de Banaan - Trade for Development Centre

BTC Trade for developmenT
de Banaan
een vruChT meT uiTsTel van exeCuTie

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER
Carl Michiels, BTC, Hoogstraat 147, 1000 Brussel
REALISATIE
Izicom – www.izicom.com
GESCHREVEN DOOR
Marie-Elisabeth Bonte
VERTAALD DOOR
Traduco
GRAfISCH ONTWERp
Perfecto
ILLUSTRATIES
Lionel Astruc, Shutterstock, Agrobiotec,
Haven van Antwerpen, KUL
© BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, januari 2011.
Alle rechten voorbehouden.
De inhoud van deze publicatie mag enkel vermenigvuldigd worden mits
toestemming van BTC en mits bronvermelding.
De inhoud van deze publicatie van het Trade for Development Centre
vertegenwoordigt niet noodzakelijk het standpunt van BTC

KorTe inhoud
KorTe inhoud 3
inleiding 4
> groene goud 5
eersTe deel: een Bedreigde planT 6
> een symbolische vrucht 7
> antwerpen, draaischijf van de europese banaan 12
> een kweek die afhankelijk is van wetenschappelijk onderzoek 13
> interview met rony swennen: « de biodiversiteit van de banaan zal
de voedselzekerheid waarborgen. » 14
> Basf: optimaliseren van de behandelingen 17
> op zoek naar toegevoegde waarde 17
> interview met laurent verheylesonne:
« nieuwe afzetmarkten vinden » 18
> groene en onrijpe 19
> Bedrijfsportret agrobiotec : hoe de banaan
België en Burundi verbindt 20
Tweede deel: een gegloBaliseerde vruChT 22
> omstreden ontwikkelingsvector 23
> Jargon 27
> de markt: een oligopolie 28
> een equadoriaanse banaan op tien 29
> interview Joaquín vásquez: « de verstrenging van de normen
brengt kosten mee voor de planters » 30
> Chiquita, dole en del monte: de grote drie in de wereld van de banaan 31
> philippe ruelle: « de europese regelgeving moet coherent zijn » 33
derde deel: een KeTen is geBoren 34
> aCs-banaan tegen dollarbanaan 35
> interview alistair smith: « er is geen enkele samenhang tussen
het liberale discours en het duurzame karakter » 39
> Zelfregeling onmogelijk 40
> standaarden, kwaliteitslabels, certificaties 41
> initiatief: agrofair en vredeseilanden 42
> interview george Jaksch: « Chiquita vernieuwt » 43
ConClusie 45
> requiem voor de Cavendish 45
Bronnen 46
Trade for developmenT CenTre 47
3

inleiding

groene goud
inleiding
De banaan, een broze en bederfelijke vrucht, is het basisvoedingsmiddel
van niet minder dan vierhonderd miljoen mensen en verdient daarom ten
volle zijn bijnaam: het Groene Goud. Die goudmijn wordt trouwens sinds
het midden van de negentiende eeuw op een industriële manier ontgonnen
door de Europese kolonisten in Afrika en op de Caraïbische Eilanden, en
door de Noord-Amerikaanse multinationals in Zuid-Amerika.
Door zowel economische als geopolitieke belangen is de bananenmarkt
meer dan welke andere markt ook een weerspiegeling van de spanningen
uit de twintigste eeuw, van de tumultueuze Noord-Zuidverhoudingen tot de
actuele vraagstukken in verband met duurzame ontwikkeling.
De ontginning ervan is, op grond van de Noord-Amerikaanse hegemonie,
synoniem voor de aantasting van het milieu, van de gezondheid van de
planters alsook voor de uitbuiting van de arbeidskrachten in ontwikkelingslanden.
Maar ze staat ook voor het ontstaan van het syndicalisme van Latijns-
Amerika en voor het engagement van de eerste groepen die solidair zijn
met de derde wereld, en voor de eerste biologische en duurzaamheidslabels
die toegekend werden aan een vrucht. De commercialisatie ervan
doet de rivaliteit tussen de Verenigde Staten en Europa oplaaien, leidt tot
een krachtmeting tussen de kleine telers en de internationale groepen en
tot de toenemende invloed van de supermarkten op de organisatie van de
internationale handel.
Maar de banaan was, dankzij het overredingswerk van de NGO’s, ook één
van de eerste producten die de begrippen van eerlijke handel opnam en
toepaste.
Maar los van al die uitdagingen, is de banaan eerst en vooral een symbool:
dat van de geglobaliseerde economie. Het is dus een uitgesproken moderne
vrucht, en over de prestaties ervan buigen zich honderden onderzoekers.
Maar het ijs is er niet minder glad om. Want terwijl de laatste regimes
die de voorkeur geven aan de landen van de oude Europese kolonies gevallen
zijn, wordt deze markt van vijf miljard euro per jaar meer dan ooit geconfronteerd
met de concurrentie. En de rivaliteit tussen de multinationals (die
meer dan 85% van de markt controleren) en de coöperatieve verenigingen
van kleine producenten blijft scherp.
5

eersTe deel :
een Bedreigde
planT
6

eersTe deel : een Bedreigde planT
een symBolisChe
vruChT
De volkeren uit de Oudheid vergisten zich niet toen ze van de banaan een
bijzondere vrucht maakten. Labiel en fragiel voor Boeddha, belichaming
van Lakshmi, de godin van de schoonheid voor de hindoes, beschermde
boom in het Hof van Eden uit de Koran, en in het Oude Testament een ondeugende
vrucht, gezien het vijgenblad van Adam en Eva eigenlijk het blad
was van een variëteit van de bananenvijg! Vandaag is de vlezige en zachte
banaan een vrucht die een duizendtal variëteiten kent over de hele wereld,
van dessert- tot bakbanaan. De banaan is rijk aan kalium en suikers (90
kcal/100g), en het gehalte aan koolhydraten, fosfor, calcium, ijzer en vitamines
B6, C en A bevestigt zijn voedingswaarde. Genoeg redenen die van
de banaan een vrucht gemaakt hebben met een wereldwijde verspreiding,
waarvan er meer dan honderd miljoen ton per jaar geproduceerd worden
in 150 landen. (1)
Dessert- of Bakbanaan
Hoewel de banaan op ons halfrond bijna enkel en alleen gekend is onder de
zoete vorm, als dessertbanaan, wordt de banaan in de landen waar hij gekweekt
wordt ook veel in zijn gebakken versie gegeten, meestal de pisang
Awek in Azië en de Bakbanaan in Centraal- en West-Afrika (150 soorten). Er
bestaan overigens hoogtebananen en soorten om bier van te maken door
gisting van de pulp, wat voornamelijk in Oost-Afrika gebeurt (2).
In deze landen blijft de bananenkweek, wanneer deze bestemd is voor
plaatselijk gebruik, veelsoortig en draagt hij bij tot het behoud van de diversiteit
van de bananenbomen. De intensieve kweek die de bevoorrading
van de importerende landen verzekert, is echter gebaseerd op één variëteit
van de zoete banaan – het onderwerp van deze brochure. Toch is slechts
15% van de zoete bananen bestemd voor de export, want deze vormt samen
met de bakbanaan een essentiële voedingsbasis in de producerende
landen.
Een vrucht van het Noorden
Dankzij zijn eetgemak wordt de banaan erg gewaardeerd in de westerse
landen waarnaar meer dan 15 % van de wereldproductie wordt geëxporteerd
(14 miljoen van de in totaal 69 miljoen ton). De banaan is trouwens de
meest geëxporteerde verse vrucht ter wereld. Terwijl de jaarlijkse consumptie
van de banaan boven de 12 kg per inwoner ligt in de VS, bereikt deze
nauwelijks 8 kg in Japan, 5 kg in China en 3 kg in Rusland. In de EU, waar hij
de meest gegeten exotische vrucht is, vertegenwoordigt de banaan 11 %
van de gegeten vruchten en 20 % van de ingevoerde vruchten. Zijn faam
7

eersTe deel : een Bedreigde planT
1. India 18580
2. China 7380
3. Brazilië 6630
4. Ecuador 5320
5. filippijnen 4290
6. Indonesië 3220
7. Colombia 2550
8. Costa Rica 1960
9. Mexico 1770
10. Guatemala 1510
11. Uganda en andere 15990
Wereld 69200
8
blijft steeds toenemen, en de invoer ervan is tussen 2003 en 2007 met 25%
in waarde toegenomen (23% in volume) (Eurostat, faostat, 2008, CBI).
Vreemd genoeg wint de banaan, hoe verder we naar het noorden trekken,
aan populariteit. De banaan is de topper uit de fruitmand van de Zweden
met 19 kg per inwoner, en hij verwierf een goede plaats bij de Denen (14
kg), de Duitsers (13 kg) en de Britten (12,5 kg), terwijl hij bij de fransen pas
op de derde plaats komt met 8,5 kg per inwoner.
Een teelt van voedingsgewassen
wereldwijde productie van de dessertbanaan (in ton - 2008)
Wereldwijd wordt er negen miljoen hectare gebruikt voor de bananenteelt.
Maar een vaak genegeerd feit is dat 85% van de bananen in het land van
oorsprong blijft. Met de derde grootste teelt van tropische vruchten en de
vierde grootste teelt van voedingsgewassen in de wereld, is de banaan
een basiselement in de voeding van de derde wereld. per jaar wordt er per
inwoner gemiddeld 21 kg van gegeten, met pieken van 243 kg in Oeganda,
100 tot 200 kg in Rwanda, Kameroen en Gabon, vier landen waarin hij volgens
een verslag van de fAO (3) instaat voor 12 tot 27 % van de dagelijks
benodigde hoeveelheid calorieën voor de bevolking.
In alle producerende landen van Afrika, Latijns-Amerika, Azië en de Caraiben
- met uitzondering van de producerende zones van de EU zoals de
Canarische Eilanden en de (franse) overzeese departementen en gebiedsdelen
- blijkt de banaan een onmisbaar levensmiddel te zijn. «De bananen
dragen bij tot de voedselzekerheid van miljoenen mensen in een groot deel
van de derde wereld en aangezien ze verkocht worden op de lokale markten,
vormen ze een bron van tewerkstelling en van inkomsten», benadrukt
het fAO (3).
11 - 23% 1- 27%
10 - 2%
9 - 2%
8 - 3%
7 - 4%
6 - 5%
5 - 6%
2 - 11%
3 - 9%
4 - 8%
Belangrijk te weten: De voornaamste producerende landen (India, China en Brazilië) eten zelf het grootste deel van
hun productie op. Ecuador is het voornaamste land op het vlak van export. Uganda produceert 10 miljoen ton bakbananen
voor de plaatselijke consumptie. Bron: fLO - LI-Meeting, Bonn, oktober 2010

wereldwijde export van dessertbananen in 2008 (x 1000 ton)
Pijler van het ecosysteem
eersTe deel : een Bedreigde planT
part de production
exportée
Volumes-fLO
Ecuador 5473 100 % 48,5 0,90 %
filippijnen 2024 47 % 0 0 %
Colombia 1737 70 % 74,6 4,30 %
Costa Rica 1714 87 % 2,3 0,10 %
Guatemala 1687 100 % 0 0 %
Ivoorkust 229 > *95 % 0 0 %
Dominicaanse Republiek 230 > *95 % 105 45,60 %
peru 80 > *95 % 35,3 44,10 %
Ghana 60 > *95 % 1,35 2,30 %
Wereld 13850
Bron: fruitTROp177/2010 - selon fLO
Ook een tweede gangbare opvatting wordt ontkracht. Want, aangezien
de banaan grotendeels voor eigen verbruik aangewend wordt, gebeurt
het grootste deel van de bananenproductie niet op de grote plantages die
eigendom zijn van de multinationals, maar wel in de moestuinen van de
plaatselijke landbouwers. De landbouwhuishoudens in de tropische en
subtropische regio’s planten bananen als basisvoedsel of om hun landbouwinkomsten
op te krikken (5).
Bovendien wordt de banaan in bepaalde Afrikaanse streken zoals Ivoorkust
als schaduwplant voor de cacaoboom en de koffieplant gekweekt (4). Zoals
Ronny Swennen, directeur van het departement Division of Crop Biotechnics
(6) and Laboratory of Tropical Crop Improvement (7) van de Katholieke Universiteit
Leuven (België), opmerkt, is de bescherming ervan, al was het maar
voor deze functie, essentieel. Joaquin Vasquez, voorzitter van het verbond
van kleine producenten in Ecuador, benadrukt overigens de symbiotische
functies van de twee planten: «Wanneer de cacaoboom nog jong is, zorgt
de schaduw van de bananenboom voor bescherming. Als wederdienst zorgt
de cacaoboom, waarvan de wortels dieper zitten, ervoor dat voedzame stoffen
uit de ondergrond aan de oppervlakte worden gebracht. Bovendien beschermt
hij hem tegen de ‘sigatoka’ (bladvlekkenziekte), gezien het gunstige
microklimaat dat opgewekt wordt door de verscheidenheid aan planten.»
Het zal dus niet verbazen dat de banaan, als essentiële voedingsbron voor
bijna vierhonderd miljoen inwoners van tropische landen, zoveel aandacht
krijgt van het landbouwonderzoek. Desondanks blijft het een gevoelige
plant die een gemakkelijke prooi is voor heel wat insecten en schimmels,
én gevoelig is voor klimaatschommelingen.
9

