Stappenplan Druk, druk, druk op het werk

E e n s t a p p e n p l a n v o o r b e d r i j v e n o m w e r k s t r e s s
t e b e s t r i j d e n e n t e v o o r k o m e n
Druk, druk, druk
op het werk

H e t s t a p p e n p l a n
Er wordt hard gewerkt in Nederland. Onze
p roductiviteit is een van de hoogste ter
wereld. Dat betekent een hoge werkdruk. In
combinatie met andere factoren leidt dit
vaak tot werkstress. Een kwart miljoen men-
sen zijn per jaar ziek als gevolg van stress.
Stress heeft een negatieve invloed op de
gezondheid. Het kan leiden tot psy-
chische klachten zoals overspan-
nenheid en depressie, hart- en
vaatziekten, infectieziekten,
rugklachten en maag- en
darmziekten. Ziek worden
door stress kan iedere e n
overkomen. Zo'n 10% van de
beroepsbevolking heeft serieuze
burnout klachten en loopt risico op
langdurig ziek zijn. De maatschappelijke
kosten van uitval door psychische proble-
men bedragen maar liefst vijf miljard gul-
den per jaar.
Werkstress leidt ook tot een verminderde productivi-
teit, fouten, ongelukken, ontevredenheid en een sterk
verloop van personeel. Stress is een verstoord even-
wicht tussen de (individuele) dra a g k racht van de
werknemer en de draaglast die het bedrijf zijn perso-
neel oplegt. Maatregelen om stress op het werk te
bestrijden en te voorkomen zijn alleen effectief wan-
neer ze op beide terreinen worden aangepakt. Dit
stappenplan biedt werkgevers een handvat om een
stressbeleid in te voeren.
stap1
2
stap
3
stap
4
stap
5
stap
6
stap
7
stap
Waarom aandacht voor stress?
het creëren van een draagvlak voor
een stressbeleid
Hoe pakt u het aan?
het opzetten van structuren voor
een stressbeleid
Wat is het belang?
het vaststellen van de behoefte
Wat moet er gebeuren?
het ontwikkelen van een plan
De start van de activiteiten
het uitvoeren van het plan
Zijn de doelen bereikt?
het evalueren van het stressbeleid
Het vasthouden van de aandacht
. Eén actie is nog geen
gezondheidsbeleid
het aanpassen en verankeren van
het plan

Waarom aandacht voor stress?
het creëren van een draagvlak voor een stressbeleid
In deze fase gaat het om de "marketing" van een oplos-
sing voor gezondheidsproblemen of risico’s. Met behulp
van sprekende voorbeelden, informatiemateriaal en
bedrijfsgegevens kunt u in deze fase bij werknemers en
sleutelfiguren in het bedrijf een bewustzijn voor de
noodzaak van een beleid ten aanzien van stress kwe-
ken en daarvoor instemming verkrijgen. Deze stap
blijft het hele proces van belang.
Stress kan leiden tot psychische klachten, hart- en
vaatziekten, maag- en darmklachten, rugklachten en
infectieziekten. Het leidt ook tot fouten, ongelukken,
conflicten op het werk, slechte relaties met klanten en
een verminderde productie.
Het is niet alleen een te hoge werkdruk die tot stress
leidt. De inhoud van de arbeid, de arbeidsomstandig-
heden, de arbeidsvoorwaarden en arbeidsverhoudin-
gen maar ook individuele factoren spelen een grote rol
in het ontstaan van stress. Andere factoren die stress
bevorderen, zijn reorganisaties, onzekerheid over de
toekomst op het werk, het opvoeren van de werkdruk en
een slechte organisatie op en van het werk.
