(deel3): Panoramisch verlangen, panopticisme en Foucault - KABK

Panoramisch verlangen, panopticisme en Foucault
1. Freaks, panorama’s en pretparken
Coney Island USA
Wereldtentoonstellingen, pretparken
Panoramisch verlangen en panopticisme
2. Michel Foucault
1926-1984
Het denken van Foucault zeer kort samengevat
De boeken
Abnormaal in historische tijden
Discipline
Het panopticum
Panopticisme
3. Foucault en de kunst
Even terug naar de panorama’s
Foucault als activist
Foucault en de kunst
4. Samenvatting
5. Verder lezen
6. Opdracht
1

1. Freaks, panorama’s en pretparken
Coney Island USA
Coney Island, het oudste pretpark ter wereld bij het
strand van de stad New York, herbergt een museum met
de weinig tot de verbeelding sprekende naam Coney
Island USA. De collectie is echter heel bijzonder: hier
wordt met behulp van foto’s, decorstukken en
theatervoorstellingen de herinnering geconserveerd aan
het fenomeen van de freakshow en de sideshow — de
menselijke uitstalkast van Siamese tweelingen, dwergen,
reuzen, vrouwen met baarden, meisjes met vier borsten,
gecombineerd met voorstellingen van degenslikkers,
fakirs en artiesten die de meest bizarre handelingen
uitvoeren.
2
Een reus en een dwerg in Liliputia, ca. 1910
http://www.org-urb.dk/UK/liliputia.htm
Als bezoeker word je in dit museum heen en weer geslingerd tussen opwinding en schaamte, alsof
je in de geestelijke variant zit van de achtbanen die in diverse uitvoeringen nog steeds als
attractie aanwezig zijn op Coney Island. Echt en onecht, sensatie en afkeer, verwondering en
fascinatie – alles loopt hier duizelingwekkend door elkaar.
Ooit behoorden freakshows en sideshows tot de hoofdattracties van ieder zichzelf
respecterend pretpark. Dat nam soms bizarre proporties aan. Zo huisvestte Coney Island een
tijdlang een complete miniatuurstad, Liliputia genaamd, waar zo’n driehonderd dwergen
samenwoonden. Bezoekers konden er tegen betaling zien hoe deze kleine mensen leefden in een
wereld die moet hebben geoogd als een parodie op de grotemensenwereld.
Lilliputia op Coney Island
http://www.org-urb.dk/UK/liliputia.htm
Tegenwoordig lijkt het bijna ondenkbaar dat er nog een dergelijke menselijke dierentuin zou
worden ingericht. Naar onze vaak stellige overtuiging zijn wij nu een flinke stap verder in de
beschaving, door het zeer onbeschaafd te vinden om mensen tentoon te stellen. Tegelijkerijd
hebben vele gemarginaliseerde groepen, zoals de eertijdse ‘freaks’ zich geëmancipeerd. Die
emancipatie heeft te maken met een succesvol pogen het denken over wat normaal en abnormaal
is te veranderen.

