PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)
PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)
PDF (Wobbelke en de strofische heuristiek)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong><br />
lets over Gysbert Japix <strong>en</strong> <strong>de</strong> Friese zangcultuur<br />
LOUIS PETER GRIJP<br />
De Gysbertherd<strong>en</strong>king 2003<br />
In het betinkingsjier 2003 kwan'l Gysbert Japix naar vot<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> dichter die graag gezong<strong>en</strong><br />
wordt. Oat bleek e<strong>en</strong>s te meer tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> slotmanifestatie op r6 november in <strong>de</strong><br />
Martinikerk te Bolsward, waat <strong>de</strong> vele Gysbertproducties uit het ged<strong>en</strong>kjaar in e<strong>en</strong> drie<br />
uur dur<strong>en</strong>d spectacle coupe werd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevat. I Sjongploech Auke Roukes leid<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
middag in met het lied Gysbert sjongt (Gysbert zingt), e<strong>en</strong> tekst van Bernard Srnil<strong>de</strong> op<br />
muziek van Hindrik van <strong>de</strong>t Meer, beid<strong>en</strong> actieflid van het Musikologyske Wurkgroep<br />
van <strong>de</strong> Fryske Aka<strong>de</strong>rnie. Deze ijveraars voor Frieslands muzikale hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verled<strong>en</strong><br />
liet<strong>en</strong> Gysbert in <strong>de</strong> eerste persoon zing<strong>en</strong> over <strong>de</strong> Du<strong>de</strong> Friese taal, die t<strong>en</strong> da<strong>de</strong> opgeschrev<strong>en</strong><br />
leek maar door hem weer nieuw lev<strong>en</strong> is ingeblaz<strong>en</strong>. De zing<strong>en</strong><strong>de</strong> Gysbert<br />
haalt in het lied ook eig<strong>en</strong> verz<strong>en</strong> aan:<br />
Ik song myn sang, as 't yn myn herte stoarme,<br />
as ik oerstjoer fan leaf<strong>de</strong> but<strong>en</strong> roai,<br />
un<strong>de</strong>r <strong>de</strong> tsjo<strong>en</strong> fan <strong>Wobbelke</strong> har sjarme<br />
<strong>de</strong> aI<strong>de</strong> wurd<strong>en</strong> ffin:'Wat biste moai!'<br />
(vertaling: Ik zong mijn zang, to<strong>en</strong> het in mijn hart storm<strong>de</strong>,<br />
to<strong>en</strong> ik buit<strong>en</strong> zinn<strong>en</strong> van bov<strong>en</strong>matige lief<strong>de</strong>,<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> bekoring van <strong>Wobbelke</strong>s charme<br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong> woord<strong>en</strong> vond:'Wat b<strong>en</strong>je mooi!')<br />
Het geciteer<strong>de</strong> lied is <strong>Wobbelke</strong>, e<strong>en</strong> van's dichters mooiste minnezang<strong>en</strong>. Ook aan zijn<br />
boertige <strong>en</strong> religieuze lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> wordt gerefereerd. Het credo van Smil<strong>de</strong> <strong>en</strong> zijn <strong>de</strong><br />
me<strong>de</strong>-herd<strong>en</strong>kers weerklinkt in <strong>de</strong> slotstrofe:<br />
N och klinkt myn het <strong>en</strong> it sil jimmer klinke<br />
salang yn 't Fryske Ian noch Frieze binn'<br />
dy 't ieu oan ieu myn berte<strong>de</strong>i betinke.<br />
Sjong dan myn sang<strong>en</strong>, al wat sjonge kin.<br />
(vertaling; Nag klinkt mijn lied <strong>en</strong> het zal altijd klink<strong>en</strong><br />
zolang er nog Friez<strong>en</strong> zijn in het Friese land<br />
die eeuw in eeuw uit mijn geboortedag herd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Zing dan mijn zang<strong>en</strong>, a1 wat zing<strong>en</strong> bn.)<br />
I Programmaboekje Einkonsertfan it Gysbert)apixbetinkingsjier 1603-2003: Lit us no(ch)ris swiel myzykje, Bolsward<br />
16 november 2003. Op 15 mei was in <strong>de</strong> Martinikerk hetJapixjaar begonn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> officiele herd<strong>en</strong>kingsplechtigheid.
