ftad is eene vrugtbaare grondsgefteldheid,
waar in Oranje- Vygen- Olyf- en
• Moerbezie-bomen ftaan,gelyk er ook koornenaangenaame
tuinvrugten worden geteeld. Het gedeelte
van J
t dal, dat ten zuiden der ftad ligt, wordt
door eene frisfche waterbeek befproeid, waar door
't zeer aangenaam en vrugtbaar is ;'t wordt veelal genaamd
V Jakobsvcld, ter gedachtenis van den Eerstvader
JAKOB, die dit ftuk lands van HEMORS
zoonen gekogt had, naar Gen. xxxm: 19; en gelyk
wy uit Gen. XLVIII: 22. mogen opmaken, naderhand
met zyn zwaard en boog uit de handen
derAmoriten, die 't veroverd hadden, herwonnen
heeft. O .Volgens RADZIVIL ligt daar ook
nog een dorp, 't welk JofephsFlek genaamd wordt,
want JAKOB had dit land aan JOSEPH gegeven
Ge», XLVIII: 22. (f)
In de nabuurfchap van dit Sichem heeft men ook
te plaatfen V Eikenbosch van Morel?, van 't welk
men leest Gen. 12: 6. Men moet 't zelve niet
verwarren met V Eikenbosch van Mamre, in de,na-
«Jtt^^t^^g - ...... ;by.-
(*)BlJSCHING bl.406. — HA.MELSVELD 2 d
hl. 358.
Ct) Zie JLADZIVII/S Reize bl. 50.

Z E V E N D E B R I E F .
byheid van Hebro?i. Het Eikenbosch Moreh was
gelegen by de bergen Gerifim en Eb al, volgens
Deut. li: 30. Dit zyn twee bekende bergen, Gerifim
welke ten zuiden van Sichem ligt, is vrugtbaar,
met olyfboomen en wynftokken beplant, als
mede ryk aan bronnen, valt dus fraai in 't oog.
Ebal aan de andere zyde der ftad ten noorden liggende,
is ruw, dor en onvrugtbaar, zynde eene
naakte rots. Deze berg heeft eené groote menigte
grotten of holen, byzonder aan dien kant, welke
naar de ftad gekeerd is, die door de inwooners
tot begraafplaatfen gebruikt worden, waartoe zy
ook voorheen waarfchynlyk zullen gediend hebben.
Van Sichem reist men noordwaards, en komt na
verloop van ruim twee uuren gaands, eerst door
een nauw dal, waar door eene beek loopt, en
vervolgens over heuvels en door dalen, en gaat
hier op van den landweg, alwaar men een heuvel
opklimt, welke in een vrugtbaar dal is gelegen.
Op dezen heuvel, ryk aan bronnen, vindt men
Samaria, van ouds eene zeer vermaarde Stad, ea
wel de hoofdplaats van 't afgefcheurde ryksgebied
van Israël. In 't oude Testament draagt die Stad in
'tHebreeuwsch den naam van Schomrom ('t welk de
Grieken door Samaria hebben vertolkt,) vaneenen
berg van dien naam, die dus heette naar zekeren
SCHEMER deszelfs eigenaar, van welken OMRI
dien berg kogt voor twee talenten zilver, 1 Kon.
XVK 33, 24. Thands noemt men die plaats Sebaste
oïSebastia. In deze Stad wierd door PHI-

14 Z E V E N D E B R I E F .
LIPPUS 't eerst 't Eüaugelie verkondigd Hand.
vin: 5—8. Tegenwoordig zyn er van die vermaarde
Stad flegts eenige puinhopen over. BRÖc
HAR DUS meldt: „ Ik kan nauwlyks zeggen,
hoedanig verval, en welke groote ruïnen ik daar
gezien ,heb, verre te boven gaande de ruïnen en
't verval te Jerujdkm. Op den berg ziet men
nog marmeren zuilen, die de koninglyke gebouwen,
paleizen, galeryen , en wandelplaatfen
onderfchraagden; insgelyks dergelyke ftaande
pilaaren op den gantfchen omtrek van den berg
daar de kluizen van de ftraaten op rusten". (*}
KOOTWYK vond onder anderen drie ryen pilaren
op den top des bergs, welke overblyffelen
fcheenen te zyn van 't oude koninglyk paleis.
MAUNDRELL zegt, dat deze overblyffelen aan
de noordzyde der gewezen Stad ftaan, alwaar zich
een groot vierkant plein vertoont, rondom met
Kolommen voorzien, en aan de oostzyde brokken
eener groote kerk, die men wil, dat boven de
plaats, alwaar JOHANNES de doper gevangen
en onthoofd is, door Keizerin HELE NA ZOU
gebouwd zyn. In 't midden dezer kerk gaat men
door een trap naar beneden in \ zelfde hol, daar
men zegt dat zyn bloed vergoten is. De Turken,
die aldaar eenige weinige arme huisgezinnen
uitmaken, houden dit gevangenhuis in groote
waarde, en hebben boven dit zelve eene kleine

ZEVENDE BRIEF. tg
Moskee opgericht, tot welke zy ook den vreemdelingen
voor weinig gelds den toegang verleenen".
Den berg, waar op de Stad gelegen is, befchryft
hyals lang en ovaalsgewys, zynde eerst van eene
vrugtbaare vallei, en dan van eenige heuvelen
omringd. (*)
Vyf uuren van Scbastia, ten noorden op den
weg naar Nazareth, heeft men't vlek Ginin, ook
wel Jenin, of Jenecn genaamd, gelyk 't by
MAUNDRELL voorkomt, die hetzelve eene groote
oude ftad noemt, voorzien met een oud kasteel
benevens twee Moskeen (t> Dit vlek ligt aan
den voet der bergen, welke voor dezen Gilboa genaamd
wierden. Het rondom liggend land is tamelyk
vrugtbaar en heeft veele palm- en vygenboomen.
De bergen Gilboa zyn op zommigen plaatfen
klippig, dor en onvrugtbaar, op andere oorden leveren
zy grazige weiden op. Er is een oud vooroordeel
, dat op dezelve nimmer dauw noch regen
zou vallen, uit een misverftand van i Sam. i: ai,
welke woorden van DAVID men zich niet als eene
voorzegging , maar als een wensch, in eenen dichterlyken
trant, moet voorftellen. BROCHARDUS,
die op dit gebergte in 't Jaar 1283 geweest is,
heeft er dauw en regen befpeurd (§)•
Van daar voordgaande komt men aan eenige geringe
plaatsjes, namelyk^r, Naïn, en Dabirc.
En-
(*; M A U N D R E H bl. 481. Ct) Ibid bl. 503-
(§) BROCHARDUS bl. 440. BUSCHING il. 412-

i6 Z E V E N D E B R I E F .
Endor houdt men voor eene gewezene ftad, doch
thands ziet zy er liegt uit, en wordt door eenige
Arabiers bewoond. Nam was voordtyds ook eene
ftad, doch tegenwoordig een klein, arm Arabisch
dorp, ruim een half uur van den berg Thabor. EG-
MOND VAN DER NYENBURG en HEYMAN zeggen
in hunne reize, dat aldaar nog eenige overblyffelen
van eene Kapel gevonden worden, die van de tyden
van keizerin HELENAfcheen te wezen, gebouwd
ter plaatfe, daar 't wonderwerk der opwekking
volgens Luk. vu: 11—14, aan de ftadspoorte gefchiedde.
(*) Het dorp Dabira ligt aan den voet
van Thabor, en wordt ook Deboura en Thabour
geheeten, en is waarfchynlyk dezelfde plaats,
die 1 Chron. vi: 77 Thabor heet, 't wordt bewoond
door Arabiers. Beneden dit dorpje is in
eene grot eene bron, en eenige fchreden van daar
eene vervallen kerk. Voorgemelde reizigers berigten
mede, dat aan den voet des bergs Thabor in
de vlakte Esdrelon eene rivier met naame Serar
loopt, die in de vlakte ontftaat, en van 't zuidoosten
naar 't oosten in 't meir Tiberias uitwatert.
De landlieden hebben gezegd, dat deze rivier eene
manslengte diep is. Mogelyk is dit wel de oostetelyke
arm van de beeke Kifon.
Thabor is een berg, die volgens zommige beneden
aan den voet wel drie uuren in den omtrek
heeft, deszelfs opgang is niet gemakkelyk;
MAÜNDRELL had een uur noodigom naar boven
(*) Tmsde dsei bl, 28.
te

Z E V E N D E B R I E F . 17
te klimmen; indien men te paard rydt moet men
zomwyl afklimmen en te voet gaan. Van onder
tot boven toe is die berg met boomen voorzien;
ook is er veel wild gedierte, viervoetig en gevleugeld,
op de zuid- en westzyde van den berg
vindt men brokken van muurwerk, zynde overblyffels
van een klooster en drie kerken ter plaatfe,
daar men zegt, dat PETRUS de drie Tabernakelen
wilde maken; Ook zyn er nog ondcraardfche
kapellen in grotten, waar by ook een regenbak,
die in een rots is uitgehouwen. Op de
noordzyde ziet men de ruïne van eene Kerk. Op
dezen berg woonen eenige geringe lieden, die er
koorn op bouwen. Men fielt veel al vast, dat dit
dé berg geweest zy, waar op de Zaligmaker is
verheerlykt, doch buiten de overlevering, op
welke niet altoos is ftaat te maken, heeft dit ge-
Voelen geen fchyn, ja is zelfs niet waarfchynlyk,
dewyl de Heiland volgens Matth. x'vi: 13 verkeerde
in de deeien van Cefaréa Philippi, 't welk wel
16 uuren noordwaards Van Thdbor ligt; en na de
verheerlyking komt JE sus volgens Matth. xvn:
14 te Kapernaum, 't welk omtrent 8 uuren noordwaards
van dezen berg ligt. Dus fchynt de Zaligmaker
nog zo ver zuidwaards niet te zyn gekomen,
en j E s u s reize lag toch op den weg ten zuiden
tastjudca, gelyk uit Mark. x: 1 blykt. De berg
van JE sus verheerlyking, die nergens in 't N.
Testament met zyn eigen naam genoemd wordt,
zal buiten twyfel verre noordwaards van Thabor
gelegen hebben. VOLNEY zegt, dat men van
B de

iB ZEVENDE BRIEF.
de hoogte van Thabor een der fraaifte gezichten
van Syrië heeft. Hy vergelykt dien berg by een
geknotten kegel van vier of vyfhonderd halve
roeden hoogte. De top heeft twee derde nrylen
omtreks. Wel eer (ztgt hy) ftond er eene ves­
ting op, doch thands zyn er nauwlyks eenige ftee­
nen van overig. Van daar ontdekt men ten zuiden
die reeks valleijen en bergen, die zich tot aan
Jerufalem uitftrekken. Ten oosten ziet men dc
Jordaan, benevens 't meir Tiberias. Verder ver­
liest zich 't gezicht naar de vlakte van Hauran;
en als men zich dan ten noorden wendt, ontmoet
men 't gebergte Hasbeya en Kasmië; en met 't oog
over dezelve heen weidende rust 't zelve op de
vrugtbaare vlakten van Galika, zonder zich tot
de zee te kunnen uitftrekken. (*)
Van dezen berg Thabor omtrent drie uuren noord-
westwaards gaande komt men te Nazarcth, doch
alvorens een klein uur aan deze zyde heeft men
een berg, die aan den eenen kant vry fteil is. Wy
klommen (zegt POCOCK)"een vierde van den
weg den bergop, en vonden daar eenen altaar in
de rots uitgehouwen met een boog daarover, en
zommige ftukken eener ingelegde vloer. Daar
zyn twee regenbakken naby. De Monniken komen
hier zomtyds de mis doen. Omtrent veertig voe­
ten hoger is de plaats, naar men zegt, van welker
fteilte de Jooden onzen Zaligmaker wilden afwer­
pen Luk. 4: 29. Aan den kant der rots zyn twee
(?) VOLNEY 2 d. bl. 215.
hoo-

Z E V E N D E B R I E F . t 9
iaooge fteenen gelyk eene borstvveering, in welke
men de indruklèls van handen en voeten wyst,
terwyl de Monniken zeggen, dat ze door c HRIS-
T u s daar in gemaakt zyn, toen hy 't geweld,
door de Joden hem aangedaan, tegenftond. Ten
westen van de fteilte is een vlek Jaffa geheeten,
alwaar men een aangelegd boschje heeft van granaat-
en vygenboomen, en in een dal by dit dorp
vindt men eene menigte Alrum of Mandragora. (*)
Voorby 't vlek (zegt P O C O C K ) is een altaar aan
St. J A N den Euangelist toegewyd, ter plaatze,
zo men zegt, daar 't huis van Z E B E D E U S , vader
van J A C O B U S en J O H A N N E S , heeft geftaan;
op St. jansdag verrichten de Monniken aldaar
Godsdienst, (f)
Nu komen wy te Nazarcth, of gelyk 't thands
genaamd wordt Nasfariah of Nasra. MAUNDRELL
zegt: „ 't is tegenwoordig maar een kléin dorpje,
gelegen in eene rondachtige holle vallei op den
top van eenen hoogen berg. Wy fpysden in 't
konvent, gebouwd boven de plaats der boodfchapping.
Hier zyn zeven of agt Larynfche Paters
byna als opgtllooten, die waarlyk afgeftorven en
in geduurige vrees voor de Arabieren leven, welke
volkomen heeren van dit land zyn. De Kerk ftaat
in een kelder, die voor de regte plaats gehouden
wórdt, alwaar de gezegende Maagd die blydeboodfchap
des Engels óntvong, weesgegroet, gybege-
(*) POCOCKE bl. 107, 108, ICQ.
(t) ^ils boven.
B 2
na-

HO Z E V E N D E B R I E F .
nadigde enz. Luk. i: 18. Zy heeft geen verwulp 1
fel dan in de natuurlyke rots. M A U N D R E L L
bewondert, gelyk meer andere reizigers eenpylaar
in die kerk, welke van onder geheel was afgebroken,
om onder denzelven naar eenen verbeelden
fchat te zoeken, en 't bovenfte deel aan 't gewulf
blyft vast zitten, ("welke pylaar waarfchynlyk
thands na de vernieuwing der kerk niet meer zal
te zien zyn.) Verder zegt hy: hier na gingen
wy 't huis van J O S E P H bezien, zynde volgens
hun verhaal 't zelfde, daar de Zone Gods by de
dertig jaar onder de gehoorzaamheid van een mensch
heeft geleefd Luk. n: 51, Niet ver van hier
wyzen zy de Synagoge aan, daar onze Zaligmaker
de predikatie deede Luk. iv. die zyne landgenooten
tot toorn verwekte. (*) E G M O N D
V A N D E R N Y E N B U R G en H E Y M A N maken
gewag van drie fchilderyen, welke in voorgemelde
kerk hangen, eene van de boodfchap aan
M A R I A , 't ander van St. C A T H A R I N A van
Si'cna* en 't derde van St. G R E G O R I U S . Ook
ontdekten zy twee altaaren, op welker eene de inkomst
van den Engel en op de andere de boodfchap
zelve gefchilderd ftond; ook nog eene kleine fchildery,
't hoofd van C H R I S T U S naar 't leven verbeeldende.
Uit dit hol komt men door eene wyde
opening, die rondom wel bemetfeld en bepleisterd
is, in 't huis van de H. Maagd, daar de echte
muuren van thands, zo men wil, te Loretto zouden
(*) MAUNDRELL il. 503 en 505.

ZEVENDE BRIEF. ai
den zyn. Ik heb dit huis (zegt een der reizigers)
bevonden 36 fpannen lang en 16 en een halve
breed te zyn; doch iemand, die 't geen te Loretto
is, gezien en gemeeten heeft, verzekerde my,
dat die maat geenzins overeenftemt. Een der Monniken
zeide ons, dat de vloer, als nog dezelfue
was, welke er ten tyde van de H Maagd gelegen
had, hoewel ik echter daar zeer aan twyfele. (*)
Ik kan u nog eenige jongere berichten van dit
Nazareth opgeven. K O R T E , die er in 't jaar
1738 was, zegt: dat't een groot doch liegt dorp
is, hebbende omtrent 150huizen door Roomfchen,
Grieken en Turken bewoond, die hier vriendelyk
met elkander leven. Hy meldt, dat 't klooster en
de kerk op nieuw herbouwd en in 't jaar 1730, tot
ftand gekomen is, en in 't klooster omtrent twintig
Monniken waren, (f) HASSELQUIST,welke
die plaats in 't jaar 1751 bezichtigde, meldt,
dat het thands een groot dorp is met fteenen huizen
voorzien, die naar de wyze des lands fterk en wel
gebouwd, doch verje van fchoon zyn. Het dorp
kan in tyden van onrust en twist, tusfchen de Galileërs
en Samaritanen, welke zeer dikwyls voorvallen,
honderd ftrydbaare mannen opleveren.
Tegenwoordig ftaat er (zegt hy} eer
>e kleine kerk,
die voorheen aan de Grieken behoorde, aan wie
zy door de Arabieren ontnomen was, die er eene
Moskéc van wilden maken, doch dezelve voor
(*) Zie hunne Reizen, 2 d. bl. 17.
(t) KORTE I d. bi. 313, 321.
B 3
eene

$,& Z E V E N D E B R I E F .
eene fomme gelds aan de Latynen hebben afgeftaan
, die er de tegenwoordige bezitters van zyn.
Dit was zo onlangs gefchied, dat deze nieuwe
eigenaars nog geen Tyd hadden gehad om die op»
tecieren, 't geen echter binnen kort Hond te gebeuren.
(*)
VOLNEY, die er in 't jaar 1784 was, zegt:
„ Nasra of Nazareth, zo vermaard in de hiftorie
van 't Christendom, is een middelmatig dorp voor
een derde door Mufulmannen, en voor twee derden
door Catholyke Grieken bewoond. De vaders
van 't H. Land, die van 't groot klooster
van Jerufalem afhanglyk zyn, hebben er een herberghuis
en kerk voor hunne order; zy zyn gemeenlyk
de pagters van 't land. Ten tyde van
DA HER waren zy verplicht dien Chek een gefchenk
van duizend piasters te doen voor elke
vrouw, welke hy nam, en hy droeg zorg byna
elke week te trouwen, (f)
Eer ik van deze plaats afftappe moet ik nog
melden, dat, gelyk gy weet, Nazareth in 't
Nieuwe Testament voorkomt als een verachtelyk
fteedje; dit was niet Hechts wegens de geringheid
, maar vooral wegens de ondeugd der inwooners.
NATHANACL zeide: Kan uit Nazareth
iets goeds zyn? Joh. 1: 47. Zommige uitleggers
willen, dat men daar uit kan ophelderen Matth.
pi 23, alwaar wy vinden, dat door de Propheten
kt
(*) HASSELQÜIST Reize, 1 d. bl. 209, 210.
Cf) VOLNEY 2 d. bl. 215.

Z E V E N D E B R I E F . 23
gezegd was, dat Hy QESUS) een Nazarener zou
«eheeten worden. Het welk dan by wyze van een
fpreekwoord zal aanduiden een veracht mensch.
Van hier dat zy JE sus van de fteilte des bergs
wilden afwerpen Luk. iv: =9. QUARESMIUS
zegt van de inwooners van Nazareth, dat dit volk
terwyl zy met de eene hand 't geld aannemen om
de heilige plaatfen te vertoonen, met de andere
hand een fteen opvatten om hunnen weldoener te
kwetzen. KOOTWYK getuigt van hun, dat zy
deboosten waren van allen, die hy in zyne geheele
reize had waargenomen. Het is volgens
S C HUL ZE onder de Christenen daar te land nog
een fchimpwoord, als men zegt: Gy zyt een godlooze
Nazarener. (*)
Hier eindige ik mynen brief, en wenfche u
binnen kort weder te fchryven.
Q*J Zie HAMELS VELD de Bybel verdedigd 1 d.
bladz. 102.
B 4
AGT-

A G T S T E BRIEE.
REIZE VAN NAZARETH NAAR DEN BERG LIBA­
NON. KANA. SEPHOURI. HATTIN. DE DUIVEN
VALLEI. BERG DER ZALIGSPREKINGEN. Tl'
BERIAS, BADEN BUITEN DE STAD. ZEE VAN
TIBERIAS. BETHSAÏDA. KAPFRNAUM. TEL-
HUM. SAPHET. AIN EL ZAITON. MINERALE
BRON. 'T WATER MARON. HET GEBERGTE
HERMON EN LIBANON.
VEELGELIEFDE VRIEND!
Ik merk uit uwen vorigen brief, dat gy aanhoudt
om 't vervolg derreize door 't van ouds vermaarde
JoodfcheLand; gy ziet uit myne laatst toegezonde-'
ne misüve, dat ik goede vorderingen maake, doch
men kan fpoediger eene reize lezen, dan'befchry.
ven. Ik heb u in 't flot myner vorige gelaten te
Nazareth, zynde gelegen in dat gewest van ouds
Caliled geheeten, in welk landfchap de Zaligmaker
't meest verkeerd en geleerd heeft, van waar die
oord hedendaags nog V Land des Èuangeliums genaamd
wordt.
Volg my met uwe gedachten; en legde landkaart
voor u. Ruim twee uuren van 't voorheen
gemelde Nazareth komt men ttKana, 't ligt noordwaards
een weinig ten oosten van daar, ook zyn
er twee wegen, die men kan inflaan; POCOCKE
nam

A G T S T E B R I E F . 25
nam zynen weg noordwaards en KORTE oostwaards,
die dan met eene zekeren bogt derwaards
loopt. De plaats is vermaard in 't N. Testament
door 't eerfte wonderwerk, 't welke j E s u s daar
verrigtte, wanneer hy 't water in wyn veranderde
Joh. 2. Het wordt daar Kana in Galilea genaamd,
ter onderfcheiding van eene andere ftad gelegen in
Syrophenicie, welke den ftamme Afer te beurt viel,
volgens Jof. xix: 28.
Dit Kana is thands een vlek of dorp, ten zuiden
van 't zelve is eene bron, uit welke naar men voorgeeft
dat water is genomen, dat c H R I s T U s in
wyn veranderde. Naby de fontein zyn de overblyffels
eener kerk aan St. BARTHOLOMEUS
toegewyd, hebbende zo men zegt op de plaats van
zyn huis geftaan. In 't vlek is een groot vervallen
gebouw, welks muuren volgens POCOCK nog
bykans geheel zyn, doch men kan niet wel ondericheiden,
of 't een huis of kerk geweest zy. De
Monniken zeggen, dat 't bruiloftshuis op deze
plaats geftaan heelt. De Grieken hebben daar digt
by eene nieuwe kerk. Het dorp wordt door KatholykeChristenen
bewoond. MYRIKE befehryft
de voorgemelde bron, dat ze voor aan in 't dorp
is, heel diep inden grond, rondom met fteenen opgemetfeld,
naar welke men moet nederklimmen,
en uit welke een beekje tot in 't dorp vloeit, 't
welk dient om 't vee uit te drenken. (*)
Een
(*) THEVENOT bl. 36I. MAUNDRELL bl. 505.
HEÏMAN bl. 28. POCOCKE bl. 11%.
B5

26 A G T S T E B R I E F .
Een groot uur van hier noodwestwaarts op den
weg naar Akra of Ptolemaïs ligt 't dorp Sephouri,
't was oudtyds eene merkwaardige ftad, genaamd
Diocefaréa, doch komt in de H. Schrift niet voor.
Dit dorp ligt op een berg en wordt door Griekfche
Christenen, Mooren en Arabieren bewoond. Op
den top des bergs, een end weegs van 't dorp heeft
men een kasteel met een fraaien tooren van gehouwen
fteen. De Christenen noemen dit vlek thands
St. Anna, om dat JOACHIM en ANNA, die gehouden
worden voor de ouders der Maagd MARIA,
als mede ANNA 'Szuster HERMANA, die men
zegt de moeder van ELISABETH, MARIA'S
nicht geweest te zyn, daar zouden gewoond hebben.
(*)
Wanneer men van Kana omtrent een uur noordwaards
gaat, wyst men de plaats alwaar de discipelen
van JE sus, door 't gezaaide gaande, aairen
plukten volgens Matth. XH: i.
Wanneer men van daar een halfuur verder gaat,
doch een weinig ten oosten, Gver bergachtige landftreeken,
klimt men af in een fraai vermakelyk
dorp genaamd Hattin oïHutin, alwaar in eene enge
rotsachtige plaats, ter zyde afgelegen, de begraafplaats
van JETHRO, MosEs fchoonvader, gewezen
wordt. Deze plaats is wegens haare limoen
en oranjeboom-boschjens zeer bekend, en de Turken
hebben in dit dorp eene Moskee, voor welke
zy zeer veel achting betoonen. (f).
Een
O HEYMAN bl. 16. (t) Ibid bl. 29. POCOCKE bl. 113.

A G T S T E B R I E F . 27
Een weinig ten oosten van dit dorp Hut in heeft
men den berg der Zaligffrekingen, doch eerst moet
ik nog gewag maken van zekere vallei, die ruim een
half uur noordwaards is, genaamd Waad Hyman of
de Duiven Vallei, zy is een nauwe weg welke neerloopt
tusfchen twee rotsachtige bergen inde vlakte
van Gcnne/areth, die ten westen van 't middendeel
der zee van Tiberias is. Deze bergen zyn vol graffpelonken,
die waarfchynlyk tot de nabuurige
lieden en vlekken behoord hebben. Aan de noordzyde
des bergs tegen de vlakte van Gennefareth
is op eene aanmerkelyke hoogte in de loodregte
rots een kasteel uitgehouwen met eene groote
menigte kamers.
Nu komen wy aan een berg, welke men den berg
der Zaligheden, of ook wel den berg van CHRIS­
TUS noemt, om dat er eene overlevering is, dat
de Heiland op dien berg die voortreflyke leerreden
en zaligfprekingen gedaan heeft, welke men vindt
Matth. 5, 6 en 7. B RO C H ARDU S zegt: „wanneer
men op dezen berg ftaat, kan men de geheele
Galileefche zee, Iturea en 't land Trachonitis tot aan
den Libanon overzien. Hy beflaat in de lengte
omtrent twee boogfeheuten; maar in de breedte
niet meer dan eenen fteenworp, is overal vol kruiden
en zeer vermakelyk. Aan den voet van dien
berg een weinig van de zee af, is eene fontein van
levendig water (*). MAUNDRELL befchryft
dezen berg als een heuveltje niet verre van de ftad
C*) BROCHARDUS bl. 436.

a8 A G T S T E B R I E F .
Saphet, welke op eenen hoogen berg ligt, welke
men van daar gemakkelyk zien kan. Zouden wy
niet mogen denken (zegt hy) dat c H R I S T U S met
de woorden zyner predikatie Matth. 5: 14, eene
ftad op een berg liggende kan niet verborgen zyn,
de ftad Saphet van ouds Bethulia genaamd, in 't
oog gehad hebbe? Eene gisfing die meer dan
fcfayn heeft, om dat onze Zaligmaker gewoon was
met gelykenisfen, genomen van voorwerpen, die
de toehoorders in 't oog hadden, zyne redenen op
te helderen. C) EOMOND. y. r>. NYENRURG
noemt ook dezen berg eene kleine hoogte, en
zegt, dat er nog puinhoopen van eene kleine kerk
te zien zyn. CD POCOCKE befchryft de overblyffelen
dier kerk aa voeten in 't vierkant. Ten
westen van die is eene regenbak onder den grond.
Ruim een half uur oostwaards zyn onder andere
twee zwarte groote fteenen, op welke men wil
dat CHRISTUS de 5 brooden zegende, Matth.
xiv. (§)
Indien wy nu van dezen heuvel verder noordwaards
gingen, zouden wy eenige plaatfen aan
onze regterhand langs 't Galileefche meir onbeziens
laaten liggen, dus moeten wy eerst onzen
reistogt ten zuidoosten nemen naar Tiberias. Dit
was van ouds een zeer vermaarde ftad, volgens
FL. JOSEPHUS gefticht door HER ODES Anti*
pas, welke dezelve naar den toen regeerenden keizer
TI.
(*) MAUNDRELL bl. 505. (f) HEYMAN bl. 29.
(§) POCOCKE bl. 113.

A G T S T È B R I E F . 29
TIBERIUS haar den naam van Tiberias gegeven
heeft. Zy ligt aan 't zuiderdeel van't meir, dat
ook den naam van de zee van Tiberias draagt.
HE RO DE S Antipas deed er een vobrtreflyk paleis
bouwen, en had er zyne hofhouding; hy is dezelve
welke Viervorst was vmGaüka, Luk. m: 1.
welke JOHANNES den Dooper liet onthoofden
Matth. xiv: 3—11, en ook den Zaligmaker naar
't leven ftond, gelyk uit Luk. xïtf: 31, blykt.
En dit kan wel ligt de reden zyn, dat hoe dikwyls
de Heiland in dien oord zich ook bevend, hy
nimmer, zo ver wy weeten, teTiberias zich hebbe
opgehouden; ja by den dood van JOHANNES
voor een tyd geheel Galilea, en dus de grenzen van
Herodes gebied ontweek, Matth, xiv: 12. Na
de verwoesting van Jerufalem kwamen er veele
Jooden wonen, hadden er hun opperfte gerichtshof
en den zetel der geleerdheid, ook is er deMischna
opgefteld. Toen de Kalif OMAR de ftad in
de 7de eeuw veroverde, zyn de Jooden daar uit
verdreven. In de 1 ode eeuw vondt BENJAMIN
Tudelenfis aldaar 50 Jooden, die er eene fynagoge
hadden. Volgens HASSELQUIST wierdTiberias
half door Jooden bewoond, die fchatting moesten
betalen aan de Arabieren; SCHULZE vond er in
't jaar 1754 nog een fchool der Jooden, waar in
twintig jongelingen in den Talmud onderwezen
wierden. Het is thands een zeer vervallen plaats.
VOLNEY zegt er van. „ Wat de Stad belangt,
zy is niet anders meer dan een puinhoop ten hoogften
door honderd huisgezinnen bewoond. Men
noemt

Sc A G T S T E B R I E F;
noemt ze tegenwoordig Tabaria of Tabarya (*),
zeer beroemd zyn reeds van ouds de warme baden
van Tiberias, geweest FL. JOSEPHUS zegt,
dat deze baden gevonden worden niet verre van
Tiberias, in een vlek dat Emmaus of'Ammaus heet,
en befchryft dit water niet alleen als warm, maar
ook heilzaam tegen lichaams gebreken; de plaats
dezer baden is omtrent een half uur gaands buiten
de Stad ten zuiden aan den voet van eenen berg,
nog geen Veertig fchreden van de Zee. KORN.
BE BRUIN vond in 't jaar 1675 omtrent een
Italiaanfche myl van Tiberias twee baden naby de
Zee, in welke eenige Arabifche vrouwen bezig
waren zich te reinigen. EGMOND VAN DER
NYENBURG of HEYMAN fpreeken in hunne
reizen van eén bad aldaar, 't welk hy zo warm vond
dat hy 't er bezwaarlyk in kon houden, waarom
hy ook 't gat, door welk 't water in de kom liep,
deed toefloppen om het te verkoelen. Boven dit
bad was een huisje,- koepels gewys gebouwd. Hy
meent, dat 't water van dit bad in aart en uitwerking
aan dat der baden te Aken gelykvorjnig zy.
POCOCKE en KORTE die in denzelfden tyd in
Paleftina waren, en te Tiberias de baden befdiouwd
hebben, komen in de befchryving over een.
POCOCKE meldt ér van: Het water is zeer heet,
't wordt gebruikt om er zich in te baden, en voor
alle
(O THEVENOT bl. 362. HEYMAN bl. 30— 33.
POCOCKE bi 115—II7. HASSEJ.QÜIÏ T I d. 61.2T2.
TOiKKÏ 2 d. bl. 21(5.

A G T S T E BRIEF.
alle zoorten van pynen en gezwellen, ook zo nier
zegt, voor de jicht, over de bron is een gebouw
met eenige badftoven. Ik nam een vies vol van
dit water mede, onderzocht, en bevond, dat het
met eene groote menigte grof vast vitriool, een'ig
aluin en mineraal zout bezwangerd was. Onder
de latere reizigers heeft HASSELQUIST die
baden 't nauwkeurigst befchreven. Hy meldt van
een der baden, dat het water zulk een trap van
hitte had, dat men er de hand in kon Heken,
zonder die te verbranden, doch men moest er die
dan ten eerften uithalen, waarfchynlyk is dit 't
zelve bad, aangaande 't welk zeker Arabisch fchryver
by BUSCHING aangehaald, gewaagt, 't
welk zo heet is, dat er een ei terlïond in gaar is,
en dat men er* ook bokjens en hoenders in kan
koken. De reuk, zegt HASSELQÜIST, was zeer
zwavelig en de fmaak bitter. Het grondzetfel was
na 't aflopen des waters, zwart en dik als bry,
riekende fterk naar zwavel, en was met twee vliefen
overtrokken, van 't welke het onderfte eene
fchoone donker groene verwe, het bovenfte eene
heldere roestkleur had. Ter zyde van dit bronwater
was een gering en liegt huis gezet, om in
te baden, doch 't zelve lag zeer vervallen, want
in dat land worden de gefchenken der natuur niet
behoorlyk tot nut der ingezetenen aangelegd.
Nademaal de Stad Tiberias aan een meir van
dien naam ligt, door 't welk de Jordaan haaren
loop heeft, zo moet ik u daar van iets mededeelen.
Het draagt in 't oude Testament den naam
van

SS A G T S T E B R I E F .
van Cinnereth, Num. xxxiv: n, of ook Cinneroih,
Jof. XII: 3. Het komt ook ónder den naam yan
Gennefar by JOSEPHUS, en van Gcnnefareth in
't N. T..meermaal voor, en dewyl dit meir in 't
landfchap Gaïïlea lag, heette het ook de Galileefche
Zee. De lengte van dit meir wordt door JOSE­
PHUS op 6 uuren gaands, en deszelfs breedte op
iè uur gefchat; fchoon het aan latere reizigers zo
groot niet voorkomt. Men merkt dit meir aan als
eene Iaage vallei van bovengemelde rivier de Jordaan,
waarom 't zelvé waarfchynlyk niet zeer diep
Zal zyn. Aan de oost- en westzyde zyn er kleine
beekjes, die haar water in dit meir uitftorten.
Het water is in het zelve helder, zoet en gezond,
hoewel het niet altyd die helderheid noch koude
heeft, gelyk men uit H A S S E L Q U I s T kan opmaken.
Van de vischrykheid van dit meir vinden wy gewaagd
in 't N. T. Matth. iv: 18 , Luk. v: 4—7,
Joh, xxi: 1—11. verfcheiden van JESUS leerlingen
en Apostelen waren Galileefche visfehers. In
de reize van EGMOND v. D. NYENBURG en
HEYMAR wordt gezegd,dat die zee vol visfehen
is. DELLA VALLE verhaalt, dat hy in eene
kleine verwoeste ftad op den oever van dit meir
visch gegeten heeft. MYRIKE vong met de
hand een karper. POCOCKE verhaalt, dat hy
met zyne reisgenooten tot vermaak vischte met
werpnetten, van welke zy zich hier bedienen.
HASSELQUIST zegt, dat men in dit meir onder
andere visfehen ook aantreft den Silurus, Mugil
en Scarus GaliUus. Dit water wordt ook bevaa-
ren.

