31.07.2013 Views

PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)

PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)

PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong><br />

lets over Gysbert Japix <strong>en</strong> <strong>de</strong> Friese zangcultuur<br />

LOUIS PETER GRIJP<br />

De Gysbertherd<strong>en</strong>king 2003<br />

In het betinkingsjier 2003 kwan'l Gysbert Japix naar vot<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> dichter die graag gezong<strong>en</strong><br />

wordt. Oat bleek e<strong>en</strong>s te meer tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> slotmanifestatie op r6 november in <strong>de</strong><br />

Martinikerk te Bolsward, waat <strong>de</strong> vele Gysbertproducties uit het ged<strong>en</strong>kjaar in e<strong>en</strong> drie<br />

uur dur<strong>en</strong>d spectacle coupe werd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevat. I Sjongploech Auke Roukes leid<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

middag in met het lied Gysbert sjongt (Gysbert zingt), e<strong>en</strong> tekst van Bernard Srnil<strong>de</strong> op<br />

muziek van Hindrik van <strong>de</strong>t Meer, beid<strong>en</strong> actieflid van het Musikologyske Wurkgroep<br />

van <strong>de</strong> Fryske Aka<strong>de</strong>rnie. Deze ijveraars voor Frieslands muzikale hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verled<strong>en</strong><br />

liet<strong>en</strong> Gysbert in <strong>de</strong> eerste persoon zing<strong>en</strong> over <strong>de</strong> Du<strong>de</strong> Friese taal, die t<strong>en</strong> da<strong>de</strong> opgeschrev<strong>en</strong><br />

leek maar door hem weer nieuw lev<strong>en</strong> is ingeblaz<strong>en</strong>. De zing<strong>en</strong><strong>de</strong> Gysbert<br />

haalt in het lied ook eig<strong>en</strong> verz<strong>en</strong> aan:<br />

Ik song myn sang, as 't yn myn herte stoarme,<br />

as ik oerstjoer fan leaf<strong>de</strong> but<strong>en</strong> roai,<br />

un<strong>de</strong>r <strong>de</strong> tsjo<strong>en</strong> fan <strong>Wobbelke</strong> har sjarme<br />

<strong>de</strong> aI<strong>de</strong> wurd<strong>en</strong> ffin:'Wat biste moai!'<br />

(vertaling: Ik zong mijn zang, to<strong>en</strong> het in mijn hart storm<strong>de</strong>,<br />

to<strong>en</strong> ik buit<strong>en</strong> zinn<strong>en</strong> van bov<strong>en</strong>matige lief<strong>de</strong>,<br />

on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bekoring van <strong>Wobbelke</strong>s charme<br />

<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> woord<strong>en</strong> vond:'Wat b<strong>en</strong>je mooi!')<br />

Het geciteer<strong>de</strong> lied is <strong>Wobbelke</strong>, e<strong>en</strong> van's dichters mooiste minnezang<strong>en</strong>. Ook aan zijn<br />

boertige <strong>en</strong> religieuze lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> wordt gerefereerd. Het credo van Smil<strong>de</strong> <strong>en</strong> zijn <strong>de</strong><br />

me<strong>de</strong>-herd<strong>en</strong>kers weerklinkt in <strong>de</strong> slotstrofe:<br />

N och klinkt myn het <strong>en</strong> it sil jimmer klinke<br />

salang yn 't Fryske Ian noch Frieze binn'<br />

dy 't ieu oan ieu myn berte<strong>de</strong>i betinke.<br />

Sjong dan myn sang<strong>en</strong>, al wat sjonge kin.<br />

(vertaling; Nag klinkt mijn lied <strong>en</strong> het zal altijd klink<strong>en</strong><br />

zolang er nog Friez<strong>en</strong> zijn in het Friese land<br />

die eeuw in eeuw uit mijn geboortedag herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />

Zing dan mijn zang<strong>en</strong>, a1 wat zing<strong>en</strong> bn.)<br />

I Programmaboekje Einkonsertfan it Gysbert)apixbetinkingsjier 1603-2003: Lit us no(ch)ris swiel myzykje, Bolsward<br />

16 november 2003. Op 15 mei was in <strong>de</strong> Martinikerk hetJapixjaar begonn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> officiele herd<strong>en</strong>kingsplechtigheid.