De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw 20 (2004) I<br />
Ik me<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze verz<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige ongerustheid over het voortbestaan van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
te bespeur<strong>en</strong>, maar dat kan ook retoriek zijn. In elk geval moet er actie word<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rnom<strong>en</strong><br />
om dit klink<strong>en</strong><strong>de</strong> erfgoed lev<strong>en</strong>d te houd<strong>en</strong>. Gysbert is immers <strong>de</strong> aartsva<strong>de</strong>r<br />
van <strong>de</strong> Friese poezie, die het Friese yolk verbindt, <strong>en</strong> dat ervaart m<strong>en</strong> t<strong>en</strong> volle in<br />
<strong>de</strong> sam<strong>en</strong>zang van Gysberts verz<strong>en</strong>. De herd<strong>en</strong>kers sprek<strong>en</strong> zelf van 'us grlltte foarsjonger'<br />
(onze grote voorzanger), referer<strong>en</strong>d aan <strong>de</strong> nev<strong>en</strong>functie die <strong>de</strong> muzikale on<strong>de</strong>rwijzer<br />
in <strong>de</strong> Martinikerk vervul<strong>de</strong>.<br />
Na dit programmatische begin weerklonk<strong>en</strong> vele van Gysberts verz<strong>en</strong> door diezelf<strong>de</strong><br />
Martinikerk,afgewisseld met toonzetting<strong>en</strong> <strong>en</strong> voordracht van hed<strong>en</strong>daagse Friese dichters_<br />
Sjongploech (lek<strong>en</strong>zanggroep) Auke Roukes zong <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van<br />
Gysbert, overgezet in hed<strong>en</strong>daags Fries, <strong>en</strong> verz<strong>en</strong> van latere dichters. Het Keamerkoar<br />
Litt<strong>en</strong>seradiel <strong>de</strong>ed hetzelf<strong>de</strong> op kunstige koorzetting<strong>en</strong> vervaardigd door twintigste-eeuwse<br />
componist<strong>en</strong> van serieuze muziek. Camerata Trajectina bracht geestelijke <strong>en</strong> wereldlijke<br />
lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert in het originele Mid-Fries, begeleid op auth<strong>en</strong>tieke instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> regels van <strong>de</strong> muziekhistorische uitvoeringspraktijk.Als hun zanger<br />
Jaap Hoekstra niet onverhoopt ziek was geword<strong>en</strong>, was hij <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> geweest die die middag<br />
<strong>Wobbelke</strong> zong_ Als klap op <strong>de</strong> vuurpijl war<strong>en</strong> er fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> grootste publiekstrekker<br />
van het herd<strong>en</strong>kingsjaar, <strong>de</strong> rockmusical Gysbert Gysbert door <strong>de</strong> popgroep<br />
Reboelje_ Op post-Dylaniaanse klank<strong>en</strong> luid<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze het Gysbertjaar uit.<br />
Ik beschrijf dit alles met <strong>en</strong>ige uitvoerigheid voor <strong>de</strong> niet-Friese lezer om aan te gev<strong>en</strong><br />
waar Gysbert <strong>en</strong> zijn poezie in Friesland voor staan. Deze middag vier<strong>de</strong> Friesland<br />
zijn Fries-zijn - althans, dat <strong>de</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele hon<strong>de</strong>rd<strong>en</strong> Friez<strong>en</strong> die hun Fries-zijn hoog<br />
in het vaan<strong>de</strong>l drag<strong>en</strong>. Bij zo'n geleg<strong>en</strong>heid ervaart m<strong>en</strong> van dichtbij dat e<strong>en</strong> natie e<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>tale constructie is die met behulp van rituel<strong>en</strong> wordt gehandhaafd. AI wordt <strong>de</strong><br />
dichter teg<strong>en</strong>woordig'meer geprez<strong>en</strong> dan gelez<strong>en</strong>', in <strong>de</strong> woord<strong>en</strong> van Philippus Breuker,<br />
er was anno 2003 k<strong>en</strong>nelijk nog voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> Gysbert in het collectieve geheug<strong>en</strong><br />
van Friesland aanwezig om <strong>de</strong>ze herIeving succesvol te lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>. Dit alles in e<strong>en</strong><br />
gernoe<strong>de</strong>lijke sfeer, wars van <strong>de</strong>monstratief nationalisme - eer<strong>de</strong>r riep het gebeur<strong>en</strong><br />
nostalgische gevoel<strong>en</strong>s op bij uw randste<strong>de</strong>lijke scrib<strong>en</strong>t. Poging<strong>en</strong> om media van buit<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> provincie te interesser<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> weinig resultaat gehad. Gysbert bestaat alle<strong>en</strong><br />
in Friesland.<br />
De receptie van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
Gysberts verz<strong>en</strong> zijn niet altijd zo populair geweest. In <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw zull<strong>en</strong> zijn<br />
lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> slechts in beperkte kring zijn gezong<strong>en</strong>. Gysbert was zeker niet <strong>de</strong> populairste<br />
Friese lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>dichter van <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw; dat predikaat verdi<strong>en</strong>t Jan Janszoon<br />
Starter. Di<strong>en</strong>s Friesche Lusthqf(r62r) werd t<strong>en</strong>minste zev<strong>en</strong> keer herdrukt <strong>en</strong> wat meer<br />
zegt: Starters lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn vele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> mal<strong>en</strong> aangehaald als wijsaanduiding voor<br />
nieuwe lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van an<strong>de</strong>re zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse dichters. Voor e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el is dat te verklar<strong>en</strong><br />
nit zijn Engelse afkonlSt <strong>en</strong> zijn ant<strong>en</strong>ne voor hitgevoelige muziek: hij introduceer<strong>de</strong><br />
niellwe Engelse melodie<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Republiek, die op zijn woord<strong>en</strong> snel populair
LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 85<br />
werd<strong>en</strong>. 2 Hierbij stek<strong>en</strong> Gysberts scores mager af. Di<strong>en</strong>s postuum gedrukte Friesche<br />
Rymlerye (r668) beleef<strong>de</strong> in <strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw e<strong>en</strong> heruitgave (r68r).3Veelzegg<strong>en</strong>d<br />
is Gysberts totale afWezigheid in <strong>de</strong> contrafactuur: er is niet e<strong>en</strong> lied van hem bek<strong>en</strong>d<br />
waarop door an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe tekst is gedicht. Nu was Gysbert in zijn mel odiekeuze<br />
ge<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dsetter zoals Starter; hij koos voor zijn liedtekst<strong>en</strong> melodie<strong>en</strong> die in<br />
Holland al populair war<strong>en</strong>. Belangrijker echter is het verschil in bei<strong>de</strong>r omgang met<br />
<strong>de</strong> Friese dim<strong>en</strong>sie.Voor Starter bood <strong>de</strong> Friese herkomst van zijn - Ne<strong>de</strong>rlandstalige<br />
- verz<strong>en</strong> <strong>de</strong> geleg<strong>en</strong>heid zijn bun<strong>de</strong>l op <strong>de</strong> Hollandse markt e<strong>en</strong> lbkale I<strong>de</strong>ur mee te<br />
gev<strong>en</strong>, juist op het mom<strong>en</strong>t dat claar in <strong>de</strong> N e<strong>de</strong>rlandse literatuur belangstelling voor<br />
aan het ontluik<strong>en</strong> was. 4 Voor Gysbert was <strong>de</strong> Friese dim<strong>en</strong>sie echter ge<strong>en</strong> modieuze<br />
verpakking maar <strong>de</strong> kern van <strong>de</strong> zaak. Zijn Friese verz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> bedoeld voor<br />
Friez<strong>en</strong> <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> slechts word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> door intellectuel<strong>en</strong> die het be1ang van <strong>de</strong><br />
ontwikkeling van het Fries tot literaire taal inzag<strong>en</strong>. De receptie van zijn paezie zal in<br />
<strong>de</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw vaoral in kring<strong>en</strong> rand <strong>de</strong> universiteit van Franeker<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezocht.s Mogelijk zijn Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> door stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong>,<br />
Inaar tot e<strong>en</strong> zangcultuur met nieuwe Friese lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> ze niet te hebb<strong>en</strong><br />
gelnspireerd.<br />
Pas in <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw, wanneer <strong>de</strong> Friese beweging zich gaat inzett<strong>en</strong> voor<br />
<strong>de</strong> Friese taal <strong>en</strong> volkscultuur, stijgt Gysberts ster <strong>en</strong> groeit hij uit tot <strong>de</strong> klassieke Friese<br />
dichter. Diverse heruitgav<strong>en</strong> van zijn Rymlerye zi<strong>en</strong> het licht. Regionalist<strong>en</strong> zoals<br />
<strong>de</strong> gebroe<strong>de</strong>rs Halbertsma er<strong>en</strong> hem als <strong>de</strong> grondlegger van <strong>de</strong> Friese literatuur. Zij<br />
werkt<strong>en</strong> mee aan 's dichters eerste herd<strong>en</strong>kingfeest in 1823. Eeltsje Halbertsma voer<br />
zelfs over <strong>de</strong> Friese water<strong>en</strong> in e<strong>en</strong>jacht dat <strong>de</strong> 'GysbertJapicx' gedoopt was. 6 Oak in<br />
zulke kleine ding<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we hoe Gysbert werd verwev<strong>en</strong> in het nationale vertoog van<br />
<strong>de</strong> Friese beweging. Postuum blies hij zijn partij mee in het bouwwerk van <strong>de</strong> Friese<br />
