De antropoloog als paraderende pauw - Andrea Manneke

De antropoloog als paraderende pauw
‘Daar ben je weer met je camera. Jullie blanken zijn allemaal zulke leugenaars. Ik geloof helemaal
niets van jullie, want jullie hebben nooit iets anders gedaan dan tegen ons gelogen.’ Zo snauwt een
indiaan de camera toe in de openingsscène van de documentaire Secrets of the tribe. De bekende
Braziliaanse regisseur José Padilha zet hiermee de toon voor een ontluisterend verhaal over het
contact tussen de blanke antropoloog en de inheemse mens.
Padilha laat in Secrets of the tribe zien wat er gebeurt met een inheemse indianenstam – de
Yanomami - als die wordt overspoeld door antropologen met hun camera’s. Dit heeft niet alleen
destructie binnen de stam veroorzaakt, het veroorzaakte ook een oorlog binnen de wereld van de
antropologie.
De Yanomami, een indianenstam uit het oerwoud van de Amazone, leefden tot de jaren zestig van de
vorige eeuw in volledige afzondering. Daarna kwamen de antropologen. Zij zorgden met tal van
artikelen, boeken en films dat de Yanomami-bevolking wereldberoemd werd. In Secrets of the tribe
zijn de stamleden nu eens niet de hoofdpersonen. Hier is een andere stam het onderwerp van
observatie en inspectie: de stam van de antropoloog. Regisseur Padilha toont weliswaar het drama
van de Yanomami-indianen, maar doet dat om inzicht te geven in het gedrag van de antropologen.
Eén van de centrale karakters van de film is de antropoloog Napoleon Chagnon. Hij hoort bij de
pioniers op het gebied van onderzoek naar de Yanomami en schreef in 1968 de bestseller
Yanomamö: the fierce people. Naar eigen zeggen is dit ‘hét boek over de Yanomami’ dat ‘alleen al in
Amerika door vier miljoen studenten is gelezen.’ In de film ontvouwt hij zijn omstreden theorie die het
gewelddadige gedrag van de Yanomami-mannen probeerde te verklaren. Eind jaren zestig was de
1

meest gangbare verklaring voor gewelddadig gedrag een gebrek aan natuurlijke middelen. Chagnon
vond zo’n tekort niet. Wat hij wel vond is dat moordlustige mannen meer vrouwen en kinderen kregen,
dan de minder moordlustigen onder hen. Hij concludeerde dan ook dat ze gewelddadig waren om
indruk te maken op hun vrouwen. Tegenstanders vonden het volstrekt onacceptabel dat hij de
Yanomami-mannen afschilderde als beesten.
Voor- en tegenstanders verschijnen voor de camera van Padilha, om hun standpunt toe te lichten,
maar vooral om de ander neer te sabelen. Wat volgt is een opeenhoping van wederzijdse
beschuldigingen op het gebied van dronkenschap, fraude, verzinnen van data, pedofilie en zelfs
genocide.
Padilha laat het hele veld zijn zegje doen en dat is precies wat de film zo sterk maakt. Door de
antropologen zelf over hun werk, maar vooral hun onderlinge strijd te laten vertellen, slaagt de
regisseur er in om de vinger op de zere plek te leggen. De antropologen laten zien dat ze een totaal
gebrek aan regels en standaarden hebben. Ze hebben niet alleen geen idee hoe ze met elkaar om
moeten gaan, ze weten al helemaal niet hoe ze hun onderzoeksobjecten moeten behandelen.
Padilha wisselt de interviews af met originele etnografische films van de Yanomami en recente
beelden waar de Yanomami zelf vertellen over hun ervaringen met antropologen. Op die manier geeft
hij de kijker handvatten om zelf te oordelen over het ethische gedrag van de antropologen.
Naast ethische vragen roept Secrets of the tribe ook vragen op over het bedrijven van wetenschap.
Deze discussie is, sinds de affaire Stapel, ook weer in Nederland opgelaaid. Data moeten transparant
zijn zodat collega’s ze kunnen verifiëren en repliceren. Willen wetenschappers misschien te graag
stamhoofd zijn waardoor ze het niet zo nauw nemen met de data? Wordt de drang naar succes te
groot? Zoals een antropoloog het aan het einde van de film stelt: ‘het wordt tijd dat we vragen stellen
in plaats van alleen maar als een pauw te paraderen in onze eigen show.’
Secrets of the tribe draait in november op het International Documentary Film Festival Amsterdam
(IDFA). IDFA besteedt dit jaar aandacht aan de Braziliaanse documentaire met het themaprogramma
Cinema do Brasil. José Padilha heeft twee films in de selectie. Naast Secrets of the tribe is ook zijn
veelbekroonde Bus 174 te zien over een buskaping in Rio de Janeiro.
2