De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw 20 (2004) I<br />

Ik me<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze verz<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige ongerustheid over het voortbestaan van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

te bespeur<strong>en</strong>, maar dat kan ook retoriek zijn. In elk geval moet er actie word<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rnom<strong>en</strong><br />

om dit klink<strong>en</strong><strong>de</strong> erfgoed lev<strong>en</strong>d te houd<strong>en</strong>. Gysbert is immers <strong>de</strong> aartsva<strong>de</strong>r<br />

van <strong>de</strong> Friese poezie, die het Friese yolk verbindt, <strong>en</strong> dat ervaart m<strong>en</strong> t<strong>en</strong> volle in<br />

<strong>de</strong> sam<strong>en</strong>zang van Gysberts verz<strong>en</strong>. De herd<strong>en</strong>kers sprek<strong>en</strong> zelf van 'us grlltte foarsjonger'<br />

(onze grote voorzanger), referer<strong>en</strong>d aan <strong>de</strong> nev<strong>en</strong>functie die <strong>de</strong> muzikale on<strong>de</strong>rwijzer<br />

in <strong>de</strong> Martinikerk vervul<strong>de</strong>.<br />

Na dit programmatische begin weerklonk<strong>en</strong> vele van Gysberts verz<strong>en</strong> door diezelf<strong>de</strong><br />

Martinikerk,afgewisseld met toonzetting<strong>en</strong> <strong>en</strong> voordracht van hed<strong>en</strong>daagse Friese dichters_<br />

Sjongploech (lek<strong>en</strong>zanggroep) Auke Roukes zong <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van<br />

Gysbert, overgezet in hed<strong>en</strong>daags Fries, <strong>en</strong> verz<strong>en</strong> van latere dichters. Het Keamerkoar<br />

Litt<strong>en</strong>seradiel <strong>de</strong>ed hetzelf<strong>de</strong> op kunstige koorzetting<strong>en</strong> vervaardigd door twintigste-eeuwse<br />

componist<strong>en</strong> van serieuze muziek. Camerata Trajectina bracht geestelijke <strong>en</strong> wereldlijke<br />

lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert in het originele Mid-Fries, begeleid op auth<strong>en</strong>tieke instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />

volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> regels van <strong>de</strong> muziekhistorische uitvoeringspraktijk.Als hun zanger<br />

Jaap Hoekstra niet onverhoopt ziek was geword<strong>en</strong>, was hij <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> geweest die die middag<br />

<strong>Wobbelke</strong> zong_ Als klap op <strong>de</strong> vuurpijl war<strong>en</strong> er fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> grootste publiekstrekker<br />

van het herd<strong>en</strong>kingsjaar, <strong>de</strong> rockmusical Gysbert Gysbert door <strong>de</strong> popgroep<br />

Reboelje_ Op post-Dylaniaanse klank<strong>en</strong> luid<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze het Gysbertjaar uit.<br />

Ik beschrijf dit alles met <strong>en</strong>ige uitvoerigheid voor <strong>de</strong> niet-Friese lezer om aan te gev<strong>en</strong><br />

waar Gysbert <strong>en</strong> zijn poezie in Friesland voor staan. Deze middag vier<strong>de</strong> Friesland<br />

zijn Fries-zijn - althans, dat <strong>de</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele hon<strong>de</strong>rd<strong>en</strong> Friez<strong>en</strong> die hun Fries-zijn hoog<br />

in het vaan<strong>de</strong>l drag<strong>en</strong>. Bij zo'n geleg<strong>en</strong>heid ervaart m<strong>en</strong> van dichtbij dat e<strong>en</strong> natie e<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>tale constructie is die met behulp van rituel<strong>en</strong> wordt gehandhaafd. AI wordt <strong>de</strong><br />

dichter teg<strong>en</strong>woordig'meer geprez<strong>en</strong> dan gelez<strong>en</strong>', in <strong>de</strong> woord<strong>en</strong> van Philippus Breuker,<br />

er was anno 2003 k<strong>en</strong>nelijk nog voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> Gysbert in het collectieve geheug<strong>en</strong><br />

van Friesland aanwezig om <strong>de</strong>ze herIeving succesvol te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>. Dit alles in e<strong>en</strong><br />

gernoe<strong>de</strong>lijke sfeer, wars van <strong>de</strong>monstratief nationalisme - eer<strong>de</strong>r riep het gebeur<strong>en</strong><br />

nostalgische gevoel<strong>en</strong>s op bij uw randste<strong>de</strong>lijke scrib<strong>en</strong>t. Poging<strong>en</strong> om media van buit<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> provincie te interesser<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> weinig resultaat gehad. Gysbert bestaat alle<strong>en</strong><br />

in Friesland.<br />

De receptie van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

Gysberts verz<strong>en</strong> zijn niet altijd zo populair geweest. In <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw zull<strong>en</strong> zijn<br />

lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> slechts in beperkte kring zijn gezong<strong>en</strong>. Gysbert was zeker niet <strong>de</strong> populairste<br />

Friese lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>dichter van <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw; dat predikaat verdi<strong>en</strong>t Jan Janszoon<br />

Starter. Di<strong>en</strong>s Friesche Lusthqf(r62r) werd t<strong>en</strong>minste zev<strong>en</strong> keer herdrukt <strong>en</strong> wat meer<br />

zegt: Starters lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn vele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> mal<strong>en</strong> aangehaald als wijsaanduiding voor<br />

nieuwe lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van an<strong>de</strong>re zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse dichters. Voor e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el is dat te verklar<strong>en</strong><br />

nit zijn Engelse afkonlSt <strong>en</strong> zijn ant<strong>en</strong>ne voor hitgevoelige muziek: hij introduceer<strong>de</strong><br />

niellwe Engelse melodie<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Republiek, die op zijn woord<strong>en</strong> snel populair


LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 85<br />

werd<strong>en</strong>. 2 Hierbij stek<strong>en</strong> Gysberts scores mager af. Di<strong>en</strong>s postuum gedrukte Friesche<br />

Rymlerye (r668) beleef<strong>de</strong> in <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw e<strong>en</strong> heruitgave (r68r).3Veelzegg<strong>en</strong>d<br />

is Gysberts totale afWezigheid in <strong>de</strong> contrafactuur: er is niet e<strong>en</strong> lied van hem bek<strong>en</strong>d<br />

waarop door an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe tekst is gedicht. Nu was Gysbert in zijn mel odiekeuze<br />

ge<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dsetter zoals Starter; hij koos voor zijn liedtekst<strong>en</strong> melodie<strong>en</strong> die in<br />

Holland al populair war<strong>en</strong>. Belangrijker echter is het verschil in bei<strong>de</strong>r omgang met<br />

<strong>de</strong> Friese dim<strong>en</strong>sie.Voor Starter bood <strong>de</strong> Friese herkomst van zijn - Ne<strong>de</strong>rlandstalige<br />

- verz<strong>en</strong> <strong>de</strong> geleg<strong>en</strong>heid zijn bun<strong>de</strong>l op <strong>de</strong> Hollandse markt e<strong>en</strong> lbkale I<strong>de</strong>ur mee te<br />

gev<strong>en</strong>, juist op het mom<strong>en</strong>t dat claar in <strong>de</strong> N e<strong>de</strong>rlandse literatuur belangstelling voor<br />

aan het ontluik<strong>en</strong> was. 4 Voor Gysbert was <strong>de</strong> Friese dim<strong>en</strong>sie echter ge<strong>en</strong> modieuze<br />

verpakking maar <strong>de</strong> kern van <strong>de</strong> zaak. Zijn Friese verz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> bedoeld voor<br />

Friez<strong>en</strong> <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> slechts word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> door intellectuel<strong>en</strong> die het be1ang van <strong>de</strong><br />

ontwikkeling van het Fries tot literaire taal inzag<strong>en</strong>. De receptie van zijn paezie zal in<br />

<strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw vaoral in kring<strong>en</strong> rand <strong>de</strong> universiteit van Franeker<br />

moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezocht.s Mogelijk zijn Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> door stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong>,<br />

Inaar tot e<strong>en</strong> zangcultuur met nieuwe Friese lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> ze niet te hebb<strong>en</strong><br />

gelnspireerd.<br />

Pas in <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw, wanneer <strong>de</strong> Friese beweging zich gaat inzett<strong>en</strong> voor<br />

<strong>de</strong> Friese taal <strong>en</strong> volkscultuur, stijgt Gysberts ster <strong>en</strong> groeit hij uit tot <strong>de</strong> klassieke Friese<br />

dichter. Diverse heruitgav<strong>en</strong> van zijn Rymlerye zi<strong>en</strong> het licht. Regionalist<strong>en</strong> zoals<br />

<strong>de</strong> gebroe<strong>de</strong>rs Halbertsma er<strong>en</strong> hem als <strong>de</strong> grondlegger van <strong>de</strong> Friese literatuur. Zij<br />

werkt<strong>en</strong> mee aan 's dichters eerste herd<strong>en</strong>kingfeest in 1823. Eeltsje Halbertsma voer<br />

zelfs over <strong>de</strong> Friese water<strong>en</strong> in e<strong>en</strong>jacht dat <strong>de</strong> 'GysbertJapicx' gedoopt was. 6 Oak in<br />

zulke kleine ding<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we hoe Gysbert werd verwev<strong>en</strong> in het nationale vertoog van<br />

<strong>de</strong> Friese beweging. Postuum blies hij zijn partij mee in het bouwwerk van <strong>de</strong> Friese<br />

id<strong>en</strong>titeit dat werd opgetrokk<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> taal, geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> volkscultuur.7<br />

Daartoe behoor<strong>de</strong> ook het Friese zangrepertoire dat in die tijd ontstond. Hoe<br />

vreemd het ook mage klink<strong>en</strong>, tot aan <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw is er nauwelijks in het<br />

Fries gezong<strong>en</strong> - het liedoeuvre van Gysbert was e<strong>en</strong> opmerkelijke uitzon<strong>de</strong>ring geweest.<br />

E<strong>en</strong> Fries volkslied gebaseerd op e<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>ou<strong>de</strong> mon<strong>de</strong>linge overlevering<br />

2 Het rneest ge1iefd war<strong>en</strong> Starters Blydschap van mijn vliet <strong>en</strong> Do<strong>en</strong> Daphne d'overschoone maeght, dat wil<br />

zegg<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze liedjes zijn het meest frequ<strong>en</strong>t door an<strong>de</strong>re dichters aangehaald als wijs voor nieuwe liedjes -<br />

van elk van bei<strong>de</strong> korn<strong>en</strong> meer dan <strong>de</strong>rtig aanhaling<strong>en</strong> voor in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lic<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank van het Meert<strong>en</strong>s<br />