id<strong>en</strong>titeit dat werd opgetrokk<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> taal, geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> volkscultuur.7<br />
Daartoe behoor<strong>de</strong> ook het Friese zangrepertoire dat in die tijd ontstond. Hoe<br />
vreemd het ook mage klink<strong>en</strong>, tot aan <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw is er nauwelijks in het<br />
Fries gezong<strong>en</strong> - het liedoeuvre van Gysbert was e<strong>en</strong> opmerkelijke uitzon<strong>de</strong>ring geweest.<br />
E<strong>en</strong> Fries volkslied gebaseerd op e<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong>ou<strong>de</strong> mon<strong>de</strong>linge overlevering<br />
2 Het rneest ge1iefd war<strong>en</strong> Starters Blydschap van mijn vliet <strong>en</strong> Do<strong>en</strong> Daphne d'overschoone maeght, dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze liedjes zijn het meest frequ<strong>en</strong>t door an<strong>de</strong>re dichters aangehaald als wijs voor nieuwe liedjes -<br />
van elk van bei<strong>de</strong> korn<strong>en</strong> meer dan <strong>de</strong>rtig aanhaling<strong>en</strong> voor in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lic<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank van het Meert<strong>en</strong>s<br />
Instituut.<br />
3 Er bestaat ook e<strong>en</strong> uitgave gedateerd 1685, maar <strong>de</strong>ze is grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els e<strong>en</strong> titeluitgave van 1681. E<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>tailleerd<br />
overzicht van <strong>de</strong> uitgav<strong>en</strong> vindt m<strong>en</strong> in Ph.H. Breuker, It wurk fan Gysbert japix II-I, Leeuward<strong>en</strong><br />
1989, hoofdstuk 3.<br />
4 L.P. Grijp, 'De Rotterdamsche Faem-Bazuyn. De lokale dirn<strong>en</strong>sie van liedboek<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw',<br />
in: Volkskundig Bulletin 18 (I992), p. 23-78, speciaal p. 57.<br />
5 Tony Feitsma wees me er op dat Franeker promotieverz<strong>en</strong> nit <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> reminisc<strong>en</strong>ties aan Gysberts<br />
verz<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong>.<br />
6 Bruorr<strong>en</strong> Halbertsma, Rim<strong>en</strong> &Teltsjes, Leeuward<strong>en</strong> 1994 (elf <strong>de</strong> druk), aalltek<strong>en</strong>ing op p. 548. Halbertsrna<br />
won met zijnjacht op 20 augustus 1844 e<strong>en</strong> zilver<strong>en</strong> tabaksdoos bij e<strong>en</strong> wedstrijd op het Snekermeer.<br />
7 Gaffe J<strong>en</strong>sma, 'Kuhuer yn FrysLln <strong>en</strong> Fryske kultuer, 1795-1917', in:]. Frieswijk,]. Huizinga, L.Jansma<br />
<strong>en</strong> Y. Kuiper (red.), Skiednis fan FrysMn 1750-1995,Amsterdam, Leeuward<strong>en</strong> 1998, p. 172-212, speciaal p. 196.
LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong><br />
nom<strong>en</strong>: <strong>Wobbelke</strong>. 8 Het was op muziek gezet door e<strong>en</strong> eomponist wi<strong>en</strong>s naam door <strong>de</strong><br />
saIn<strong>en</strong>stellers van <strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l niet meer achterhaald kon word<strong>en</strong>. <strong>Wobbelke</strong> is pres<strong>en</strong>t in<br />
e<strong>en</strong> goedkoper bun<strong>de</strong>ltje met Frieslands meest populaire zang<strong>en</strong>, het Frysk lieteboekje<br />
foar elts<strong>en</strong>i<strong>en</strong> (1902) <strong>en</strong> het lied zou nog vele <strong>de</strong>c<strong>en</strong>nia nadi<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tele me10die uit het Ny Frysk Lieteboek. In bun<strong>de</strong>ls voor <strong>de</strong> volkszang versch<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
later an<strong>de</strong>re lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert op hun zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse wijz<strong>en</strong>. Voor<br />
<strong>Wobbelke</strong> had m<strong>en</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijke muziek echter niet kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Eind jar<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tig kreeg het lied e<strong>en</strong> nieuwe melodie van <strong>de</strong> hand van Jan Slofstra. 9<br />
Om die zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse wijz<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> was on<strong>de</strong>rzoek nodig geweest. In I956<br />
versche<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitvoerige studie van Jacob Jans<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>,<br />
waaraan hij meer dan vijfti<strong>en</strong> jaar had gewerkt. 10 Jans<strong>en</strong> verrichtte zijn werk in e<strong>en</strong><br />
tijd dat er nog ge<strong>en</strong> N e<strong>de</strong>rlandsVolksliedarchiefbestond.Hij moet hon<strong>de</strong>rd<strong>en</strong> liedboekjes<br />