1
het creëren van een draag v lak voor een st r e s s b e l e i d
Tot de risicogroepen voor stress horen bijvoorbeeld men-
sen met lage technische beroepen, de verzorgende beroe-
pen, het transportwezen en het onderwijs. Uit Brits onder-
zoek blijkt dat ook justitiepersoneel, hulpverleners, mensen
in de gezondheidszorg, bouwvakkers en militairen risicoba-
nen hebben. Het werk van schoonheidsspecialistes, geolo-
gen, astronomen, bibliothecarissen en boswachters is daar-
entegen weinig stressvol.
Vrouwen lopen extra risico doordat zij vaak werk met zorg-
taken combineren. De salariëring is vaak lager dan die van
mannelijke collega’s en ook wanneer zij geconfronteerd
worden met ongewenste intimiteiten vormt dit een grote
bron van stress.
Stress is met een planmatige aanpak effectief te bestrijden.
In deze stap is het advies: creëer een klimaat waarin stress
(h)erkend wordt als een feit van het moderne arbeidsleven
en niet als een teken van zwakte of incompetentie van een
individuele werknemer.
2
Hoe pakt u het aan?
het creëren van een draagvlak voor een stressbeleid
het opzetten van structuren voor een stressbeleid
Het gaat in deze fase om het creëren van een draagvlak
binnen alle geledingen van het bedrijf voor het opzetten
van een gezondheidsbeleid. Interesseer mensen voor het
onderwerp werkstress en gebruik bestaande overlegvor-
men.
Formeer bijvoorbeeld een werkgroep van sleutelpersonen in
het bedrijf. Ga na wie er bij betrokken moeten worden en
wie geïnteresseerd zijn. Belangrijk is dat in de werkgroep
werknemers zitten met diverse achterg ronden, bijvo o r-
beeld: een lid van het management, de OR, de VGW com-
missie, personeelszaken, het Sociaal Medisch Team en
natuurlijk werknemers zelf. Ook is het raadzaam een des-
kundige van uw Arbodienst te betrekken. Eventueel kan een
extern adviseur deel uit maken van de werkgroep. Ga verder
na of er al initiatieven op dit vlak gaande zijn. Maak een
overzicht van bestaande (ove r l e g ) s t r u c t u ren en pro b e e r
hierbij aan te haken.
Overduidelijk is dat een stressbeleid onder veiligheids- en
gezondheidsbeleid valt en daarmee onder het Arbobeleid.
Dat houdt in dat u het stressbeleid kunt opnemen in
bestaande (overleg)structuren over:
• de Risico- Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E),
• het periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzo e k
(PAGO), en
• het bestaande voorlichtings- en opleidingspro g ra m m a
van het bedrijf.
I n ventariseer ook welke communicatiemiddelen in het
H e t s t a p p e n p l a n : D r u k , d r u k , d r u k o p h e t w e r k

edrijf aanwezig zijn (nieuwsbrief, intranet, prikbord e.d.)
en bepaal of deze gebruikt kunnen worden voor communi-
catie over zo’n stressbeleid. Ga, indien nodig, aan de slag
met de ontwikkeling van nieuwe communicatiemiddelen.
Wat is het belang? 3
het vaststellen van de behoefte
Maak in deze fase een diagnose van de gezondheidssitu-
atie in het bedrijf en de kans op stressklachten. Analyseer
de relatie tussen gezondheidsproblemen en het voorko-
men van stress. Bepaal de behoefte aan maatregelen ter
vermindering van stressklachten. Stel prioriteiten vast,
selecteer eventueel bepaalde doelgroepen, rapporteer en
informeer de werknemers.
In de literatuur noemt men vier factoren die tot werkstress
kunnen leiden:
• Arbeidsinhoud: o.a. te hoog (of te laag) we r k t e m p o ,
monotoon werk, gevaarlijk werk.
• Arbeidsomstandigheden: o.a. het gebruik van chemische
stoffen, werkhouding en het gebrek aan hulpmiddelen.
• Arbeidsvoorwaarden: slechte werk- en rusttijden, stuk-
loon, onvoldoende werkzekerheid.
• A r b e i d s verhoudingen: o.a. slecht leidinggeven, onvo l-
doende sociale ondersteuning, ongewenste intimiteiten
en gebrek aan inspraak.