Instituut.<br />

3 Er bestaat ook e<strong>en</strong> uitgave gedateerd 1685, maar <strong>de</strong>ze is grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els e<strong>en</strong> titeluitgave van 1681. E<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>tailleerd<br />

overzicht van <strong>de</strong> uitgav<strong>en</strong> vindt m<strong>en</strong> in Ph.H. Breuker, It wurk fan Gysbert japix II-I, Leeuward<strong>en</strong><br />

1989, hoofdstuk 3.<br />

4 L.P. Grijp, 'De Rotterdamsche Faem-Bazuyn. De lokale dirn<strong>en</strong>sie van liedboek<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw',<br />

in: Volkskundig Bulletin 18 (I992), p. 23-78, speciaal p. 57.<br />

5 Tony Feitsma wees me er op dat Franeker promotieverz<strong>en</strong> nit <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> reminisc<strong>en</strong>ties aan Gysberts<br />

verz<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>.<br />

6 Bruorr<strong>en</strong> Halbertsma, Rim<strong>en</strong> &Teltsjes, Leeuward<strong>en</strong> 1994 (elf <strong>de</strong> druk), aalltek<strong>en</strong>ing op p. 548. Halbertsrna<br />

won met zijnjacht op 20 augustus 1844 e<strong>en</strong> zilver<strong>en</strong> tabaksdoos bij e<strong>en</strong> wedstrijd op het Snekermeer.<br />

7 Gaffe J<strong>en</strong>sma, 'Kuhuer yn FrysLln <strong>en</strong> Fryske kultuer, 1795-1917', in:]. Frieswijk,]. Huizinga, L.Jansma<br />

<strong>en</strong> Y. Kuiper (red.), Skiednis fan FrysMn 1750-1995,Amsterdam, Leeuward<strong>en</strong> 1998, p. 172-212, speciaal p. 196.


LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong><br />

nom<strong>en</strong>: <strong>Wobbelke</strong>. 8 Het was op muziek gezet door e<strong>en</strong> eomponist wi<strong>en</strong>s naam door <strong>de</strong><br />

saIn<strong>en</strong>stellers van <strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l niet meer achterhaald kon word<strong>en</strong>. <strong>Wobbelke</strong> is pres<strong>en</strong>t in<br />

e<strong>en</strong> goedkoper bun<strong>de</strong>ltje met Frieslands meest populaire zang<strong>en</strong>, het Frysk lieteboekje<br />

foar elts<strong>en</strong>i<strong>en</strong> (1902) <strong>en</strong> het lied zou nog vele <strong>de</strong>c<strong>en</strong>nia nadi<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tele me10die uit het Ny Frysk Lieteboek. In bun<strong>de</strong>ls voor <strong>de</strong> volkszang versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

later an<strong>de</strong>re lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert op hun zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse wijz<strong>en</strong>. Voor<br />

<strong>Wobbelke</strong> had m<strong>en</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke muziek echter niet kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Eind jar<strong>en</strong><br />

zev<strong>en</strong>tig kreeg het lied e<strong>en</strong> nieuwe melodie van <strong>de</strong> hand van Jan Slofstra. 9<br />

Om die zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse wijz<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> was on<strong>de</strong>rzoek nodig geweest. In I956<br />

versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitvoerige studie van Jacob Jans<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>,<br />

waaraan hij meer dan vijfti<strong>en</strong> jaar had gewerkt. 10 Jans<strong>en</strong> verrichtte zijn werk in e<strong>en</strong><br />

tijd dat er nog ge<strong>en</strong> N e<strong>de</strong>rlandsVolksliedarchiefbestond.Hij moet hon<strong>de</strong>rd<strong>en</strong> liedboekjes<br />

hebb<strong>en</strong> doorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op zoek naar <strong>de</strong> wijz<strong>en</strong> die Gysbert bov<strong>en</strong> zijn lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> had vermeld.Voor<br />

het overgrote <strong>de</strong>el van Gysberts twee<strong>en</strong><strong>de</strong>rtig wijz<strong>en</strong> kon Jans<strong>en</strong> <strong>de</strong> origine­<br />

Ie melodie terugvind<strong>en</strong>. Slechts drie lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> problem <strong>en</strong>. In twee gevall<strong>en</strong> kon hij<br />

toeh e<strong>en</strong> min of meer bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> oplossing vind<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> r¥obbelke bleef e<strong>en</strong> raadsel.<br />

Van <strong>de</strong> betrefI<strong>en</strong><strong>de</strong> wijsaanduicling, 'Daer vond ick heymelijck', ontbrak elk spoor.<br />

Op zoek naar <strong>de</strong> melodic van Wobbe Ike<br />

Het Gysbert Japix Comite dat <strong>de</strong> herd<strong>en</strong>king van 2003 organiseer<strong>de</strong>, had ruim tevor<strong>en</strong><br />