hebb<strong>en</strong> doorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op zoek naar <strong>de</strong> wijz<strong>en</strong> die Gysbert bov<strong>en</strong> zijn lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> had vermeld.Voor<br />
het overgrote <strong>de</strong>el van Gysberts twee<strong>en</strong><strong>de</strong>rtig wijz<strong>en</strong> kon Jans<strong>en</strong> <strong>de</strong> origine<br />
Ie melodie terugvind<strong>en</strong>. Slechts drie lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> problem <strong>en</strong>. In twee gevall<strong>en</strong> kon hij<br />
toeh e<strong>en</strong> min of meer bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> oplossing vind<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> r¥obbelke bleef e<strong>en</strong> raadsel.<br />
Van <strong>de</strong> betrefI<strong>en</strong><strong>de</strong> wijsaanduicling, 'Daer vond ick heymelijck', ontbrak elk spoor.<br />
Op zoek naar <strong>de</strong> melodic van Wobbe Ike<br />
Het Gysbert Japix Comite dat <strong>de</strong> herd<strong>en</strong>king van 2003 organiseer<strong>de</strong>, had ruim tevor<strong>en</strong><br />
Camerata Trajectina uitg<strong>en</strong>odigd e<strong>en</strong> productie rond <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van <strong>de</strong> dichter te verzorg<strong>en</strong>.<br />
Bij <strong>de</strong> voorbereicling<strong>en</strong> bleek hoe grondigJacob Jans<strong>en</strong> zijn werk had gedaan.<br />
Zijn id<strong>en</strong>tificatie van <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> bleek bij <strong>de</strong> huidige stand van het on<strong>de</strong>rzoek correct<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> lacunes waar hij teg<strong>en</strong>aan was gelop<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> nog steeds niet oplosbaar. Dat<br />
wil zegg<strong>en</strong>, noch in het uitgebrei<strong>de</strong> kaartregister van het N e<strong>de</strong>rlands Volksliedarchief<br />
noch in <strong>de</strong> inmid<strong>de</strong>ls veel omvangrijkere Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank blek<strong>en</strong> <strong>de</strong> door<br />
Japix bedoel<strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. IT Het leek erop dat ze voorgoed van <strong>de</strong> aardbo<strong>de</strong>m<br />
war<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. T2 Vooral voor het aantrekkelijke Wohbelke was dat e<strong>en</strong> kwell<strong>en</strong>-<br />
8 Met dank aan Hindrik van <strong>de</strong>r Meer, die dit in zijn eig<strong>en</strong> bibliotheek vaststel<strong>de</strong>.<br />
9 In FrysMn sjongt van 1942 heeft <strong>Wobbelke</strong> nog <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>-eeuwse melodie. In het Lieteboek van<br />
1948 ontbreekt <strong>Wobbelke</strong> tuss<strong>en</strong> vijflie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van Gysbert op originele melodie<strong>en</strong>. <strong>Wobbelke</strong> op <strong>de</strong> nieuwe<br />
melodie van Slofstra vindt m<strong>en</strong> in <strong>de</strong> bun<strong>de</strong>ls Fryslan sjongt (1978) <strong>en</strong> Frysk lieteboek (I979).<br />
IO Jacob Jans<strong>en</strong>, Cysbertjapicx' Liet<strong>en</strong>. In studzje oer <strong>de</strong> fan <strong>de</strong> dichter bidoel<strong>de</strong> meldij<strong>en</strong>, Dracht<strong>en</strong> 1956. Over<br />
afzondcrlijke lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> publiceer<strong>de</strong> hij vanaf 1940.<br />
II Bei<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich op het Meert<strong>en</strong>s Instituut teAmsterdam. Het kaartsysteem<br />
van het Ne<strong>de</strong>rlands Volksliedarchief, vanafhet midd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> vijfug opgebouwd door Marie Veldhuyz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> haar me<strong>de</strong>wcrkers, is inmid<strong>de</strong>1s in gedigitaliseer<strong>de</strong> vorm opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank.<br />
12 Voor <strong>de</strong> wijs 'Snel rebel' (Jans<strong>en</strong>, Cysbert japicx' Liet<strong>en</strong>, nr. 17) kwam ik in mijn dissertatie niet ver<strong>de</strong>r<br />
dan Jans<strong>en</strong>, namclijk tot e<strong>en</strong> latere melodie uit hetzelf<strong>de</strong> contrafactcomplex (L.P Grijp, Het Ne<strong>de</strong>rlandse lied<br />
in <strong>de</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw. Het mechanisme van <strong>de</strong> contrq(actuur,Amsterdam I99I,P. 302). Bij <strong>de</strong> wijs 'Van Cor<strong>de</strong>wag<strong>en</strong>'<br />
(Jans<strong>en</strong> nr. 8), waarvoor Jans<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> oplossing had gevond<strong>en</strong>, zou ik op grond van forme1e<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> in <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank <strong>de</strong> melodie Eylaes amour will<strong>en</strong> suggerer<strong>en</strong>, waarvan echter ge<strong>en</strong><br />
zekere muzieknotatie bek<strong>en</strong>d is.
