2 Kijken naar kunst - Secundair - De Boeck

2 Kijken naar kunst
1
5
8 9
Fig. 1 Kunst of geen kunst?
6
4
2
3
35
7

36
2 Kijken naar kunst
1 De kunst van ... het kijken
1.1 Kunst of geen kunst?
a Zijn de kunstwerken uit figuur 1 volgens jou kunst of niet? Leg kort uit waarom.
foto ja/nee kunst of geen kunst?
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
b Welke kunstwerken en/of kunstenaars herken je op figuur 1? Opzoeken mag!
foto
1
kunstenaar kunstwerk
2
3
4
5
6
7
8
9
10

1.2 De taal van de kunst
Kijken naar kunst 2
Kunst is een heel ruim, moeilijk in enkele woorden te omschrijven begrip. Kunst vloeit
voort uit het leven zelf, de mens en de natuur. Het beste uitgangspunt om kunst te omschrijven
is de leefwereld van de kunstenaar.
Een kunstenaar maakt geen kunst, hij ‘schept’ kunst. Scheppen betekent: oorspronkelijke
dingen maken. In de eerste plaats heeft de kunstenaar bezieling of inspiratie nodig.
Hij moet gevoelig zijn voor allerlei gewaarwordingen en hij beschikt over een meer dan
gewoon ontroeringsvermogen. Hij moet ‘gemakkelijk’ door iets ontroerd raken. Alles wat
met de realiteit te maken heeft, kan hem boeien: de natuur, de godsdienst, de cultuur, de
samenleving, zelfs het meest alledaagse. Pas wanneer een kunstenaar gestalte weet te
geven aan zijn ontroering schept hij kunst. Dat kan letterkunde, muziek, film, een schilderij,
een beeldhouwwerk, een gebouw, een foto ... zijn. Daarvoor gebruikt hij kunsttaal.
Wij, de toeschouwers, moeten literair leren ‘lezen’, muzikaal leren ‘luisteren’, plastisch
leren ‘zien’, filmisch leren ‘kijken’. Willen we kunst leren begrijpen, dan moeten we vertrouwd
raken met de taal van de kunstenaar.
NATUUR
kunstenaar
CULTUUR
landschap
geschiedenis
mythologie
flora
fauna
kosmos
film
alledaagse leven
mens
kunst
godsdienst
politie
techniek
filosofie
wetenschap
psychologie
tekenkunst grafische kunst schilderkunst
beeldhouwkunst assemblage installatiekunst
videokunst computerkunst fotografie architectuur
film muziek literatuur performance ballet
techniek stijl vorm compositie kleur inhoud
kunstliefhebber
Fig. 2 Veel inspiratiebronnen
In dit thema wordt alleen de plastische kunst behandeld. De taal van de film komt aan bod in het
thema ‘Omgaan met beeld’.
37

38
2 Kijken naar kunst
a Inspiratiebronnen van de kunstenaar
Vul aan met natuur of cultuur
landschap geschiedenis
mythologie flora
godsdienst kosmos
techniek fauna
alledaags leven wetenschap
filosofie psychologie
b Kunstvormen
1 Noteer enkele kunstvormen uit figuur 2 die je kent.
2 Tot welke kunstvormen uit figuur 2 behoren de kunstwerken uit figuur 1?
foto 1 foto 6
foto 2 foto 7
foto 3 foto 8
foto 4 foto 9
foto 5 foto 10

1.3 Kunst: van alle tijden!
Fig. 3 Kunst doorheen de geschiedenis
Eigen tijd Nieuwste tijd Nieuwe tijd Middeleeuwen Oudheid Prehistorie
3500
500
1500
1800
1945
Kijken naar kunst 2
39

40
2 Kijken naar kunst
a Welke historische perioden vind je terug op figuur 3?
Noteer ook begin- en eindjaar.
,
,
,
,
,
,
b Welke kunstwerken herken je op figuur 3? Rangschik ze per historische periode.
Prehistorie
Oudheid
Middeleeuwen
Nieuwe tijd
Nieuwste tijd
Eigen tijd
2 Kleurenweelde in veel variaties
Het materiaal van de schilder bestaat uit tekenmateriaal (potlood, pen en inkt, krijt,
houtskool, pastel, stift) en verf.
Verf bevat pigmenten (poeders) waaraan een bindmiddel en een oplosmiddel worden
toegevoegd. Zo bekomt men waterverf, tempera, aquarel, gouache, latex, acryl of olieverf.
Bovenop komt een beschermende laag, meestal vernis of lak.
In de hedendaagse schilderkunst worden ook ‘andere’ materialen gebruikt: zand, gips,
cement, schelpen, stenen enz. Daardoor vervaagt de grens tussen schilder- en beeldhouwkunst.
Men spreekt van gemengde techniek.
De materie waarop geschilderd wordt is de drager: papier, karton, hout, pleisterwerk,
doek, steen, polyester, glas, plastic, multiplex ...

Het gereedschap bestaat uit penselen, kwasten,
borstels, verfrollen, paletten, tubes, spuitbussen
en ... de handen. Materiaal en techniek zijn niet
los te koppelen.
De factuur is de manier waarop de kunstenaar
punten, lijnen, strepen, vlakken of vlekken
op muur, papier, paneel en doek zet. Hij kan
potlood, pen, penseel of borstel hanteren met
vlugge of langzame, lichte of zware, nerveuze
of goed overwogen bewegingen. De
factuur is altijd een uiting van de persoonlijkheid
en de gemoedsgesteltenis van de
kunstenaar.
2.1 De ene verf is de andere niet
a Verftechnieken
zijn natuurlijke pigmenten die hun helderheid
behouden omdat ze mineralen bevatten. Oker, het
meest gebruikte pigment, werd verkregen door
het gebruik van klei met ijzermineralen. Daardoor
kon de kleur variëren van helder geel en rood tot
geelbruin en donkerbruin. Alle pigmenten werden
tot fijn poeder vermalen en vermengd met een
bindmiddel en een smeermiddel: bloed, eiwit,
urine, dierenvet of plantensap.
De verf werd aangebracht met de handen of een
blaaspijp, later met een borstel. Ook gewelven
werden vaak met aardverfstoffen beschilderd.
Kijken naar kunst 2
In de bijschriften van figuur 4 werd de verftechniek weggelaten. Vul aan.
Kies uit: Aardverfstoffen – Acryl – Aquarel – Frescotechniek – Gemengde techniek –
Gouache – Lakverf – Olieverf – Tempera
zal vrij snel het schilderen
met minerale
verven vervangen. Deze
techniek maakt gebruik
van pigmenten die in
water zijn opgelost en
direct (fresco, vers)
op nog natte pleister
worden aangebracht.
Ze drogen dan zonder
wijziging van de
kleurdiepte.
Met pigmenten van goede kwaliteit
blijven de kleuren jarenlang fris.
Van de Oudheid tot de Middeleeuwen
was het een veelgebruikte techniek, in
de renaissance en de barok ook voor
wand- en plafondschilderingen.
41