Camerata Trajectina uitg<strong>en</strong>odigd e<strong>en</strong> productie rond <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van <strong>de</strong> dichter te verzorg<strong>en</strong>.<br />

Bij <strong>de</strong> voorbereicling<strong>en</strong> bleek hoe grondigJacob Jans<strong>en</strong> zijn werk had gedaan.<br />

Zijn id<strong>en</strong>tificatie van <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> bleek bij <strong>de</strong> huidige stand van het on<strong>de</strong>rzoek correct<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong> lacunes waar hij teg<strong>en</strong>aan was gelop<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> nog steeds niet oplosbaar. Dat<br />

wil zegg<strong>en</strong>, noch in het uitgebrei<strong>de</strong> kaartregister van het N e<strong>de</strong>rlands Volksliedarchief<br />

noch in <strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls veel omvangrijkere Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank blek<strong>en</strong> <strong>de</strong> door<br />

Japix bedoel<strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. IT Het leek erop dat ze voorgoed van <strong>de</strong> aardbo<strong>de</strong>m<br />

war<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. T2 Vooral voor het aantrekkelijke Wohbelke was dat e<strong>en</strong> kwell<strong>en</strong>-<br />

8 Met dank aan Hindrik van <strong>de</strong>r Meer, die dit in zijn eig<strong>en</strong> bibliotheek vaststel<strong>de</strong>.<br />

9 In FrysMn sjongt van 1942 heeft <strong>Wobbelke</strong> nog <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse melodie. In het Lieteboek van<br />

1948 ontbreekt <strong>Wobbelke</strong> tuss<strong>en</strong> vijflie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert op originele melodie<strong>en</strong>. <strong>Wobbelke</strong> op <strong>de</strong> nieuwe<br />

melodie van Slofstra vindt m<strong>en</strong> in <strong>de</strong> bun<strong>de</strong>ls Fryslan sjongt (1978) <strong>en</strong> Frysk lieteboek (I979).<br />

IO Jacob Jans<strong>en</strong>, Cysbertjapicx' Liet<strong>en</strong>. In studzje oer <strong>de</strong> fan <strong>de</strong> dichter bidoel<strong>de</strong> meldij<strong>en</strong>, Dracht<strong>en</strong> 1956. Over<br />

afzondcrlijke lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> publiceer<strong>de</strong> hij vanaf 1940.<br />

II Bei<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich op het Meert<strong>en</strong>s Instituut teAmsterdam. Het kaartsysteem<br />

van het Ne<strong>de</strong>rlands Volksliedarchief, vanafhet midd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> vijfug opgebouwd door Marie Veldhuyz<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> haar me<strong>de</strong>wcrkers, is inmid<strong>de</strong>1s in gedigitaliseer<strong>de</strong> vorm opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank.<br />

12 Voor <strong>de</strong> wijs 'Snel rebel' (Jans<strong>en</strong>, Cysbert japicx' Liet<strong>en</strong>, nr. 17) kwam ik in mijn dissertatie niet ver<strong>de</strong>r<br />

dan Jans<strong>en</strong>, namclijk tot e<strong>en</strong> latere melodie uit hetzelf<strong>de</strong> contrafactcomplex (L.P Grijp, Het Ne<strong>de</strong>rlandse lied<br />

in <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw. Het mechanisme van <strong>de</strong> contrq(actuur,Amsterdam I99I,P. 302). Bij <strong>de</strong> wijs 'Van Cor<strong>de</strong>wag<strong>en</strong>'<br />

(Jans<strong>en</strong> nr. 8), waarvoor Jans<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> oplossing had gevond<strong>en</strong>, zou ik op grond van forme1e<br />

overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank <strong>de</strong> melodie Eylaes amour will<strong>en</strong> suggerer<strong>en</strong>, waarvan echter ge<strong>en</strong><br />

zekere muzieknotatie bek<strong>en</strong>d is.


88 De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw 20 (2004) I<br />

<strong>de</strong> gedachte. Nu is er voor dit soort gevall<strong>en</strong> nog <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong>, die in het melodie-on<strong>de</strong>rzoek<br />

op het Meert<strong>en</strong>s Instituut als e<strong>en</strong> bezemwag<strong>en</strong> fungeert wanneer <strong>de</strong><br />

traditionele zoekingang<strong>en</strong> via beginregels, refrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> wijsaanduiding<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> soelaas<br />

bied<strong>en</strong>.<br />

De stroflsche <strong>heuristiek</strong> maakt gebruik van <strong>de</strong> overe<strong>en</strong>komst in vorm van liedtekst<strong>en</strong><br />

die op e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> melodie werd<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong>. Door straf<strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

melodie van e<strong>en</strong> liedtekst alsnog op het spoor kom<strong>en</strong>. De bijbehor<strong>en</strong><strong>de</strong> methodologie<br />

is in mijn proefschrift uitvoerig uite<strong>en</strong>gezet. 13 Bij het beschrijv<strong>en</strong> van lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />

van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank, in het Repertorium van het Ne<strong>de</strong>rlandse lied tot<br />

1600 <strong>en</strong> bij rec<strong>en</strong>t on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> van het Antwerp5 liedboek is <strong>de</strong> <strong>strofische</strong><br />

metho<strong>de</strong> veelvuldig <strong>en</strong> met succes toegepast. 14<br />

We on<strong>de</strong>rwerp<strong>en</strong> <strong>Wobbelke</strong> dus aan e<strong>en</strong> strofisch on<strong>de</strong>rzoek <strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong> <strong>de</strong> eerste<br />

strofe:<br />

Stemme: Daer vond ick heymely'ck, &c.<br />

Myn hert dat trillet my, it iz nin roy!<br />

Mijn ljeafste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

Mijn swietste J%bbelke,<br />

Mijn wirdste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

Het biste moy!<br />

Rap gaat mijn harteklop, nu draef, dan blij.<br />

Mijn liefste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

mijn zoetste Wobbe1ke,<br />

mijn dierste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

hoe mooi b<strong>en</strong>jij!<br />

(metrische vertaling: Douwe Tamminga)!)<br />

Het is e<strong>en</strong> karakteristieke liedstrofe, met zijn verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> versl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> <strong>en</strong> (quasi-)herha­<br />

!ing<strong>en</strong>. Het eerste vers telt 5 heffing<strong>en</strong> (acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>), het laatste 2. Bij het twee<strong>de</strong> tot <strong>en</strong> met<br />

het vier<strong>de</strong> vers laat het aantal heffing<strong>en</strong> zich niet direct bepal<strong>en</strong>; -keis op zichzelf e<strong>en</strong> zwakke<br />

lettergreep, maar zou op e<strong>en</strong> metrisch sterke positie kunn<strong>en</strong> staan. Uit <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

strof<strong>en</strong> (zie bijlage r) blijkt echter ondubbelzinnig dat we drie acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> lez<strong>en</strong>.<br />

Gecombineerd met het rijmschema wordt het strofeschema dan .sA.3B=3B=3B.2A in<br />

<strong>de</strong> netatie van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank, waarbij <strong>de</strong> hoofdletters staan veer manne­<br />

!ijke rijmklank<strong>en</strong>. Met <strong>de</strong> is-tek<strong>en</strong>s wordt aangegev<strong>en</strong> dat het twee<strong>de</strong>, <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>en</strong> vier<strong>de</strong> vers<br />

in beginsel gelijk zijn; ook dat blijkt dui<strong>de</strong>lijker uit <strong>de</strong> vervolgstrof<strong>en</strong>.<br />

13 Grijp, Het Ne<strong>de</strong>rlandse lied, hoofdstuk 14.<br />

14 Martine <strong>de</strong> Bruin,Johan Oosterrnan e.a., Repertorium van het Ne<strong>de</strong>rlandse lied tot 1600, G<strong>en</strong>t, Koninklijke<br />

Aca<strong>de</strong>mie voor Ne<strong>de</strong>rlandse Taal- <strong>en</strong> Letterkun<strong>de</strong>, <strong>en</strong> Amsterdam, Meert<strong>en</strong>s Instituut, 2001, 2 <strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

cd-rom. Dit repertorium is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank.. Het on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong><br />

van het Antwerps liedboek heb ik verricht in het ka<strong>de</strong>r van e<strong>en</strong> heruitgave van die bun<strong>de</strong>l die in 2004<br />

het licht ziet.<br />

15 Geciteerd naar Gysbert Japix. E<strong>en</strong> keuze uit zijn werk, ed. Philippus Breuker, Bolsward, Leeuward<strong>en</strong><br />

2003, p. 87. In <strong>de</strong> wijsaanduiding staat daar 'heynelijck', conform het origineel- k<strong>en</strong>ne1ijk e<strong>en</strong> drukfout.<br />

Voor e<strong>en</strong> letterlijke vertaling zie bijlage I.


LOUIS PETER GRIJP Wobbe1ke <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 89<br />

Wanneer m<strong>en</strong> het aldus vastgestel<strong>de</strong> schema in <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank opzoekt, kan m<strong>en</strong><br />

binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> secon<strong>de</strong> vaststell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> strofevorm uniek is, temidd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> meer dan<br />

30.000 strofevorm<strong>en</strong> die er in zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>valler, maar er is nog<br />

hoop: m<strong>en</strong> kan in <strong>de</strong>rgelijke gevall<strong>en</strong> doorzoek<strong>en</strong> naar variante strof<strong>en</strong>. Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> die op<br />

<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> melodie word<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> narnelijk met precies <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> strofevorm<br />

te hebb<strong>en</strong>, er zijn allerlei variaties nlOge1ijk. Om die te vind<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong> <strong>de</strong> parameters<br />

van <strong>de</strong> strafe e<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> uitschakel<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan bijvoorbeeld het rijmgeslacht neger<strong>en</strong><br />

of het aantal acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per versregel. Het is e<strong>en</strong> moeizame <strong>en</strong> omslachtige metho<strong>de</strong><br />

die vaak tot onzekere resultat<strong>en</strong> leidt, maar voor "<strong>Wobbelke</strong> moet<strong>en</strong> we iets over<br />

hebb<strong>en</strong>. Na lang prober<strong>en</strong> vond ik slechts e<strong>en</strong> strofevorm met formele overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>.<br />

Het betreft e<strong>en</strong> lied van Stalpart van <strong>de</strong>r Wiele op <strong>de</strong> heilige Antonius van Padua. 16<br />

Nu is het niet erg aannemelijk dat <strong>de</strong> gelovige calvinist Gysbert heilig<strong>en</strong>lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van<br />

protestant<strong>en</strong>hater Stalpart heeft gezong<strong>en</strong>, laat staan dat hij er e<strong>en</strong> contrafact op heeft<br />

gemaakt. Maar e<strong>en</strong> indirect verband is niet uitgeslot<strong>en</strong>: bei<strong>de</strong> dichters zoud<strong>en</strong> hun liedtekst<br />

onafhankelijk van elkaar naar hetzelf<strong>de</strong> ]jedje kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gemo<strong>de</strong>lleerd. De<br />

datering<strong>en</strong> staan dat toe: het lied op Antonius ontstond uiterlijk in het jaar van Stalparts<br />

dood (1630) maar mogelijk tot zo'n vijfti<strong>en</strong> jaar eer<strong>de</strong>r, <strong>Wobbelke</strong> uiterlijk in 1646 of<br />

r647 to<strong>en</strong> Junius aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> l11aakte op het handschrift, maar mogelijk al e<strong>en</strong> jaar of<br />

ti<strong>en</strong> eer<strong>de</strong>r.17 Ik plaats <strong>de</strong> strofeschema's ter vergelijking on<strong>de</strong>r elkaar:<br />

<strong>Wobbelke</strong> . SA . 3B= 3B= 3B . zA<br />

Antonius .5a. 5a . 3B .3D. 3B . za<br />

De formele overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn evid<strong>en</strong>t, maar er zijn ook verschill<strong>en</strong>: t<strong>en</strong> eerste heeft<br />

Stalparts Antonius e<strong>en</strong> vers meer dan Gysberts <strong>Wobbelke</strong>, t<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> zijn Stalparts arijm<strong>en</strong><br />

vrouwelijk in plaats van mannelijk <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte zijn bij Stalpart <strong>de</strong> B-verz<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rling<br />

met gelijk zoals bij <strong>Wobbelke</strong>. De verschill<strong>en</strong> zijn echter alleszins overkomelijk.<br />

Ze kunn<strong>en</strong> heel goed het gevolg zijn van <strong>strofische</strong> transformaties die ook el<strong>de</strong>rs zijn<br />

gedocum<strong>en</strong>teerd. 18 Zo kan <strong>de</strong> extra versregel bij Stalpart word<strong>en</strong> verklaard uit <strong>de</strong> herhaling<br />

van <strong>de</strong> eerste muzikale frase met nieuwe tekst. Tekst <strong>en</strong> melodie luid<strong>en</strong> in Stalparts<br />

bun<strong>de</strong>l als voIgt:<br />

16 Stad Padua! vermaerd seer langh te vor<strong>en</strong>, wijsaanduiding: Boerinnelje, als ghy gaet water haf<strong>en</strong>, inJ.B. Stalpart<br />

van <strong>de</strong>r Wiele, Guf<strong>de</strong>-Iaers Feest-Da


LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 93<br />

Hindrik van <strong>de</strong>r Meer bewerkte <strong>de</strong> 'nieuwe' melodie voor zijn sjongploech <strong>en</strong> Bernard<br />

Srnil<strong>de</strong> componeer<strong>de</strong> er e<strong>en</strong> fluit- <strong>en</strong> orgelbegeleiding bij, in hoogbarokke stijl, t<strong>en</strong> behoeve<br />

van zijn muziekuitgave van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, die nog juist in <strong>de</strong> laatste wek<strong>en</strong><br />

van het betinkingsjier werd gepres<strong>en</strong>teerd. Die geestdrift hoeft ons inmid<strong>de</strong>ls niet meer<br />

te verbaz<strong>en</strong>: er zijn e<strong>en</strong> kleine twee eeuw<strong>en</strong> van Friese natievorming aan voorafgegaan,<br />

inclusief <strong>de</strong> verering van GysbertJapix, met <strong>Wobbelke</strong> aan zijn zij<strong>de</strong>.<br />

Abstract - In the 17th c<strong>en</strong>tury, Gysbert japixJs songs seem to have be<strong>en</strong> sung by a select group<br />

of peopleJ certainly in comparison to the songs of his popular compatriot Jan jansz. Starter. Gysbert<br />

came to Jame in the 19th c<strong>en</strong>tury, wh<strong>en</strong> the Frisian Movem<strong>en</strong>t regar<strong>de</strong>d him as the go4father<br />

oj Frisian literature. His amorous song '<strong>Wobbelke</strong> became popular on a new melody, since it<br />

proved impossible to recover its original music. Due to the method oj strophic heuristics and the<br />

Dutch Song Bank of the Meert<strong>en</strong>s Institute (Amsterdam), however, we were able to find the<br />

melody: Boerinnek<strong>en</strong>, als ghy gaet waterk<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, notated by Stalpart van <strong>de</strong>y Wiele (1634),<br />

which most likely served as Gysbert's mo<strong>de</strong>l both musically and with respect to cont<strong>en</strong>t.<br />

Bijlag<strong>en</strong><br />

Bijlage 1 <strong>Wobbelke</strong><br />

Stemme: Daer vond irk heymelUck, &c.<br />

Myn hert dat trillet my, it iz nin roy!<br />

Mijn ljeafste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

Mijn swietste YJIObbelke,<br />

Mijn wirdste <strong>Wobbelke</strong>,<br />

Het biste moy!<br />

Ick fie1 aon 't kreauwelj<strong>en</strong>, ljeaf, het my <strong>de</strong>rt,<br />

Mijn goud<strong>en</strong> Ingelke,<br />

Mijn gaud<strong>en</strong> Ingelke,<br />

Mijn goud<strong>en</strong> Ingelke,<br />

Du biste' ijn 't hert.<br />

O! 't hert ontfljuecht my beyd' mijn eag<strong>en</strong> trag.<br />

Ja 't rint uwt my ijn dy,<br />

It tjocht uwt my ijn dy,<br />

It ljeapt uwt my ijn dy,<br />

Az ick dy sjog.<br />

lck kin naet wezze f<strong>en</strong> dy, swiete Djier,<br />

lEfick mot stearre ljeaf,<br />

lEf ick mot stearre ljeaf,<br />

lEf ick mot stearre ljeaf,<br />

Dat 's inckel wier.


LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong>:<br />

Bijlage 2 Boerinnek<strong>en</strong><br />

Boerinnek<strong>en</strong>, als ghy gaet waterk<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, (2 maa0<br />

waerom <strong>en</strong> wilt ghy my niet e<strong>en</strong> woort vertal<strong>en</strong><br />

waer me dat ghy my doet (] maa0<br />

mijn sinnek<strong>en</strong>s dwal<strong>en</strong>?<br />

Als ghy dan thllyS compt (2 maa0<br />

bloz<strong>en</strong><strong>de</strong> als e<strong>en</strong> godinne,<br />

bevang<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ick dan met llwer minn<strong>en</strong>,<br />

waer me dat ghy my doet (] maa0<br />

brek<strong>en</strong> mijn sinne.<br />

o schoon ionck vrouwe, als e<strong>en</strong> kersouwe<br />

sy<strong>de</strong> gy in u visagie;<br />

ick <strong>en</strong> sach mijn dag<strong>en</strong> noch schoon<strong>de</strong>r personagie,<br />

waer me dat ghy my doet (] maa0<br />

maeck<strong>en</strong> couragie.<br />

Tis al <strong>de</strong> dage, dat ick bedage<br />

om te si<strong>en</strong> a<strong>en</strong> die fonteyne,<br />

het is al am u claer a<strong>en</strong>schijne,<br />

d' weIck my mijn hert verheucht, (] maa0<br />

dat is certeyne.<br />

U blos<strong>en</strong><strong>de</strong> wanxk<strong>en</strong>s, u borstj<strong>en</strong>s blancxk<strong>en</strong>s<br />

sta<strong>en</strong> 500 schoon m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> hert mocht lust<strong>en</strong>,<br />

wat sout u schad<strong>en</strong> oft ghijt e<strong>en</strong>s blust<strong>en</strong>?<br />

Comt stele II kruycxk<strong>en</strong> neer, (] maa0<br />

compt by my rust<strong>en</strong>.<br />

Ick ongesond<strong>en</strong>,ja, heel <strong>de</strong>urwond<strong>en</strong>,<br />

bid<strong>de</strong> u wilt my tach a<strong>en</strong>schouw<strong>en</strong><br />

wat ick hier lij<strong>de</strong> am e<strong>en</strong> schoonjonckfrouwe;<br />

dat ick, mijn lev<strong>en</strong> lanck (] maa0<br />

haer mach behouw<strong>en</strong>.<br />

Princerse vol weerd<strong>en</strong>, al my begher<strong>en</strong><br />

is am u te help<strong>en</strong> drag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> meIck cruycke by nacht <strong>en</strong> by dage;<br />

dus, bid<strong>de</strong> ick li, rnijn<strong>en</strong> diemt (] maa0<br />

bett<strong>en</strong> u behagh<strong>en</strong>.<br />

Anoniem, ca 1635; naar F. van Duyse, Het ou<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandsche Lied, ell 1 (1903), p. 629.<br />

95

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!