Verder bestaat er een scala aan signalen die bij werknemers
op stress kunnen duiden:
• Lichamelijke klachten als verhoogde bloeddruk, slape-
loosheid, hartkloppingen, spierpijn, hoofdpijn, vermoeid -
heid, maag- en darmstoornissen enz. enz.
• P s ychische klachten als depressiviteit, gevoelens va n
machteloosheid, gejaagdheid, snelle geëmotioneerdheid
en fobische klachten.
• Gedragskenmerken als teveel eten, meer roken, toene-
mend alcohol- en medicijngebruik, concentratiestoornis-
sen, veel en druk praten, veel klagen, cynisme en verbit-
tering.
• Andere signalen die op stress duiden liggen in de kwali-
teit van het werk: minder productie, verspilling van mate-
riaal, fouten en besluiteloosheid. In houding en gedrag:
minder motivatie, meer uren nodig voor dezelfde produc-
tie. In ziekteverzuim: toename van het kortdurende ziek-
teverzuim. In werkverhoudingen: spanningen en conflic-
ten onderling, slechte relaties met klanten en disciplinai-
re problemen.
Voor het in kaart brengen van de situatie binnen het bedrijf
of organisatie kunt u gebruik maken van verschillende in-
strumenten zoals de RI&E, het PAGO of instrumenten die
speciaal zijn ontwikkeld om werkstress of werkbeleving te
meten zoals de Checklist Werkdruk of de VBBA. Achterop de
brochure staan organisaties die ondersteuning bieden bij
het verzamelen en analyseren van de behoefte en wensen.
Zo beschikt het Centrum GBW over software waarmee de
behoeften elektronisch (bijvoorbeeld via internet) in kaart
gebracht kunnen worden.
4
Wat moet er gebeuren?
het creëren van een draagvlak voor een stressbeleid
het ontwikkelen van een plan
Het gaat in deze fase om het bepalen van de (haalbare)
doelen op basis van de gezondheidsgegevens en het vast-
stellen van de te ondernemen activiteiten en verantwoor-
delijkheden. Maak een planning van de activiteiten en
betrek hierbij de direct belanghebbenden. Maak een draai-
boek waarin staat wie wat, hoe en wanneer doet. Bereid de
evaluatie van de activiteiten voor.

Het uitvoeren van een intern onderzoek naar werkstress en
werkbeleving geeft gerichte informatie voor de ontwikkeling
van de juiste activiteiten.
Mogelijke activiteiten:
We beperken ons hier tot het aangeven van enkele hoofd-
lijnen.
• Pak de oorzaak van stress aan, door de organisatie van
het werk te verbeteren. Zoals bijvoorbeeld betere com-
municatie door het veranderen van de stijl van leiding-
geven, het invoeren van (meer) werkoverleg en het
organiseren van een cursus communiceren tussen lei-
ding en personeel.
• Bied de werknemers een goede sociale ondersteu-
ning bij problemen thuis en op het werk, begeleid
werknemers met stressklachten goed en zorg voor
een goede reïntegratie na een ziekteperiode door
stress.
• Leer mensen omgaan met een hoge werkdruk (door
b i j voorbeeld een cursus time-management). St i-
muleer uw werknemers om hun gezondheid op peil
te houden of te ve r b e t e ren door vo l d o e n d e
lichaamsbeweging te nemen, gezond te eten, niet te
roken en matig te zijn in het gebruik van alcohol.
• Stel een protocol op voor de aanpak van belangrijke
bronnen van stress zoals ongewenste intimiteiten
en pesten op het werk.
• Geef aandacht aan scholing, ontwikkeling en loopbaan-
mogelijkheden van werknemers.
• Zorg voor een integrale en preventieve aanpak van
stress in plaats van individuele werknemers naar een
stresscursus te sturen.