A G T S T E B R I E F . s s
ren, fchoon al niet met groote vaartuigen, nogthands
met kleine, en visfchers booten. Zulk
eene visfchers boot hebben wy te verftaan Matth.
xra: i, in 't welk j E sus zat, om 't volk, dat op
ftrand ftond, te leeren. N A U verzekert, dat er
dikwyls ftormwinden op dit meir plaats hebben,
gelyk ook uit de H. Schrift blykt, Matth. xiv:
24, Joh. vi: 18. (*)
Nu moet ik u nog eenige plaatfen befchryven,
welke aan den westlyken oever van die zee, of
dit meir gelegen zyn. Wanneer men een uur
noordwestwaards van 't bovengemelde Tiberias
reist, vindt men dé puinhoopen van eene ftad of
groot vlek, hedendaagsch Baitfida genaamd, en
buiten twyfel 't oude Bethfaida, by de Euangelfefchryvers
meer dan eens gemeld. • Deze plaats ligt
ruim een half uur gaands van 't meir, men ziet er
volgens POCOCKE puinhoopen van eene groote
waterkom en andere gebouwen, en byzonder veele
overblyfléls eener kerk, waaronder die van eea
ongemeen fraai gewerkt deurraam van wit marmerftéen,
en eenige zuilen voornamelyk uitmunt
ten. Ct) Dit Bethfaida wordt Joh. xn: 21, eene
ftad in Galilea genaamd, was de geboorteplaats
van PHXLIPPUS, ANDREAS, en PETRUS.
Joh.
(*) Men kan over dit meir nalezen BROCHARDUS
bl. 436; DEIIA VALLE id. bl. 9; THEVENOT
1. d. bl. 362. HEYMAN 2 d. bl. iien 36. POCOCKE
bl. 118. VOLNEY 1 d. bl.216. 2d. bl. 21(5, en andere.
(t; POCOCKE bl. 114, 115.
C

34
A G T S T E B R I E F .
Joh. li 45. JE sus heeft er veele wonderwerken
verrigt, Mark. vin: 22—26, Matth. xi: 20,
21. FE. JOSEPHUS fpreekt nog van een ander
Bethfaida aan den oostkant van den Jordaan in
Gauhnhis gelegen, 't welk door den Viervorst
PHILIPPUS tot eene ftad gemaakt, en Julias is
genoemd. BACHIENE wil dat dit laatstgemeld»
voorkomt Luk. ix: 10.
Noordwaards van Bethfaida heeft men Kapernaum
te zoeken, thands Tdhum ook Telhouë genaamd.
Zy kunt onder den eerften naam dikwyls voor in
't N. T. alwaar JE sus uit Nazareth ging woonen
Matth. iv: 13, derzelver ligplaats was oudtyds
ep de grenzen der beide ftammen Zebulon en
Naphtalim; dus zien wy de Godsfpraak vervuld
Jef. vra: 23 en Hoofdft. ix: 1. De Heiland deed
aldaar veele wonderwerken volgens Luk. iv, en
elders, doch 't grootfte gros der inwooners nam
JE sus leer niet aan, waarom Hy een wee over
die ftad uitfpreekt, Matth. xi: 23. In derzelver
nabuurfchap had men volgens JOSEPHUS eene
watcrryke bron. Dit Kapernaum moet onderfcheiden
worden van eene ftad van gelyksn naam aan de
Middelandfche zee, niet verre van Cefarea, van
welke WILH. TYRIUS en de Jood BE NJAMIN
gewag maken. BROCHARDUS befchryft die
plaats als een liegt gehugr, daar nauwlyks zeven
visfchers hutjes in ftaan, tot vervulling van Jefus
woorden, Matth. xi: 23, gy Kapernaum, die tot
den hemel toe verhoogd zyt, zult tot ae helle toe neder
gcflooten worden. POCOCKE zag te Telhout
eene

A G T S T È B R I E F .
èene kleine vervallen kerk van wit marmerfteen
met eenige overblyffels van pylaaren. De puinhoopen
ftrekken zich een aanmerkelyk end noordwaards
langs 't meir. Ik kon er ook eene ronde
haven voor kleine vaartuigen duidelyk onderfcheiden.
Deze plaats is dan buiten twyfel ("zegt
hy) 't oude Tarichaa, dat volgens JOSEPHUS
befchryving, gelyk Tiberias, aan den voet der
bergen lag, in welke byzonderheid zy er zeer wel
naar gelykt, maar ligt, zo 't fchynt, meer dan
dertig ftadièh van Tiberias. Tarichaa heeft zynen
naam van 't zouten van den meirvisch, welke
voornameiyk ter dezer plaats gefchiedde. (*)
Omtrent vier uuren verder noordwaards heeft
inen Saphat of Saphei, men noemt deze plaats
eene ftad, doch is als een dorp gebouwd, zy was
lang de voornaamfte van 't voormalig Galika, en
ligt op een hoogen berg, welke zommige gisïen
deze te zyn, op welken JE sus is verheerlykt.
BACHIENE plaatst deze ftad veel te zuidelyk,
aan de westkant van de zee van Tiberias, daar 't
uit THEvE NOT en POCOCKE blykt, dat men
die ftad ten westen van 't meir Samachonitis aantreft;
Ly is waarichynlyk bedrogen door eene uitdrukking
van MAUNDRELL, welke meldt, gelyk
ik hier vooren fchreef, dat hy die ftad van
den berg der zaligfprekingen, die ten westen van
'tmeir Tiberias ligt, als naby, befchouwen kon;
doch dit is eene bedriegelykheid van 't gezicht,
CO POCOCKE bl, 121.
C a
ge-
35

3g A G T S T E B R I E F .
gelyk wy in de reizen van EGMOND VAN DBR
NYENBURG en HEYMAN vinden aangemerkt,
welke fchryft: wanneer men van de hoogte des
bergs, waar op Saphet ftaat, naar de zee van Tiberias
ziet, fchynt haar afftand flegts eenige fteenworpen
ver te wezen, daar men echter zomtyds
wel vier uuren nodig hebbe, om er naar toe te
ryden. Zommige houden die ftad voor 't oude
Bethulia, van 't welk in )t boek Judith wordt gewaagd,
doch andere meenen dit ongegrond te
zyn: ik durve hier niets beflisfen. Ten tyde van
de ftraks gemelde reizigers EGMOND en HEY­
MAN wierd die plaats door eenige weinige Mooren
en veele Jooden bewoond, welke daar voor
groote achting hebben, deels om dat 'er de begraafplaatfen
van eenige beroemde Rabbynen worden
gevonden, deels, om dat zy meenen, dat de
Mesfias, welke men aldaar wil, dat in Galiled zal
gebooren worden, Saphet tot de hoofdftad van zyn
ryksgebied zal ftellen. De Turken maken zich
den Joodfchen eerbied voor deze ftad ten nutte,
want zy verkopen hun de vergunning', om daar
te wooiien, zeer duur, en weeten hen door geldboetens
en knevelaryen uit te mergelen, zo dat
zy, om dus te fpreken, de lucht, die zy inademen
, betalen moeten. Verkiest een Jood de ftad
door de vlucht te verlaaten, zo verliest de Pacha
of Turkfche Bevelhebber daar niets by, want 't
geen deze moest opbrengen, verdeelt hy onder
de overige Jooden. Zy hadden er in dien tyd
zeven fynagogen, eene hooge fchool, daar zy de
jeugd

A G T S T E B R I E F . 37
jeugd in onderwyzen, en eene drukkery. Volgens
de aantekening door gemelde reizigers, gingen zy
zeker grot bezien, 't welk door de Turken in
groote achting wordt gehouden, zy noemen 't de
grot van JAKOB, om dat zy willen, dat die eerstvader
met zyn huisgezin daar in gewoond heeft,
toen hem de boodfchap van den dood zyns zoons
j o s E P H s wierd gebragt. Het is den Jooden verbooden
deze heilige plaats te naderen, zelfs worden
de Christenen, die hier te land Naxarans genaamd
worden, niet dan zeer bezwaarlyk toegelaten.
Men komt van dit grot, 't welk op eene
kleine hoogte binnen de ftad is, in een tuintje met
eenige boomen, onder welker fchaduwe eene Turkfche
gebedenplaats is.
Hier van daan gingen zy de burgt of 't kasteel
befchouwen, voorheen zeer fraai, en eene groote
fterkte, doch naderhand zeer vervallen. Men
vindt in die ftad nog een groot gebouw van hardfteen,
zeer oud, en voorheen, gelyk 't fcheen
wel een tempel. Op deszelfs koepel geklommen,
heeft men een ver uitzicht over verfcheiden dorpen
en gehugten, 't welk zeer fchoon is. Het
gezicht over 't meir Tiberias is zeer aangenaam,
en fchynt van daar, gelyk ftraks gezegd is, zeer
naby. Men verhaalde ons hoe zeker Turk onlangs
aldaar gekomen, en 't gemelde meir zo digt by
ziende, zyne vrouwen reeds opftroopte en derwaards
wilde gaan, om zich te wasfchen, daar 't
nogthans wel vier uuren rydens van daar ligt.
Niet minder is hier 't gezicht bedriegelyk naar
C 3 ze-

33 A G T S T E B R I E F .
zeker dorp Hattin genaamd, tusfchen Saphet en
den berg Thabor gelegen, 't welk ook zeer naby
fchynt, en evenwel nog wel goede drie uuren er af
ligt. De lucht is te Saphet ongemeen gezond,
als mede koel en frisch in den zomer, door de
geduurige winden, wanneer 't in andere ftreeken
zeer heet is. Men heeft hier omftreeks veele wyngaarden,
die fmakelyke druiven voordbrengen,
van welke de Jooden wyn maken die tamelyk goed
is. (*) Deze ftad is door de aardbeving in 't jaar
1759 zeer verwoest, zo dat dezelve, volgens 't
bericht van VOLNEY tegenwoordig niet meer
dan een byna verlaaten dorp is. (f)
Westwaards van Saphet aan den voet des bergs,
pp welken de ftad is gebouwd, treft men een
groot dorp aan, genaamd Jin el Zaitun , men heeft
hier eene bron, en olyfboomen. (§)
Wanneer men van Saphet eene wandeling ten
posten doet, komt men aan de Jordaan, langs
welke ik met u de reize noordwaards naar 't gebergte
Libanon en Hermen zal aannemen, en dien
weg hebbende afgelegd, een weinig uitrusten.
Volg my nu op den weg die van Saphet naar
de Jordaan leidt, hier befchouwen wy een langwerpig
vierkanten berg door kunst, zo 't fchynt,
gemaakt, rondom den top vond ik, zegt POc
o c K E , de grondvesten van eenen fterken muur,
(*) HEYMAN %d. bl. 39—45.
Cf) VOLN EY id. bl. 21.7.
CD BOSCHING bl. 430.
en

A G T S T E B R I E F . 89
en zo aan 't zuidend, als aan de oostzyde de overblyffels
van twee zeer fraaye poorten, van gehouwen
Heen, met ronde torentjens aan de hoeken.
Aan 't noorder end ligt een grooten hoop puin,
waarfchynlyk van een kasteel. Het geheel werk
heeft omtrent tien minuten gaands in den omtrek.
Hier digt by is een kleine berg met een hoop puin
daarop, men noemtze nu de Jakobsftad. Zommige
plaatfen hier by gisfing Harofeth de ftad van SI­
SERA, veldoverfte van JABIN Richt, iv: 2. (=0
Een weinig voordgaande, wanneer men flegts
een halfuur van 't meir Samachonim is, ligt er
een brug van drie boogen over de Jordaan, welke
de Jalobsbnig wordt genaamd, dewyl men wil,
dat j AK o B op zyne terugkomst uit Paddan Aram,
op die plaats over de rivier trok. Aan de overzyde
der brug is eene groote Khan, op den heeren
weg van Damaskus naar Jerujdlem, daar men van
Damaskus komende de tweede nachtrust houdt.
Aan die oostzyde der brug bouwde BALDEWYN ,
de vierde koning van Jcrufakm, eene fterkte tegen
de Saraceenen, op eenen ryzenden grond, waarfchynlyd
op dezelfde plaats. Ik ging over de brug,
zegt POCOCKE, in 't land Gaulonitii genaamd,
welke een gedeelte des koningryks Bafan was, en
naderhand den halven ftam Manasfe over de Jordaan
uitmaakte. In dit laad ten oosten van de
brug, noemde men twee plaatfen, nam el ykEdouera
en Zoar. (f)
(*) POCOCKE bl. 123. (t) I^id bj. 121.
C 4
Orn-

A G T S T E B R I E R
Omtrent een derde van een uur de brug voorbygaande
ten noorden, langs den regter oever der
Jordaan, komt men by eene gezondheids bron,
met zwavel en yzerdeekjehs, zo 't fchynt, bezwangerd;
eertyds is zy met een muur omgeven,
en misfchien veel bezogt geweest. (*)
Na nu nog eene kleine wandeling gedaan te
hebben komt men aan 't meir Samachonith, in de
heilige Schrift de wateren van Merom, en hedendaagsch
Bahr el Hoidi genaamd. Volgens LA RO-
QUE heet dit meir ,
t moeras van de Jordaan.
KOOTWYK ftemt met JOSEPHUS in, dat wanneer
f zelve geheel vol water is, het in de lengte 60
en in de breedte 30 ftadien groot is, 't welk met aiuur
lengte en H uur breedte overeenkomt; doch
tóen gemelde reiziger op den 20 Oclober aan den
oever was, had dit meir eene ronde gedaante, en
dèszelfs water bedroeg nauwlyks 500 fchreden in
den omtrek. Hy vroeg den tolk' naar de reden,
en kreeg tot antwoord, dat dit byna jaarlyks gebeurde,
inzonderheid omtrent dien tyd, want dat
die zee in 't einde van den winter, of in 't begin
van 't voorjaar door de gefinoltèri fneeuw des Libanons
ftèrk wasfe, maar 'szomers en in den herfst
afneene,'en zomtyds byna opdrooge. Hiermede
kómt LA ROQUE over een, want hy meldt, dat
dit water als de fneeuw op 't gebergte fmelt, omtrent
2 Franfche mylen of uuren gaands in den
omtrek heeft, maar ten tyde van de groote zomerhit;
(*) POCOCKE bl. 123.

A G T S T E B R I E F , 41
hitte zomwylen droog is. Het welk men ongetwyfeld
van geene volkomen uitdrooging te verftaan
hebbe, maar aan de oevers, dewyl de Jordaan
door 't zelve geftadig haaren loop behoudt.
Hy voegt er by, dat dit meir of moeras met digte
ftruiken en riet omringd is, en dat zich omtrent 't
zelve tygers, leeuwen en beeren ophielden, welke
van de nabuurigebergen naar beneden kwamen. Het
troebel en vuil water van dit moeras zou 't water
van den Jordaan bederven, maar om dat deze, na
dat zy 't meir heeft verlaaten, en naar de zee van
Tiberias vloeit, meest al over een klippig bed
tusfchen heuvels loopt, zo zinkt die vuiligheid
en 't water wordt klaarer. (*) POCOCKE befchryft
dit meir, als liggende ten oosten van een
bergachtig landfchap, 't welk zich omtrent twee
uuren westwaards tot de bergen van Napkali uitflrekt,
hy befchouwde toen de breedte aan 'tnoordereind
eens zo groot dan in 't zuidercind, in 't
eerfle geval op 5 kwartier uurs, en in 't laatfle
geval niet boven de 40 minuten. Hy merkt verder
aan, dat de modder en ongezondheid van dit
water niet Hechts is toetefchryven aan de flykrigheid
van den grond, maar ook daar aan, dat de
inwooners aan de westzyde de beeken Hoppen,
om hun land te bevogtigen, zo dat 't water door
dezen grond in 't meir komt.
Van deze wateren Meroms ziet men zeer duide-
lyk
(*) Zie BUSCHING nieuwe Geographie, 5 d. bl.
328, 329-
C5

4S A G T S T E B R I E F .
lyk den berg Dsjibbel Scheik, die in 't Arabisch
Schriaah heet, en oudtyds Panius genoemd wierd,
gelyk ook daar by de ftad en landftreek Paneas
gevonden wierd. Aan den voet van dien berg
ontipringt de Jordaan. (*) De ftad Paneas droeg
ook den naam van Cafarea Philippi. Deze bron
is evenwel de eerfte oorfprong niet van den Jordaanftroom,
maar 't meir Phia/a, 't welk omtrent
5 uuren van daar byna oostwaards is gelegen, van
"t welk het water onder den grond zyn loop heeft
tot in de bron, die by Paneas gevonden wordt,
gelyk ik u in mynen vierden brief heb gefchreven.
Nu zal ik mynen brief eindigen met u nog een
kort berigt mede te deelen, aangaande 't gebergte
Libanon, 't welk de noordergrenzen van Paleftina
uitmaakt, ja oudtyds vooreen groot gedeelte tot
V land Kanaan behoorde. De naam Libanon draagt
dit gebergte waarfchynlyk van deszelfs witte kleur,
die niet Uegts veroorzaakt wordt door de fneeuw,
welke deszelfs kruin bedekt, maar ook, om dat
op den grond de rotfen van dit gebergte in een
helder gryze gedaante van verre zich wit vertoonen.
De Ouden hebben reeds dit gebergte onderfcheiden
in den Libanon en Antilibanon, 't eerfte
maakt 't westelyk, en 't laatste 't oostelyk gedeelte
daar van uit, zynde tusfchen beiden een dal
of vallei, welk zich ten noorden hoe langs hoe
meer verwydert. In 't oude Testament vinden wy
van dit gebergte onder den naam van Antilibanon
(*) POCOCKE bl. 123.
niet

A G T S T E B R I E F . 4,3
niet gewaagd, maar wel onder den naam van Herman,
doch in de griekfche overzetting der zeventigen,
vinden wy meer dan eens Aritittbanas, als
Deut. i: 7- in: 25. n: 24- De Libanon en Anttlibanon
nemen beiden hun aanvang aan de Middelandfche
Zee, 't eerfte noordelyker tusfchen
Zidon en Tripoli; 't laatste zuidelyker tusfchen
Tyrus en Zidon. V O M E Y zegt: 't gezicht van
de plaats doet blyken, dat de Libanon ten zuidoosten
van Tripoli 't hoogfte punt van geheel Syrië
is. Men ziet van Cyprus dertig mylen afftands aan
den gezichteinder zynen nevelachtigen top. Reeds
in de maand Maart fmelt de fneeuw in de daar
omftreeks liggende bergen weg, uitgezonderd op
den Libanon. Zy blyft in de hoogfte holten van
de noordoostzyde, daar zy voor de zeewinden en
de zon befchut is, 't geheele jaar door ongefmolten.
Ik zag haar in dien ftaat op 't laatst van
Augustus 1784, terwyl ik in de Vallei van Balbck
van hitte [byna] verflikte. Als men zich op den
kruin van den Libanon, of van den Sannin plaatst,
dan vertoont zich aan alle kanten een onbeperkte
gezichteinder, daar verdwaalt by helder weder 't
oog in de wostyn, die aan den Perfifchen golf
grenst, en op de zee, die Europa befpoelt. Nu
brengt het gezicht, dat over de opvolgende reeks
van bergen weidt, den geest in een oogwenk van
Anttochië naar Jerufcdem; dan de omringende voorwerpen
naderende peilt het van verre de laagte van
't ftrand; eindelyk vestigt zich de aandacht op de
rotfen, de bosfchen, de afvallende ftroomen, de
heu-

44 A G T S T E B R I E F ,
heuvelen, de dorpen en fteden. Men fchept In
ftilte eene aangenaamheid in die voorwerpen, welke
men zo groot gezien heeft, in 't klein te vinden.
Men befchouwt met vermaak de vallei met onweêrs
wolken bedekt, en men vindt 't behaagelyk
den donder, die zo lang boven ons hoofd ratelde
nu beneden zich te hooren, enz. (*)
LA ROQUE, die vroeger dan VOLNEY gereist
heeft, fpreekt ook van de hoogte van den Libanon
en meent, dat de Alpen en Pyrencën niet zo hoog
zyn. Dat dit gebergte zeer hoog is blykt uit de
fneeuw, die altoos op deszelfs bovenften kruin
gevonden wordt. In de H. S. wordt ook van die
fueeuw gewag gemaakt, Jerem. XVIII: 14. zalmen
ook om een rots/leen des yelds verlaten de fneeuw
Libanons.. Wanneer een gedeelte van de fneeuw
in den zomer fmelt, maakt zy fchoone watervallen,
bronnen en beeken, welke zich zamen vereenigende
rivieren uitmaken.
Van ouds is de Libanon vermaard geweest door
deszelfs Cederbomen. Deze boom wordt voor de
hoogfte in deze waereld gehouden, deszelfs hout
is voprtrefTelyk tot gebouwen, heeft een fraaije
roodachtige kleur, en aangenaame reuk, 't is hard,
zonder kwasten, wordt van geene wormen befchadigd,
en is zeer duurzaam. Er zyn nog eenige
weinige boomen van de oude Cederbosfchen overig.
Byna ongelooflyk is de dikte van zommige oude
Cederen. MAUNDRELL bevond den ftam van
(*) VOLNEY Reize 1 d. bl. 2go, enz.
eenen.

A G T S T E B R I E F . 45
eenen der dikften 36I voet in zynen omtrek,
welks takken zich honderd en elf voeten ver
verfpreidden. Menigmaal wordt van die Cederboomen
in de H. S. melding gemaakt. Dit hout
wierd niet alleen tot den tempel, maar ook tot
verfcheiden paleizen en huizen te Jertifalem gebruikt;
van hier, dat in den dichtkundigen ftyl
Zach. 11: !• de Stad Jerufalem den naam van
Libanon draagt, zie ook 'jcrcm. xxn: 23. Magtige
Vorsten, hovaardige menfchen, ook Godvrugtige
wegens hunne beroemde Godzaligheid,
worden by deze cederen vergeleken , gelyk blykt
uit Ezech. xxxi: 3. $efi m 12,13. Pf. xcn: 13.
Men heeft ook naar 't getuigenis van KOOTWYK
op dit gebergte wierookboomen ; mogelyk hebben
•wy hier te zoeken den wierookheuvel Hoogl. iv: 6.
Volgens DE T0T T vindt men er moerbezienboomen,
die daar in ftarreboschjens worden geplant i
in zo geregelde order als in den Levant niet is bekend.
(*) Men vindt er wynftokkea wier druiven
eene keurlyke wyn voordbrengnn, onder welke de
goudivyn (yin d ,
or~) uitmunt. Op verfcheiden plaatfen
heeft men ook olyfboomen, boomwol of katoen,
graanen, honig en wasch in overvloed, (f)
Men verzamelt er ook goede manna, welke volgens
KOOIWYK de manna in Kalabriën overtreft.
Er zyn ook grazige weilanden, kudden van fchaapen
en geiten; ook wild gedierte, als wildezwy-
(*) Zie deszelfs Gedenkfchrift en 2 d. bl. 328.
(t) Dezelve bl. 318.
nen,

4ö A G T S T E B R I E F .
nen, beeren en tygers. Men wyst nog heden eene
plaats die men den berg der luipaarden noemt, van
welke men vindt Hoog! iv: 8. SCHULTZ zag
in eene cederboschje patryzen faizanten en haazen
fchieten. Er zyn ook arenden.
Geen wonder dan, dat koning SALOMO in
dezen aangenaamen oord een lusthuis bouwde,
't huis Libanons genaamd i Kon. x: 17, alwaar by
waarfchynlyk zyn Hooglied heeft gedicht, blykbaar
uit veele zinfpelingen, ontleend van den Libanon,
in dat dichtftuk te vinden. Van deszelfs hoogte
kon hy een gezicht hebben, niet alleen op zyne
wyngaarden te Baal Ha?non, Hoogl. vm: ÏI , (thands
Baalbek,') maar ook op 't gebergte Gileads, en dc
kudden geiten, die daar 't gras affcheerden, Hoogl.
iv: 1. By dit huis, of niet verre van daar, kan
men dien tooren tïellen, van welks top men Da-
-maskus kon befchouwen Hoogl. vïir: 4.
Oostwaards van dit gebergte ligt de Antilibanon,
welke in den Bybel den naam draagt van Hormon,
door de Zidoniers Sirion, en door de Amoriten Senir
geheeten, gelyk wy dit vinden Deut. mi 9. Hy
komt Pf. XLII: 7, voor onder den naam van Flermonim,
dit is 't meervoudig getal van Hermon,
't welk zo veel zegt als Vgebergte Hermans, even
gelyk de Latynen montes bergen voor een gebergte
gewoon zyn te gebruiken. Van dit gebergte
Hermon haalden oudtyds de Tyriers veele denneboomen,
van welken zy hunne fchepen bouwden
Ezech. xxvn: 5. En zyn er die denken,' dat
digt by Thabsr nog een berg van dien naam geweest

A G T S T E B R I E F . 4?
weest zy. HIERONYMIUS fchynt dit gedacht
te hebben wegens Pf LXXXIX: 13. BROCHAR-
DUS, MAUNDRELL, RELAND en BACHIE-
N E hebben hem gevolgd, doch LIGTFOOT en
CELLARIUS hebben dit verworpen, en met
recht, om dat noch de H. S. noch ook JOSEPHUS
van meer dan eenen berg of gebergte Hermom fpreken.
Deze berg wordt met Thabor Pf. LXXXIX: 13.
zaamgevoegd, om dat dezelve twee der fchoonfte
en grootfte bergen van Kanaan zyn. Moeilyker
is te verftaan Pf. CXXXIII: 3. Gelyk de dauw Hermom,
die nederdaalt of de bergen Zions. Want
Sim, op welke Jerufalem is gebouwd, ligt wel
omtrent 40 uuren gaands van Hermon. Onze Nederlandfche
Overzetters hebben, dien afftand opmerkende,
eene invulling gemaakt op deze wyze:
Gelyk de dauw Hermans, {en} die nederdaalt op de
bergen Zions. Dus dachten zy aan tweeërlei dauw.
Men kan hier aanmerken, dat Pf. CXXXIII: 3 m
't Hebreeuwsch Zien anders gefpeld wordt, dan
Deut. iv: 48. Men zoude de eerstgemelde plaats
kunnen vertaaien bergen van groote droogte, en dus
zou men kunnen denken aan zekere bergen, die
aan den voet van 't gebergte Hermans liggen. Andere
gedachten gaa ik thands voorby. (*)
Ik eindige hier mynen brief, na toebidding der.
beste zegeningen, enz.
(*; Zie dezelve in royne Bytelver klaring van P-a-
leftina, H. 12 , 13.
N E-

N E G E N D E B R I E F .
EENE REIZE LANGS DE ZEEKUST VAN 'T NOOR­
DEN TEN ZUIDEN, WAARIN VOORKOMT EENE
BESCHOUWING VAN ZIDON, SAREPTA. TY-
RUS MET DERZELVER WATERLEIDING. WIT­
TE KAAP. SCANDALIUM. ZIB OF ACHZLB.
AKRA OF PTOLOMAIS. BEEKEN BELUS EN
KISON. BERG KARMEL. KAIPHA. TARTURA.
BEEKEN KORADJEE EN ZIRKA. CESAREA.
ARZUF. JABNE. ASDOD, ASKALON. GAZA.
KHAN YOUNES EN EL ARISCH.
GEACHTE VRIEND!
In mynen laatften brief hebbe ik u gebragt tot
den Antilibamn. Ik meldde toen, dat dit gebergte
zyn aanvang neemt aan de Miödelandfche Zee,
tusfchen Tyrus en Zidon. Nu zal ik door deze
letteren met u de reize nemen van Zidon langs de
kusten van gemelde Middelandfche zee tot de zuidelykfte
grenzen van Paleftina.
Wy nemen dan een aanvang met Zidon, gelegen
in Phenicië, was wel eer den ftamme Afer te
beurt gevallen, doch is niet door dezelve bemagtigd,
men zie Richt, i: 31. Het was eertyds eene
voornaame ftad met aanzienlyke gebouwen, gelyk
de fteenhoopen van voormalige geftichten nog aantoonen,
die zich een half uur ver uitftrekken.
De

N È G Ë N D E B R I E F . 49
De ftad wordt hedendaagsch SaicU ook wel Sèide
genaamd. De muuren zyn grootendeels vervallen,
en de ftad heeft geen haven meer, maaf de
fchepen liggen agter eene rots ten anker, alwaar
zy wel voor den zuidwestenwind, die hier zeer
hevig en gevaarlyk is, maar niet voor den gevreesden
noordenwind veilig zyn. De ftad wordt van
Turken, Mooren, Maroniten, Grieken en Jooden
bewoond. De Grieken hebben in dezelve eene
kerk met een Bisfchop, maar de Maroniten gaan
op nabuurige dorpen te kerk, of in de kapellen
der Franfchen. Deze laatfte dryven den meesten
handel, bewoonen den grootften Khan, en hebben
hier een Confül. Zy voeren niet alleen zyde,
katoen en koorn uit, 't welk in dien oord in overvloed
wordt gebouwd, gelyk ook galnooten, welke
hier gevonden worden, naar MarfeÜk in Frattkryk;
maar ook is in dit Saida de ftapelplaats der
waaren, die op de geheele kust te Rama, Jkra,
Bairut en Tarablus verzameld worden. De zyde,
die hier gemaakt wordt, is de groffte en llegtfte,
maar daar tegen is 't gefponnen katoen en gaaien
fyner en witter dan op veele andere plaatfen. Men
heeft hier ook uitmuntende vygen, en goede witte
wyn, die fmakelyk is. (*) VOÊNEY zegt
er van, dat de ftad liegt bebouwd en morsfrg is,
én vol puinhoopen van hedendaagfche gebouwen.
Zy beflaat langs de zee eenen grond van 600 fehre-
dèrï
OO Zie de Reizen van ROÜ WOLF bl.245. MAurf-
9REI.L bl. 476,' van POCOCKE bl. 144—r4

5o NEGENDE BRIEF.
den in de lengte, en 150 in de breedte. In 't
zuidelyk deel, daar de ftad wat hooger is, ftaat
eene fterkte; van daar heeft men 't uitzicht op de
zee, de ftad en 't veld; doch eene battery gefchut
zou dat geheele werk omver werpen, vermits 't
niet anders is dan een dikke toorenmet ééne enkele
verdieping die reeds half vervallen is. Aan
't ander einde of de noordwestzyde van de ftad,
is 't kasteel, 't is 80 fchreden van 't land afin de
zee gebouwd, en is met boogen aan 't vast land
verbonden. Het bewerken van katoen maakt den
voornaamften tak van 't beftaan der inwooners uit,
welker getal 5000 zielen kan bedragen. (*)
Een groot half uur gaands ten zuiden van Zidon,
de zeekust volgende, komt men by een plaats genaamd
Scrphant, zynde een vlek, 't was oudtyds
een ftad genaamd Zarphat, 1 Kon. xvn: 9, en in
't N. T. volgens Luk. iv: 35, Sarcpta geheeten.
Wanneer men van Zidon derwaards wandelt,
ziet men op weg de fchoone bron Elborok, zy was
in den tyd van POCOCKE met een muur omgeven
, ten einde 't water te doen ryzen. Ik zag
(zegt hy,) duidelyk de grondvesten der waterleiding
van hier naar Zidon, waar van men by
overlevering een verhaal heeft, (f) Wat Sarcpta
betreft, 't is van ouds vermaard geworden door de
gefchiedenis van ELÏA, welke aldaar by eene
weduwe eenigem tyd gewoond en wonderwerken
verrigt heeft, volgens 1 Kon. xvn. 9—24. Ten
(?) VOLNEY 2 d. bl. 194. (\) POCOCKE £/. 143.
ty-

N E G Ê N D E E R I É ?. $t
iyde van BROCHARDUS zag men er nauwlyl

5a NEGENDE BRIEF.
't geheele maakfel nauwkeurig in den fmaak van
die zeer oude bouwkunde, welke ik in opper
Egypte had gezien. (*)
Wanneer men daar voordtrekt, komt men over
eenen ryzende grond by 't vlek Adnou, en van daar
voordgaande aan de rivier Kami, ook wel dooide
reizigers Kafimir genaamd. Het is eene breede
en diepe rivier die met 'groote fnelheid, en met
veele bogten flangsgewys in zee ftroomt. Veele
reizigers oordeelen 't niet veilig hunne paarden
daar in te laten gaan, ten zy zy er afklimmen.
Men vindt die rivier een groot uur ten noorden
van Tyms. Zommige hebben die rivier voor den
Ekutherus der ouden gehouden, doch verkeerd,
alzo die meer noordelyk is. M A U N D R E L L
fchryft: „ voor dezen heeft er een fchoone brug
van vier boogen over gelegen, maar tegenwoordig,
zegt hy, is er niet meer van in wezen, dan
deftanders, waar over eenige balken en planken,
om tot een weg te dienen, gelegd zyn. (f) Naderhand
is die brug vernieuwd, want POCOCKE
zegt „ er ligt nu eene brug van twee boogen
over." (§)
Nu komen wy te Tyrus, eene van ouds zeer beroemde
ftad, zo door koophandel, zeevaart als
oorlogen. Ook heeft de uitvinding van de purperkleur
de Tyricrs vermaard gemaakt, met welke zy
lakens en zyden ftoffen gewoon waren te verwon.
De-
(*) Po co CKE bl. 142. (t) MAUNDRILL #.477.
(§) POCOCKE bl. 141;

N E G E N D E B R I E F . 5S
Deze verfftof wierd bereid uit 't bloed der purper-
Hak , die eeniglyk in de zee by Tyrus werd gevonden.
Dit purper of fcharlaken, (want deze
beiden kleuren worden zomtyds door de ouden
verwisfeld,) was een koninglyke dragt. Schoon'
Tyrus van een zeer ouden herkomst is, wordt die
ftad echter jonger gehouden dan Sidon. In 't
Hebreeuwsch wordt zy Tzor genaamd, welk woord
een rotzfteen aanduidt, waarfchynlyk, om dat zy
op een rotzigen grond is gebouwd, waar op ook
gezien wordt Ezeeh. xxvi: 4; en van daar dat
Tyrus eene vaste of fterke ftad was, naar Jof.
xix: 29. Gy zult wel eens zyn verwonderd, als gy
de oude landkaarten inziet, dat gy op de eene Tyrus
vindt op 't vaste land, op eene andere die ftad op
een eiland gelegen, weder op eene andere landkaart
komt zy op een fchiereiland voor. De reden is
daar in gelegen: de ftad Tyrus lag eerst aan zee
op 't vaste land, doch daarna hebben derzelver
inwooners ook zeker eilandje volgens STRABO
een groot uur van daar gelegen, bebouwd, en ook
eene ftad aangelegd; toen had men een tweeërly
Tyrus, van welke 't eerstgemelde doorgaands
Palcetyrus dat is 't oude Tyrus wordt gehecten. In
vervolg van tyd werd Tyrus op 't vaste land door
NBEUKADNEZER verwoest, en niet weer herbouwd,
overeenkomftig de Godfpraak , die wy
vinden Eztch. xxvi: 14, ai. daar wy lezen, dat
zy niet meer zou herbouwd worden, noch men haar
meer vinden zou tot in eeuwigheid. Eenige jaaren
laater wilde AI/EXANDER de Groote de ftad Tyrus,
D 3 ep

54 N E G E N D E B R I E F .
op 't eiiand liggende, overmeesteren, maakte vari
de puinhoopen van 't oude Tyrus een dam in zee,
waar door de zee-engte wierd veranderd in eene
landengte, en dus moest Tyrus na de verovering
door ALEXANDER de Groot in de landkaarten
op een fchiereiland geplaatst worden. Deze ftad
komt dikwyls voor in de H. Schrift. De inweek
riers leefden in vriendfchap met de Israëliërs, leverden
bouwftoffen tot den Tempel i Kon. 5,
Esra 3. De Tynêrs hadden een wyd uitgeftrekten
koophandel met andere volken , van waar Tyrus
de markt der heidenen genaamd wordt Ezech. xx vu: 3,
zy brrgten ook visch en andere waarcn te koop
binnen Jerufalem Neh. xnr. 16. Doör dezen
koophandel wierden de inwooners ryk,'maar ook
tevens trotsch en weeldrig, waarom de Heer door
de propheeten oordeelen deed aankondigen van
verwoefting, die niet llegts 't oude Tyrus maar ook
Tyrus in zee getroffen heeft, fchoon by Jefaias in
,
t 33 Hoofd/1. H 15 tot V J8 vers, vooronderfteld
wordt, dat de ftad zou herbouwd worden, gelyk
ook gefchied is.
Deze ftad wordt hedendaagsch Sonr genaamd,
en ligt geheel verwoest. KORN. DE BRUIN
vond aldaar nog twaalf of veertien flegte huizen
door Turken en Arabieren bewoond, die geen
ander beffaan hebben dan van den vischvangst
dus zy een gelyk lot ondergaan heeft als oud Tyrus,
van 't welk gezegd wordt Ezech. xxvi: 14. Ik
(.*) DE BRUIN 'S Reize bl. 319.
sal

N E G E N D E B R I E F . 55
zal u malen tot een gladde (ïeenrots, gy zult zyn tot
litfpreiding der netten. M A U N D R E L L getuigt,
dat er byna geen een geheel huis in is te vinden,
deinwooners zeer arm zyn, en van den visch vangst
leven. (*) HASSELQUIST meldt, dat die voormaals
ryke koopftad nu in een ellendig dorp is
veranderd, waar in naauwlyks tien zo Turkfche
als Christen inwooners zyn, die flegts van den
vischvangst leven. Daar zyn hier en daar nog
Hukken van gebrooken muuren overgebleven tot
gedenktekenen, dat zy oudtyds pragtige gebouwen
zyn geweest, (f) VOLNEY zegt onder anderen
van Tyrus: „ de geheele bevolking van dit
dorp beftaat in 50 of 60 armen huisgezinnen, die
flil leven van eenig graan, dat zy teelen en van
hunne kleine visfchery. De huizen welke zy bewoonen
zyn niet meer, gelyk ten tyde van STRAKO ,
gebouwen met drie of vier verdiepingen, maar
armelyke hutten die dreigen in te Horten. Voorheen
lagen zy aan de landzyde open, maar de Motoualis,
die zich in 't jaar 176Ó van de ftad meester maakten,
beflooten haar met eenen muur van 20 voeten
hoogte, die er nog ftaat. Het aanmerklykfte gebouw
is een oud vervallen huis aan den Zuidoostelyken
hoek, 't is een Christenkerk geweest,
die waarfchynlyk door de Kruisvaders is'gebouwd,
daar is niets meer van overig dan 't Choor; digt
daap bv fregat* onder hoopen fteen twee fraai je
(*) MAUNDRELL bl. 477-
E>
fr '** •-• :
' ;
VÏ ••i^.. iio^... li,
vt) HASSELQUIST I D. bl. 219.
D 4

gó N E G E N D E B R I E F ,
Kolommen. Als men uit 't dorp in de landengte
gaat, vindt men honderd fchreden van de
poort een vervallen tooren in welken een put is,
waar uit de vrouwen water komen haaien, de put
is 15 of 16 voeten diep, doch heeft flegts 2 of 3
voeten water, men drinkt geen beter water op de
geheeie kust. Het wordt, zonder dat men de reden
van dit verfchynzel merken kan, in September drabbig
, en wordt eenige dagen lang vol van roodachtige
klei aarde; dit geeft den inwooneren gelegenheid
tot een groot feest, dan komen zy in eene
bende naar dien put, en gieten er een emmer zeewater
ip, dat volgens hen de kragt heeft om 't
water van die bron weder helder te maken". ^*_)
MAUNDRELL bragt een,derde deel van een
uur dcor, om van Tynus de landengte te doorwandelen.,
die zeer zandig was, en op den natuurlyken
grond komende, trok hy door een uitftekende
vrugtbare vlakte, in welke hy drie kwartier
uurs doorbiagt tot Rofeleln, (zo noemt hy
die plaats, doch eigenlyk Ras el Am dat is V
hoofd der bron,} alwaar eenige waterbakken gevonden
worden, die men aan Salomo toekent,
doch waarfchynlyk van jatere herkomst zyn.
Van deze' waterbakken, zegt hy, zyn er nu nog
drie in wezen, een omtrent anderhalve ftadie van
de zee, en de twee andere wat verder opwaards.
De eerstgemelde is de voornaamfte, heeft een
menigte kostelyk water, men geeft voor dat er
C') VOLNEY 2 d. II. 196, 203.
geen

N E G E N D E B R I E F . 57
geen grond in te peilen is, doch een dieplood van
30 voet deed 't tegendeel zien. Die waterbak
wordt van de fontein zo wel voorzien, dat offchoon
er een ftroom uitgaat als een beek, die vier
molens tusfchen dit en de zee omdryft, nog altyd
boordevol blyft. Aan de Oostzyde van dezen bak
ligt de oude waterloop, doch die thands verftopt
en droog is, zynde 126 treden lang, en ftrekt zich
tot aan de twee andere bakken uit. De fontein
daar al dit water uitftroomt, is al zo weinig bekend,
als de man, welke die waterleiding gemaakt
heeft. Wegens 't hoog opfpringen zou men fchier
denken, dat't uit de bergen, die er omtrent een
imr van daan liggen, voordkomf'. (*) POCOCKE
zegt: ,, Daar na kwamen wy aan de bronnen, die
de kostbaare waterleidingen van Tyrus van water
voorzagen, men onderrichtte my, dat zy Talioen
genaamd werden. Deze bronnen zyn omtrent een
en een halve uur gaands ten Zuidoosten van Tyrus,
en onder den naam van SALOMO'S bronnen bekend,
De bronnen zyn omtrent eene halve Engelfche
myl van zee, zy doen een overvloed van water
opborrelen, die een aanmerkelyken ftroom maakt;
welke verfcheiden molens draait. Naby den zuidoosthoek
der groote baai, ten Zuiden van Tyrus,
is eene wel, op gelyke wys als de andere door
eenen muur ingellooten. Ik zag de grondvesten
en vexblyffels eener waterleiding, die gelyk uit
't overfchot te zien is, laag en niet op bogen is
CO MAUNDRELL 61. 478.
D 5
ge-

58 N E G E N D E B R I E F .
gebouwd geweest. Waarfchynlyk liep zy naar
oud Tyrus, dat naar allen fchyn in dezen hoek
der baai heeft gelegen, om dat naby de bron een
kleine berg is, volgens alle waarfchynlykheid
dezelfde, welken NEBUKADNEZAR opwierp
om de ftad in te nemen, die ten gronde toe verwoest
is. (*)
Laat ons nu den weg zuidwaards langs de zeekust
vervolgen, en MAUNDRELL hooren: deze
aangenaame landftreek verlatende kwamen wy in
den tyd van anderhalf uur by de Wutekaap, aldus
geheeten, vermits dit gebergte zich naar den zeekant
zo opdoet. Hier trekt men over, langs
eenen op den k-.nt uitgehakten weg van zes voeten.
Het gezicht naar beneden ftaat zeer ysfelyk,
omdat de berg zeer hoog en fteil is, en de zeebaaren
kragtig van onderen tegen den voet aankletfen.
Gemelde weg is omtrent -een groot kwartier
uurs lang, en, zo gezegd wordt, 't werk van
ALEXANDER den Grooten. Nog een klein half
uur verder trekt men langs den kant van een grooten,
en niet ver van 't ftrand gelegen puinhoop,
zynde de overblyffels van 't kasteel Scandalium,
alzo genaamd naar den ftichter, den zelfden
ALEXANDER, dien de Turken SCAN DER
noemen. Deze puinhoop is 120 treden in 't vierkant,
omringd met eene drooge gragt; en aan den
zeekant fpringt er uit eene fontein uitnemend
fchoon water van onderen door. Hier van geraakt
(*) POCOCKE bl. 136.
men

N E G E N D E BRIEF. 59
men binnen een uur by den zesden Kafar, genaamd
Nachera ; en na verloop van nog een uur over een
geheel fteilen en ruwen berg tot in de vlakte van
Akra. De gantfche weg van de Wittekaap af tot
dit plein toe is by uitnemendheid klippig, maar
de vermaakelykheid verzoet wederom al den voorgaanden
arbeid. De vlakte van Akra {trekt zich in
de lengte uit van 't vorig gebergte ('t welk Saron
wordt genaamd) tot aan Karmel toe, zynde ten
minften zes goede uuren; en in de breedte van
de zee af tot aan de bergen, 't welk meest overal
twee uuren is. Verfcheiden Itroomen behoorlyk
wyd van eikanderen, loopen er overal door, ja alles
wat vermaak en vrugtbaarheid byze-tten kan,
wordt er gevonden, en nogthands is dit aangenaam
plein, by gebrek vanbouwery, ten meesten deele
zo woest, dat 't onkruid, toen wy er door trokken,
tot boven de maanen der paarden opgefchoten
ftond. Wanneer wy omtrent een uur ver in
dit plein getrokken waren, kwamen wy voorby
eene oude Rad genaamd Zib, gelegen tegen 't hangen
van eenen berg digt by de zee. Dit mag misfchien
't oude Achzlb wel zyn, van 't welk wy
lezen Jof. xix: 29, en Richt. 1: 31, naderhand
genaamd Ecdippe, want HIERONYMUS plaatst
Achzib ("naar den kant van Tyrus} negen mylen van
Ptolemais, volgens welke rekening wy de ftad
Zib ook net vonden liggen. Twee uuren verder
kwamen wy by eene fontein- met zeer goed water,
die door de Franfche kooplieden te Akra de fontein
der gezegende maagd wordt genaamd. Na verloop

6e> N E G E N D E B R I E F .
loop van nog een uur kwamen wy te Akra, heb',
bende van Rofchin tot hier toe, omtrent agt uuren.
en een half doorgebragt. (*)
Akra komt Richt, i: 31. voor onder den naam
van Acco. Zy viel den ftam van Afer te beurt,
doch is door denzelven niet bemagtigd. Zy is in
vervolg van tyd door zekeren PTOLEMEUS
kaning van Egypte ingenomen, die haar Ptokmaq
noemde, gelyk die meermaal in de boeken der
Mashabeën, en eenmaal Hand. xxr. 7. onder dien
naam voorkomt. Door de Christenen wordt zy
Akre uf Akri, ook wel St. Jan de Akra geheeten.
Ik moet u uit MAUNDRELL een gefchiedenis
vertellen, die men van deze ftad verhaalt:
,» wanneer dezelve in 't jaar 1:291 na eene lange
belegering door de Turken wierd ingenomen, had
zekere Abtdis van een Nonnenklooster 't befluit
genomen om haar aangezicht en dat der nonnen
affchuwelyk te maken, om alle onkuischheid van
't kiygsvolk te ontwyken. Zy riep de geheele
kudde, die aan haare zorg was toebetrouwd, by
een, ftelde dit als 't eenigst behoedmiddel, tot
vermyding van de fchending haarer maagdom, op
't beweeglykst voor oogen; zy fneed daar op haar
neus af, maakte ysl'elyke kerven in 't aangezicht,
en wierd van alle de nonnen manmoedig nagevolgd
; doch de foldaaten deze perfoonen dus vindende,
namen in woede wraak en doodden haar
alle met 't zwaard. Verder wierden veele Cliris-
(*) MAUNDREH U. 47Q-.
te-

N Ë G - Ë N D E B R I E F . 6x
tenen om 't leven gebragt, de ftad verwoest en
aan de vlammen opgeofferd. Men vindt nog veele
prachtige p uinhoopen en overblyfzels van gebou­
wen, die tot getuigen van den vorigen luifter en
fterkte der ftad veiftrekken. (*) In 't jaar 1754
Was Schefk OAHÈR OMAR meester van de ftad.
Deze omringde Akra aan de landzyde met een
muur van vier vademen hoog, voorzien van twee
fterke poorten. Buiten dien muur ftichtte hy nog
een bolwerk, en binnen denzelven een paleis,
voorzien met een tuin, gelyk ook nog andere ge-
bouwem Men bediende zich hier toe van de ftee­
nen eener oude Christen Kerk, by welker (loo­
ping men eene groote yzeren kist vond, die vol
geld was. Vervolgens deed hy den vervallen koop­
handel in Al ra weer herleven, en Haagde daar ih
vry wel. In 't jaar 1760 wierd de ftad Akra met
eene zwaare pest bezogt, die men wil dat byna
de helft der inwooners, welke toen op omtrent
iöoco begroot wierden, naar 't graf fleepte. (f)
VOLNEY, die er omtrent 25 jaaren later kwam,
meldt: „ Akra was zedert de verdry ving der Kruis­
vaarders byna verlaten gebleven, maar in onzen
tyd heeft DAHER haar wederom uit 't puin doen
verryzen; die werken, die BJEZZAR er zedert
tien jaaren heeft laten uitvoeren, maken haar thands
eene der eerfte fteden van de kust, men roemt de,.
(*) MAUNDRELL bl. 479.
Mos-
(t) Zie HASSELQUIST Reize 1 d. bl. 204. HA-
MKLSYELD -ddrdryksktmdt 2 d. bl. 257, 258.