42
2 Kijken naar kunst
is ook een waterverf. Ze heeft, na de frescoverf, het hoogste gehalte
aan pigmenten. Het bindmiddel is Arabische gom. Om het werken
ermee te vergemakkelijken, kan glycerol worden toegevoegd. Dan
is de verf makkelijker uit te strijken en worden alle pigmenten
transparant.
Met aquarel werken is echter niet zo eenvoudig. De witte ondergrond
van het papier is zeer belangrijk en de kunstenaar kan zich
niet meer herpakken eenmaal een bepaalde kleur is aangezet.
Aquarel kun je niet overschilderen.
of plakkaatverf is eigenlijk een variant van de aquarelverf. De
basis wordt gevormd door water als oplosmiddel, Arabische gom
als bindmiddel en krijtwit als vulmiddel. Het is een erg dekkende
verf en men kan er veel ‘dikker’ mee schilderen dan met aquarelverf.
Men bekomt vrij snel een echte verflaag die, eenmaal
droog, mat is aan het oppervlak.
Met gouache moet de kunstenaar op enkele uren tot een resultaat
komen. Het papier raakt namelijk erg vlug verzadigd door het water in de verf.
van het Latijn ‘temperare’
(mengen), is een verf
waarvan het bindmiddel
oplosbaar is in water,
olie of lak. Als bindmiddel
wordt vaak honing,
vijgenmelk, lijm maar
vooral eigeel gebruikt.
Eigeel bederft echter
vrij vlug en is
niet lang houdbaar.
Daarom moet steeds
een beschermende
laag gebruikt worden, meestal
vernis.
De temperatechniek werd tot in de
15de eeuw voor vrijwel alle schilderingen
op paneel gebruikt. Daarna werd
die door olieverf verdrongen.
kende men al in de Oudheid, maar het olieverfschilderij
ontstond pas in de 15de eeuw, eerst
voor het schilderen op panelen, later vooral op
linnen (doek). Olieverf is een mengsel van pigmenten
met olie als bindmiddel, meestal lijnzaadolie
(een extract uit vlaszaad), nu ook kunstharsen.
Door inwerking van lucht gaat de olie
uitdrogen en vormt zich een film. De verf wordt
vrij snel stofdroog maar de doorharding duurt
maanden, met barstvorming als gevolg. Dat kan
verholpen worden
door een verdunner
of een oplosmiddel
(terpentijn, benzine,
white spirit) toe te
voegen. Het schilderoppervlak
blijft bij
olieverf glad, maar
ook teer. Daarom
wordt als beschermlaag
vernis aangebracht.

(uit het Sanskrit ‘laksha’, zeer grote hoeveelheid)
werd oorspronkelijk gemaakt
van lakschildluizen, een soort dierlijk hars
in een oplossing van hardende bindmiddelen
en vluchtige olie. Nu wordt meer en
meer polyurethaan gebruikt. De hechting
is op vrijwel alle materialen evengoed,
het oppervlak is sterk kras- en barstvrij.
Het drogingsproces is ongeveer hetzelfde
als dat van olieverf, het hard worden gaat
echter veel sneller. Maar in plaats van de
traditionele harmonische olieverftinten
bekomt de kunstenaar een scala van nieuwe,
eerder harde synthetische kleuren.
Fig. 4 Verftechnieken
Kijken naar kunst 2
en latex zijn synthetische verven,
ideaal voor ‘doe-het-zelvers’. Het
grote verschil met olieverf is dat acryl
geen verhardingsproces heeft. Het
bindmiddel is water dat, eenmaal
aangebracht, snel verdampt, zodat er
zich onmiddellijk een film vormt. Acryl
droogt zeer vlug, maar de film blijft
elastisch. Barsten komen niet voor,
zelfs als de verf heel dik wordt aangebracht.
Het is een zeer goed dekkende
verf die perfect hecht op welk materiaal
dan ook en je kunt er ontzettend
vlug mee werken. Bovendien is acryl
overschilderbaar met olieverf.
wordt in de hedendaagse schilderkunst meer en
meer gebruikt. Diverse materialen worden vermengd:
water- en olieverf, inkt samen met krijt
en acryl, potlood en gouache, acryl en olieverf
enz. Steeds meer worden ook ‘vreemde’ stoffen
in de verfpasta gemengd: zand, klei, gips,
afvalmateriaal en zelfs gewone gebruiksvoorwerpen.
43

44
2 Kijken naar kunst
b Vul aan.
verftechniek voordeel nadeel
aardverfstoffen
fresco
aquarel
gouache
tempera
olieverf
lakverf
acryl
gemengde techniek
c Met welke verfsoorten heb jij al gewerkt en waarvoor werden ze gebruikt?
2.2 Als tekenen kunst wordt
Pen, potlood, houtskool, krijt en stiften zijn de meest gebruikte tekenmaterialen, elk met
specifieke eigenschappen. Met een pen of een potlood teken je anders dan met houtskool
of krijt. In een tekening kan de kunstenaar erg vlot zijn ideeën kwijt, vluchtig geschetst of
zeer nauwgezet getekend.
Houtskool is goedkoop, gemakkelijk produceerbaar, afhankelijk van de
houtsoort hard of zacht, vlot te wissen en er kan ontzettend vlug mee
gewerkt worden. Grote vlakken worden opgezet met de platte kant van
het staafje, haarscherpe lijnen met de bijgeslepen kant.
Houtskool is een ideaal schetsmateriaal. Het is echter
zo gemakkelijk te wissen dat het om een eerder korrelig
oppervlak vraagt en het moet met een fixeermiddel
worden behandeld.

Krijt vertoont nagenoeg dezelfde eigenschappen als houtskool:
het is goedkoop en er kan ontzettend vlug mee gewerkt worden.
Wissen en herbeginnen zijn geen probleem. Het is ideaal als
schetsmateriaal. Door het aanbrengen van pigmenten bekomt
men kleurkrijt, waarmee bijzondere accenten kunnen worden
gelegd.
In navolging van het aanmaken van krijtstaafjes
werd grafietpoeder met een bindmiddel
in staafvorm geproduceerd en zo
ontstond het potlood, wellicht het meest
gebruikte medium om te tekenen. Het toevoegen
van klei aan het grafiet maakt het
mogelijk de hardheid van de punt te
regelen. Die hardheid laat zowel
haarfijne als zware lijnen toe
en de hechting is beter dan bij
houtskool.
Fig. 5 Tekenkunst
a Vul aan met de passende tekenmaterialen.
goedkoop
vlot te wissen
vlug verwerkbaar
droog medium
ideaal schetsmateriaal
moeilijk uitwisbaar
Kijken naar kunst 2
Inkt is een vaak gebruikt medium en wordt
meestal aangebracht met een pen. De overschakeling
van een ragfijne naar een dikke
lijn gebeurt via de druk op de pen. In tegenstelling
tot een droog medium (houtskool, krijt) is
inkt moeilijk uitwisbaar. Met een pen tekenen vergt een grote
handvaardigheid.
45

46
2 Kijken naar kunst
b Met welk tekenmateriaal heb jij al gewerkt en waarvoor moest het dienen?
Graffiti
Graffiti is oorspronkelijk de kunst van de kleurlingen en minderheden in de Amerikaanse
getto’s. Zij drukken zich uit in simpele vormen en kleuren en gebruiken
eenvoudige technieken, vooral spuitbussen. Velen
schilderen onder het motto ‘SAMOS’, wat staat voor
SAMe Old Shit, steeds dezelfde oude rotzooi. De
graffitischilders protesteren tegen de problemen
van de Amerikaanse grootstad: de verpaupering,
de discriminatie, de werkloosheid. Het kleur- en
vormgebruik is elementair en schematisch, de
techniek rudimentair. Graffitikunst is ook een manier
om het grijze beton wat ‘kleur’ te geven.
2.3 Als drukken kunst wordt
De druktechniek ontwikkelde een eigen taal met specifieke uitdrukkingsvormen: de drukkunst.
De oudste druktechniek is het hoogdrukprocedé met de houtsnede, de houtgravure
en (later) de linosnede. Een andere techniek steunt op het principe van de diepdruk, met
de kopergravure en de ets. Lithografie of steendruk, zeefdruk en de hedendaagse offset
zijn vlakdruktechnieken.
De houtsnede is een vorm van hoogdruk. Het begint met een tekening op
een blok hout. Het hout dat geen deel uitmaakt van de tekening wordt
weggesneden. De verhoogde tekening wordt met een tampon geïnkt, de
weggesneden stukken worden niet met inkt bedekt. Een vel papier wordt
op het ingesmeerde blok gedrukt. Om het reliëf niet te beschadigen, mag
maar weinig druk uitgeoefend worden. De prent wordt kant en klaar van
het blok afgetrokken.
Een houtgravure is het omgekeerde van een
houtsnede. Bij een houtsnede staan de af te drukken
lijnen in de hoogte, bij een houtgravure is de lijn uitgegraveerd
en staan de delen naast de tekening in de hoogte.
Bij het inkten worden de groeven gevuld en daarna wordt
de overtollige inkt weggeveegd. Bij het drukken wordt het
papier zacht in de groeven geperst. Daarna wordt de prent
van de houten plaat getrokken.

Lithografie of steendruk werd pas in de 18de eeuw op punt
gesteld. Bij die vlakdruktechniek liggen drukkende en nietdrukkende
delen in hetzelfde vlak. De ene trekken inkt aan,
de andere stoten inkt af. De steen wordt bewerkt met vette
verf of vet krijt. Water blijft dan enkel staan op niet-ingevette
plaatsen, inkt wordt alleen opgenomen door het vette
gedeelte. De ingeïnkte steen wordt afgedrukt op een vlakdrukpers.
Lithostenen zijn zeldzaam en duur. Als alternatief
worden vaak aluminiumplaten gebruikt (offsettechniek).
Fig. 6 Druktechnieken
Druktechnieken
Kijken naar kunst 2
De kopergravure behoort tot het diepdrukprocedé.
De af te drukken delen liggen lager dan de niet af te
drukken delen. De graveerder ‘steekt’ met een burijn
(graveermes) iedere lijn in spiegelbeeld in een koperen
plaat. Hij maakt groefjes in de plaat en daarin
komt de inkt. Bij het afdrukken ‘zuigt’ het papier
de inkt uit die gleufjes en zo komt de tekening tot
stand. Eens de lijn gegraveerd, is het erg moeilijk
om correcties aan te brengen. Behendigheid in het
tekenen is onmisbaar.
Een meer recente druktechniek is de zeefdruk of doordruk, waarbij
de inkt door een zeef gedrukt wordt. Net zoals bij de litho
hoeft de kunstenaar niet in spiegelbeeld te denken. Op een raam
wordt een gaas gespannen en daarop wordt het beeld manueel
of fotografisch aangebracht. Bij gedeelten die moeten worden
afgedrukt, blijft het gaas zichtbaar. Op de andere gedeelten is
het afgedekt met gom of vernis, zodat de inkt er niet door kan.
Voor iedere kleur moet een afzonderlijke zeef gemaakt worden.
Men kan drukken op papier, maar ook op T-shirts, hout, glas,
keramiek en metalen. Zeefdruk is bijzonder populair bij veel
kunstenaars vanwege de vele kleurmogelijkheden en de grote
drukoppervlakten die mogelijk zijn.
1 Waarom is de houtsnede een delicate druktechniek?
2 Wat is het verschil tussen een houtsnede en een houtgravure?
47

48
2 Kijken naar kunst
3 Waarom moet een kopergraveerder een grote tekenvaardigheid hebben?
4 Waarom kunnen van een kunstwerk meerdere litho’s of zeefdrukken gemaakt worden?
5 Noteer bij iedere druktechniek een voordeel en een nadeel.
druktechniek voordeel nadeel
houtsnede
houtgravure
kopergravure
steendruk
zeefdruk
2.4 Schilderen op en met glas
Bij glasschilderkunst worden afbeeldingen gemaakt met stukken gekleurd glas die worden
verbonden met loden banden.
Gekleurd glas wordt verkregen door metaaloxiden toe te voegen aan
de vloeibare glasmassa of door het glas te beschilderen met verf.
De loodlijsten geven de hoofdlijnen van de tekening weer. Ze worden
eerst op een zogenaamd karton aangebracht, waarna de stukken
glas op maat worden gesneden. Beschilderen van het glas gebeurt
met verf die is aangemaakt uit glas- en metaalpoeder. Vanaf de
16de eeuw gebruikte men minder lood en schilderde men met emailverf
soms hele delen van de voorstelling op eenzelfde stuk glas.
De loden banden werden achteraf aangebracht.
Betonglas bestaat uit dikke tegels van gekleurd glas die met beton
worden samengevoegd.

Fig. 7 Glasramen
Nummer de foto’s in figuur 7.
Kies uit:
1 Roosvenster
2 Glas-in-lood
3 Beschilderd glas
4 Betonglas
Kijken naar kunst 2
49

50
2 Kijken naar kunst
2.5 Schilderen met ... gekleurde steentjes
Een mozaïek is een vloer-, wand- of gewelfbekleding van kleine stukjes steen, marmer,
email, faience of glas. De stukjes worden naargelang kleur en grootte zo in kalk- of mortelspecie
gedrukt dat een afbeelding bekomen wordt.
In de klassieke Oudheid werd de techniek vooral toegepast in vloermozaïeken. Als wand-
en gewelfversiering brak het mozaïek door in de vroegchristelijke kunst. Ook in de vroege
Middeleeuwen werd het mozaïek gebruikt, vooral voor de versiering van gewelven. In de
islam wordt vaak de faiencetechniek toegepast.
A Echte schilderkunst hebben de oude
Grieken zelden gemaakt. Een speciale
vorm was het mozaïek, dat vooral als
vloerbekleding werd toegepast.
In het Griekse Pélla in Macedonië
worden in het archeologisch museum
enkele merkwaardige vloermozaïeken
bewaard, gemaakt met veelkleurige
kiezelstenen.
Naar Toeristische atlas Griekenland,
Uitgeverij Lannoo, Tielt, 1982
Fig. 8 Mozaïekkunst
2
1
B In de vroegchristelijke kunst werden vaak
mozaïeken verkozen boven fresco’s wegens de
duurzaamheid. Het kerkgebouw en de versiering
vormden namelijk een eenheid.
De mozaïekkunst uit die tijd was vrij onpersoonlijk,
ceremonieel en symbolisch. De goudkleurige
achtergrond van de mozaïeken maakt de figuren
tijdloos. De plooival van de gewaden verheft de
personages, maar steekt schril af tegen het koele
van de gezichten. De mozaïeken van de San Vitale
in Ravenna tonen een haast eindeloze stoet figuren
in het gevolg van de keizer en de keizerin.
Naar Schoonheid in beeld, Unieboek, 1978
3

4
Kijken naar kunst 2
C Dit mozaïek, op goudkleurige achtergrond,
toont Christus Pantocrator tussen keizerin Zoë en
haar derde man, keizer Constantijn IX. Het geheel
bestaat uit zeer kleine mozaïeksteentjes en getuigt,
ondanks enige beschadiging, nog steeds van groot
vakmanschap. De talloze gouden mozaïekdeeltjes
die men in de Aya Sophia aantreft, werden
als volgt gefabriceerd: op glazen stukjes werd
bladgoud geplakt, dat op zijn beurt weer afgedekt
werd met een glaspasta om het bladgoud te
beschermen.
Naar Toeristische gids voor de stad Istanbul, 1997
D Cinili Camii betekent letterlijk ‘betegelde moskee’. Dit kleine heiligdom biedt een zekere
charme, vooral door zijn overwegend blauwe en turkooizen decoratie op witte achtergrond.
Vermits de islam het afbeelden van personen verbiedt, gebruikt men voor de decoratie geometrische
figuren en teksten uit de Koran. Daarvoor zijn kleine stukjes steen minder geschikt
en gebruikt men de grotere faiencetegels. Precies dat is een essentieel verschil tussen de
mozaïekkunst van het vroege christendom en de moskeekunst.
Naar Heel Turkije, 1993
Fig. 8 Mozaïekkunst
Combineer de foto’s en de knipsels uit figuur 8.
foto 1 foto 2 foto 3 foto 4
51

52
2 Kijken naar kunst
2.6 Creatief met draad
Het basismateriaal van de textielkunstenaar is draad. Die wordt geweven, geknoopt of
geborduurd. Eigenlijk is textielkunst een vlechttechniek. De klassieke opvatting als zou
weven de enige werkvorm zijn, is al lang achterhaald. Textielkunstenaars experimenteren
op alle mogelijke manieren met draad: van vloer- en wandtapijten over borduurwerk
tot kant.
De befaamde ‘Tapisserie de Bayeux’ (eigenlijk
een onjuiste benaming want het is geen geweven
wandtapijt) is een met wollen garen geborduurde
linnen doek, een bandweefsel. In de
decoratieve randen boven en onder het verhaal
worden Latijnse teksten afgewisseld met decoratieve
lijnen en afbeeldingen van dieren. Het doek
beeldt de verovering van Engeland door Willem
van Normandië uit en is erg belangrijk voor onze
kennis van het leven in de vroege Middeleeuwen.
Wandtapijten werden vervaardigd
door het invlechten van kleurige inslagdraden
uit wol of zijde, soms van goud-
of zilverdraad. De ontwerpen waarmee
de tapissiers werkten (kartons) werden
vaak door schilders vervaardigd. Dankzij
de technische vooruitgang werd het
mogelijk meer details weer te geven en
de personages op een natuurlijker wijze
uit te beelden.
Benoem de foto’s in figuur 9.
Fig. 9 Textielkunst
borduren is het bewerken van een weefsel
met behulp van naald en draad. De draad kan
van wol, linnen, katoen of zijde zijn. Maar ook
zilver- of gouddraad is mogelijk. Het hoofddoel
is altijd versiering aanbrengen. Voor huiselijk
gebruik (stoelbekledingen, gordijnen ...)
werd vooral op linnen geborduurd met garen,
wol of zijde. Voor kostbare borduursels, bv.
kerkgewaden, werd fluweel of zijde gebruikt
als ondergrond. Deze bleef zichtbaar tussen
het borduursel.
kant is een vorm van textieldecoratie, gevormd door
het schikken van fijne draden met een naald (naaldkant)
of met klossen (kloskant). Meestal wordt wit
vlas of katoen gebruikt, voor kloskant ook witte en
zwarte zijde, nu ook kleurendraad. Vanaf de 16de
eeuw wordt kant echt mode en meteen ook een
echte nijverheid. Kant naaien of klossen wordt een
welgekomen bijverdienste voor veel jonge meisjes.
Vanaf de 19de eeuw wordt het handwerk verdrongen
door mechanische kant op tule.

3 Beelden in alle vormen en maten
Kijken naar kunst 2
Het materiaal van de beeldhouwer bestaat uit hout, steen (zandsteen, marmer, arduin,
graniet), metaal (ijzer, brons, zilver, goud), klei, albast, ivoor, plastic, polyester, zelfs
schroot. Het materiaal bepaalt de gebruikte techniek: klei wordt geboetseerd, hout is
soepel, zandsteen breekt gemakkelijk, graniet is hard en moeilijk te bewerken, brons moet
gegoten worden. Allerlei hamers (metaal en hout), beitels (puntig, getand of glad), vijlen,
raspen, boetseerschijven, maar ook pneumatische hamers en slijpschijven dienen als
gereedschap. Het beeld kan vrijstaand (allround), halfvrijstaand (portaalbeeld) of niet
vrijstaand (reliëf) zijn. Bij monumenten (erezuil, triomfboog, fontein) vervaagt het onderscheid
tussen beeldhouwkunst en architectuur. Bij edelsmeedkunst en design is de grens
met toegepaste vormgeving erg smal.
3.1 Reliëf: ‘vlak’ beeldhouwwerk
Tekeningen in steen
Een reliëf is een beeldhouwwerk dat uit een vlak is opengewerkt, maar verbonden blijft met
de achtergrond. Het staat, in tegenstelling tot het ‘gewone’ beeld, niet vrij in de ruimte.
Er worden vier soorten onderscheiden.
Bij het verzonken of holreliëf is de voorstelling verdiept in het vlak aangebracht. Bij het vlak
of bas-reliëf komt de voorstelling met bijna de helft uit het vlak. Het halfreliëf zit qua techniek
tussen beide vorige in. Bij het hoogreliëf of haut-reliëf staat de voorstelling voor meer
dan de helft vrij. Het is een stap op weg naar het vrijstaande beeld. Reliëfkunst bestaat ook
in hout, koper, brons en ivoor.
Naar De taal van de kunst, Uitgeverij De Boeck, 2005
Fig. 10 Reliëfkunst
Markeer de soorten reliëfs in het knipsel en benoem de foto’s in figuur 10.
53