eersTe deel : een Bedreigde planT
10
europese banaanimporterende landen
Duitsland 1437
België 1279
Groot-Brittannië 904
Italië 532
frankrijk 484
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Duitsland België Groot-Brittannië Italië frankrijk
Een steriele plant
Zowel de vrucht als de plant worden gekenmerkt door een grote kwetsbaarheid.
De banaan, die meerdere malen het slachtoffer was van plagen
zoals de panamaziekte (te wijten aan fusariose, een bodemschimmel), werd
meerdere malen in gebieden tot duizenden hectaren groot uitgeroeid. Hierbij
houden we nog geen rekening met de schade van orkanen zoals Dean
in de Caraïbische regio in 2007. Dit alles heeft er meermaals toe geleid dat
wetenschappers het uitsterven van deze merkwaardige vrucht zonder pit,
noch steen hebben voorspeld. De banaan bestaat evenwel nog steeds en
dit ondanks zijn kwetsbaarheid.
Eensoortig
Na opeenvolgende kruisingen is de Cavendish, afkomstig uit Azië, de bananensoort
die momenteel het vaakst op de Europese markt te vinden is. De
soort Gros Michel, die tussen de jaren zestig en zeventig als een gevolg van
de panamaziekte verdrongen werd, vertegenwoordigt niet meer dan 12% van
de wereldproductie. Toch lijkt de Cavendish, die destijds gekozen werd voor
zijn grotere weerstand, vandaag evenmin genetisch gewapend om het hoofd
te bieden aan de aanvallen van ziekten en andere aantastingen. Voor de rest
is deze bananensoort steriel en draagt hij, in tegenstelling tot zijn wilde variant,
geen granen. Dat bemoeilijkt het kruisen. Kortom, deze plant is, omdat ze
steriel is, ‘te stabiel’ om zich aan te passen of om weerstand te bieden.
Broze gezondheid
Sinds kort doet een nieuwe variant van de panamaziekte, die in de jaren ‘90
opdook in de tropische streken, het spookbeeld van de uitroeiing opnieuw
opduiken. Hierbij voegen zich een veelvoud aan andere aantastingen:

de voornaamste importlanden (x 1000 ton)
Europese Unie 4513
VS 4004
Japan 1253
Rusland 990
Canada 471
China 332
Argentinië 319
Zuid-Korea 308
Saudi-Arabië 248
Zuid-Korea
2%
Argentinië
3%
China
3%
Canada
4%
Rusland
8%
Japan
10%
VS
32%
eersTe deel : een Bedreigde planT
- schimmelziekten, zoals de cercosporiose (ook Zwarte Sigatoka of ziekte
van de zwarte strepen genoemd), een bladschimmel die in de loop van
het jaar 2010 opnieuw opgedoken is in de Caraïben en de franse Antillen;
- bacteriële ziekten, zoals de Moko-ziekte die door het kapmes overgezet
wordt, of de Banana Xanthomomas (BXW) die schade veroorzaakt in
Oost-Afrika door het verwelken van planten;
- virale infecties zoals de bunchy top (2), ook wel BBTD genoemd, die door
een bladluis overgedragen wordt.
Aangezien de bananenbomen zich vegetatief voortplanten, worden de ziekten
ook vanaf de moederplant overgebracht. Tegen vele ziekten is er vandaag
zelfs geen enkele bananensoort bestand. Bovendien valt de banaan
ook ten prooi aan vraat. Draadwormen bijvoorbeeld zijn er verzot op. Dat
zijn minuscule rondwormen die in de grond leven waar ze op de wortels en
de bollen van de bananenplant parasiteren.
Moeilijk tevreden te stellen
De banaan houdt zowel van warmte (27°C) als van vochtigheid (minimum
2000 mm/jaar). Hij wordt met een dichtheid van 600-1200 planten/ha (Giant
Cavendish) tot 2500 planten/ha (Dwarf Cavendish) gekweekt en vereist
rijke bodems zoals in Zuid-Amerika of zelfs vulkanische bodems zoals in de
Caraïben. Merk op dat een droger klimaat, zoals dat in peru, ideaal is voor
het kweken van de biobanaan, omdat die minder bestrijdingsmiddelen nodig
heeft. De bananenkweek vereist bovendien, zeker wanneer het over de
intensieve vorm gaat, aanzienlijke irrigatie- en drainagesystemen. Ten slotte
vereist hij als bederfelijk voedingsmiddel snelle en betrouwbare gekoelde
transportmiddelen voor het vervoer naar de havens.
Saudi-Arabië
2%
Europese Unie
36%
11

12
anTwerpen, draaisChiJf
van de europese Banaan
Eind 2009 heeft men cocaïne gevonden in een
lading bananen in de haven van Antwerpen. Dit
nieuwtje heeft de aandacht gevestigd op het belang
van de Belgische haven in de bananenhandel
in Europa. 26% van de bananenimport (in waarde,
cijfers uit 2007) reist via Antwerpen, de belangrijkste
haven voor de toegang van de banaan tot Europa
(18% voor Duitsland, 12% voor Groot-Brittannië en
8% voor Italië). Aangezien België 13% van de Europese
bananenleveranciers telt, meer dan Duitsland
(7%), Nederland (5%) en frankrijk (2,2%), blijven
weinig bananen in het land. Ze worden hoofdzake-
lijk onmiddellijk heruitgevoerd naar Noord-Europa
en Oost-Europa waar ze kunnen rijpen. «Antwerpen
heeft twee troeven: deze haven heeft al decennia
ervaring met het lossen en met de opslag van bananen.
Bovendien is Antwerpen goed gelegen en
beschikt de stad over een uitgebreid hinterland en
een goede transportinfrastructuur”, legt Kris Van
Ransbeek uit, vicevoorzitter van de afdeling product
supply chain bij Chiquita. Antwerpen is de tweede
grootste van de acht havens die in Europa door de
groep aangedaan worden. 20 % van de import van
het merk wordt er doorgevoerd.

een KweeK die
afhanKeliJK is van
weTensChappeliJK
onderZoeK
Productiviteit verplicht
Zoals de grote grasachtige planten biedt de bananenboom nauwelijks meer
weerstand aan tropische stormen dan aan schimmels en insecten. Toch
groeit hij zeer snel: de bloemen verschijnen vanaf de zesde maand en men
kan beginnen oogsten vanaf de negende tot de twaalfde groeimaand. Het
is zo dat de vruchten niet uit een zaadje voortkomen maar uit een bloembol.
En de sterke scheuten doen nieuwe bananenbomen ontstaan. Een bananenplantage
heeft een gemiddelde levensduur van zes tot zeven jaar. De
banaan kan ononderbroken geoogst worden.
Deze haast om te produceren komt van pas omdat de banaan, een niet
bewaarbaar voedingsmiddel dat in alle seizoenen – met pieken in de winter
– gegeten wordt, onderworpen wordt aan strenge vereisten inzake productiviteit.
De voornaamste soort, de Cavendish, levert ongeveer 40 ton/ha.
Zijn prestaties verschillen van continent tot continent. Van 44 tot 59 ton/ha/
jaar in Zuid-Amerika tot gemiddeld 30 ton/ha in de Caraïben. In Afrika daarentegen
komen zowel het klimaat als de schrale bodem de bananenkweek
niet ten goede, behalve in Kameroen, Ivoorkust en Rwanda. De productie
in Ivoorkust schommelt tussen 25 en 60 ton/ha/jaar (9).
Weerstand
eersTe deel : een Bedreigde planT
Toch wordt de banaan voortdurend bedreigd door de hierboven uiteengezette
oorzaken. Niet dat de banaan zou kunnen verdwijnen - volgens de onderzoekers
van de Katholieke Universiteit Leuven bestaan er in totaal bijna
tweeduizend soorten - maar de Cavendish, de gekende Europese soort,
wordt ernstig bedreigd. Daar waar bestrijdingsmiddelen vroeger dé oplossing
waren voor aanvallen door schimmels of bacteriën, richt het onderzoek
zich voortaan op andere methoden.
De planters zijn steeds terughoudender wat betreft het gebruik van bestrijdingsmiddelen.
Dit is niet alleen te motiveren door de toenemende resistentie
van vraat en schimmels voor de behandelingsproducten, aangezien bepaalde
moleculen inmiddels inefficiënt gebleken zijn, noch door de economische
kosten van deze behandelingen. De ecologische tol die de planters en
13
>>>

14
inTerview meT
rony swennen: «de BiodiversiTeiT van de Banaan Zal
de voedselZeKerheid waarBorgen.»
Professor Rony Swennen
is directeur van
de afdeling Plantenbiotechniek
en van het
Laboratorium Tropische
Plantenteelt van
de Katholieke Universiteit
Leuven (KUL -
België).
U bezit in uw laboratorium de grootste bananencollectie
ter wereld. Waaruit bestaat deze collectie?
Wij hebben dertienhonderd bananensoorten in vitro
opgeslagen. Deze uitzonderlijke collectie, de
grootste ter wereld, wordt onder toezicht van de
Verenigde Naties in stand gehouden. De zaadkiemen
worden één keer per jaar in proefbuisjes geënt
en worden vervolgens in een koele kamer met een
temperatuur van 15°C en met zwakke lichtsterkte
geplaatst om een zwakke groei te verzekeren.
Wat is het doel van deze opslag?
Wij willen de biodiversiteit van de banaan beschermen.
Iedere dag sturen wij vijf tot zeven soorten
naar de producerende landen. Wij leveren vijf stalen
per soort. 75% van deze verzendingen zijn bestemd
voor onderzoekers ter plaatse, 25% voor de telers.
Wij verzamelen de gegevens over de teeltomstandigheden,
de eigenschappen van deze soorten, de
verschillende milieus waarin ze zich ontwikkelen, en
vullen deze gegevens aan om ze beter te kunnen inventariseren.
We zorgen ervoor dat de kleine producenten
toegang blijven hebben tot de soorten, wat
belangrijk is voor hen, en leveren hen ook gezond
materiaal. Het is trouwens onze ligging in België,
een plek die boven enige verdenking van mogelijke
aantasting van de bananenboom staat, die onder
andere in het voordeel van onze activiteit, ondersteund
door het fAO, de EU, Biodiversity International
en de Belgische staat, gepleit heeft.
Draagt uw ‘collectie’ ook bij tot de bescherming
van het bananenpatrimonium in de wereld?
Inderdaad, iedere dag worden in Azië wouden verwoest
en daardoor wordt de wilde banaan er met
uitsterven bedreigd. Wij bewaren alle bananensoorten
van de wereld op -196°C in vloeibaar stikstof.
We hebben er reeds zevenhonderd diepgevroren,
en met de zevenhonderd die we nog moeten verzamelen
en invriezen, hebben we nog minstens twaalf
jaar werk. Het is een race tegen de tijd. Het zal de
eerste collectie diepgevroren planten ter wereld zijn.
Het doel is toegang te krijgen tot de biodiversiteit
die de voedselveiligheid zal verzekeren. Merk op dat
de technologie die we op punt gesteld hebben, ook
in andere onderzoeksgebieden gebruikt kan worden.
Zo passen onderzoekers van dadelpalmen, zoete
aardappelen, maniok of zelfs aardbeien deze technieken
al toe.
Is uw werk ook een middel om de banaan sterker
te maken?
Wij ontwikkelen tegelijkertijd een productieproces
van cellen in suspensie. Onze technieken maken
het mogelijk om genen met een hogere weerstand
te vinden en deze in de cellen in te voegen. Door
genetische manipulatie hebben wij bananenbomen
met een hogere weerstand verkregen.

eersTe deel : een Bedreigde planT
de productiegebieden hebben moeten betalen weegt ook erg zwaar. Er zijn
talloze gezondheidsproblemen die te wijten zijn aan het gebruik van bestrijdingsmiddelen.
DBCp (1,2-dibroom-3-chloor-propaan), een pesticide dat
beter gekend is onder de naam Nemagon, heeft tienduizenden slachtoffers
gemaakt onder de ‘bananeros’ door onvruchtbaarheid, kankers of aangeboren
afwijkingen te veroorzaken. (10)
Bovendien wordt chloordecon, een pesticide uit de DDT-familie, waarvan
het gebruik verboden is in de Verenigde Staten maar dat in de Antillen tot
1993 gebruikt werd, nog regelmatig voor de geest gehaald. En niet zonder
reden: 8% van de gronden blijft sterk vervuild en het kweken van wortelgewassen
of groenten blijft er verboden. Beetje bij beetje saneren de landbouwers
de bodems van hun bananenplantages door tijdelijke braakligging,
maar het zal nog lang duren voor de sporen ervan uitgewist zullen zijn.
In vitro
Tegenover de chemische bestrijdingsmiddelen wordt de genetica nu erkend
als de methode om de banaan te redden. Verschillende onderzoekscentra,
waarvan er heel wat gespecialiseerd zijn in de bananenteelt, leggen zich toe
op de verbetering van de soorten en in het bijzonder van de Cavendish, het
echte groene goud van de exporterende landen. Het merendeel van deze
instellingen werkt in een netwerk en betrekt de planters bij het toepassen
van hun bevindingen.
In frankrijk wijdt het Cirad (Internationaal samenwerkingscentrum inzake
landbouwkundig onderzoek voor de ontwikkeling) een deel van zijn onderzoek
aan de genetische verbetering van de banaan door conventionele methodes.
Het betreft, zoals françois Côte, verantwoordelijke van de bananenafdeling,
herhaalt, «het verzekeren van de duurzaamheid van de kweek tegenover vraat
en pesticiden.» De telers van de franse Antillen, die verenigd worden onder
UGpBAN, werken mee aan de programma’s van het Cirad: «Wij werken aan
de productie van soorten vertrekkende vanuit de grootouders van de huidige
soort, de Cavendish. Wij gaan op de Comoren zoeken naar een voorvader van
de Cavendish die resistenter is voor cercosporiose. Maar het is een werk van
lange adem dat vijf tot tien jaar in beslag kan nemen, omdat het kruisen door
bestuiving lang duurt,» verduidelijkt philippe Ruelle, algemeen directeur van
UGpBAN. En hij gaat verder: «Het probleem is dat de Cavendish de soort blijft
die zich het beste laat vervoeren en die het meest productief blijft. Wij voeren
elke maand proeven uit op vier tot vijf nieuwe soorten, maar deze zijn ofwel
niet vervoerbaar, ofwel is de schil te dun of ze zijn onvoldoende productief. Zo
brengen ze 19 ton/ha op, waar de Cavendish 40 ton/ha haalt.»
Biotechnologie
Zowel voor het Cirad als voor de Katholieke Universiteit Leuven (KUL) is er
geen reden om mekaar met twee verschillende manieren van aanpak te beconcurreren,
maar eerder om complementair te werken. «De fransen onderzoeken
de voorouders en door ze te kruisen, trachten ze een plant te verkrijgen die
zowel steriliteit als weerstand garandeert. Wij van onze kant vertrekken van
15

eersTe deel : een Bedreigde planT
16
wat zich op het terrein bevindt en trachten deze variëteiten te verbeteren door
ze genetisch te wijzigen», zo vat prof. Rony Swennen, directeur van de afdeling
biotechnieken van tropische kweken en van het verbeteringslab van de
KUL, samen. Hij voegt eraan toe: «Hoewel onze oude methode - die toegepast
wordt door onderzoekers in Oeganda - erin bestaat om DNA van andere planten
toe te voegen, voegen we vandaag het bananen-DNA rechtstreeks toe aan
een bananencel.» De methode heeft critici tot in Oeganda of in Nigeria waar
de milieuorganisaties protesteren tegen ‘een voedingskolonisatie van Oeganda
door GGO’s’ en tegen een ‘gebruik van Afrika en de Afrikanen als proefkonijnen’
(8). Bovendien weigeren de keurmerkorganisaties zoals Max Havelaar resoluut
om een keurmerk te bezorgen aan GGO-bananen. Volgens Rony Swennen
dienen er echter snel bestendige soorten gevonden te worden. De Banana
Xanthomomas-bacterie (BXW) is verantwoordelijk voor een jaarlijks verlies van
meer dan 500 miljoen dollar op de bananenoogst in Oost- en Centraal-Afrika.
De chips op de snuitkever
Een andere denkpiste bestaat erin methoden voor natuurlijke bescherming
van de plant te vinden. Dit is het tweede luik van de activiteiten van het Cirad,
dat zich op duurzame teeltwijzen focust. Zoals françois Côte herhaalt,
draagt de herinvoering van de verscheidenheid met name door ‘de dienstbare
planten’, veel meer dan de bodembedekking, bij tot het uitlogen van
bemesting, bevordert het de microporositeit en vermijdt het bodemerosie.
Ook op ruimtelijke schaal draagt de verscheidenheid bij tot het sluiten van
de biologische cycli, aangezien braakligging één van de tools is. Het Cirad
buigt zich ook over de observatie van de snuitkevers, die grote liefhebbers
van bananenbomen zijn: elektronische chips die aangebracht worden op
hun rug maken het mogelijk om hun verplaatsingen te bestuderen.
Klimaatverandering
Een extra uitdaging is dat het onderzoek zich nu ook moet bezighouden
met de gevolgen van de klimaatverandering die ook de kweekgebieden
van de banaan, in het bijzonder de Caraïben, aantast. Het fenomeen van
wervelstormen is zeker niet nieuw, maar de intensiteit ervan stelt de levensvatbaarheid
van deze teelt opnieuw in vraag. Door deze klimaatsveranderingen
merken we op wereldniveau dat de bananenteelt zich meer en meer
verplaatst naar drogere gebieden, waarvoor bananen die genetisch gezien
minder behoefte hebben aan water noodzakelijk zijn.

Basf: opTimaliseren van de Behandelingen
Vandaag is het ondenkbaar om bij de bananenteelt
géén pesticiden te gebruiken. «De zwarte cercosporiose
is op wereldschaal één van de grootste bedreigingen»,
bevestigt Markus frank, marketingverantwoordelijke
voor de afdeling schimmelwerende middelen
van de Duitse groep. Dit zet de Duitse chemiereus er
toe aan zijn onderzoek op het vlak van de strijd tegen
de ziekten van de bananenboom voort te zetten.
BASf, één van de leiders op de markt van pesticiden
voor de banaan (Boscalid, f 500...), besteedt 36%
van zijn budget voor onderzoek en ontwikkeling aan
pesticiden, een markt die evenwel slechts 7% van zijn
op ZoeK naar Toegevoegde waarde
De banaan is zoveel meer dan een vrucht die je vers
eet. Er zijn gedroogde bananen, chips, puree, bier,
wijn, alcohol... Bananen vind je ook terug in bloem,
soep of ontbijtgranen en zelfs in de industriële versies
van fruitsalades en smoothies. De vezels uit
de schil worden gebruikt voor het vervaardigen van
eersTe deel : een Bedreigde planT
activiteit vormt. De groep bestudeert momenteel het
alternatieve gebruik van schimmelwerende producten
op de banaan. Zo heeft de groep een biologisch
schimmelwerend product, Serenade, op de markt
gebracht, dat het resultaat is van de gisting van een
bacterie en dat door de lucht verspreid wordt. BASf
begeleidt de planters bij een veiligheidsstrategie tijdens
de behandeling, alsook bij het ophalen en het
verwijderen van het afval. De planters worden ook
opgeleid om maatregelen te treffen tegen mogelijke
weerstand van cercosporiose van de bananenboom
door doordacht om te gaan met de chemische en
landbouwkundige ‘gereedschapskoffer’.
handtassen, schoenen of enveloppes. Het ‘Bananenakoord’
(zie deel drie) dwingt Afrika om competitiever
te worden op de internationale markten. Het
continent legt dan ook veel verbeelding aan de dag
om dit levensmiddel om te zetten in producten met
een toegevoegde waarde.
17

inTerview meT
laurenT verheylesonne:
”nieuwe afZeTmarKTen vinden”
Laurent Verheylesonne
is Retail Market Manager
bij Max Havelaar,
één van de belangrijkste
spelers van de fair
trade kwaliteitscertificering
van de landbouwproducten.
Hoe is de fairtradebanaan gepositioneerd op de
Belgische markt?
De markt van de banaan die door Max Havelaar
erkend is behaalt een marktaandeel van ongeveer
7%, wat toch overeenkomt met meer dan zes miljoen
bananen, ofwel met bijna één banaan per seconde!
Merk op dat alle fairtradebananen op de Belgische
markt tegelijk ook biobananen zijn. Daarmee
verenig je twee doelpublieken: de consumenten die
op zoek zijn naar een fairtradeproduct en de aanhangers
van de biologische voeding.
Wat zijn, binnen deze omstandigheden, uw
groeiassen op de Belgische markt?
De erkende producenten uit het Zuiden komen er
nog niet toe hun productie volledig om te zetten
volgens de voorwaarden van fairtradehandel. De
fairtadehandel moet aan terrein winnen. Wij volgen
alle pistes om nieuwe afzetmarkten te vinden: bij
biowinkels, die momenteel succesvol zijn in België,
maar ook bij de grootkeukens - er werd een samenwerking
met Sodexo op poten gezet, die voortaan
enkel nog fairtradebananen zullen opdienen- en bij
scholen en sportclubs... Op termijn kan men zich
ook de ontwikkeling van de consumptie van de fairtradebanaan
in smoothies, fruitsalades …. voorstel-
* Respectievelijk de nummer één en twee van de markt
18
len. Wij moedigen ook het gebruik van fairtradebananen
in nieuwe producten aan.
Welke groei verwacht u voor de fairtradebanaan?
Ik denk dat men nog gedurende verschillende jaren
van een jaarlijkse groei van 10 tot 15% kan uitgaan.
Het vergroten van de zichtbaarheid van de banaan
heeft bovendien een andere functie. Dit generatieoverschreidend
product - in tegenstelling tot koffie
bijvoorbeeld - is een zeer goede manier om informatie
over fairtradehandel te verschaffen en een zeer
goede toegangspoort tot de consument. De supermarkten
kennen deze functie van het imago van de
banaan en gebruiken hem als lokartikel.
De grootwinkelbedrijven, zoals Plus in Nederland,
die enkel nog fairtradebananen verkopen, worden
meer en meer gesensibiliseerd voor dit product.
Heeft deze evolutie de bananenmultinationals ertoe
aangezet hun teeltwijzen te herzien?
Dat klopt. De fairtradebanaan wint overal aan terrein
en dit zet de leidende spelers van de markt aan
tot reageren. Zo heeft Dole* een pilootproject met
Max Havelaar (frankrijk). En Chiquita* heeft, zonder
overgestapt te zijn op fair trade, een contract
afgesloten met Rainforest Alliance. Het is één van
onze successen dat we op die manier de ‘groten’ in
beweging hebben gebracht. Op termijn is het onze
bedoeling om de industrie te hervormen door met
alle spelers samen te werken. Maar opgelet, dit wil
niet zeggen dat we onze normen ‘verkwanselen’.
Integendeel, wij waken over het waarborgen van
het label, hoe groot het bedrijf waarmee we samenwerken
ook is. En bovendien is het één van onze
stokpaardjes om de rol van de kleine telers binnen
de toeleveringsketen van de supermarkten te
vrijwaren.

groene en onriJpe
‘Aldi verde’ kan men lezen op de
prijsreferentielijsten. In het bananenjargon
betekent deze term niet
meer of niet minder dan de prijs van
de Duitse voedingszaak die dienst
doet als index op de internationale
markten. De kleur ‘Verde’ doet op
haar beurt denken aan de staat
van rijping van de banaan waarin
deze het voorwerp is van de handelstransacties
tot zijn aankomst in
de Europese havens. Bij zijn aankoopprijs
wordt dus de kost van het
rijpen geteld, een proces waarbij
de natuurlijke stof die het rijpingsproces
in gang steekt, ethyleen, op
een industriële manier aangebracht
wordt. Deze activiteit vindt volledig
plaats in het importerende land, zo
dicht mogelijk bij de consument. Het
rijpen kan gebeuren door de invoerder
of de vervoerder, maar meer nog
door de groothandel of zelfs door de
supermarktketen.
Het gebeurt ook dat de producenten
deze activiteit op zich nemen. Dit is
het geval bij de Antilliaanse producentenvereniging,
de UGpBAN, die
de fruidor-rijpingspakhuizen heeft
overgenomen. Chiquita bezit bovendien
ook eigen rijpingscentra die
over heel Europa verspreid liggen.
Over het algemeen komt de banaan
verpakt in het rijpingspakhuis
eersTe deel : een Bedreigde planT
aan maar het gebeurt ook dat deze
laatste de verpakkingstaak op zich
neemt.
Voor de biologische of duurzame
banaan is de doortocht in het rijpingspakhuis
niet zonder gevaar.
Het volume ervan blijft inderdaad
ondergeschikt, het afstellen van het
rijpen wordt uitgevoerd op basis van
de dominante en dus ‘alledaagse’
bananen en zal weinig aangepast
zijn aan het profiel van de ‘biobanaan’.
Ten slotte zal de biobanaan,
om niet ‘besmet’ te worden door het
contact met de andere behandelde
bananen, met een weinig ecologische
plastic film bekleed worden.
19

BedriJfsporTreT agroBioTeC: hoe de Banaan België en Burundi verBindT
20
BedriJfsporTreT
agroBioTeC:
hoe de Banaan
België en Burundi
verBindT
Théodomir Rishirumuhirwa, baas van
Agrobiotec in Burundi, is een zuiver
product van het Belgische onderzoek
dat toegepast wordt op Afrikaanse
bodem. De landbouwkundige
die opgeleid werd tot ingenieur in
de Bodemkunde aan de Katholieke
Universiteit van Leuven (KUL), heeft
gestudeerd in Leuven en daarna in
Louvain-la-Neuve. De bananenboom
interesseerde hem reeds wanneer hij
zijn doctoraat aanvatte aan het EpfL
(federale polytechnische School
van Lausanne, Zwitserland). «Ik heb
de banaan gekozen voor zijn in-vitro
kweek, omdat deze technologie een
snelle vermenigvuldiging van het beplantingsmateriaal
mogelijk maakt,
zeker voor de planten met een vegetatieve
voortplanting. Bovendien is
de banaan erg belangrijk in Burundi,
waar hij de belangrijkste teelt van
voedingsmiddelen op het vlak van
productie vertegenwoordigt», legt hij
uit, en hij voegt eraan toe: «Een van
de sleutels tot de herleving van de
landbouwproductie zijn de kiemen en
de kwaliteitsplanten, die aangepast
zijn aan de agro-ecologische omstandigheden
in onze tropische gebieden,
die bestand zijn tegen ziekten
maar die ook zeer productief zijn om
tegelijkertijd de voedselzekerheid en
de verhoging van de inkomsten van
de landbouwers in onze dichtbevolkte
gebieden te verzekeren.»

BedriJfsporTreT agroBioTeC: hoe de Banaan België en Burundi verBindT
Veertig erkende soorten
Nadat hij in zijn land het Institut Supérieur
d’Agriculture (Hogeschool
voor Landbouw) heeft gesticht,
richtte hij in 1998 zijn eigen bedrijf
Agrobiotec op en vestigde hij zich
opnieuw in Leuven. Sindsdien heeft
zijn samenwerking met het International
Transit Centre van Leuven
het voor hem mogelijk gemaakt
om moederplanten, die gekozen
zijn op basis van de productiviteit
en de weerstand tegen ziekten, te
ontvangen. Naast het laboratorium
voor in-vitrokweek, dat met name
zijn toevlucht neemt tot biotechnologieën,
heeft Théodomir Rishirumuhirwa
dichtbij de landbouwers
een netwerk van vijf boomkwekerijen
op poten gezet. Agrobiotec,
dat vandaag tachtig personen tewerkstelt
en een verdubbeling van
zijn bezetting verwacht binnen twee
jaar, heeft zopas een overeenkomst
met het US-ADf (US African Developpment
fund) voor de promotie
van de banaan in de provincies
Ngozi en Kayanza ondertekend. De
vraag blijft toenemen, net als de
projecten over de belangrijkste teelten,
met de steun van geldschieters
(Wereldbank, Europese Unie, fAO).
Maar het belang vergroot ook wegens
nieuwe ziekten die de teelt
bedreigen en waarvan het bestrijdingsmiddel
gevonden wordt door
de vermenigvuldiging in voldoende
groot aantal van gezond plantagemateriaal.
«De veertig erkende soorten
beantwoorden aan de criteria en
worden onderverdeeld in bierbananen,
kookbananen, zoete bananen
en enkele soorten bakbananen. Wij
denken ook aan het verspreiden
van één of twee soorten biobananen
voor de Europese markt»,
somt Théodomir Rishirumuhirwa
op. “GGO’s worden momenteel niet
met een georganiseerd verzet geconfronteerd.
Anderzijds is het zo
dat het merendeel van de verspreide
planten geen GGO’s zijn».
21

Tweede deel :
een gegloBaliseerde
vruChT

omsTreden
onTwiKKelingsveCTor
Geen enkele andere vrucht symboliseert
zozeer de geopolitieke
schokken van onze planeet als de
banaan. Als erfgoed van de kolonisatie
is hij keer op keer het gezicht
van het extreem liberalisme van de
multinationals in Latijns- en Centraal-Amerika
en van de bedrieglijke
schijn van het kapitalisme voor de
satellietstaten van de USSR tijdens
de Koude Oorlog om binnen dezelfde
landen, zodra het Ijzeren Gordijn
gevallen was, het eerste product te
worden dat de toegang tot de consumptiemaatschappij
symboliseert.
Op geen enkel ander voedingsmiddel,
behalve suiker en in mindere
mate koffie, weegt het gewicht van
de Noord-Zuidrelaties, de sociale
strijd en zelfs de politieke crisissen
zo zwaar. En geen enkel ander voedingsmiddel
heeft zo een zware last
op het leefmilieu gelegd.
Plattelandsgetto’s
Weinig fruitteelten hebben het
landschap zo ingrijpend gewijzigd
als de bananenplantages. Wouden
zoals de Costa Ricaanse jungle
(12) werden weggemaaid. Beschavingen
werden vervormd. «In Costa
Rica werd, in het kader van ‘Het
nationale plan voor de bevordering
van de banaan’, de beplante oppervlakte
zo goed als verdubbeld tussen
1989 en 1993,» benadrukt Alistair
Smith (11), en hij geeft aan dat
in de jaren dertig de maatschappij
United fruits (vandaag Chiquita),
om eventuele epidemieën van
de panamaziekte af te wenden,
‘grondbanken’ heeft aangelegd. De
maatschappij is zo eigenaar «van
twintig keer meer grond dan de
55.000 hectaren die ze al beplant
heeft met bananen. Het is in die
periode dat men getuige is van de
verwoesting van de voornaamste
tropische wouden die de gronden
die het meest geschikt waren voor
de bananenteelt bedekten.» Bevolkingen
werden verplaatst naar en
achtergelaten in deze ‘plattelandsgetto’s’
zodra de plantages, die
aangetast waren door een epidemie,
niet meer rendabel bleken. Als
de maatschappijen al geen beroep
doen op de migrerende arbeiders
die illegaal afkomstig zijn uit de naburige
landen (12). Alistair Smith
heeft onvoldoende harde woorden
om deze industrie waarbinnen
zwangere vrouwen en arbeiders
die zich bij een vakbond wilden
aansluiten ontslagen werden (…),
waar men verplicht is om 48 uur per
week te werken om een salaris te
verdienen dat zelfs de basisnoden
van de arbeiders niet kan dekken…
te hekelen.
Bananenrepublieken
Zoveel opofferingen voor een zeer
bescheiden resultaat, aangezien
de economische afhankelijkheid
van de bevolking tot het verlies
van hun voedselzekerheid leidt. Zo,
geeft Alistair Smith aan, was op de
Bovenwindse Eilanden, waar men
bananen teelde,» 80 % van de nationale
voeding afkomstig uit import,
die grotendeels met de boten van
de Gueest, de maatschappij die bananen
exporteerde, gebeurde!
De geschiedenis van de sociale strijd
en de overwinning van de democratie
in deze landen sluit tussen de
regels ook aan op de geschiedenis
van deze teelt. De arbeidersvereniging
tegen de werkomstandigheden
(afwezigheid van sociale zekerheid,
loondumping, ongewenste intimiteiten,
kinderarbeid...) gaat terug
tot de jaren dertig. De meest symbolische
conflicten waren de eerste
stakingen van de arbeiders bij United
fruits in Colombia in 1928 (10)
en in Costa Rica, die met geweld
en bloedvergieten onderdrukt wer-
Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
den (10). Er vloeiden vele sociale
bewegingen uit voort, voornamelijk
op het Zuid-Amerikaanse continent,
die aanleiding gaven tot de oprichting
van vakbondsorganisaties. In
de loop van bijna vijf decennia zien
ze hun rechten geschonden, hun
leden geïntimideerd, op een zwarte
lijst gezet of zelfs vermoord worden.
Het is pas recent, met de komst van
de idee van duurzame productie,
dat de vakbondsverenigingen en de
multinationals een goede verstandhouding
hebben kunnen bereiken.
Als belangrijkste werkgevers in het
hele Centraal-Amerikaanse gebied,
blijven de multinationals toch een
machtspositie bekleden ten opzichte
van de arbeiders, maar ook
ten opzichte van de kleine onafhankelijke
planters die aan hen leveren.
De maatschappijen hebben een
dergelijk groot economisch gewicht
dat ze in het verleden regeringen
ten val hebben kunnen brengen,
nieuwe presidenten hebben kunnen
aanstellen, de politiek van de
producerende landen hebben kunnen
maken en kraken. Het is zoals
Laura T. Reynolds (12) vertelt «dat in
1954 United Fruits een beslissende
rol heeft gespeeld in de afzetting
van de president van Guatemala.
In 1974 was dezelfde maatschappij
betrokken bij een corruptieschandaal
van de Hondurese president...
Een machtsgreep in de wereld van
de banaan die voor deze landen,
voornamelijk uit Centraal-Amerika,
de kwalificatie van ‘bananenrepublieken’
zal opleveren.»
Een ingewikkelde wereld
Aan deze krachtsverhoudingen
moet men de delicate productie
van dit voedingsmiddel, dat bederfelijk
van aard is, toevoegen, waardoor
het transport onder druk gezet
wordt.
23

de desserTBanaan
over de hele wereld
24
noord-
ameriKa
29%
Deel van de wereldwijde productie (%)
Gemeenschappelijke productie (1% van het totaal
over de ganse wereld)
Deel van de wereldwijde import (%)
* Inclusief Zwitserland, Noorwegen, Ierland
CenTraal-ameriKa
CaraÏBisChe
eilanden
11%
Zuid-ameriKa
23%

eu 27*
34%
middellandse
Zee-geBied
4%
afriKa
11%
wereldwijde productie : 69 200 000 t
wereldwijde handel : 13 850 000 t 11,3
CenTraal-europa
en rusland
11 %
araBisCh
sChiereiland
2%
aZië
53%
6,2
EU-27 EU-12
NLS
NLS Nieuwe Lidstaten EU
Bronnen: fAO, douane en CIRAD
9,8 9,7
aZië
15%
6,0
Japan VS Rusland
Bron: Max Havelaar, 2010
25

Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
Een veelheid aan spelers met vaak
uiteenlopende belangen beweegt
zich rond de bananenproductie
(13). Dit geldt in het bijzonder voor
de landen uit Centraal- en Latijns-
Amerika waar de drie belangrijkste
multinationals zich gevestigd
hebben: Chiquita (vroeger United
fruits), Dole (vroeger Standard
fruit) en Del Monte (zie kadertje).
Nieuwe situatie
Op de heerschappij van deze
Noord-Amerikaanse multinationals
hebben de arbeiders uit de bananenplantages
van zes Zuid-Amerikaanse
landen geantwoord met het
oprichten van hun eigen vakbond,
de Colsiba (coördinatieorgaan voor
vakbonden van bananenplantagewerkers
in Latijns-Amerika).
De producerende landen uit Centraal-Amerika,
waar meer dan 60%
van de bananenteelt gedomineerd
wordt door de multinationals, hebben
op hun beurt ook een tegenaanval
gedaan op dit economische
imperialisme door in 1974 de UpEB
(Unie van banaanexporterende landen)
op te richten, gebaseerd op
het model van de OpEC (Organisatie
van petroleumexporterende
landen) en gericht op het verdedigen
van de belangen van de producerende
landen, met name binnen
de onderhandelingen van de
WTO (Wereldhandelsorganisatie).
De UpEB heeft in 1977 zelfs een
nieuwe maatschappij opgericht, de
Comunbana, die de multinationals
moest beconcurreren. Die multinationals
hebben er op hun beurt alles
aan gedaan om de producenten af
te raden er zich er bij aan te sluiten.
Op wereldschaal oefenen de andere
producerende landen, zoals de
ACS-landen (Afrika, Caraïben, Stille
26
Oceaan) niet zoveel druk uit op de
multinationals als op de internationale
handelsorganisaties en de
Europese Unie om hun specifieke
compenserende hulp te behouden
(zie deel drie).
Wat de producenten uit de franse
Antillen, die gegroepeerd worden
onder de UGpBAN, betreft, is de
erkenning van hun originaliteit van
groot belang. Dit zijn slechts enkele
voorbeelden van verschillende
drukkingsgroepen rond de productie
en de handel van een vrucht.
We spreken hier niet over de opmars
van de groothandel sinds drie
decennia, wat de komst van een
nieuw tijdperk betekende. De handelsmultinationals
hebben inmiddels
de fruitmaatschappijen achter
zich gelaten door hun prijzendictaat
op te leggen en de exportstromen
te regelen. Het is op die manier dat
de prijs van de banaan binnen de
Duitse voedingsketen Aldi iedere
week dienst doet als index op de
markt.
Voorbeeld
Het overzicht zou onvolledig zijn
zonder de vermelding van de
NGO’s, die sinds het einde van de
jaren zeventig van de banaan het
symboolproduct van hun strijd voor
een rechtvaardige wereld hebben
gemaakt. In de jaren zeventig is de
banaan zo het vaandel van de strijd
van de organisaties die solidair zijn
met de derde wereld geworden,
terwijl de campagnes voor het verdedigen
van de rechten van de arbeiders
in Nicaragua en in andere
Centraal-Amerikaanse landen een
hoge vlucht namen in Europa.
Vandaag kent de banaan zijn pressiegroepen:
zijn netwerk van onderzoekscentra
(Biodiversity Interna-
tional), zijn vertegenwoordiging bij
de EU - het OCMB (Gemeenschappelijke
marktorganisatie voor bananen)
-, zijn forum dat de betrokken
NGO’s en de producenten verenigt,
zijn Europese netwerk (Euroban),
zijn raad (het CIB - de Internationale
bananenraad) en zelfs een organisatie
(‘Banana Link’) die volledig gewijd
is aan de eerlijke en duurzame
verkoop.
Terwijl de NGO’s op het terrein samenwerken
met vakbonden en
coöperatieve verenigingen, waken
andere organisaties in de consumentenlanden
over de distributie
van de fairtradebanaan, eerst en
vooral via het circuit van de ‘Wereldwinkels’.
Maar Oxfam richt zich
al zeer snel naar de groothandel.
De fairtradebanaan komt uit de
‘geheimhouding’ op 18 november
1996 wanneer, onder impuls van de
NGO Solidaridad en van Max Havelaar,
overgenomen door Agrofair
(zie kader), de eerste fairtradebanaan
verkocht wordt in de Nederlandse
en vervolgens in de Zwitserse
supermarkten (Migros-keten).
Vandaag verkoopt Oxfam geen
bananen meer in de eigen winkels,
omdat «de banaan de enige bederfelijke
vrucht is die een bijzondere
zorg vereist en die bovendien niet
rendabel is, aangezien de meerderheid
van de supermarkten vandaag
fairtradebananen verkoopt», geeft
men aan bij de zetel van Oxfam in
België. Deze pioniersrol heeft zeker
rivalen gemaakt bij verschillende
Europese organisaties voor eerlijke
handel, of het nu gaat over Wereldwinkels,
Artisans du Monde of zelfs
de kwaliteitslabelverenigingen zoals
Max Havelaar (zie interview). Vandaag
kan de Europese consument
de moeilijke keuze maken tussen
fairtrade-, duurzame of biobananen.

Jargon
Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
De invloed van deze verschillende spelers, de uiteenlopende economische en politieke belangen uit drie
en zelfs vier continenten alsook de verschillende productiestromen vormen een wereld met een uniek taalgebruik.
Men handelt in kartonnen (18,14 kg) of XU, men spreekt over groene kilo voor de prijs van geëxporteerde
bananen, of over ‘handen’ , een geheel van minstens vier bananen die met elkaar verbonden zijn
overeenkomstig de Europese norm.
de fairtradebanaan over de ganse wereld (x 1000 ton): 2,25% van de wereldwijde handel
Dominicaanse Republiek 152,5
Colombia 142
Ecuador 93
peru 59
Bovenwindse Eilanden 56
Costa Rica 9,6
Ghana 5,5
Totaal 517,6
Bron: Max Havelaar Belgique / fLO
Costa Rica
2 %
Bovenwindse Eilanden
11 %
peru
11 %
Ecuador
18 %
duurzame marktspreiding van de banaan in verhouding
tot de wereldwijde export - cijfers uit 2009 -
fairtrade
2 %
Rainforest
Alliance
15 %
Bronnen: fLO
Bio
3 %
Gewoon
80 %
oorsprong van de bananen met het rainforest
alliance-label (cijfers 2008)
peru
6 %
panama
12 %
Nicaragua
1 %
Honduras
7 %
Guatemala
12 %
Ghana
1 %
Dominicaanse
Republiek
30 %
Colombia
27 %
filippijnen
6 %
Colombia
20 %
Costa
Rica
23 %
Ecuador
13 %
27

Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
28
een oligopolie
Een drieledige wereld
Deze duidelijke diversiteit in de koeltogen van de supermarkten in Europa,
waar een derde van de wereldwijde productie van bananen wordt verkocht,
verbergt de realiteit echter niet: die van de oligopolistische structuur van de
markt, die teruggaat op de wortels van deze industrie. De top vijf van bananenmultinationals
(Chiquita, Dole, Del Monte, fyffes en Noboa) beheerst
zelf 87% van de wereldwijde markt.
Op dezelfde manier is de bananenwereld verdeeld volgens drie continenten
met radicaal tegengestelde belangen en teeltomstandigheden. Terwijl
op het Amerikaanse continent de bananenteelt gedomineerd wordt door
de multinationals met een intensieve teeltwijze over grote oppervlakken,
steunt de bananenteelt op de Antillen op een weefsel van kleine, onafhankelijke
producenten.

*investeringsmaatschappij voor
microfinancieringsinstellingen en
verenigingen van kleine
fairtradeproducenten.
Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
een eCuadoraanse Banaan op Tien
De UROCAL is een Ecuadoraanse landbouwconfederatie die vijftienhonderd
families van kleine bananenproducenten groepeert.
Het gaat om biologische plantages, biologische fairtradeplantages
en conventionele fairtradeplantages. De Urocal, die de biologische
banaan sinds 1998 exporteert, haalt vandaag ongeveer vijfduizend
kartons biologische bananen per dag, wat een zesde van de totale
Ecuadoraanse hoeveelheid op de biologische markt betekent. De
Urocal werkt samen met NGO’s als pure Equitable (frankrijk), fruta
fresca (Equicosta - Canada), Alberorganic (Verenigde Staten) en
Banafair (Duitsland). In België heeft Urocal Belbana (importeur uit
Blankenberge) als handelspartner en Alterfin* als financiële partner.
Merk op dat de Europese bananenteelt in de franse Overzeese departementen
en de Canarische eilanden in termen van hoeveelheid ondergeschikt
blijft, zelfs al levert ze een derde van het franse verbruik.
Regel van drie
De commercialisering van de banaan zelf wordt gestructureerd volgens een
driehoek die de Afrikaanse banaan naar Europa verdeelt, de Zuid-Amerikaanse
banaan naar het noorden van het continent en de Caribische banaan
naar Europa. Wat de Aziatische banaan (filippijnen) betreft, die richt
zich exclusief op de lokale markten en op export naar Japan. Die indeling
van de wereld is niet zonder gevolgen voor de handels- en douaneovereenkomsten.
In grote lijnen mondt ze uit in de tegenstelling van twee ideologieën:
het liberalisme dat uitgedragen wordt door de Zuid-Amerikaanse
banaan botst met het protectionisme van bepaalde Europese landen
(frankrijk en Groot-Brittannië) ten gunste van hun oude kolonies. Die strijd
tussen de zogenaamde ‘dollar’-banaan en de zogenaamde ‘ACS’-banaan
heeft gezorgd voor een harteloos conflict dat doorgaans de ‘bananenoorlog’
genoemd wordt.
Een keten krijgt vorm
Een jaar na het einde van de bananenoorlog in december 2009 (zie derde
deel) blijft het status quo zeer wankel. Het is die kwetsbaarheid die nieuwe
actoren ertoe aanzet om de banaanketen te herzien. De inzet van NGO’s
en organisaties als Banana Link blijft niet zonder invloed op die bewustwording.
De vraag van consumentenlanden naar duurzame producten en zelfs
naar eerlijke fairtradeproducten vervolledigt die verandering.
29
>>>

Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
inTerview
Joaquín vásqueZ: «de versTrenging van de normen
BrengT KosTen mee voor de planTers»
Joaquín Vásquez is
president van URO-
CAL - Union regional
de organizaciones
campesinas del Litoral
- Equador
Wat zijn vandaag de belangrijkste zorgen voor de
producenten van uw organisatie?
Onze belangrijkste bezorgdheden zijn de toename
van de productiviteit, de organische bemesting van de
gronden om de sigatoka (1) tegen te gaan en de toegang
tot de markt, in de wetenschap dat we het hoofd
moeten bieden aan hoge kosten, onder meer voor de
logistiek (transport en verpakking). Bovendien worden
we geconfronteerd met besproeiing vanuit de lucht op
‘gewone’ plantages vlak naast onze bioplantages.
Wat heeft uw organisatie in haar dertienjarig bestaan
bereikt?
We stellen een versterking van de organisatie vast door
bioproducenten die nationaal erkend zijn. En dat zorgt
in het bijzonder voor een betere knowhow. Daarnaast
hebben we initiatieven uitgewerkt op nationaal niveau
(correcte prijzen, kredietmogelijkheden). Op lokaal niveau
nemen we deel aan de bananencoördinatie van
de Ecuadoraanse kust en hebben we ‘ruimten voor dialoog’
tussen kleine producenten en de regering ingericht
om een integraal ‘bananenplan’ uit te werken dat
rechtvaardig en duurzaam is en regels moet bevatten
die door de openbare en private sector gerespecteerd
moeten worden.
1 Zie pagina 6
30
Hoe vertaalt zich dat in de levensstandaard en de
leefomstandigheden van de planters?
We kunnen zien dat de levensstandaard voor de kleine
producenten met ongeveer 80% is gestegen. Dat is
zichtbaar op het vlak van huisvesting waarbij er overgeschakeld
is van riet op cement, op het vlak van de
scholing van de kinderen, de volksgezondheid, de productie-infrastructuur...
Denkt u een afdoende voedselzekerheidsniveau te
hebben bereikt voor uw planters?
Helaas niet, ook al zijn we vooruitgegaan op gebied van
voedselzekerheid van families die in de bananensector
werken. De Urocal biedt sinds 2004 een voedselzekerheidsprogramma
aan dat voorrang verleent aan de
meest kwetsbare groepen van de gemeenschappen.
Merkt u een evolutie in de vraag van de verbruikende
landen op?
Op wereldniveau is er een stijging van het verbruik van
bioproducten merkbaar, wat een prijsdaling impliceert.
Daarnaast zien we dat de markt meer en meer eist inzake
de hoeveelheid en in het bijzonder de kwaliteit en
ten slotte ook dat een heel aantal normen en standaarden
gevolgd worden.
Wat betekent dat voor uw producenten?
Dat betekent een productiviteitstoename bij onze producenten,
een efficiënter systeem, meer respect voor
de normen die opgelegd werden door de overeenstemmende
agentschappen en een verbetering van de interne
controle. Voor de Urocal betekent het ten slotte
dat er nieuwe bioproducenten worden gerekruteerd.
Bovendien zal een verstrenging van de normen en internationale
certificaten kosten met zich meebrengen,
wat niet zonder financiële gevolgen zal zijn voor de
kleine producenten.

Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
Het is echter nog te voorbarig om over een kentering te spreken omdat er veel
zware bijkomstige zaken bij de teelt en de verkoop komen kijken. Toch laat
de lichte opleving zich al voelen. Terwijl zelfs de multinationals onder druk van
de publieke opinie hun productiebeleid herzien hebben en samenwerken met
certificerende instanties (Chiquita met Rainforest Alliance, Dole met Max Havelaar
en AB, een frans label voor biologische landbouw), komen ook andere
producenten aanzetten met een alternatief aanbod op de markt.
Dat is het geval bij de Antilliaanse banaan die sinds de zomer van 2010
met behulp van sterke communicatie een duurzame productie verdedigt
(zie het interview met philippe Ruelle). Zuidelijker zijn de kleine producenten
in Equador met behulp van Europese NGO’s overgeschakeld op de
duurzaamheidsprincipes. Dat is ook het geval in landen als Ivoorkust en
Kameroen, die hun eigen merken lanceren. Die staan echter nog in de kinderschoenen,
zegt Henri Njalla Quan, voorzitter van Makossa Banana, een
Kameroens merk dat in de herfst van 2009 werd opgericht: «Het is nog te
vroeg om een volledige balans op te maken. We hebben voorlopig slechts
een derde van de 1500 ha aan bouwland gecultiveerd om tot het einde van
2011 een productievolume van 80 000 ton per jaar te garanderen».
ChiquiTa, dole en del monTe: de groTe
drie in de wereld van de Banaan
De wereldmarkt van de bananenexport wordt gedomineerd door drie
grote namen: Chiquita, Dole en Del Monte. Dit driemanschap heeft
sinds meer dan veertig jaar een gezamenlijk marktaandeel van 66%.
Lange tijd was Chiquita met 36% marktleider. Het bedrijf heeft marktaandeel
verloren, waardoor de markt vandaag evenwichtiger verdeeld
is met 25% voor Chiquita en Dole en 16% voor Del Monte. Hoewel ze
geleden hebben onder het Europese bananenregime en de voorkeur
van Europa voor de ACS-bananen, blijven de drie Noord-Amerikaanse
multinationals samen met het Ierse fyffes (8%) en het Ecuadoraanse
Noboa (12%) 86% van de wereldmarkt controleren.
31

Tweede deel : een gegloBaliseerde vruChT
32
En toch. Deze talrijke initiatieven steunen op de waarden van de duurzame
handel, fair trade of bioproductie van de voorlopers voor handel in de landen
van het noordelijk halfrond. Dankzij die positionering kan de Dominicaanse
Republiek zich specialiseren in de biobanaan. peru heeft zich bovendien
dankzij de voor de bioteelt gunstige klimaatomstandigheden – een
lage vochtigheidsgraad waardoor er minder schimmelwerende producten
gebruikt moeten worden - onlangs eveneens gespecialiseerd in die productie.
Driedubbele uitdaging
Voor nieuwe spelers blijft het marktsegment op de wereldwijde markt zeer
klein. Ze moeten aan de duurzame of biologische criteria beantwoorden
en zich onderwerpen aan een prijsdruk die helemaal niet tegemoet komt
aan de productievereisten. Daarnaast moeten ze de schommelingen in de
vraag naar bananen van de importerende landen volgen. De overproductie
kan bruusk gevolgd worden door schaarste ten gevolge van een venijnig
cycloonseizoen. Er zijn veel onbekende factoren die de projecten bemoeilijken.
Bovendien wordt het wispelturige gedrag van de consument hier nog
buiten beschouwing gelaten (zie derde deel).

inTerview
philippe ruelle: «de europese regelgeving
moeT CoherenT ZiJn»
Philippe Ruelle is Algemeen
Directeur
van UGPBAN - Unie
van banaantelersgroeperingen
uit Guadeloupe
en Martinique
In augustus 2007 verwoestte orkaan Dean alle
bananenplantages. Vandaag is de bananenketen
onder een duurzame vorm herboren. Denkt u,
achteraf gezien, dat Dean een goede zaak was?
De herstructurering van de keten is reeds sinds 2003 in
uitvoering. Ze kwam voort uit de wil om anders te gaan
produceren. De Europese regelgeving, die de meest
strikte is ter wereld wat de sociale rechten en fytosanitaire
producten betreft, alsook de marktreglementering
van de WHO, lieten ons immers niet meer toe rendabel
te werken. Er was nood aan herstructurering. Maar het
is waar dat Dean de zaken wat meer vaart heeft gegeven.
Wanneer 100% van de bananenplantages met
de grond gelijk is gemaakt, kan iedereen tegelijkertijd
weer bouwen op verscheidene gemeenschappelijke
fundamenten. Onze zevenhonderd planters zijn zo van
nul herbegonnen.
Stonden de planters van de regio het meeste
open voor de nieuwe productiemethodes omdat
ze reeds getroffen waren door de chloordeconaffaire?
Het is zeker dat die keten van 6500 rechtstreekse en
10000 onrechtstreekse werknemers zich niet alleen
bewust was van de economische impact, maar ook
van de milieu-impact van hun activiteit. Op zoek naar
alternatieve methoden hebben we ons gericht op de
samenwerking met het Technisch Bananeninstituut
van de Antillen en het Cirad, maar ook met de producenten
van de Canarische Eilanden.
Waaruit bestond die herconfiguratie naar een
duurzame productie?
Vandaag is onze volledige productie - 250000 ton per
jaar - duurzaam. Om daartoe te komen, hebben we
een inventaris gemaakt van goede praktijken en hebben
we onze productiemethode gewijzigd om minder
middelen te gebruiken. Zo vangen we in de serres de
snuitkevers met hormonen. Om onkruidverdelgers te
vermijden, zaaien we tegelijkertijd met de beplantingen
inheemse planten in. Deze planten, zoals de clematis,
wedijveren niet met de bananenboom maar bedekken
de bodem. Al het afval, zoals de plastic verpakkingen,
worden volledig gerecupereerd en gerecycleerd en het
water wordt hergebruikt in de pakhuizen.
Sinds 1996 hebben we het verbruik van behandelingsproducten
met 74% teruggeschroefd. En ons ‘duurzame
bananenplan’ voorziet een vermindering met 50%
van fytosanitaire producten tussen 2008 en 2013.
Helaas woedt de zwarte bladvlekkenziekte sinds
enkele maanden op Martinique. Brengt dat uw
methoden opnieuw ter discussie? Wat met de
producten op biologische basis?
Wat de bladvlekkenziekte betreft, moeten we bijna wekelijks
een besproeiing vanuit de lucht uitvoeren, wat
een redelijke verhouding blijft. De gebruikte producten
zijn schimmelwerende producten die goedgekeurd zijn
door de Europese Unie en geen gevaar vormen voor
de bevolking of het milieu. Een behandeling op drie
bestaat trouwens enkel uit minerale olie die gebruikt
wordt in de biologische landbouw. Wat natuurlijke producten
als thee-extracten of gisten die goed blijken te
scoren tegen schimmelziekten op de Dominicaanse
Republiek betreft, stoten we op de Europese regelgeving
die paradoxaal genoeg de import goedkeurt van
bananen die daarmee behandeld zijn, maar die deze
productiemethode verbiedt. Zodanig dat we tegenwoordig
geen biologische
bananen
kunnen produceren
in tegenstelling tot
de Dominicaanse
Republiek. We willen
graag werken met
de striktst mogelijke
reglementering,
maar deze moet dan
wel coherent zijn...
“Bent U rijp voor
fair trade banana?”
33

derde deel :
een KeTen
is geBoren

derde deel : een KeTen is geBoren
aCs-Banaan Tegen
dollarBanaan
De banaan heeft zijn bijnaam van ‘groen goud’ niet gestolen. In navolging van
de aardolie, zorgt deze gecommercialiseerde vrucht onder haar oorspronkelijke
kleur voor confrontaties en spanningen tot in de hoogste kringen van de WHO.
Geschematiseerd kan de wereld van de banaan in drie kampen onderverdeeld
worden. Enerzijds is er de ‘dollarbanaan’, die geproduceerd wordt in
de zones met politieke invloed van de Verenigde Staten (Zuid-Amerika, Centraal-Amerika
en de Caraïben). Het is die banaan die voornamelijk in Noord-
Amerika wordt geïmporteerd. Hij wordt ook naar Europa getransporteerd via
de havens van de Noordzee, in het bijzonder de haven van Antwerpen die
een ware draaischijf vormt. Anderzijds is er de banaan uit de ACS-landen
(Afrika, Caraïben en Stille Oceaan), een banaan die geproduceerd wordt in
de oude franse en Britse kolonies en die vaak in Europa wordt geïmporteerd
via de Middellandse zeehavens, maar ook via de haven van Duinkerke, die
aan naamsbekendheid wint voor de fruitimport. Een derde hoofdrolspeler is
ten slotte de Europese banaan die in de franse overzeese departementen
en op de Canarische Eilanden wordt geproduceerd. Een categorie apart:
omdat er geproduceerd wordt binnen de Europese Unie zijn deze bananen
niet onderhevig aan douanerechten of contingenteringen.
Verloren strijd
Martinikanen, Guadeloupers en Canariërs zijn niet de enigen die een bijzonder
statuut genieten op de wereldwijde bananenmarkt. Sinds de introductie
van de eengemaakte Europese markt in 1993, werden de ACS-bananen
vrijgesteld van douanerechten voor quota’s van 875000 ton/jaar. Evenveel
rechten werden geërfd van de handelspreferenties van de overeenkomst
van Lomé in 1975 die werd bepaald door de OCMB (gemeenschappelijk
marktordening voor bananen). Gedurende die tijd bleven de bananen afkomstig
uit Latijns-Amerika onderworpen aan quota’s en aan belastingen
door de Europese Unie tegen 176 euro/ton. Een situatie die als discriminerend
en protectionistisch werd aangegeven door de drie multinationals
die de Zuid-Amerikaanse markt controleren en die steun kregen van de
onafhankelijke producenten die aan de marktwetten overgeleverd waren.
Op 15 december 2009 kwam er een onverwachte wending in de wereld
van de banaan. In de hoofdzetel van de WHO in Genève gaf de Europese
Unie toe aan de Zuid-Amerikaanse druk en sloot het een akkoord met de
producerende landen van het continent. De Unie beloofde de importtarieven
geleidelijk te verlagen tot 114 euro/ton in 2017. Daartegenover laten
de Verenigde Staten en vier andere landen van Latijns-Amerika het beroep
tegen de Europese Unie bij de WHO vallen.
35

derde deel : een KeTen is geBoren
36
Europa maakt daarmee een einde aan bijna twintig jaar bananenoorlog,
een uniek geschil in de geschiedenis van de wereldwijde handelsrelaties.
Maar hoewel het erkend wordt als een aanzienlijke vooruitgang in de onderhandelingen
van de Doha-ontwikkelingsronde, kondigt dat ‘bananenakkoord’
(of GATB: Geneva Agreement on Trade in Bananas) daarentegen
het einde van het voorkeursregime voor de ACS-landen aan. Europees afgevaardigde
Charles Goerens, rapporteur van het dossier ‘ACS-bananen’
(14) zegt: ‘het gaat om een strijd tussen opkomende landen en minder ontwikkelde
landen, waaruit de noodzaak aan een voorzichtigere stap inzake
handelspreferenties voortkomt.’
Nieuw regime
De liberalisering van de markt blijft inderdaad niet zonder gevolgen voor
de ACS-landen. Hun negenhonderdduizend ton bananen die naar de Europese
Unie worden getransporteerd, staat plots op gelijke voet met de
vier miljoen ton van de multinationals, die wat betreft de transport- en
transactiekosten schaalvoordelen genieten. Reeds in 2008 werden de bananenproducerende
ACS-landen gealarmeerd in de ‘oproep van Yaoundé’
over de nefaste gevolgen van dat ‘extravagante liberalisme’. Een noodkreet
die overgenomen werd in een rapport van het ICTSD (International Centre
for Trade and Sustainable Development) (15) die schat dat de ACS-landen
om en bij de 15% aan marktaandeel zullen verliezen en die de verdwijning
voorspelt van bepaalde kleine producenten als Jamaica of Suriname. Kameroen,
Ivoorkust en Ghana zullen eveneens in moeilijkheden komen.
Beheer na 2013
Om de overgangseffecten te verzachten, besloot Europa om een programma
van begeleidende maatregelen van tweehonderd miljoen euro vrij te
maken tussen nu en 2013 (de ACS-landen eisten vijfhonderd miljoen euro).
Op de vervaldag - die samenvalt met het van kracht worden van het nieuwe
GLB (Gemeenschappelijk Landbouwbeleid) - zullen de ACS-landen opnieuw
moeten onderhandelen over hun voorwaarden. Voor de spelers van
de fair trade, vormt het bananenakkoord van de EU een nieuwe uitdaging.
‘We zijn bezorgd over de impact van het akkoord op de bananenproducenten
in de ACS-landen, in het bijzonder op de kleine landbouwers die met de
minder dure bananen van Latijns-Amerika moeten concurreren’, geeft Rob
Cameron, lid van het uitvoerend bureau van fLO, toe.