88 De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw 20 (2004) I<br />
<strong>de</strong> gedachte. Nu is er voor dit soort gevall<strong>en</strong> nog <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong>, die in het melodie-on<strong>de</strong>rzoek<br />
op het Meert<strong>en</strong>s Instituut als e<strong>en</strong> bezemwag<strong>en</strong> fungeert wanneer <strong>de</strong><br />
traditionele zoekingang<strong>en</strong> via beginregels, refrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> wijsaanduiding<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> soelaas<br />
bied<strong>en</strong>.<br />
De stroflsche <strong>heuristiek</strong> maakt gebruik van <strong>de</strong> overe<strong>en</strong>komst in vorm van liedtekst<strong>en</strong><br />
die op e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> melodie werd<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong>. Door straf<strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
melodie van e<strong>en</strong> liedtekst alsnog op het spoor kom<strong>en</strong>. De bijbehor<strong>en</strong><strong>de</strong> methodologie<br />
is in mijn proefschrift uitvoerig uite<strong>en</strong>gezet. 13 Bij het beschrijv<strong>en</strong> van lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />
van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank, in het Repertorium van het Ne<strong>de</strong>rlandse lied tot<br />
1600 <strong>en</strong> bij rec<strong>en</strong>t on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong> van het Antwerp5 liedboek is <strong>de</strong> <strong>strofische</strong><br />
metho<strong>de</strong> veelvuldig <strong>en</strong> met succes toegepast. 14<br />
We on<strong>de</strong>rwerp<strong>en</strong> <strong>Wobbelke</strong> dus aan e<strong>en</strong> strofisch on<strong>de</strong>rzoek <strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong> <strong>de</strong> eerste<br />
strofe:<br />
Stemme: Daer vond ick heymely'ck, &c.<br />
Myn hert dat trillet my, it iz nin roy!<br />
Mijn ljeafste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
Mijn swietste J%bbelke,<br />
Mijn wirdste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
Het biste moy!<br />
Rap gaat mijn harteklop, nu draef, dan blij.<br />
Mijn liefste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
mijn zoetste Wobbe1ke,<br />
mijn dierste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
hoe mooi b<strong>en</strong>jij!<br />
(metrische vertaling: Douwe Tamminga)!)<br />
Het is e<strong>en</strong> karakteristieke liedstrofe, met zijn verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> versl<strong>en</strong>gt<strong>en</strong> <strong>en</strong> (quasi-)herha<br />
!ing<strong>en</strong>. Het eerste vers telt 5 heffing<strong>en</strong> (acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>), het laatste 2. Bij het twee<strong>de</strong> tot <strong>en</strong> met<br />
het vier<strong>de</strong> vers laat het aantal heffing<strong>en</strong> zich niet direct bepal<strong>en</strong>; -keis op zichzelf e<strong>en</strong> zwakke<br />
lettergreep, maar zou op e<strong>en</strong> metrisch sterke positie kunn<strong>en</strong> staan. Uit <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
strof<strong>en</strong> (zie bijlage r) blijkt echter ondubbelzinnig dat we drie acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> lez<strong>en</strong>.<br />
Gecombineerd met het rijmschema wordt het strofeschema dan .sA.3B=3B=3B.2A in<br />
<strong>de</strong> netatie van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank, waarbij <strong>de</strong> hoofdletters staan veer manne<br />
!ijke rijmklank<strong>en</strong>. Met <strong>de</strong> is-tek<strong>en</strong>s wordt aangegev<strong>en</strong> dat het twee<strong>de</strong>, <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>en</strong> vier<strong>de</strong> vers<br />
in beginsel gelijk zijn; ook dat blijkt dui<strong>de</strong>lijker uit <strong>de</strong> vervolgstrof<strong>en</strong>.<br />
13 Grijp, Het Ne<strong>de</strong>rlandse lied, hoofdstuk 14.<br />
14 Martine <strong>de</strong> Bruin,Johan Oosterrnan e.a., Repertorium van het Ne<strong>de</strong>rlandse lied tot 1600, G<strong>en</strong>t, Koninklijke<br />
Aca<strong>de</strong>mie voor Ne<strong>de</strong>rlandse Taal- <strong>en</strong> Letterkun<strong>de</strong>, <strong>en</strong> Amsterdam, Meert<strong>en</strong>s Instituut, 2001, 2 <strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cd-rom. Dit repertorium is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank.. Het on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> melodie<strong>en</strong><br />
van het Antwerps liedboek heb ik verricht in het ka<strong>de</strong>r van e<strong>en</strong> heruitgave van die bun<strong>de</strong>l die in 2004<br />
het licht ziet.<br />
15 Geciteerd naar Gysbert Japix. E<strong>en</strong> keuze uit zijn werk, ed. Philippus Breuker, Bolsward, Leeuward<strong>en</strong><br />
2003, p. 87. In <strong>de</strong> wijsaanduiding staat daar 'heynelijck', conform het origineel- k<strong>en</strong>ne1ijk e<strong>en</strong> drukfout.<br />
Voor e<strong>en</strong> letterlijke vertaling zie bijlage I.