6a N E G E N D E B R I E F .
Moskée van dien Pacha als een meefterftuk van
goeden fmaak, Zyn Bazar of bedekte markt, wykt
zelfs niet voor die te Aleppo, en zyne openbaare
fontein overtreft in cierlykheid die te Damaskus.
Dit laatfte Huk werks is ook 't nuttigst, want
voor dien tyd had Akra, om de inwooneren te gerieven,
niet dan eenen vry flegten put, doch 't
water is, gelyk te vooren, van middelmatige hoedanigheid
gebleven. Men moet aan den Pacha des
te meer zyne werken dank weten, om dat hy zelf
de aanlegger en bouwmeester is geweest: hy maakte
de bellekken, voerde de tekeningen uit, en
beftuurde "t werk. De haven van Akrc is eene
van de best gelegene op de kust, om dat zy door
de ftad zelve tegen de noorden- en noordwesten
winden gedekt is; maar zy is zedert den tyd van
FAKR-EL-DIN vervuild. DJEZZAR heeftalleenlyk
eene aanlegplaats voor de fchuiten gemaakt.
Het land om de ftad is eene kaale vlakte, omringd
van kleine bergen, die zich al draaijende van de
Wittekaap naar den Karmel uitftrekken. Voor 't
overige is de grond vrugtbaar, en men teelt er
met den besten uitflag graan en katoen. Deze
waaren maken den grondflag van den koophandel
van Akre uit, die van dag tot dag meer en meer
begint te bloeijen. De Franfche kooplieden hebben
er hunne Comptoiren onder 't opzicht van een
Conful, er is ook een Keizerlyke en Rusfifche
Agent. (*)
(*) VOLNEY 2 d. tl. 212.
By

N E G E N D E B R I E F . 93
By Akra of Ptolernais maakt de Middelandfche
zee eene baai landwaards in, welke men, de zeekust
behoudende, moet omwandelen om by den
berg Karmcl te komen. Alvorens men daar komt,
moet men twee beeken of riviertjes overgaan, namelyk
de Belus en de Kifon.
Van 't eerstgemelde riviertje Zegt ons MAUN-
D R E H : ,, wy gingen omtrent een half uur langs
den baaikant van Akra heenen, en draaiden toen
wat zuidwaards op. Hier moesten wy over een
riviertje dat wy meenen Belus geweest te zyn (*).
In de reize van EGMOND en HEYMAN wordt
die beek eene Engelfche myl, dat is 20 minuten
gaands van Akra gefield, 't wordt daar eene kleine
rivier genaamd, welke zy doorwaadden, die haaren
oorfprong neemt in de vlakte van Akra, niet
veelmeer dan een uur landwaards in. (f) POCOCKE
fielt deze beek verder. Hy zegt aangaande de
Belus: ,, deze rivier ontflaat uit een meir door de
ouden Palus Cendevia genaamd, en zes Engelfche
mylen zuidoostwaards van haaren mond gelegen.
Zommige fchryvers plaatfen er MEM anus graf
naby. Het eerfte glas, zegt men, is uit 't zand dezer
rivier gemaakt, waarfchynlyk door de eene of
andere toevalligefmelting van't zelve op "t vuur.—.
Wy trokken (zegt vervolgens POCOCKE) de
baai rond en waadden omtrent haaren Zuidoosthoek
door de rivier Kifchon of Kifon, die breeder
C*) MAUNDRELL bl. 4?r.
(t) EGMOND, enz. 2 d. bl. 2.
is

©4 N E G E N D E B R I E F .
is dan de Belus. Men zeide my, dat zy ten zuiden
van den berg Thabor orrtfpringt, maar volgens myoe
onderftelling zyn haare bronnen in de bergen ten
Oosten van 't Dal Esdrelom. Door verfcheiden
kleine riviertjes vergroot, loopt zy tusfchen den
berg Kar mei en de bergen ten noorden door, en
valt daar na ter dezer plaatfe in zee". (*) S H A w
meldt 't volgende: „ Ten Zuidoosten aan den voet
van den Karmel, zag ik de bronnen Van de rivier
Kifon. Drie of vier van deze bronnen, die maar
eene ftadie van elkander liggen, worden de Ras
el Kishon, dat is 't hoofd van den Kifon genoemd,
en deze alleen behalven de andere beeken, die er
korter by zee inlopen, voeren wel zo veel water
aan als nodig is om eene rivier te maken, die half
zo breed is als de Ifis te O.xfort. Daar en boven
vloeit, geduurende 't regen faizoen, al 't water,
dat aan de oostelyke zyde van den berg of op den
ryzenden grond ten zuiden valt, door eene groote
menigte van beeken in denzelven, dan vloeit hy
over zyne oevers, verkrygt eene verbazende fnelheid,
en ileept alles mede. Maar deze overftroomingenzyn
kort van duur, want de loop van den
Kifon is flegts zeven Engelfche mylen lang, en
loopt zeer fnel tot op eene halve myl van de zee".
Verder denkt dees reiziger dat zo er eenige beeken
van den berg Thabor afvlieten, die zich niet
met den Kifon, gelyk men doorgaands denkt, maar
met den Belus zullen vereenigen, dewyl de Kifon
(*} POCOCKE bl, 94.
niet

N E G E N D E B R I E F . 65
niet in die ftrekking loopt, welke de landbefchryvers
er aan geven, namelyk van 't Oosten
ten Westen, maar wel van 't Zuiden naar 't Noorden,
waar na hy in de golf van Kaifah valt. De
gemelde voornaame meiren (van deze had hy gefproken)
worden wegens haare nabyheid aan den
Kifon en Iizrcël voor de wateren van Megiddo gehouden,
zie Richt, v: 19. (*)
Nu komt men aan den berg Karmel, van welken
zo dikwyls in de H. Schrift wordt gewaagd, doch
die onderfcheiden moet worden van zekere Stad van
dien naam, niet verre van Maon, Jof. xv: 55, van
welke Stad een van Davids veldoversten den naam
van Karmcliter drccg a Sam. XXIII: 35. Men wil,
dat de berg Karmel van deszelfs uitftekende vrugtbaarheid
dus genoemd is. Deszelfs oppervlakte
belfond oudtyds deels in koornakkers, wier volle
airen door de zon befcheenen eene verrukkende
purperglans van zich gaven, by 't welk de haairlokken
der bruid in SALOMO'J Hooglied vergeleken
worden. Ook vond men er weilanden naar
Jerem. L: 19; waarom aan dien berg te regt eene »
cieraad wordt toegekend. Men noemt dien berg
hedendaags Karmain. Men heeft onder de
Roomscbgezinden naar dezen berg een geestelyke
order der Karmelitcn. Over veele jaaren, zegt
ROUWoLP, hebben deze monniken in grooter
getal hier omheen gewoond, gelyk men nog ter
dezer tyd kloosters en kerken op de hoogte kan
(*) SHAW 2 d. bl. 16, 17.
E
zien,

66 N E G E N D E BRIEF.
zien, maar van ouderdom zo vervallen, dat zy
thands woest en onbewoond liggen; ook is deze
berg buitenom aan de beek kaal en naakt, zo dat
men met den Propheet AMOS wel zeggen mag:
Ds wooningen der herderen zullen treuren, en de
hoogte van Karmel zal verdorren, Am. i: 2. Evenwel
is die berg niet overal onvruchtbaar, noch
onbewoond. De Mooren en Arabieren die er op
woonen , bouwen er koorngraanen, de Christenen
hebben er hunne tuinvruchten, en teelen er watermeloenen,
en hebben er eenige druiven tot wyn
en rozynen. Daar is ook hoornvee, als mede
fchaapen, geiten, haazen, kor.ynen, patryzen en
ander gevogelte. Men ziet op den top eiken pynolyven-
en lauwrier-boomen. Men heeft er water,
de beeke Kifon loopt langs zyn voet in zee. Men
vindt op dezen berg meer holen en fpelonken dan
elders op bergen. Van veele zyn de openingen
zo klein, dat er maar één mensch in kan fluipen,
en tevens lopen de holen zo krom dat men in één
oogenblik uit 't oog is, en zich verbergen kan:
te meer, dewyl er drie of vier zulke openingen
by elkander zyn. Daar nu deze holen reeds in
oude tyden in dien berg zyn geweest, zo kan men
regt verftaan, 't geen men leest Amos ix: 3.. Al
ver/laken zy zich op de hoogte van Karmel, zo zal
ik hen naarfpeuren en van daar haaien. De meeste
holen en digt by elkander vindt men op eene
plaats, die de inwooners Schif el Ruban, dat is
holen der ordenslieden noemen, zy zyn in een
groot dal aan weêrszyden met rotzen omgeven,die
om-

NEGENDE BRIEF. 67
omtrend vierhonderd holen bevatten, in welke
vengilers en bed rieden zyn in de rots uitgehouwen,
ook heeft men er bronnen met water. Als
men dit voorgemelde dal zal ingaan, heeft men aan
de regterhand boven op de rots eene groote fpelonk,
welke door eenen geheelen heuvel loopt,
en rondom zo veel kleine holen heeft, dat er wel
honderd monniken in woonen kunnen. Karmel is
vermaard geworden door de Propheeten ELIAS en
ELIZA, die er veel verkeerden en verblyf hielden.
Aan den voet van 't eigenlyk voorgebergte is een
hol omtrent 20 fchreeden lang en half zo breed
en hoog, 't welk de overlevering wil, dat het
door ELIAS zou bewoond zyn geweest; dit hol
wordt by Jooden, Christenen en Mohammedaanen
in veel achting en eer gehouden. Eenige Mohammedaanlche
kluizenaars houden er hun verblyf in.
Men toont ook, behalven dit grot, eene plaats
boven op den berg aan de oostzyde, omtrent in
't midden, welke de Arabiers El Korban, dat ia
,
l Ojf'er noemen, en by de Jooden zeer geëerbiedigd
wordt, om dat men daar de plaats meent te
zyn, alwaar ELIAS tegen de Baal's priesters geofferd
heeft, en aangetoond door hemelsch vuur,
dat de JEHOVA alleen God is, 1 Kon. 18. daar
Haan nog twaalf fteenen op welke men eenige
griekfche letters, ziet.) O Gy kent de fraai je
(*) Zie de Reize van ROUWOLF bl. 246—248,
van HEYMAN ifte Deel bl. 305, 2de Deel bl. 5. Yan
VOLNEY 2de Deel bl. 215, en "van andere.
E 3
rei-

68 N E G E N D E B R I E F ,
reize van D"ARVïEux_naar den grooten Emin,
en Qhebt dezelve zo ik denk met fmaak gelezen;
die Emir der Arabieren was genaamd TURABEYE ,
en had zyn legerplaats op dit gebergte, dewyl dit
gedeelte van Paleftina aan den Arabifchen ftam,
van welke hy de Emir was, toebehoorde. Hy had
er een fchoon paleis, welks vertrekken ruim, pragtig
en gemakkelyk waren; doch D'ARVIEUX zegt,
dat het in zyn tyd by gebrek van onderhouding
langzamer hand te grond ging. Een der voornaamfte
fpitfen des bergs gaat tamelyk ver in zee, en
maakt een van de aanzienlykfte en verhevenfte
kaapen aan de kust van Paleftina en Syrië. Wanneer
men dit gedeelte des bergs aan den kant van
Kaipha beklimt, komt men door middel van een
klein en fmal voetpad, dat op verfcheiden plaatfen
in de rotfen uitgehouwen is, binnen een kiein
uur by 't klooster der Karmeliten, dat in 't hangen
van den berg is. In dit kleine klooster woonen
doorgaands maar drie menfchen, namelyk een
pater, een frater en een hunner knegten. Boven
op 't fpits van den berg, die deszelfs westlyken
hoek uitmaakt, is een verwoest groot klooster,
dat te gelyk voor een vast kasteel verftrekt heeft.
Het oostelyk einde van den Karmel, beneden het
welk de Kifon loopt, wordt van de Arabiers Raaf
ai Mocataa, dat is 't voorgebergte der jlagting genaamd,
om dat men wil, dat aldaar ELIAS de
Baals Priesters heeft laaten dooden. Niet verre
daar van daar: Zuidwaards ftaat op een heuvel het
groote dorp Musenat-, waar in veele Mooren en
Griek-

NEGENDE BRIEF. 69
Griekfche Christenen woonen, zy hebben daar een
kerk, en bebouwen 't aardryk. Toen D'ARVIEUX
in dit dorp was in 't jaar 1660 had 't omtrent 500
inwooners. (*)
Kaipha ook Haipha genaamd, een open vlek
mede aan den voet van dien berg gelegen, voorheen
wierd die plaats Porphyrion geheeten. Daar
is geen haven, maar een betere ankergrond dan
by Akra, waarom hier de fchepen gaan liggen.
Dit Kaipha was voor dezen eene ftad, en had een
kasteel, van 't welke nog overblyfiels zyn, als
mede van twee kerken. Eene andere nog ftaande
kerk, dient voor een magazyn en herberg. In
den rondom liggende klippigen grond zyn veele
begraafplaatfen uitgehouwen, (f)
Wat verder zuidwaards langs de zeekust, wandelende,
komt men by een vervallen flot of kafteel,
Caflello Pellegrino door de Franken genaamd,
doch de inboorlingen dier ftreek noemen 't Athlete.
Het kafteel ligt op een klein rotsachtig voorgebergte,
dat wel 5 minuten afftands in zee uitfteekt,
hebbende aan de zuidzyde eene kleine baai.
Deze plaats wierd eertyds Petra hieifa genaamd,
waarfchynlyk uit hoofde haarer ligging op een
rots, zynde op den oostkant eene gragt gegraven,
waar
(*) Zie BUSCHING Aardrykskunde 5 d. 1 ft. bl.
421, 422. POCOCKE bl. 96—98. HAMELSVELD
u4ar dry ks kimde 1 d. bl. 307—312
(r) POCOCKE bl. 96. HEIMAN I d. bl. 305, 2
d. bl. 1. BUSCHING bl. 421.
E 3

70 N E G E N D E B R I E F .
waar door 't als tot een eiland gemaakt wierd, gelyk
't ook buiten twyfel was, eer 't zand de gragt
gevuld had. Aan de oost- en zuidoostzyde van 't
voorgebergte, heeft waarfchynlyk een Stad geftaan
, gelyk men uit 't overgeblevene muurwerk
befl uiten mag. (*)
Drie uuren verder, den weg zuid waards vervolgende
komt men te Tartiira, of zo als POCOCKE
't noemt Tortura, een klein vlek. Hier heeft
waarfchynlyk oudtyds de ftad Dor gelegen, van
welke men leest Jof. xn: 23, die naderhand verwoest
is. Men heeft ten zuiden eene kleine haven
voor groote booten, die zomtyds door onweer
genoodzaakt worden daar in te loopen Het
hedendaagsch vlek is aan de oostzyde der baai.
Ten noorden van de haven is een klein voorgebergte
met een vervallen kafteel. Hier wordt een
markt gehouden, op welke de Arabiers hunnen
buit, en de rondom woonende boeren hun vee en
vrugten tegen Egyptifche ryst en lynwaad verruilen.
De rondom liggende landftreek is weinig
vrugtbaar en zonder boomen. Cf)
Omtrent 2 uuren verder heeft men de beek
Coradfche en dan nog een uur de Zirka, ook de
krokodillen rivier genaamd; aan POCOCK wierd
door geloofwaardige perfoonen verhaald, dat er
kleine krokodillen in gevonden wierden van vyf
of zes voeten lengte,
(*) BUSCHING bl. 419.
(t) POCOCKE bl. 99. BUSCHING bl. 419,
Een

N E G E N D E B R I E F . 7*
Een uur verder heeft men de ftad Cefarea. Eertyds
wierd die ftad de tooren of burgt van STRATO
genaamd. Naderhand bouwde HERODES hier
eene ftad, en noemde die ter eere van CJESAR
AUGUSTUS Cafarea. Hedendaagsch wordt zy
nog Kat/aria geheeten. Zy komt voor in de Handelingen
der Apostelen Cap. x: 1, enz. Men vindt
er overblyffels van een fterk kafteel; volgens
POCOCK worden in de nabuurige vlakte veele
wilde varkens gevonden. Volgens NAU houden
zich daar gazellen en wilde ezels op, ook heeft
men daar eene groote menigte bloedzuigers. (*)
Ten oosten van Cefarea, doch ik weet niet hoe
ver, heeft men een meir, 't welk de krokodillen
zee wordt genaamd. D'AR VIEUX fchryft dit
meir gezien te hebben, wanneer hy reisde van
AU ben Aulam naar Ramla. Het eerstgemelde
houdt men voor de plaats, waar oudtyds de ftad
Antipafris geftaan heeft, van welke men leest
Hand. xxm: 31. Er zyn nog eenige overblyffels
van. Het is thands flegts een dorp, werwaards
de Mohammedanen bedevaarten doen.
Van Cefarea worden nog zes uuren gaands gerekend
langs diezelfde zeekust tot Arzuf, 't welk
ook Orzuf en Urzuf wordt gefpeld, 't is eene
verwoeste ftad, niet onwaarfchynlykdezelfde, die
Appollonia geheeten heeft.
Nog twee uuren verder komt men te Joppe of
Jaf-
(*) ROUWOLF bl. 250. POCOCKE bl. 89, 100—103.
BUSCHING bl. 418.
E 4

1& N E G E N D E B R I E F .
Ja fa. Deze plaats zal ik nu flegts doortrekken,
zonder my daar een oogenblik op te houden, dewyl
ik dezelve aan u in mynen eerften brief befchreven
heb, en fpoede my naar eene plaats,
die, zo ik gis, twee uuren van daar ligt, en drie
uuren van Ramla, zy wordt Jcbna ook Tabné geheeten,
't was voorheen eene ftad der Philiftynen,
en wierd door Griekfche en Latynfche fchryvers
Jamnia genaamd; is thands een dorp, en ligt
ten zuiden eener beek van denzelven naam. VOL­
NEY zegt: „ dit dorp heeft niets aanmerkenswaardig
dan eene opgeworpen hoogte en een beekje,
't eenigst in die ftreeken, dat in den zomer niet
uitdroogt. Zyn geheele loop is niet meer dan
van anderhalve myl; het vormt, eer 't zich in
zee verliest, een meir Roubm genaamd, daar de
boeren,' vyf jaaren geleden eene kweekery van
zuikerriet aangelegd hadden, die de grootfte voordeden
beloofde; maar met den tweeden oogst
eischte reeds de Aga eene fchatting, die hen
genoodzaakt heeft van daar op te breeken. (*)
VOLNEY maakt ook gewag van een dorp, 't
welk van Jebna omtrent een uur zuidoostwaards
moet gelegen zyn, want hy befchryft 't vier mylen
van Ramla op den weg naar Gaza. Dit dorp
heet Mamiè', 't levert, zegt hy, veel gefponnen
katoen. Eene kleine myl daar van daan ten oosten
is eene afzonderlyke heuvel, om die reden
el-Teil genaamd; deze is de hoofdplaats van den
CO VOLNEY 2 d. bl. 31$,
ftara

N E G E N D E B R I E F . 75
itam der Ouahidié, van welke B A K I R Chek was,
die drie jaaren geleden door den Aga van Gaza gedood
wierd op eenen maaltyd, tot welken hy hem
genodigd had. Men vindt op die hoogte aanmerkelyke
overblyffelen van wooningen en onderaardfche
vertrekken, gelyk in de fterkten der middel
eeuwen gevonden wierden. Deze plaats moet
ten allen tyde gezogt zyn geweest om haareileilte,
en om haare bron, die aan haaren voet is. De
holle weg, door welken zy loopt, is dezelve,
die zich by Askalon gaat verliezen. Ten oosten
is de grond fteenachtig en echter doorzaaid met
Dennen- Olyven- en andere boomen. Bait-Djibrim,
oudtyds Baha-Gabr/s, is een bewoond
dorp, ilegts omtrent drie vierde myls (dus een
groot half uur,) ten zuiden daar van daan. (*_)
Nu keer ik weder wat nader aan zee zuidwaards
en koom teAsdod, van de Grieken Azotos genaamd,
zo als 't ook in 't N. Testament volgens de Latynfche
uitfpraak Azoius onder den naam van Azotcn
voorkomt Hand. vin: 40. Het was oudtyds
een van de Vorftelyke fteden der Philiftynen,
welke ftad by de verdeeling van Kanadn den
ftamme Juda wel te beurt viel, doch nooit door
dezelven is overmeesterd. De Philiflynen eerden
daar zekeren afgod Dagon genaamd, welks
beeldtenis door Gods magt ter neer geworpen,
't hoofd en de handpalmen van dat beeld op
den dorpel van Dagons tempel gevonden wierden,
(*; V O L N E Y 2 d. bl. 316.
E 5
om

74 N E G E N D E B R I E F .
om welke reden dan naderhand elk, die dit huis
inging, niet op den dorpel trad, maar denzelven
overfprong i Sam. v: 1—4. van daar, dat in de
H. Schrift dé afgodendienaars wel eens voorkomen
onder den naam van dorpelfpringers, men zie
Zeph. 1: 9. zy is door SALOMO ingenomen 1 Kon.
iv: 34; naderhand door een koning van Egypte verwoest,
tot vervulling der Godfpraaken Amos 1: 8,
Hoofd/I: HI; 9—11. Zeph. n: 4. In vervolg van
tyd is die ftad weer herbouwd en de inwooners
fpraken eene byzondere taal, of hadden een byzondere
uitfpraak onderfcheiden van de Jooden.
Neh. XIII: 23—37. SANLYS, die deze plaats in
't jaar IÓII bezogt, zegt dat hy van geen aanzien
is. DELLA VALLE die vier jaaren laater daar
kwam fpreekt van Asdod, 't welk hy Esdud noemt,
als een dorp. BUSCHING meldt, dat Asdod een
gering dorp is naby de overblyffels dier gewezen
ftad, doch onder welke geene aanmerkelyk zyn.
De plaats waar 't kafteel geftaan heeft is thands
een veld, 't welk bewerkt wordt. Digt by 't
dorp is eene groote Khan of openbaare herberg
voor de reizigers. VOLNEY, die in de jaaren
1783 tot 1785 reisde, noemt die plaats Ezdoud,
en fchryft, dat zy thands berugt is door de
fcorpioenen, die er gevonden worden. (*)
Van daar zuidwaards gaande, volgens SANDYS,
tien Engelfche mylen, zynde een afftand van ruim
drie uuren, komt men by Aslelon. Op den weg
der-
(*) VOLNEY 2 d. bl. 316.

N E G E N D E B R I E F . 75
derwaards vindt men een groot en volkryk dorp
Magdeloï Megdcl geheeten, dat met goede vrugtbomen
en tuinen bezet is, en in 't welk weekelyks
eene groote markt wordt gehouden. VOLNEY
noemt dit dorp El Majdal, en berigt dat men daar
het fraaifte katoen van geheel Pahflina fpint, hoewel
't zeer grof is. (*) Drie kwartier uurs aan
de regterhand ligt Askelon of Askalon, het was
oudtyds mede een der vyf Philiftynfche hoofdlieden;
die van Judo hebben deze ïïad, benevens
Gaza en Ekron een korten tyd bezeten, en zy is
toen weder door de Philiflynen veroverd, gelyk
men kan opmaken uit Richt. 1: 18, vergeleken met
Hoofdft. in: 3; en deze ftad is in de magt der
laatften gebleven tot op de regeering van SALOMO
1 Kon. iv: 34. Ik zal u eene befchryving der
hedendaagfche gefteldheid dier plaats uit BUSCHING
mededeelen, welke verfcheiden reisbefchryvingen
betrekkelyk tot dit Askalon heeft zaamen getrokken.
Hy zegt: 't is thands een dorp, by de
aanmerkelyke en fraaije overblyffels der voormaalige
ftad dezes naams, die aan de zee op eene
hoogte gelegen, doch geene haven gehad heeft.
Het overfchot van haare muuren is zeer dik- Het
merkwaardigfte is hier eene oude, zeer groote en
diepe, maarthands reeds half ingeftorte bron, in
welke 't regenwater ten gebruike der ftad vergaderd
wierd. In dezelve kan men, door middel van
eenen verwelfden gang, die twee of drie fchreden
VOLNEY bl. 316, 317.
breed

76" N E G E N D E BRIEF.
breed is, en er rondom heen gaat, tot den grond
toe naar beneden ryden. Buiten dezelve is er nog
eene andere bron, waar uit men water fchept.
Zy is de geboorteplaats geweest van de-Asfyrifche
koningin SEMIRAMIS. Ook heeft naar deze
ftad een foort van uijen, die daar groeit, in 't Latyn
den naam van Ascalonia gekregen, welke by
verbastering in 't Fransch Echalotte, en by ons
Chahtten heeten. Die ftad was mede voor dezen,
wegens haaren wyn, en de fterke aanfokking van
duiven, mitsgaders derzelver cypresfenboomen beroemd.
Ten tyde der kruistogten is zy beurtelings
door de Franken en Mohammedanen veroverd,
en eindelyk door de laatstgemelden, als mede
door aardbevingen verwoest. (*)
Van Askahn naar Gaza heeft men eene vermaakelyke
weg langs de kusten der Middelandfche zee,
omtrent zes uuren gaands ten zuiden, mede eene
der vyf Vorftelyke fteden der Philiflynen, en is
van eenen hoogen ouderdom, alzo er Gen, x: 19.
reeds van gewaagd wordt. Zy is ook in de H.
Schrift bekend door de gefchiedenis van Simfon
Richt. 16. Zy wierd, gelyk de vorige, aan den
ftam van Juda toegewezen, doch bleef in de bezitting
der Philiftynen tot SALOMO'S tyd. Deze
ftad heeft naderhand veel geleden door PHARAO
NEC HO koning van Egypte, waar op gedoeld
wordt Jerem. XLVII: 1. Doch eer dit voorviel
propheteerde JEREMIAS 't oordeel over die
(*; BUSCHING bl. 394., 395-
plaats,

N E G E N D E B R I E F . 77
plaats, 't welk haar nog later zou te beurt vallen
Jerem. XLVII: 5. zie ook Amos 1: 6, 7; Zeph.
n: 4. Zach. rx: 5. 't welk is uitgevoerd door
ALEXANDER rfe» Grooten, die uit tSjfffó; en dus
van 't noorden naar Egypte trok. Het is na de
verwoesting, die 't een en andermaal ondergaan
heeft, weder herbouwd, en zo was 't met die ftad
gefteld ten tyde der Apostelen, waarin wy Hand.
vm: 26, de woorden: op den weg naar Gaza,
welke woest is, niet brengen moeten tot 't woord
ftad, maar tot Weg welke woest is, 't welk naar 't
gebruik des Griekfchen woords hier niet meer
dan eenzaam, eene plaats zonder huizen of bewoonde
ftreeken, aanduidt; welke weg van Jerisfalem
de naaste was, in vergelyking van eenen anderen,
die door Bethlehem liep. Gaza komt ook
als een welvarende ftad by POMPON ius MELA,
PLINIUS, STEPHANUS, ANTONINUS en
elders voor. SANDYS geeft van deze plaats 't
volgende berigt: „ zy ftaat op eenen berg rondom
bezet met valleien, en deze wederom met bergen
omringd, meestendeels met lekkere vruchten beplant.
De huizen zyn flegt, zo met opzicht tot
de gedaante als ftof; de beste zyn laag, van ruwe
fteen met een verwulffel van binnen, en boven
plat in 't vierkant opgemetfeld. Andere huizen
zyn met biezen en huiden overtrokken, zommige
van fteenen muuren zonder kalk op elkaTrder gehoopt,
doch geen eene wooning net en gemakkelyk.
Er zyn nogthands overblyffelen, die van
eenen beteren ftaat blyken geven, want verfcheiden
fleg-

78 NEGENDE BRIEF.
ilegte daken fteünen op deftige pilaaren van Petfiaanfche
marmerfteen, zommige effen, andere konftig
uitgehouwen. Aan de noordoostzyde en wat
van den heuvel af, zyn de ruïnen van groote verwulffels
in de aarde gezonken, benevens andere
grondfiagen van ftatelyke gebouwen. Het kasteel,
dat er gevonden wordt, is dien naam niet waardig.
Aan de westzyde van de ftad, buiten 't gezicht,
doch niet buiten 't gehoor, zynde 30 ftadien of
5 kwartier uurs verre, heeft men de zee. Aan de
oostzyde der ftad ftaan veele verftrooide gebouwen,
voorby welke een berg is boven een ander
uitziende, op welken de overlevering wil, dat
SIMSON de deuren der poorten van Gaza droeg.
Op deszelfs top ftaat eene kerk met graflieden
van Mohammedanen omcingeld. Zuidwaards van
hier, op den weg naar Egypte, is eene groote
fontein, opgevuld alleen van 't nederftorten des
regens, en daar men by groote fteenen trappen naar
beneden treedt, alwaar men kleederen wascht en 't
vee drenkt. De Grieken hebben kleine wyngaarden,
en persfen die heimelyk in huis, om dat zy
er niet voor uit durven komen, dat zy wyn hebben.
Hunne graanen begraven ze onder de aarde, en 't
geen zy gebruiken bewaren zy in lange aarde potten
tegen 't gewormte, even als overal in Egypte.
In 't voornaamfte van de ftad hebben zy eene
oude kerk, die de Koptifche Christenen dikwyls
gaan bezoeken. De Griekfche vrouwen bedekken
hier haar aangezicht, verwen haare handen zwart,
en gaan gekleed als de Mooren te Kairo, Alle
fa-

N E G E N D E B R I E F . 79
faturdagen maken zy op dit kerkhof een gehuil
over haare dooden, en doen dit uit gewoonte,
zonder een traan van droefheid te Horten. Zo
bevond SANDYS in zyn tyd deze plaats. (*)
DELLA VALLE zegt, dat deze ftad niet zeer
groot is, noch ook met muuren beflooten; men
ziet er echter eene kleine burgt, die op den top
van een berg ligt, alwaar de Basfa of Emir woont,
en is van de huizen der ftad omringd. Niet verre
van daar vertoont men de plaats alwaar men voorgeeft,
dat het gebouw geftaan hebbe, 't welk SIM-
SON door 't omverrukken der twee voornaamfte
pilaars deed inftorten, en met eene menigte Philiflynen
om 't leven kwam. (f) THEVENOT,
die aldaar 40 jaaren later dan DELLA VALLE
kwam, namelyk in 't jaar 1655, geeft er 't volgend
berigt van: ,, De ftad Gaza, ligt omtrent
twee duizend fchreeden van de zee, zy was eertyds
zeer pragtig, gelyk men uit derzelver ruïnen
kan opmaken, want 't is daar over al vol marmere
zuilen, en zelfs heb ik er kerkhoven gezien, van
welke alle de graven van marmer waren. Onder
andere is er eene plaats met muuren van de zelfde
fteen omringd, die aan een byzonder geflacht var
Turken behoort, welke vol fchoone marmere graflieden
is, enz." (§) BUSCHING voegt er nog
uit andere reizigers by: „ Hier is eene geftadige
eg SANDYS bl. 128.
Cf) DELLA VALLE bl. 151.
CS; THS VENOT bl, 304.
door

8o N E G E N D E B R I E F .
doortogt van Karavanen uit Syrië naar Egypte, en
van Egypte naar Syrië, en dus ook een goede koophandel.
N A U zegt, dat hy van Askalon mm Gaza
geftadig op zand gegaan is , en tusfchen de ftad
en de Middelandfche zee een zandigen weg gehad
heeft. Ook fchryft B'ARVIEUX, dat er f ondom
Gaza eenige zandige landftreeken waren, doch op
welke echter fyn gras voor fehapen en geiten wast,
en verzekert, dat de vorige velden fraai en aangenaam
waren. TROILO meldt, dat het rondom
liggend land allerlei koorn voorbrengt, dat er ook
fchoone wyngaarden zyn, als mede Citroen-Oranje-
en Dadelboomen in menigte." (*} Laat ik er nu
nog by voegen 't nieuwfte berigt, dat ik van Gaza
hebbe, namelyk uit de reize van VOLNEY:
Gaza dat de Arabiers Razzé noemen, de r fterk
bouwende uitgefproken, beftaat uit drie dorpen,
van 't welk een onder den naam van % Kasteel
tuslchen de twee andere ligt, op eenen tamelyk
boogen heuvel. Dit kasteel, dat fterk kan geweest
zyn voor den tyd, toen 't gebouwd werd, is
thands niet meer dan een puinhoop. Het Sarai
van den Aga, dat een gedeelte van 't zelve uitmaakt,
is even zo vervallen, als dat van Ram/e,
maar 't heeft 't voorregt, dat 't een ver uitzicht
heeft: van deszelfs muuren heeft men 't gezicht
over de zee, die er van afgefcheiden is door een
zandplaat van een vierde myls, en over 't veld,
welks dadelboomen een effen en kaal aanzien, zo
CO BUSCHING il. 391.
ver-

N E G E N D E B R I E F . 8i
verre 't oog reiken kan, aan de landfchappen
van Egypte doen denken; en op die hoogte krygen
de grond en de luchtflreek ook waarlyk 't
aanzien van Arabië. De warmte, de droogte, de
wind en de dauw, zyn er even als aan de oevers
van den Nyl, en de bewooners hebben eer de
kleur, de geftalte, de zeden en de fpraak der
Egyptenaar*, dan der Syriërs. Gaza is, door deszelfs
ligging \ die te weeg bragt, dat de gemeenfchap
van die twee volkeren, door middel van die
plaats gefchieden moest, altoos eene vry aanzienlyke
ftad geweest. De puinhoopen van wit marmer,
die men er vindt, bewyzen, dat zy wel eer
de zetel van weelde en overvloed was; ook was
zy die keus niet onwaardig. De zwartachtige aarde
van haaren grond is zeer vrugtbaar; en haare
tuinen, door lopend- water befproeid, brengen
zelfs nog, zonder eenige konst, granaatappelen,
oranje-appelen , zeer lekkere dadelen, bollen van
renonkelen, die tot in Confantinopolen gezogt zyn,
voord; doch zy heeft in 't algemeen verval gedeeld,
en, fchoonzy de hoofdftad vza.Pakftina
genaamd wordt (*), is zy echter niet meer dan
een open vlek, met ten hoogften twee duizend
zielen bevolkt. De voornaamfte nyverheid van
des-
(*) Hier moet men niet aan geheel Paleftina denken,
zo als dit oudtyds 't Joodftche land was , maar in een
bepaalderen zin, namelyk de ftrook op de landkaart,
liggende langs de zeekust.
F

8a N E G E N D E B R I E F .
deszelfs inwooners beftaat in 't maaken van katoen
en lynwaaden, en nadien zy alleen de boeren en
bedouinen van die ftreeken voorzien, kunnen zy
tot vyfhonderd getouwen aan den gang houden.
Men telt er ook twee of drie zeepziederyen.
Voorheen was de handel van de asch of kali een
aanmerkelyk artikel. Een voor 't volk van Gaza
nog voordeeliger tak is de doortogt der karavanen
, welke van Egypte in Syrië over en weder gaan.
De leeftogt, welke zy genoodzaakt zyn, optedoen
voor de vier dagen reizens door de woestyn, geven
een vertier van meel, olie, dadels en andere
eetwaaren,die allen inwooneren winst aanbrengt."
„ Agter Gaza is niet dan eene woestyn, doch
die naam moet echter niet doen geloven, dat de
grond eensklaps onbewoond worde. Men ontmoet,
nog eene dagreize'verre, langs de zee
eenige bebouwde landen en dorpen. Zodanig is
Kan Tounes, een zoort van kasteel, in 't welk de
Mammelukken eene bezetting van twaalf mannen
houden; zodanig is ook el Arich, de laatfte plaats
daar men drinkbaar water vindt, tot dat men te
Salahié in Egypte gekomen is. El-Arich ligt drie
vierde mylen van de zee, op eenen grond met
zand overdekt, gelyk die geheele kust is. Wanneer
men ten oosten de woestyn weder intrekt,
ontmoet men nog andere ilrooken bebouwbaar
land tot op den weg naar Mekka." Dus verre
VOLNEY. (*)
(*) Tweede deel, 11. 321. enz.
Hier

N E G E N D E B R I E F . 85
Hier breek ik mynen brief af, en eindige de
reistogt door Paleftina. Gy kunt dezelve op de
ingevoegde landkaart naarzien, die ik op nieuws
getekend heb, en zal U in eenige volgende brieven,
met nog andere aangenaame onderwerpen,
betrekkelyk dit land, bezig houden.
F 2 T I E N *

T I E N D E B R I E F .
O V E a DE
LUCHTGESTELDHEID VAN PALESTINA.
OVER DE JAARGETYDEN, WARMTE EN KOUDE,
ZOMER, DROOGTE, MAANDELYKSCHE KALEN­
DER, VROEGE EN SPAADE REGEN, DAUW,
WINDEN, HOOZEN, DWAALLICHTEN, AARD­
BEVINGEN, ZIEKTEN, ENZ.
VEELWAARDIGE VRIEND!
Ik heb u eenen geruimen tyd bezig gehouden,
met eene wandeling door 't zederd veele eeuwen
vermaarde land, van ouds door JAKOBS nageflacht,
en nu door veelerlei menfchen bewoond
van onderfcheiden volkeren en Godsdienst. Ik
heb u uit myne vorige brieven plaatfen doen befchouwen,
in vroeger tyd aanzienlyke Heden,
doch nu aan een vlek of dorp gelyk, en welke
flegts door eenige ruïnen een vertooning maaken
van haaren vorigen luister. Ik zal nu, volgens
het plan, hetwelk ik my heb voorgefteld, u
melden in dezen brief de luchtsgefteldheid van
Paleftina. Men is zederd eenige jaaren in ftaat
gefteld pm daar van nauwkeuriger en breeder

T I E N D E B R£I E F. 85
gewag te maken dan in vroeger tyd, dewyl zommige
reizigers zederd eenige jaaren voornamelyk
dit land doorreisd hebben, om de gefteldheid van
't zelve waartenemen.
Zie hier nu wederom de landkaart van Paleftina
in, en gij vindt, dat 't zelve ligt tusfchen de 31
en 34 graden, die aan weerskanten liaan aangetekend,
welke men graden van de noorder breedte
noemt, elke graad bevat twintig uuren gaands,
dus dit landfchap van °t zuiden ten noorden de
lengte heeft van 60 mylen, die ieder op een uur
wegs worden gerekend. Van de Middelandfche
zee ten westen tot den Jordaan oostwaards, is
dit gewest ongelyk fmaller, gelyk gy gemakkelyk
zien kunt. Dit land is dus van geen groot bellek
, en nogthands is 't zeker, dat de warmte of ook
de koude ten zelfden tyde aan deszelfs onderfcheiden
oorden zeer ongelyk is. Dit onderfcheiden
climaat is toetekennen aan 't onderfcheid van den
grond in die landftreek: een gedeelte van Palejlina
is vlak, een ander deel bergachtig, zommige lieden
en dorpen liggen digt, andere ver van de zee
af. Men vindt zulke onderfcheiden grondsgelleldheid,
en daar uit voordfpruitend onderfcheid
in de mindere of meerdere warmte en koude, ook
in ons Vaderland, dat nog kleiner is dan Palejlina.
Dewijl dit gewest ruim twintig graden of vier
honderd uuren zuidelyker ligt dan ons land, indien
men de Pools hoogte van Jerufalem en Amfterdam
in aanmerking neemt, zo zult gy, die wat
van de Aardrykskunde weet, gemakkelyk begry-
F 3 pen,

86* T I E N D E B R I E F .
pen, dat het Climaat, daar warmer moet zyn dan
hier. Evenwel, gelyk ik ftraks zeide is er eenig
onderfcheid in Paleftina waar men woont of zich
bevindt. FL. JOSEPHUS merkt aan, dat 't omtrent
Jerufalem vry warm is, als het op andere
plaatfen fneeuwt. Hier mede Hemt ook EGMOND
VAN DER NYENBURG in, die de lucht omftreeks
Jericho wegens de zwaare hitte zeer lastig vond.
Ook meldt die fchrijver, dat de lucht te Saphet
in Galilea-, wegens den hooge ligging van dezen
oord zo fris en koud is, dat de hitte, welke in
de nabuurige ftreek zeer groot befpeurd wordt,
aldaar fchier in 't geheel niet wordt gevoeld.
REL AND heeft uit getuigen der zulken, die er
geweest zyn, aangetekend, dat de luchtftreek
van 't bergachtig Judea veel kouder is, dan aan
de zeekust, en dat de vrugten daar veel Iaater
ryp worden dan in de nabuurfchap van Gaza (*).
Op den Antilibnnon, die voor een gedeelte tot
Paleftina behoort, ligt wegens deszelfs hoogte
eene altoos duurende fneeuw, waarom hy ook
van daar af, waar hy ten zuiden van Damash/s
begint te loopen, de Sneeuwberg heet. POCOCK
vond op de hoogfte fpits, die drie uuren van de
plaats der Cederen ligt, nog op den 24 Juny
fneeuw.
De vier jaargetyden (zegt LUDEKE) (f) zyn
in Paleftina zo merkelyk niet onderfcheiden, of
wel
(*) RELANni Palaftina pag. 387.
Ci) LUDEKE over '/ Oosten, bl. 3.

T I E N D E BRIEF, 8?
wel van zulk een langen duur dan wel in Duitsch-
land, De lente en herfst zyn er zeer kort, en daar­
om cigenlyk twee jaarfaizoenen de zomer en de
winter.
Dikwyls moeten de menfehen op den dag zeer
groote hitte uitftaan en by nacht vinnige koude,
waar op gezien wordt Jcrem. xxxvi: 30, alwaar
van de hitte des daags en de vorst des nachts gefproken
wordt. Zonder die nachtkoude zouden
die warme landen niet dan dorre woeftynen worden.
Hier komt nog by, dat de zomerfche dagen
aldaar veel minder lang dan by ons zyn, want
daar in ons Vaderland de langde dag meer dan i6s
uur is, daar beftaat in Paleftina de langde dag uit
ruim 14 uuren. Volgens opgave van SHAW, (die
de luchtsgefteldheid van Barbarye opgeeft, welke
hy zegt, dat met die van 't Joodfche land overeenkomt
of weinig verfchüt,) heeft men over 't
algemeen aldaar eene gezonde en gematigde lucht,
welke noch te heet of te verfmagtend in den zomer,
noch te fcherp koud in den winter is. (*)
Met dit alles kan 't zomtyds zomers zeer heet
zyn, zo dat door de brandende zon en droogte
de bloemen en plantgewasfen zeer fpoedig verdorren,
vooral in plaatfen, die vlak liggen, of
tusfchenIgebergtens zandig zyn, doch deze hitte
is 't grootst, gelyk gy begrypen kunt, op den
middag, men zie de gelykenis van JE sus
Mauh. xx: 12. Men brengt hier ook dikwyls by
het
(*) Reize 1 deel H. 207, en 2 deel bl. 86.
F 4

B8 T I E N D E B R I E F .
het zeggen van JAKOB tot LABAN Ge», xxxi: 40.
Ik ben geweest, dat my by dag de hitte verteerde
en by nacht de vorst. Doch JAKOB bevond zich
toen niet in Paleftina maar in Mefopotamie, hetwelk
eenige graden noordelyker ligt; dan met dit
alles kan 't wel zyn, dat die luchtsgefteldheid zo
veel niet verichilt. THEVENOT verhaalt, dat
wanneer hy door Mefopotamie reisde, de hitte zo
groot was, dat zyn aangezicht verzengde en dik
opzwol door de verbazende hitte, niettegenftaande
hetzelve naar de gewoonte der Oosterlingen, in
zulk eene gelegenheid, met een fluyer, door
welke hy zien kon, overdekt was. ROUWOLF
meldt, dat hy in zyn togt op den Euphrat des
nachts gemeenlyk een pye rok digt om 't lyf
floeg, om zich tegen den dauw en vorst te befchermen,
die daar meenigvuldig en hevig waren.
(*)
In den zomer is de lucht doorgaands helder,
en de hemel zonder wolken: ik zeg doorgaands,
want SCIIULTZ zag op den 15 May in den omtrek
van Thabor een zoort van nevel, welke de zon zo
verduisterde, dat zy alleenlyk eenen kleinen rooden
glans had; men zeide hem, dat zulks meermaal
by fterke hitte gebeurde. Het is van wegens
de langduurige zomerdroogte, dat TACITUS
aangaande Paleftina zegt, dat 't daar zeldzaam regent.
En hoe eigenaartig zegt PAVID, daarop
zih-
(*) Zie deze Schryvers aangehaald by HAMELSYEI.D,
^Lardrykskunde des Bybels, 1 d. bl, 174,

T I E N D E B R I E F . 8 9
ztnfpelende: Pf. xxxn: 4. Myn zap wierd veranderd
in zomerdroogte. Hoe ongewoon moet 't geweest
zyn voor Israël, toen in den tarwenoogst
op SAMUELS gebed donder en regen kwam, volens
1 Sam. xn: 17, 18. Want dat zulks zeldzaam
voorvalt getuigt RUSSEL, die te Aleppo, dat
omtrent honderd uuren noordelyker dan Jerufalem
ligt, In de maand July 1743 een onwêers bui
met regen bywoonde; doch hy verhaalt dit als iets
buitengewoons. Het is van hier dat SALOMO
zegt in zyn Spreukboek, Hoofdft. xxvi: 1. Gelyk
de fneeuw in den zomer, en gelyk de regen in den
oogst, alzo past den zot de eere niet. Gy zult
mogelyk denken, myn vriend! indien de zomers
meest al zonder regen voorbygaan, hoe kan dan
't gewas des velds groei en vrugtbaarheid bekomen?
Gy moet uw oordeel nog een weinig opfchorten,
ik zal eerst nog iets van een ander jaargetyde
zeggen.
Wat den winter betreft, de koude is in dit land
over 't algemeen veel minder dan by ons. Dit
neemt niet weg, dat de berigten geloof verdienen
van reizigers, die zeggen, dat zy daar groote
koude hebben gevoeld, zo gewaagt SHAW van
eene doordringende fcherpe koude met een oosten
wind op de zeekust van Tripoli tot Zidon. (*)
SANDYS meldt van een Moor, die met een Engelsch
koopman uit Damaskus te rug gekomen, op
den Amilibanon bevroozen is, fchoon 't op beide
(.*) SHAW'S reize 2 d. bl. 8ö\
F 5
zy-

$o TIENDE BRIEF.
zyden in de dalen buiten gemeen heet was. Vol­
gens scHULTz waren in 1754 kort voor Kers­
mis te Nazareth twee jongelingen bevroozcn en
geflorven, en hy verzekert, dat er uit hoofde
van de doordringende koude in dat land meer pel­
zen gedragen worden dan in Duitschland; ja dat
men er zelfs zich des zomers van bedient, om zich
voor verkoudheden te hoeden. (') Geen wonder
dus, dat er in de H. S. ook van vorst en van
koude wordt gefproken. Pf. CXLVH: 16, 17.
zingt de dichter: Hy geeft fneeuw als volle, hy
ft rooit den rym als asftche, hy werpt zyn ys daar heer
nen als /lukken, wie zou beftaan voor zyne koude.
De ryke Jooden hadden daarom oudtyds hunne
zomer- en winterhuizen, van welke men leest
Am, IH: 15. Men vindt naar Jerem. xxxvi: 22,
koning JOJAKIM in zyn winterhuis by een vuur
zitten. Toen JESUS op Paaschtyd gevangen was,
hadden de dienaars van den Hogenpriefter een
vuur gemaakt, devvyl 't koud was. Deze koude
is nogthanas zo ilreng niet, noch langduurig dan
by ons. Men kan voorzeker niet denken, dat het
te Aleppo minder kcud, of zagter luchtllreek is,
dan in 't meer zuidelyk gelegen Paleftina; en RUS­
SEL getuigt, dat in 13 jaaren, welken hy aldaar
en in den omtrek heeft doorgebragt, het ys niet
meer dan twee of drie reizen zo fterk is geweest,
dat het een man zou hebben kunnen dragen. De
fneeuw
(*) Zie SCHULTZ bygebragt door HAMELSYILD,
/; c. bl. 176, 177.

T I E N D E BRIEF. 91
fneeuw lag daar zelden een dag over. Ja ook in
den ftrengften winter, wanneer de zon door de
wolken breekt, en geen wind waait is 't dikwyls
in de open lucht over dag warm, ja'zorotyds beet.
Hier uit heeft men willen ophelderen, hetgeen
wy lezen Luk. 11: 8, dat de herders ten tyite van
CHRISTUS geboorte met hun vee in 't veld zich
bevonden, en wel by nacht. Doch deze opheldering
fteunt alleen op een ongegronde vooronderftelling,
dat de Zaligmaker op den 25 van
onze maand December gebnoren is, dan dit is geheel
onzeker, ja zelfs onwaarfchynlyk: wy weten
den juisten tyd van JE sus menschwording niet;
ook is in de eerfte drie of vier eeuwen de geboorte
dag des Heilands in 't Chri.-tendom niet
gevierd, en toen men dien begon intertellen, overal
niet op denzelfden tyd, ja dat meer is, de voornaamfte
geleerden zyn 't daar in eens, dat men
in de jaartelling, welke door den Abt DionyGus
in de zesde eeuw is opgemaakt, drie of vier jaaren
zich ve*rgist heeft, welke men tot de tegenwoordige
tydrekening zou moeten byvocgen. In de
wintermaanden, ofwel van Novenib-T tot in April
heeft men in dat land veel regen, waar door de
herders met hun vee niet wel in 't open veld
kunnen blyven. (*) Men leest in de:i BybcJ menigmaal
van plasregenen, welk water van de bergen
aflopende in dc valleien overftrumingen kan
ver-
(*) HARMAR. waarnemingen over 'f Oosten, 1 d.
U. 18.

9 2
T I E N D E BRIEF.
veroorzaak en; ja wanneer die plasregens wat aanhouden
, worden zy gevaarlyk voor woningen die
geen. goed fundament of vasten grondflag hebben,
maar alleen öp den losfen zandgrond gebouwd
zyn, op welke de Zaligmaker zinfpeelt in de gelyk
enis Matth. vu: 24—37, gelukkig wiens
woning niet flegts een fchuilplaats is tegen den
regen, maar ook tegen den overftroomenden
vloed, zie Je ft iv: 6, en xxxn: 2. (*) Laat ik
tot uw vermaak mededeelen den kalender van Paleftina,
welke MICHAELIS uit de verhandelingen
van BUHLE en WALCH heeft opgemaakt, met
betrekking tot het weêr in alle de maanden des
jaars. (f)
January. Koude, fneeuw, regen, van welke
in deze maand de beeken, de rivier de Jordaan,
en de meiren zwellen; ook heeft men veel wind.
(*) SHAW (zie zyne reize 1 d. bl. 211.) heeft iets
aanmerkelyks opgetekend, en nog wei van eejn ftofregen.
,, In December 1727 te Tozer [eene plaats in
„ Barbarye~} zynde, hadden wy een kleinen ftofregen,
die flegts twee uuren duurde, maar men had zo
„ weinig voorzorg tegen zulke toevallen, dat verfchei-
„ den huizen, welke volgens gewoonte van palmtakken
, aarde, en in de zon gedroogde tegels gebouwd
„ v/aren, invielen door indrinking van de vogtigheid
van den regen." Denk hier aan Job iv: 19, en
Ezech. xm: 11.
Ct) Zicde opheld. der H. S. getrokken uit de N. O.
Bibliotheek van j. D. MICHAELIS, I Jluk bl. 28, enz.
In

T I E N D E B R I E F . 93
In deze maand vond DE BRUYN den westelyken
Libanon en daar rondom liggende velden met
fneeuw bedekt. Zomtyds kan het in 't zuider
deel op 't laatst van die maand vry warm zyn,
gelyk LA ROCQUE ondervond. Fcbrttary.
Byna 't zelve weder, ook donder en hagel, doch
minder regen en fneeuw Maart. De warmte
begint, meer regen dan in de vorige maand, als
mede wind, die dan meest uit 't westen waait;
menigvuldige donder, hagel en zomwyl ook koude.
In 't zuiderdeel, vooral omftreeks Jericho,
kan de hitte reeds lastig zyn. April. Meestal
heldere lucht, warm of heet, inzonderheid omftreeks
Jericho. Op den 30 dier maand, wil men,
dat een voetganger by Rama door de hitte omgekomen
zy. Veele beeken, die geen gemeenfchap
met den Jordaan hebben, beginnen te verdroogen;
de dauw zeer fterk; de fneeuw, die op den Libanon
fmelt, doet den Jordaan zwellen. May.
Zeer heet, men flaapt onder den blooten hemel
op de platte daken, men reist wegens de hitte in
zommige oorden by nacht. In 't begin der maand
nog wel eenige regen en donder, doch dan volgt
de drooge tyd tot September toe. Op den Libanon
vondt MAUNDRELL op den 17 en 18 May
nog zeer veel fneeuw. • Juny en July. Hitte
en droogte, hoewel 't zomtyds digt by de zee
nog wel eens regent, gelyk LA ROCQUE in de
maand July een fterke regen bywoonde. Augustus.
De hitte by dag toenemende, gelyk ook
de koude by nacht. * September. Nog groote
hit-

9+ T I E N D E B R I E F .
hitte,, die echter door den wind, en op 't einde
der maand door een regen van eenige dagen gematigd
wordt. Oclober. Het grootfte deel
dier maand helder en dan volgt de eerfte regentyd.
November. In deze maand kan men
vooral den eerden regentyd rekenen, fchoon
helder weer en regen dikwyls elkander afwisfelen.
Het is nu koel, fchoon zomtyds de reizizigers
nog van lastige warmte klagen; de nachten
koud Veele beeken zyn dan nog uitgedroogd;
KOOTWYK vond het water Merom, (zynde een
meir, gelyk ik u te voren meldde, in't noorderdeel
des lands ,) genoegzaam uitgedroogd, als zynde
niet meer dan 500 fchreden in den omtrek.
December. Veelvuldige regen, en zomtyds fneeuw.
En fchoon het niet regent, de lucht bewolkt en
nevelachtig, meer dan in andere maanden. Het is
thands koud, doch veel al vry gematigd.
Zie daar de twaalf maanden des jaars kortelyk
doorlopen. Daar er in de H. Schrift op meer
dan eene plaats gewaagd wordt van den vroegen
en fpaaden regen, zal 't nodig zyn, dat ik in de.
zen mynen brief hier ter plaatfe daar van gewag
make. Wij lezen Dcut. n: 14. Ik zal (zegt
God tot Israël) den regen uws lands geven ter zyner
tyd, vroegen en fpaaden regen. Vergelyk Jercm.
v: 24. Jak. v: 7. Wanneer gy dit leest, zult
gy mogelyk door den vroegen regen verftaan, die
in de lente valt, om dat wy ons jaar met January
aanvangen, doch dit deeden de Jouden niet. Het
is zeer natuurlyk, dat wy door den vroegen of eer-
ften

T I E N D E B R I E F . 95
flen regen verftaan, dien welke valt, na dat het
eenige maanden is droog geweest, en dus den herfstregen.
Hier in nu komen de geleerden over een;
doch men verfchilt, welke men door den ftpaaden
regen hebbe te verftaan. Rus SE L begrypt
onder dien naam den regen, welke in 't laatst
van Oclober en vervolgens gezien wordt, welke
hy den naam van [panden regen geeft, in tegenftelling
van dien regen, welke 3 of 4 weeken
vroeger, namelyk in September eenige dagen befpeurd
wordt. (*) De meeste zyn evenwel van
oordeel, dat men door den fpaaden regen moet
verftaan, den regen die in Maart of April, en dus
kort voor de langduurige droogte en oogsttyd
wordt uitgeftort; in tegenftelling van den vroegen
regen, die in September en vervolgens in dea
winter valt. Deze laatfte gedachte wordt niet
alleen door de meeste Christen uitleggers, maar
ook door de meeste Jooden omhelsd. De tyd van
Ocbuber tot Maart of 't begin van April is meest
al een regentyd. Deze aanmerking leert ons de anderzins
moeilyke plaats beter begrypen, Amosw.j,
Daar toe heb ik ook den regen van uïïeden geweerd,
ah er nog drie maanden waren tot den oogst. Dewyl
nu de oogst in Paleftina doorgaands met
^/•//begint, zo moeten wy door die drie maanden
January, February en Maart verftaan. In
deze maanden geen regen te hebben, was een geduchte
landplaag. Dus begrypen wy ook, hoe
£*; Russsi. ieftchr. vm AUppQ } iU 166—-177.
de

96 T I E N D E B R I E F .
de wintertyd een regentyd in de H. Schrift wordt
geheeten Hoogl. u: u. Want ziet de winter is
voorby, de plasregen is over- En hoe zeldzaam de
regen in den oogst is, leeren wy i Som. XH: 17,
en Spr. xxvi: r.
Gy zult u buiten twyfel, myn vriend! verwonderen,
daar er genoegzaam geen regen valt
van de maand April tot September, hoe er iets
geduurende dien tyd kan groeijen, en niet alle
tuin- en veldgewasfen volkomen verdorren ; doch
gy moet hier denken aan een overvloedigen dauw,
die in dat land veel meer dan by ons befpeurd
wordt. De middelyke oorzaak is toch de zon,
door welker warmte en hitte meest in de lente en
zomer de dampen, die van de aarde en wateren
uitgewaasfemd, en tegen den avond nog niet hoog
in de lucht opgeheven zyn, na den ondergang
der zon langzaamerwys verdikken, in zeer fyne
druppels zamenvloeijen en als een mist op de
aarde nedervallen, en 's morgens vroeg als druppels
op de planten en bladeren gezien worden.
Evenwel behooren alle de druppels die men in
den morgenftond op de planten befpeurt, tot dien
gevallen dauw niet, zy ontftaan ook uit de uitwaasfeming
der planten zelve, die door de nachtkoelte
niet hooger kunnen opryzen, maar naby
dezelve verdikken, en wederom daar op neervallen.
Daar nu de zon die uitwaasfeming, welke als
dauw nedervalt, veroorzaakt door haare hitte, zo
verftaat men beter, het geen de dichter by vvyze
van

T I E N D E B R I E F . 97
van zinfpeling op dit natuurvcrfchynfel zegt,
pfi cx: 3- Uit de baarmoeder des dageraads zal
u de daim im-er jeugd zyn. Wie is de baarmoeder
van den dageraad ? dit is de zon wanneer zy haast
zal opkomen. Uit die zelve moeder des dageraads
is de dauw, hy wordt door haar uit de opklimmende
en nederdalende dampen gebooren. Ik
merk dit nu flegts aan ter verbetering van zekere
misdag in de beryming van den 110 P/alm, alwaar
de vroege dageraad als de baarmoeder van den
dauw voorkomt.
Om nu tot den dauw wedertekeeren, hy is van
groote nuttigheid, 't welk blykt, zelfs in ons
land, in zommige heete en drooge zomers, in
welke veel dauw valt, dat zy dikwyls vrugtbaarer
zyn dan jaaren, in welke veel regen valt.
En hier van is de oorzaak deze, dat de dauw in
de koele nachtuuren en ook langzaam valt, waar
door de kruiden en planten gelegenheid hebben
om 't vogt van den dauw, benevens de voedende
deelen, die hy medevoert, allengskens zo wel
door de bladen en takken als door de wortelen in
te drinken, waar door dezelve haar meer tot voedfel
kan ftrekken, dan zommige regenbuïjen, wanneer
zy terftond nederkomcn, vooral in bergachtige
landen, hoedanig Paleftina is, waar 't water fpoedig
wegloopt naar de laagte, in de beeken, in de
zee. Het is waar, dat de hoeveelheid van dauw
niet genoeg is tot voeding en aangroei der planten,
ctewyl dezelve op eenen heeten dag meer uitwaasfemen
dan 's nachts 't vogt van den dauw bedraagt,
G doch

eg T I E N D E B R I E F .
doch men moet daar by in aanmerking neemen,
dat er diep onder de wortelen laagen natte aarde
zyn, die door de warmte der zon hooger opgebragt,
de wortelen bevogtigen. Vooral kan zulks
plaats hebben in Paleftina, alwaar van November
tot in Maart veelvuldige regens vallen.
De dauw is in Gods woord zeer beroemd. In
den zegen dien IZAÜK over zyn Zoon JACOB uitfprak,
zeide hy, Gen. xxvn: 28, zo geve u dan
God van den dauw des hemels. Zie ook Deut. xxxili:
13, den • zegenwensch van MOSES. De reizigers
geven ons ook van dezen dauw berigt. Reeds in
den lentetyd ondervond MAUNDRELL de veelheid
van denzelven, want op den 212 Maart in de
vlakte van Esdrelon zynde, wierden deszelfs tenten
door den dauw zo nat, als-of't den geheelen
nacht geregend had. (•) SHAUW zegt, dat de
dauw, dewyi zy onder den blooten hemel fliepen,
rot op 't vel doordrong, (f) Men wil, dat zomtyds
, of aan zommige plaatfen des lands, de dauw
nadeelig is voor de gezondheid, en heldert dan
daar uit op Hoogl. v: 2, doe my open — want mvn
hoofd is vervuld met dauw, myne hairlokken met
nacht - druppen.
Wy lezen dikwyls van honingdauw, gelyk
Deut. xxvin: 22. 1 Kon. vin: 37, en elders;
deze honingdauw komt aldaar als een ilraf van
God voor. Door den honingdauw verftaan wy
(*) MAUNDRELL bl. 481.
(f) SHAW 2 d. bl. 207.
in

T I E N D E B R I E F . 99
in ons land, zo als gy weef, een kleverig vogtj,
van een zoetachtigen frnaak, hetwelk op de bladen
der planten gevonden wordt, over welks oorfprong
men allen niet even eens denkt; doch hoe 't ook
zy, hy is fchadelyk voor planten en graangewasfen,
welken in een kwynenden ftaat komen, want
hy verftopt de poriën der gewasfen, en lokt door
zyne zoetigheid, diertjens tot zich, die de planten
en graanen vernielen. De vraag is evenwel,
of 't Hebreeuwsch woord, datzelfde verfchynfel
in Paleftina betekent als onder ons. MICHAELIS
heeft hetzelve onder zyne vragen aan 't reizend
gezelfchap der Geleerden naar Arabi'è voorgefteld,
op welke geen antwoord is ingekomen. CO MI­
CHAELIS vertaalt dit woord in zyne Bybeloverzetting
door Roest. Daarby leest men by de
reizigers door Paleftina welke Ik doorbladerd heb
van geene honingdauw, waar uit ik nogthans niet
zou durven befluiten, dat die er geen plaats heeft,
en dat men dus door het Hebreeuwsch woord een
andere ramp omtrent het kooien zou moeten verftaan.
Uit gebrek aan regen en dauw moet noodzaaklyk
onvrugtbaarheid en dorheid, en hier door vervolgens
hongersnood . voorukomen. WILLEM VAN
TYRUS maakt gewag van eene droogte, die vyf
jaaren duurde, welke ten zynen tyde in den omtrek
van Damaskus was voorgevallen. Zo lezen
CO Zie MICHAELIS Vragen voor *t Reisgezelfchaf
naar Arabie, bl. 23., vrage 77.
G 3
wy

ÏOO T I E N D E B R I E F .
wy ook in den Bybel van hongersnooden, die de
Heer als eene ftraf op de zonde toezond, i Kon.
17 en 18, vergeleken Jak. v: 17, 18.
Daar 't Joodfche land even als 't onze ten westen
de zee had, zo moest die wind daar een voorbode
van regen zyn; zie hier op na 1 A"0/Z.XVIII:44,
en vergelyk daar mede Luk. xn: 54. De geleerde
reiziger SHAW zegt, dat de westelyke winden aldaar
veelal regen aanbrengen; maar de oollelyke
winden zyn doorgaande droog, niettegenftaande
zy zeer dampig zyn en ftorm aanbrengen. De
zeelieden noemen in 't gemeen alle fterke oollelyke
winden Levanten of Leyantynen, welke benaming
niet aan eenen hoek..is bepaald, maar gegeven
wordt aan alle die, welke uit alle llreken
van 't noordoosten tot 't zuidoosten waaijen. (*)
De ooften wind is er fchraal en droog, hetwelk
ook fchynt bedoeld te worden Jercm. iv: n—13.
Deze wind barst zomwyl uit in hevige ftormen,
waarom de dichter zegt, Pf. XLVIII: 8. Met eenen
ooften wind verbreekt gy de fchepen van Tharfs. Zie
ook Jef. xxvn: 8, en elders. In den zomertyd
is deze wind in ftaat om planten en kruiden te
doen verflenzen Ezech. xvn: 10. Hof. xm: 15.
Hab. 1. 9. De zuiden wind.veroorzaakt hitte,
gelyk blykt uit die zelve plaats Luk. xn: 54.
En zeker de ligging des lands brengt dit mede
dat van 't zuidoosten tot 't zuidwesten, de wind
uit eene heetere landftreek waait, hoedanig in-
'(*) S H A W 2 d. lil. 8 I , 82.
zon-

T I E N D E B R I E F . 101
zonderheid de zuidoostelyke is. By gelegenheid
van onweder ontdaan er ook ftormen uit, Zach, ix: 14.
Wat de noordenwind betreft, men heeft veelal gedacht,
dat die in Paleftina een heldere lucht veroorzaakte,
en ik wil niet ontkennen, dat ik voorheen
ook van dit gevoelen geweest ben, gegrond
zo ik meende, op SALOMO'S zeggen, Spr. xxv: 23.
De noordenwind verdry ft den regen; doch naderhand
SALOMO'S fpreuk regt inziende en 't Hebreeuwsch
vergelykende, geef ik de voorkeur aan die vertaling:
Gelyk de noordenwind van regen zwanger gaat,
zo- doet bedekte taal den mond von gramfchap fchuimen.
(*) Er zyn ook voorbeelden van reizigers;
die zulks bevestigen; MONCONYS fchryft, dat als
hy den 1 January 1648 van Tripoli tusfchen den
Libanon en de zee reisde, 't onophoudelyk geregend
, en de noordenwind hem en zyne reisgenoten
regt in 't aangezicht geblazen had. (f) Dan
kan men ook beter verftaan Hoogl. iv: 16. Ontwaak
noordenwind, en kom gy zuidenwind', doorstaat
mynen hof, dat zyne fpeceryen uitvloeijen. Indien
nu de noordenwind regen aanbrengt, dan fpreekt
't van zeiven, dat men zal wenfchen, dat de hof
eerst
(*) Zie de vertalingen dier plaats in de nieuwe
overzettingen van SALOMO'S Spreukboek door MI­
CHAELIS en MUNTIMGHE.
(t) Zie MONCONYS bl. 353. HAR.MAÈ waarnem.
over 't Oosten 1 d. bl. 63—65. SCIIEUCHZEB.
Bybel der natuur 9 d. bl. 214, enz,
G 3

103 T I E N D E B R I E F .
eerst bevogtigd wordt, en dan vervolgens door
den heeten zuidenwind gekoefterd.
Men vraagt, of de doodelyke wind, die in
zommige plaatfen van 't oosten wordt befpeurd,
ook in Paleflina bemerkt wordt. Er zyn, die
meenen van ja. Het is eene vuurige wind, welke
by de Arabiers Samum, by de Turken Sam-yell,
by de Perfiers Badi-Samuur genaamd wordt.
THEVENOT berigt, dat die wind te land omftreeks
de rivier Tigris tusfchen Moful en Bagdad
waait, Hy berigt, dat deze wind in 't jaar 1Ó65
in de maand Julkis te Basra binnen ao dagen
4000 menfchen gedood heefc. Men heeft hem
eenparig verhaald, dat hy, die dezen wind inademt,
aanftonds dood ter aarde valt, en zommigen
nog zo veel tyd hebben van te zeggen, dat zy van
binnen branden. (*_) NIEEUHR zegt, „ dat
men van dien vergiftigen wind meestendeels hoort
in de woestyne tusfchen Basra, Bagdad, Hdlëp
en Mekka. Ook (zegt hy,) zou hy altyd van den
kant der groote woestyne komen, want men zeide,
dat de SMUM, ik weet niet zeker of men alleen
den doodlyken wind meende, te Mekka uit 't oosten
, te Bagdad uit 't westen, te Basra uit 't noordwesten
, en te Surat uit 't noorden komt. Dewyl
de Aiabiers in de woestyne eene zuivere lucht
gewoon zyn, zouden eenigen hunner zo fyn van
reuk zyn, dat zy den doodelyken Smum aan den
zwavelachtigen reuk konden gewaar worden. Ean
(*) THEVENOT ide Reize bl. 233.
an-

T I E N D E B R I E F . 103
ander kenteken van dezen wind zou zyn, dat de
lucht in dat gewest, van waar hy komt, roodachtig
wordt. Maar door dien een regt voordgaande
wind kort op de aarde geen kragt heeft, wyl hy
veeltyds door de heuvelen, fteenen en ftruiken
gebroken, en ook door dc uitwaasfeming der aarde
verhinderd wordt, zo werpen de menfehen zich
neder, wanneer zy den Smum van verre gewaar
worden. Het lichaam [der verflikten] blyft
lang warm, zwelt op, wordt groen en blauw, en
wanneer men dezulken by een arm of been opheffen
wil, zal deze zich affcheiden. De Arabiers
nemen op hunne reizen knoflook en rozynen by
zich, en hebben veeltyds lieden daar mede geholpen,
die byna verftikt waren (*)•" Zommige
willen, dat op dezen wind gezien wordt Pf. xci: 6,
daar de Dichter fpreekt van V verderf dat op den
middag verwoest, vergeleken met 't geen wy vinden
in 't Apocryphe boek Jefus Sirach, Hoofdft.
xxxiv: 17, daar de Heer genaamd wordt, eene befcherming
tegen de hitte, en eene befclierming tegen
den middag. Ook brengt men daar toe by 1 Kon.
xix: 12, 13, Jef.n: 6, Bak 1: 9, als men die
laatfte plaats dus vertaalt: '/ aanfeheuwen van H
aangezicht zal zyn ah of iemand den oostenwind tegenhvame:
of met den Chaldeër dezelve dus overzet
: Derzelver aanfehouwen is gelyk den hevigen oostenwind.
Of met de Vulgata, die dus heeft: Derzelver
aangezicht is een brandende wind. Ik twyfel
(*) C. NIEBUHR. Befchryv. van Arabie, bl. 7.
G 4
nog-

io4 T I E N D E B R I E F .
nogthands zeer, of die wind in Paleftina wel immer
waait, dewyl geen een reiziger, welke dit
land heeft bezogt, zo ver ik weet, daar van gewag
maakt, 't zy by ondervinding, of uit berigten der
inwooners. Het kan evenwel zyn, dat in de H.
Schrift, daar op gezien wordt, om dat die doodelyke
wind in dit land niet onbekend kon zyn, alzo
die in nabuurige landen befpeurd wordt.
Nu en dan zyn er ook draaiwinden, gelyk men
kan opmaken uit Pf. LXXXIII: IÓ, alwaar wy lezen
: verfthrüaze met uwen draaiwind, MARTINET
verftaat daar door de zogenaamde Houwmouwen of
Winddoorns, „ z y komen [zegt hy] by ftil weder
„ met eene heldere lucht, vertoonen geen regen;
« loopen langs den grond voord,'flaan in de zee
„ de fchepen, op 't land de huizen om ver, en
« keeren dikwyls de opgezette hooiklampen
„ t'onderfte boven" (*).
Ten westen van Paleftina, gelyk gy weet, heeft
men de Middelandfche zee, in welke wel eens
waterhoozen gezien worden. SHAW zegt: ,,'tis
opmerkelyk, dat wanneer de winden bulderen en
van verfcheiden hoeken te gelyk waaien, zo als
zy dikwerf by ftormachtig weer doen, de waterhoozen
veel gemeener zyn by de kaapen van Laticed,
Grigo en Karmel, dan in eenig ander deel
der Middelandfche zee. Die welke ik gelegenheid
gehad heb om te zien, fcheenen zo veele
Water-Cyiinders te zyn, welke uit de wolken
K). - Katech.
M a r t i ? ; e t
neder
Natuur i d. bl. M 5.

T I E N D E B R I E F . i°5
nedervielen, fchoon 't ook zyn kan, dat deze nederdalende
waterkolommen, of door de wederkaatzing,
of door de werkelyke druiping vin 't water,
welk zy bevatten, zomtyds, vooral op eenigen afftand
uit de zee, fchynen opteryzen."(*) Er zyn
geleerden, die denken, dat daar op gezien wordt
Pf. XLII: 8. De afgrond roept tot den afgrend, by
,
i gedruis uwer watergoden; welke laatfte woord
zy dan door waterhoozen vertaaien. Doch dit
houden anderen voor niet waarfchynlyk; om dat
de dichter zich bevond niet op, of by de Middelandfche
zee, maar in de Overjordaanfche landftreek,
by 't gebergte Hermon, volgens '/ 7 vers-,
alwaar wy 't woord Hermonim vinden, 't welke
volgens 't Hebreeuwsch 't meervoudig getal is
van Hermon, en dus aanduidt de bergen of 't gebergte
Hermon, en wel byzonder aan deszelfs
lagere heuveltjes of 't klein gebergte. Daar had
men de bronnen of oorfprongen van den Jordaan.
Hier heeft men twee kolken, welke de Pfalmist
in den dichterlyken ftyl afgronden noemt, de eerfte
bron is i
t meir Phiala, de ander by den berg
Paneas. Op dit gebergte zullen ook verfcheidene
Cascades of watervallen geweest zyn, die gedruisch
verwekten, welken de dichter in zyn
zwellenden ftyl befchouwt als baaren en golven,
die over hem heen gingen. Er zyn ook geleerden,
die van gedachten zyn, dat er op 't
meir van Tiberias zulk eene waterhoos hebbe plaats
C*3 SHAW Reizen 2 d. bl. 86.
G 5
ge-

io5 T I E N D E B R I E F .
gehad, toen de discipelen van JE sus zich in gevaar
bevonden van te vergaan, Luk. vin: 23. My
dunkt echter, dat zulks van een gewoonea ilormwind
eenvouwdig kan verklaard worden.
Onder de Iuchtverfchynfels behooren ook de
dwaallichten. Dewyl deze in heetere gewesten
menigvuldiger zyn dan in koudere, zo worden
die ook in Paleftina gezien. De meergemelde geleerde
SHAW zegt ons, „ in 't begin van grasmaand
by nacht reizende door de valleien van den
berg Ephraims, waren wy meer dan een uur van
een dwaallicht verzeld, dat allerlei buitengewoone
gedaanten aannam. Want zomtyds was
het rond, zomtyds puntig, als de vlam van eene
kaars; dan eens verfpreidde het zich zelf, en
floot ons gezelfchap in zyn bleek doch onfchadelyk
licht; dan wederom trok het zich fchielyk
zamen en verdween; maar in minder dan een minuut
fpreidde het zich uit gelyk te vooren, lopende
in de lengte voord van de eene plaats naar
de andere, met eene groote vaart, gelyk een loopend
vuurtje van buskruid; dan verfpreidde het
zich over twee of drie morgens der nabyliggende
bergen, ontdekkende ieder heester en boom, outblootende
de wouden, volgens Pf. xxix: 9." (*)
Ik twyfel zeer, myn vriend! of gy in de toepasfing
op Pf. xxix: 9, wel genoegen zult nemen.
De dichter fpreekt in dat lied niet van dwaallichten,
maar van donder en blikfem, wtar door de
(*) SHAW 2 bl. 87.
WOti-

T I E N D E B R I E F .
wouden van boomen, of de boomen van bladeren
kunnen ontbloot worden. Het Hebr. woord door
entblooten vertaald, wordt ook nimmer gebruikt
van iets voor het gezicht te openbaaren. Dit ver-
fchynfel van verre, en wat hooger in de lucht
gezien wordende, noemt men ook dwalende fier ren,
en 't kan wel zyn, dat de Apostel JUDAS daar
op zinfpeelt in zyn brief, Jad. vers 13.
Men vindt dezelve meest in vettige en moeras-
fige plaatfen, ook op kerkhoven, zy beftaan uit
zekere phosphorifche ftof, die niet brandt, maar
enkel licht geeft, veroorzaakt door de uitwaasfe-
ming van verratte lyken, planten, enz. Dewyl
zy door de minfte beweging der planten voord­
gedreven worden, zo volgt natuurlyk, als men-
fchen voor dezelve vlugten, zy door die gemaakte
beweging in de lucht, volgen; en wanneer men
tegen dezelve inloopt, zy wyken of vooruit loo-
pen. Mogelyk is die fter, welke aan de Ooster-
fche wyzen verfcheen, van die zelfde ftof geweest,
doch haare verfchyning, hoogte, loop, en oog­
merk was naar 't beftuur van God geheel byzonder
en buitengewoon.
Men vraagt of er ook in Paleftina het noorder­
licht gezien wordt. S C H U T T E dacht van ja, en
wilde dat er op gedoeld wordt Job xxxvn: 22.
Als van 't noorden het goud komt, by God is eene
vreeslyke majefiett. (*) Doch MICHAELIS in zyne
nieu-
C*) Zie SCHUTTE ftichtel. gedichten, 1 d. gr.
Octavo bl. 62.

io8 T I E N D E B R I E F .
nieuwe overzetting des Bybels verftaat er door
zulke wolken, die in eene heldere lucht voorddryvende,
door de zon zullen befcheenen worden,
en dus als goud blinken. NIEBUHR ter beantwoording
der vraag van MICHAELIS aangaande het
noorderlicht in die landen, zegt: Men ziet in
deze heete landen zeer dikwyls verhevelingen,
en zomtyds die zeer groot zyn; maar het noorderlicht
kende men in Arabic, Indiër Berfië, en Syrië
niet." In de aantekening zegt hy: Het noorderlicht
fchynt in Syrië niet ten eenmaal onbekend
te zyn, offchoon de genen, by welken ik vervolgens
onderzoek deed, nooit iets daar van gehoord
hadden. In de Hiftoire de la première Croifade,
ecrite en Armenien, par Matthicu, Moine de
Edcje, wordt een noorderlicht, 't welk men in
October 1097 in Syrië zag, omftandig befchreven,
Journal Encyclopediqne Sept. 1772." (*)
Ik kan u hier ook een gepast verflag doen van
de aardbevingen, die tot de natuurlyke gefteldheid
des lands behooren. In de H. Schrift wordt er
meermaalen van gefproken, ten tyde van ELIA
1 Kon. xix: 15 van koning UZIA Zach. xiv: 5;
by JE sus dood en opftanding Matth. 27 en 28.
FL. JOSEPHUS maakt melding van eene aardbeving
, die voorviel in 't zevende jaar der regeering
van HERODES, welke het gantfche Joodfche land
deed fchudden, en door welke, behalven andere
rampen, wel tien duizend menfchen onder de
(*) NIEBUHR. befchr. van Arabie bl. 5.
in-

T I E N D E B R I E F . 109
ingeftorte huizen omkwamen. Zelfs in veel laater
tyd hebben wy van meer dan eene aardbeving berigt.
In 't jaar 1759 wierd in geheel Syrië eene
groote aardbeving befpeurd. Toen wierd te Zidon
een groot getal der inwooners onder de puinhoopen
hunner huizen begraven, en te Akre ftroomde
het zeewater langs de ftraaten, fchoon deze
zeven 01 agt voeten boven de oppervlakte der zee
verheven waren.
Men wil, zegt VOLNEY, dat zy in de vallei van
Balbek meer dan twintig duizend zielen doodde,
welker verlies nog niet herfteld is. De fchuddingen
verontrustten de inwooners van den Libanon
zodanig drie maanden lang, dat zy hunne huizen
verlieten, en onder tenten gingen woonen. Nog
onlangs (zegt diezelve reiziger,) toen ik my den
14 December 1784 te Aleppo bevond, gevoelde men
in die ftad eene fchudding, die zo fterk was, dat
zy defchel van den Franfchen Conful deed klinken.
Men heeft in Syrië opgemerkt, dat de aardbevingen
byna nooit voorvallen dan in den winter na de
herfst regens. En deze waarneming, die overeenkomftig
is met 't geen SHAW in Barbarye heeft
waargenomen, zou fchynen te kennen te geven,
dat de werking van het water op de uitgedroogde
aarde eenig deel aan die hevige beroeringen hebben.
O)
Ten flotte van dezen brief zal ik nog iets van
de ziektens in Paleftina zeggen, welke doorgaands
in
(*) VOLNEÏ Rlizê 1 d. bi. 291, 292.

IIO TIENDE BRIEF.
in verband ftaan met de lands- en luchrsgefteldheid;
doch hier zal ik fpaarzaam moeten zyn, dewyl
geen één reiziger dit Huk opzettelyk heeft
waargenomen. Veele ziektens zullen ook eenige
overeenkomst hebben met die, welke hier en elders
gevonden worden, b. v. koortfen, lammigheid,
waterzugt, enz. Doch daar, en in meer
plaatfen van 't oosten, vindt men de melaatsheid,
van welke zo dikwyls in de H. S. wordt gewaagd.
Zommige denken, dat in den Bybel ook van de
pokjens of zogenaamde kinderziekte gefproken
wordt, en dat DAVID deze ziekte zoude gehad
hebben, en die bedoeld heeft in den 38 en 41
P/alm. Doch dit dunkt my is zo zeker niet.
Laat ik u liever iets met meer zekerheid van de
voorgemelde melaatsheid zeggen; MAUNDRELL
zegt: „ Wanneer ik in 't heilige laud was, vond
ik.eenigen, die onder GEHAZI'S kwaal gingen
zwoegen, maar geenen, die den oorfprong van
dien man wisten afteleiden. Zommigen onder hen
waren arm genoeg om van zyn maagfehap te wezen,
veornamelyk die van Sichem, (nu Naploza
genaamd,) alwaar er niet meer (*) dan tien te
gelyk op ons afkwamen, om wat te hebben. Zy
konen altyd met kleine emmertjens in de hand,
om er de aalmoes van den milddadigen in te ontvangen,
dewyl 't aanraken befmettelyk is, of ten
min-
(*; Mogelyk is 't woordje meer, 't-welk ik in myne
overzetting vinde, eene drukfout, 't moet misfehiea
minder zya, da» vloeit 't beter.

T I E N D E B R I E F . tH
minften voor onrein gehouden wordt. De melaatsheid,
die ik onder hen befpeurde verfchilt
zeer veel van 't geen ik des aangaande in Engeland
gezien heb; want hunne gantfche huid is niet alleen
met eene fchurft korst bedekt, maar alle de
gewrigten, byzonder die van handen en enkels,
zyn met eene jichtige ftof, zodanig opgezwollen'
en ontftoken, dat men kwalyk wordt van te
zien. De kwaal, zo als men ze daar ziet, is
zo rottig, dat ze wel voor de allerergfte bederving,
die 't menschlyk lichaam in dit leven kan
overkomen, mag gehouden worden. En daarom
konden de H. Schryvers de onreinheid en befmetting
der zonden ook nergens beter by vergelyken,
dan by de melaatsheid." (*) Laat 'ik er dit uit
NIEBUHR nog by doen: ,, Er is by de Arabiers
drieërlei zoort van melaatsheid, namelyk:
i) Bohak, deze is noch befmettelyk, noch gevaarlyk.
Een zwarte knaap te Mochha, die met deze
melaatsheid behebd was, . bad hier en daar op 't
lyf witte vlekken, Barras, dit zoort wordt
ook niet voor gevaarlyk gehouden. 3") Dfuddam
of Madfjurdam, is de allerergfte, zy is naar de
meening eenes Joods te Maskat, dezelve, van
welke Lev. xm: 10, 11, gefproken wordt.
Als ik te Bagdad onderzoek deed, by welk zoort
van melaatsheid zich volgens de 28 yraag van
MICHAELIS de vingers en teenen verdoven, de
adem
(*) Zie MAUNDRELL's t.eede brief, agter zyne
reize geplaatst.

na T I .5 N D E B R I £ F.
adem ftinkende, 't ademhalen zwaar, de oorlellen,
wangen en wenkbrauwen dik en knobbelig worden,
enz. antwoordde men my, dat deze al te
maal kentekens waren der van hen genaamde
Madsjurdam.'" Q*}
Zie daar, myn waarde Vriend! in eenen brief
een reeks van zaken medegedeeld, die betrekking
hebben tot dit van ouds en nog hedendaagsch
vermaard gewest; ik zal u in mynen volgenden
zaaken van geen minder aanbelang berigten, vaar
wel!
(*) NIIBÜHR tejchryv. van alrahië, hl. \

E L F D E BRIEF*
O V E R D E
VRUGTBAARHEID V A N PALESTINA IN KOORN9
MOESKRUIDEN, WYNGAARDEN E N V E E L E R L E Ï
BOOMEN ' E N BLOEMEN. MAANDELYKSCHE
KALENDER AANGAANDE DE VOORDBRENGSE-
LEN. GEDIERTEN, ZO T A M M E ALS WILDE
IMEREN. VOGELEN E N VISSCHEN. ZOUT E N
BERGSTOFFEN, ENZ.
V E E L G E A C H T E VRIEND !
Spoediger dan ik dacht,deel ik u 't vervolg der
berigten van Paleftina mede.
Ik zal u een landfchap vertoonen, Van welks
aloude vrugtbaarheid in de H. Schrift zeer geroemd
wordt, en geprezen boven andere gewesten der
waereld. Het wordt in den Bybel genaamd een
goed land; een vet land; een gewenscht land; eene
cierlyke erfenis; een land vloei jende van melk en honing.
(*) Mofes telt de voornaamlle voordbrengfels
op, Deat. vin: 8, 9. Een land van tarwe en
gerst, en wynflokken, yygenbomen en granaatappelen;
(?) Deut. rffi '15. Neh. ix: 25. Pf. evi: 24. Je*
rem. 111: 19. Exod. m: 8.
II

il 4 E L F D E BRIEF.
en; een land van olieryke olyfbomen en van honing;
een land daar gylieden brood zonder fchaerschheid
eeten zult, daarin u niets ontbreken zal. Hier mede
ftemt nauwkeurig in, 't getuigenis van FL.
JOSEPHUS, en eene menigte HeidenfcheSchryvers.
(*) Alleenlyk merkt STRABO een Aardrykskundige
van de ifte eeuw aan, dat de land.
ftreek omtrent Jerufalem rondom 6oftadiën,zynde
23 uur gaands, rots en fteenachtig is, en daar
door van eene dorre en onvrugtbaare gefteldheid
gevonden wordt; ook levert het land thands op
verre na niet op in evenredigheid aan 't getuigenis
in den Bybel daar aan toegekend. Ik merk
dit alleen aan, omdat hier uit de vyanden der
H. S. gelegenheid hebben gezogt, om 't verhaal van
MOS ES en volgende Bybelfchryvers van onwaarheden
te befchuldigen. Doch ten onregte, want
de gefteldheid van 't Joodfche land, geduurendc
eenige eeuwen, komt volmaakt overeen met de
voorzeggingen, die wy daar van by MOSES en
de Propheeten vinden. God beloofde zynen zegen
en alle vrugtbaarheid, wanneer Israël Hem
vreesde en gehoorzaamde, Lev. xxvi: 3—5; maar
integendeel den vloek, zo 't volk JEHOVA
hunnen God verliet, dan zou 't zyn naar 't 33
vers:
(*) Zie RELAND in ejus Paleftina Lib. I. 1. TER
BRUGGEN Disft. de Fertil. & Steril. Terra Canaan.
1-743 P a
&- *7 ftl?- Abt DÉ GDINEE over de Vrugtb.
van Paleftina, in de Nederl. Bibl. Meng. i d.bl. 193.

E L F D E B R I E F . "5
vers: uw land zal woest, en uwe (leden zullen eene
woestyne zyn. Inzonderheid zal 't der moeite waardig
zyn, myn vriend! dat gy er over naarleest,
Deut. xxix: 22—24, Joël n. 3, Zach. vn: 14
en Mal. ïv: 6. Als middeloorzaaken van deze
veel mindere vrugtbaarheid en voordbrengfden
kunnen aangemerkt worden de oorlogen en verwoestingen
door de Romeinen; de zogenaamde
heilige oorlogen door de Christen Vorflen in de
XI, XII en XIII eeuw, om dit gewest uit de handen
der Saraccnen te rukken; verder de luiheid
der Turken, onder wiens regeering 't Raat, die
zeer traag in den landbouw zyn. Dit gezegde is
genoeg, om u te doen belluiten, dat, wanneer
Paleftina tegenwoordig nog zö vrugtbaar was als
in JIOSES tyd, men dit als eene tegenwerping
betrekkelyk de waarheid der Bybelfchriften zou
kunnen aanvoeren.
Laat ik u dan aanwyzen, dat er hedendaagsch
nog veele fpooren gevonden worden der aloude
vrugtbaarheid, van welke in de H. Schrift zo
veel gewaagd wordt.
De bergachtige gefteldheid van Paleftina is zeer
voordeelig aan de meerdere oplevering van vrugten,
alzo daar door de uitgeftrektheid van grond
veel grooter werdt dan wanneer alles eene vlakte
was. Ook zyn de bergen in zulke warme luchtftreeken
zeer gefchikt om de hitte te matigen.
MAUNDRELL heeft eene fchoone aanmerking,
wanneer hy, aangaande 't Joodfche land zegt:
;, Meest overal doen zich bloote retzen, bergen
Ha ea

nS E L F D E B R I E F .
en fteilten op. Maar 't is voor een oplettend man
genoegzaam te zien, dat deze rotzen en bergen
.eertyds met aarde bedekt zyn geweest, en zodanig
gekweekt en.bebouwd, dat die niet minder tot
onderhoud der inwooners hebben voord gebragt
dan een platten grond, ja misfchien veel meer.
Nopens 't behandelen dezer bergen hadden zy de
gewoonte, dat zy fteenen opzamelden en die in
eenige reijen, even als een muur, langs de kanten
van 't gebergte heen leidden. Door zulke randen
verhinderden zy 't afkabbelen en wcgfpoelcn van
de aarde. Ook hadden zy eene groote menigte
weltoebereide bedden van onder al" tot boven op
de toppen in goede order '| 9ffi boven 't ander
geplaatst." C) . SHAW berigt ors: „datde grond
in 't H. landveel beter is dan jfl 't beste j-edeclte
van Syrië en Pheniciê, en dit alles wel ingezien
zynde, de voordbrengzel* vurriccligcr zyn. (f)
Ook zegt hy: offchoon dc bergen in dese landen
op zommige plaatfen overvlueijen van thym, twfr
wanti, vlier, en andere geurige kruiden van dergelyk
foort, op welken de byè'n voornamelyk
aazen; zo zyn zy echter op andere plaatfen met
minder voorzien met heefters en een malsch kort
gras, waarop 't rundvee graager is dan op dat,
welk gemeen is in vette lanueri en weiden. (§)
Dat de rotièn niet kaal en onvrugtbaar zyn, blykt
(*) MAUNDRILL Rtizt bl. 496. (:) SHAW Reizt
2 4. bl. Sa. (&) Dtz4iv* 1 4. bl. 91.
uit

E L F D E B R I E F . 117
uit KOOTWYK, wanneer hy ons berigt: „Rondom
Jerufalem is 't land bezet mei overhooge rotzen,
en brengt daarom, als meer gefchikt voor wyngaarden
en olyfplanten, eenen grooten overvloed voord van
olie en vrugten, maar voornamelyk van wyn." (*)
In de Reizen van EGMOND v. D NYENBURG
en HE YM AN vinden wy, dat het land omtrent het
dorp St. Jercmia genaamd, niet ver van Jerufalem
wel bebouwd, en deszelfs gelegenheid zeer aangenaam
is. Als mede dat het gebergte alom zeer
vrugtbaar was, groeyende 't kooren er weelig, en
zelfs tusfchen de fteenen. Zy melden ook, dat het
land in den omtrek van Jerufalem wel bebouwd
fchynt te wezen, ja zelfs tot op de toppen van
't gebergte de gerst tusfchen de fteenen doorgroeit,
(f) In een land van bergen heeft men
ook dalen, van welke eenige oudtyds zeer vrugtbaar
waren, als onder andere V dal Rephaïm, alwaar
veel koorn groeide, op 't welk gezien wordt
Jef. XVH: 5. Hy zal zyn, gelyk een maaijer 't
ftaande koorn verzamelt, en met zyn arm aairen
afmaait,• ja hy zal zyn, gelyk iemand aairen leen
in 't ded Rephaïm. In zommige dalen had men
moerbezieboomen s Sam. v: 23, 24. En zommigen,
gelyk ook onze Overzetters,geven deze vertaling
aan Pf. LXXXIV: 7, wanneer deze rype
bé-
{*) KOOTWYK 'S Reize hoofdfl. I. (t) EGMOND V.
D. NYENBUR.G en HEYMANV Reizen 1 d. 'al. 316, 341 ,
372.
H 3

Ii8 E L F D £ BRIE; F.
bezien voordbragten, was 't zoo verkwikkelyk
voor den reiziger, vooral in eene landftreek, alwaar
men des zomers weinig water vindt, dan
irrekt zulk een dal hem tot eene fonteine. Er is
geene reden om de uitdrukking des Dichters in
eenen treurigen zin te nemen,' gelyk veel al
gefchiedt. Wanneer men in den Bybel leest van
uvestynen, gelyk er verfcheiden in 't zuidlyk deel
van Kanadn gevonden wierden, moet men aan geen
Indiende wildernisfen denken, gelyk de woestyn
der Schelf zee was naar Deut. xxxn: 10, maar aan
eene landftreck, alwaar men geen koorn, geen
wyngaarden, of ook olyfgaarden, en geen lusthoven
vond, doch wel Heden, dorpen en weilanden,
gelyk men kan opmaken Jof xv: 61, Luk xv: 4
cn elders- Men leest ook van wouden, zynde
groote bosfehen, daar boomen en heesters in 't
wild groeiden, en wilde dieren zich verfchoolen
3 Kon. ïv. 34, of ook wel wouden, die tot vermaak
waren aangelegd, gelyk SALOMO deed
Pred. 11: 6, op zulk een aangenaam woud fchynt
gezinfpeeld te worden Jef. xxxn: 15, dan treft
men aldaar een fraaye opklimming van zaken aan:
De woestyn zal tot een vrugtbaar veld worden,
en 't vrugtbaar veld zal voor een woud geacht worden.
Uit 't geen ik hier heb aangeftipt, blykt het
immers duidelyk, dat Paleftina oudtyds een zeer
vrugtbaar landfehap is geweest, en na zo veele
verwoestingen, die 't ondergaan heeft door de
Romeinen, zedert meer dan 17eeuwen, veelefpoo*
?en van die aloude vrugtbaarheid ontdekt, '% welk
ter

E L F D E B R I E F . 119
ter befchaming dient van de vyanden der II. Schrift
die 't verhaal van MOSES opzettelyk tegenfpreken.
Laat ik u, alvorens ik een berigt geve wat
hedendaagfche reizigers melden, iets mededeelen
uit BROCHARDUS, welke aldaar in 't jaar 1283
^eweest is, 't geen wel merkwaardigis, dat ik 't
bybrenge. Hy fchryft: „ De Schrift roemt het
H. land by uitnemendheid daarin, dat het alle andere
landen in goedheid en vrugtbaarheid, zo
verre overtreft, dat zy daar by vergeleken verre
agter moeten liaan, want zy zegt, dat het een land
v van melk en honing vloeyende. Num. XHE 27,
daar alles door verftaan en onder begrepen wordt,
wat men in dit fterflyk leven nodig heeft. De
sarde uit zich zelve is ongemeen vrugtbaar in 't
opleveren van koorn, hebbende in 't bebouwen
weinig arbeids van noden, echter zeer rykelyk
vrugtcn voordbrengende. Ik hebbe zelfs menigmaal
met myne oogen befchouwd, dat er niet
meer dan twee osfen voor den ploeg gingen; 't
land heeft geen mest nodig, vermits 't uit zyn
eigen aart vet genoeg is, en meest al zodanig een
hulpmiddel van buiten in 't minst niet nodig heeft:
Roozen, wjnruit, venkel, falie of felf, en andere
kruiden groeijen daar uit de natuur. Wol, als of
zy eerst gefchooren was, wast daar op ftruiken,
welker zaad alle jaar over 't land gezaaid, ftammen
of heefters uitlevert, uit welkers daar aan zynde
vliesjens of peultjens zodanige wol getrokken
wordt. Daar wasfen ook zagte rieten, uit welke
fuiker wordt gehaald. Deze rieten hebben zeker
H 4 vog-

iso E L F D E BRIEF.
vogtig merg in,op de wyze van 't vlierpit, dat in
een bekken uitgeperst, en in kopere pannen gekookt,
of gebakken, zeer fchoone fuiker uitlevert.
Dit moet ik evenwel vrymoedig er by
zeggen, dat men er zeer fchaarsch appelen, peeren,
kersfin, noot en, en dergelyke boomvrugten
vindt, dan die er uit Damaskus gebragt worden,
en daar by door de zonshitte zodanig geroosd en
verweerd, dat men ze niet lang kan bewaren.
Maar in plaats van die heeft men andere vrugten,
die een geheel jaar op de boomen goed blyven, zo
dat men er doorgaands, te gelyk bloeijende en rype
vrugten dragende bomen ziet, van welke de inwooners
verfcheiden aangenaame fauzen weten
te maken, over fpys, gebak, vleesch, visch, en
meer andere kost,die daar door fmakelyker wordt.
Zy hebben er ook groote citroen-appels, daar zy
fchoone fyropen van maken. Boven dien vindt
men nog andere zeer kostelyk en een wonder zeldzaam
flag van appelen, van henliedenparadys-appelen
genaamd, groeijende op de wyze en tot eene
grootte als de allerzwaarfte druiventrosfen, in
zulk eene groote menigte bij elkander, dat zy een
middelbaare korf uitmaken. De kernen daarvan
zyn de appelen zelfs, zo dat men veeltyds honderd
appelen, zomwylen wel meer op eenen
hoop, gelyk een bosch druiven aan een vindt,
elk zo groot als een ei, met eene vaste geeïverwige
huid of fchors overtogen, die daar afgeligt
zynde, eene zoete en lekkere vrugt uitlevert.
Deze boom blyft niet langer dan twee jaren in 't

E L F D E B R I E F .
leven, doch uitgegaan en verdroogd, fpruiten er
andere takjefis uit. De bladeren zyn zo lang,
dat zy byna een mans lengte te boven gaan, en
de breedte zo groot, dat twee bladeren gemakkelyk
eens menfchen lichaam kunnen bedekken.
Ook zyn er in 't H. Land veele wynbergen, en
daar zouden er nog veel meer zyn, indien de
wyn den Saraceenen niet verboden was, want zy
hebben dit land tegenwoordig voor 't grootfte gedeelte
onder hunne gehoorzaamheid, en rooijen
de wyngaarden, daar zy die vinden, uit. De
beste wyn die er gevonden wordt, wast omtrent
Ecthhhcm, in V dal Rephaïm, en in Nahal Eskol,
daar de landverfpieders den druiventros van daan
bragten, volgens Nam. xm: 23. Ook wast er
omtrent Sidon en Antarad, als ook aan den voet
van den berg Libanus, goede wyn; en te Antarad,
gelyk my de inboorlingen verteld hebben, heeft
men driemaal van eenen wyngaard wyn, dat is
zy hebben driemaal in 't jaar wyn-oogst: want
wanneer de wyngaard omtrent de maand Maan
zyne gewoone druiventrosfen heeft afgeleverd,
wordt het hout of die rank, daar geen vrugt uitbot,
weggefneden, en dan fchiet er uit den agtergelaten
ftronk, of hout, in April een andere nieuwe rank
uit, die te gelyk zwanger van zyn vrugt, weder
uitbot. Daar van 't hout, dat geen vrugt draagt,
weder afgefneden, komt het in Mai ook weer met
nieuwe ranken, met later of najaarige druiven
geladen, uitbotten. Op deze wys, en door deze
kunst ziet men de eerfte trosfen in Augustus vol-
H 5 ko-

las, E L F D E B R I E F .
komen ryp en ter wynpersfe torfchen; als ook
daar na in September de tweede, die in April gebloeid
hebben, inoogften; en in O&ober de laatfte
of derde. Daar komt het van daan, dat men in 't
U. Land druiven van ST. JAN des Doopers dag tot
ST. MARTENS dag toe te koop vindt. Ook is
er in dat land overvloed van Vygen, Granaat-
Appels, /Lening, Olie, Pompscnen, Komkommers,
Meloenen, Citroenen, Babylonifche Komkommers,
en meer andere dergelyke vrugten. Het koorn
zelfs is er zo uitermaaten fchoon, dat ik myns
weetens nooit ergens brood van beter fmaak gegeten
heb dan te Jerufalem. Wilde Varkens, kleine
wilde Geityens, Haazen, Patryzen, Kwakkels, zyn
in V 11. Land overvloedig veelen, als ook Leeuwen
en Bccren. Insgelyks vindt men er Kameelen
in zeer groot getal." (*)
Laat ik nog in eenige byzonderheden u de vrugtbaarheid
van dit land melden. Gy weet, dat hetzelve
oudtyds zeer beroemd was in koorn. MOSES
noemt liet een land van tarwe cn gerst, Deut. vin: 8.
Men vond die graangewasfen niet alleen in de
dalen, die daarom in den dichterlyken ftyl gezegd
worden te juichen Pf LXV: IA, maar ook
op de bergen, waar van de dichter zingt Pf.
LXXli: 16, Is cr een hand vol koorn in land, op
de hoogte der bergen, de vrugt daarvan zal ruisfehen
als de Libanon. En deze graanen teelden overvloediger
voord dan in verfcheiden andere landen, zo
(*; Zie BROCHARDUS '* xi Hoofdfluk.
dat

E L F D E B R I E F . 123
dat er zomwyl een honderdvoudige vrugt van 't
gezaaide te voorfchyn kwam, gelyk aan IZAAK
te Gerat gebeurde Gen. xxvi: ia, en de Zaligmaker
in zyne gelykenis meldt Matth. xin: 8.
Van daar dat SALOMO aan IIIRAM koning van
Tyrus 'sjaarlyks twintig duizend Cor uitgellagen
tarwe, en even zo veel gerst kon toezenden, volgens
2 Chron. 11: 10. Hier by moet gy aanmerken,
dat de Cor de grootfte maat by de Jooden
was, welke de inhoud van honderd Gomers had.
In Ezech. iv: 9 wordt gewaagd van boonen, linzen,
heerfe en Ifeite. Wat dit voor boonen en linzen
geweest zyn, kan ik met geen volkomen zekerheid
zeggen, SHAW maakt melding vrn een
zoort van doperwten, die in Barbarye Garvancos
worden genaamd; als mede van linzen, welke met
olie en knoflook gekookt een zoort van moes uitmaakt,
hetwelk eene Chocolade kleur heeft, hetwelk
naar zyn gedachten dat rood e moes is, voer
hetwelk EZAU zyn eerstgeboorte regt aan JAKOU
verkogt, Gen. xxv: 30—34. De Garyancos (zegt
die zelve fchryver) worden niet week door 't
kooken, men braadt ze in pannen of ovens gaar^
en worden dan als iets lekkers gegeten, en wordt
Lebleb-by genaamd. Men houdt hetzelve voor de
Kali der H. Schrift, welk Hebreeuwsch woord
de Onzen 2 Sam. xvn: 28. door geroost koorn vertaald
hebben. Ook wil men dat die vrugt bedoeld
wordt door 't woord, hetwelk in onze overzetting
2 Kon. vi: 25. door duiyenmest vertaald
is>

i24 E L F D E B R I E F .
is. (*) Merkwaardig is hetgeen j. KORTE zegt
in zyn reisbefchryving. Daar groeit in Egypte,
in '/ joodfehc land, en in geheel Syrië een zoort
van boonen of erwten, die in froaak en grootte
onze erwten te boven gaan. De fteel groeit byna
als onze duivenboonen, of als de linzen in den
dop, die zeer digt en meestendeels als bosjens
aan elkander hangen, doch in 't algemeen is er
flegts maar één in. Die zoort wordt ten platten
lande cn ook in de lieden, daar men dezelve in
boschjens met hoopen naar toebrengt, groen gegeten.
Wanneer zy te oud zyn, dan worden zy
op kolen geroost, en men eet dezelve dus gebraden,
en dan zyn zy nog fmakelyker. Ik ben van
gedachten, dat het van deze zoort geweest zyn, die
de discipelen van JESUS geplukt en gegeten hebben,
want dit wordt thands nog zeer veel overal
gedaan, indien men eenen akker voorby gaat. (f)
Verder wordt in de ftraksgemelde plaats Ezech.
iv: 9, nog gefproken van Hecrfe en Spel te. Het
eerst is een verouderd nederduitsch woord, men
noemt die vrugt thans Geerst pf Gierst. Dtfpclte
is een graangewas, dat veel naar tarwe gelykt, in
den herfst gezaaid wordt, en tot de wintergraanen
behoort. Door dit laatfte wil SHAW liever de
ryst verftaan hebben, hy brengt by Exod. ix; 31,
32, het vlas nu en de gerst wierd geflagen, want
(*) SHAW I D. il 216.
(t) J. KOR.TE reize in 't ^dt Heofdjiuk.
de

E L F D E B R I E F . 125
de gerst was in de aairen, en "t vlas was in den
halm, maar de tarwe en fpelte, (of volgens SHAW
de rystj wierden niet ge/lagen, want zy waren bedekt
, dat is, zy hadden nog geen aairen en halmen ,
dewyl de tarwe een maand laater ryp wordt. (*)
Paleftina (zegt VOLNEY) heeft overvloed van
Turksch koorn, dat goed is om olie te Haan; van
Donra, zo goed als in .Ê^A;, zynde een zoort van
graan wel gelykende naar de linzen, dat in bosfclien
op een riet van 6 of 7 voeten hoogten
w a s t. De ryst wordt met voordeel geteeld
op de oevers van V moeras van Haotde, (zynde
*t meir Samachonitis?, Ik heb (zegt hy) in Syrië
nooit boekweit gezien, en de haver is er zeldzaam,
men geeft den paarden niet dan gerst en ftroo.
Men heeft eerst zedert korten tyd begonnen
ztiikerriet te planten in de tuinen van Saide en
Berm. De indigo groeit in 't wild op de boorden
van den Jordaan in 't land van Bi fan, en behoeft
flegts gekweekt te worden om goed van hoedanigheid
te zyn.
Hy gewaagt ook te Tafa van limoenen en watermeloenen,
als mede van ontzachlyke groots poneires,
zynde een zoort van groote citroenen, die dik van
fchil zyn, en van welken hy er gezien heeft, die
agttien ponden weegden. (f) Verder merkt hy
op, dat het land tusfchen de xMiddellandfche zee en
(*) SHAW a D. tl. 196.
fj-) VOLNEY I D. tl. 304, s°a-

126 E L F D E B R I E F .
"t gebergte van Kdn Tonnis tot KaifariéPene cffene
vlakte is, zonder rivier of beek in den zomer,
maar in den winter door eenige fnelle Aromen
bevogtigd. Ondanks deze dorheid is de grond
niet ongefchikt tot den landbouw; men kan zelfs
zeggen, dat hy vrugtbaar is; vvant als de winterregens
niet wegblyven, komen alle vrugten in
overvloed voord. De aarde, die zwart en vet is,
behoudt vogtigheids genoeg om geduurende den
zomer de gaaanen en groenten tot volkomenheid
te brengen, Men zaait er meer dan elders Doura,
Turksch koorn, meloenen en boonen; men voegt er
ook katoen, gerst en tarwe by; doch fchoon 't
laatste meest geacht is, zaait men 't minst, om
dat het de hebzucht der Turkfche bevelhebbers te
veel opwekt. C*) '
Vooral moest ik niet vergeten u te melden van
de wynftokken, van ouds zo beroemd in 't Joodfche
land. Het is van hier, dat in veelvuldige
Bybelplaatzen daar van wordt gefproken. Men
leest van de wyngaarden van Engedi, Hoogl. i: i 4 ;
van Thimnatlu Rigt.xiv.5; vünSibma Jef. xvi: 8.
De wynftokken worden als zinnebeelden van geestelyke
zaken gebruikt Pf. LXXX: 9, Jef. v:
Mich. vit: 1. Matth. xx: 1—15. Hoofdft. xxi:
33—41. Joh. xv: 1—8, en elders. Het is. waarfchynlyk
dat de Jooden oudtyds van wynftokken
en vygenbomen prieelen gemaakt hebben, onder
welker lommer zy zaten, waar toe ons de fpreek-
O V o L N E y a D. 307.
wys

E L F D E B R I E F . 14?
wys aanleiding geeft van te zitten onder zyncn
wynftok en vygenboorn, 't welk eene geruste en aangenaarae
levenswys aanduidt, i Kon. iv: 25^
Mich. iv: 4, Zach. m: 10. Zy hadden dezelve
ook, gelyk op zommige plaatfen by ons, aan de
zydmuur hunnes huizes Pf. cxxvm: 3. (*}
De wyngaarden vond men niet alleen in vlakten,
maar ook op bergen. Het is van hief , dat
Jef. v: 1, de gelykenis ontleend wordt van eenen
wyngaard op eenen vetten heuvel. En Jerem.
xxxi: 5, wordt gezegd: Gy lieden zult weder wyngaarden
planten op dó. bergen van Samaria. Ook
is volgens de gedachten der natuurkenners dewyn,
die op de bergen groeit, de aangenaamfte. Misfchien
dat daar op gezien wordt Joel Ififi 18,
Amos ix: 13. Zulke wyngaarden waren met een
muur omringd Spreuk, xxiv: 31, tegen de wilde
dieren 1 inzonderheid de vosfen of chakals, die de
wyngaarden bederven Hoogl. 11: 15. Van welke
muuren naar 't verhaal der reizigers nog overgebleven
brokken te zien zyn.
Niet zo zeer witte dan wel roode wyn wierd in
Kanaan gemaakt, waar op gezien wordt Jef. xxvii:
3, Hoofdfl. LXIII: s, en elders. En dat wei in
zulk een overvloed, dat JAKOB in zyn zegen-
wensch
(*) In myne veorige laadplaats Hoornaar, niet
verre van de ftad Gornichem , had byna ieder der inwooners
voor de gével van zyn huis een of meer wynftokken
; ik had daar ook aan de zyde van myne Pafiorie
eene wynftok, die veele druiven elk jaar voortfefcsgt.

IÜ8 E L F D E B R I E F .
wensch over ju DA zeide: Hy bindt zynen jongen
Ezel aan (of liever by) den wynftok, en't veulen
zyner Ezelinne . aan (of by) den edelften wynftok.
Hy wascht zyn kleed in den wyn, en zynen mantel in
wyndruiven bloed. De koning SALOMO kon
twintig duizend bath wyn zenden aan HIRAM
koning van Tyrus. De wyn op den berg Libanon,
die Hof. xiv: 8, genoemd wordt, is nog heden
ten dage uitfiekend. (*) Hét-afplukken, inzamelen
en treden der druiven gefchiedde met blydfchap
en vrolyk gezang, men maakte lofliederen
van vreugde Rigt. ix: 27. Eigenaartig wordt daar
op gezinfpeeld Jeft. v: 1, ik zal mynen beminden
een lied myns liefften zingen van zyn wyngaard.
Wanneer de verwoesting van 't Joodfche land
wordt aangekondigd, wordt er onder anderen gezegd
Jef. xvi: 10, in de wyngaarden wordt niet
gezongen, noch eenig gejuich gcmada. . Zie ook
Jerem. XLVIII: 33, Ezech. vu: 7. In deze
wyngaarden had men doorgaands' een tooren,
Matth. xxi: 33, deze-diende voor de hoeders,
om die te bewaren. SCHULTZ trof in 't zuiderdeel
van Paleftina, genoegzaam overal in de wynbergen,
toorens voor de wagters aan. (*j. Hedendaagsch
is de wycoogst op verre na zo groot niet
dan oudtyds; men vindt thans de meeste wynftokken
in den omtrek van Jerufalem, Betidehcmpw
(*) Zie KiEnuHR Reize 2 Z>. H. 428, 429.
(vt) MICHAELIS Or. Eibl. XTheil, jag. 72.
He.

E L F D E B R I E F : ifif
Hebron, die wyn wordt voortreflyk in zyn zoort
gehouden. Volgens 't getuigenis van SHAW
wordt er van de meeste druiven, of rozynen gemaakt,
of zekere fyroop die men dibs noemt, van
welke wel 300 Kanieellasten 'sjaarlyks naar Egypte
wordt gezonden ; en hy wil dat diefieroop bedoeld
wordt Gen. XLIII: 11, met dat Hebreeuwfche
woord; 't welk de onzen door honing vertaald
hebben. (*) Het kan zyn, dat die geleerde reiziger
gelyk hebbe; nogthands is 't zeker dat de
Byënhoning in 't Hebreeuwsch met dat zelfde
woord wordt uitgedrukt. EGMOND VAN DER
NYE NBURG dronk in 't klooster van St. Salvador
te Jerufalem witte wyn, welks druiven op de
bergen van Samaria gewasfen , doch in 't klooster
geperst waren, (f) Volgens H ASSEL, quis/r
heeft men te Hebron wynftokken, welker druiven
een volmaakt goede zoort van Rhynfche wyn uitleveren.
(§) Mic HAë LI s verhaalt van een
Arabifchen Emir, welke te" Göttingcn zynde,
Rhynfche wyn dronk, die twintig jaaren oud was,
en zeide, dat dit zoortgelyke wyn was, als hy
op zyne landgoederen over den Jordaan geteeld
had. (**) Op den berg Libanon wast, gelyk ik
ftraks meldde, een keurige wyn , die wegens zyn
kleur de goudwyn geheeten word. (ft)
Men
(f) SHAW 2 d. bl. 92. (t) EGMOND. V. D. NYEN-
BORG , 1 4, bi. 406. (§) HASSELQUIST I d. 304.
MICHAÜLIS Oost. Bibl. 3 d. bl. 103.
>i (tt) LA ROQUE Tom. 1 pag. 45.
I

l 3o E L F D E B R I E F .
Men heeft in Paleftina,nog veelerleizoortenvan
vrugtboomcn; voor eerst kan ik fpreken van den
Olyfboom, Karman wierd geroemd als een land
van olieryke olyfbowmn Deut. 8: 8. De olie dezer
olyven, diende om in de lampen te branden Exod.
2.7: 20, tot zalving Pf. 23: 5, tot genezing van
wonden Luk. 10: 34, om fpyze te bereiden 1 Kon.
17: 12, men dreef er ook koophandel mede Ezech.
27: 17. Deze boomen zyn er nog menigvuldig,
tusfchen Ja fa en Rama heeft men eenige kleine
'boschiens, volgens HASSELQUIST en andere
reizigers; SHAW zag er eenige duizenden; de
Olyfberg draagt van die boomen zynen naam (*).
Men heeft ook wilde Olyf boomen, by de Arabieren
Zeitum genaamd, welker vrugten wel niet goed
zyn om te eeten, doch de olie tot wonden wordt
gebruikt. Het fchynt, dat men reeds van ouds
de gewoonte heeft gehad, om de takken dier wilde
Olyfboomen op de ftammen van tamme boomen
, wanneer die hunne takken hebben verboren,
in te enten, en dat zy dan goede vrugten
voordbrengen; dewyl PAULUS op dit gebruik
zinfpeelt Rom. n: 34, en SCHULTZ hoorde te
Jerufalem dat zulksnoghedendaagschgefchiedt (f).
üp dezen boom laat ik den Palmboom volgen
van welken men ook dikwyls in de H. Schrift
vindt gewaagd. Zy zyn minder overvloedig,
meest in 't zuidelyk deel, byzonder in idumëa, 't
C*; HASSELQUIST I d. bl. 163. SHAW 2 d bl. 93.
welk
(t) Zie MiCHAëus Or. Bibl. x. Theilpag. 67,63.