• Zorg voor stressverminderende activiteiten als het doen
van ontspanningsoefeningen, sporten via het werk en het
verbeteren van de werkruimtes (meer planten, ventilatie,
kleuren enz.).
Neem de activiteiten op in het plan van aanpak, het oplei-
dingsplan en het communicatieplan. Denk ook aan opname
van het plan in de bestaande activiteiten van de bedrijfsarts
en/of Arbodienst. Maak het een vast onderdeel van het
werkoverleg.
5
De start van de activiteiten
het creëren van een draagvlak voor een stressbeleid
het uitvoeren van het plan
Op basis van stap 4 kan het plan nu uitgevoerd worden in
zijn diverse vormen (cursussen, trainingen, gesprekken
met gezondheidsdeskundigen, voorlichting van groepen
werknemers e.d.).
U kunt bekendheid aan de boodschap en de activiteiten
g e ven via de bestaande communicatiekanalen van het
bedrijf, zoals het werkoverleg, intranet, het bedrijfsblad,
personeelsbijeenkomsten, de voorlichting aan nieuwe werk-
nemers en het opleidingspro g ramma van het bedrijf.
Besteed extra aandacht aan de start van de activiteiten en
zorg voor regelmatige informatie over de activiteiten en
eventuele tussentijdse resultaten.
Observeer en registreer ervaringen van werknemers en lei-
dinggevenden. Dit komt goed van pas bij de evaluatie van
het project. Bespreek ook regelmatig de gang van zaken in
de ingestelde werkgroep en stel indien nodig het stressbe-
leid tussentijds bij.
6
Zijn de doelen bereikt?
het creëren van een draagvlak voor een stressbeleid
het evalueren van het stressbeleid
De vragen in deze fase zijn onder andere:
• Zijn de verschillende activiteiten gelukt?
• Is er gedragsverandering opgetreden?
• Wat zijn de er varingen van:
- de werknemers ?
- de leidinggevenden?
- de Arbo- of KAM-coördinatoren?
- de Arbodienst?
• Hoe kan het beter?
H e t s t a p p e n p l a n : D r u k , d r u k , d r u k o p h e t w e r k

Stel hier de participatiecijfers vast, de tevredenheid over de
activiteiten, de kosten en opbrengsten, de gedragsverande-
ringen, de veranderingen in de werkomgeving en de motiva-
tie van het personeel. Op de langere termijn kunnen ook
effecten op het ziekteverzuim worden meegenomen. Stel
ook vast of de organisatie goed verlopen is en wat eventu-
eel verbeterd kan worden. Maak een verslag met aanbeve-
lingen voor verdere activiteiten en suggesties voor verbete-
ringen.
Het vasthouden van de aandacht
Eén actie is nog geen gezondheidsbeleid
het aanpassen en verankeren van het plan
Bekijk periodiek de situatie rond werkstress aan de hand
van dit stappenplan. Stel het bij op basis van de evaluatie.
Verandering van de manier waarop de boodschap wordt
overgebracht houdt de aandacht van werknemers en ande-
ren in de organisatie bij het onderwerp.
Gebruik elk jaar nieuwe aangrijpingspunten, zoals:
• een ideeën- en klachtenbus voor het personeel inzake
stress;
• de aanstelling van een ombudsman of vertrouwensper-
soon voor stresssituaties;
• het houden van actieve personeelsdagen met sport of
andere activiteiten ter verbetering van de onderlinge com-
municatie;
7
• het (her)inrichten van de werkruimtes met goede ve r l i c h t i n g ,
p rettige kleuren en veel planten ter vermindering van stre s s .
Verder lezen:
• Een werkmaat voor maatwerk, praktijkhandboek ove r
stress, arbeidsverzuim, burnout, uitgave Communicatie
Projecten, Rijswijk, 1996, ISBN 90-75827-01-6
• De brochure ‘Preventie van werkstress, werkgevers kun-
nen voorkomen dat de stoppen doorslaan’, uitgave minis-
terie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, tel. 0800-
9051 en de bijbehorende video ‘Werkstress", verkrijgbaar
bij de Mediatheek van de Rijksvoorlichtingsdienst, tel.