LOUIS PETER GRIJP Wobbe1ke <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 89<br />
Wanneer m<strong>en</strong> het aldus vastgestel<strong>de</strong> schema in <strong>de</strong> lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>bank opzoekt, kan m<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> secon<strong>de</strong> vaststell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> strofevorm uniek is, temidd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> meer dan<br />
30.000 strofevorm<strong>en</strong> die er in zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>valler, maar er is nog<br />
hoop: m<strong>en</strong> kan in <strong>de</strong>rgelijke gevall<strong>en</strong> doorzoek<strong>en</strong> naar variante strof<strong>en</strong>. Lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> die op<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> melodie word<strong>en</strong> gezong<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> narnelijk met precies <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> strofevorm<br />
te hebb<strong>en</strong>, er zijn allerlei variaties nlOge1ijk. Om die te vind<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong> <strong>de</strong> parameters<br />
van <strong>de</strong> strafe e<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> uitschakel<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan bijvoorbeeld het rijmgeslacht neger<strong>en</strong><br />
of het aantal acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per versregel. Het is e<strong>en</strong> moeizame <strong>en</strong> omslachtige metho<strong>de</strong><br />
die vaak tot onzekere resultat<strong>en</strong> leidt, maar voor "<strong>Wobbelke</strong> moet<strong>en</strong> we iets over<br />
hebb<strong>en</strong>. Na lang prober<strong>en</strong> vond ik slechts e<strong>en</strong> strofevorm met formele overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong>.<br />
Het betreft e<strong>en</strong> lied van Stalpart van <strong>de</strong>r Wiele op <strong>de</strong> heilige Antonius van Padua. 16<br />
Nu is het niet erg aannemelijk dat <strong>de</strong> gelovige calvinist Gysbert heilig<strong>en</strong>lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van<br />
protestant<strong>en</strong>hater Stalpart heeft gezong<strong>en</strong>, laat staan dat hij er e<strong>en</strong> contrafact op heeft<br />
gemaakt. Maar e<strong>en</strong> indirect verband is niet uitgeslot<strong>en</strong>: bei<strong>de</strong> dichters zoud<strong>en</strong> hun liedtekst<br />
onafhankelijk van elkaar naar hetzelf<strong>de</strong> ]jedje kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gemo<strong>de</strong>lleerd. De<br />
datering<strong>en</strong> staan dat toe: het lied op Antonius ontstond uiterlijk in het jaar van Stalparts<br />
dood (1630) maar mogelijk tot zo'n vijfti<strong>en</strong> jaar eer<strong>de</strong>r, <strong>Wobbelke</strong> uiterlijk in 1646 of<br />
r647 to<strong>en</strong> Junius aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> l11aakte op het handschrift, maar mogelijk al e<strong>en</strong> jaar of<br />
ti<strong>en</strong> eer<strong>de</strong>r.17 Ik plaats <strong>de</strong> strofeschema's ter vergelijking on<strong>de</strong>r elkaar:<br />
<strong>Wobbelke</strong> . SA . 3B= 3B= 3B . zA<br />
Antonius .5a. 5a . 3B .3D. 3B . za<br />
De formele overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn evid<strong>en</strong>t, maar er zijn ook verschill<strong>en</strong>: t<strong>en</strong> eerste heeft<br />
Stalparts Antonius e<strong>en</strong> vers meer dan Gysberts <strong>Wobbelke</strong>, t<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> zijn Stalparts arijm<strong>en</strong><br />
vrouwelijk in plaats van mannelijk <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte zijn bij Stalpart <strong>de</strong> B-verz<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rling<br />
met gelijk zoals bij <strong>Wobbelke</strong>. De verschill<strong>en</strong> zijn echter alleszins overkomelijk.<br />
Ze kunn<strong>en</strong> heel goed het gevolg zijn van <strong>strofische</strong> transformaties die ook el<strong>de</strong>rs zijn<br />
gedocum<strong>en</strong>teerd. 18 Zo kan <strong>de</strong> extra versregel bij Stalpart word<strong>en</strong> verklaard uit <strong>de</strong> herhaling<br />
van <strong>de</strong> eerste muzikale frase met nieuwe tekst. Tekst <strong>en</strong> melodie luid<strong>en</strong> in Stalparts<br />
bun<strong>de</strong>l als voIgt:<br />
16 Stad Padua! vermaerd seer langh te vor<strong>en</strong>, wijsaanduiding: Boerinnelje, als ghy gaet water haf<strong>en</strong>, inJ.B. Stalpart<br />
van <strong>de</strong>r Wiele, Guf<strong>de</strong>-Iaers Feest-Da
LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong> 93<br />
Hindrik van <strong>de</strong>r Meer bewerkte <strong>de</strong> 'nieuwe' melodie voor zijn sjongploech <strong>en</strong> Bernard<br />
Srnil<strong>de</strong> componeer<strong>de</strong> er e<strong>en</strong> fluit- <strong>en</strong> orgelbegeleiding bij, in hoogbarokke stijl, t<strong>en</strong> behoeve<br />