In dit hoofdstuk zal het gaan over zulke zaken. Via de freakshows belanden we op
wereldtentoonstellingen, in het 19 e eeuwse panorama en komen vervolgens uit bij Michel Foucault,
een Franse denker die grote invloed heeft gehad op het denken over wat ‘normaal’ is en
‘abnormaal’.
Wereldtentoonstellingen, pretparken
Het tentoonstellen van mensen als ‘freaks of nature’, spelingen van de natuur, was in de 19 e eeuw
een tamelijk gewoon en wijdverbreid verschijnsel. Het fenomeen schijnt te zijn ontstaan als
uitvloeisel van de wereldtentoonstellingen, de grote internationale exposities waar de
deelnemende landen een beeld gaven van hun economische, sociale, culturele en technische
ontwikkeling. Het idee was om zo een weerspiegeling te laten zien van de mensheid: een
panoramisch beeld van de wereld in al zijn wonderbaarlijkheid. Wereldtentoonstellingen hadden
oorspronkelijk een buitengewoon ernstig doel, waarin wetenschappelijke interesse en
economische belangen hand in hand gingen. Vaak echter hadden die tentoonstellingen ook het
karakter van een veredelde kermis. Wat vandaag rest van de grote wereldtentoonstellingen rond
1900 is dan ook meestal regelrecht volksvermaak van wisselend cultureel gehalte: de Eiffeltoren
in Parijs, het Atomium in Brussel, het Museumplein in Amsterdam, de Montjuic in Barcelona – al
die plekken en gebouwen waren ooit het middelpunt van een opgewekt geloof in de macht en de
kracht van de moderne tijd, maar zijn tegenwoordig hoofdzakelijk in gebruik als toeristische
trekpleisters, waar de wetenschappelijke pretentie van weleer soms nog maar nauwelijks
merkbaar is.
Er worden vandaag de dag nog steeds wereldtentoonstellingen in de oude traditie georganiseerd,
zoals bijvoorbeeld in 2000 in het Duitse Hannover. Maar ook op andere gebieden leeft de
wereldtentoonstelling voort. Voorbeelden in de kunstwereld zijn bijvoorbeeld de Biënnale van
Venetië of de Documenta in Kassel, die zichzelf ondertitelt als ‘Weltausstellung der Kunst’.
Voor Documenta 12 in 2007 werd het zogenaamde Aue Paviljoen gebouwd – een tuinbouwachtig kassencomplex,
dat door de organisatie expliciet vergeleken werd met het fameuze Crystal Palace in Londen, waar de eerste
wereldtentoonstelling in 1851 werd gehouden. Over de toepasselijkheid van deze vergelijking verschilden de
meningen.
3

Panoramisch verlangen en panopticisme
Al sinds de Renaissance is een tendens in de westerse cultuur zichtbaar die je zou kunnen
omschrijven met de term ‘panoramisch verlangen’: een behoefte om de wereld als een
samenhangend geheel te zien, dat je wetenschappelijk kunt ordenen in allerlei categorieën, en die
je vervolgens weer op een didactische manier tentoon kunt stellen. Alle klassieke musea zijn op
dat panoramisch verlangen gebaseerd. En steeds valt ook op, dat het panoramisch verlangen zich
op het scharnierpunt bevindt van wetenschap en kermisachtig vermaak.
Een van de mooiste, en letterlijke, voorbeelden daarvan is te vinden in de mode van het
geschilderde panorama aan het eind van de 19 e eeuw. Panorama’s maakten het mogelijk om ver
verwijderde plekken of momenten in de geschiedenis op een overrompelende manier tot leven te
wekken. Zo kon het publiek bijvoorbeeld kennis nemen van de gang van zaken op de
Napoleontische slagvelden bij Waterloo of Borodino, of zien hoe de kruisiging van Jezus in het
landschap rond Jeruzalem eruit moet hebben gezien.
Een van de oudste geschilderde panorama’s: zicht op Londen
Panorama’s hadden in eerste aanleg een didactische functie, maar ze preludeerden ook op de
uitvinding van de film. Ze behoren tot de algehele tendens om de zichtbare werkelijkheid zo
dicht mogelijk te benaderen die de 19 e eeuw zo kenmerkt, en die zich ook manifesteert in de
uitvinding van de fotografie, en kort daarna, de stereoscopie. Van zulke uitvindingen werd
dikwijls veel heil voor de mensheid verwacht, maar in veel gevallen mondden de uitvindingen al
snel uit in betrekkelijk oppervlakkig vertier, dat na verloop van tijd weer uit de mode raakte. Van
alle panorama’s die er ooit waren in Europa, zijn er nog maar een paar bewaard. Freakshows zoals
op Coney Island worden als museumstukken geconserveerd – het museum van curiositeiten als
curiositeit op zichzelf.
Over het ‘panoramisch verlangen’ en de vele vormen waarin dit zich met name in de 19 e eeuw
manifesteerde, is al veel gezegd, bedacht en geschreven, maar er is niet één filosoof, die zich er
zo indringend en eigenzinnig in heeft verdiept als Michel Foucault. Foucault spreekt overigens
nooit van ‘panoramisch verlangen’, maar van ‘panopticisme’, een begrip overigens dat bij hem een
eerder de betekenis heeft van een ideologie dan van een romantisch verlangen. Wenden we ons
daarom nu tot Michel Foucault.
Panorama in wording, eind 19 e eeuw
4