070-356 42 01
• Werken onder druk: een onderzoek naar omvang en fac-
toren van werkstress in Nederland / R. Diekstra, P. de
Heus, M. Schouten, I. Houtman. - Den Haag : Ministerie
van SZW, 1994. - 75 p. ISBN 9052506426
• Werkstress in beeld : er zijn geen rustige bedrijfstakken
meer. In: Arbeidsomstandigheden 76(2000)no. 1 p. 30-33
• De brochure ‘Stress op het werk: informatie voor het her-
kennen en aanpakken van stress in de werksituatie’, uit-
gave NFGV, oktober 2000
Voor vragenlijsten/checklisten:
• Stress door werk? Doe er wat aan!, een handleiding voor
werknemers, uitgave: FNV, CNV en MHP, 1991, ISBN 90-
9003878-7.
• Checklist Werkdruk: behorende bij Quick-scan we r k-
druk/R. Nelemans, Uitgeverij Kerckebosch. Zeist, 1997.
• Vragenlijst Beleving en Beoordeling Arbeid (VBBA). SKB,
Amsterdam, 2000.
Interessante websites:
• www.stressophetwerk.nl Op deze site van het NFGV vindt
u een werkstresstest, een overzicht van stresstrainingen
en nog veel meer.
• www.burnin.nl Van burnout naar burnin, een website met
informatie over burnout, ervaringsverhalen en een dis-
cussieplatform.
• www.werkdrukpreventie.nl Website bij de speciale tele-
foonlijn over stress van de FNV.

Voor het bestellen van bijbehorende werknemersfolders, voor meer informatie over
en begeleiding bij het opzetten van een stressbeleid en voor gezondheidsbevordering
op de werkplek kunt u contact opnemen met:
Centrum GBW
De Bleek 13, Postbus 500, 3440 A M Woerden
Telefoon 0348 – 43 76 80, Fax 0348 – 43 76 89
E-mail centrum@gbw.nl
Ook via de website van het Centrum GBW kunt u de nodige informatie vinden over
gezondheidsbevordering op de werkplek en stress: www.gbw.nl
Colofon
Uitgave:
Het stappenplan Druk, druk, druk op het werk is een uitgave van het Centrum GBW •
Woerden
Tekst:
Dick Arendshorst • Amsterdam
Foto’s:
Rob Slijper • Gorinchem
Deze foto’s werden gemaakt bij Interpay Nederland BV te Utrecht en Unimills te
Zwijndrecht. Het Centrum GBW is deze organisaties zeer erkentelijk voor hun medewer-
king. Tevens w erd gebruik gemaakt van stock-materiaal.
Ontwerp en realisatie:
Nijst Communicatie • Gorinchem
Het Centrum GBW geeft samen met andere organisaties een reeks stappenplannen uit voor functionarissen die zich in bedrijven bezighouden met
gezondheid en arbeidsomstandigheden. In dez e reeks komen gez ondheidsthema’s aan bod als roken, gezonde voeding, alcohol, beweging, astma
en werk, fietsen naar het werk, bescherming van buitenwerkers tegen UV-straling, gevaarlijke stoffen, de invloed van een ‘groene’ werkplek op de
gezondheid, RS I en werk en stress. Met deze stappenplannen biedt het Centrum GBW handvatten voor het systematisch opzetten van gezond-
heidsbeleid met als doel te zorgen voor een gezonde werkomgeving en gezonde werknemers.
Deze brochure is mede mogelijk gemaakt door financiële steun van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
National Contact Office
European Network
Workplace Health Promotion
Het Centrum GBW is een samenwerkingsverband tussen het Astma Fonds, de Nederlandse Hartstichting, de Nederlandse
Kankerbestrijding/KWF en het Nationaal Instituut v oor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie.