Rapport Groeneveld - Universiteit van Amsterdam

't Bekoorlyk Groeneveld
Een cultuurhistorisch onderzoek
naar Kasteel Groeneveld
MA Erfgoedstudies 2009
Universiteit van Amsterdam

't Bekoorlyk Groeneveld
Een cultuurhistorisch onderzoek
naar Kasteel Groeneveld
Studenten:
Leonie Kerver
Nora Leijen
Marieke Lenferink
Froukje van der Meulen
Corinna de Regt
Stefan Sweijen
Docenten:
Rob van der Laarse
Hanneke Ronnes
Alexander Westra
MA Erfgoedstudies 2009
Universiteit van Amsterdam
Externe begeleiding namens Kasteel Groeneveld:
René Dessing (Heemst Advies)

Voorwoord
Dit verslag is het resultaat van een vruchtbare samenwerking tussen de opleiding erfgoedstudies
aan de UvA, de directie van Kasteel Groeneveld, en Heemst Advies. Ten behoeve van een
toekomstige herinrichting, een betere publieksontsluiting en educatiedoeleinden van deze
buitenpost van het ministerie LNV is gedurende een half jaar op geregelde tijdstippen door
studenten erfgoedstudies een uitvoerig bouw- en cultuurhistorisch onderzoek van het huis en zijn
bewoningsgeschiedenis verricht. Namens de begeleidende docenten spreek ik mijn bewondering
uit voor de enorme hoeveelheid werk die zij daarbij met aanstekelijk enthousiasme hebben verzet.
De schat aan informatie, opgediept in gemeentelijke archieven, familiearchieven, notariële
archieven, waterstaatarchieven enzovoorts, in Amsterdam, Utrecht, Baarn, Haarlem, Den Haag en
elders in het land, wisten zij bovendien tot een aantal aansprekende thema’s samen te brengen,
die voor dit verslag door hen tot iconen zijn gedoopt.
Waarom niet gewoon volstaan met een toegankelijk geschreven publieksboekje in plaats
van een uitgebreid historisch onderzoek? Deze vraag hebben wij vaak moeten horen, maar ik
hoop dat uit dit verslag wel duidelijk wordt dat het belang van deze speurtocht naar bronmateriaal
niet mag worden onderschat. Ondanks verschillende publicaties is over Groeneveld en zijn
bewoners namelijk nog betrekkelijk weinig bekend. Omdat het huis in het verleden vaak door koop
‘uit de familie’ verdween, en al geruime tijd geen particulier bezit meer is, is van Groeneveld geen
huisarchief overgeleverd. Het was dus tijd voor een inventarisatie van sporen. Met dit verslag
hopen wij Groeneveld niet alleen iets van zijn archief te hebben ‘teruggegeven’, maar bovendien
de huidige bewoners en bezoekers een beter begrip te kunnen geven van de historische betekenis
van zijn stichter, bouwheren en overige bewoners zowel als van de unieke ensemblewaarde. Het
nog opmerkelijk goed bewaarde huis met zijn kostbare interieur en bijgebouwen, is nog altijd
omlijst met het in de loop der eeuwen tot stand gekomen park en landgoed. Naar verwachting zal
Groeneveld hierdoor ook beter ‘geplaatst’ kunnen worden binnen het bredere verschijnsel van de
Hollandse buitenplaats. Achter dit inventariserend onderzoek schuilt dan ook een breder belang.
Groeneveld is tenslotte niet zomaar een buitenplaats, maar dé buitenplaats van het ministerie van
LNV, sinds 2007 getooid met het predicaat ‘buitenplaats voor stad en land’.
Ondanks de inspanningen van vele monumentenorganisaties bestaat er onder het grote
publiek nog altijd weinig bekendheid met, en daardoor onvoldoende draagvlak voor het behoud
van historische huizen en parken. Ook politici en bestuurders zijn zich vaak te weinig bewust van
hun zorgplicht voor het behoud en voortbestaan van dit onroerend erfgoed en de daarmee
verbonden tradities en getuigenissen. Hoewel monumenten, en historische buitenplaatsen in het
bijzonder, als vastgoed en als ‘buitengoed’, aanzienlijk kwetsbaarder zijn dan museale objecten,
wordt hun cultureel belang nog onvoldoende onderkend. Wettelijke bescherming alleen blijkt geen
garantie voor behoud. Door onderlinge versnippering in beheer en bestuur op het terrein van
1

‘landschap en monument’ werken instellingen bovendien vaak langs elkaar heen.
Wat kan onderzoek hieraan bijdragen? Algemeen wordt aangenomen dat de zorg om
landschap en monumenten samenhangt met kennis van geschiedenis, kunst en architectuur. Door
het verdwijnen van die kennis worden monumentale objecten door bezoekers en omwonenden
steeds minder begrepen als tijd- of cultuurdocumenten, en is er al helemaal geen oog voor de
historische en ruimtelijke relaties tussen buitenplaatsen. Tegelijk wordt deze kennislacune echter
de laatste jaren enigszins gecompenseerd door een toenemende behoefte aan ‘erfgoedbeleving’;
iets waartoe buitenplaatsen als het ware ooit ontworpen zijn. Daarin ligt naar wij menen dan ook
een unieke kans voor de toekomstige bescherming van deze ‘erfgoedsites’. Omdat het behoud
van monumenten begint met bekendheid en waardering ligt in een ontmoeting met het monument
de sleutel tot de aankweking van maatschappelijk draagvlak onder jongere generaties.
Anders dan in het verleden, toen bezoekers vaak aan een boekje genoeg hadden, zal het
monument zelf hiertoe echter met een sprekend verhaal de bezoeker moeten uitnodigen. Van
belang is bovendien dat Groeneveld ook verschillende categorieën bezoekers kan boeien. Voor de
ene bezoeker zal het huis interessant zijn om zijn kunsthistorische waarde, voor een ander om zijn
architectuur of bewoningsgeschiedenis, en weer anderen zullen herinneringen willen ophalen aan
gebeurtenissen in een recenter verleden, terwijl ook de aanleg en botanica van het park en het
omringende landschap om aandacht vragen. Om het monument te laten spreken zal de site dus
op verschillende wijze geïnterpreteerd moeten worden. Deze gedachte was de leidraad voor het
inventariserend onderzoek en de manier waarop de studenten het door hen gevonden materiaal in
dit verslag thematisch hebben geordend. Deze interpretaties zouden een mogelijkheid kunnen
bieden tot verschillende betekenisscenario’s die als het ware samen de culturele biografie van de
plaats vertellen. Deze scenario’s hoeven overigens niet (alleen) zichtbaar te worden gemaakt in
een museale enscenering van het huis, maar kunnen evenzeer worden uitgewerkt in
educatieprogramma’s (‘verhalen’) of in een digitale publieksontsluiting.
Rob van der Laarse
Hoofd Duale Master Erfgoedstudies UvA
Mede namens het begeleidingsteam bestaande uit:
Hanneke Ronnes (universitair docent UvA)
Alexander Westra (docent UvA)
René Dessing (Heemst Advies)
2

Inhoudsopgave
Voorwoord 1
Inleiding 4
Tijdslijn bewoningsgeschiedenis 5
De allure van Groeneveld. Een onderzoek naar de iconografie van de vleugels van Groeneveld en de
decoratie door Jan van Logteren 6
De sociale geschiedenis van Groeneveld; wonen, werk en weelde op de buitenplaats 29
Een intellectuele geschiedenis van kasteel Groeneveld 58
Literatuur en wetenschap. Pieter Cornelis Hasselaer en Joan Huydecoper uitgelicht 60
Kunstverzamelingen. Pieter Cornelis Hasselaer en Jan Lucas van der Dussen uitgelicht 77
Het park en de heerlijkheid van de buitenplaats Groeneveld 107
3

Inleiding
De functie van Groeneveld als bezoekerscentrum is volgens het ministerie van Landbouw, Natuur
en Voedselkwaliteit mensen zodanig te raken dat zij zich verantwoordelijk voelen voor de kwaliteit
van het platteland en het landschap. 1 Kasteel Groeneveld vormt inderdaad een uitstekende locatie
om de natuurlijke omgeving bewuster in je op te nemen. Maar Groeneveld bezit nog een andere
belangrijke kwaliteit: Als historische buitenplaats kent het een lange en interessante geschiedenis
waar evenmin zomaar aan voorbij mag worden gegaan. Buitenplaatsen worden behalve als een
belangrijk aspect van ons verleden eveneens als een belangrijk bestanddeel van ons cultureel
erfgoed gezien. Daarom hopen wij met deze uitvoerige inventarisatie en documentatie van
historisch archiefmateriaal het verleden van Groeneveld voor bezoekers duidelijker zichtbaar te
kunnen maken. Dit hoeft wat ons betreft niet te gebeuren aan de hand van een uitgebreide
museale opstelling, maar kan zich beperken tot enkele eenvoudige maar doeltreffende
informatiepunten op verschillende locaties in het gebouw. Suggesties hiervoor presenteren wij in
de diverse hoofdstukken. Het belangrijkste onderdeel van dit verslag vormt echter het historisch
onderzoek zelf, waarbij veel nieuwe informatie over het verleden van Groeneveld aan het licht is
gekomen. De hoeveelheid informatie is zelfs zo groot dat we ons genoodzaakt zagen om ons in dit
verslag te beperken tot de meest opmerkelijke vondsten. Vaak zijn er verschillende thema’s
gekozen per hoofdstuk en soms wordt de informatie beperkt tot een enkele bewoner waarover het
meeste materiaal is gevonden. Ook wordt in elk hoofdstuk een icoon gepresenteerd; een vondst
die wij tegelijk het meest kenmerkend en opmerkelijk vonden, of die ons zeer veel informatie heeft
opgeleverd. Ook andere nieuwe informatie is echter uitvoerig gedocumenteerd; de verwijzingen
zijn per hoofdstuk te raadplegen. Als vervolg op het bouwhistorisch onderzoek in het kader van
Groenevelds restauratie van de jaren 1970, hopen wij met ons onderzoek naar het huis en zijn
bewoners nieuwe bouwstenen aan te dragen voor een toekomstige herinrichting, waartoe in de
toekomst uiteraard ook andere thema’s en personen kunnen worden gekozen om verder te
belichten.
Leonie Kerver
Nora Leijen
Marieke Lenferink
Corinna de Regt
Stefan Sweijen
Froukje van der Meulen
1 Bron: http://www.kasteelgroeneveld.nl/Missie/15/default.ecms
4

Tijdslijn bewoningsgeschiedenis
Om de geschiedenis van Groeneveld iets overzichtelijker te maken, hebben we een tijdlijn
opgesteld aan de hand van de bewoningsgeschiedenis:
Bronnen
(Afbeelding gemaakt met Timeline Maker Professional, door C. de Regt)
Twee portretten links: Twee portretten rechtsboven:
- (links) Laurentia Clara Elisabeth van Haeften - (links) Sara Hinloopen
B.S. Bolomey, 1755 J.B. Perroneau, 1763
Frans Halsmuseum Haarlem, OSI-26 Rijksmuseum Amsterdam, inv. nr. SK-
A-3748
- (rechts) P.C. Hasselaer - (rechts) Arent van der Waeyen
B.S. Bolomey, 1755 J.B. Perroneau, 1763
Kasteel Groeneveld Baarn Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-
A-3747
5

De allure van Groeneveld. Een onderzoek naar de iconografie van de
vleugels van Groeneveld en de decoratie door Jan van Logteren
Nora Leijen
De laatste jaren is er steeds meer waardering gekomen voor buitenplaatsen. Door deze nieuwe
waardering komen er ook steeds meer vragen op die beantwoord moeten worden om het
ensemble te begrijpen, zoals; wie zijn de bouwmeesters van de landhuizen, wie waren de
bewoners, hoe zag hun interieur eruit, hoe zag de tuin eruit en hoe werd aan het leven op een
buitenplaats invulling gegeven? De buitenplaats Groeneveld in Baarn staat centraal in dit
onderzoek. De eigenaar van Groeneveld, het Ministerie van Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit, wil het ensemble van de buitenplaats museaal presenteren aan de bezoekers. In
dit essay wordt een thema uit het ensemble beschreven, de bouwgeschiedenis van het huis
Groeneveld. Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende bronnen.
Allereerst is er gekeken naar primaire bronnen; archiefmateriaal zoals verkoopaktes,
boedelbeschrijvingen en reisverslagen heeft inzicht gegeven hoe het exterieur en het interieur van
Groeneveld eruit heeft gezien. Er is ook gebruik gemaakt van secundaire literatuur. Een
belangrijke bron voor het onderzoeken van de bouwgeschiedenis van Groeneveld is het
bouwhistorisch rapport van het architectenbureau Van Hoogevest. De buitenplaats is eind jaren
zeventig in zijn geheel gerestaureerd (1978-1981). Hierbij is een grondig bouwhistorisch
onderzoek uitgevoerd. Dit heeft inzicht gegeven in het oorspronkelijke aanzicht van het gebouw,
de oorspronkelijke indeling van de kamers en het geeft de mogelijkheid de historische gelaagdheid
ten gevolge van de opeenvolgende bewoning weer te geven. Meerdere bewoners en families
hebben het huis in hun bezit gehad en zij hebben allemaal hun stempel op het huis gedrukt. Dit
gebeurde zowel door symboliek in de stucdecoraties en schilderingen van het interieur te
verwerken, als bij het exterieur, door bijvoorbeeld het familiewapen in het fronton te plaatsen. De
architectuur bepaalt tezamen met het decoratieprogramma de sfeer en de uitstraling van het
gebouw. In dit essay wordt ingegaan op de beeldbepalende architectonische en iconische
kenmerken van de architectuur van Groeneveld.
De geschiedenis van Groeneveld
Het meest opvallende aan de architectuur van Groeneveld zijn de gebogen vleugels aan
weerszijden van het hoofdgebouw. De vleugels hebben niet altijd het gebouw getypeerd. Er is ook
een periode geweest dat er alleen een vierkant buitenhuis stond. Dit past helemaal in de
bouwtraditie van de late zeventiende eeuw, de periode waarin Groeneveld waarschijnlijk gebouwd
is. Classicistische huizen met een hoog schilddak kwamen toen in de mode (zie afb.1). 2 Net als bij
2 Groningen 1999: 96.
6

de meeste huizen bestond Groeneveld uit een souterrain, twee verdiepingen en een zolder. De
gevels zijn symmetrisch van opzet en werden opgebouwd uit rode baksteen. Wanneer het blokhuis
is gebouwd is onzeker. Documentatie over de bouwmeester en het bouwjaar ontbreken. De eerste
vermelding van Groeneveld is in een koopakte uit 1661, wanneer Jeronimus Deutz Groeneveld
koopt op een veiling:
‘ 6 juli 1661 Nicolaes Berck, maekelaer als last hebbende van zijne meester wil vercopen Den hoffstede
genaemt Groenevelt van outs genaemt de Biesen, met sijn woningh schuije en stallingh, bogaerts en
verdere plantagie ende landerijen, gelegen inden gerechte Baeren…’ 3
In het citaat is sprake van een hofstede; mogelijk betreft het hier dus niet de vierkante buitenplaats
die in de huidige situatie het hoofdgebouw van Groeneveld vormt.
De tweede voor ons bekende eigenaar is Andries de Mamuchet. Wanneer hij Groeneveld
precies heeft gekocht is niet bekend. De registratie van aan- en verkoop van onroerend goed vond
in Baarn pas vanaf 1680 plaats. Hier wordt geen melding gemaakt van de bovenstaande
aankoop. 4 Vermoedelijk is het dus voor 1680 gekocht. Dit wordt versterkt door de aankondiging
van de verkoop van het landgoed in 1730 in de Amsterdamse Courant. Er wordt gesproken over
‘ ..Beuke Boomen, die ten deele 50 en andere 25 jaren oud..’. 5 Een gedeelte van de beukenbomen
moeten dus in 1680 zijn geplant hetgeen het aannemelijk maakt dat Andries de Mamuchet de
grond tussen 1675 en 1680 heeft gekocht. Andries de Mamuchet overleed op 8 september 1684 in
Baarn en werd begraven in de kerk te Eemnes-binnen. Het testament van zijn zoon en erfgenaam
Marcus de Mamuchet geeft nog steeds geen duidelijkheid over het uiterlijk van de buitenplaats. 6
Uit het bouwhistorisch onderzoek blijkt dat er op houtwerk in een aantal kamers van het huidige
Groeneveld vroegachttiende-eeuwse kleuren waren aangebracht. Het pand moet rond die tijd
gebouwd zijn. 7 Na het overlijden van Marcus de Mamuchet wordt Groeneveld verkocht aan Arent
van der Waeyen. In de verkoopakte wordt het goed als volgt beschreven:
‘…Een seeckere plaisante buijtenplaets, bestaande in een moderne huijsinge voorsien met verscheijde
vertrecken, die meest alle behange off beschildert sijn, met het basse-cour, stal en koetshuijs, tuijnmans,
boerenwooningen en orangerie…’ 8
De verkoopakte spreekt dus expliciet over Groeneveld als een buitenplaats in een ‘ moderne
huijsinge’ en somt ook de afzonderlijke bijgebouwen op. Dit samen met de vroegachttiende-
3 Stadsarchief Amsterdam, Willige Verkoping, Archief Burgemeesters 5068, aktenummer 36, 06.07.1661.
4 Boot en Donga 1981: 9.
5 Stadsarchief Amsterdam, Amsterdamse Courant 21.09.1730.
6 De notaris geeft enkel een korte beschrijving van de inboedel. Het gaat hier om zilverwerk, lakens en contant geld.
Utrechts Archief, Verzegeling van het comptoir van Marcus Mamuchet van Houdringen overleden te Baarn, Notarieel
Archief J. van den Doorslag U139a17, aktenummer 166, 04.05.1730.
7 Boot en Donga, Restauratieverslag 1981: 19-21.
8 Utrechts Archief, Openbare Verkoping Notarieel Archief J. van den Doorslag U139b1, aktenummer 43, 23.09.1730.
7

eeuwse kleuren die tijdens het bouwhistorisch onderzoek zijn gevonden duidt erop dat Marcus de
Mamuchet de vierkante buitenplaats heeft laten bouwen. Hiervoor pleit ook het jaartal 1696,
gekrast in het lood van het fronton. Zowel Wagenaar-Hummelinck 9 en Van der Wyck 10 merken dit
op. Vreemd is echter wel dat dit niet in het bouwhistorisch rapport wordt genoemd. Om de bouwtijd
en daarmee de opdrachtgever met meer zekerheid vast te kunnen stellen is het uitvoeren van een
dendrochronologisch onderzoek aan te bevelen, opdat de balken in de kap redelijk nauwkeurig
gedateerd kunnen worden.
De uitstraling van Groeneveld
De vleugels zijn beeldbepalend voor Groeneveld. Nog altijd straalt het pracht en allure uit, maar in
de bouwtijd zal het nog veel meer indruk op bezoekers hebben gemaakt. De bouw van de vleugels
moet een kostbaar project zijn geweest. Gootlijst, balustrade en schuiframen zijn in gebogen vorm
gemaakt, wat de bouw extra duur maakte. 11 De bouw van de vleugels kan om uiteenlopende
redenen uitgevoerd zijn. Mogelijk is ruimtegebrek een motivatie geweest. De nieuwe vleugels
zorgden voor een aanzienlijke uitbreiding en extra slaapvertrekken op de verdieping. Bovendien
vergrootte het de leefruimte op de bel-etage (afb. 3 en 4).
Het aanzien van het gebouw veranderde ook door de aanbouw van de vleugels. Doordat
de hoogte van de vleugels gelijk was aan de hoogte van het corps de logis werd de
breedtewerking van de voorgevel extra geaccentueerd. Hierdoor kreeg het basse cour een
besloten karakter. De bouwstijl van de vleugels sluit nauw aan op het bestaande werk. De hoeken
van de vleugels worden afgesloten door geblokte hoekpilasters, die ook zo waren toegepast op het
corps de logis. De schuiframen komen ook met elkaar overeen en voor de eenheid zijn er op de
gootlijst van de vleugels ook balusters geplaatst. De allure van Groeneveld werd met de bouw van
de vleugels vergroot en dit kwam de status van de eigenaar ten goede. In de achttiende eeuw
werd doorgaans meer belang aan de statussymboliek van de architectuur gehecht en poogde men
de bezoeker te imponeren met de rijkdom van de bewoner. De architectuur van Groeneveld
verbeeldde samen met de omliggende tuin de identiteit van de bewoner. 12 De vleugels van
Groeneveld gaven vanaf hun ontstaansperiode een bijzonder beeld van de buitenplaats, iets wat in
de huidige situatie onveranderd is gebleven. De architectuur van Groeneveld is uniek en neemt
daardoor een zeer bijzondere plek in tussen de Nederlandse buitenplaatsen.
De opdrachtgever
Er is lange tijd getwijfeld wie de opdrachtgever is geweest voor de bouw van de vleugels. In het
tweede kwart van de achttiende eeuw zijn er drie bewoners die in de secundaire literatuur
genoemd worden als mogelijke opdrachtgever van de vleugelbouw. Aan de hand van
9 Wagenaar Hummelinck 1998: 26.
10 Van der Wyck 1983: 572. Een verificatie ter plekke in het gebouw zou uitsluitsel over deze kwestie kunnen bieden.
11 Boot en Donga 1981: 55.
12 Laarse 2005: 66-67.
8

archiefonderzoek is geprobeerd de definitieve opdrachtgever aan te wijzen. De drie eigenaars die
de literatuur als mogelijke opdrachtgever noemt zijn: Arent van der Waeyen, eigenaar tussen 1730
en 1735, Pieter Cornelis Hasselaer, eigenaar tussen 1737 en 1755 en Jan Lucas van der Dussen,
eigenaar tussen 1755 en 1774.
De archiefvondsten wijzen allemaal naar Pieter Cornelis Hasselaer als de opdrachtgever
van de vleugels. De verkoopaankondigingen in de Amsterdamse Courant geven altijd een korte of
een lange beschrijving van het te kopen huis. In de verkoopaankondiging op 27 augustus 1735
wordt er niets gezegd over vleugels aan het huis. 13 De volgende eigenaar, Pieter Cornelis
Hasselaer, zet Groeneveld op 7 juni 1755 te koop in de Amsterdamse Courant (afb.5). Dit keer
komen de vleugels wel ter sprake:
‘ …met de superbe en zeer moderne nieuwe Heeren Huisinge en Vleugels…’ 14
Onder Hasselaer wordt er voor het eerst gesproken over de vleugelaanbouw. Een tweede bron die
erop wijst dat de vleugelaanbouw onder Hasselaer heeft plaatsgevonden is het hofdicht op
Groeneveld van Jan de Marre van 1746, met de volgende beeldende passage:
‘ …Daar ’ t Vorstlyk Lustgebouw, in lommerryke dreven,
Zyn vleugels spreid van één,
Om ons, wanneer de nacht het welig veld verdonkert,
En ’ t licht der sterren flonkert,
Te dekken voor den wind, als we op het voorplein treên…’ 15
Helaas is geen akte bewaard gebleven waarin de opdracht aan de bouwmeester is vastgelegd; dit
had de laatste twijfels weg kunnen wegnemen. Historische bronnen vermelden de vleugels echter
al voordat Van der Dussen Groeneveld kocht; hij kan op grond daarvan als opdrachtgever
uitgesloten worden. 16 Het feit dat er in de verkoopaankondiging uit 1735 (afb.5) niet gesproken
wordt over de vleugels sluit Van der Waeyen eveneens uit. Als Van der Waeyen de opdrachtgever
zou zijn geweest, dan waren de vleugels zeker genoemd in de verkoopaankondiging. De vleugels
zijn te belangrijk voor de status en de omvang van het huis om niet genoemd te worden in de
verkoopaankondiging.
Hier is wederom het laten uitvoeren van een dendrochronologisch onderzoek een goede
manier om de vleugels nauwkeurig te dateren.
13 Stadsarchief Amsterdam, Amsterdamse Courant, 27.08.1735.
14 Stadsarchief Amsterdam, Amsterdamse Courant, 07.06.1755.
15 De Marre 1746: 186.
16 In de linkervleugel, vanuit de beschouwer gezien, is in het stucwerk de handtekening van de stucwerker J.Trip met
het jaartal 1759 zichtbaar. Al was Van der Dussen niet de opdrachtgever voor de bouw van de vleugels, hij heeft er
toch zijn stempel opgedrukt door de interne decoraties aan te laten brengen.
9

De bouwmeester en de inspiratie voor de architectuur van de gebogen vleugels
Van Groeneveld was voordat dit onderzoek begon nog geen architect bekend. Dit is overigens niet
vreemd voor de ‘architectloze’ achttiende eeuw waarin veel opdrachten werden uitgevoerd door
grote bouwploegen onder (veelal) Amsterdamse timmerbazen. 17 Van sommigen zijn de namen
bekend, maar van velen ook niet.
De naam die vaak met Groeneveld in verband wordt gebracht is die van Jan van der
Streng. Deze trad voor de Hasselaers twee keer op als makelaar van Groeneveld. In 1735
gebeurde dit voor de eerste maal, als Van der Waeyen Groeneveld verkoopt aan Cornelis
Hasselaer. 18 De tweede keer was in 1755 als Pieter Cornelis Hasselaer de buitenplaats verkoopt
aan Van der Dussen. Van der Streng was timmerman in dezelfde Amsterdamse bouwploeg als de
steenhouwer Anthony Turck en de decorateur Ignatius van Logteren en later zijn zoon Jan van
Logteren die op Groeneveld de stucdecoraties verzorgden. 19 Omdat vader en zoon Van Logteren
vaak samenwerkten met Jan van der Streng is het verleidelijk om hem te zien als de architect van
Groeneveld. Dit lijkt te worden ondersteund door stijlovereenkomsten met enige Amsterdamse
stadshuizen die in samenwerking met Van Logteren door Jan van der Streng zijn ontworpen. Veel
decoratieprogramma’s en de trappartijen zijn identiek aan die op Groeneveld (afb. 6). Op de
decoratie van Groeneveld wordt in de volgende paragraaf uitgebreider ingegaan.
Voor de inspiratiebronnen van cirkelvormige vleugels moet er misschien over de grenzen
worden gekeken. De eerste landhuizen met vleugels in een gebogen vorm zijn te vinden in Italië,
waar Palladio ze als eerste toepaste in de vorm van een colonnade, zoals bij Villa Badoer in Fratta
Polesine, Rovigo in 1556 (afb.7). 20 In Nederland werden vergelijkbare palladiaanse vleugels
toegepast door Jacob Roman en Johan van Swieten bij de eerste bouwfase van de nieuwbouw
van Paleis het Loo in 1686. (afb.8). De ronde colonnades waren een verbinding tussen het
hoofdgebouw en de bouwhuizen. In 1692 werd het paleis overigens alweer uitgebreid, waarbij de
colonnades werden afgebroken en achter in de tuin geplaatst. 21 Er volgden na Het Loo ook enige
andere huizen met halfronde colonnades, zoals Huis de Voorst bij Eefde uit 1696 (afb. 9). 22 Het
hoofdgebouw van Huis Enghuizen bij Hummelo uit het begin van de achttiende eeuw wordt
eveneens door lage gebogen vleugels verbonden met de bouwhuizen. Opvallend is dat Jan de
Marre’s in het hofdicht over Groeneveld ook een passage wijdt aan de Van Keppels op Huis de
Voorst:
17 Schmidt 2005.
18 Stadsarchief Amsterdam, Declaratie voor Cornelis Hasselaer van de makelaar Jan van der Streng. Archief van de
familie Hasselaer en aanverwante familie 292, inventarisnummer 35, 1735.
19 Meischke et.al 1995: 79.
20 Muraro en Marton 1999: 146-148.
21 Ronnes 2005: 75-89.
22 Van der Wyck 1983: 141-156.
10

‘…Wat heerlyk voorwerp! wat vertooning!
Ontdekt zich aan ’ t gezicht!
Hoe zweemt het Landgebouw naar ‘ t koninklijk Gesticht
Van Keppels schoone buitenwoning! *
* Het Huis te Voorst…’ 23
De opkomst van de gebogen colonnades vond op ongeveer dezelfde tijd plaats in Engeland. Het
eerste huis in Engeland waarbij het hoofdgebouw met de bouwhuizen werd verbonden door
kwartcirkelvormige colonnades is Hackwood in Hampton uit 1683 (afb. 10). Deze architectuur
wordt pas na 1715 echt populair, als het eerste deel van Vitruvius Britannicus uitkomt. In dit
architectuurtraktaat worden veel voorbeelden gegeven hoe men een villa kan ontwerpen in de stijl
van Vitrivius. De wederzijdse beïnvloeding tussen Engeland en Holland is omstreeks 1700 vrij
sterk geweest. 24 Een voorbeeld daarvan zijn ook de halfronde bouwhuizen op Huis te Manpad bij
Heemstede.
Voorbeelden van gebouwen waarbij de gebogen vleugels net als bij Groeneveld dienden
als woonvertrekken van dezelfde hoogte als het hoofdgebouw, waren in de zeventiende eeuw
echter alleen in Frankrijk en Italië te vinden. Zo stuurde de Italiaanse beeldhouwer-architect Bernini
in 1664 en 1665 vanuit Rome meerdere ontwerpen voor het Louvre naar Parijs, met gebogen
vleugels (afb. 11). 25 Een duidelijk Frans voorbeeld is het College des Quatre-Nations van Louis le
Vau in Parijs uit 1662-1672 (afb. 12). 26 Ook in Duitsland zijn later enige voorbeelden van deze
palladiaanse architectuur te vinden, zoals het Stadtschloss van Potsdam uit 1744 van Jean de
Bodt, met een gebogen vorm voor de toegang tot het voorplein (afb. 13), en De Bodts eerdere
ontwerp van het Invalidenhaus in Berlijn (1703).
In Nederland was Groeneveld echter het eerste gebouw waar de vleugels in deze gebogen
vorm zijn toegepast. 27 Er kan hier dan ook niet gesproken worden van een modeverschijnsel,
maar eerder van een unicum. 28 Het is dan ook moeilijk te zeggen waarom Hasselaer voor deze
specifieke vorm heeft gekozen. Mogelijk was hij een groot liefhebber van de Italiaanse en Franse
renaissance architectuur. Er zijn echter geen architectuurboeken uit die periode gevonden in zijn
boedelinventaris/testament/veilingcatalogus. Ook zijn er geen aanwijzingen gevonden die erop
duiden dat Hasselaer handelsbanden of familierelaties had met Italië, Frankrijk, Duitsland of
Engeland. De bouwmeester of architect kan ook een belangrijke rol hebben gespeeld in de keuze
van de uitvoering van de vleugels. 29
23 Marre 1746: 182.
24 Van der Wyck 1983: 149.
25 Pérouse de Montclos 1989: 258-59.
26 Pérouse de Montclos 1989:213.
27 Er zijn wel latere voorbeelden te geven in Nederland. De gebogen vorm is toegepast bij het paleis van Nassau-
Weilburg (huidige Koninklijke Schouwburg) in Den Haag uit 1765, het Van de Perrehuis in Middelburg uit 1765 en
Landfort bij Gendringen uit 1823.
28 Met dank aan Ben Olde Meierink, Pieter. Vlaardingenbroek en Gerrit Vermeer.
29 Bij Paleis Soestdijk, waar soortgelijke gebogen vleugels aanwezig zijn, is de relatie tussen de bouw van de vleugels
en de architect erg duidelijk. De architect van de vleugels Jan de Greef had twee jaar gestudeerd in Parijs en heeft
11

Jan van der Streng is al vaker genoemd als mogelijke bouwmeester van Groeneveld. Hij
heeft samen met Jan van Logteren ook gewerkt voor de Franse ontwerper Daniel Marot. 30 Deze
Franse hugenoot kwam, zoals bekend, in 1686 met zijn familie naar Nederland en werd direct door
Willem III als hofarchitect voor zijn Engelse paleizen en voor de uitbreiding van Het Loo in dienst
genomen. 31 Tussen 1703 en 1715 vervaardigde en publiceerde Marot circa 250 gravures van
eigen ontwerpen. Opvallend is in zijn oeuvrecatalogus een aantal Franse stadspaleizen met
gebogen vleugels of colonnades(afb. 14). 32 Jan van der Streng, die samenwerkte met Marot, zal
hiervan ongetwijfeld op de hoogte zijn geweest. In één ontwerp van Jan van der Streng komt het
zelfs specifiek terug. Tegen de achtergevel van Keizersgracht 369-371 heeft Jan van der Streng
namelijk een gebogen colonnade met een balkonbalustrade ontworpen (afb. 15). Van der Streng
werkte hier samen aan met Ignatius van Logteren. 33 Dit maakt de veronderstelling dat Van der
Streng de architect van Groeneveld is nog aannemelijker.
De decoratie van Jan van Logteren
De uitstraling van Groeneveld wordt weliswaar bepaald door de architectuur, maar deze is zonder
de decoratie niet compleet. Door het toepassen van decoratie kan een gebouw meer rijkdom en
status uitstralen. De decoratie van Groeneveld bestaat uit beeldhouwwerk op de gevel en stucwerk
in het interieur. Ignatius en Jan van Logteren behoorden in de eerste helft van de achttiende eeuw
tot de meest gerenommeerde beeldhouwers en stucwerkers van Amsterdam en omgeving. Jan
nam in 1732 de leiding van zijn vaders werkplaats in Amsterdam over. 34 Hij zal dus nadien de
decoraties in het exterieur en interieur van Groeneveld hebben aangebracht,. 35 Groenevelds
middenrisaliet, dat geheel van beeldhouwwerk is voorzien, vertoont duidelijk verwantschap met de
Amsterdamse stadsherenhuizen. De brede toog van het fronton, een gebruikelijk hoofdelement
van Van Logteren, komt ook voor bij Herengracht 475, 520 en 539 en Amstel 218. 36
Bij Groeneveld is een balkon boven de deurpartij geplaatst. Dit is gebruikelijker bij
buitenplaatsen dan bij stadshuizen; dit vanwege het uitzicht op de tuin. Aan weerszijden van het
fronton bevinden zich twee liggende figuren (afb. 16). De rechterfiguur, vanuit de toeschouwer
gezien, houdt een boog in de ene hand en een wapenknots in de andere. De linkerfiguur, vanuit de
toeschouwer gezien, houdt in de ene hand een palmtak en in de andere een olijftak. Over de
een reis door Italië gemaakt om inspiratie op te doen. Niet alleen de architect was op de hoogte van gebogen
vleugels bij villa’s en paleizen, ook de bewoonster Anna Paulowna was bekend met deze vorm van architectuur. Het
buitenverblijf waar zij opgroeide, Pavlosk bij Sint Petersburg heeft gebogen vleugels aan weerszijden van het
hoofdgebouw. Eind achttiende, begin negentiende eeuw, de periode waarin de vleugels van Soestdijk werden
aangebouwd, is de navolging van de architectuur van Palladio in West-Europa sterk aanwezig. In de periode dat bij
Groeneveld de vleugels werden aangebouwd is dit niet het geval. Krabbe 2009: 174-183.
30 Fischer 2005: 133.
31 Ozinga 1933: 51-53.
32 Ottenheym, Terlouw en Zoest1988: 106-107.
33 Fischer 2005: 149.
34 Knoeff 1926: 153-161.
35 Fischer 2005: 395.
36 Fischer 2005: 396.
12

etekenis van de figuren bestaan verschillende opvattingen. De bouwkundige L.H. Boot 37 en de
auteur T. Coppens zien er de symboliek van de Oost- en West-Indische Compagnieën in. 38 P.M.
Fischer beargumenteert juist dat de figuren geen gelijkenis vertonen met Javanen, Sumatranen
enzovoorts. 39 Hij is van mening dat het om negervrouwen gaat die symbool zouden staan voor Van
der Waeyens slaven- en slavinnenhandel. 40 Echter, als er goed naar de figuren op het fronton
gekeken wordt, is er niets te vinden dat op negervrouwen of op Oost- en West-Indische
Compagnieën duidt. Anatomisch gezien is het haast onmogelijk dat de figuren vrouwen moeten
voorstellen. Het lichaam is zeer gespierd en vertoont een (platte) borstkas van een man en niet de
gebruikelijke rondingen van het vrouwelijk lichaam. Wagenaar Hummelinck is van mening dat de
figuren personificaties zijn van vrede en de oorlog. 41 Deze verklaring is op iconografische gronden
het meest aannemelijk. De wapenknots en de boog, attributen van strijd en oorlog, staan
tegenover de olijftak en de palmtak die verzoening en overwinning symboliseren. Het schoeisel
van de figuren verwijst veeleer naar de Romeinse oudheid. Romeinse soldaten en senatoren
droegen dit soort lederen sandalen. De rechterfiguur heeft een Moors gelaat en draagt een ‘rok’ in
de stijl van Romeinse soldaten, en heeft een grote oorbel in zijn oor . De linkerfiguur, met de
gelaatstrekken van een Griekse god, heeft alleen een doek om zich heen geslagen. Het
hoofddeksel van de figuren is niet nader te identificeren.
In het fronton is in het blazoen het familiewapen afgebeeld. Tijdens de restauratie is er –
opmerkelijk genoeg - voor gekozen om het familiewapen van de Huydecopers weg te halen en het
wapen van de Hasselaers terug te brengen. 42 De Hasselaers werden gezien als de belangrijkste
bewoners van Groeneveld en men vond dat dit weer zichtbaar gemaakt moest worden. Het
blazoen is aan weerszijden omgeven door acanthusranken. De toegangsdeur leidt tot de bel-
etage, de belangrijkste verdieping van het gebouw. De rest van de gevel is sober behandeld,
waardoor het geheel een deftige uitstraling krijgt zonder dat het praalzuchtig was. 43 De decoratie in
het interieur bestaat voornamelijk uit stucwerk in Louis XIV stijl en is het rijkst op de bel-etage. De
hal op de bel-etage is heel licht door het witte stucwerk en de marmeren vloer. Boven de deuren
zijn stucdecoraties aangebracht en de wanden worden onderverdeeld door lisenen die eindigen in
een doorlopend geprofileerde lijst als overgang naar het plafond. Het plafond is in drie vlakken
verdeeld. In deze vlakken zijn geprofileerde lijsten aangebracht, die worden onderbroken door
loofwerk bestaande uit acanthusbladeren. Het middenvak is versierd met figuratie van
kinderfiguren met bladranken. Het centrale hoofdfiguurtje draagt een bloemenmand en stelt
waarschijnlijk Flora voor, de godin van de lente. Rondom haar bewegen zich drie kindertjes, die
bloemen uit haar mand willen pakken. Mogelijk is het Floramotief gekozen als allegorie voor het
37 Boot en Donga 1981: 20.
38 Coppens 1990: 89.
39 Fischer 2005: 396-397.
40 Fischer 2005: 396.
41 Wagenaar Hummelinck 1998:32.
42 ‘Wapen Eemnes op Groeneveld’. De Gooi- en Eemlander. 05.07.1991
43 Van Groningen 1999: 96.
13

element van de bloeiende Aarde, waarvan men op Groeneveld genoot. 44
Het beeld van Neptunus
Een van Groenevelds meest opvallende interieurdecoraties is het beeld van Neptunus op een
voetstuk in de wand van de hal (afb. 17). Schuin erboven, in het plafond is het Floramotief
verbeeld. Het Neptunusbeeld in stuc symboliseert het element van het water, en vormt zo een
contrast met het op de aarde gerichte Floramotief. 45 Het beeld is het enige stuk op Groeneveld
waarvan de maker onomstotelijk vaststaat. In de verkoopakte van 1797, als Groeneveld na de
dood van Pieter Cornelis verkocht wordt door de familie Hasselaer, staat het volgende vermeld:
‘…Tegens over deze Dwarsgang en natemeldene Trap in de eerstgenoemde Gang een fraaije Nis, waar in
een konstig gewerkt Beeld, op deszelfs marmere Pedestal, verbeeldende Nepthunus, gemaakt door den
beroemden J. van Lochteren…’ 46
Het was niet het eerste beeld dat Jan van Logteren heeft gemaakt. Zijn vader maakte meerdere
Neptunusbeelden voor de stadsherenhuizen in Amsterdam. Van Jan van Logteren zijn er in totaal
drie bekend. In het midden van de gangen van Amstel 218 uit 1727 en Herengracht 60 uit 1734
staan twee bijna identieke beelden van de zeegod (afb 18). 47
De periode waarin het beeld werd gehouwen is niet bekend. Kenners van Van Logterens
werk dateren het tussen 1730 en 1735. In deze periode was het huis in handen van Arent van der
Waeyen. Een aantal bronnen versterkt het vermoeden dat Arent van der Waeyen de
opdrachtgever is geweest voor de decoratie op Groeneveld. Zo zat, toen hij Groeneveld kocht de
door Van Logteren vervaardigde balustrade attiek nog niet op het dak. Bouwhistorisch onderzoek
duidt erop dat deze in zjin opdracht is aangebracht. Zo werd de kap waarschijnlijk ten behoeve van
de baluster afgeplat. 48 Ook is op het fronton ter hoogte van de baluster naar beide zijden
ombuigende profilering aangebracht. De zijkanten van het fronton waren dus oorspronkelijk ook
voorzien van een ornament. Later kwam hier de balustrade tegen aan. 49 De balustrade op de
gootlijst is aan de binnenzijde van de kap bevestigd met ankers. Deze ankers zijn alleen aan de
voorgevel terug te vinden; op de zijgevels en achtergevel heeft dus geen balustrade gestaan. Op
het afgeplatte dak boven de zolder tussen de schoorstenen hebben echter aan alle gevelzijdes wel
balustrades gestaan, wat wordt bevestigd door ankergaten op alle vier de plekken. 50
De vorm van de balusters is opmerkelijk. Het is een omgekeerde vorm van de
44 Fischer 2005: 400.
45 Neptunus was voor de Romeinen de god van de golven, het stromend water en later voornamelijk van de zee.
46 Boot en Donga 1981: 85. De originele verkoopakte bevindt zich in het Archief van Taets van Amerongen, maar dit
archief was wegens omstandigheden niet toegankelijk. Hier is gebruik gemaakt van de transcriptie van de auteur L.H.
Boot.
47 Fischer 2005: 398.
48 Boot en Donga 1981: 43.
49 Boot en Donga 1981: 43.
50 Boot en Donga 1981: 43.
14

oorspronkelijke vaasvorm. In meerdere bronnen zijn hier verkeerde interpretaties aan gegeven.
Een vaak gehoord argument is dat de plaatselijke timmerman onvoldoende stijlenkennis had en
een vergissing heeft gemaakt. 51 Van een vergissing is echter geen sprake. Deze ‘omgekeerde
vaasvorm’ is een variant bekend van het Italiaanse en Franse maniërisme van de zestiende
eeuw. 52 Bij de Van Logterens zien we deze variant al eerder toegepast bij de trapleuning van
Herengracht 168- waarvan de versiering tussen 1728 en 1732 is aangebracht (zie afb.19).
Een verdere aanwijzing dat de balustrade attiek en decoraties van Van Logteren tijdens
Van der Waeyen zijn aangebracht, zijn de verkoopprijzen van Groeneveld. Van der Waeyen had
Groeneveld in 1730 gekocht voor f.14.800 van de erfgenamen van Marcus Mamuchet. 53 In 1735
verkoopt Van der Waeyen Groeneveld alweer, maar met een aanzienlijke winst, hij krijgt er f.
32.000 voor. 54 De enorme meerwaarde van Groeneveld in 5 jaar tijd doet vermoeden dat er juist
toen kostbare veranderingen aan Groeneveld hebben plaatsgevonden. De decoraties van
Groeneveld hebben mogelijk voor deze meerwaarde gezorgd. Dit maakt het logischer te denken
dat Arent van der Waeyen de opdrachtgever is geweest. Opvallend is echter wel dat er in de
verkoopakte niet gesproken wordt over decoratie van de hand van Jan van Logteren, terwijl het
vaste interieur wel over gaat op Cornelis Hasselaer:
‘ …Verder getimmer, en op de plaats aan den Nagelvast is, en wel Specialijk alle Behangsels in het Huijs, de
Schilderijen of Spiegels in de Solder, of Schoorsteenen..’ 55
Of Arent van der Waeyen ook de opdrachtgever voor het Neptunusbeeld was is onzeker.
Zowel Van der Waeyen als Cornelis en Pieter Cornelis Hasselaer hadden een band met de
zeevaart. Van der Waeyen was slavenhandelaar en bewindhebber van de West-Indische
Compagnie. Hasselaer was bewindhebber bij de Verenigde Oostindische Compagnie. Omdat in
het lofdicht van De Marre het Neptunusbeeld uitvoerig bejubeld werd is er lange tijd van uitgegaan
dat Hasselaer de opdrachtgever is geweest. 56 Als hij niet de opdrachtgever voor het beeld was
geweest, waarom werd het dan bejubeld in het lofdicht over zijn buitenplaats? Een mogelijkheid
kan zijn, dat de nieuwe eigenaar van Groeneveld zichzelf kon identificeren met het
decoratieprogramma van zijn voorganger en dat naar zijn hand zette. Het kan ook zijn dat
Hasselaer inderdaad de opdrachtgever is geweest. Het is immers denkbaar dat het
decoratieprogramma nog niet was voltooid toen Van der Waeyen Groeneveld al in 1735 verkocht.
Cornelis Hasselaer overleed al na twee jaar, waarna zijn zoon Pieter Cornelis Groeneveld bezat.
De stucversieringen in het trappenhuis dateren waarschijnlijk van een latere datum dan 1735. 57 Het
51 Zie Boot en Donga 1981: 44/ Coppens 1990: 89.
52 Fischer 2005: 398.
53 Utrechts Archief, Openbare verkoping, Notarieel Archief J. van den Doorslag U139b1, aktenummer 43, 23.09.1730.
54 Stadsarchief Amsterdam. Verkoopakte. Notarieel Archief Creyghton 9572, nr. 77, 26.10.1735.
55 Stadsarchief Amsterdam. Verkoopakte. Notarieel Archief Creyghton 9572, nr. 77, 26.10.1735.
56 De Marre 1746: 191.
57 Fischer 2005: 395.
15

is dus goed mogelijk dat Cornelis of Pieter Cornelis Hasselaer opdracht heeft gegeven om de
decoratie in het interieur te voltooien en wellicht ook het Neptunusbeeld te laten maken. Dit zijn
allemaal speculatieve toeschrijvingen en er kan niet anders geconcludeerd worden dan dat de
opdrachtgever van het Neptunusbeeld in het ongewisse blijft.
Conclusie en aanbevelingen
Rondom de buitenplaats Groeneveld bestaan nog altijd een aantal mysteries. Verschillende
bewoners hebben het gebouw aangepast naar hun eigen smaak en identiteit. Hierdoor is er veel
gelaagdheid in het gebouw gekomen, wat Groeneveld uniek maakt. Door de verschillende
bewoners, en de zeer beperkte documentatie met betrekking tot de opdrachtgevers, zijn er nog
steeds raadsels. De exacte bouwtijd van het corps de logis en de vleugels is onbekend. Een
dendrochronologisch onderzoek zou uitsluitsel kunnen geven. Door middel van dit onderzoek kan
het hout in de kap van zowel het corps de logis als van de vleugels worden gedateerd.
Beelddecoraties kunnen veel zeggen over de opdrachtgever; door middel van decoratie
konden ze hun beroep of interesses uiten. De iconische elementen uit het decoratieprogramma
van Groeneveld blijven in het ongewisse. Het is niet duidelijk welke personificaties de figuren,
vervaardigd door Jan van Logteren aan weerszijden van het fronton verbeelden en daardoor is het
lastig om de opdrachtgever aan te wijzen. Meerdere auteurs zien de personificaties van
negervrouwen of de Oost- en West-Indische Compagnieën in de beelden. Deze symboliek past
goed bij de identiteit van een aantal bewoners van Groeneveld, maar deze verklaringen zijn niet
goed doordacht en onderzocht. Hetzelfde geldt voor het Neptunusbeeld. De symboliek van
Neptunes, de god van de zee past bij de positie en ambten van zowel Arent van der Waeyen als
Pieter Cornelis Hasselaer. Deze twijfels maken Groeneveld overigens alleen maar interessanter.
Ook voor de museale presentatie kan het mysterie bovendien goed werken. Het verhaal van
Groeneveld is nog lang niet af, en prikkelt daarom de verbeelding.
De architectuur van Groeneveld drukt een sterk stempel op de uitstraling van het ‘kasteel’.
De vleugels zonder twijfel de meest iconische kenmerken daarvan. De uitstraling en de symboliek
van deze palladiaanse architectuur zegt veel over het aanzien van de eigenaar-bewoners. De
vleugels van Groeneveld nemen een unieke plaats in de Nederlandse architectuurgeschiedenis in.
Geen enkel andere buitenplaats uit deze periode kent een vergelijke vorm. De inspiratie en allure
zijn zondermeer Europees te noemen.
Uit het onderzoek is gebleken dat Pieter Cornelis Hasselaer de meest waarschijnlijke
opdrachtgever is geweest voor de bouw van de vleugels. Jan van der Streng, een Amsterdamse
bouwmeester, is zeer waarschijnlijk de bouwmeester geweest. Hij werkte samen met Jan van
Logteren, die de decoratie verzorgde op Groeneveld en met Daniel Marot, een Franse ontwerper
die meerdere malen paleizen heeft ontworpen met gebogen vleugels. Zolang er echter geen
documenten zijn gevonden waaruit blijkt dat Jan van der Streng de opdracht heeft gekregen
16

estaat hierover geen volledige zekerheid. 58
Ondanks deze onzekerheid is de relatie tussen Groeneveld en Amsterdam duidelijk
aantoonbaar. Zowel de waarschijnlijke bouwmeester als de beeldhouwer waren afkomstig uit
Amsterdam. Stilistische overeenkomsten tussen Groeneveld en Amsterdamse stadshuizen zijn
eveneens aanwijsbaar. Dit is een interessant aspect voor de museale presentatie op Groeneveld.
Door middel van virtuele afbeeldingen van bijvoorbeeld het Neptunusbeeld en de trapdecoraties
van Groeneveld te plaatsen naast afbeeldingen van Neptunusbeelden en trapdecoraties uit
Amsterdam kunnen de overeenkomsten voor de bezoeker zichtbaar gemaakt worden.
Hoewel de bouw van de vleugels mysterieus blijft, zeggen de vleugels veel over de allure
van het gebouw. De opdrachtgever, Pieter Cornelis Hasselaer, verkreeg met de bouw van de
vleugels meer status en zijn rijkdom was zichtbaar voor elke voorbijganger. Tegenwoordig is het
nog steeds een uniek beeld en kan het met een goede museale presentatie iconisch worden voor
de achttiende-eeuwse Amsterdamse buitenplaats. Alleen op Groeneveld is deze unieke
architectuur te beleven voor bezoekers. De architectuur wordt al direct beleefd als de bezoeker het
bassecour betreedt, maar kan nog worden versterkt door een virtuele rondleiding door het huis.
Daarbij kunnen bijvoorbeeld eerst de verschillende fases uit de bouwgeschiedenis worden
uitgelegd waarna de bezoeker wordt meegenomen door het huis.
58 Van Jan van der Streng is geen archief bekend. Bij A. van der Waeyen en P.C. Hasselaer is er niets gevonden.
17

Literatuur
Boot, L.H. en K. Donga. Restauratie huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis. Rapport van
het Architectenbureau Ir. T. van Hoogevest 1981.
Boot, L.H. en K. Donga. Restauratie huis Groeneveld te Baarn. Restauratieverslag. Rapport van
het Architectenbureau Ir. T. van Hoogevest 1981.
Coppens, T. Baarnse Lusthoven en hun bewoners, Baarn: De Prom 1990.
Fischer, P.M. Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam
van de 18 de eeuw. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 2005.
Groningen, van C.L. De Utrechtse Heuvelrug. De Stichtse Lustwarande. Buitens in het groen.
Zwolle: Waanders Uitgevers. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1999.
Groningen, van C.L. ‘ Het Slot te Zeist en zijn bewoners vanaf 1745 tot 1924’. KNOB 2002-3/4 pp.
81-120.
Harenberg, J. Kastelen rond Zutphen I, Zutphen: De Walburg Pers, 1987.
Krabbe, C.P. ‘Een royaal gebaar’, Paleis Soestdijk. Drie eeuwen huis van Oranje, Amterdam:
D’Arts ism Waanders Uitgevers, 2009, pp. 174-183.
Knoeff. J. ‘Twee achttiend’eeuwsche beeldhouwers Ignatius en Jan van Logteren’. Oud-Holland
Tweemaandelijksch Nederlandsch Kunsthistorisch Tijdschrift. jr. 23, nr, 4, 1926, pp.153-161.
Laarse, Van der R. ‘De beleving van de buitenplaats’. In: Laarse, Van der R. e.a red. Bezeten van
vroeger. Amsterdam: Het Spinhuis 2005, pp. 59-87.
Marre, de J. Hof- en Mengeldichten. Amsteldam: Adriaan Wor en de Erve G. onder de Linden,
1746.
Montclos, de J-M.P. Histoire de L’Architecture Française. De la Renaissance à la Revolution.
Mengès 1989.
Muraro, M., P. Marton. Venetiaanse villa’s. Keulen: Könemann, 1999.
Ronnes, H. ‘De architectuur van koning-stadhouder Willem III in het licht van zijn
vriendschapsbanden’ Virtus’ 2005, pp. 75-89.
Ottenheym, K., W. Terlouw, R. van Zoest, red. Daniel Marot. Vormgever van een deftig bestaan.
Zutphen: De Walburg Pers, 1988.
Ozinga, M.D. Daniel Marot. De schepper van den Hollandschen Lodewijk XIV-Stijl. Amsterdam:
H.J. Paris, 1938.
Schmidt, Freek, ‘Het architectenloze tijdperk. Ambachtslieden en amateurs in de achttiende eeuw’,
Bulletin KNOB, 104 (2005) 5, 138-161.
Wagenaar-Hummelinck M.G. De geschiedenis van Kasteel Groeneveld, 1998.
‘ Wapen Eemnes op Groeneveld’. De Gooi- en Eemlander. 5.07.1991.
Wijck,van der H.W.M. De Nederlandse buitenplaats. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1983.
Meischke, R. et.al. Huizen in Nederland, deel 2 Amsterdam. Zwolle: Waanders Uitgevers, 1995.
18

Geraadpleegde archieven
Stadsarchief Amsterdam
Willige Verkoping, Archief Burgemeesters 5068, aktenummer 36, 6 juli 1661.
Amsterdamse Courant, 21 september 1730.
Amsterdamse Courant, 27 augustus 1735.
Amsterdamse Courant 7 juni 1755.
Verkoopakte, Notarieel Archief Creyghton 9572, nr. 77, 26 oktober 1735.
Declaratie voor Cornelis Hasselaer van de makelaar Jan van der Streng. Archief van de familie
Hasselaer en aanverwante familie 292, inventarisnummer 35, 1735.
Stadsarchief Utrecht
Openbare verkoping, Notarieel Archief J. van den Doorslag U139b1, aktenummer 43, 23
september 1730.
Verzegeling van het comptoir van Marcus Mamuchet van Houdringen overleden te Baarn,
Notarieel Archief J. van den Doorslag U139a17, aktenummer 166, 04-05-1730.
19

Bijlage
Afbeelding 1: Boot. Reconstructie van het Corps de Logis, begin achttiende eeuw. Bron: Boot en Donga. De
geschiedenis van het huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis, 1981.
Afbeelding 2: Verkoopaankondiging Groeneveld. Bron: Amsterdamse Courant, 21 september 1730,
Stadsarchief Amsterdam.
20

Afbeelding 3: Boot. Reconstructie bel-etage na de vleugelaanbouw. Bron: Boot en Donga. De geschiedenis
van het huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis, 1981.
Afbeelding 4: Boot. Reconstructie verdieping na de vleugelaanbouw. Bron: Boot en Donga. De geschiedenis
van het huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis, 1981.
21

Afbeelding 5: Verkoopaankondiging Groeneveld. Bron: Amsterdamse Courant, 27 augustus 1735 en 7 juni
1755. Stadsarchief Amsterdam.
Afbeelding 6: Jan van der Streng en Van Logteren, Herengracht 476, circa 1730. Bron: Meischke et.al.
Huizen in Nederland. Amsterdam, Zwolle 1995.
22

Afbeelding 7: Palladio, Villa Badoer 1556. Bron: Muraro en Marton. Venetiaanse villa’s. Keulen 1999.
Afbeelding 8: Roman en Van Swieten, Reconstructie Paleis Het Loo voor 1692. Bron: Onbekend
Afbeelding 9: Huis de Voorst, 1696. Bron: Harenberg. Kastelen rondom Zutphen. Zutphen 1987.
23

Afbeelding 10: Hackwood, 1683. Bron: Van der Wyck. De Nederlandse buitenplaats. Alphen aan den Rijn
1983.
Afbeelding 11: Bernini, Ontwerp voor het Louvre 1664. Bron: Montclos. Histoire de L’ Architecture Française.
De la Renaissance à la Revolution. Menges,1989.
Afbeelding 12: Le Vau, College des Quatre-Nations, 1662-1672. Bron: Montclos. Histoire de L’ Architecture
Française. De la Renaissance à la Revolution. Menges,1989.
24

Afbeelding 13: Bodt, Stadtschloss 1744. Bron: http://www.zuhause-in-brandenburg.de/blog/wp-
content/uploads/2009/01/stadtschloss-potsdam-fortun1.gif.
Afbeelding 14: Daniel Marot. Ontwerp voor een paleis, circa tussen 1703 en 1715. Bron; Ottenheym, Terlouw
en Zoest. Daniel Marot. Vormgever van een deftig bestaan. Zutphen 1988
25

Afbeelding 15: Jan van der Streng en Ignatius van Logteren. Keizersgracht 369-371, circa 1718-1720. Bron:
Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen aan den Rijn 2005.
Afbeelding 16: Jan van Logteren, Fronton met aan weerszijden figuren, Groeneveld, circa 1730-1735. Bron:
http://home.zonnet.nl/kasteelutr/fotos/Groeneveld6.jpg.
26

Afbeelding 17: Jan van Logteren. Beeld van Neptunus, datering onbekend. Bron: Fotograaf Delemarre,
1962. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Afbeelding 18: Jan van Logteren, Neptunusbeeld, Amstel 218. Bron: Fotograaf F. van der Meulen,
11-06-2009.
27

Afbeelding 19: Jan van Logteren, trapbalustrade, Herengracht 168, circa 1735. Bron: Fischer. Ignatius en
Jan van Logteren. Alphen aan den Rijn 2005.
28

De sociale geschiedenis van Groeneveld; wonen, werk en weelde op de
buitenplaats
Corinna de Regt & Marieke Lenferink
De bouwhistorische ontwikkelingen van de buitenplaats Groeneveld zijn tot stand gekomen in
verschillende tijdsperiodes en binnen een specifieke sociaal- culturele context. De smaak en
wensen van de bewoners hebben diverse sporen achtergelaten in het gebouw, het interieur, het
park en het omringende landgoed. Voor het herkennen en interpreteren van dit culturele erfgoed is
kennis nodig over de levens van de mensen die er woonden en werkten. In dit hoofdstuk
presenteren wij daarom een overzicht van de meest opvallende nieuwe gegevens omtrent de
sociale geschiedenis van Groeneveld en proberen wij een historisch beeld te scheppen van de
bewoners en van hun relaties met de nabije omgeving.
Het gastenboek en de hang naar het buitenleven
Que je t’aime, o simple nature!
Toujours belle, sans imposture
Tu plais en tout temps, en tout lieux.
Non, il n’est que toi d’immortelle;
Toujours vraix et toujours nouvelle,
Tu charmes le coeur et les jeux
(…) . 59
Groeneveld was in de achttiende en negentiende eeuw een kenmerkend voorbeeld van de
steedse hang naar het buitenleven. Men “vluchtte” in de zomer de stad uit om op de buitenplaats
te genieten van de rust en de natuur. Dit blijkt onder meer uit Jan de Marre’s lofdicht op
Groeneveld van 1746, waarin het huis en de tuinen lyrisch worden beschreven. 60 Ook het bezoek
van de broer van Jan Lucas van der Dussen (1724-1773) aan Groeneveld in maart 1758 is hiervan
een voorbeeld. Broer Bruno verbleef de hele maand op de buitenplaats “ter recuperatie van sijn
gezondheijd”. 61 Dit bezoek was al vrij vroeg in het voorjaar; de meeste bewoners en bezoekers
verbleven vooral gedurende de zomermaanden op hun buitenplaats. Dit geldt in ieder geval voor
de vele negentiende-eeuwse bezoekers van Groeneveld. Een mooie vondst die dat bevestigt is
59 Het Utrechts Archief (HUA), toegang 67: familiearchief Huydecoper, 646. Gastenboek van Groeneveld: Het Utrechts
Archief, blad 1.
60 De Marre 1746: 177-194. Zie de paragraaf Aanzien en welvaart voor meer informatie over dit lofdicht.
61 Werkgroep archiefonderzoek Historische Kring “Baerne” : 50.
29

het Gastenboek van Groeneveld uit de periode van Huydecoper. 62 Dit in Het Utrechts Archief
bewaard gebleven boek telt vele pagina’s en bevat namen van honderden gasten bezoekers die in
de periode van 1827 tot en met 1841 Groeneveld bezocht hebben (zie afb. 1).
Joan Huydecoper (1769-1836), zie afbeelding 2, kocht Groeneveld in 1797. Tot 1818
verbleef hij daar enkele maanden per jaar met zijn tweede vrouw Sophia Adriana ten Hove
(1778-1818). Drie jaar na haar dood trouwde hij met Johanna Louisa van Tets (1778-1864), zie
afbeelding 3. 63 Het echtpaar legde zes jaar later op Groeneveld een gastenboek neer, waarin
bezoekers hun naam en/of een klein berichtje konden achterlaten. Dit gastenboek, dat nog in vrij
goede staat verkeert, bevat een schat aan informatie over de bewoners, het buitenleven, de
gasten en de tuinen.
Zo blijkt dat men elk jaar gasten ontving van ongeveer mei tot en met oktober. Deze gasten
kwamen voornamelijk uit Amsterdam en Utrecht, maar ook werden er mensen uit de rest van het
land ontvangen. Vanuit Rotterdam, Haarlem, Leeuwarden, en zelfs uit het buitenland. Het bezoek
was ook zeer gemêleerd: predikanten, baronnen, families met kinderen, schrijvers etc. Zoals onder
meer blijkt uit afbeelding 4 verbleven er soms vrijwel elke dag meerdere gasten op Groeneveld. Uit
verschillende berichten blijkt dat de gasten soms ook bleven logeren.
Veelal lieten de bezoekers alleen hun naam achter in het gastenboek, maar in een aantal
gevallen ook een kort bericht of een gedicht, waarin meestal de schoonheid van de tuinen en de
omgeving werden bezongen, zoals in het gedicht hierboven. De smaak en de vrijgevigheid van het
echtpaar Huydecoper komen ook meerdere malen aan bod. Na de dood van Joan Huydecoper in
1836 is er een aantal droevige berichten achtergelaten, waarin over hem wordt opgemerkt dat hij
een goed en vrijgevig man was, die door velen gemist zal worden. Uit het gastenboek blijkt dat er
ook na zijn dood nog veel mensen overal vanuit Nederland naar Baarn reisden om een bezoek
aan Groeneveld te brengen.
Er zijn nog in ieder geval twee bronnen rondom de Huydecopers die wij graag hadden
willen raadplegen om meer te weten te komen over de periode van de Huydecopers, hun sociale
leven, en hun (beleving van de) buitenplaats. Volgens Van Eeghen zouden er persoonlijke brieven
van mevrouw Tets bestaan die op Groeneveld zijn geschreven en volgens Coppens zou
Huydecoper gedichten hebben geschreven over Groeneveld. 64 Wij hebben deze echter nog niet
kunnen traceren.
Aanzien en welvaart
De verschillende families die op Groeneveld hebben gewoond waren uiteraard zeer bemiddeld.
Dit blijkt onder andere uit de vele gronden die door de tijd heen rond Groeneveld zijn aangekocht,
de Amsterdamse stadshuizen aan de grachtengordel (P.C. Hasselaer had zelfs drie naast elkaar
62 HUA, toegang 67: familiearchief Huydecoper, 646.
63 Coppens 1999: 63, 68.
64 Eeghen 1983 en Coppens 1999: 68.
30

gelegen panden aan de Keizersgracht verworven), en de functies die de heren vervulden. 65 Het
voert te ver om alle ambten, titels en rechten van de bewoners te behandelen, mede omdat
hierover al vrij veel bekend is. In onderstaande tekst zullen daarom slechts een aantal zaken
worden aangestipt, die in het kort een beeld te schetsen van het aanzien en de rijkdom van de
verschillende bewoners. Voor de andere gegevens verwijzen wij u naar bijgevoegde lijst met
literatuur- en archiefverwijzingen.
Zowel vader en zoon Hasselaer als Van der Dussen hebben de titel van ambachtsheer van
de beide Eemnessen gevoerd. Cornelis Hasselaer (1676-1737) verwierf het ambacht door koop
van Ysaak van Norden, de eerste heer van beide Eemnessen. 66 Deze heerlijkheden besloegen
een gebied van maar liefst 1756 morgen en 69 roeden. 67 Dergelijke heerlijkheden waren vanwege
“de pseudo-adellijke status” zeer in trek. 68 Gezien de vele rechten die de ambachtsheer genoot is
dat ook niet vreemd. Zo mocht de heer van beide Eemnessen onder andere de schout,
schepenen, gadermeester (belasting-inner), koster, gerechtsbode en de kerkmeester aanstellen. 69
Cornelis had tevens het recht gekocht de predikant te mogen benoemen. Zowel in de Hervormde
kerk van Eemnes-Binnen als die van Eemnes-Buiten had de ambachtsheer zijn eigen kerkbank.
Na de dood van Cornelis ging de titel over op zijn zoon Pieter Cornelis (1720-1797). Toen
laatstgenoemde naar Nederlands-Indië vertrok namen twee zwagers zijn ambachtsheerlijke taken
tijdelijk van hem over. 70 De Hasselaers en Van der Dussen waren dus ‘heer’, maar geen heer van
Groeneveld. De titel was niet verbonden aan het huis Groeneveld en werd dan ook na de dood
van P.C. Hasselaer verkocht aan een andere familie.
Niet alleen als ambachtsheer, ook als meesterknaap van de houtvesterij van het Gooiland
had men veel zeggenschap. De meesterknaap was een hoffunctionaris, benoemd door de prins
van Oranje, die verantwoordelijk was voor de rechtspraak en het beheer van de bossen en
jachtgronden; de houtvesterij. Zowel Van der Dussen als P.C. Hasselaer zijn meesterknaap
geweest. Uit de doopinschrijving van een van zijn kinderen in de Hervormde kerk van Baarn blijkt
dat Van der Dussen in ieder geval al in 1766 meesterknaap was. 71 P.C. Hasselaer werd in 1773
benoemd, zo blijkt uit de akte (zie afb. 5). In dit document met een groot zegel van de prins van
Oranje (afb. 6) staat vermeld dat Hasselaer de taken van de overleden Van der Dussen zou
overnemen. Dat hield het volgende in: “Meesterknaap van de houtvesterij Gooiland en van onze
hoge en vrije heerlijkheden en de jurisdictiën van Soest, Soestdijk, Baren en Ter Eem, alsmede
65 Voor een overzicht van de vele aangekochte en verhuurde landerijen en hofsteden door de verschillende bewoners,
zie bijv. Wolleswinkel 2003. Het zou zeer waardevol zijn de in zijn inventaris genoemde archiefstukken in te zien,
omdat ze een goed beeld geven van de ontwikkeling van het landgoed. Uit de inventaris blijkt dat met name Van der
Dussen veel heeft aangekocht en verhuurd.
66 Out 1979: 68-69. Een ambacht was een zelfstandig rechtsgebied. De Staten van Utrecht verkochten het
ambachtsheerlijke recht over Eemnes-Binnen en Eemnes-Buiten in 1714 aan Ysaak van Norden (Out 1979: 68).
67 Archief Eemland (EA): Amersfoortsch Dagblad/ De Eemlander, 04-11-1922. Er wordt niet vermeld om welk soort
morgen het gaat.
68 Van der Laarse 2005: 13.
69 Stadsarchief Amsterdam (GAA): Amsterdamse Courant, 27-08-1735, verkoopaankondigingen.
70 Out 1979: 68-69.
71 Boot 1983: 12.
31

over de Eemnessen binnen en buitendijks (…) hem geevende volkoomen magt, auctoriteit en
zonderling bevel”. 72 Samen met het bekleden van functies in dijk- en polderbesturen, zoals
Huydecoper en Taets van Amerongen (1835-1921) jarenlang hebben gedaan, had men dus een
flinke vinger in de pap in Baarn en omgeving. 73 Over Huydecoper wordt zelfs gezegd dat hij zoveel
gronden had dat hij van Groeneveld naar zijn heerlijkheid in Maarsseveen kon lopen (de
Huydecoperweg) zonder zijn eigen grondgebied te hoeven verlaten. 74
Om een buitenplaats te kunnen kopen en titels als de hierboven genoemde te kunnen
voeren moest men wel een rijk gevulde beurs hebben en daarom kunnen we voor de bewoners
van Groeneveld gerust aannemen dat zij zeer vermogend waren. Dat blijkt ook uit de verschillende
functies die de heren hebben gehad. Zo was Van der Waeyen (1685-1767) bewindhebber bij de
West Indische Compagnie (zie afb. 7), was P.C. Hasselaer burgemeester van Amsterdam (zie afb.
8), was Huydecoper onder meer directeur van de Nederlandse Bank, en was Taets van
Amerongen kamerheer van de Koning. 75 De “grote staat” die zij voerden op Groeneveld en hun
stadshuizen blijkt onder meer ook uit de boedelinventaris van P.C. Hasselaer, waar Froukje van
der Meulen en Leonie Kerver later in het rapport dieper op in zullen gaan. In de boedelinventaris
staat onder meer vermeld dat er in het cabinetje 212 “stuks porselein” stonden. Ook worden twee
koetsen ter waarde van resp. 400 en 500 gulden genoemd. 76 Daarnaast had Hasselaer een grote
schilderijencollectie, met onder meer schilderijen van Gerard Dou en Rembrandt. 77 Vooral
Hasselaer had veel om mee te “pochen”, zoals al bleek uit het lofdicht op Groeneveld dat hij Jan
de Marre liet maken (zie afb. 9). In dit werk van 19 pagina’s wordt op lyrische wijze het “vorstlyk
lustgebouw” en de tuinen beschreven en de smaak, “beminlykheid en deugd” van Hasselaer
geprezen. 78
Het personeel
Naast de verschillende eigenaren en hun families die ’s zomers op Groeneveld verbleven, maakte
ook het personeel een belangrijk deel uit van het sociale leven op de buitenplaats. Hoewel
bronnen over deze groep relatief schaars zijn, valt toch een voorzichtig beeld te schetsen van de
mensen die verantwoordelijk waren voor het reilen en zeilen op de buitenplaats. Allereerst
beschikken we over een beschrijving door J.K. van Loon van de bruiloft van Adriana Hasselaer
(1759-1823), dochter van Pieter Cornelis Hasselaer en Geertruida Margaretha Mossel
72 GAA, toegang 292: familiearchief Hasselaer, 61.
73 Zo was Huydecoper lid van de Gecommitteerd Geërfden van Eemnes- Buitendijk (AE, toegang 0727: Dijk- en
polderbesturen, bijlagen) en was Taets van Amerongen onder meer heemraad van het waterschap Eemnes (AE,
toegang 0731: waterschap Eemnes, bijlagen).
74 AE: Eemnesser Courant, 21-11-1924, artikel “Groeneveld” door T. Pluim.
75 Boot 1983: 9, 14 en Wolleswinkel 2003: 50. In het stadsarchief van Amsterdam bevinden zich verschillende
gelukwensen voor Hasselaer na zijn benoeming tot burgemeester. Zie GAA, toegang 292: familiearchief Hasselaer,
60.
76 GAA, Notaris Obbes, 5075- 17601, 18 juli.
77 Lugt 1938-1987: toegang 5672.
78 De Marre 1746: 186, 194. Zie voor meer informatie over de buitenplaats in de literatuur Van Zonneveld 2005:
211-220.
32

(1732-1768). 79 Zij trouwde in 1780 op Groeneveld met Jacob Anthony de Roth (1753-1801). 80 De
schrijver prijst vooral de luxe, waartoe ook de bediening werd gerekend. De beschrijving geeft een
beeld van de vele personeelsleden die op de buitenplaats aanwezig waren en welke functies zij
zoal hadden, zoals een livreiknecht, een kastelein (huisbewaarder), een staljongen en een
huiskoetsier. 81
Al sinds 1614 was er vlakbij de plaats van het huidige Groeneveld een herberg gevestigd
die De Vier Heemskinderen werd genoemd en later eveneens de naam Groeneveld ofwel Hotel
Groeneveld kreeg. Deze naamsverandering zou te maken kunnen hebben met de opname van de
herberg binnen het terrein van het landgoed. 82 In kranten uit de omgeving van Baarn zijn tientallen
advertenties te vinden waaruit blijkt dat de herberg tevens werd gebruikt als verkooppunt van
diverse producten en van onroerend goed door een notaris. 83 Regelmatig werden percelen met
beuken, eiken, sparren en lindebomen voor verhuur en verkoop aangeboden die tot het landgoed
Groeneveld behoorden (afb. 10). Ook de tuinbaas was vaak betrokken bij deze verkoop.
Daarnaast vergde de omvangrijke tuin van Groeneveld uiteraard intensief onderhoud door
meerdere tuinmannen. De tuinbaas, die geacht werd dit alles in goede banen te leiden, had een
eigen onderkomen in de tuinderwoning waar zich ook de oranjerie bevond. Er kan aangenomen
worden dat de tuinbazen op Groeneveld vrij nauw met de buitenplaats verbonden waren; niet
alleen vanwege hun taken en verantwoordelijkheden, maar ook omdat ze over een eigen woning
beschikten vlak naast het hoofdgebouw en daarmee onderdeel uitmaakten van de buitenplaats.
Daarmee was hun status hoger dan die van het overige tuinpersoneel. Deze vrij hechte relatie van
de tuinbaas met het huis Groeneveld, maar ook met de bewoners zelf, blijkt bijvoorbeeld uit het feit
dat in 1909 tuinbaas M. Dijs voor “50 jaren trouwe dienst” de eremedaille van de Oranje
Nassauorde in zilver kreeg toegekend. 84 In schriftelijke bronnen wordt herhaaldelijk naar
tuinmannen van Groeneveld verwezen, die soms gasten rondleidden om hen verschillende
onderdelen van de tuin te laten zien. 85 Afbeeldingen van dienstpersoneel en tuinlieden zijn
betrekkelijk schaars. Van groot belang achtten wij daarom de foto van omstreeks 1885-1902 met
enige tuinmannen aan het werk op het voorplein van Groeneveld, tussen de beide bouwhuizen
(afb. 11). 86
De lijst met verschillende personeelsfuncties die bestaan hebben op Groeneveld is nog niet
ten einde; in het testament van Joan Huydecoper worden geldbedragen nagelaten aan de
bosbaas, bouwboer en melkboer op Groeneveld. 87 Ook was er een rentmeester woonachtig op de
79 Beschrijving van de bruiloft Adriana Hasselaer door J.K. van Loon (herkomst en jaartal onbekend).
80 Coppens 1990: 195.
81 Beschrijving van de bruiloft Adriana Hasselaer door J.K. van Loon (herkomst en jaartal onbekend).
82 Wagenaar Hummelinck 1998: 17.
83 AE: Amersfoortsche Courant, 08-01-1875: 4
84 AE: De Eemlander, 02-02-1909: 2; Nieuwe Amersfoortsche Courant, 03-02-1909: 2.
85 Zie bijvoorbeeld de reisbeschrijving van Antje Hogendorp; Hogendorp 1787: 428. Zoals geciteerd door Tromp 1980:
4 en Staverman 1919: 31.
86 Archief Eemland, foto nr. B-II-000093.
87 HUA, toegang 67: familiearchief Huydecoper, 650.
33

uitenplaats. Er zijn twee (ongedateerde) brieven van na 1840 geadresseerd aan een zekere Ten
Holt die de functie van rentmeester vervulde. 88 Naar deze functie wordt al sinds 1782 in de
bronnen over Groeneveld verwezen. 89
Het koetshuis van Groeneveld was opmerkelijk groot voor een particuliere buitenplaats, en
heeft plaats geboden aan maar liefst 17 paarden. 90 Ook diende het gebouw als stalling voor
koetsen en als onderdak voor de stalknechten. In de knechtenkamer waren twee bedsteden
aangebracht. In de loop van de achttiende eeuw werd er een ruimte afgescheiden die als
woonkamer diende en die door middel van een deur verbonden was met de knechtenkamer. 91 Dit
geeft aan dat er zeker sprake geweest moet zijn van een rangschikking binnen het personeel.
Tijdens het onderzoek naar het personeel op Groeneveld rees bij ons de vraag waar deze
mensen vandaan kwamen; was dit uit de omgeving van Baarn, of werd personeel vanuit
Amsterdam naar de buitenplaats overgebracht? Een opvallende vondst met betrekking tot dit
onderwerp is aangetroffen in het archief van het gerecht van Baarn. Hierin staat beschreven hoe
eerder genoemde broer van Van der Dussen in maart 1758 ter herstel van zijn gezondheid op
Groeneveld is geweest. Uit de volgende vermelding blijkt dat hij niet alleen was, maar “...met sijn
gansche hoffstoet, domestiquen en paarden...” Groeneveld had aangedaan. 92 Hieruit kunnen we
afleiden dat niet altijd al het personeel op Groeneveld uit Baarn en omgeving afkomstig was.
Wellicht bestond er ook een intensievere relatie met Amsterdam dan met Baarn in deze periode.
Ook de suikerbakker die was ingehuurd voor de eerder genoemde bruiloft van Adriana Hasselaer
kwam uit Amsterdam, hoewel dit ook het gevolg zou kunnen zijn van de speciale expertise die
mogelijk niet in Baarn aanwezig was.
De locaties die nog het meest getuigen van de aanwezigheid van personeel op de
buitenplaats Groeneveld zijn onder andere te vinden in het souterrain. Op de gereconstrueerde
plattegrond van Van Hoogevest is te zien welke functies de verschillende vertrekken vervulden
(afb. 12). Zo werd de tussenkamer waarschijnlijk gebruikt voor brandstofopslag omdat er
kolengruis is aangetroffen. De achterkamer deed dienst deed als linnenkamer en als woonkamer
voor het personeel. Hoewel er geen foto’s zijn aangetroffen van deze vroegere situatie, kan men
op grond van de situatie op andere huizen wel enigszins opmaken hoe deze vertrekken er
ongeveer uit moeten hebben gezien. Omdat er nog diverse originele elementen zoals het
aanrecht, de spoelbak met pomp en een kast in de keuken van Groeneveld aanwezig zijn, biedt
deze ruimte het meeste potentieel voor een reconstructie. Er zou bijvoorbeeld weer een
servieskast geplaatst kunnen worden op de locatie waar deze zich naar bouwsporen te oordelen
moet hebben bevonden. Foto’s van personeel van Groeneveld aan de wanden zou veel aan de
88 GAA, toegang 772: familiearchief Ihle,1 en 2.
89 Wolleswinkel 2003: inventarisnummer 870.
90 AE: Eemnesser Courant, 21-11-1924.
91 Verkoopbiljet Groeneveld uit 1797 zoals beschreven in Boot 1977: 77
92 AE: Gerecht Baern. Aantekeningen en registraties van diverse zaken ten gerechte behandeld bij de Hooge
Heerlijkheid 1753-1758: pag. 50.
34