van zijn muziekuitgave van Gysberts lie<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, die nog juist in <strong>de</strong> laatste wek<strong>en</strong><br />
van het betinkingsjier werd gepres<strong>en</strong>teerd. Die geestdrift hoeft ons inmid<strong>de</strong>ls niet meer<br />
te verbaz<strong>en</strong>: er zijn e<strong>en</strong> kleine twee eeuw<strong>en</strong> van Friese natievorming aan voorafgegaan,<br />
inclusief <strong>de</strong> verering van GysbertJapix, met <strong>Wobbelke</strong> aan zijn zij<strong>de</strong>.<br />
Abstract - In the 17th c<strong>en</strong>tury, Gysbert japixJs songs seem to have be<strong>en</strong> sung by a select group<br />
of peopleJ certainly in comparison to the songs of his popular compatriot Jan jansz. Starter. Gysbert<br />
came to Jame in the 19th c<strong>en</strong>tury, wh<strong>en</strong> the Frisian Movem<strong>en</strong>t regar<strong>de</strong>d him as the go4father<br />
oj Frisian literature. His amorous song '<strong>Wobbelke</strong> became popular on a new melody, since it<br />
proved impossible to recover its original music. Due to the method oj strophic heuristics and the<br />
Dutch Song Bank of the Meert<strong>en</strong>s Institute (Amsterdam), however, we were able to find the<br />
melody: Boerinnek<strong>en</strong>, als ghy gaet waterk<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, notated by Stalpart van <strong>de</strong>y Wiele (1634),<br />
which most likely served as Gysbert's mo<strong>de</strong>l both musically and with respect to cont<strong>en</strong>t.<br />
Bijlag<strong>en</strong><br />
Bijlage 1 <strong>Wobbelke</strong><br />
Stemme: Daer vond irk heymelUck, &c.<br />
Myn hert dat trillet my, it iz nin roy!<br />
Mijn ljeafste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
Mijn swietste YJIObbelke,<br />
Mijn wirdste <strong>Wobbelke</strong>,<br />
Het biste moy!<br />
Ick fie1 aon 't kreauwelj<strong>en</strong>, ljeaf, het my <strong>de</strong>rt,<br />
Mijn goud<strong>en</strong> Ingelke,<br />
Mijn gaud<strong>en</strong> Ingelke,<br />
Mijn goud<strong>en</strong> Ingelke,<br />
Du biste' ijn 't hert.<br />
O! 't hert ontfljuecht my beyd' mijn eag<strong>en</strong> trag.<br />
Ja 't rint uwt my ijn dy,<br />
It tjocht uwt my ijn dy,<br />
It ljeapt uwt my ijn dy,<br />
Az ick dy sjog.<br />
lck kin naet wezze f<strong>en</strong> dy, swiete Djier,<br />
lEfick mot stearre ljeaf,<br />
lEf ick mot stearre ljeaf,<br />
lEf ick mot stearre ljeaf,<br />
Dat 's inckel wier.
LOUIS PETER GRIJP <strong>Wobbelke</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>strofische</strong> <strong>heuristiek</strong>:<br />
Bijlage 2 Boerinnek<strong>en</strong><br />
Boerinnek<strong>en</strong>, als ghy gaet waterk<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, (2 maa0<br />
waerom <strong>en</strong> wilt ghy my niet e<strong>en</strong> woort vertal<strong>en</strong><br />
waer me dat ghy my doet (] maa0<br />
mijn sinnek<strong>en</strong>s dwal<strong>en</strong>?<br />
Als ghy dan thllyS compt (2 maa0<br />
bloz<strong>en</strong><strong>de</strong> als e<strong>en</strong> godinne,<br />
bevang<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ick dan met llwer minn<strong>en</strong>,<br />
waer me dat ghy my doet (] maa0<br />
brek<strong>en</strong> mijn sinne.<br />
o schoon ionck vrouwe, als e<strong>en</strong> kersouwe<br />
sy<strong>de</strong> gy in u visagie;<br />
ick <strong>en</strong> sach mijn dag<strong>en</strong> noch schoon<strong>de</strong>r personagie,<br />
waer me dat ghy my doet (] maa0<br />
maeck<strong>en</strong> couragie.<br />
Tis al <strong>de</strong> dage, dat ick bedage<br />
om te si<strong>en</strong> a<strong>en</strong> die fonteyne,<br />
het is al am u claer a<strong>en</strong>schijne,<br />
d' weIck my mijn hert verheucht, (] maa0<br />
dat is certeyne.<br />
U blos<strong>en</strong><strong>de</strong> wanxk<strong>en</strong>s, u borstj<strong>en</strong>s blancxk<strong>en</strong>s<br />
sta<strong>en</strong> 500 schoon m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong> hert mocht lust<strong>en</strong>,<br />
wat sout u schad<strong>en</strong> oft ghijt e<strong>en</strong>s blust<strong>en</strong>?<br />
Comt stele II kruycxk<strong>en</strong> neer, (] maa0<br />
compt by my rust<strong>en</strong>.<br />
Ick ongesond<strong>en</strong>,ja, heel <strong>de</strong>urwond<strong>en</strong>,<br />
bid<strong>de</strong> u wilt my tach a<strong>en</strong>schouw<strong>en</strong><br />
wat ick hier lij<strong>de</strong> am e<strong>en</strong> schoonjonckfrouwe;<br />
dat ick, mijn lev<strong>en</strong> lanck (] maa0<br />
haer mach behouw<strong>en</strong>.<br />
Princerse vol weerd<strong>en</strong>, al my begher<strong>en</strong><br />
is am u te help<strong>en</strong> drag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> meIck cruycke by nacht <strong>en</strong> by dage;<br />
dus, bid<strong>de</strong> ick li, rnijn<strong>en</strong> diemt (] maa0<br />
bett<strong>en</strong> u behagh<strong>en</strong>.<br />
Anoniem, ca 1635; naar F. van Duyse, Het ou<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandsche Lied, ell 1 (1903), p. 629.<br />
95