E L F D E B R I E F , 131
welk in vroeger jaaren, ten tyde der Romeinen ook
tot Paleftina werd gerekend. Hy heeft veel water
nodig, waarfchynlyk wordt die boom bedoelt
Pf. 1: 3, alwaar een regtvaardige daar by wordt
vergeleken. De vrugten zyn daadels, groeien by
trosfen; men kan dien boom gemakkelyk beklimmen,
indien men de voeten op de uitftekfels
van den Ham zet, gelyk gy op de prentverbeelding
in sHAWsreize 1 DeelBladz. 220, zien kunt,
't welk tot opheldering dient van Hoogl. 7: 8. Van
dezen boom komt een zoet en aangenaam vogt
Palmwyn genaamd, welken RELAND wil, dat
Hand. 2: 13 bedoeld wordt, welke eene dronkenmakende
kragt heeft, en volgens SPANHEIM
voor den Herken drank der H. Schrift te houden
zy. Die boomen worden geplant uit jonge fcheuten,
en 't mist nooit, dat wanneer de oude Ham
fterft, niet een of ander fcheut hem opvolge. Dewyl
nu dees boom in 't grieks heet, kan
dit gelegenheid gegeven hebben tot de fabel van
den vogel PHENIX.
In dit land vond men reeds van ouds veele
vygenboomen, en men vindt er nog veelen, vooral
digt by Jaffa. Zy zyn van onderfcheiden zoort,
zommige zyn ryp in Juny, andere in Augustus.
Dcch gy zult mogelyk denken, wat is 'tvoor een
vygenboom geweest, tot welken JE sus ging voor
Paasichen, om vrugt te zoeken, op welken hy
niet vond dan bladeren, en 't geen merkwaardig
is, de Zaligmaker vervloekte dien boom; en gelyk
de Euangelist uitdrukkelyk zegt, V was de
I 2 tijd

3
5 E L F D E B R I E F .
tijd der vijgen niet. Mark. 11: 13. Er is over deze
plaats veel gefchreven, en men heeft die doorgaande
voor zeer moeilyk in de uitlegging gehouden.
Doch SHAW heeft door zyn aanmerkingen
over de vygenboomen in 't oosten veel licht daar
aan bygezet. Qd) Wy kunnen door den tyd der
vygen verftaan den tyd dat de vygen ryp zyn en
ingezameld worden. In zulk een tyd was 't geen
gebrek in een' boom, als men enkel bladeren en
geen vygen vond , want de eigenaar of voorbyganger
kon dezelve reeds hebben afgeplukt; doch
dit kon nu niet zyn, het was lang voor den tyd,
dat de vygen ryp zyn en geplukt worden. Hier
by komt nog in aanmerking, dat eerst de vygen
en dan de bladeren uitfpruiten, vond nü JE sus
wel bladeren, doch geene eerst aankomende vygen,
het was een blyk, dat die boem onvrugtbaar
was, en niets zoude opleveren. Gy zult mogelyk
denken, indien 't zo vroeg in 't voorjaar was,
hoe kon JE sus dan naar dien boom gaan, om
door rype vygen zynen honger te ftillen S HAW
merkt aan, dat na de inzameling der vrugten in
oogstmaand, er nog eenige uitfpruiten, welke
men den wintervyg noemt, en indien de winter
zagt is, plukt men die in de lente als eene aangenaame
vrugt. Dus ziet gy, dat alle zwarigheid
iï weggenomen.'
Dat er ook oudtyds balzemboomen in 't Joodfehe
land geweest zyn, blykt uit de H. Schrift.
Het
SHAW rei ze 2 d. bi. 97.

ELFDE BRIEF. 133
Het is een heestergewas, flegts twee of drie ellen
hoog, uit welke door infnyding eene olie of gom
vloeit, die tot genezing dient, waarom er gezegd
wordt Jerem. vin: 22. Is er g%n balzem in Gilead,
is er geen heelmeester aldaar? want waarom
is de gezondheid der dochter myns volks niet gerezen ?
Zie ook Hoofdft. XLVI: I I. Deze balzem wierd
onder de voórtreflykfte dingen des lands gehouden,
volgens Gen. XLIII: II, in welke plaats ook
gefproken wordt van Terpentynnooten en Amandelen.
Die balzcmboomen wierden in vroeger tyd
ook in den omtrek van Jericho gevonden, doch
hedendaagfche reizigers melden ons daar niets
meer van.
Moerbeziën boomen heeft men niet alleen op
den Olyfberg, maar ook in 't zuidelyk deel van
Palejiina. Men leest er van in de H. Schrift, als
2. Sam. v: 23, Pf. LXXXIV: 7. Doch zommige
verftaan door 't woord Baca, hetwelk de onzen
door Moerbezieboomen hebben overgezet, iets anders.
Men leest ook eenmaal in 't N. Testament
Luk. xvn: 6, van den Moerbezieboom; hoewel
andere 't griekfche woord fukaminos door wilden
vygenboom vertaaien.
Men vindt ook meermaal gewaagd van granaat?
appelen, als Num. xm: 23, Joëlv. 12. Behalven
nog meer andere vrugtbooraen, heeft men ook zulke,
die timmerhout en brandftoffen uitleveren, als
Cederboomen, Dennen, Myrthen, Wilgen, enz.
Onder deze komen de Cederboomen dikwyls voor
in den Bybel, en van dezelve worden veele zinne-
I 3 beel-

134 E L F D E B R I E F .
beelden ontleend, als om aan te duiden trotfche
menleken Jef. 11: 13, 14, magtige en aanzienlyke
vorrten Ezech. xxxi: 3, godvruchtigen, die in
kennis, geloof en liefde uitmunten Pf. xcn 13.
Men ziet dezelve nog veel op den Libanon. En
dewyl dit een der grootfte en aanzienlykfte boomen
is, zo wordt hy overgefteld tegen den ysop, die
op den wand uitwast, 1 Kon. iv: 33. Mogelyk
is dit een zoort van mosch geweest, HASSEL-
QUiSTzegt: ,, op de oude muuren van Jcrkho ontbreekt
het niet aan alle zoorten van mosch; en op
de muuren van SALOJIO'S bron groeit een kleine
Hypnum; zoude deze ook de aan den wand groeijende
yfop zyn? Immers zo groot als de Ceder
is, zo klein is dit gewas, en dus een tegengelleld
«iterfte van 't zelve." (*}
Ik zal nu van de boom- en veld-vrugten niet
verder gewagen; doch kan niet af, om nog iets
te zeggen van een vrugt, welke in Paleftina overvloedig
wast, byzonder in de nabuurfchap van
Rama, welke vrugt van de ingezetenen Charmibi
en door de onzen gewoonlyk St Jans brood geheeten
wordt, men geeft die plant ook aan het
vee, en men denkt niet onwaarfchynlyk, dat deze
vrugt bedoeld wordt in de gelykenis van den verlooren
Zoon, alwaar men het Griekfche woord
Draf heeft overgezet, Luk. xv: 16. Cf)
Ik heb in mynen vorigen brief een berigt gegeven
(* • HASSELQUIST 1 d. bl. 30.
(t) Zie ook ROUWOLF bi. -jii.

E L F D E B R I E F . 135
ven van 't weer in de ia maanden des jaars; nu
zal ik u een kalender opgeven, van devoordbrengfelen
in ieder maand. (*)
January. Men kan in deze maand nog frisfche
wyndruiven van 't vorig jaar hebben, ook vindt
men zomtyds de wintervygen nog op de vygenboomen.
De Amandelboom bloeit, en volgens
SHAW de Mandragora, welke veelen voor de
Dudaim houden Gen. xxx: 14; hoewel anderen
de Mufa daar door verftaan. Ook zaait men in
deze maand gewoonlyk gerst.
February. Gerst wordt nog tot in 't midden
van deze maand gezaaid. Het zaad ftaat volgens
FURER zo als by ons in May en Juny. Zeer vele
bloemen op de velden, welke deze maand eene
fchoone vertooning geven.
Maart. De berigten van tarwe en gerst (zegt
MICHAELIS) breng ik niet by, om dat het niet
zonder beoordeeling zou kunnen gefchieden, wy
hebben boven uit NIEBUHR gezien, dat de gerst
tegen 't einde van deze maand omftreeks Jerufalem
ryp wordt. Dit zal gerst zyn die in November of
wel vroeger gezaaid is. De vygenboom fpruit
uit, palmboomenbloeijen, en de wyfjes dier boomen
worden met manlyk zaad bevrugt. De wynftokken
brengen hunne eerfte trosfen voord, en de
onvrugtbare takken afgefneden, wanneer nieuwe
ranken in de volgende maand uitfpruiten; deze
ran-
C*; MIGHAEUS of held. der H. S. bladz. 42 en,
volgende.
14

ï 36* E L F D E B R I E F .
ranken in Mdy weder gefnoeid, fpruiten op nieuw
uit, en dragen laate druiven, van hier dat eene
drievoudige wynoogst plaats heeft, gelyk hier
boven uit BROCHARDUS is aangetoond.
April. Het koorn wordt in deze maand op de
warmfte plaatfen ryp, en de oogst begint. SHAW
vond op 't einde van April by Jcricho rypwordende
gerst, en 14 dagen daarna te Akko; maar te
Jerufalem was zy nog zo ver niet. By Tripoli
zag BALDERICH in de XI eeuw, ruim midden
April het koorn reeds gefneden, en de opfteller
van de ge fa Francorum at tegen het einde van
April brood van nieuw koorn. Nog gaat in deze
maand de palmboom voord met bloeijen, ook
bloeit de Terpentyn en witte Moerbezieboom omftreeks
Jerufalem, en de Amandelboom heeft reeds
rype vrugten. De bloemen leveren op de velden
een fraai gezicht op als Roozen, Leliën, Tulpen,
enz.
May. De oogst wordt voordgezet, en dit is
de eigenlyke of voornaamfte oogstmaand van Pa-
Ie fina, fchoon de oogst hier en daar vroeger begonnen
wordt, en laater dan die maand eindigt.
De gerst gaat voor en dan volgt de tarwe. Den
19 dier maand was te Bethlehem de oogst reeds
geëindigd, toen SCHWEIGER daar was, en
POCOCKE vond op den 19 May 't koorn nog op
het veld. SCHWEIGER vond op den 28 by
Thabor de gerst en tarwe oogst geëindigd, doch
de ryst nog groen. Den 29 zag hy dien aan 't
meir Tiberias nog niet begonnen. HASSEEQUIST
vond

ELFDE BRIEF. 137
vond op 't einde dier maand tusfchen Akko en
Zidon het koorn nog niet ryp. Men heeft in May
reeds eene zoort van zuure appelen ryp; de katoenplanten
ziet men wasfcn, en de Mandragora
haar rypheid krygen.
juny. De oogst duurt nog deze maand inde
nabyheid der bergen, b. v. van den LibatvM en
Antilibanon; ja volgens de getuigcnisfen wordt
er nog op deze en geene plaatfen tot in 't begin
van September geoogst. Deze maand Juny levert
veelerlei ooft van vrugtboomen op, als appelen,
pruimen, kerfen, moerbeziën, perfiken, abrikoozen,
oranje-appelen, enz. De vroege vyg wordt
in deze maand ryp, en de tweede zet. Men begint
ook de gom der Cederboomen, en door infnyding
het vogt der balzemboomen te winnen.
July. De rype druiven duuren nog, en niet
voor het einde dezer maand heeft men de wyn lezing.
Ook heeft men nog rype vroege vygen,
perfiken, daadels, pruimen, appelen en olyven.
Auguflus. Nog in deze maand heeft REITSCHITZ
tusfchen Tyrus en Zidon, en in Galilea koorn aangetroffen,
dat nog niet geoogst was. Rype druiven
zyn er nog fteeds, en BROCHARDUS fielt
in deze maand den eerften wynoogst; de Carmufe
of tweede vyg wordt ryp; ook heeft men appelen,
peeren, olyven, walnooten, granaat-appels, en
St. Jans brood, zynde een zeker zoort van peulvrugten,
van welken ik hier boven gewaagde.
September. Men vindt nog melding van koorn,
hetwelk in 't begin dezer maand geoogst wordt.
I 5 De-

138 E L F D E B R I E F .
Deze maand kan men voor den wyrioogstmaand
houden. BROCHARDUS meldt van eene tweede
wynlezing ten zynen tyd in September. De boomvrugten
der vorige maand duuren genoegzaam nog
allen.
OÜober. Volgens BROCHARDUS komt de derde
dragt van druiven in deze maand tot rypte. Ook
wordt het katoen ryp en ingezameld. Eenige
boomvrugten der vorige maand.
November. Nog zyn er druiven aan zommige
wynftokken. De boomen behouden hunne bladeren
tot in 't midden dezer maand. Van 't aflezen
der daadels leest men niet in de reisbefchryvers,
ter oorzake, dat er thands niet veele palmboomen
zyn; er zyn in deze maand wel rype dadelen,
doch de pluk kan voor geen inoogften doorgaan.
December. Ook in deze maand vindt men nog
druiven aan den wynftok, en de zaaityd, die reeds
in Oötobcr was begonnen, duurt nog. Ook fpruiten
er reeds bloemen uit, als narcisfen, ranunkels,
anemonen, leliën, tydeloozen, enz.
Zie daar in 't kort een berigt van de voorn aamfte
vrugten in elke maand, doch die door meerdere
of mindere warmte, regen, of andere omftandighet
een jaar van 't ander wel wat kunnen in den
tyd der rypwording verfchillen.
Nu gaa ik tot de dieren over, en zal u uit de
voornaamfte reizigers 't een en ander mededeelen.
Er zyn thands nog veele dieren in Paleftina,
waar onder ook wilde, als Leeuwen, Beeren en
Wolven, inzonderheid in 't noordelyk deel by

E L F D E B R I E F . i39
'£ meir Samachonitis of water Merom. Deze vangt
men rieden, gelyk oudtyds in kuilen, 2 Sam.
XXIII: 20. Ook heeft men eene menigte Chakals
of Jackals, welke niet onwaarfchynlyk de vosfen
zyn, van welke SIMSON, volgens Richt, xv: 4,
drie honderd ving. DE BRUIN fpreekt er
van, by gelegenheid dat hy te Rama was, en
noemt dezelve wilde honden, hy heeft een jagt op
die dieren bygewoond. „ Deze jagt (zegt hy)
gefchiedt met een luipaard, die er van jongs op
af gericht is; de jager heeft hem voor op het
paard, en rydt zo met hem heen tot dat hy omtrent
een Chakal komt, wanneer de luipaard affpringt,
en zeer behendig langs den grond voordkruipt
tot dat hy het beest meent te kunnen bereiken
/ dan doet hy met fnelheid eenige fprongen,
doch nooit meer dan drie, ieder van 16
of 18 voeten, deze moet hem den Chakal doen
magtig worden, anders doet hy verder geen
moeite." (*)
Men heeft er luipaarden, herten, wilde geiten,
Rheebokken; ook zyn er Gazellen of Antelopen
in groot getal, en worden door de Arabiers met
valken gejaagd. Een der merkwaardigfte en gewoonde
vergelykingen der Oosterlingen is, dat
zy de oogen hunner beminlyke fchoonheden by de
oogen der geiten of der gazellen vergelyken, (f)
het-
' (*) DE BRUIN Reize bl. 249.
(t) MONTAGUE brieven bl. 131. HASSELQUIST 2 D.
bl. 385-

i4o E L F D E B R I E F .
hetwelk dient tot opheldering van Hoogl \\ 15,
alwaar de oogen der beminde bruid by die der
duiven vergeleken worden, en dus ook by de
oogen van een gedierte.
Honden zyn er weinig, \ is een veragtelyk dier
by de Turken, gelyk zy reeds van ouds in 't
Oosten waren, gelyk gy zien kunt Jol? xxx: x\
Pf. xxu: 17, Philipp. in: 3, Men floot ze buiten
de deur Luk. xvi: ai, Openb.xxn: 15 Integendeel
worden de katten by de Turken zeer hoog geacht,
om dat men zegt, dat MOHAMMED die beminde.
Men weet niet zeker, of zy in de H. S. voorko­
men. Degeleerde BOCHART zet het Hebreuwsch
woord, hetwelk by ons door wilde dieren der woes­
tyne vertaald h Jef. XHI: 21, Jerem.L. 39, over,
door wilde kanen.
Men vindt vooral in den druiventyd in menigte
een zoort van IFezel, die de wyngaarden verderft
en de komkommer velden vernielt. £*) Mogelyk
worden die wezels bedoeld door de kleine vosfen
van welke men leest Hoogl. n: 15.
Er zyn ook Kameleons. HASSELQUIST zag er
één niet verre van Nazareth. „ ik vond (zegt
hy) hier ook in een olyfboom een Kameleon,
dien ik levendig en zeer gemakkelyk naar Akra
bragt, en toen leerde en bevond, dat men den-
zelve gemakkelyk van verwe kan doen verwisfe-
len, te weeten: van zwart in bont of geel; na-
melyk als men denzelven in een dcekr^it, of mede.
: (*) HASSELQUIST 2 D. bl. 369.
be-

E L F D E B R I E F . 141
bedekt. Dit deed ik ook, en vond hem daar uitgekomen
geheel en al van verwe veranderd." (*)
Men heeft hedendaagsch ook veel paarden in
dit land, dewyl de Arabiers er groote liefhebbers
van zyn, en geen zo arm is, of hy bezit een .
paard. Zy houden de merriën, en verkopen de
hengften aan de Turken, welke die liever beryden,
en dezelve voor edel houden.
De andere lastdieren zyn kameelen of kemels
genaamd, en ezels. De kemels zeer gemakkelyk
om dorre en waterlooze woestynen door te trekken,
om dat zy zo veel in voorraad kunnen drinken,
dat zy in geen vier dagen water nodig hebben.
Zy worden niet flegts tot het dragen van
pakgoederen gebruikt, maar kunnen ook door menfchen
worden bereden, hetwelk reeds in oude
tyden zeer gebruikelyk was, want wy lezen Gen.
xxiv: 61, Rebekka maakte zich op met haare jonge
dochters, en zy reden op kcmelen. En vers 64,
Zy viel van den kemel af, of gelyk men dit vertalen
kan: zy klom yan den kemel af, vergclyk
2 Kon. v: 21. Er is ook een zoort van kemels,
die men Dromedarisfen noemt. Merkwaardig is,
het geen SHAW er van aantekent: „ De kemels
van dit zeort zyn vooral opmerkelyk door de
groote fnelheid Qde Ugte fnelle kemelinne, gelyk
de propheet zegt Jerem. H: 23.) De Arabiërs
zeggen, dat zy meer wegs afleggen in éénen dag,
dan hunne beste paarden in agt of tien; waarom
(*) HASSELQUIST 1 D. bl. 2i5i
n
OOk

4» E L F D E B R I E F .
ouk alle zaken, welke groote haast vereisfchen,
in Getalied, en de meer zuidelykedeelen, metDromedarisfen
verrigt worden, gelyk ook oudtyds
in Perfie de gewoonte was Esth. vin: 10. De
. t 0
m o f
9
hreidel is gemeenlyk aan een ring vast,
die door hunne neusgaten gaat, en dit kan de
fpreekwys 2 Kon. xix: 28 ophelderen, van eenen
haak in de neus te leggen" (*)
Verders heeft men veele osfen en koeijen, welke
vooral in 't noorderdeel, oudtyds Galilea, de
voornaamfte rykdom der inwooners uitmaken, doch
zyn allen van een klein zoort.
. De fchaapen zyn van een aangenaam vleech,
zommige hebben lange, dikke en zeer vette Maarten
, hetgeen ter opheldering dient van Lcv. ra: 9.
Daarna zal hy van dat dankoffer een vuuroffer den
Bccre offeren, zyn vet, den geheelen flaart, enz.
'Vergelyk Exod. xxix: 22.
Ook worden er geiten gevonden, wier ooren
van eene ongemeene lengte zyn. Dat er fteenbokken
en konynen zyn, blykt ook uit de H. S
Pf. civ: 18.
Men heeft in Paleftina ook verfcheiden zoorten
van vogelen, doch zal flegts van eenige weinige
gewagen.
Onder het gevogelte is de Arend merkwaardig.
Hy komt meer dan eens in de H. S. voor, en
ftaat als een roofvogel bekend. Wanneer zy na
eene ziekte, in welke zy fchynen oud geworden
t (*) SHAW 1 D. bl. 252.
te

E L F D E B R I E F . 143
te zyn, van vederen veranderen, komen zy voor
het oog weer jeugdiger te voorfchyn; daarom zegt
de dichter Pf. cm: 5, die uwe jeugd vernieuwt
als eencs Arends.
HASSELQUIST maakt van duiven gewag,
die op de wilde olyfboomen digt by Bethlehem
derzelver verblyf hielden. Insgelyks van wachtels
of kwartels, gelykende naar eene roode Patrys;
hy zag ze by den Jordaan en in de woestyne,
digt by de bergen van het fteenachtig Arabic.
Hy is niet grooter dan een tortelduif, en
zyn naar zyne gedachten die kwartels waar mede
Israël in de woestyne gefpysd is. In de velden
van Galilea heeft men volgens denzelven reiziger
een vogel zoo groot als een Lyster, zynde een
Merops of Apiaster, anders de byën-eeter van Ga~
lilea genoemd. Hy maakt zyn nest van mosch in
holen onder den grond, en eet byën, vliegen en
muggen. (*)
ln de reizen van EGMOND VAN DER NYENBURG
en HEYMAN, die omftreeks St. Jan te Akra waren,
wordt gezegd: „ Wy hielden ons eenigen
tyd bezig met Hazelhoenderen te jagen, die veel
op zulke waterachtige plaatfen worden gevonden.
Men kan deze jagt, indien men wat veel in getal
is, te paard doen, want als dan laat men dezelve
geduurig opryzen, tot dat zy moede zyn, wanneer
men dezelve met de hand grypen kan. (f)
Nu
(*j HASSELQUIÏT rcizczd, bl. 373- xd.bl.29S, 298.
(t) EGMOND V. D. NYEHauas reize a d. bl 48,

144 É L F 1) E B R I E F .
Nu moet ik iets van de infeélen melden. Ik begin
met de byën die de voordeeligfte zyn onder de
gekorvene diertjes. Dat er van ouds reeds byënzwermcn
in 't Joodfche land geweest zyn, blykt
uit de li. Schrift, men leest van die diertjens op
meer dan eene plaats, als Leut. i: 44, Pf. cxvm:
12. ïn Richt, xiv: 8, lezen wy, dat een byënzwerm
was in 't lichaam des leeuws. Jef. ra: 18
wordt van het toetfisfen der byën gefproken. Deze
laatfle plaats zult gy mogelyk niet begrypen.
Hier wordt gezinfpeeld op een byënherder in het
oosten j deze weet 's morgens door 't gebruik van
zyn fluitje alle byën van zyn dorp zich te doen
volgen. Hy leidt haar in een bloemryke ftreek,
dan weer elders, om door die verandering de
bloemen tyd te geeven, van dat zoete vogt uit te
zweeten, dat de byën zoeken. Hy behoeft flegts
andeimaal te fluiten om dezelve naar haare korven
te deen keeren, als 't wil regenen, of als de
avond valt. Dit gebruik was nog niet afgelchaft
in Afin in de vierde en vyfde eeuw, want CYRIL-
LUS f] >veekt er van als eene bekende zaak, die hy
dikwyls gezien had, in zyne verklaring over Jef.
Vn: 18. O
Van de byën weet ge komt de honing, en men
vindt er dikwyls melding van; ja Kanaiin wordt
befchreven als een land van honing. Doch 't is
bedeiikelyk," of over al wel die honing bedoeld
wordt,
(*) Zie het Schouwtoneel der Natuur door den
Abt. de LA PL.UCHE 5 D. bh 46".

E L F D E B R I E F . 14S
wordt, daar was een firoop of honing van druiven
, ook vail zuiker riet, welke laatfle zommige
. verftaan door de honingraaten Hoogl. 5:1. ook heeft
men een zoetachtig vogt niet ongelyk 't manna,
't wélk Op zekere jaargetyden aan zommige ftrUiken
zit, inzonderheid ook van de vygenboomen
druipt, hoedanige die honingvloed fchynt geweest
te zyn, van welken men leest 1 Sdm. i4 :
25—27, die ook JOHANNES de Dooper in de
woestyne gebruikte, en ónder den naam van wilden
honing voorkomt Matth. 3: 4. Dat er bedendaagsch
nog byè'n iri Paleftina zyn, leert ons MAUN­
DRELL, die van zyn wederkeeren van de doode
Zee een fterk en reuk van honing en wasch gewaar
Wierd, en in de toppen van 't onkruid, 't
welk deze vlakte voordbrengt eenige byën zag
Zitten.-
Men leest van vier onderfcheiden Zoorten van
diertjens Joël 1: 4, namelyk van Ac rups, ftpringh'adn,
kever en kruidworm. Ik moet tl iets van de
fpringhaanen zeggen die zomtyds aldaar menigvuldig
en fchadelyk zyn. Toen D' ARVIEÜX zich
Aldaar bevond, warén de fpringhaanen op de landeryen
neer komen vallen, en na dat zy al 't gezaaide
van Judea eh Paleftina hadden opgegeten,
hadden zy 't koorn, katoen en alle eetWaaren vernield
, en 't land Uitgehongerd. (*) DE BRUIN
zegt: Eenige wecken na myn komst te Rama, te
wee-
CO De Aryieux Rqizë naar den grooten Emir., bl
lOOi
K

I46 E L F D E B R I E F .
weeten den 9 Oftober kreeg men hier een zuidoosten
wind, die komende uit de woestyne van
over den Jordaan zeer groote hitte veroorzaakte en
eenige dagen bleef duuren; mogelyk dat men aan'
deze winden moet toefchryven, 't nedervallen der
fpringhaanen welke hier in zommige jaaren in
zulk eene gevaarlyke menigte komen overwaaien,
dat zy geheelc landeryen bedekken, zulks dat men
den grond nauwlyks kan bekennen.
My wierd verhaald, dat zy eens in den tyd van
twee uuren alle de groente omtrent Rama, en
zelfs in den tuin van 't buis, daar ik gelogeerd
was, vernielden. (*) Deze fprinhaanen worden
gegeten in 't Oosten, en waren den Jooden volgens
de fpyswetten geoorloofd, gelyk men ziet
Levh. n: 22; dus 't niet vreemd moet voorkomen,
als wy lezen dat JOHANNES de Boef er in
de woestyne ff ringbanen heeft gegettn Mottli. 3: 4.
De getuigenisfen van hedendaagfche geloofwaardige
reizigers bevestigen zulks, SHAW getuigt,
dat wanneet zy met zout befprengd en gebraden
zyn, gelyken zy in fmaak naar onze rivier kreeften;
(f) HASSELQUIST zegt: „ zydielochenen,
dat dit infecr. den Dooper tot fpyze kan geflrekt
hebben, Herken zich :
t meest hier door in
die gedachte, dat 't zelve een ongewoone en onnatuurlyke
kost zoude zyn. Dan indien zy mogten
verkiezen tot verfterking van hun geloof eens
her-
£*) DE BRUIN Reize bl. 248.
ft) SHAW'S Reize 1 d. bl. 280.

Ë t F D Ë BRIEF. 147
herwaards naar Egypte , Arabic of Syrië te komen
en met de Arabieren een maaltyd voor lief nemen,
zo zouden zy nog tegenwoordig onder de
gerechten een fchootel met gebraden fpringhaanen
vinden, wanneer 't in den tyd is om ze te kunnen
vangen, en naar alle waarfchynlykheid was deze
fpyze ten tyde van den boetgezant JOHANNES
reeds in gebruik; want de gewoonten en manieren
der ouden zyn geenzins aan zo veele geduurig
veranderende modens onderworpen. De fpyze
van JOHANNES wordt hier niet voor onnatuurlyk
gehouden. En toen ik eens met een verftandigen
Griekfchen priester des wegens redeneerde, en
hem verhaalde , dat onze geleerden met elkander
nog oneenig waren, of j o H A N N E S in de woestyn
eene zoort van vogelen , of wel van kruiden
zoude gegeten hebben, en hem vraagde welke
meening hy voor de beste hield, zo was zyn antwoord,
dat men zulks beiden met goed regt beweeren
mogt; doch dat in hunne verzameling van
"t gewyde blad de zaak naar de letter was opgevat,
en dat hy niet konde zien, dat iets daar
tegen konde ingebragt worden." (*) NIEBUHR
zegt: „ Het is voor de Europeërs alzo onbegrypelyk,
dat de Arabiers fpringhaanen met fmaak
ceten, als 't den Arabiers, die nooit omgang met
Christenen gehad hebben, ongelooflyk voorkomt,
wanneer men hun vertelt, dat de Christenen oesters
, krabben, kreeften en dergelyke voor een aan-
(*) HASSELQÜIS-T REIZE I d. bl. z6§.
K 3

i 45 E L F D E B R I E F .
genaame fpys houden. Evenwel is 't een zo vast
en zeker als 't ander. De fpringhaanen worden
in alle de Arabifche Steden van Bab el Mandeb af
tot Basra toe aan touwtjes geregen ter markt gebragt."
Vervolgens geeft NIEBUHR op, hoe
zommige hen braaden, andere hen kooken en droogen
en met korven vol op de markt brengen. Echter
is er ook een zoort van fpringhaanen dat niet
gegeten wordt, Dubben genaamd, zy vooroorzaken
, zegt men, buikloop (*).
Men heeft ook onder de kleine dieren demieren,
van welke SALOMO fpreekt Spreuk. 6: i—8,
vergeleken de woorden van AGUR Spreuk 30: 25.
De mieren zyn een 011 fterk volk, evenwel bereiden zy
in den zomer hunne fpys. Veelen hebben aan dit
gezegde eene verkeerde uitlegging gegeven, even
of de mieren in den zomertyd hunne kost vergaderen
om in den winter te gebruiken. By 't omrooyen
van een mierennest hebben zommige gedacht
ook eenige graankorrels, opgelegd tot winterfpys,
te ontdekken, doch by nader onderzoek
is 't gebleken, dat 't geen koorn is, maar mieren
eyeren , of om nauwkeuriger te fpreken, de wormen
of poppen der mieren in hunne vliezen beflooten,
die zy met zorgvuldigheid in der zelve
nesten verbergen, en daar mede de zorg, die zy
tot voordteeling der jongen dragen, aanduiden-
Daar en boven hebben de mieren des winters geen
fpys noodig, want na de paring fterven de mannet-
(?~) ISiEvins. iefchryving van Arabie bl. 162, I6J.

E L F D E B R I E F . $g
setjes en een gedeelte der wyfjes; en die's winters
overblyven worden in de nesten als levenlooszonder
gebruik van fpys gevonden. Het is van
hier, dat zommige gewild hebben, dat in't Spreukboek
van de mieren wordt gehandeld volgens de
gebrekkige kundigheden van de natuurlyke historie
in dien tyd. Doch dit is verkeerd : SALOMON
cn AGUR zeggen niet, dat de mieren de vergaderde
fpys opleggen tot gebruik in den winter;
maar de wyze Vorst wil flegts den luiaard aantoonen,
dat zy ter bekwamer tyd arbeiden en fpyze
zoeken, dit doen nu wel alle dieren, maar inzonderheid
is 't merkwaardig, dat zelfs de kleine
mier in dezen zynen pligt betragt, en tot befchaming
van den luiaard ftrekken moet. De geleerde
I-IASSELQUIST, wanneer hy by de waterputten
van SALOMO in de nabyheid van Tyrus was,
zegt: „ eene menigte van gemeene kleine mieren
was bezig met werken aan deze muuren, en indien
SALOMO ooit derwaards zynen weg genomen
heeft, konde hy zyne befchouwing over den
arbeid dier kleine fchepfelen ook wel van hier
ontleend hebben." (*)
Wat de visfehen hetreft, daar ontbreekt 't niet
aan in Paleftina wegens deszelfs ligging, aan de
Middenlandfche Zee, benevens de binnenlandfche
wateren, zo meiren, als rivieren en beeken. De
dichter van den 104 Pftalm, zegt vers 25, 26,
Een zee, die groot en wyd van ruimte is, daar in
(*) HASSELQUIST Reize 1 d. bl. 218.
K.3
is

Ï5a E L F D E BRIEF.
is V wremelendc gedierte, en dat zonder getal, kleins
gedierte met groote. Daar wandelen de fchepen en
de Leviathan, dien gy geformeerd hebt om daar in te
fpeelen. Het is moeilyk te bepaalen welk dier men
door den Leviathan te verftaan hebbe. Zommige
denken aan denwalvisch, en men weet, dat die
ook in de Middenlandfche Zee gezien worden,
hl 't Jaar 1620 wierd er een by Korf ka gevonden,
die men wil, dat honderd voeten lang was.
In 't Jaar 1624 wierd er een op 'tltallaemfcheünnd.
geworpen, die omtrent 70 voeten lang en wel 40
voeten in de rondte dik was. (*) B OCH ART,
MICHAËLIS en nog andere voornaame geleerden
Veiftaan door den Leviathan den krokodil, en deze
zyn er ook in de Middenlandfche zee gevonden,
daar van daan de krokodifk rivier op de zeekust
van Paleftina. Doch hoe komt dit over een met
het zeggen des Heeren, Job 40: 20, zult gy den Le~
via. kan met den angel trekken, of zyne tonge met
eene. koorde, die gy laat nederzmken; want de krokodil
heeft geen tonge. (f) SCHULTENS denkt
aan die verfchrikiyk groote Hangen, die men zeedraaken
noemt, vergelyk Jef. 27: 1. (§) Men
leest ook Jon. 1: 17, van een grooten visch
welke dien propheet inflokte, deze was ook in de
Middenlandfche zee, dewyl j 0 N A S te Japho dat
is Joppe fcheep ging. Wy kunnen hier geen wal-
visch
(*) Zie CHOUL Huishoudelyk woordenboek 7 D. bl.
4 0
Ö°~. ft) Zie HASSELQUIST 2 D. bl. 110.
SCHULTENS in Jobum ad h. I.

E L F D E B R I E F . 151
visch verftaan, om dat zyn keel te nauw is om
c e n volwasfen mensch imeflokken, men denkt
dan liever aan een Haai of Zeehond. Merkwaardig
is 't volgend verhaal: ,, In 't jaar I ?5
een matroos by ftonn ongelukkig vaneen freg*
in de Middenlandfche zee overboord. Aanftonds
was er een zeehond by, die dees kaerel zwemmende
en om hulp fchreeuwende in zyn wyden bek
nam, zo dat die matroos op eens verdween. Dewyl
nu reeds andere matroozen in de floep waren
gefprongen, om hunnen nog zwemmenden makker
te helpen, en de fcheepskapitein ondertusfehen t
geval met den zeehond zag, had dezelve zo veel
tegenwoordigheid van geest, dat hy een ftuk gefchut,
't welk op 't dek ftond, op den visch het
ftellen e» losbranden, waar door die ook gelukkfc
zodanig getroffen wierd, dat hy den zo even
ntzy kaaken opgevangen matroos terftond weer
uitfpoog, die in de floep, welke mtusfehen anïwam,
evend en niet dan een weinig bezeerd
dere matroozen met harpoenen en ftfikken in zo
verre wierd overmeesterd, dat zy hem naar c
fregat fleepten en hem daar in taakels ophingen om
hem in de lucht te droogen. Vervolgens fchonk
de kapitein van 1 Schip aan den matroos, die zo
wonderlyk door Gods voorzienigheid gered was,
dezen visch, die naderhand met denzelven Europa
doorreisde, om hem te laaten kyken, ge *k
hv ook in Frankenland, en zo wel hier te Erlari-
-«i» als in Neurenberg en andere plaatfen is tezien
K 4
S ?
"

%$i E L F D E B R I E F ,
geweest. De visch was twintig voeten lang
met de vinnen negen voet breed , wegende 2934
ponden." (*)
De binnenlandfcbe meiren, uitgezonderd de
Doode zee hebben ook visch, gelyk mede de Jor~
daanftroom. De H. Schrift getuigt dit van V meir-
Tiberias Luk. 5. J 0h. 31. HASSELQUIS T meldt
in zyne reize: „ vervolgens gingen wy uit naar 't
Rrand aan de zee van Tiberias, alwaar de visfchers
ons wat visfehen aanbragten, onder welke ik 't
aanrnerkelyk vond 't zelfde zoort te zien als in dep
Nyl. te weten den-Silurus, den Mugil en den
Sparus Galihus. (f) Zommige reizigers verzekeren
ons, dat de Jordaan zeer vischryk is, waar
aan men ook niet behoeft te twyfelen, fchoon niemand
volgens o'AR VIEUX de moeite neemt, van
'er in te visfehen. REL AND verhaalt uit den
mond van een koopman die te Rama zyn verblyf
hield, genaamd HENDRIKLTJB, dat hy voor de
monniken van 't klooster St. Salvador te Jerufalem
geduurende de vasten voor Paasfchen visch bezorgde
uit zekere rivier of beek, die niet verre,
van Rama westwaards in de Middelandfche zee
ftroomde. (§)
De Doode zee levert wel geen visch op, maar
veel zout en Jooden lym. Het zout verzamelen de
Arabiers in de holen der fteenrotzen aan den oever
der
(*) Zie MULLER Natuurfyst. van LINNENS 3 D,
kl. 268. (f) HASSELQUIST Reize 1 D. bl. 312.
CS) RELAND Paleflina Illuflrata pag. 288., 289.