analyse van de priJs
van een Kilo Bananen
gewone Banaan: e 2 per Kilogram
e 0,12
Kleine producent
e 0,31
e 0,38
Koers van verwerking
en export
e 0,38
Recht op het Max
Havelaar-label
e0,03
e 1,49
Koers van import, verwerking,
verpakking, distributie
e 1,49
Banaan meT heT max havelaar-laBel : e 2,21 per Kilogram
Bronnen: Max Havelaar
Op basis van gemiddelde prijzen, in het bijzonder voor het cijfer van de kleine producent van de gewone
banaan, dat gebaseerd is op de prijzen in Ecuador, Colombia, Ghana, de Benedenwindse Eilanden, Costa
Rica en de Dominicaanse Republiek.
37

derde deel : een KeTen is geBoren
38
Zelfs in Zuid-Amerika blijven de reacties gematigd zoals Carla Veldhuysen,
regiocoördinator van fLO voor Colombia, Venezuela en panama, opmerkt.
‘Voor onze producenten zou de beslissing om de douanerechten te doen
dalen hen de kans moeten geven om hun opbrengsten te laten stijgen. De
grote vraag is echter wie er werkelijk van het akkoord zal profiteren. Zal
het prijsverschil terugvallen op de producent? ». In ieder geval hebben
de bananenproducenten van de Dominicaanse Republiek en de Bovenwindse
Eilanden, die rechtstreeks moeten opboksen tegen de ‘dollarbananen’,
veel hogere productiekosten. Voor Rose Renwick, verantwoordelijke
bij de Windward Islands farmers Association (WINfA), een coöperatieve
vereniging voor gecertificeerde fairtradebananen van de Bovenwindse Eilanden
is ‘dit reglement een zoveelste rampzalige slag voor niet alleen de
bananenindustrie, maar ook voor de economische, sociale en algemene
ontwikkeling’.

inTerview
alisTair smiTh: ‘er is geen enKele samenhang Tussen
heT liBerale disCours en heT duurZame KaraKTer’
Alistair Smith is auteur
van het boek ‘La
saga de la banane’*
en oprichter van Banana
Link, vereniging
voor het promoten
van fairtrade en duurzame
handel in het
distributienetwerk
voor de banaan.
Vroeger werden de spelregels van de bananenmarkt
opgelegd door de multinationals. Van nu
af aan is het de groothandel die de voorwaarden
oplegt. Van wanneer dateert deze verandering in
de machtsverhoudingen?
De groothandel nam vanaf het midden van de jaren
negentig, en steeds meer sinds 2000, de bovenhand.
Dit moet naast een sterke concentratie
van deze branche en de rationalisering van haar
bevoorradingsnetwerken gezien worden. Daar waar
de verdelers vroeger bijvoorbeeld vijf leveranciers
hadden, hebben ze er nu slechts twee. Als ze al niet
rechtstreeks tussenkomen met hun eigen merk, zoals
het geval is voor de Duitse verdeler Rewe die
de multinationals van deze internationale groothandel
kortsluit. Verder zorgt dit ervoor dat ze hun verantwoordelijkheden
tegenover de consument nog
meer opnemen.
Loopt het verlies aan slagkracht van de vakbonden
in de producerende landen parallel met de
toename van de macht van de groothandel?
Neen, helemaal niet. ze kwam eerder. Dit bewijzen
de pogingen om de vakbonden in Costa Rica te ontwrichten
vanaf de jaren tachtig, die hun oorsprong
vinden in de Koude Oorlog en in de angsten die de
*Uitgave Charles Leopold Mayer, 2010, ISBN978-2-8477-150-7
krachtige vakbonden samen met de communistische
politieke macht doen ontstaan.
Het is mogelijk dat in bepaalde landen, de vakbonden
toch verdwenen zouden zijn zonder de steun
van de NGO’s, de Europese vakbonden en de vakbonden
van andere landen die afnemer zijn. Vandaag
zijn ze erg verzwakt in Costa Rica, maar ze
overleven bijvoorbeeld in Honduras, zelfs als ze erg
sterke druk ondervinden van de onderhandelingen
van de collectieve overeenkomsten. In Colombia
geniet de vakbond van de bananensector, ondanks
de politieke chaos van een collectieve nationale
conventie met meer dan driehonderd plantages en
vertegenwoordigt hij 90% van de arbeiders.
Kan Europa met één stem spreken als het op
duurzame banaanproductie aankomt?
Wat het proces vertraagd heeft is de strijd binnen
de WTO en het feit dat de regeringen heen en weer
geslingerd werden tussen drie partijen: de Europese
bananenmarkt, de ACS en de dollarbananen. Er zijn
stromingen die het niveau van de Antilliaanse, de
Latijns-Amerikaanse en de Afrikaanse markten naar
boven proberen te trekken, maar de lage prijs blijft
een probleem. De liberalisatie van de markt in 2006
heeft ook de competitie ‘naar onder’ versterkt. Er is
geen enkele samenhang tussen het liberale discours
en het duurzame karakter. Er moet op internationale
schaal een gemeenschappelijke taak aangevat worden,
die erin bestaat deze sociale en duurzame criteria
op het vlak van de WTO te integreren.
39

derde deel : een KeTen is geBoren
Zelfregeling
onmogeliJK
Deze vrees die door de producenten
geuit werd, benadrukt nog eens
het verschil in productiekosten van
het ene continent tegenover het
andere, en van de ene teeltwijze
tegenover de andere. «Onze planters
verdienen op één dag wat hun
collega’s uit Centraal-Amerika op
één maand verdienen», vat philippe
Ruelle, voorzitter van de UGBpAN
(de federatie van Antilliaanse producenten)
samen. De situatie wordt
dus meer dan ooit precair gemaakt
door de GATB die verantwoordelijk
geacht wordt voor een prijsdaling
van de bananen in de Europese supermarkten
door de concurrentie
tussen de producenten te verscherpen.
José Manuel Barroso, voorzitter
van de Europese Commissie
had de opzet van deze nieuwe commerciële
orde voor het ‘stimuleren
van het systeem’ met als resultaat
de consument toe te laten een kilo
bananen goedkoper aan te kunnen
kopen overigens niet verborgen.
Schommelingen
De banaan is een miskende exotische
vrucht. Zijn oorsprong kan niet
uit zijn prijs afgeleid worden. De prijs
in de kleinhandel in Europa schommelt
tussen 1,09/kg (Duitsland) en
1,60/kg (frankrijk). De prijzen in de
groothandel tonen belangrijke verschillen
naargelang de afkomst en
het importerende land. In december
2009 kostte een banaan uit de ACSlanden
in de Belgische groothandel
bijvoorbeeld € 1,45 terwijl de ‘dollarbanaan’
slechts € 1,20 kostte (€1
40
voor bananen uit de EU). In frankrijk
werden de prijzen van de drie verschillende
origines op € 0,80/kg per
kilo vastgelegd. (15)
Bij de invoer kende de Europese prijs,
die in 2009 gemiddeld op € 0,67/kg
vastgelegd werd, enkele dalingen in
frankrijk met € 0,64/kg en een prijs
per Aldikilo - index van de weekprijs
van de Europese banaan - die rond
de € 0,70 ligt. Dit is een gevolg van
de GATB en de overproductie op wereldvlak,
een overproductie die niet
alleen uit de stijging van het aanbod
voortvloeit, maar ook uit de daling
van de Europese consumptie. De
nettobevoorrading van de Unie van
27 landen daalde zo met 330.000 ton
in 2009, ofwel 770 gr minder per inwoner
(16). De prijs van de banaan
blijft dus afhankelijk van schommelingen
van de vraag, én – omwille van
klimatologische wisselvalligheden –
van het aanbod.
In 2008 deden de overstromingen
in Costa Rica - derde uitvoerder op
wereldvlak - de Noord-Amerikaanse
en Europese markten met respectievelijk
12 en 16% dalen. « Deze
markt heeft geen zelfregulering »,
merkt Denis Loeillet (17) op. Hij is
echter van mening dat « een regelsysteem
op basis van de omvang
onontbeerlijk is, want de banaan is
geen landbouwproduct zoals de andere.
»
Overproductie
Op het ogenblik, en bij gebrek aan
een regelgevende instantie, draait
de productie op volle toeren met het
risico op overproductie. Ecuador
meldde reeds een recordproductie
in 2009 met een stijging van 6% en
lijkt deze prestatie te zullen overdoen.
Costa Rica, dat na de overstromingen
herstelde, laat dit jaar
110 miljoen kartons optekenen. Colombia
steeg tot 97 miljoen kartons.
Deze aantallen doen het ergste vermoeden.
Zelfs Chiquita krijgt het
benauwd met deze overproductie...
Een overproductie die vandaag ook
de fairtradebanaan treft, met heel
wat risico’s voor de producenten
die zelf een kwaliteitslabel wilden
lanceren.
Maturatie
Het kwaliteitslabel, vroeger een
voorrecht van de coöperatieven die
door de NGO’s gesteund werden,
is vandaag het stokpaardje van de
multinationals. Chiquita en Dole namen
de verantwoordelijkheid voor
de voorschriften van de duurzaamheid
of eerlijkheid en getuigen van
de evolutie en opleving van de bananensector.
Zo merkt men nieuwe
spelers op, in Kameroen met Makossa
Banana maar ook in Ivoorkust
en Senegal (zie kader), landen
waar de regeringen aan de distributieketen
een strategisch belang
hechten.
Deze nieuwe positioneringen wijzen
op het ontstaan van een mature
markt voor een distributieketen die
de spelers van de eerlijke handel,
duurzame producenten en biopro-

*fairtrade Labelling Organisations
International fLO met hoofdzetel in Bonn.
Deze organisatie verenigt alle organisaties
voor kwaliteitslabels voor eerlijke handel.
ducenten verenigt. De keten steunt
op de evolutie van de consumenten
op zoek naar ‘fairtrade-aankopen’
en voorspelt mooie perspectieven
zodat «men zich de vraag kan stellen
of er een limiet staat op de ontwikkeling
van duurzame handel» (18).
In België geniet de fairtradebanaan,
die voor het grootste deel fairtradebio
is, een goede naam en faam. De
bananen die op de markt gebracht
worden door de grote distributieketens
Delhaize, Colruyt en Carrefour/GB
is het fairtradeproduct dat
na honing en koffie het meest geconsumeerd
wordt door de Belgen.
Het marktaandeel evolueerde van
1,33% in 2001 naar 7,96% in 2005.
Consolidatie
De verkoop van de duurzame bananen
kende de laatste twee jaar een
stijging van 63%. Met 3,5 miljoen
ton in 2009 is die banaan nu goed
voor 20% van de uitvoer. Daarmee
derde deel : een KeTen is geBoren
overstijgt de banaan ruimschoots
andere producten zoals cacao, thee
of koffie. Latijns-Amerika, met een
marktaandeel van 72% de grootste
leverancier van gewone bananen,
verbreekt zijn eigen record: 97%
van de bananen op dit continent
wordt duurzaam geproduceerd.
Deze inspanningen, samen met de
eisen in verband met het kwaliteitslabel,
zetten de producenten beetje
bij beetje aan tot het optimaliseren
van hun organisatie. Dan moet
het distributienetwerk op zich nog
geïdentificeerd worden. Een idee
dat door de banaan-NGO’s zoals
Bananalink, die oproept tot integratie
van de sociale en duurzame
criteria op het vlak van de WHO,
verdedigd wordt.
sTandaarden, KwaliTeiTslaBels,
CerTifiCaTies
Europa legt normen op voor de banaan op het vlak van kleur, kwaliteit
en vorm. De banaan die op Europese bodem komt, moet er
goed en schoon uitzien en intrinsieke kwaliteiten hebben: minder
dan 0,50 mg lood per kilo, minder dan 0,05 mg cadmium en 0,03
mg kwik. Andere eigenschappen (duurzaam, eerlijk, biologisch…)
worden gegarandeerd door verschillende certificatie- en kwaliteitslabelorganismen:
Rainforest Alliance en zijn rode kikker voor het
duurzame karakter, Certisys in België, Naturland in Duitsland, AB
(Biologische landbouw) in frankrijk, IfOAM en SAI (SA 8000) voor
het bio-aspect. Het fairtradelabel ten slotte wordt uitgereikt door het
fLO, dat sinds begin 2011 haar logo een nieuwe look en rechthoekige
vorm gaf.
41