2. Michel Foucault
1926-1984
Michel Foucault, geboren in 1926 en overleden in 1984, geldt als één van de meest invloedrijke
Franse filosofen na de Tweede Wereldoorlog. Hij wordt vaak gerekend tot de postmoderne
denkers, hoewel hij zelf nooit erg veel op had met die term. Hij zag zichzelf ook niet alleen als
filosoof, maar vooral als een historicus, die de wijze onderzocht waarop door de eeuwen heen het
denken zich heeft ontwikkeld in relatie tot maatschappelijke omstandigheden, en hoe
denksystemen invloed hebben, of beter gezegd macht uitoefenen op het bestaan van mensen.
Foucault was zoon van een arts, en door zijn vader
voorbestemd om ook dokter te worden. Zelf wilde hij
als kind graag geschiedenisleraar worden. Hij kon
buitengewoon goed leren en juist zijn ongewoonheid als
kind stimuleerde zijn belangstelling voor de wijze
waarop een maatschappij bepaalt wie ‘gewoon’ is en wie
‘ongewoon’. Tijdens zijn middelbare schooltijd ontdekte
Foucault zijn homoseksualiteit, reden voor zijn vader
om hem naar een psychiater te sturen, die hem zou
kunnen behandelen voor deze ‘ziekte’. Bij Foucault
ontwikkelde zich echter vooral een fascinatie voor de
enorme macht die artsen en psychiaters uitoefenen op
het bestaan van individuen die als ziek of abnormaal
worden aangemerkt.
Na zijn opleiding aan de prestigieuze École Normale
Superieure studeerde Foucault filosofie en psychologie. In 1961 promoveerde hij op zijn eerste
belangrijke studie, getiteld Geschiedenis van de waanzin in de klassieke tijd (Folie et déraison.
Histoire de la folie à l'âge classique). Zoals veel generatiegenoten was hij in de jaren ’50 korte
tijd lid van de communistische partij. Hij was niet rechtstreeks betrokken bij de
studentenopstanden van 1968 in Parijs, maar de ontwikkeling van zijn denken is er nauw mee
verbonden, en op zijn beurt beïnvloedde dat denken de ontwikkelingen na 1968.
In de laatste fase van zijn loopbaan hield Foucault zich vooral bezig met seksualiteit, en hij werd
een pionier van de zogeheten ‘queer theory’, theorievorming over homoseksualiteit. In 1984
overleed Foucault aan AIDS.
Het denken van Foucault zeer kort samengevat 1
Kennis is macht
Foucaults hele oeuvre vertrekt vanuit een algemeen aanvaarde opvatting: kennis is macht.
Kennis, zou je kunnen zeggen, is het weten van dingen die waar zijn. Maar wat is waar? Waarheid,
zo stelt Foucault, wordt over het algemeen voorgesteld als iets wat altijd en eeuwig geldig is.
Maar als je de geschiedenis bestudeert, dan zie je dat iedere periode zijn eigen waarheid kent.
Waarheid is dus iets wat evolueert, soms zelfs radicaal verandert. Kennis over wat waar is, blijkt
zeer veranderlijk te zijn.
1 * Voor deze samenvatting is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de introductie in het zeer leesbare boekje ‘Foucault for
Beginners’. Zie ‘Verder lezen’.
5

‘Waarheid’ is een constructie van dominante kennis
Wanneer kennis macht is, dan betekent dit dat degenen die deze kennis verzamelen, ook degenen
zijn die als het ware de dominante ‘waarheid’ voor een tijdperk construeren. Hun macht bestaat
erin, dat zij hun kennis zo geloofwaardig uitdragen, dat deze als universele waarheid wordt
aanvaard door degenen die deze kennis niet bezitten.
Fysieke versus mentale macht
De macht die gepaard gaat met dit soort kennis is niet fysiek, maar mentaal van aard. Macht kan
natuurlijk worden uitgeoefend door geweld te gebruiken, maar Foucault is vooral geïnteresseerd
in die mentale machtsoort, veroorzaakt door kennis omtrent een waarheidsconstructie.
Taal weerspiegelt het dominante wereldbeeld
Je kunt een kind iets leren door het een oorvijg te geven als het iets ongewensts doet. Dat is één,
tegenwoordig wat impopulair, aspect van de opvoeding. Maar heel veel kun je ook aan een kind
leren door het taal te leren spreken en verstaan. In de taal, in de woorden en zinnen die wij
gebruiken, ligt namelijk al ons hele wereldbeeld besloten. Onze kennis van de wereld wordt
uitgedrukt in de taal die wij spreken. Het lijkt alsof er een één-op-één-relatie bestaat tussen de
wereld en de taal, maar dat is volgens Foucault schijn. Taal is slechts de uitdrukking van een tijd-
en plaatsgebonden waarheidsconstructie. Wie een taal leert spreken, zoals kleine kinderen, leert
daarom impliciet het dominante wereldbeeld aan, en daarmee raakt hij als vanzelf vertrouwd met
de normen en waarden die het gedrag reguleren.
Macht maakt moraal
Wie de macht heeft, kan anderen de wet voorschrijven. Wetten bepalen wat goed en slecht is: ze
stellen de morele normen vast binnen een samenleving. Kennis, als bijzondere vorm van macht, zo
concludeert Foucault, is dus een potentiële bron van moraliteit.
De boeken
Alle boeken van Michel Foucault gaan over de mechanismen die de uitoefening van macht door
kennis bepalen. Het gaat hem met name over kennis omtrent ‘de mens’, zoals gegenereerd door de
zogenaamde ‘menswetenschappen’ (sociologie, psychologie, economie, medische wetenschap) en
hoe die kennis het alledaagse bestaan van mensen in de hedendaagse samenleving beïnvloedt.
6

Het doel van de menswetenschappen is het beschrijven menselijk gedrag. Daarmee definiëren ze
niet alleen wat een mens is, maar ook hoe een mens behoort te zijn. Juist het definiëren van ‘de
mens’ veroorzaakt dat onderscheid wordt gemaakt tussen ‘normale’ en ‘abnormale’ mensen.
Foucaults oeuvre is een geraffineerde en zeer gedetailleerde studie van verschillende vormen
van ‘abnormaliteit’:
Waanzin staat centraal in zijn boek ‘Geschiedenis van de waanzin in de klassieke periode’ (1961)
(Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique)
Ziekte in ‘De geboorte van de kliniek’ (1963)
(Naissance de la clinique)
Criminaliteit in ‘Discipline, toezicht en straf; de geboorde van de gevangenis’ (1975)
(Surveiller et punir. Naissance de la prison)
Sexuele perversie in ‘Geschiedenis van de seksualiteit’ (1976-1984)
(Histoire de la sexualité)
De relatie tussen waarheid, werkelijkheid en taal komt onder meer aan de orde in meer
filosofische, en daardoor moeilijker toegankelijke werken zoals ‘De woorden en de dingen’ (Les
mots et les choses, 1966) en ‘De orde van het vertoog’ (L’ordre du discours, 1971).
Abnormaal in historische tijden
De menswetenschappen hebben sinds de Verlichting nauwgezet in kaart gebracht wat ‘normaal’ en
‘abnormaal’ is, met als doel het gedrag van mensen in de samenleving te reguleren. Psychologen
vertellen ons wat waanzin is, dokters wie ziek is, criminologen wat misdadig is. Maar we
verwachten niet dat criminelen of patiënten of gekken ons iets vertellen over hun behandelaars.
Zij hebben namelijk niet de kennis van de behandelaars, dus
wat ze zeggen doet er niet toe. Zodra het abnormale
gedefinieerd is, wordt daarmee de macht van de ‘normale’
mensen over de abnormalen bekrachtigd. Vandaar dat het nodig
is om het abnormale voortdurend te blijven bestuderen: zo
worden de machtsrelaties in een samenleving steeds opnieuw
gevestigd en herbevestigd.
Sinds enkele eeuwen worden ‘abnormale’ mensen afgezonderd in
gestichten, gevangenissen of ziekenhuizen. Dat is niet altijd zo
geweest. In de middeleeuwen maakten gehandicapten deel uit
van het gewone straatbeeld. Zieken werden thuis verpleegd en
waanzinnigen werden tot op zekere hoogte getolereerd als
verschijnsel. Misdadigers werden publiekelijk geëxecuteerd
met wrede lijfstraffen. Opgesloten of afgezonderd werden
uitsluitend leprozen. Echter, toen melaatsheid grotendeels
uitstierf, in de 15 e eeuw, kwamen al die leprozengestichten leeg
te staan. Foucault contateert dat in de zelfde tijd een
fascinatie ontstaat voor waanzin. Zo ontstaat het populaire
beeld van het Narrenschip, the ship of fools, waarnaar in vele
literaire werken wordt verwezen, en dat op veel schilderijen is
afgebeeld.
Hieronymus Bosch, Het Narrenschip, 1490-1500
7

Narrenschepen waren rivierboten, waarop men mensen met afwijkend gedrag zette. Kapiteins
werden betaald om deze waanzinnigen buiten de steden te houden, en zo ontstond een soort
rondtrekkende ongewenste kaste.
In de 17 e eeuw ontstaat een algemene neiging om zoveel mogelijk mensen op te sluiten – en ineens
kwamen de grote, oude, leegstaande melaatsenkolonies weer handig van pas. Criminelen,
waanzinnigen, armen, prostituees, alle mensen met een afwijking, ze werden van nu af aan
opgesloten of afgezonderd.
Tijdens de Verlichting, in de algemene drang tot verwetenschappelijking, probeerde men orde
aan te brengen in de omvangrijke populatie van buitengeslotenen. De gestichten waren
uitstekende plekken om de buitengeslotenen te observeren en te categoriseren en zo ontstonden
gaandeweg de oervormen van de moderne ziekenhuizen, krankzinnigengestichten en
gevangenissen: voor elke afwijking een aparte plek.
Discipline
Deze gedachte, ‘voor elke afwijking een aparte plek’, is door Foucault uitgewerkt in zijn boek
‘Straf, discipline en toezicht / De geboorte van de gevangenis’. Het boek gaat allereerst over de
veranderende omgang in de westerse samenleving met straf. Na een schokkende beschrijving van
een executie in de 16 e of 17 e eeuw - een misdadiger wordt via gruwelijke lijfstraffen in het
openbaar doodgemarteld – beschrijft Foucault de geschiedenis van het straffen in de laatste
drie eeuwen. Meest opvallend daarin is, dat in relatief korte tijd zowel het publieke element uit
de strafvoltrekking verdwijnt, als het lichamelijke – strafvoltrekking door het toebrengen van
pijn.
Tegenwoordig worden straffen niet alleen buiten het zicht van de samenleving voltrokken, in
afgesloten inrichtingen, de straffen zijn ook zo onlichamelijk mogelijk gemaakt: een moderne
straf richt zich op de de psyche van de delinquent. De gedachte is namelijk, dat misdaad een
vorm van afwijkend gedrag is, die kan worden bestreden door de misdadiger te disciplineren en
hem zo nodig psychiatrisch te behandelen. Sinds misdadigheid wordt opgevat als een zielsziekte,
is bij justitie een leger aan voorheen totaal onbekende typen werkzaam: psychiaters, doktoren,
verplegers, welzijnswerkers, reclasseringsambtenaren, enzovoort.
Foucault stelt dat het disciplineren van gevangenen is gebaseerd op de volgende beginselen:
ruimtelijke indeling
o Elke gevangene heeft een vaste plek in de gevangenis, in de eetzaal, tijdens het
werk.
controle over alle activiteiten.
o Alle bezigheden van de gevangenen verspreid over de dag zijn van minuut tot
minuut vastgelegd.
repetitieve oefening
o Herhaling van handelingen zorgt op de duur voor het internaliseren van de
handeling, de gevangene wordt als het ware gedresseerd tot normaal gedrag.
gedetailleerde hiërarchie
o In een gevangenis bestaat een strenge machtsorde. Niet alleen onder het
gevangenispersoneel, dat in rangen is ingedeeld, maar ook onder de gevangenen.
normaliserende sancties
o Wie zich ‘normaal’ gedraagt, krijgt privileges, die onthouden worden aan degene
die zich slecht gedraagt. Slecht gedrag wordt bovendien extra bestraft,
bijvoorbeeld door eenzame opsluiting.
8

Het panopticum
Foucault beschrijft hoe geleidelijk deze methoden in zwang kwamen, tegelijkertijd met de
uitvinding van een nieuwe, specifieke bouwvorm: het panopticum (of panopticon). Het panopticum
werd bedacht door de 18 e eeuwse filosoof Jeremy Bentham. Het bestaat uit een ringvormig
gebouw met in het midden een wachttoren met grote ramen, die uitkijken op de binnenzijde van
de ring. Gevangenen zitten geïsoleerd in kleine cellen, die te allen tijde in de gaten kunnen
worden gehouden vanuit de wachttoren. De verlichting is zodanig dat de bewaker de gevangenen
wél kan zien, maar de gevangenen niet de bewaker. Bentham achtte dit model niet alleen geschikt
voor gevangenissen, maar ook voor fabrieken, scholen, legerkampementen, ziekenhuizen en
gestichten. In de loop van de 19 e eeuw schiet het panopticum als bouwvorm allerwegen wortel en
juist uit deze tijd stamt de grote verzameling panoptisch ingerichte gebouwen, waartoe je ook
de eerder beschreven panoramagebouwen kunt rekenen.
Model voor een panopticum door Jeremy Bentham en een panoptisch gedisciplineerde gevangene
(door Foucault gereproduceerd in ‘Straf, discipline en toezicht / De geboorte van de gevangenis’)
Panopticisme
Foucault laat zien dat het panopticum-model in wezen niets minder is dan een ideologie. Hij
spreekt dan ook van ‘panopticisme’ of ‘panoptisme’. Je zou het panopticisme kunnen definiëren als
het aanzetten tot zelfdiscipline door het geloof dat men onder permanent toezicht staat.
Foucault beschrijft het panopticisme als een techniek, een mechanica van de macht. Hij schrijft:
“De panoptica is als systeem zo belangrijk omdat het de macht automatiseert en
ontindividualiseert. Het principe van de macht is niet zozeer gelegen in een persoon als wel in een
strak gearrangeerde verdeling van de lichamen, de vlakken, de blikken en het licht.”
9

3. Foucault en de kunst
Even terug naar de panorama’s...
Via het panopticisme keren we terug op ons vertrekpunt. Het panopticisme zoals Foucault het
beschrijft, zou je als een diepere verklaring kunnen opvatten voor het ‘panoramisch verlangen’
dat zich uitte in de wereldtentoonstellingen en hun kermisachtige attracties – de panorama’s, de
pretparken, uitzichttorens, freakshows. De verklaring zou erin kunnen liggen dat het
panoramisch verlangen de rollen van het panopticisme omkeert: in het panoramisch verlangen uit
zich misschien wel het verlangen te ontsnappen aan het toezicht, de disciplinering: als bezoeker
van het panorama ben je niet langer degene die in de gaten wordt gehouden, maar ben je zelf de
alziende toezichthouder. Allicht een aangenamer sensatie dan die van de onder toezicht gestelde.
De wereldtentoonstellingen, waarin zoveel van het panoramische vermaak zijn oorsprong vindt,
zouden we op hun beurt kunnen opvatten als één van de verschijningsvormen van de panoptische
ideologie: een rigoureuze poging om orde aan de chaotische wereld op te leggen door haar in te
delen in werelddelen en natiestaten, die kunnen worden bestudeerd door diverse
wetenschapstakken. Juist door hun kermiselement verloren ze misschien wel iets van hun
intrinsieke grimmigheid – de overdondering, de verpletterende grootsheid waarover door vele
contemporaine schrijvers is verteld (zoals bijvoorbeeld door Céline in ‘Dood op krediet’).
Opmerkelijk is, dat het woord ‘panopticum’ in de loop van de 19 e eeuw geleidelijk aan synoniem werd met
instellingen als Madame Tussaud’s en... freakshows! In Amsterdam was bijvoorbeeld een tijdlang zo’n
panopticum gevestigd aan de Damstraat – waar tot voor kort de freaky discotheek It was gevestigd...
Musée Grevin in Parijs: een van de oudste wassen beelden panoptica
10

Foucault als activist
Wanneer panoramisch verlangen eigenlijk een verlangen naar autonomie is in een steeds strenger
disciplinerende samenleving, dan kunnen we, vanaf het panorama en de freakshow, opnieuw
terugkeren naar het denken van Foucault.
Zoals aan het begin al opgemerkt, raakte Foucault als wetenschapper indirect betrokken bij de
onrust aan de universiteiten en de studentenopstanden van 1968. De hervormingen die vanaf dat
moment in gang werden gezet, werden mede door Foucaults denken gestuurd, en Foucaults
denken werd mede gestuurd door de maatschappelijke ontwikkelingen.
Foucaults bemoeienis met de begrippen normaal en abnormaal, met het uitsluiten van groepen,
met ziek en gezond, gestoord en aangepast kreeg geleidelijk aan steeds meer politiek gewicht.
Uiteindelijk ging het hem erom, zo verklaarde hij, te strijden voor de mogelijkheid van mensen
om het eigen leven in eigen hand te nemen, in plaats van gevormd te worden naar de
disciplinerende macht van de menswetenschappen. Aldus kon hij uitgroeien tot een icoon voor de
homo-emancipatie, de queer theory, de vrouwenbeweging en de emancipatie van minderheden in
het algemeen. Het is na het bovenstaande vrij eenvoudig te begrijpen hoe Foucault die
emancipatie zou willen voltrekken: namelijk door het vergaren van kennis. Gemarginaliseerde
groepen, minderheden, outcasts: ze kunnen verzet bieden aan de drang tot normalisering door
hun eigen geschiedenis te kennen, door eigen woorden te kiezen en een eigen taal te spreken. Op
die manier wordt de dwingende, disciplinerende macht van de ordeningen in de
menswetenschappen gepareerd – uiteindelijk precies wat Foucault deed in zijn eigen boeken.
Foucault over kunstenaars
Waar het gaat om het weerstand bieden aan de dwang van denksystemen, ligt er in de kunst en
het kunstenaarschap een wereld braak. Voor Foucault belichamen kunstenaars de mogelijkheid
om binnen een gegeven wereldbeeld de grenzen op te zoeken van wat kan en niet kan, van wat
abnormaal is, maar in diepere zin waardevol. Kunstenaars, volgens Foucault, bevinden zich altijd,
per definitie en ook door de eeuwen heen, op de grens van het normale en het abnormale.
Dichterlijkheid is voor hem het vermogen om onder of achter de dwingend aanwezige ordeningen
van een dominant wereldbeeld onvermoede verbanden te openbaren, om andere mogelijke orden
te laten zien, om onvermoede logica uit te graven, denksystemen te ondermijnen of te vernieuwen.
In zijn boek ‘Les Mots et les Choses’ verwijst daarbij naar een beroemde (en misschien wel net
iets te vaak geciteerde...) tekst van Borges, waairn hij gewag maakt van ‘een zekere Chinese
encyclopedie’, waarin staat dat de dierenwereld kan worden onderverdeeld in dieren
a) die de Keizer toebehoren, b) gebalsemde, c) tamme, d) speenvarkens, e) sirenen, f)
fabeldieren, g) loslopende honden, h) die in deze indeling voorkomen, i) die in het rond
slaan als gekken, j) ontelbare, k) die met een fijn, kameelharen penseeltje getekend zijn,
l) et caetera, m) die juist een kruik gebroken hebben, n) die uit de verte op vliegen lijken.
De absurditeit van deze opsomming is voor Foucault een metafoor voor de mogelijkheid van
verschillende de denksystemen, en het zijn de kunstenaars, de dichters, die deze mogelijkheden
kunnen ontsluiten. Zoals Johannes Mol in zijn inleiding over Foucault ‘De orde ontregelen’ schrijft:
‘Als Foucault de wens uitspreekt dat ieder zich beijvert om van zichzelf een kunstwerk
te maken, wil dat in feite niets anders zeggen, dan dat hij iedereen aanmoedigt om uit de
overheersende normaliteit en normativiteit terug te treden in de waanzin die ieder diep
in zich heeft en zijn eigen orde te creëren, op de grens van het maatschappelijk
toelaatbare.’
(Johannes Mol, Filosofen over Kunst, blz. 114)
11
© Onno Schilstra, 2007

4. Samenvatting
under construction
12

5. Verder lezen
De belangrijkste boeken van Foucault die hierboven zijn besproken:
Michel Foucault, Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge Classique (1961)
Vertaling: Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw Vert. C.P.
Heering-Moorman (Boom) Meppel, 1975
Michel Foucault, Les mots et les choses. Une archéologie des sciences humaines (1966)
Vertaling: De woorden en de dingen, (Ambo) Baarn 1987
Michel Foucault, Surveiller et punir. Naissance de la prison (1975)
Vertaling: Discipline, Toezich en Straf. De Geboorte van de gevangenis Vert.
Vertalerscollectief (Historische uitgeverij) Groningen, 2007
Michel Foucault, Histoire de la sexualité I: La volonté de savoir (1976)
Vertaling: De wil tot weten. Geschiedenis van de seksualiteit 1 (SUN) Nijmegen, 1984).
Michel Foucault, Histoire de la sexualité II: L'usage des plaisirs (1984)
Vertaling: Het gebruik van de lust. Geschiedenis van de seksualiteit 2. Vert. Peter
Klinkenberg (SUN) Nijmegen, 1984
Michel Foucault, Histoire de la sexualité III: Le souci de soi (1984)
Vertaling: De zorg voor zichzelf. Geschiedenis van de seksualiteit 3. Vert. Karin van
Dorsselaer (SUN) Nijmegen, 1985
Inleidingen over Foucault:
Lydia Alix Fillingham and Moshe Susser (1993), Foucault for Beginners, (Writers and Readers)
New York, 1997
Leuke, mooi geïllustreerde inleiding in stripvorm.
Johannes Mol, ‘De orde ontregelen; Foucault’, in: Filosofen over het belang van kunst.
Plaatsbepalingen (Damon) Best, 2004
Korte en heldere inleiding over de politiek-artistieke gedachten van Foucault.
Foucault op internet:
Over Foucault is uiteraard heel veel te vinden op internet. Een zeer kleine selectie:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault
http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault
http://foucault.info/
http://www.michel-foucault.com/
http://theory.org.uk/foucault/
Overige:
Petran Kockelkoren, Techniek, kunst, kermis en theater (NAI Uitgevers) Rotterdam 2003
Zeer interessant essay over de samenhang tussen techniek en kunst, waarbij de
autonomie van de kunstenaar ten opzichte van technologie wordt onderzocht.
13

Tom Rombout ea, Het fenomeen panorama; de wereld rond (P/F Kunstbeeld) Rijswijk 2006
Over de 19 e eeuwse panorama-mode en de nawerking in onze tijd.
Jorge Luis Borges, The analytical language of John Wilkins
http://www.alamut.com/subj/artiface/language/johnWilkins.html
Met de beroemde passage over de indeling van het dierenrijk.
Artur Japin, De Grote Wereld (Arbeiderspers) Amsterdam 2006
Aangrijpende novelle over een dwergenechtpaar in Liliputia op Coney Island.
www.showhistory.com
Web-encyclopedie in wording die zich ten doel stelt de volledige geschiedenis te
documenteren van sideshows, freakshows, vaudeville en circus.
14

6. Opdracht
Kunstonderwijs moet tegenwoordig aan allerlei voorwaarden voldoen. Ook de Koninklijke
Academie moet voldoen aan allerlei Europese regelgeving. Zo zijn we al enige tijd geconfronteerd
met een van bovenaf opgelegd beoordelingssysteem gebaseerd op ‘competenties’, en ondergaat
de academie op dit moment de ‘accreditatie’.
Het systeem van accreditatie lijkt in die zin op Foucaults panopticisme: de wens om het
ongeregelde zootje kunstacademies te disciplineren, om kunstenaars te kweken die in de pas
lopen en die ‘gewoon, normaal’ hun brood kunnen verdienen.
Opdracht:
Schrijf in ongeveer 1000 woorden jouw visie op bovenstaande op.
De vorm waarin je schrijft is vrij.
Of:
Beschouw een ander actueel onderwerp in de kunst in het licht van Foucaults panopticisme. Denk
aan de Documenta in Kassel of de Biënnale van Venetië.
Of:
Schets een nieuwe orde voor het kunstonderwijs: ontwerp een nieuwe academie als kunstwerk.
Deze opdracht is geheel vrij, met als enige restrictie dat je in geval van een beeldend ontwerp
een geschreven toelichting moet geven.
Doel van deze opdracht is: het verkennen van jouw visie ten aanzien van een actueel onderwerp
in de kunst; daarnaast dient de opdracht als een oefening in het schrijven over kunst, met het
oog op de eindexamenscriptie die je in het vierde en vijfde jaar moet gaan maken. Tenslotte is
belangrijk aan deze opdracht, dat je hem snel en toch zo verstandig mogelijk uitvoert.
Inleverdatum: 20 september 2007
15