E L F D E B R I E F . 155

:54 ELFDE BRIEF.
men veel Asphalt of Joodenlym , 't zelve beftaat uit
eene harde brooze ftof, die zeer bruin ja zwart is,
zy vat fchielyk vuur en fmelt met grooten ftank;
in 't eerst is zy zagt en lymig, nog vloeibaar zynde
gebruiken 't de Arabiers om hunne fchepen te
teeren.
Dat er ook in 't Joodfche Land metaalen of
bergftoffen van koper en yzer zyn, kan men opmaken
uit Dtut. viü: 9, en Hoofdft. xxxm: 25.
In de beeke Belus en andere wateren by Zidon is
een zoort van zand, gefchikt om glas te maken,
't welk men wil dat Deut. xxxm: 19, door de bedekte
verborgene dingen des zends wordt aangecuidt.
En Jef. xrx: 26, wordt de beeke Belus volgens
MICHACLIS doör de Sichor Li'enath verftaan,.'t
welk hy vertaalt door Glas Sichor.
Ik eindige hier dezen brief, en zal u in den
volgenden iets van de inwooners des lands zeggen.
TWAALF-

T W A A L F D E B R I E F .
O V E R DE
INWOONERS VAN PALESTINA, MOHAM­
MEDANEN, CHRISTENEN, JOODEN,
SAMARITANEN EN DRUSEN.
WAARDE VRIEND!
N u koom ik berigt geven van de hedendaagfche
inwooners des Joodfchen lands\ ik twyfel
niet, of zal uwe aandacht gaande houden, en gij
zult u verwonderen dat in een land van zulk een
klein bellek, zo veelerlei zoort van natiën gevonden
worden ; ja van welken meest allen de onderfcheidene
Godsdienftige gezindheden binnen Jerufalem
gevonden worden. Men vindt in Paleftina
: Mohammedanen, Christenen , Jooden, Samaritaancn
en Drufen. Men kan die dus in 't gemeen
verdeelen met opzicht tot den Godsdienst; doch
kunnen nog weder onderfcheiden en gefmaldeeld
worden.
Die van den Mohammedaanfchen Godsdienst zyn,
beftaan uit Turken, Maoren en ftroopende Arabic,
ren.
Dewyl Paleftina, gelyk geheel Syrië thands on-i
der de heerfchappy van den Turkfchen Keizer
ftaat,

ï56 TWAALFDE BRIEF.
ftaat, zo zou men de Turken voor de eigenaars van
dit Land dienen te houden, zy dragen dien naam
van Turkestan een Iandfchap in Afiaüsch Tartaryê
gelegen, zy zyn de minften in getal, maar 't
grootftein aanzien, vermits zy tot de voornaamfte
en meest alle bedieningen geregtigd zyn.
Wat de Moor en aangaat, die men ook Saraceenen
of Oosterlingen noemt, zy zyn oorfprongelyk
Arabiers, doch hadden zich in Afrika langs de
kusten der Middenlandfche zee uitgebreid, alwaar
men nog 't Landfchap Mauritanië heeft, naar
't welk zy den naam van Maturen of Mooren dragen.
Gy zult, myn vriend! op't lezen van den
naam Mooren denken aan zwarte menfchen, maar
't zyn geen Negers, welke eigenlyk een zwarte
kleur hebben; de Mooren zyn donker bruin van
vel, en wanneer men in 't oude Testament de
benaming van Mooren vindt, zo ftaat er in 't Hebreeuwsch
't woord Cufclüm naar 't landfchap
Cusch\ en in ?
t N. Testament Hand. vm: 27, moet
't woord Moorman door Ethiopiër vertaald worden.
Deze Mooren maken in 't Joodfche Land een
groot getal uit, doch zyn in weinig achting, daar
by zeer arm; die in fteden woonen houden zich
bezig met het maaken van zeep, 't weeven van katoen
en kemelshair, dat is een hair niet van ƒ;'«mcls,
van een zoort van geiten, doch wordt doorgaande
kemelsfiair geheeten. De dorpelingen leggen
zich op den landbouw toe, andere laten zich
door de Turken tot geringe dienden gebruiken
of gaan bedelen.
De

T W A A L F D E B R I E F . 157
De ftroopende Arabiers, die zich Bedouijnen of
woestijn bewooners noemen, leiden hun oorfprong
af van ISMAÉ'L den zoon van ABRAHAM uit
HAGAR, aangaande welken ISMACL 's Heei'en
Engel tot zyne moeder zeide naar G

I 58 T W A A L F D E B R l E p .
dichter van den iao Pfalm zich in zyne vreemdelingfchap
by, als hy zegt in 't 5 vers: wee my dat
ik een vreemdeling ben in Mefech, dat ik in de tenten
Kedars woone. En om dat zy geduurig op roof
loeren, vinden wy Jerem. 111: 2, gij Jwbt voor
hen gezeten aan de wegen, als een Arabier.
Dewyl nu deze Arabiers hun afkomst rekenen
uit ABRAHAM, zo zyn zy moedig op die doorluchtige
geboorte, en zy willen zich niet veroorloven
eenige handwerken te oeffenen, noch ook
't land bouwen. Hun bedryf is paard ryden, de
kudden te voeden, en op de wegen ftrooperyen
aan te richten, 't welk de reizen door die gewesten
voor andere natiën moeilyk en gevaarlyk maakt,
zy zyn gewapend met een lans, een zwaard, een
yzeren knots, en hebben zomtyds ook een byl, zy
zyn in zekere ftammen verdeeld , die ieder onder
eenen byzonderen Emir of Vorst ftaan, die wederom
hunne Cheiks, dat is oudflcn onder zich
hebben, die over een gedeelte van zulk een ftam
't beftuur voeren. In Paleftina houden zy zich
voornamelyk op in 't Diftrift Areta, dat in den
Bybel '/ dal Jisrecls en de vlakte van Saron wordt
geheeten. D'AR VIEUX heeft zich in 't midden
der 17 Eeuw een geruimen tyd by den Emir der
Arabieren opgehouden, die zyn legerplaats had
by den berg Karmel, en heeft een boek befchreven,
in 't welk hy zeer nauwkeurig de zeden en gewoontens
der Arabieren meldt, en merkt aan, dat
ongeacht de ftrooperyen, waar in zy meer geld-dan
bloeddorst betoonen, zy zeer gastyry, goed, beleefd

T W A A L F D E B R I E F . 159
leefd en getrouw zyn omtrent vreemdelingen,
die ter goeder trouw tot hen komen.
Wat de Christenen betreft die in Paleftina woonen,
deze kan men eerst in 'r algemeen, en dan
nog wederom in byzondere zoorten verdeelen. In
't algemeen verdeelt men die, als behoorendc tot
de Oosterfche en Westerfche Kerk.
De Oosterfche>Chnstenen zyn: Grieken, Armeniërs,
Georgianen, Kopten, Abysfniers, Nestorianqn,
Jacobiten, enz. Deze beftaan meest uit
priesters en monniken van allerlei orden, die
daar verblyf houden, vooral XQ Jerufalem, cm
hunne gelcofsgenooten wanneer die op Paasfchen
aankomen, om 't H. Graf te bezoeken, in derzelver
Godsdienst verrigting behulpzaam te zyn, in
't doen van predikatiën, misfen, omdragten, enz.
Alle deze byzondere gezintheden kan men onder
de Griekfche Kerk rekenen, voor zo verzyinleerftellingen
veel overeenkomst hebben, hoewel zv
ook in zommige leerftukken en plegtigheden van
Godsdienst verfcbillen.
De Westerfche Christenen zyn Roomschgezinden
en Proteflanten, van deze laatfte zyn er zeer weinige,
nu of dan houdt deze of die wegens den
koophandel zich daar op ; maar van de Roomschgezinden
zyn er meerder wegens d e zogenaamde
H. plaatfen, die men daar aantreft.
Zy bezitten in dit land verfcheiden kerken en
kloosters zo te Jerufalem, Bethlehcm, als elders,
die bewoond worden door monniken van de orde
van ST. F R. A N c 1 s c v s, die zelve in 't begin
der

l6o TWAALFDÈ BRIËE.
der 13 Eeuw een reis naar 't Joodfche land gedaan
heeft. Deze monniken zyn ook Bewaarders vah
s
t H. Graf, 't welk in de Grieken groote jalöersheid
verwekt, die dit voorregt hun meer dan eens
ontnomen hebben, doch telkens weder door bewerking
der Roomfche Vorftenaan 't hof te Conflantinopolen
aan hun herfteld is, gelyk zulks nog
in 't 'jaar 1758 gefchied is. Niet te min blyft de
Turkfche Keizer bezitter van dit zogenaamde H.
Graf, die 't opzicht over 't zelve voor een zbmmë
gelds verpagt, en zo men zegt, brengt 't zelve
wel honderd duizend dukaten 'sjaars aan de
Turken op, wegens de menigte pelgrims; hoe
•wel dit ook al in den tegenwoordigen tyd aanmerkelyk
begint te verminderen. In vroeger tyd plagten
ook de vrouwen ter bedevaart derwaards te
gaan, doch dit is door Paus GRE GORIUS den
XIII onder bedreiging van den ban verboden, zedert
dat in 't jaar 1583 zekere Poolfche vrouw
door de Turken zeer mishandeld was. De Rusfen
hebben zedert den vrede in *t jaar 1739 van
de Turken de vryheid gekregen, om't H. Graf te
bezoeken, 't geen hun te vooren niet veroorloofd
was.
Hoe de meeste pelgrims te Joppe aanlanden, en
wat zy doorgaands in 't Joodfche land verrigtcn
en bezichtigen, heb ik u reeds in een mynervoorige
brieven gemeld. Als een derde zoort van
Christenen zou men haast kunnen aanmerken de
Maroniten, van welke zommige in Paleftina, en
wel meest op den Libanon woonen. Zy worden
dus

T W A A L F D E B R I E F . lór
dus genaamd naar zekeren kluizenaar MARON,
die zich in de 5de Eeuw onder hen heefc beroemd
gemaakt, zy wierden voorheen meest onder de
Oesterfche Christenen gerekend, doch hebben zich
in den jaare 1445 onder 't geestelyk gebied van
Rome onderworpen, op deze tweeledige voorwaarde,
dat 't huwelyk mogt toegelaten worden aan
hunne geestelyken, en dat zy 't H. Avondmaal
onder de beide tekenen van brood en wyn mogten
bedienen aan de leden hunner kerk. Zy hebben
eenen Patriarch, die zyn zetel te Kannobin, een
klooster in Syrië op een berg van dien naam heeft.
Het fchynt ondertusfehen dat zy in 't jaar 1600
weinig gemeenfehap met hunne Europifche geloofsgenooten
gehad hebben. Omtrent dien tyd
zond de Paus een afgezant naar den berg Libanon,
om de geloofsftukken der Maroniten te onderzoeken,
en zy zeiden aan hem in eene openbaare vergadering
't volgende; ,, wy willen de Roomfche
kerk volgen, en ons nimmer van haar fcheiden,
„ werwaards zy zich ook mag begeven, ja al ging
„ zy zelfs naar de hel," zederd dien tyd zal dus
geen Roomfche de Maroniten als ketters befchouwen.
(*)
Nu komen wy tot de Jooden, van deze woonen
er ook verfcheiden in Paleftina, als te Hebron,
Saphet, Tiberias enz, doch vooral te Jerufalem,.
HASSELQUIST zegt: Jerufalem telt onder zyne
inwooners omtrent twintig duizend Jooden. (Doch
dit
(*) Zie NIESÜIIR Reize 2 Deel, Hadz. 404.
L

i6a T W A A L F D E B R I E F.
dit getal komt my wat al te groot voor, misfchie»
is dit een fchryf of drukfout in zyn werk ,) verder
zegt hy, dat de Joodfche vrouwen doorgaan
met ongedekten aangezicht, 't welk gefchiedt wegens
uitdrukkelyken last der Turken, om haar dus
van de Turkfche vrouwen te onderfcheiden, die
gedekt gaan. De Jooden zyn daar meest alle arm,
om dat hun de gelegenheid tot koophandel ontbreekt,
zonder 't welk dit volk nergens op den
Aardbodem kan voordkomen. Zy hebben geene
andere kostwinning of voordeel dan 't geen zy
van de pelgrims hunner natie trekken, die uit alle
hoeken der aarde derwaards komen om den zetel
hunner voorouders te vereeren. De voornaamfte
Rabbi onder hen heeft een groot inkomen van alle
zyne geloofsgenooten in de geheele waereld voor
hem by eengezameld, doch waar van de Turken 't
meeste voordeel trekken, als op welkeraltaaren
de Jouden zowel als andere Godsdienstbelyders,
alvoi rens vette offeranden moeten aanbrengen, indien
zy in vrede en ftilte naar hunnen lust hunne
heiligdommen zien, en vereeren willen. (*) Volgens
POCOCK woonen er veele Jooden te Saphet,
een Stad in 't noorderdeel van Paleftina, die daar
een zoort van Hoogelchool hebben, tot opkweeking
hunner Rabbynen, van welken er in zyn tyd twintig
of dertig waren, en zommige zelfs uit Poolen derwaards
kumen, en hebben aldaar zeven Synagogen,
gelyk ik reeds in mynen agtften brief ge-
fchre-
(*) Zie HASSELQUIST Reize i D. bl. 168.

T W A A L F D E B R I E F . 163
fchreven heb, en daar by dereden gemeld, waar
om te Saphet zo veele Joockn wuonen.
Wat de Samaritanen betreft, hun aantal is zo
groot niet als der Jboden, zy houden meest te
Nabobs, oudtyds Sichem, hun verblyf. In de nabyheid
van die plaats heeft men den berg Gerijim ,
op welken voorheen hun tempel ftond, maar nu
een kerkje ter verrigting van hun Godsdienst.
Eenmaal des jaars hebben zy zeker feest, waarop
zich ook de Samaritanen van Damaskus en daar omftreeks
laaten vinden. Zy houden alleen de vyf
boeken van MOS ES voor godlyke fchriften, met
verwerping van alle anderen. Zy hebben nog wel
een boek Jefita genaamd, doch is niet 't zelve
met 't onze. De geleerde MAUNDRELL hield
in 't doortrekken van Nabolos een gefprek mee
hunnen Hogeprieeter over 't onderfcheid tusfchen
de Hebreeuw feite en Samaritaanfche taal, over Deut.
xxvii: 4, daar de Samaritanen niet Ebal, maar
Gerijim lezen, willende zy, dat de Jooden uit
har.t den tekst vervalscht hebben; over de vogels
met welke de Israëliërs in de weosryne gefpyst
zyn; en ook over de Dudatm. Dat de Godsdienst
der Samaritaanen oudtyds met afgodery befmet
was, blykt duidelyk uit 2 Kon. xvn: 25—33, 't
welk de oorzaak was, dat de Jooden na hunne wederkering
uit Dabei hun geen aandeel gaven aan den
tempelbouw, zie Esra 4. welke verwydering en
haat tusfchen Jooden en Samaritaanen ten tydevan
(*; Zie deszelfs Reize bi. 482.
L 2
den

ïÓ4 T W A A L F D E B R I E F .
den Zaligmaker zeer groot was, en nog niet is
geëindigd, Dat de Samaritaanen God onder de
gedaante van'eene duif, of zo zommigen willen van
een kalf, zouden aanbidden, fchynt enkel eene lastering
der Jooden, dewyl de reizigers ons daar
niets van melden, maar het tegenfpreken.
J. SCALIGER zond derwaards eenen brief in 't
Jaar 1590, om eenig narigt aangaande hunnen toe-
Rand ; doch het antwoord wierd eenigen tyd vermist
, en kwam eerst na zyn dood aan j MOLINEUS
te Parys. Vervolgens heeft LEUTHOLF te
Frankfort in 't Jaar 1684 aan zekeren Jood die te
Amftcrdam eenige liefde giften voor zyne natie in
't Joodfche land, verzamelde, een brief naar Sichem
voor de Samaritanen aldaar mede gegeven,
gefchreven in 't Hebreeuwsch met Samaritaanfche
letters. Hier op ontving hy twee brieven, uit
welken betrekkelyk hun Godsdienst blykt, dat zy
zich dagelyksch wasfehen, hunne kinderen ten
agtften dage befnyden, en de geheele wet van
ÏJOSES onderhouden; dat zy jaarlyks zeven feesten
plegtig vieren, van het welk 't Paa>chfecst het
voornaamlte is, dat zy's morgens en 's avonds bidden
met het lichaam ter aarde neergebogen, en naar
den berg Gerifim geknield; dat zy de graven van
veele heilige propheeten onder zich hebben, enz.
Eindelyk is er nog een zoort van menfehen
in Palc/iina, die men Drufen noemt. Zy bewoonen
een gedeelte van den Libanon en den Antilibanon
tot Damaskus toe. Zommigen houden hen voor
Mohammedaanen, anderen zeggui, dat zy Heide-

T W A A L F D E B R I E F. 165
tien zyn- De geleerde T H O M A S S C H A W zegt
in zyne reize (*) dat zy een mengelmoes zyn van
het Christendom en de leer der MOHAMMEDANEN ;
den Bybel en den Koran DCOVen zy beiden als Godlyke
boeken aan; zy gebrujken wyn,

166 T W A A L F D E B R I E F .
Een jonge Scheck of Emir leert wel lezen en
fchrijven, maar laat zich aan den Godsdienst niet
gelegen liggen. Hy vindt er ook zich niet toe
Verpligt, wyl hunne geesteiyken op zich hebben
genomen voor alle waereldlyke per'foönen te bidden
en te vasten. Zy zouden om 't minfte woord,
waar door zy zich beledigd achten, iemand neerhouwen,
of voor den kop fchieten. Het vuistregt,
of't regt om zich zeiven te wreeken, is
by hen nog in volle kragt, en zelfs de Christenen
op den berg Libanon nemen deze wet van 't
bloedwreeken nog in acht. Wanneer twee aanzienlyken
in twist geraken, zenden zy hunne boeren
in een dorp van hunnen vyand, laaten de inwooners
doodflaan, moerbezie- en olyfboomen
verwoesten, en de Emir oeffent daar in 't geheel
geen ftraf over. Wanneer een doodflager denkt,
dat hy en zyne familie te zwak zyn om zich tegen
de familie van den verflagenen te verdedigen, gaat
hy met een koord of doek om den hals naar den
naasten bloedverwant van den vermoorden, verontfchuldigt
zich, dat hy als een man van eer
niet kon afwezen den doodllag te begaan, dewyl
de gedoodde een woord tegen hem had gezegd,
't welk zyn eer kwetfte: als dan geeft hy hem
met veele pligtplegingen viyheid om heminsgelyks
?
t leven te benemen. De naastbeftaande van den
vermoorden moet hem dan zyn misbedryf vergeven.
Verder zegt NIEBUHR, wat hunnen Godsdienst
aangaat, zy noemen zich Mohammedanen,
uit vrees voor de Turken. De aanzienlyken, die
by

T W A A L F D E BRIEF, 16;
by de Pacha's en andere groote Turken iets te
verrigten hebben zyn befneden, drinken met de
Christenen wyn, en eeten varkensvlecsch. Men
zegt, dat zy HAKEL (zynde wel eer een Kalifin
a r s
Egypte geweest,) eenen God aanbidden; dat
zy geloven dat God tienmaal in menschlyke gedaante
is verfcheenen; dat de ziel van een overledenen
aanftonds weer in een nieuwgebooren
mensch vaart; enz. VOLNEYBI zyne reize geeft
van de Drufcn nog eenige byzonderheden op. (*)
Hy zegt, dat zy geen befnydenis, ncch gebed,
noch vasten oeffenen, geen feestdagen waarnemen,
doch wyn drinken en varkensvleesch eeten; dat
broeders en zusters onderling trouwen. Eet men
uit hunnen fchotel, of drinkt men uit hunnen beker,
zo breken zy dien aan Rukken, ten zy dat
men met hun drinkt uit een beker, met een kraan,
zonder dat men de lippen aan den beker raakt.
Als zy onder de Turken gaan, nemen zy 't uiterlyke
van Mufelmannen aan, gaan in de Moskeen,
verrigten de wasfehingen, doen 't gebed. Gaan
zy onder de Marenitcn, zy volgen hen in de kerk
en gebruiken even als die wywater enz.
Zie daar een kort berigt van de inwooners van
'/ hedendaagsch Paleftina. Ik zal u in mynen volgenden
bezig houden met de zeden en gewoontens
van dat land en volk. Ik blyve enz.
DER-
(*) Reize 2 Deel bl. 156, enz.
L 4

D E R T I E N D E B R I E F .
O V E R
DE GEWOONTENS DER INWOONERS
VAN PALESTINA.
VEEL GEACHT VRIEND!
Nu zal ik dezen brief befteeden, om u de ge»
woontens van 'sLands inwooners mede te deelen.
Ik moet vooraf melden, dat dezeden en gebruiklykheden
der Oosterlingen in veele opzichten onderfcheiden
zyn van die by ons plaats hebben ; als
mede, dat dezelve aan zo veelerlei veranderingen
niet zyn onderworpen als by ons in Europa. Men
vindt in Syrië ? waar onder Paleftina behoort, gelyk
ook in de naast aangelegene landen nog veele
van die zeden en gewoontens, welke men in de
Schriften van MOSES ten tyde der Eerstvaderen,
en in de overige Bybelboeken aantreft, by voorbeeld:
in den Landbouw, veehoedery, huizenen
andere wooningen, lieden en dorpen, regeeringswyze,
bezoeken van menfchen, gereedmaken van
fpyze, en veele andere dingen.
De aarde is in Paleftina zo moeilyk aan veele
plaatfen niet te beaibeiden als byons, de grond
is losfer en muiachtiger, zo dat men desnoods
meteen ploeg, die van hard hout gemaakt is, de
aar*

D E R T I E N D E B R I E F . 169
aarde kan bewerken, (*) wegens de fchaarsheid
van paarden fpant men meest runderen voor den
ploeg; ook de ploeg is daar van een byzonder
maakfel, gelyk PAULSEN daar van een prentverbeelding
geeft, (f) HASSELQUIST zag digt by
Bcthlchem een byzonder zoort van ploeg, welke
by dus befchryft: Er was een rieten buis aan, van
't handvatzei af tot aan 't ploegyzer, vastgemaakt,
en aan deszelfs boveneind was die buis met een
lederen tregter voorzien, geduurende dat de boerenknaap
ploegt, bewatert hy door deze buis 't
aardryk, dragende hier toe een kan met water onder
den flinkerarm, en gietende 't zelve door den
tregter in den buis, zo dat het land onder dit werk
wordt bevogtigd, 't welk zekerlyk in geval van
droog en fchraal weder goed voordeel aan 't geploegde
veld kan verfchaffen. (§)
MAU NOREL van Jerufalem naar Nabolos reizende
zegt; 't was opmerkelyk, dat 't landvolk
onder 't ploegen uitnemend groote osfenllokken
gebruiken, van welke eenige agt voeten lang waren.
Aan 't dunlle end was een pin, om de
osfen voord te dry ven, en aan 't dikfte een yzer
fchupje om de klei, die in 't bewerken hinderlyk
valt, van den ploeg te ftooten. Hy denkt, dat er
zulk een oslenftok bedoeld wordt Richt, 111: 31,
met
(*) J. KORTE Reize Hoofdft. 9.
(t) PAULSEN. Akkerbouw der Oosterlingen, tl. 79,
Zie ook NIEBUHR. Befchrijv. van Arabie bl. 159.
ij) HASSELQUIST Reize 1 D. bl. 19Ö,
L 5

170 D E R T I E N D E B R I E F .
met welke sAMGAR 600 Philiflynen doodfloeg.
Hy acht die frakken veel beter dan een zwaard.
Hy zag die meest overal gebruiken; en de reden
is om dat flegts één man de osfen dryft en den
ploeg befhmrt. (') Men kan hier uit ophelderen
Jef. ix: 3. Hond. ix: 5.
Het dorfchen van het graan gefchiedt op meer
dan eene wyze, men laat het koorn door osfen uittrappen,
waar op gezien wordt Deut. xxv: 4,
Hof. x: 11, en elders. Het gefchiedt ook door
eene flede, waar voor osfen trekken om over de
graanen te doen ryden , op die wys zag ROUWOLF
zulks niet verre van Aleppo (f> Deze dorschwagens
zyn van onder met fcherpe fteenen bezet, of met
houten rollen, die yzeren pinnen hebben, Jef.
XLI: 15, Am. t: 3. zodanig eene manier van dorfchen
brengt te weeg, dat het flroo geheel fyn en
als tot kaf wordt 2 Kon. Suft 7. Hof. xin: 3.
Na het dorfchen van 't koorn volgt het wannen ,
dit gefchiedt onder den blooten hemel als de wind
waait. De landman neemt veel al een houten
fchup, waar mede hy 't graan in de hoogte werpt,
en dan fluift het kaf weg, welk laatfle by een geveegd
zynde, in den oven wordt verbrand. Op
dit wannen wordt onder anderen gezien Jef. XLI:
15, 16, Jerem.w: 11. Matth. m: 12.
Onder de lastbeesten, die men daar aantreft, is
de Kemel va. Ezel van veel nuttigheid, deze dieren
wor-
(*) MAUXDRELL Reize bl. 503.
(t) ROUWOLF Reize bl. 59.

D E R T I E N D E B R I E F . 171
worden bereden even als hier de paarden. De
Kemels worden veelal gebruikt om door woestynen
te reizen, dewyl zy, gedronken hebbende, 0
in drie of meer dagen geen water nodig hebben.
Tot 't zadeltuig dezer dieren behooren ook de kameelhuisjes,
meest gefchikt voor vrouwsperfoonen.
Zommige zyn meer gelyk aan eenen draagftoel,
andere aan lange broodkorven, die ter
weerszyden van den kemel hangen; zodanig een
draagftoel of kameelhuisje heeft men te verftaan,
Gen. xxxi: 34. zy zyn groot genoeg om een
mensch met fpys en drank, kleederen en gereedfchropen
te bergen. Zy zyn inzonderheid ge.
fchikt voor zieken en zwakken, om die daar in te
vervoeren, of ook om tegen de koude te dekken.
(*)
De wooningen der Oosterlingen zyn tenten en
huizen. Ik heb u reeds gefchreven, dat de omzwervende
Arabiers, die van hunne kudde en van
den roof leven in tenten woonen. DE ARVIEUX
zegt: De Arabieren hebben geene andere wooningen
dan hunne tenten, welke zy huizen noemen,
zy zyn alle zwart, van een weeffel van geiten
haair, het geen de vrouwen dagelyksch fpinnen,
en waar van zy de weeffters zyn. Die tenten zyn
zo gefpannen, dat het regenwater gemakkelyk over
dezelve heen loopt. Hun gantfche huisgezin,
mannen, vrouwen, kinderen en paarden, hebben
daar
f*) Zie van dezelve THEVENOT Reize 1 Deel tl.
304. HEYMAN Reize 1 D, tl. 540.

172 D E R T I E N D E B R I E E,
daar onder, vooral des winters hun verblyf. Die
yan den Emir zyn van dezelfde ftof en verfchillen
van die zyner onderdanen alleen in grootte. Die
° Vorften hebben er altoos twee, één voor zich zeiven,
en ééne voor hunne vrouwen, en men vindt
er nog andere kleinere by voor hunne bedienden,
die de keuken en 't huishouden bezorgen. De gefteldheid
der legerplaats is rond, indien het de
landftreek toelaat; die van den Vorst zyn in 't
midden. Zy flaan hunne tenten op by bronnen of
beeken en daar goede weiden zyn, en trekken naa
verloop van eenige dagen, of van een maand verder,
om andere weiden te zoeken. (*) Dit alles
zien wy reeds in de H. Schrift gemeld. JAKOBS
tent, gelyk ook de Tabernakel wordt een huis genaamd
Gen. xxxm: 17, 1 Sam. 1: 7. Beilaan
de meeste tenten uit zwart Geiten hair, men leeze
Hoogt. 1: 5. ABRAHAM, die een herders Vorst
was, had een byzondere tent, onderfcheiden van
die SARA bewoonde Gen. xxiv: 6, 7. en Hoofd ft.
xxx: 16. Vorften waren even als nu de Emirs
gelegerd in 't midden des volks, zie*jof. vim: 9,
1 Sam. xxvi: 5. Veranderen de Arabiers geduurig
van landftreek om goede weiden te zoeken, zo,
deeden ook de eerstvaders, Gen. xx: 1; xxvi:
17, 33, en elders. De Arabiers houden zulk
eene levenswys veel voortreflyker dan 't bewoonen
van fteden en huizen, 't zaaijen en wynftokken
planten; en dit fchynt de reden, dat de Rechabiten
(*) Reize naar den grooten Emir tl. 2*4.
in

D E R T I E N D E B R I E F . 175
in die gewoonte, op last van hunnen vader JONA-
DAB daar in bleven volharden, gelyk gy leezen
kunt Jerem. xxxv: i—10. Christenen, Mohammedanen
en andere bewoonen huizen, Hier
en daar zijn de deuren der huizen zo laag, dat zy
pas een halve mans lengte hebben, ten einde de
Arabieren met hunne paarden daar in niet ryden
kunnen. (*) Ook verfchillen de daken der meeste
huizen veel van de onzen, zynde plat; van
daar, dat men in den Bybel zo dikwyls leest van
wandelen, bidden en feesthouden op de daken der
huizen; en dat er nog veele zodanige huizen ge.
vonden worden, blykt uit verfcheiden reizigers
in die landen. ROUWOLF befchryft de huizen,
die hy te Tripoli en Syrië zag, en zegt: de inwooners
hebben ook zeer laage en flegtbebouwde huizen,
boven plat naar de manier van 't oosten,
daar zy op gaan wandelen ; waar door 't dagelyks
gebeurt, dat de buuren boven over de huizen
van 't één op 't ander wandelen en elkander bezoeken
; ook flapen zy des zomers, om de koelte,
op hun dak. (t) HEYMAN of EGMOND VAN
DER NYENBURG, zagen in 't dorp van St. Jan,
niet zeer ver van Jerufalem, dat de boeren hun
vee tegen den avond op de platte daken hunner
huizen &
bragten, uit vrees van vyandelyke ftrope-
ry-
t*) ROUWOLF reize U. 21. COTOVICI Jtiner.
Hieros pag. 480.
(J) ROUWOLF reeze tl. go.

l 74 D E R T I E N D E B R I E F.
ryen. (*) Dit zal dus met behulp van fchuins
geplaatfle planken hebben dienen te gefchieden.
Zommige huizen zyn vry aanzienlyk niet flegts van
buiten, maar ook binnenwaards, gelyk men uit de
reisbefchryvers kan opmaken. Zommige hebben
ruime binnenplaatfen met waterbakken, in welke
zy zich dagelyksch wasfchen. Zulk een binnenplein
zal men moeten verftaan, alwaar Jeftis leerde,
toen de geraakte over 't dak des huizes tot
den Heiland wierd nedergelaten, en 't opbreken
des daks met het wegnemen der tichelen Luk. v:
19, zal misfchien alleen betrekking hebben gehad
in 't weg breken van een gedeelte der leuning.
Zulk een binnenplaats moet men zich voorftellen,
alwaar PETRUS met de dienaars der Hogenpriefters
ANNAS en KAJAPHAS was, welke by de
Euangelisten, in onze overzetting door zaale vertaald
is. De vertrekken der huizen van aanzienlyke
zyn fraai, zommige hebben marmeren vloeren
met cierlyke tapyten belegd, hebbende aan de
hoeken der kamers Sopha's of rustbanken, om op
te zitten en te liggen. Het agterfte deel des huizes
maakt veelal de woonplaats der vrouwen uit,
en wordt de Haram of Harem genaamd. Van daar
dat men gewoon is te zeggen: hy heeft een Haram;
ook: de Haram is yoorby getrokken, als men wil
te kennen geven: dat iemand eene huishouding of
vrouwen heeft, en dat die vrouwen zyn voorby
L (*) Zie de reize 1 D. hl. 374.
ge-

D E R T I E N D E B R I E F . 175
getrokken. (*) De kleederen zyn meer dan eenerlei
, ook onder alle de gezindheden niet dezelve;
vooral komt in aanmerking die by SHAW onder
den naam van Hjke en Burnoze voorkomen. De
Hyke befchryft hy van onderfcheiden grootte en
hoedanigheid te zyn, de gewoone lengte, zegt hy,
is agttien voet, en de breedte vyf of zes voet, dus
meer dan driemaal de lengte van een gewoon
mensch; dit moet voor een mantel of bovenkleed
worden gehouden, 't welk door een gordel wordt
opgefchort, doch 's nachts- tot een dekfel dient
om in te flapen. De Burhozcn worden -dikwyls
tegen de koude over de Hykes gedragen. Zy zyn
nauw om den hals, hebbende van boven een kap
om ;
t hoofd te dekken. Wanneer nu iemand deze
bovenkleedercn aflegt, en alleen zyn onderkleederen
aanhoudt, wordt hy naakt genoemd, (f) 2"o
vinden wy die fprcckwys dikwyls in den Eybcl,
als 1 Sam. xix: 24, Jef. sx: 3, Joh. xxi: 7,
en veel meer andere plaatfen. Ook lezen wy
meermaal van gordels, waar mede men de kleederen
opbond, als men wandelde of eenig werk verrigtte,
2 Kon. iv: 29, Luk. xvn: 8. De Turken
gebruiken den gordel ook om hunne mesfen en
ponjaarden in te dragen, en de fchryvers hangen
er hunne inktkokers in, dit was al een oud gebruik,
zie Ezech. ix: 2. Tot de onderkleederen
(*t) Zie verder ROHWOLF reize tl. 21. HETMAX
2 d. tl. 270. SHAW I d. bl. 308, 309.
(+) SHA w reize 2 d. tl. 3J9-.-322.
kan

1^6 D E R T I E N D E B R I E F .
ka n men brengen de hemden, de hemdrokken of
ook wel de kamifoolen, en de broeken, volgens
de opgave van SHAW. 09 Wat de Bedouyns of
zwervende Arabiers betreft, deze, zegthy, dragen
geen broeken, niet tegenftaande 't eene kleeding
is, in welke de burgers zo mannen als vrouwen
altyd verfchynen, vooral als zy uitgaan of
een bezoek ontvangen. Hunne voeten zyn meest
al bloot, (f) Van de fchoenen der Arabieren
zegt NIEBUHR, deze beftaan uit eene enkele
zool, met een riem, of ook wel met een paar
riemen over den voet, en eenen om den hak.
Dikwyls leest men in den Bybel van voetzooien
en fchoenriemen; nu weet men wat men daar door
hebbe te verftaan.
Ten aanzien van de kleeding der vrouwen, zal
ik alleen gewag maken van haar lluyer, waar
mede zy haar aangezicht bedekken. D'ARVIEUX
zegt: wanneer zij uitgaan, hebben zy een neteldoekfehen
iluyer, die haar hoofd, aangezicht en
fchouders bedekt, en tot beneden den gordel
hangt. (**) DELLA VALLE denkt, dat dit gebruik
voordkomt, niet uit nedrigheid maar uit hoogmoed,
om dat een aanzienlijke dame in tegenwoordigheid
van een man van hoogen ftaat of voor
een vorst haar aangezicht ontdekt, doch niet voor
(*) Reize I d. bl. 323.
(f) D'ARVIEUX Reize bl. 21. SHAW Reize 1 d.
H. S37-
(_**) Reize bl. 307,
ie-

D E R T I E N D E B R I E F . 177
iemand van gcVkcn Haat, of die wat minder is.
Integendeel zal zy zich dikwyls aan een zeer gering
toeösch van haar gezin, of die buiten is
vertonnen, om dat zy dusdanige lieden niet
acht. C) Zodanige fluyers zyn , al vroeg in gebruik
geweest, gelyk blykt uit Gen. xxiv: 65, waar
toe zommige ook brengen Gen- xx: 16, indien
men door 't Deksel der oogen een fluyer verftaat.
Nog hebben zommige Oosterfche vrouwen in dit
land een zeldzaam gebruik , dat zy om haar op te
pronken, en zo zy zeggen zich voor loopende
oogen te bewaren, een mengfel maken van galnooten
en fpiesglas, en daar mede zwarte kringen
om haare oogen maken, waar op men wil dat gezien
wordt Ezech. xxm: 40, Jerem, iv: 30, en
elders (f).
Onder de vercieringen der Arabifcho vrouwen
verdient inzonderheid onze opmerking» dat zy
een ring dragen in de neus van goud, zilver of
ander metaal. Met veel waarfchynlykheid hebben
de geleerden aangetoond, dat men door 't
Hebreeuwfche woord Nczcm zulk een neusring
in den Bybel moet verftaan, gelyk Gen. xxiv: 22,
Richt, vin: 24, Ezech. xvi: 12, alwaar onze
overzetters, die van dit gebruik in dien tyd niet
wisten, uit verlegenheid, 't zelve door voorhoofdeierfeh
hebben vertaald. (§)
In
(*; Reize 2 d. tl. 124.
Ct) RODWOLF Reize bl. 73. SHAW Reize 1 d. bl. 325.
(%) Zie D'AR VIEUX Reize mei de aanmerkingen
tl 32-41.
M

178 D E R T I E N D E B R I E F .
Indien men in Palestina en andere landen van
't Oosten aanzienlyke perfoonen een bezoek geeft,
zo brengt men altoos een gefchenk mede, 't zy in
evenredigheid van zyn vermogen, 't zy naar maate
van de waardigheid des perfoons tot wien men
komt. MAUNDRELL zegt: Het wordt hier te
lande voor eene groote onbeleefdheid gehouden
iemand zonder gefchenk te gaan bezoeken. De
Grooten merken 't aan als eene zekere zoort van
fchatting, die men aan hun groot gezag en waardigheid
verfchuldigd is, ja dat men hun fatfoen
krenkt en waarlyk te kort doet, in geval men
deze beleefdheid vergeet. In dagelijkfche bezoekjes,
zelfs onder 't gemeene volk, ziet men
zelden, dat zy by elkander komen, zonder een
bloem, oranjeappel, of eenig teken van eerbewys,
aan den bezogten perfoon te vereeren : want de
Turken onderhouden de oude gewoontens enz. (*)
Hier uit kunt gy verfcheiden plaatfen van den
Bybel ophelderen, als i Sam. ix: 7, Hoofdft. x:
27. 2 Chron. ix: 24. Matth. H: II, en elders.
Wanneer nu zulk eene vereering uit verfcheiden
en onderfcheiden dingen bellaat, gebruikt men
uit ftatie eene menigte perfoonen om zulks te
brengen.
D'ARVIEUX meldt het volgende: zo dra ik
gewaarfchouwd was, dat de Emir my wilde zien,
maakte ik my gereed om voor hem te verfchynen.
Myne knegts en drie andere bedienden van den
(*) Reize bl. 479.
Turk-

D E R T I E N D E BR IE F. i? 9
Turkfche beambten, die my wei wilden vergezellen,
gingen voor uit, dragende ieder iets van
't gefchenk, dat ik hem moest aanbieden. (*)
D. VALLE zegt aangaande den Spaanfchen gezant
in zyn gehoor by den koning^van Perfie:
Hy beval aan alle zyne huisgenooten, dat zy
zich onder zyne liveryen gereed zouden houden ,
en op dat het gefchenk, dat hy aan den koning zou
doen, in deze plegtigheid niet agter zou blyven,
zo zonden zy hem omtrent vyf honderd wakkere
Jongelingen, die uit de Stedelingen uitgekoozen
waren, om 't zelve te dragen. Dit groot getal
was er noodzaaklyk, om dat volgens de gewoonte
van Perfie ieder ftuk van 't gefchenk, hoe klein
en ligt het ook is,van een eenigmensch gedragen
wordt, op dat de gift daar door te heerlyker zou
fchynen. Cf) Deze gewoonte had reeds in oude
tyden plaats, herinner u wat JAKOB deed, als
hy gefchenken aan zynen broeder, EZAU zond
Gen. xxxn: 13—19. EnuDhad ook veel volk,
't welk zyn gefchenk aan den koning der Moabitcn
bragt Richt, ni: 18. H A z A ë L bragt een gefchenk
aan ELIZA, 't welk door veertig kemels gedragen
wierd 2 Kon. vin: 9.
De gewoonte om elkander te groeten, heeft ook
iets byzonders in 't Oosten, eeniger mate onderfcheiden
van de gebruiken hier te lande. Men
gebruikt daar veel al de woorden de Heere zy met
ii! of de Heere ztgene u t Rttth. 11: 4, of vrede
zy
(*) Reize bl. 19. CD Reize 3 d. bl. 62,
M 2

i8o D E R T I E N D E B R I E F.
zy u i Sam. xxv: 6, Luk. x: 5. Doch 't geert
u nog meer byzonder zal voorkomen, te weten de
geduurige herhaaling van dezelve woorden, 't
geen 't groeten zeer langwylig maakt. D'AR.VIEUX
geeft daar een ftaaltje van op, wanneer hy name-
lyk door de vrouw van zekeren Frank H A S S A N
begroet wierd, welke vrouw in verbeelding zyn­
de , dat D'ARVIEUX van haar mans verwantfchap
was, zeide: goede dag neefl zyt welkom; de zegen
des hemels is op ons neergedaald by uwe aankomst;
hoe vaart gy al? Ik beantwoordde (zegt deze rei­
ziger) die pligtpleging naar'slands wys; dat wil
zeggen, dat wy wel tienmaal van weerszyden "t
zelfde herhaalden. (*) Dus kunt gy denken, als
iemand niet lang op den weg moest vertoeven en
eenige haast had in zyne reize, niemand moest
groeten, om zich daar door in zyne boodfchap
te laaten vertragen. Hier uit kunt gy nu gemak­
kelyk opmaken, dat ELIZA aan zyn dienaar
geene onbeleefdheid wilde aanpryzen, als hy
GEiiAzi uitzendt tot een zaak, by welke haast
was, wanneer hy tot hem zeide: gaa heetten, zo
gy iemand vindt, groet hem niet; en zo iemand u
groet, antwoord hem niet, 2. Kon. iv: 29. Zie
ook Luk. x: 4. In de ontmoeting heeft by 't
groeten niet zelden 't kusfchen plaats. Dit ge­
tuigt NIEBUHR, wanneer (zegt hy) bekende
Arabiers in de woestyne van den berg Sinaï, of
op den weg in Egypte malkander ontmoeten,
(*) Reize bl. 40, 41.
ge-

D E R T I E N D E B R I E F . 181
geven zy malkander wel zes, agt of tienmaal de
hand. Elk kust zyn eigen hand en herhaalt
telkens de vraag, hoe vaart gy? (*> Van 't kusfchen
by de onderlinge ontmoeting vindt men in
de H. Schrift dikwyls gewaagd; doch dat ik u
nuleeren wil,is, dat deze pligtpleging duidelykte
kennen geeft een teken van vriendfchap en hoogachting,
't welk betrekkelyk tot den Godsdienst
eene onderlinge overeenftemming des harten zal
aanduiden, van welke de Apostelen in hunne
brieven fprceken , als zy de gelovigen vermaanen
eikanderen te groeten met eenen heiligen kitsch
Rom. xvi: 16, i Kor. xvi: 20, 1 Pctr. v: 14.
Om welke reden de Apostel JOHANNES wil,
dat de gelovigen zulke menfehen, die een vreemde
leer verkondigden niet zouden groeten, om
daar door aanteduiden , dat zy geen gemeenfehap
wilden hebben aan derzelver booze werken, zie
zyn a

18a D E R T I E N D E B R I E F .
te maaken, de vreemdeling die honger heeft, 't
zy op 't land, 't zy in 't doortrekken eener ftad,
kan zonder pligtpleging overal gaan zitten, alwaar
hy ziet dat menfchen eeten, en doen als anderen,
zonder dat hy behoeve te vreezen, dat men hem
zal weigeren; en weder heenen gaande, zegt
hy alleenlyk : God loone u; men vordert geen andere
dankzegging. (*) SHAW meldt, zo dra
onze maaltyd gereed was, klom een der Arabieren
(pm zyne becte niet alleen ie eeten Job xxxi: 17,)
op de hoogfte plaats van den nabuurigen grond,
en riep driemaalen met eene luide flem allen zynen
broederen den kinderen der gelovigen toe: dat zy
met ons zouden komen eeten; fchoon er geen een
te zien noch misfehien in honderd mylen in 't
rond te vinden was. (f) NIEBUHR berigt ons
't volgende : De Arabiers nodigen ook elk, die
zich by de tafel bevindt om mede te eeten, hy
zy een Christen of Mohammedaan, aanzïenlyken
en geringen. Ik heb in de Karavaanen dikwyls
met vermaak gezien, dat zelfs arme Ezeldryvers
de voorbygaande genoodigd hebben, om aan hunne
maaltyd deel te neemen. (_§) Wanneer men deze
berigten leest, kan men zich levendig verbeelden
de dagen der Eerstvaders onder 't oude Testament
Gen. 18 en 19, Richt, xix: 20, di: Ook wordt
er op gezinfpeeld Spreuk, ix: 1—5. HAR MAR
en Reize hl. 185.
(t) Voorrede der Reize hl. xxi.
Q) Befchryv, van Arabie bl. 45,
te

DERTIENDE BRIEF, 183
tekent uit de Reize van POCOCK aan, dat er
onder de aanzienlyke Oosterlingen zyn, die armen,
ja zelf bedelaars aan hunne tafel ter maaltyd
noodiges. (*) Hoe zeer ftrekt dit tot opheldering
van Matth. xxn: 10. Het griekfche woord
(iy«a;) Gamos 't welk wy in 't 2 vers vinden,
betekent nietaltyd een bruiloft, maar zomtyds ook
in 't gemeen eeneplegtige maaltyd. (f) Zulk eene
gastvryheid bezat JOB, gelyk hy in zyne verdediging
bybrengt Job xxxi: 32, de vreemdeling vernachtte
niet op de ft raat en, myne deure opende ik
naar den weg.
De eene plaats aan de maaltyd wordt waardiger
gehouden dan de andere. Dit blykt uit D'AR-
VIEUX reize: wanneer een Emir of Cheikh of
een vreemdeling inkomt, Haan zy allen op en
geven hem de voornaamfte, en gaan niet-zitten
voor dat de nieuw aangekomenen eerst gezeten zyn.
De geleerde vertaaler voegt er in eene aantekening
uit andere reizigers nog by, dat aan de
Oosterfche Hoven ieder by de maaltyd zyn eigen
plaats heeft voor des konings aangezicht, en die
niet tegenwoordig zyn, blyven openftaan. Wy
zien dit reeds aan 't Hof van SAUL I Sam. xx:
25, 27 (§). Men zorgt ook zeer, dat ieder zyne
behoorlyke plaats beflaat, en wanneer iemand eene
hoogere plaats inneemt, wordt zulks zeer kwaalyk
(*; HARMAR waarnemingen enz. 3 d. 132, 133.
(t) HARMAR bl. 134.
(J) D'ARVIEUX Reize bl. 205.
M 4

jg 4 D E R T I E N D E B R I E F .
ïyk genoomen. MAUNDRELL tekent aan: Aan
den kant van den Dunn [dat is de Sopha] gekomen
zynde, trekt men de Schoenen uit, treedt
op, neemt vervolgens plaats, hoe wel in 't eerst
niet al te digt, en zit daar op de kniën met de
handen ordentlyk voor zich neer. Dus moet men
bly ven zitten, tot dat de heer u nodigt nader by
te fchikken en 't lichaam door 't leunen op de
oorkusfens wat gemakkelyker neer te zetten; (*)
op deze gewoonte die reeds in oude tyden plaats
had, ziet de les des Heilands Luk. XÏV: 7—11. \
Koningen en V01ft.cn wanneer zy eene maaltyd
geven, of wanneer zy willen, dat iemand voor
hen verfchynt, laten daar toe zelfs kleederen geven.
Laat ik u, myn vriend! iets mededeelen uit de
aanmeikingen van den verraaler der reize van
D'ARVIEUX, hyzegt: De gewoonte, dat meerdere
aan minderen kieederen tot een gefchenk geven
, is zo bekend uit vroegere en laatere fchryvers,
dat ik 't voor onnodig houde, eenig verder
bewys daar voor by te brengen , boven de genen,
die door verfcheiden anderen reeds zyn aange :
voerd, en vooral ook ter opheldering van zommige
fchriftuurplaatfen, waar toe hy de fchriften
van PAULSEN, HARMAR en SCHULTZ aanhaalt,
waar van 't voornaamfte daar op uitkomt: Deze
laatfte verhaald hebbende, dat allen, die ter gehoorzaal
van den Grooten Vifier inkomen, 't door
den Keizer gegeven , en in 't paleis van den Grooten
(*) Reize bl. 470.