derde deel : een KeTen is geBoren
42
iniTiaTief :
agrofair en vredeseilanden slaan de
handen in elKaar voor de senegalese
BananenBoom
Bijdragen tot het ontstaan van een distributienetwerk voor de banaan in een
gebied dat tot nog toe te weinig gespecialiseerd was in dit product: dit is de
uitdaging van Agrofair als gevolg van de oproep van een coöperatieve van
ongeveer twaalfhonderd kleine producenten uit Tambacounda in Senegal
(250 ha). Voor dit bedrijf, gespecialiseerd in de invoer van tropische vruchten
(waarvan 90% via de haven van Antwerpen passeert), vertegenwoordigt
de invoer van bananen een groot deel van de totale activiteit van dit bedrijf
(omzet 2009: 52,8 miljoen euro). 59.200 ton bananen waarvan in 2009 27,6
ton fairtradebananen en 24 ton biofairtradebananen werden verkocht door
Agrofair, waarvan 30% van de aandeelhouders bestaat uit kleine producenten.
Agrofair is dus geen invoerder als een andere. Deze invoerder heeft als doel
de handel ten dienste te stellen van de ontwikkeling van de lokale bevolking.
Terwijl de Zuid-Amerikaanse producenten zoals Costa Rica een duidelijke
verbetering van hun situatie zien, wordt in Afrika een tussenkomst
met aandacht voor knowhow en jobcreatie noodzakelijk. Vandaar het engagement
van Agrofair (aan de zijde van Vredeseilanden, een Belgische
hulporganisatie voor de ontwikkeling van kleine producenten) in Senegal
ondanks de minder gunstige omstandigheden in vergelijking met het Zuid-
Amerikaanse continent.
Productieketen
Chris Claes, coördinator van het departement voor duurzame landbouw
van Vredeseilanden, verduidelijkt echter dat Senegal omstandigheden te
bieden heeft die gunstig zijn voor het telen van biobananen. «De klimatologische
situatie, de niet vervuilde gronden, een lagere vochtigheidsgraad
dan in Latijns-Amerika, dus minder kans op ziekten: dat zijn sterke troeven!»
De Senegalese regering heeft trouwens een steunprogramma voor de biobanaan
ontwikkeld.
Het is dus in deze omgeving dat Vredeseilanden en Agrofair de landbouworganisatie
Aprovag (Telersvereniging uit de vallei van de Gambiarivier) steunen
om «deze planters te kunnen helpen met hun producten op de markt
te brengen en zo de concurrentie met de bananen uit Ivoorkust het hoofd
te bieden.» gaat Hans-Willem van der Waal verder. Hij koestert de hoop
op een dag naar Europa te kunnen uitvoeren. Naast het verbeteren van de
productieketen heeft het project twee andere doelstellingen: de economische
versterking van de landbouworganisaties onder een overkoepelende
organisatie (Nationale unie van spelers in het distributienetwerk van bananen
in Senegal) en het ontstaan van verwante activiteiten. «Wij helpen bij
het oprichten van bedrijven geleid door vrouwen die het fruit verwerken tot
producten als sap, confituur, azijn...», vertelt Chris Claes.

inTerview
george JaKsCh: «ChiquiTa vernieuwT»
George Jaksch is
Senior Director Corporate
Responsibility
and Public Affairs bij
Chiquita.
Chiquita is de eerste multinational die zich onderwerpt
aan de inspecties van een NGO, Rainforest
Alliance, om het duurzame karakter van
haar productie te voorzien van een kwaliteitslabel.
Wat betekent een duurzame banaan voor
Chiquita ?
Deze dient aan verscheidene criteria te voldoen. De
productie ervan mag niet schadelijk zijn voor het
milieu, noch voor de gezondheid van de planters,
noch voor die van de consument.
Nochtans is dit duurzame karakter niet de eerste
stap. Hoe wordt zulke productie gewijzigd?
Deze wordt gebaseerd op de bescherming van het
milieu en de biodiversiteit en op goede landbouwpraktijken.
Ze garandeert goede sociale omstandigheden
voor de planters en de gemeenschappen
en tot slot waakt het management erover dat deze
normen voortdurend worden toegepast.
Beschrijf eens de evolutie van uw ontwikkeling,
van bij het begin in 1992?
In die tijd zijn we begonnen met twee ondernemingen
en twee jaar later verkregen we het certificaat
voor onze ondernemingen – 15 000 ha - in panama,
Costa Rica, Honduras en Guatemala. Beetje bij
beetje hebben de onafhankelijke planters die voor
ons werkten zich aangesloten bij die benaderings-
wijze. Wij hebben immers het principe de productie
te diversifiëren om niet afhankelijk te worden van de
grillen van het klimaat. Op die manier komt een derde
van onze bananen uit eigen productie, waardoor
we technisch voortdurend kunnen evolueren. Overigens
beschikken we over een onderzoekscentrum in
Costa Rica. Vanaf het jaar 2000 werden onze tweeduizend
plantages gecertificeerd en elk jaar onderworpen
aan een controle van de NGO’s. Daardoor
kunnen we er constant op vooruitgaan. Daarnaast is
80 tot 90% van onze leveranciers zelf gecertificeerd.
Welke balans maakt u op?
Wat biodiversiteit betreft, hebben we een miljoen
bomen geplant en de gronden die niet gebruikt worden
voor de teelt zijn heraangeplant. De planters en
hun gezin hebben toegang tot gezondheidszorg,
onderwijs en ook ontspanning, met een loon dat
50 tot 100% hoger ligt dan de minimumlonen die
door de staat zijn vastgelegd in elk van deze landen.
Vijfduizend van hen, waaronder zeshonderd alleenstaande
vrouwen, zijn zo eigenaar om van hun
huis kunnen worden. Wij hebben meer dan tachtigduizend
opleidingen aan veertienduizend arbeiders
gegeven. Bovendien is men er door de landbouwmethodes
in geslaagd het gebruik van meststoffen
en productiemiddelen systematisch te verminderen.
Elke plantage is voorzien van een filtersysteem. Er
worden regelmatig mechanische en biologische
controles uitgevoerd.
Wat is de kostprijs van deze duurzaamheid?
We hebben natuurlijk wel twintig miljoen Amerikaanse
dollar geïnvesteerd, maar men kan gewoonweg
niet in termen van kosten oordelen. De toepassing
van dit systeem heeft van bij het begin geholpen bij
het verminderen van deze kosten. Vandaag, met
de stijging van de energieprijzen, is dit moeilijker te
zeggen, maar we hebben er in ieder geval bij gewonnen,
ook wat merkimago betreft en daar verheug
ik mij persoonlijk over.
43

ConClusie

equiem voor
de Cavendish
ConClusie
Deze grote plant, die op een boom lijkt zonder er een te zijn, herbergt een
hoop economische en ecologische uitdagingen voor de planeet. Hij omvat
een veelheid aan paradoxen, zowel in zijn geschiedenis als in zijn productie,
die de complexiteit van zijn teelt vergroten. Deze vrucht zonder pit of steen
zit niet verlegen om een contradictie. Als tropische vrucht is de banaan het
meest geconsumeerde fruit in het Westen. Zelfs na lange tijd een hoge tol
aan mensenlevens geëist te hebben, is de banaan vandaag synoniem met
voedselveiligheid, zo niet met het overleven van honderden miljoenen mensen.
Ooit waren de bananenteelt en -handel het symbool van de uitbuiting
van de ene mens door de andere, nu het strijdtoneel voor een rechtvaardiger
wereld.
Omwille van al deze redenen blijft de banaan een symbool van hoop terwijl
de sector zich opnieuw aftekent. Het is de belichaming van de strijd om een
duurzamere teelt en een eerlijkere handel. Zonder al te optimistisch te worden,
kan men alleen maar vaststellen dat het feit dat de grote producenten
stap voor stap deze waarden omgezet hebben naar de zo omstreden methodes
het grootste succes van de acties is. Al met al moeten er nog veel
problemen opgelost worden. Er tekent zich immers een nieuwe uitdaging
af. En deze keer van een ander formaat, want het gaat hier over niet minder
dan het voortbestaan van de banaan. De panamaziekte heerst vandaag in
Maleisië en in de filippijnen. Een ernstige plaag, die nog ernstiger zal worden
eens ze Latijns-Amerika bereikt.
In de jaren vijftig en zestig, toen de panamaziekte zich verspreidde op de
Gros Michel, zat de Cavendish al in de ‘wachtzaal’, herinnert Rony Swennen
zich, onderzoeker aan de Katholieke Universiteit Leuven. Vandaag beschikt
de markt niet over variëteiten die in staat zijn de Cavendish te vervangen.
Dit wil niet zeggen dat de bananenboom zal verdwijnen, aangezien
er een groot aantal variëteiten bestaan. Maar het is de Cavendish, met een
productie van 57 op 69 miljoen ton, die gaat uitsterven. En de multinationals
hebben nog geen vervanger gevonden. De markt heeft dus meer dan
ooit de wetenschap nodig. De race tegen de klok is begonnen.
45

Bronnen
46
Bronnen
(1) Cirad
(2) Assobacam Association bananière du Cameroun
(3) Rapport van de fAO- l’économie mondiale de la banane (1985-2002)
(4) La place des cultures vivrières dans les systèmes de production en
agriculture de plantation :
le cas du département d’Agboville (Côte d’ivoire) Jean-Louis CHA-
LÉARD École Normale Supérieure de Saint-Cloud,
(5) http://bananas.bioversityinternational.org
(6) http://www.biw.kuleuven.be/English/research/CropBiotechnics.aspx
(7) http://www.biw.kuleuven.be/dtp/tro/home.htm
(8) http://www.africatime.com
(9) Jolivalt and De Reuk, 2007
(10) Banana The fate of the fruit that changed the World, Dan Koepel,
plume penguin 2009 / Tanz um die Banane, Handelsware und
Kultobjekt, Dölling und Galitz Verlag Hamburg-München 2003
(11) La Saga de la banane, vers des filières durables et équitables, Alistair
Smith Bananalink, Editions Charles Léopold Mayer, paris 2010 ISBN
978-2-84377-150-7
(12) Banana Wars, power, production, and History in the Americas Steve
Striffler and Marl Moberg Duke University press Durham and London
2003 NC 27708-0660
(13) Wen macht die Banane krumm Kolonialwarengeschichten Rainer
Griesshammer, Claudia Burg, Rowohlt, 1989 ISBN3 498 02450 7
(14) Le Courrier, le magazine des relations et coopérations
Afrique-Caraïbes-pacifique et Union européenne. 25/10/2010
(15) International Centre for Trade and Sustainable Development
passerelles numéro 4 décembre 2009
(16) Statistische verzameling Banane 2009 Odeadom
(17) Dossier Banane- Cirad-fruitrop
(18) Le Commerce équitable, Sylvain Lallemand, Isabel Soubelet,
Le Cavalier bleu 2008

Trade for
developmenT
CenTre
Het Trade for Development Centre is een programma van BTC, het Belgisch
Ontwikkelingsagentschap, dat instaat voor de promotie van eerlijke en duurzame
handel met de ontwikkelingslanden, en dat zorgt voor handelshulp.
Het Trade for Development Centre heeft drie hoofdactiviteiten:
> expertisecentrum
Het Trade for Development Centre is het expertisecentrum voor eerlijke
handel, duurzame handel en handelshulp.
Verzamelen, analyseren en produceren van informatie (opiniepeilingen bij
de consumenten, marktstudies, enz.)
Leiden een werkgroep in het platform “Ondernemen voor ontwikkeling” dat
steun biedt aan de privésector.
> steun aan producenten
Het Trade for Development Centre is een instrument voor de ondersteuning
van producentenorganisaties. Het steunt gemarginaliseerde producenten,
micro- en kleine ondernemingen en projecten in de sociale economie die
kaderen in de dynamiek van eerlijke en duurzame handel.
Versterken van de organisatorische en technische capaciteiten evenals de
productiecapaciteiten.
Relevante informatie doorgeven (over de markt, potentiële certificeringen,
enz.).
> sensibilisatie
Het Trade for Development Centre organiseert bewustmakingscampagnes
en ontwikkelt instrumenten voor de sensibilisatie van de consumenten, de
economische actoren en de Belgische overheid.
47

BTC
BelgisCh
onTwiKKelingsagenTsChap
hoogsTraaT 147
1000 Brussel
T +32 (0)2 505 37 00
f +32 (0)2 502 98 62
info@BTCCTB.org
www.BTCCTB.org