54
2 Kijken naar kunst
3.2 Beelden in steen
Een vrijstaand beeld is een volledig lichaam dat men van alle kanten kan bekijken. Het
kan zowel binnen als buiten worden opgesteld. Het heeft een betekenis op zich of maakt
deel uit van een groter geheel (een monument).
Veel vrijstaande beelden zijn monumentale standbeelden, die op een plein of in een park,
in relatie tot de natuur en de omgeving werden geplaatst. Meestal stellen ze een figuur
of een groep voor, ten voeten uit of zittend en vrijwel altijd op een voetstuk. Ze roepen
vaak herinneringen op aan het verleden: goden, heiligen, koningen en keizers, de oorlog ...
Vooral ruiterstandbeelden en fonteinen waren lange tijd erg populair.
Fig. 11 Beeldhouwkunst
Plaats de beeldhouwwerken in figuur 11 in chronologische volgorde door te nummeren
van 1 tot 4.
3.3 Smeden, gieten en bakken
Edelsmeedkunst is het kunstzinnig bewerken van edele metalen tot sieraden of gebruiksvoorwerpen.
Daarbij kunnen ook stukjes glas, email, parels en edelstenen worden
verwerkt. Goud, zilver en platina zijn, wegens hun zeldzaamheid en hun typische eigenschappen,
edele metalen. Ze zijn echter te zacht om er grote voorwerpen mee te maken.
Koper en tin zijn van een lagere orde en worden vooral gebruikt bij het bronsgieten.

Fig. 12 Edelsmeedkunst
Kijken naar kunst 2
Doopvont van Reinier van Hoei,
12de eeuw, Saint-Barthélemy, Luik
Brons is een legering van koper en tin, vaak met andere metalen: zink maakt het vloeibaarder,
met lood wordt het zachter, tin maakt het harder. Historisch is brons het meest
gebruikte materiaal om beelden te gieten: het is makkelijk smeltbaar (ca. 1000 °C) en zet
uit bij het stollen, waardoor zelfs de kleinste details te zien zijn. Bovendien is het een hard
metaal dat heel decoratief kan worden bewerkt.
Het model kan op twee manieren gemaakt worden: met een omhulsel uit was of uit klei
of gips. Na afkoeling wordt de was gebroken of wordt de klei of het gips in delen weggenomen,
waarbij de gietvorm behouden blijft. Door de opkomst van nieuwe legeringen en
kunststoffen is de interesse voor brons in de hedendaagse kunst wat verminderd.
Gouden kledingornament met filigraan,
7de eeuw, Rome
Edelsmeedwerk werd vaak versierd met edelstenen, filigraan en granulaat.
Filigraan is een versiersel bestaande uit twee tot figuren gevlochten metalen draden. Op
dit sieraad zijn er acht dergelijke versieringen aangebracht. Ook granulatie werd vaak
toegepast, op dit ornament viermaal. Dat is het verkorrelen van een massief metaal door
de gesmolten massa in een draaiende trommel met krijt te gieten. De verhitting van het
metaal zorgt voor een betere hechting van de korreltjes.
Getrokken gouddraad en olifantenhaar,
Siegfried de Buck, 1982
In de recente juweelkunst ligt de klemtoon niet enkel op het gebruikte materiaal, maar
ook op de spanning. Wat het materiaal betreft, vinden we steeds meer organische stoffen
terug: ivoor, been, schelpen, hoorn, koraal, pluimen, fossielen ... De spanning ontstaat niet
alleen door het contrast in de gebruikte materialen, maar ook door de spanning tussen
zacht en hard, recht en gedraaid enz.
55

56
2 Kijken naar kunst
a Edelsmeedkunst
1 Benoem de foto’s in figuur 12.
2 Welke metalen worden vaak gebruikt om gietkunst of smeedkunst te maken?
3 Waarom is brons een ideaal materiaal om gietkunst te maken?
4 Leg uit
, legering:
, filigraan:
, granuleren:
5 Welke materialen worden in de hedendaagse juweelkunst vaak gebruikt?
Keramiek (letterlijk pottenbakkersaarde) is de verzamelnaam voor terracotta. Dat is
gebakken klei, al dan niet van glazuur voorzien. In de prehistorie was de kleur meestal
de natuurlijke bakkleur van de klei. Die kon echter door toevoeging van mineralen gewijzigd
worden. In de klassieke Oudheid werd aardewerk vaak beschilderd.
Men onderscheidt grof aardewerk (kruiken, tegels) en fijn aardewerk (vaatwerk, kunstvoorwerpen).
Door hoge verhitting en door het aanbrengen van een glazuurlaag wordt de
gebakken aarde ondoordringbaar. Bij faience wordt tinglazuur gebruikt, bij gres loodglazuur.
Gebakken aarde
Aardewerk, in de ruime betekenis van het woord, is gebakken aarde, m.a.w. klei. Door de
klei te drogen en daarna te bakken, ontstaat een hard product dat min of meer bestand is
tegen water. In het vroegste stadium werd de klei met de handen geboetseerd en daarna
in de zon gedroogd. Al spoedig werd klei gebakken, eerst in open vuur of hete as, later in
ovens.
Soms werden versieringen geschilderd, meestal met minerale kleurstoffen (zwart of bruinrood).
Weinig kleuren zijn namelijk bestand tegen de hoge baktemperatuur. Aardewerk
zonder glazuurlaag blijft poreus.
Keramiekdecoratie was in Hellas de belangrijkste vorm van schilderkunst. Daarom is het
vaatwerk zo belangrijk voor onze kennis van het dagelijks leven in klassiek Griekenland.
Het aardewerk was ofwel zwartfigurig op rode ondergrond ofwel roodfigurig op zwarte
achtergrond. Deze stijl was het resultaat van een speciale techniek, waarbij de ijzerhoudende
klei rood oxideerde bij veel luchttoevoer en zwart bij weinig luchttoevoer.

Kijken naar kunst 2
In de 18de eeuw veroverden de Zuidelijke Nederlanden een belangrijke plaats in de porseleinnijverheid.
Hun producten waren geen loutere gebruiksvoorwerpen, maar behoorden
tot de decoratieve elementen in de binnenhuisinrichting van de rijke burgerij.
De Brugse porseleinnijverheid omvatte een hele waaier van aardewerk, waaronder vazen,
beeldjes en figuren, maar ook hele koffie- en eetserviezen. Brugs porselein concurreerde
zelfs met het befaamde Delfts aardewerk.
Het porselein, door Piet Stockmans ontworpen voor de Duitse firma Niessing, lijkt door zijn
broosheid dichter te staan bij ambachtelijk werk dan bij industriële productie. Door dat
ambachtelijk productieproces speelt ook het materiaal een actieve rol en zijn geen twee
objecten identiek. Door de dunne, niet-geglazuurde wand heen komen de handen haast
direct in contact met de warmte of koelte van gerechten en dranken.
Naar De Taal van de Kunst, uitgeverij De Boeck, 2006
Fig. 13 Keramiek
57

58
2 Kijken naar kunst
b Keramiek
1 Markeer in het knipsel vier kernwoorden en schrijf ze onder de passende foto in
figuur 13.
2 Leg kort uit
, faience:
, gres:
3.4 Snijden in hout, ivoor ...
De houtsnijkunst bekleedde al in de vroege Middeleeuwen een belangrijke plaats in de
kunst, omdat echte vrijstaande beeldhouwkunst nog niet voorkwam. De beelden doen
vaak erg ‘houterig’ aan en maken een vrij onbeholpen indruk. Het snel bewerkte hout
heeft niettemin toch een bepaalde charme. Polychromeren, van het Grieks ‘polus’ (veel)
en ‘chroma’ (kleur), is het kleurrijk beschilderen van houten beeldhouwwerken. Het hout
moest, naargelang van de gebruikte verf, meestal een voorbewerking ondergaan, waarbij
vaak gips, krijt of linnen werden gebruikt. Olieverf werd wel direct op het hout aangebracht.
Al vanaf de Romeinse tijd werd ivoorsnijwerk gebruikt, vooral als versiering van boekbanden.
In de vroege Middeleeuwen werd deze traditie voortgezet. Boeken waren bedekt
met een band waarvan het plat in ivoor werd vervaardigd.
Fig. 14 Snijwerk
Snijwerk
1 Waarom doen houten beelden vaak wat ‘houterig’ aan?
2 Leg uit
, polychromeren:

, boekband:
, ivoorsnijwerk:
3.5 Beelden die ... bewegen
Kijken naar kunst 2
In de installatiekunst worden de grenzen tussen schilder- en beeldhouwkunst doorbroken.
Voor de installatiekunstenaar is een kunstwerk geen op zichzelf bestaand en voltooid
ding, maar een werk in voortdurende verandering. Veel werken zijn opgebouwd
met gebruiksgoederen zoals bouwmateriaal, industrieel afval, snuisterijen en allerhande
curiosa. Niet alleen het schilderij maar ook het klassieke beeld wordt niet meer autonoom
bekeken, maar in relatie tot de omgeving. Installaties geven de indruk nooit af te zijn,
maar steeds verder te kunnen groeien en uitdijen.
Work in progress
Het kinetisme, de bewegende sculptuur, is een van de belangrijkste vernieuwingen in de
kunst van de 20ste eeuw. Marcel Duchamp is er met zijn readymades de voorbode van.
De Amerikaan Alexander Calder, die later uitweek naar Parijs, ontwierp abstracte constructies
van draden en metalen vlakken die in beweging komen door het spel van lucht en wind.
Ze kregen de naam ‘mobiles’ mee. Andere kunstenaars gaven het kinetisme een extra
dimensie met allerlei door motortjes aangedreven machines.
Een readymade is een alledaags gebruiksvoorwerp dat door de kunstenaar tot kunstwerk
wordt verklaard. Een van de grootste readymadekunstenaars is Marcel Duchamp. Zijn
kunst kadert in de antikunst van na de Tweede Wereldoorlog waarbij de ‘gevestigde’ kunst
werd in vraag gesteld. Het fietswiel wordt op een krukje gemonteerd en in de ruimte
geplaatst, ontdaan van iedere functionele betekenis.
Met de collage en de assemblage kent de kunst vanaf 1960 enkele belangrijke accentverschuivingen.
De grenzen tussen beeldhouw- en schilderkunst vervagen volledig. Traditionele
materialen zoals marmer en olieverf ruimen plaats voor materialen in hun oorspronkelijke
staat: water, aarde, ivoor, steen, leder, textiel enz. Het is met deze schijnbaar ‘arme’
materialen (‘arte povera’) dat Mario Merz zijn eerste installaties uitbouwt.
Environment betrekt de hele omgeving bij het kunstwerk. Joseph Beuys brengt in Wirtschaftswerke
gebruiksvoorwerpen en voedingswaren uit de DDR (het vroegere Oost-Duitsland)
op metalen rekken bijeen. Kunst en werkelijkheid vallen samen, de hele omgeving
wordt bij het kunstwerk betrokken, de toeschouwer bevindt zich middenin de bewerkte
ruimte.
Installatiekunst is een vervolg op environment. De kunstenaar brengt verschillende natuurlijke
of speciaal vervaardigde objecten en materialen samen. De toeschouwer kan binnen
de installatie treden en draagt op die manier bij aan de ingerichte ruimte. De Russische
beeldende kunstenaar Kabakov evolueerde van illustrator naar installatiekunstenaar.
Steeds terugkerende thema’s zijn de menselijke onmacht en de kritiek op de Russische
samenleving. Zijn ‘Toilette’ tonen een exacte kopie van de Russische openbare toiletten die
men bij iedere bushalte en in elk station aantreft. Kabakov heeft hier echter twee nietverenigbare
zaken samengebracht: een openbaar toilet met een woonkamer. Alles ziet er
alledaags uit.
59

60
2 Kijken naar kunst
Performance wil het kunstwerk niet zien als een louter materieel ding en zoekt raakpunten
met theater, dans en film. Het is een vorm van happening met vooraf bedachte handelingen,
maar minder vrijblijvend, want er wordt vaak striemende kritiek geuit. De ‘80ste
actie’ is een typische performance van de Oostenrijkse kunstenaar Hermann Nitsch, waarin
dieren worden geslacht en mensen worden ingesmeerd met bloed en ingewanden. Het
wegnemen van de ingewanden was tot in de details geregeld en duurde meer dan drie
dagen. Het resultaat is een geblinddoekte man in een met bloed besmeurd hemd, hangend
aan een kruis dat is bevestigd aan een gevild rund. Nitsch wil hiermee ingaan op de aangeboren
wreedheid van de mens.
Naar Een kijk op kunst, Uitgeverij De Boeck, 2007
Fig. 15 Installatiekunst

Installatiekunst
Kijken naar kunst 2
Markeer in ‘Work in progress’ zes eigentijdse kunststromingen met geel.
Schrijf die stromingen in de passende kadertjes onder de foto’s in figuur 15.
Markeer de namen van de kunstenaars met oranje.
Schrijf de namen van de kunstwerken op de lijntjes onder de foto’s in figuur 15.
Kies uit:
- Voelsprieten met rode en blauwe stippen
- Fietswiel op een krukje
- Derde Merzbouw
- Die Toilette
- 80ste actie
- Wirtschaftswerke
4 Ook een architect schept kunst
Architectuur is de kunst van het bouwen. De ruimte die daarbij gecreëerd wordt, onderscheidt
de bouwkunst van de schilder- en de beeldhouwkunst.
Architectuur veronderstelt kennis van constructietechnieken en bouwmaterialen.
De constructie is de manier waarop de dragende en rustende delen in evenwicht zijn.
Daarin is er een grote evolutie geweest: van architraafbouw over gewelfbouw tot skeletbouw.
Bij een goede constructie hoort ook degelijk materiaal: natuursteen, baksteen, hout,
beton, ijzer en staal, aluminium, glas, kunststoffen enz. Maar architectuur is meer dan
een stevige constructie van duurzaam materiaal: het bouwwerk moet ook mooi zijn.
Dat betekent harmonie tussen de verschillende onderdelen en rijk schilder- en beeldhouwwerk.
Zonder schilder- en beeldhouwkunst is architectuur geen bouw‘kunst’.
Fig. 16 Europese architectuurgeschiedenis
61

62
2 Kijken naar kunst
Op de voorzijde van de eurobiljetten staan ramen en poorten afgebeeld uit de
zeven grote perioden van de Europese bouwkunst.
Vul aan!
Kies voor stijl uit: gotiek – Grieks-Romeins – modernisme – barok – Romaans –
renaissance – ijzer en glas.
Kies voor eeuw uit: 15de – 1ste – 11de – 19de – 17de – 20ste – 13de.
Zoek voor elke bouwstijl een bestaand voorbeeld.
euro bouwstijl eeuw voorbeeld
5
10
20
50
100
200
500
4.1 De klassieke tempel uit de Oudheid
Een klassiek hoofdgestel bestaat uit drie delen:
de hoofdbalk of architraaf, die op zuilen rust,
het fries en een kroonlijst met fronton.
Architraaf is afgeleid van het Grieks en
betekent ‘de belangrijkste balk’. Het is een op
zuilen rustende balk, die vooral in de antieke
bouwkunst voorkwam, omdat men het gewelf
nog niet kende.
Een zuil is een rond dragend bouwelement,
oorspronkelijk als drager van een architraaf,
later ook bij boogconstructies. De zuil bestaat
uit een basement (voet), een schacht en een
kapiteel. Een kariatide is een zuil in de vorm
van een vrouwenfiguur.
De zuilenconstructie bepaalt de bouwstijl:
papyrus- en lotuszuilen in Egypte, Kretenzische
zuilen op Kreta, Dorische, Ionische en
Korinthische zuilen in Griekenland en Rome.

Dorisch Ionisch Korinthisch
Fig. 17 Zuilen
Kijken naar kunst 2
In enge betekenis is een fries een sierband tussen de architraaf en de kroonlijst. In ruimere
betekenis is het een versiering van een op zuilen rustende balk of boog of een sierband
bovenaan een door pijlers gedragen wand. De versiering bestaat meestal uit reliëfs.
Een fronton is de bekroning van een gevel, raam of portaal door een driehoekige of boogvormige
constructie. Ook het fronton werd vaak versierd met reliëfs.
fronton
kroonlijst
fries
architraaf
kapiteel
schacht
basement
Fig. 18 Een klassieke tempel
63

64
2 Kijken naar kunst
Fig. 19 Parthenon (Acropolis, Athene)

De klassieke tempel uit de Oudheid
1 Schrijf de passende benamingen op figuur 19. Gebruik figuur 18.
2 Wat is een kariatide?
3 Welke zijn de drie klassieke bouwstijlen uit de Oudheid?
4 In welke bouwstijl is de tempel in figuur 19 gebouwd?
4.2 Van gewelven en koepels
Van gewelfconstructies tot koepelbouw
De boog is een gewelfde constructie die een doorgang (deur, raam,
gewelf ...) overspant. De druk wordt door de dragende elementen
(pilaar, pijler, zuil) opgevangen. De belangrijkste boogvormen zijn de
rondboog en de spitsboog, elk met diverse varianten. Het boogveld
wordt timpaan genoemd en is vaak overvloedig versierd.
Gewelven zijn boogvormige overdekkingen van een ruimte. Een
tongewelf heeft de doorsnede van een cirkel of een segment
ervan. Wanneer twee tongewelven elkaar snijden, ontstaat een
kruisgewelf met vier kappen. De snijlijnen heten graten. Bij een
kruisribgewelf zijn de graten vervangen door ribben.
Kijken naar kunst 2
De koepel is een van de grootste bouwtechnische uitvindingen.
Het waren de Romeinen die de koepel voor het eerst bouwden: de overdekking
van een ruimte door een bolvormig gewelf op een ronde, vierkante of veelhoekige
onderbouw. Gebouwen met koepels vind je overal. Het bouwen ervan is steeds een uitdaging.
De koepel is, zoals de cirkel in de plastische kunsten, het meest volmaakte in de
bouwkunst.
Fig. 20 Gewelven
Uit De Europese bouwstijlen, Elsevier Amsterdam/Brussel, 1986
65

66
2 Kijken naar kunst
Gewelven en koepels
1 Noteer op figuur 20: rondboog – tongewelf – spitsboog – kruisribgewelf – kruisgewelf
2 Waarom is de koepel een voortzetting van de gewelfbouw?
3 Benoem de boogvormen in figuur 21.
Fig. 21 Boogvormen
4.3 De middeleeuwse kathedraal
De meest typische en indrukwekkendste schepping van de middeleeuwse kunst is de
kathedraal. Alle takken van de kunst en alle rangen en standen droegen er het hunne toe
bij om van de kathedraal een meesterwerk te maken. Alle kathedralen zijn opgebouwd
volgens het principe van de geraamtebouw.
Fig. 22 De middeleeuwse kathedraal
1 viering(toren); 2 hoofdbeuk (middenbeuk); 3 zijbeuken; 4 dwarsbeuk; 5 koor;
6 kooromgang; 7 koorkapellen; 8 zijkapellen

Fig. 23 Grondplan van een middeleeuwse kathedraal
a Grondplan van een kathedraal
Kijken naar kunst 2
Benoem op figuur 23 de onderdelen van de kathedraal. Gebruik de nummers uit
figuur 22. Let op: misschien moeten niet alle nummers gebruikt worden!
Geraamtebouw is een bouwconstructie
die uitgaat van een houten
(vakwerk) of stenen (schoorwerk)
geraamte. Vermits het geraamte de
hele dragende functie overneemt,
wordt de vorm ervan bepaald door
het algemeen uitzicht van het gebouw.
De constructie kan zichtbaar
blijven (luchtbogen en steunberen)
of door een gevelbekleding worden
bedekt.
Het schoorwerk dient om de
zijdelingse druk van de gewelfconstructie
op te vangen. In de
moderne architectuur wordt het
stenen geraamte vervangen door
een betonnen skelet.
b Geraamtebouw
0 5 10 20 30 40
Fig. 24 Geraamtebouw
Vul aan met termen uit figuur 24. Opgelet: een term kan meer dan één keer voorkomen!
Schoorwerk bestaat binnenin uit die op
rusten en aan de buitenzijde uit die d.m.v.
met de zijmuren zijn verbonden.
67

68
2 Kijken naar kunst
De is een hooggeplaatste stenen schoor, meestal in de vorm
van een halve boog. Die dient om uitwendige muren te schragen, waartegen hoge
gewelven gespannen zijn. De drukkracht wordt overgezet op een .
De bouwconstructie blijft zichtbaar aan de buitenzijde: de grote luchtbogen verbin-
den de muren met de zware steunberen. binnenin de kerk van-
gen de neerwaartse druk op, de vangen de zijdelingse druk op.
Vakwerk
Vakwerk is een bouwwijze waarbij wordt uitgegaan van een
houten skeletconstructie van stijl- en regelwerk (verticale en
horizontale balken). De tussenliggende vlakken worden gedicht
met een vlechtwerk van wilgentakken en leem, later
hout, pleisterwerk of steen. Het dak stak meestal 50 tot 70
cm uit over de gevel om die te beschermen tegen de regen.
Vakwerk werd al vanaf de 8ste eeuw toegepast in België, Frankrijk,
Duitsland en Engeland. De bloeiperiode van de vakwerkbouw viel in de 16de en de
eerste helft van de 17de eeuw. In Vlaanderen zijn heel wat herenboerderijen uit die
tijd in vakwerk uitgevoerd. Wat het stenen geraamte was voor de kathedraal, was
het vakwerk voor de gewone huizen.
4.4 Paleizen en monumenten
Vanaf de 15de eeuw toonden keizers en koningen, rijke burgerfamilies en de katholieke
Kerk hun rijkdom door het bouwen van indrukwekkende paleizen en grote monumenten.
In de 16de eeuw (renaissance) werden alle klassieke elementen uit de Griekse en
Romeinse bouwkunst weer aangewend: zuilen, pilasters, frontons, koepels ... In de
barok (17de eeuw) werd overdadige versiering gebruikt. In de 18de eeuw herhaalt de
bouwkunst de kunstgeschiedenis: men keert terug naar de ‘klassieke’ stijlen van de
Oudheid (classicisme) of men gaat de bouwtechnieken uit Middeleeuwen en renaissance
nabootsen (neostijlen). Tegen het einde van de eeuw gaat men al die stijlen vermengen
(eclecticisme).
barok

Fig. 25 Paleizen en monumenten
Vul aan.
renaissance
barok
classicisme
neostijlen
eclecticisme
classicisme
neostijlen
eeuw kenmerk
Kijken naar kunst 2
eclecticisme
renaissance
69

70
2 Kijken naar kunst
4.5 Bouwen met ijzer en beton
Hightecharchitectuur
De industrie van de 19de eeuw vereiste
nieuwe bouwtechnieken, o.a. voor
fabrieken. Het gebruik van ijzer maakte
grote spanwijdten mogelijk. Tegen
het einde van de 19de eeuw wilde
men de bouwkunst ontdoen van alle
nabootsingen. Stilaan ontstond een
hightecharchitectuur: de technologie
werd zichtbaar in de structuur van het
gebouw.
Beton is een bouwmateriaal bestaande
uit een bindmiddel (kalk, cement,
asfalt ...) en een of meer toeslagstoffen
(zand, grind, steenslag ...). Al in de
Oudheid werd beton gebruikt, vooral
door de Romeinen. Zij bouwden brede
muren uit een dragende kern van mortel
met steenbrokken, de dunne wanden
waren van natuur- of baksteen.
Vanaf het einde van de 19de eeuw
werd beton versterkt met een stalen
wapening en ontstond gewapend of
voorgespannen beton. Dit had de trekkracht
van ijzer en de weerstand van
steen en maakte skeletbouw mogelijk.
Gewapend beton en metaal waren de
middelen bij uitstek om op korte tijd
woningen, kantoren, woonblokken,
grote hallen en wolkenkrabbers te
bouwen.
In het dragende geraamte van de hoogbouw kunnen lichte muren en grote glaswanden
worden ingepast. Glas, aluminium, plastics, vezel- en kunstplaat en allerlei synthetische
stoffen zijn veelgebruikte materialen. De moderne bouwkunst verwerpt radicaal de bouwstijlen
uit het verleden. Stations, luchthavens, sportstadions, kantoortorens en grote
woonblokken vragen een andere opvatting over bouwen. Maar stilaan lijkt de contestatie
van de architectuur uit de jaren 60 uitgedoofd. Omdat het modernisme niet echt aanslaat,
ontstaat het postmodernisme: de architectuur probeert opnieuw aan te sluiten bij de
bouwkundige verworvenheden uit het verleden.
Naar Bouwen in beeld, Uitgeverij Heuff, Nieuwkoop (Nederland)

Fig. 26 Betonbouw: Kapel van Ronchamp (Le Corbusier)
Fig. 27 IJzerbouw: Centre Pompidou, Parijs
Hedendaagse bouwkunst
1 Wat wordt bedoeld met hightecharchitectuur?
2 Welke voordelen biedt bouwen met ijzer en beton?
Kijken naar kunst 2
3 Wat betekent ‘geraamtebouw’ in de hedendaagse architectuur? Antwoord met
twee zinnen uit het knipsel.
71

72
2 Kijken naar kunst
Kunnen en kennen
Zet een kruisje naast alles wat je al kent en kunt. Noteer ook de pagina waarop de
oefeningen in kwestie voorkomen. Je leerkracht kan ook nog aanvullen.
Kunnen
Kennen
aan de hand van afbeeldingen verwoorden wat wél of niet kunst is
enkele inspiratiebronnen van kunstenaars opnoemen
enkele kunstwerken in de juiste historische periode plaatsen
materiaal, gereedschap en dragers van de schilderkunst benoemen
verschillende soorten verf en voor- en nadelen opnoemen
verschillende soorten tekenmateriaal en voor- en nadelen opnoemen
verschillende druktechnieken opnoemen
de techniek om ‘glas in lood’ te maken uitleggen
diverse textieltechnieken opnoemen
de soorten reliëfs benoemen en herkennen op een afbeelding
beeldhouwwerken situeren in de grote historische periodes
enkele voorbeelden van edelsmeedwerk opnoemen
enkele vormen van houtsnijkunst opnoemen
de grote perioden van de Europese bouwkunst noemen
de belangrijkste zuil- en gewelfconstructies herkennen op afbeeldingen
op een grondplan de delen van een middeleeuwse kathedraal aanduiden
uitleggen wat ‘hightecharchitectuur’ betekent en voordelen opnoemen
de ‘factuur van de kunstenaar’
aardverf, fresco, aquarel, gouache, tempera, olieverf, lakverf, acryl, latex
graffiti
houtsnede, houtgravure, kopergravure, litho, zeefdruk
roosvenster, mozaïek, faience, gres, porselein
legering, filigraan, granulering
polychromeren
kinetisme, readymade, collage en assemblage, environment,
installatiekunst, performance
architraaf, fries, fronton, timpaan
geraamtebouw, schoorwerk, vakwerk
renaissance, barok, classicisme, neo-stijlen, eclecticisme