DERTIENDE BRIEF. 185
ten Viller, of by den Divan ontvangen eerkleed
moeten aan hebben, enz., gaat de vertaaler dus
voord: dat men voor den Keizer zonder met zulk
een eerkleed bekleed te zyn niet durft verlchynen ,
is Oostersch, en wy vinden zulk een gebruik
reeds in de H. S. byzonder in de gefchiedenis
van j o s E r> 11 Gen. 45. Nu is 't ligt te denken ,
wanneer een koning eene bruiloft voor zyn zoon
bereidt, de genodigde gasten met het van den
koning ontvangen feest- of eerkleed in de bruiloftszaal
moeten treden, en zulks naar 't Oostersch
gebruik. Toen ik de gelykenis van den Heere
•JESUS Matth. 22, aangaande den koning, die
voor zyn zoon een bruiloft aanrigtte, voormaals
las en ook wel over dezelve predikte, kwam de
handelwys des konings met den eenen gast, dien
hy evenwel vriend noemt, te hard voor. Want
de bedienden moesten de lieden van den gemeenen
weg, als zij die vinden konden zaamvergaderen,
en in de bruiloftszaal brengen, maar hoe konden
deze, zo dra, vooral daar zy arm en ellendig ware»
, bruiloftskleederen krygen ? En dat niet tegenftaande
handelt'de koning zo ftraf met hun als met
de genen, die de gantfche bruilofts maaltyd verachten.
Maar bedenkt men nu, dat de bruilofts
'gasten voor 't inkomen in de zaal, hoe ellendig
zy zyn mogten, indien zy maar genodigd waren,
feestkleederen ontvangen, zo had deze gast, of
geen kleed ontvangen, en dan is hy onfchuldig
ge .veest, en des konings dienaars hadden ftraf
verdiend, of hy had het feestkleed moeten aandoen,
M 5 maar

i86 D E R T I E N D E B R I E F .
• maar niet gewild, en dan is hy by zyne armoede
een zo hoogmoedig mensch geweest, dat hy
zich meer op zyne bedelaars lompen, dan op 't
koninglyk eerkleed verlaaten had, want anders
had hy op de aanfpraak des konings niet behoeven
te verftommen. By gevolg is hy even ftrafwaardig
als de verachters der koninglyke bruiloft,
en de moordenaars der koninglyke bedienden;
maar de koning blyft de allergenadigfte en allerregtvaarftigfte
Heer. Dus is de kern dezer gelykenis
ligt te vinden, en de volgende gezegden
worden voor eenen vlytigen Bybellezer des te
rreflyker: Zach. in: 4. Jef. LXI: 10. Pf XLV:
14, 15. Openb. xix: 2. (*) Men houdt by een
bezoek, of wel op 't einde van 't zelve veel van
reukwerken. D E L L A VALLE zegt: ToCHTA
BEiG[zynde een edelman des konings van Perfie,]
kwam my van 's konings wegen nog in dien zeiven
avond bezoeken, en ik ontvong hem naar de
gewoonte van 't land met een treffelyk banket,
dat ik hem voorzettede. Ik befprengde zyn haair
en baard met water van Naffe en deede verfcheiden
reukeryen iu 't vuur werpen; (t) M A U N ­
DRELL beichryft dit op de volgende wys; Eindelyk
komt het laatfle gerecht ten voorfcbyn, beftaande
in 't berooken van de baarden der gasten.
Eene plegtigheid, die op de volgende wys toegaat:
(* D'ARVIEUX Reize in de jiantekeningeu op bl.
142—144. Zie ook TH. CLARJSSE Leerredenen bl. 41.
(t) Reize 2 d. bl. 169.

D E R T I E N D E B R I E F . 187
gaat: zy hebben ten dien einde een klein zilver
komfoortje met een dekfel vol gaatjes daar over op
een fraai opzetje ftaan, hier in leggen zy geglomme
kooien, en wat Aloë-hout daar by gedaan hebbende,
fluiten zy 't dekfel toe, en aanftonds vliegt
de rook met een lieflyken damp door de gemelde
gaatjes heenen. Deze rook nu wordt onder ieders
kin gehouden en aangemerkt als eene offerande ter
eere van den baard. Deze plegtigheid (zegt hy)
zal in het eerst wat belagchelyk voorkomen y
maar onder de Turken wordt zy voor een teken
van beleefdheid en gunst gehouden. Ja ik moet
dit tot hunne verdediging zeggen, dat het oogmerk
zeer goed en nuttig is: want hier door wordt op
eene heufche wys van de gasten affcheid genomen,
en met één te kennen gegeven, dat de meester van
*t huis het één of ander te doen heeft, en dat
zy zoo draa als 't hun belieft, kunnen vertrekken ;
ja hoe eer 't na 't rooken der baarden gefchiedt,
hoe beter ?
t is. Door dit middel mag men ten
allen tyde zich zonder iemand misnoegen te' geven
ontdaan van alle verdrietige en langwylige bezoeken,
waar door men van zyn voorgenomen werk
niet alleen afgehouden, maar volgens 't algemeen
gebruik in de wereld gedwongen wordt zodanig te
veinzen, dat men iemand nodigt nog wat te willen
blyven; niet tegenftaande men in zyn hart wel
wenschte, dat hy wegens 't langduurig ophouden
verre van daar was. (•) Volgens D'ARVIEUX
(*) Reize bl 470.
heeft

i88 D E R T I E N D E B R I E F .
heeft iets dergelyks by 't gastvry onthaal onder
de vrouwen plaats. Na dat de Vorstin onthaald
was op koffy, tabak en forbet, en men haar welriekend
water op 't aangezicht en hairen had gegooten,
bewierookte men haar met Aloë-hout,
hetwelk brandde in een reukvaatje, ten naastenby
als een onzer wierookvaten gemaakt, hetwelk men
onder den fluijer plaatfte, waar mede men opzettelyk
haar hoofd had bedekt; zy ftond vervolgens
op, men zettede haar weder op den kameel, en
zy ging in die zelve order heen, zonder dat men
haar uitgelei deed, en zonder eenige andere plegtigheid.
Men doet in 't Oosten de lieden geen
uitgeleide, en zy die vertrekken gaan altoos heen
zonder affcheid te nemen, en zulks zegt men, om
zich de fmart of 't leedwezen over de fcheiding
niet aan te doen. Het tegendeel heeft plaats,
wanneer men aankomt, want dan Helt men alles in
't werk om de gasten te overtuigen van 't genoegen,
de vreugd, en 't vermaak, 'tgeen men vindt
in hen te ontvangen. (•) Uit deze berigten ziet
gy, myn vriend, dat de Oosterlingen by hunne
maaltyden en bezoeken nog zeer gezet zyn op
reukwerken, volgens 't oud gebruik, dat men
daarvan in de H. Schrift aantreft. Zo vinden wy
Hoogl. v. 12, tyet/yl de koning aan zyne tafel is,
geeft myn nardus zynen reuk. De zalving met den
wekiekenden olie, die JE sus meer dan eens by
de maaltyd genooten heeft, was dus geene
(*) Reize H. 361.
vreem-

D E R T I E N D E B R I E F . 189
vreemde zaak, zie'Luk. vn: 37, Joh. xli: 3,
Matth. xxvi: 7.-
Daar ik nu bezig ben van de maaltyden te fpreken,
moet ik u iets aangaande de fpyze zeggen,
benevens 't gereedmaken derzelver, dit ook zal tot
beter verftand van zommige Bybelplaatfen dienen.
Er is hierin nog al eenig verfchil tusfchen de gewoontens
der Oosterlingen en die by ons plaats
hebben. Het voornaamfte voedfel 'der Arabieren
i s
(zegt D'ARVIEUX,) melkfpys, honing, olie,
ryst en groentens, benevens osfen, fchaapen, geiten
en hoendervleesch. Zy eeten drieërlei zoort
van brood, 't geen zy bakken wanneer zy 't nodig
hebben, om dat zy 't zonder zuurdeeg kneeden en
't flegts deugt op dien dag, op welken het gebakken
is. (*) Dat men oudtyds zuurdeeg gebruik­
V I I :
ten, blykt uit de H. S. Exod. xn: 15, M-
4, Matth. xni: 33, en elders; doch men leest
ook dikwyls van ongezuurde en ongehevelde brooden
en koeken, vooral wanneer men haast had,
zie Gen. xix: 3. Ja zulke koeken wierden onder
de lekkernyen gehouden en aan een koning voorgezet,
1 Sam. xxvin: 24. Mogelyk ziet hier op
de Zaligmaker Luk. xi: 3, daar Hy den difcipelen
leert bidden: geef ons ELKEN DAG ons brood.
Deze brood-koeken waren dun en niet zwaar,
men leest daarom meer dan eens van een brceking
des broods ; en één perfoon had wel drie brooden
tot zyn maaltyd nodig, volgens Luk. xn 5-
Laat
(*) Reize tl. 280.

190 D E R T I E N D E B R I E F .
Laat ik u de drie onderfcheiden wyzen van
broodbakken eens opgeven uit de rejsbefchryvingen
door 't Oosten.
Zy maaien eerst het koorn met eenen kleinen
moolen, welke zy in hunne hutten hebben, en
van welken zy gebruik maaken, als zy zich in
plaatfen bevinden alwaar geen watermoolens zyn.
Zy maken vuur in eene groote fteenen kruik, en
als die heet is beflaan zy 't meel met water, gelyk
wy doen, om een meelpap te maken, en met
de holligheid des hands plakken zy dit deeg op
't buitenfte des kruiks, dit brood wordt door de
hitte der kruik fchielyk gebakken, en gaar zynde,
fcheidt het deeg van de kruik af. CO Gy kunt
een afbeelding van zodanigen kruik zien by
NIEBUHR befchryying yan Arabie bl. 49. Zommige
denken, dat zodanige koeken en vladen bedoeld
worden Leyit. 11: 4.
Het tweede zoort van brood wordt onder den
asch gebakken, of tusfchen twee vuuren van aangeftoken
koemist, die langzaam branden en 't
brood allengskens gaar bakken. Zo fchryft B'AR-
VIEUX; (f) doch ROUWOLF geeft dit nog wat
dnidelyker op. Zy maakten voor ons (zegt n y j
ook goede koeken, omtrent van grootte als een
tafelbord en ruim een vinger dik, zo men ze in
de woestynen en zomtyds ook in de lieden pleeg
op te disfchen; dezelve bakten zy op heete fteenen,
(*) D'ARVIEUX Reize bl. 280.
(t) Reize bl. 281.

D E R T I E N D E B R I E F . 191
nen, men keerde die zomtyds eens om, en ftreek
ook ten laatften 't vuurtje met de asfche daar
over, zo dat zy wel gaar bakten en goed van
fmaak om te eeten waren. (*) Wy zien uit dit
berigt, hoe de koeken dus gebakken, worden
omgekeerd, (f) Hier op wordt gezinfpeeld
Hof. vu: 8, Ephraïmis een koek, die niet is omgekeerd.
Het fchuiven der asch over de koeken
doet ons duidelyk den zin des Heeren begrypen
jfef. xxxxiv: 20, Hy voedt zich met asfche, enz.
Hier worden de zulken, die houten beelden maken
en daar voor nederknielen in plaats van den
waaren God te vereeren en te dienen, vergeleken
by zulke onzinnige menfchen, die den broodkoek,
't regte voedfel, zouden wegwerpen, en in derzelver
plaats den asch eeten, daar men dezelve
mede bakt. Het bakken van brood over runderen
en kemelen mist wordt ons insgelyks door de
reisbefchryvers verhaald. SHAW zegt: Als er
dan gekookt en gebakken moest worden, verftrekte
de drek der Kemelen van eene voorige Karavaane
nagelaaten, (want hout is er zeer fchaars)
ons gewoonlyk tot vuurftoffe, deze toch als hy
een dag of twee in de zon gelegen heeft, vat
fchielyk vuur en brandt als houtskool. Hier
door laat zich ophelderen Ezech. iv: 12 en 15.
Daar menfchen drek en runderen mist niet behoeft
belchouwd te worden als eene ftolfe, met welke
(*) Reize bl. 194.
(t) Voorrede der Reize il. xxi.
't

192 D E R T I E N D E B R I E F .
't brooddeeg moest worden vermengd, maar als
de brandfroffe , over welke 't moest gebakken
worden. Kier mede wilde J E H O V A dooiden
Propheet affchetfen, dat Israël hunne ipys
onder de Heidenen onrein eeten zoude, raar 't
14 vers. Want naar "t getuigenis van DARVIEUX
is de drek der runderen tot 't gaarbakken van
brood zo goed niet als die der kemelen: 't brood
behoudt er een fmaak van en men moet er aan ge-
Woon zyn, en goeden honger hebben om er niet
vies van te wezen. (*)
f Het derde zoort van brood, 'twelk 't beste en
zindelykfte is, wordt gemaakt door 't heeten van
een oven, of groote kruik, die halfvol is met
zekere gladde keifteenties, over welke zy 't deeg
doen, uitgebreid op de wyze van een koek Dk
brood is blank en van een goeden reuk; maar T
t
is ook alleen goed op dien dag, op welken 't is
gebakken, ten zy de gerieflykheid der plaats tyd
gunt om er zuurdeeg in te doen , om 't dus langer
te bewaaren. Deze wyze van broodbakken is de
meestgewoone in alle lieden van Paiefrina, en in
alle dorpen alwaar ovens zyn. (f) De Kerkleeraar
HIER o NYMU s die te Betlnelun: in Paleftina
gewoond heeft, befchryft ons eenen Oosten'chen
oven, als een rond leveren tuig, dat van buiten
door 't heete vuur, welke 't van binnen van alle
zyden omgeeft zwart is. (§) Zulk een oven
wordt
; (*) Reize bl. 282. (t) Deszelfs Reize 11. 283.

D E R T I E N D E È R I Ë F. 193
wordt bedoeld Klaag l. v: iö, onze huid is zwart
geworden ah een oven. Tot het heet maken van
ovens en potten gebruikt men ftoppelen, verdorde
kruiden, doornen, enz. ROUWOLF getuigt;
Gelyk de man aanftonds naar buiten in 't veld
ging om dorre fteelen en ftruiken van kruiden,
die ik dikmaal gantsch niet konde kennen, te
zoeken, om daar wat over te kooken. (*) Men
kan dit gebruik uit de H. S. opmerken Pf. LH:
9, Pred. vu: 6, Mal, m: 19, Matth. 111: 13,
Matth. Vi: 30.
Zy bakken of eeten hunne koeken met olie,
die in Paleftina voortreflyk is 1 Kon. xvn: 12.
Ook leest men van honingkoeken Exod. xvc 31.
De boter is niet alleen minder in gebruik, maar
ook zo goed niet als by ons; want dus zegt
D'ARVIEUX : Hun boter is zeldzaam goed en ruikt
altoos wat naar fmeer. Zy maken die door de
melk te kloppen in een morfigen lederen zak ; en
wanneer zy er de boter van afgenomen hebben,
dan doen zy er wederom melk by, en maken zo
hunne kaas, zy is blank van een zeer flegten
fmaak, zy maken geen andere. Cft)
De Arabieren hebben grooten eerbied voor brood
en zout, zo dat zy, een dringend verzoek willende
doen, aan iemand met welken zy dit genuttigd
hebben, zeggen: doe dit by 't brood en zout -t geert
tusfchen ons is. Zy bedienen zich ook van die
woorden, als zy iets by eede ontkennen of bevestig
(ft) Reize bl. 1.93. (f) Reize bl. 290,
N

ip 4 D E R T I E N D E BRIEF.
tigen. In 't Oosten is 't zout een teken vantrouw:
iemands fpyze zonder zout te eeten, zegt in 't
Arabisch zo veel als ontrouw worden. Het is een
zinnebeeld van vriendfchap en vrede Mark. ix: 50,
,daar JE sus zegt: Hebt zout in u zeivenen houdt
vrede onder eikanderen. Men gebruikt in 't maken
van verbonden zout, van hier dat men van een
zoutverbond leest Isev. XK 13, Num. xvm: 19,
3 Chron. xm: 5. Met iemand brood te eeten is
een bewys van vrede en befcherming, volgens
POCOCK, NIEBUHR en andere. (*) Van hier
't houden van maaltyden by 't maak en van een
verbond, men zie Gen. xxvi: 38—30. Jof. ix:
14. En men kan daar ook uit ophelderen Pf. XLI:
10, Zelfs de man mynes vredes die myn brood at,
heeft de verfenen tegen my grootelyks verheven.
Verwonderlyk komt het ons voor dat men in de
11. S. leest, dat 't vleesch zo aanftonds na den
dood van 't dier tot fpys wordt gereedgemaakt,
als Gen. xvm: 7, Richt, xin: 15, j Sam.
XXVIII: 34. Doch dit is in 't Oosten nog gebruikelyk.
(t) Dat er nog hedendaagsch vogelen en
visfehen in dat land gegeten worden, is genoegzaam
uit myne vorige brieven gebleken.
Het eenvoudigst drinken is buiten twyfel zuiver
water, waar van wy dikwyls gewaagd vinden;
doch wy lezen ook in de H. Schrift van melk en
wyn,
(*) HARMAR 2 d. bl 147. D'ARVIEUX bl. 194.
(t) Zie D'ARTIEÜX Reize met de aantekening bl m
ili. 182.

D E R T I E N D E B R I E F . 195
wyn, Gen. XLIX: 12, Richt. IV, 1 Tim. v: 23.
Schoon MOHAMMED den wyn verboden heeft,
drinken de Arabiers nogthands denzelven, en wel
zomtyds tot dronken wordens toe, voorgevende
dat het meer een raad dan een eigenlyk bevel van
hun propheet is. C*J Behalven deze hebben zy
tegenwoordig nog andere dranken uit abrikoozen
en druiven, insgelyks een drank van gersten water
en zoethout. Inzonderheid zyn de Arabiers liefhebbers
van de koffy, die zy niet alleen 's morgens
by hun ontbyt, maar veelal op 't einde hunner
maaltyden hebben. Zy weeten die fmaakelyker
dan by ons klaar te maken, door dien zy dezelve
niet in voorraad branden, noch ook fyn maaien,
maar heet uit de braadpan in een vyzel ftooten,
en aanftonds 't kookend water op dezelve
gieten, waar door de koffy al haar kragt en geur
behoudt, (f) Zy hebben nog een aangenaamen
drank, forbet genaamd, die zy in bezoeken, vooral
by aanzienlyken gebruiken, zy wordt uit wyndruiven
en limoenen bereid. (§)
De Oosterlingen doen hun wyn en water in lederen
zakken. ROUWOLF zegt: Hunne wynen
zyn meestentyds zeer goed en lieflyk te drinken,
die zy bewaaren in vlesfen en lederen zakken. (**}
Dit meldt ook SHAW, wy zorgden, zegthy, in
(*) D'ARVIEUX reize bl. 285.
Cf) D'ARVIEUX bl. 286.
(§) Reize bl. 84.
(**.) In de Voorrede, U. xx.
N 2
de

j 96 D E R T I E N D E B R I E F .
de eerfte plaats voor eene menigte geiten vellen ,
zynde dezelve, welke in de H. S. lederen zakken
worden genaamd, welke wy met water vulden,
elke vier of vyf dagen of korter, wanneer wy 't
vonden. MAUNDRELL berigt ons, dat hem
een Griekfche monnik eene boksleeren zak met wyn
brengt. (*) Wy vinden daar dikwyls gewag van
in den Bybel, als Jof. ix: 4, 1 Sam. xvi: se»,
Matth. ix: 17, en elders. Op zommige plaatfen
hebben de Onzen 't Hebreeuwfche woord door vies
vertaald, als Richt, iv: 19, Pf. LVI: 9.
In Paleftina en andere landen van 't Oosten heeft
men eenige vrye herbergen, van welke de reizigers
zich kunnen bedienen. Deze zyn ten eenemaal
onderfcheiden van herbergen hier te lande.
Zy zyn uit liefdadigheid gefticht, 't zy op 'slands
gemeene kosten, of door den Vorst of ander mildadig
perfoon. De reizigers knunen er een vry
gebruik van maken, en zo lang blyven, als zy begeeren.
In zommige krygen zy de kost en geven
zomtyds een gefchenk by hun vertrek, in andere
en wel de meeste moeten zy eeten en drinken
mede brengen, en genieten alleenlyk huisvesting.
In zommige plaatfen van 't Oosten worden zy Connak
geheeten; in 't Arabisch worden zy Cdn en
Menzil genaamd, en volgens 't Perfisch Cdrydn-
Semi, 't welk gemeenlyk door ons onder de benaaming
van Karavanfera voorkomt. Laat ik u 't
berigt van een en ander reiziger bybrengen.
(*) Reize bl. 470.

D E R T I E N D E B R I E F . 197
ÏI'ARVIEUX zegt: Menzil betekent de plaats alwaar
men affteigt, 't is een beneden veitrek van
't buis des Cheikhs; afgefcheiden van dat, waar
in hy zelve huishcudt, indien er niet een geheel
ander huis gevonden wordt, 't welk gefchikt is,
om de voorbygangers te huisvesten, want in dat
land is noch kroeg noch herberg. Dat vertrek is
geheel ledig, men vindt er geen bed of eenig ander
zoort van huisraad. Indien- de Cheikh voorzien
is van tapyten, kusfens en dekens, zo laat
hy er die inbrengen, anders moet de reiziger zich
met zyne kleederen behelpen, indien hy niet anders
by zich heeft. Ook gebeurt het volgens dien
zei ven fchryver, dar de Cheikh den reizigers van
eeten en ververfchingen voorzien laat. (*) DELLA
VALLE zegt: Men gebruikte onze hutten niet
meer, om dat men in alle verblyfplaatfen zeer
goede en ruime Cdrvdn-Serdi of gemeene herbergen
vindt, die de koningen of eenige andere in
Perfie tot nuttigheid van 't algemeen hebben doen
bouwen. Men betaalt er niets, doch men heeft
er ook niet anders dan eene ledige kamer en niet
meer. (f) Het verhaal van MAUNDRELL komt
daar op uit: Wy namen ons verblyf in een grooten
en uitnemend fchoonen Kqn* die de andere
gebouwen van dat flag in alles, wat men gemeenlyk
ziet, zeer veel overtrof. Deze was geftieht
door den eerften Cuperü, en met zulke goede inkom­
en D'ARVIEUX bl 178—185,
(|) Reize 2 d. bl. 80.
N 3.

i 98 D E R T I E N D E B R I E F .
komften voorzien, dat ieder reiziger, die er vernacht,
met een behoorlyke portie van brood, fop
en vleesch, dat hier altyd gereed ftaat, voor de
genen die 't begeeren, verzorgd wordt. (*)
SHAW zegt: In deze Cans, Kanes of Karavanserais
kan men zomtyds ftroo en voorraad voor
zyne paarden, muilezeis ,• enz. kopen; maar in 't
algemeen verfehaffen zy ons flegts eene morsfige
ruimte, om in te huisvesten, in 't vierkant gebouwd,
met een plein of vierkante plaats erin,
om onze paarden en muilezels te plaatfen. Cf)
Zulke of dergelyke herbergen heeft men te verftaan
, als men in de H. Schrift van dezelve leest,
gelyk Gen. xp: 17, en xuns 21. Exed. iv: 24,
en elders. Er wordt op zulk eene Karavan-Sera
gedoeld Jerem. lx; 2, Och dat ik in dc woestyne
eene herberg der wandelaars had. Door de veelheid
van volk kan men zomtyds geen plaats in dezelve
krygen, dit was 't geval van JOSEPII en
MARIA Luk. 11: 7, 't welk DELLA VALLE ook
eens by ondervinding had. (§) En fchoon men
veelal niets betaalt, of flegts eenen fteekpenning
aan den opziener geeft, verhaalt nogthands NIE­
BUHR, dat men in Arabie, van alles betaalen
moet. Mogelyk zyn er oudtyds zulke in Paleftina
geweest, zie Luk. x: 34, 35.
Men reist door dit land doorgaands in groote
(*) Reize bl. 460.
(|) In de Voorrede bl. xvm en xxiv.
(§) Reize 2 deel bl. 78.
g e-

D E R T I E N D E B R I E F . 199
gezelfchappen .Karavanen genoemd, wegens deroveryen
der rondzwervende Arabieren. Laat ons
bier over SHAW booren: In H Heilig Land en op
de landengte tusfchen Egypte en de Roode Zee,
kunnen onze leidslieden niet te veel in getal zyn,
wyl zomtyds geheele Hammen van Arabieren van
vyftig tot honderd toe op roof uitgaan. Dit immers
was 't geval van onze Karavaan, die in 't
jaar 1722 van Rama naar Jerufalem trok, wanneer
drie of vier honderd Spahi's en vier vaandels
Turksch voetvolk met den Mofellim of Generaal
aan hun hoofd niet bekwaam waren, of ten minften
geen moeds genoeg hadden, om ons voor de
herhaalde beledigingen, roveryen en wreedheden
der Arabieren te belchermen. (*)
Jk moet u ook cenig berigt geven van hunne
huwelyken, daaromtrent heeft ook iets zonderlings
plaats. Jongelingen hebben weinig gelegenheid
om jonge dochters te zien, nadien zy meest
gefluiérd zyn. Hy krygt dikwyls genegenheid
wegens haar ftem en houding, of zoekt gelegenheid
om haar door de reeten van een tent, of naby
fonteinen te zien, wanneer zy uitgaan om water
te putten, en aldaar tot de medgezellinnen met
een ontbloot aangezicht fpreken. Zo kreeg oudtyds
SIMSON een vrouwe lief aan xle beeke Zo
Richt, xvi: 5. Het huwelyk wordt veelal door
de ouders bewerkt. Zo deed HAGAR omtrent
haa-
(_*) In de Voorrede bl. xix.
- N 4

900 D E R T I E N D E B R I E F .
haaren zoon ISMAÊL Gen. xxi: ai, en de ouders
van SIMSON Richt, xiv: 2. NIEBUHR
zegt: Men befchuldigt in Europa de Mohammedaanfche
vaders wel, dat zy hunne dochters verkopen,
doch dit gefchiedt by verftandigen al zo
min als by ons. De Mohammedaan geeft zekerlyk
zyn dochter liever aan een aanzienlyk en ryk man,
dan aan eenen geringen; hy krygt dan meer geld.
Kan hy 't echter eenigzins ontbeeren, dan geeft
hy zyne dochter een goed uitzet, en dit is haar
eigendom. Zeer dikwyls geeft een ryk man zyne
dochter aan een armen. Ja hy fchenkt dezen zelfs
eene zom, op dat hy zyne bruid, 't in de huwelykfche
voorwaarde intree geld in tegenwoordigheid
van den Kadi, en andere getuigen zou kunnen betaalen;
en zulk een moet het zich dan gemeenlyk
gevallen laaten, zyne vrouw, in geval hy haar
zou willen verftooten , eene zo groote zomme uit te
keeren, dat zy verzekerd is, dat hy aan geene verandering
zal denken. (*)
Bruidegom en bruid worden op den dag,hunner
huwelyks vereeniging dikwyls van kleederen verwisfeld.
De bruidegom, zegt RUSSEL, is met een
pragtig kleed opgefchikt, en by zyn inkomst met
den Bisfchop wordt hy ter flinkerhand van de
bruid met zyn fpeelknegt geplaatst. Na een kort
gebed gedaan te hebben, zet de Bisfchop eerst op
des bruidegoms hoofd eene kroon, wordende da
f|) Befchryving van Ar.abh, bl. 71.
bruid

D E R T I E N D E B R I E F . 201
bruid nevens haar fpeelknegt en fpeelraeisje op
eene diergelyke manier gekroond. (•) Van eene
krooning op den bruilofts dag wordt gefproken
Hoogl- in: 11. Alle de bloedverwanten woonen
de bruiloft by, uitgezonderd de vader van de
jonge dochter, die nog denzei ven avond 't huis
verlaat, uit hoofde van eene zonderlinge nauwgezetheid,
dewelke hem niet toelaat in zyn huis
te zyn, terwyl men zyne dochter by eenen
man legt. De vaders maken hier een punt van
eer af.
Men trouwt in 't Oosten zeer jong. RUSSEL
zegt, 't grootile gedeelte der vrouwlieden trouwt
tusfchen de 14 en 18 jaaren en dikwyls vroeger,
(f) NIEBUHR zegt het volgende: Ik hoorde
ook in Perfie van eene dertienjaarige moeder.
Men trcuwt, zegt hy, de meisjes in deze gewesten
zomtyds in haar negende jaar uit; ik heb zelve
iemand gekend, wiens vrouw by de voltrekking
van haar huwelyk niet ouder dan tien jaaren was. CD
Dit is fterk; doch nog wonderlyker is 't geen p t
NIEUW LAND in leven predikant in 'sHage verhaalt,
dat de zuster van den beroemden natuurkenner
HOMBERG, geboren te Batavia, getrouwd
is op haar agtfte jaar, en moeder was op haar negende
jaar. (**)
(*) RUSSEL l/efchryv. van Aleppo, bl. 147.
CtJ RUSSEL bl. 92.
(%) Befchryv. van Arabie, bl. 68.
(**) Letterverlusting, 3 deel*
N 5
De

&02 D E R T I E N D E B R I E F .
De vrouwen zyn geenzins ledig, zy hebben
volgens D'ARVIEUX 't beduur over de huishouding,
de bezorging van de keuken, fpinnen
wol tot Aba's, maken van geitenhair een weeffei
tot tenten, fcheeren 't vee, enz. NIEBUHR
zegt: onze Scheich van Bent Salid had twee vrouwen,
van welke de eene woonde, daar wy onze
tenten hadden opgedagen. Deze moest agt geven
op de lieden, welke 't vee hoedden. De tweede
woonde aan eenen anderen oord, en hield 5
t gezicht
over eenen dadelboomgaard. (*) Zoortgelyke
bezigheden vinden wy ook in de H. Schrift
aan 't vrouwlyk gedacht toegekend, als 't gereedmaken
van fpys Gen, xvm: 6. Het fpinnen Spr.
xxxi: 13. Het wee ven Spr. xxxi: 34. Het hoeden
van vee Gen. xxix: 9, Hoogl. 1: 8. Het nazien
van hoven en boomgaarden Hoogl. 1: 6.
In 't Oosten is de flavenhandel nog in zwang,
welke men op de markt koopt. ROUWOLF
fpreekt daar van , zynde in Aleppo. Hier (zegt hy)
zyn. ook de markten van daven en davinnen, alwaar
]ongen en ouden te koop daan, die veel of
weinig gelden, naar dat zy oud of jong, fterk of
zwak, fchoon of leelyk zyn. Als de Turken
eenige overwinning of roof verkrygen, zyn daar
de menfchenhandelaars of zielverkoopers terftond
by, die met de arme gevangenen grooten handel
dryveh; deze kopen ze eerst van de foldaaten,
knevelen ze dan, (als zy voor den Sultan eerst
(*) Befchr. van Ara He bl. 232.
den

D E R T I E N D E BRIEF. «03
den tienden naar zyn welgevallen hebben gegeven,)
by koppels aan eenige ketenen te zarnen, en dryven
ze dan met hoopen, als vee, voor zich heen
naar de voornaamfte kooplieden, om ze aan anderen
weder tot hun voordeel te verkopen. Daar
worden weeklyksch in hunne Batzaaren of koophuizen
gings en herwaards de gevangenen van
veelerlei natten gevonden, als Christenen, Mooren,
Arabiers, Indianen, Abysfiniers, waaronder ouden
en jongen, mans- en vrouwsperfoonen, blanken^
en zwarten : aldaar komen dan de kopers, die hen
betasten en bevoelen; aan dezen wordt dan toegelaten,
om die arme menfchen naakt aan hun lichaam,
even gelyk het vee, te bezichtigen, alle
hunne ledematen te betasten, cf er ergens eenig
gebrek mogte wezen; behaagt hun de koopmanfchap,
dan gaat de koop door. Zy laaten ze ook
zomwyl by elkander komen, en zo zy kinderen
tcelen, zo zyn die mede als hunne' ouders den
heer toebehoorende. (') Van dit koopen van
•flavcn vinden wy ook als eene zeer oude gewoonte
in de H. Schrift gewag gemaakt, als Gen.
xvn: 12; 37: 36; Matih. 18: 25, en elders.
En dewyl men die menfchen niet dan met veel
geld kan vrymaken uit hunne flaverny, zo wordt
devrymaking van 'slleeren volk uit hunnen ellendigen
ftaat door de zonde daar by vergeleken,
zo als CHRISTUS die door zyn lyden en dood
verlost heeft, 1 Kor. vi: 20, 1 Petr. 1: i3, 19.
Met
(*) Reize bl. 83 en 329. S ANDYS Reize bl.65, en anderen.

304 D E R T I E N D E B R I E F .
Met betrekking tot de kinderen, die vry geboorenen,
byzonder de Kabylers en Arabiers krygen,
kan nog aangemerkt worden, dat alle zodanige
Oosterlingen, die in Hammen verdeeld zyn,
hun ftamnaam voeren met voorzetting van 't woord
Bent Weiled, 't geen Zoonen of Kinderen betekent,
b. v. Bent RASHID, betekent Zoonen van
K.ASHID, Weiled HAL FA wil zeggen Zoonen
van HALFA. (*) Deze gewoonte is zeer oud,
hoe dikwerf lezen wy in den Bybel van kinderen
isR AëLs, kinderen EPHRAIMS, kinderen BEN­
JAMINS, enz. Wy zouden naar ons landsgebruikzeggen
Israëliten, Ephraïmiten, enz.
SANDYS gewag makende van de gewoontens
der Turken in het Oosten, zegt: „ dat er moeders
waren, die haare kinderen, niet gelyk wy op den
arm droegen, maar krqisfelings op de fchouderen
(j) Dit gebruik kan tot opheldering, dienen
van Jef. XLIX: 22, uwe dogtsrs zullen op de fchouder
gedragen worden.
Ik zal dezen brief fluiten, die ook reeds lang
genoeg wordt, met de graflieden, het begraven,
en beweenen der dooden.
De graven in het Oosten zyn onderfcheiden van
de onze. Men begraaft veelal de dooden buiten
de ftad, of het dorp, op een veld, akker of in
qen hof. Die wat aanzienlyk zyn, zyn uit een
rots
(*) SHAW Reize 1 d. bl. 12, en in de voorrede
bl. xvn.
(t) Reize bl. 65.

D E R T I E N D E B R I E F , ÜÖ$
rots gehouwen, of van fteenen opgemetfeld, een
weinig beneden den grond, alwaar men bukkende
door zekere opening kan ingaan, welke de mond
des giafs-wordt genaamd, die met een deur geilooten
wordt, of voor welke zekere graffteen gewenteld
wordt. Binr.enwaards ziet men het graf
verdeeld in eenige vakken, elk vak gefchikt voor
een byzonder lyk, het welk in die graffpelonk
wordt bygezet. Gy kunt van die graflieden by
DE BRUIN, MAUNDREL, POCOCKE en andere
verfcheiden prentverbeeldingen zien. Onder
de Jooden had men het gebruik, dat men de graffteden
met kalk wit maakte, op dat zy kenbaar
zouden zyn, en niemand onverhoeds zich zou
ontreinigen. Hoe eigenaartig vergelykt j E s u S de
geveinsde Pharifcën by zulke graven Matth.
xxm: 37.
Het doode lichaam, het welk men begraven zal,
wordt met water gewasfchen, gelyk men ook
vindt Hand. ix: 37. Men zwagtelt het in linnen
doeken, by welke men zomtyds ook fpeceryen
doet.' Dit inwinden wordt niet altoos zo gedaan
als by dë Egyptenaars, dat handen en voeten zamengebonden
zyn. SANDYS maakt gewag van
de voeten in 't geheel niet te binden (*), en zulk
een denkbeeld moeten wy ons maken van LAZA­
RUS Joh. xi: 44. daar wy wel lezen, dat hy gebonden
was aan handen en voeten, dat is, handen
en voeten omzwagteld, elk op zich zelve, en
\ (*) Reizs hl, 66.
niet

2o6 D E R T I E N D E B R I E F .
niet aan het lichaam, of by elkander vastgebonden,
want anders kon hy 't graf niet uitgaan, gelyk
wy van hem lezen. Na de begravenis gaat
men nog de graflieden bezoeken, om daar den
dooden te beweenen; doch dit gefchiedt meest door
vrouwen, en duurt wel eens langen tyd. (f) Dit
ook was reeds van ouds in gebruik Joh. tb 31.
Zie daar, myn Vriend ! in een reeks van Brieven
u Palefliria befchreven; en dus meen ik aan
uw vriendelyk verzoek voldaan te hebben. Lees
dezelve met genoegen, dan zal ik myne moeite
niet beklagen.
(*) Rouwen? bl. 342.
Vaar welj