sfeer toevoegen en het is daarom te hopen dat in de toekomst zulke foto’s nog aangetroffen zullen
worden. 93
Zowel op de beletage als op de verdieping bevonden zich in de vleugels verborgen trappen
waar het personeel gebruik van maakte (afb. 13). Wanneer de bewoners bijvoorbeeld klaar waren
met het diner, verplaatsten ze zich naar een ander vertrek en kon het personeel snel de tafel
afruimen en de vuile vaat naar de keuken brengen zonder gezien te worden. Na de dood van Van
der Dussen werd Groeneveld op 11 april 1774 weer publiekelijk verkocht. Als bijzonderheid werd er
bij vermeld dat het kasteel een “verborgen trap” had. 94 Hieruit kunnen we afleiden dat het in die tijd
nog vrij uniek was voor buitenplaatsen om zulke trappen te hebben. Omdat de trappen en gangen
van het personeel nog steeds in tact zijn bieden zij een uitgelezen mogelijkheid om de strikte
tweedeling van bewoners en personeel voor bezoekers aanschouwelijk te maken. Via de
verborgen trap in de linker zijvleugel kan men nog altijd vanuit het souterrain de zolders bereiken,
die eveneens het domein van het personeel waren. Hier bevonden zich waarschijnlijk hun
slaapvertrekken.
Opvallend is de zogenaamde “dessertkamer” op de beletage die te zien is op de
plattegrond van Van Hoogevest (afb. 13). Deze term lijkt wat in de vergetelheid geraakt, maar het
kamertje vervulde wel degelijk een belangrijke functie. Het werd ook wel aanrechtkamer of
dienkamer genoemd en hier werd alles klaargezet wat voor de maaltijd nodig was. Ook het
porselein en glaswerk werd hier bewaard. 95
Relaties met de omgeving
Uit het voorgaande is al gebleken dat de bewoners van Groeneveld sterke banden hadden met
Amsterdam. Doorgaans woonde men in de winter in de stad en in de zomer op de buitenplaats.
Ook personeel en goederen werden daarbij meegenomen en eenmaal op de buitenplaats werden
veel gasten uit de stad ontvangen.
Eveneens zagen we dat de verschillende eigenaren van Groeneveld een aanzienlijke
machtspositie bekleedden in de omgeving. Zo had men als ambachtsheer bijvoorbeeld veel
invloed op het lokale bestuur. Ook in de kerk van Eemnes- Buitendijk lieten de ambachtsheren zich
gelden, omdat zij het recht hadden om over de aanstelling van een predikant te beslissen en zij er
een eigen kerkbank en grafrecht hadden. 96 Pieter Cornelis Hasselaer had daarnaast nog een
herenbank in de hervormde kerk van Baarn, zo blijkt uit de verkoopaankondiging van Groeneveld
van 1797. 97 Na zijn dood is hij echter niet daar begraven in Baarn, maar evenals zijn vader in de
Nicolaaskerk te Eemnes- Buitendijk (zie afb. 14). 98 In een krantenbericht uit de Eembode (afb. 15)
93 Hierbij kan gedacht worden aan een vergelijkbare opstelling zoals in het Simon van Gijn museum in Dordrecht,
waarbij bezoekers ook een goed beeld krijgen van huishoudelijke vertrekken zoals de keuken.
94 AE: De Eembode, 20-12-1940: 6.
95 Montijn 1999: 41-69.
96 Out 1979: 68-69.
97 GAA: Amsterdamse Courant, 05-09-1797.
98 Coppens 1999: 223. Pluim 1975: 202 meldt dat Andries Mamuchet eveneens in Eemnes is begraven. Zijn grafzerk
35

is beschreven hoe na een verzakking in het koor van de kerk een paar zerken opgelicht werden.
Hierbij werd de grafkelder van de familie Hasselaer gevonden samen met negen grote en kleine
kisten die echter bij aanraking in elkaar stortten 99 . Het gegeven dat de Hasselaers zich niet in
Amsterdam maar in hun heerlijkheid lieten begraven, geeft aan dat zij zich sterk met de omgeving
van Groeneveld verbonden voelden.
Ook vonden er trouwerijen en doopplechtigheden plaats in de lokale omgeving, zoals het
eerder genoemde huwelijk tussen Adriana Hasselaer en Jacob de Roth in de kerk van Baarn in
1780. Van der Dussen en Johanna Maria Chalon (1741-1775) waren hen in 1763 al voorgegaan.
Het bleef echter niet alleen bij een trouwerij; ook hun eerste vijf kinderen, die op Groeneveld
werden geboren, werden in Baarn gedoopt. 100 Dit is opvallend aangezien drie van de vijf kinderen
buiten de zomermaanden werden geboren (resp. februari, oktober, december) en het dus niet de
traditionele periode was waarin men normaal gesproken op de buitenplaats verbleef.
Wanneer we ons wat meer op de persoonlijke relatie van de bewoners met hun omgeving
richten, zien we dat er buiten officiële plechtigheden om ook contact bestond met dorpsbewoners.
Dit blijkt onder andere uit een anekdote van G. Grootveld, die zijn jeugd in de negentiende eeuw
op Groeneveld had doorgebracht en vertelde hoe hij ooit zijn hulp had aangeboden aan een
voerman die per schip een zware stoepsteen voor Groeneveld had vervoerd. Deze wilde de
voerman aanvankelijk met paarden vervoeren, maar dit bleek problemen op te leveren. De
voerman kreeg de raad om ‘de ossen van Grootveld’ te halen, die vervolgens het werk
overnamen. 101 Uit dit bericht blijkt dat er zeker kennis was op Groeneveld over de dorpsbewoners
en dat men niet schroomde om hulp in te roepen van mensen zoals dhr. Grootveld. De laatste was
trots dat hij het werk had kunnen verrichten met zijn ossen en had dit waarschijnlijk niet gedaan
wanneer de verhoudingen met Groeneveld slecht waren geweest.
De meeste informatie die opduikt over de relatie van de eigenaren van Groeneveld met de lokale
bevolking uit Baarn komt uit de tijd dat Joan Huydecoper en zijn derde vrouw Johanna Louisa van
Tets de buitenplaats bewoonden. Ten eerste blijkt uit verschillende berichten in het gastenboek dat
er grote waardering was voor de vrijgevigheid van het echtpaar Huydecoper. 102 Daarnaast wordt er
meerdere malen in lokale kranten verwezen naar de goede daden die zij zouden hebben verricht
voor de lokale bevolking. In de Amersfoortsche Courant van 24 februari 1872 wordt melding
gemaakt van de inwijding van een nieuwe bewaarschool. 103 In de toespraak die werd gehouden
door de predikant werd de inmiddels reeds overleden ‘Mevrouw de douairière’ Huydecoper van
zou zich in de kerk van Eemens-Binnendijk bevinden.
99 AE: De Eembode, 12- 02- 1929: 1.
100 Dudok van Heel 2008: 710. J.K. van Loon zou verslag hebben gedaan van de bruiloft van Adriana Hasselaer en
Jacob de Roth. De bron geeft een leuk kijkje in het sociale leven op Groeneveld. Helaas wordt de tekst in
verschillende bronnen geciteerd zonder bronvermelding. Zoals Coppens opmerkt (Coppens 1990: 195, noot 9) is de
bron onvindbaar en lijkt deze van later datum te zijn dan 1780.
101 AE: De Eembode, 15-04-1930: 4.
102 HUA: Gastenboek van Groeneveld, o.a. 26 mei 1834.
103 Vergelijkbaar met wat tegenwoordig “kleuterschool” wordt genoemd.
36

Maarsseveen in herinnering gebracht. 104 Zij had op eigen kosten een bewaarschool opgericht in de
buurt van Groeneveld, die later naar Baarn verplaatst werd. Ook dure giften en het noodzakelijke
materiaal werd aangeleverd door de weduwe Huydecoper. Dit gegeven wordt nog eens bevestigd
door andere bronnen, zoals het verslag van hoofdinspecteur Wijnbeek die scholen bezocht om de
staat van het onderwijs te controleren. Hij maakte zowel in 1836 als in 1842 melding van een
lokaal in Eemnes- Binnen waar circa 120 leerlingen les kregen. De veertig arme kinderen die
onderdeel uitmaakten van deze groep kregen les op kosten van de weduwe. Ook maakte
Wijnbeek in 1842 melding van de eerder genoemde bewaarschool die de weduwe Huydecoper
had opgericht: “Onder Baarn, niet ver van Eemnes-binnen heeft Mevrouw Huidekoper op eigen
kosten eene bewaarschool voor kinderen van behoeftigen opgerigt in een fraai, daartoe ingerigt
gebouw, met een leer- en speelzaal, een speelplaats, en voorzien van de noodige
schoolmeubelen. Niets ontbreekt er van hetgeen voor de verstandsontwikkeling in eene
bewaarschool noodig geacht wordt (…) De kinderen, die ’s middags overblijven krijgen een
boterham en water en melk”. 105
De precieze locatie van de bewaarschool is niet helemaal duidelijk; de Konst- en Letterbode van
1842 plaatst de bewaarschool op Groeneveld, het voornoemde artikel in de Amersfoortsche
Courant plaatst het in de buurt van Groeneveld, en Pluim, auteur van Uit de geschiedenis van
Baarn, verwijst naar Buitenzorg. 106
Ook de kerken uit de omgeving van Groeneveld konden rekenen op de vrijgevigheid van
Huydecoper; uit de archiefstukken omtrent zijn begrafenis blijkt dat hij zowel de diaconieën van
Baarn en Eemnes als ook de kerk van Eemnes- Binnendijk geld naliet. 107
In krantenartikelen uit de twintigste eeuw lijken de weldaden van het echtpaar Huydecoper
nog steeds bij velen bekend. Zo wordt in de Eembode van 16 juni 1922 verteld dat Joan
Huydecoper veel goeds in Eemnes deed en daarom algemeen bemind was. Met betrekking tot zijn
weduwe wordt geschreven: “...en men spreekt nog heden ook van haar stille weldaden”. Tevens is
men van mening dat het gedicht “Het Grootje van Eemnes” uit Potgieter’s Lief en Leed in het Gooi
betrekking heeft op Huydecoper. Potgieter zou in 1839 op een tocht door het Gooi een vrouwtje
ontmoet hebben die hulde bracht aan “...de nagedachtenis van een nobel mensch, die in stilte
zooveel goeds in het armoedige dorpje deed’. Wie deze persoon was of waar hij vandaan kwam
vermeldde Potgieter niet, maar volgens de bewoners van Baarn was het Joan Huydecoper. 108 Ook
in de Eemnesser Courant van 21 november 1924 wordt geschreven dat Joan Huydecoper een
stille weldoener was “...voor een verren omtrek”. Ook hier wordt weer vermeld dat het gedicht
“Grootje van Eemnes” (zie bijlage 1) over Huydecoper zou gaan. Ten slotte wordt ditzelfde
beweerd in de Eembode van 20 december 1940. In de leerrede die na de dood van de weduwe
104 Gerth van Wijk 1864.
105 Zie Reinsma 1964: 77-78, 101.
106 Konst- en Letterbode 1842, no. 46, 4 nov., p. 311-312. Pluim 1975: 209 en Staverman 1919: 39-40.
107 HUA, toegang 67: familiearchief Huydecoper, 650.
108 AE: De Eembode, 16-06-1922: 2
37

van Huydecoper werd uitgesproken in de kerk, werd ook weer verwezen naar de grote waardering
die bestond voor de inzet van het echtpaar voor de armen uit de buurt, die regelmatig aalmoezen
ontvingen. 109
Hoewel er sterke banden bleven bestaan met Amsterdam, lijkt het er op dat diverse
bewoners van Groeneveld zich in Baarn werkelijk thuis voelden. Niet alleen de begravingen in een
kerk uit de omtrek zijn hier aanwijzingen van, maar ook het feit dat er – tenminste in de
negentiende eeuw – veel belangstelling bestond voor het verrichten van goede daden in de
omgeving.
Aanbevelingen
De bewoningsgeschiedenis van Groeneveld is een belangrijk onderdeel van het gebouw; het zijn
immers de bewoners zelf geweest die vorm hebben gegeven aan het interieur en exterieur, en die
in de loop der tijd naar hun eigen smaak en wensen veranderingen hebben doorgevoerd. Ook
wordt het idee van “de buitenplaats” veel levendiger gemaakt voor bezoekers wanneer zij iets
kunnen leren over de manier waarop de verschillende families gewoond hebben op Groeneveld.
Wij doen hier een aantal suggesties voor een eventuele presentatie van de
bewoningsgeschiedenis: Één van de belangrijkste bronnen die ons informatie heeft verschaft over
de bewoners – namelijk het Gastenboek - zou gedigitaliseerd kunnen worden zodat iedereen
toegang heeft tot deze bron. Dit kan in de vorm van een informatiezuil op Groeneveld, maar ook
via een link op de website. Uiteraard hebben we ook nagedacht over het traject binnen het gebouw
en hoe daarbij de informatie over bewonings- en personeelsgeschiedenis optimaal overgebracht
zou kunnen worden aan bezoekers. De reeds genoemde personeelstrappen en eventueel ook de
ruimtes in de vleugels zouden deel uit kunnen maken van een aparte route die gevolgd kan
worden indien men het verhaal van het personeel eens wil beleven. Ook het souterrain met de
keuken is een onmisbaar onderdeel van zo’n routing. Via een folder of audio-tour kan aanvullende
informatie worden verstrekt over het dienstleven op Groeneveld en over buitenplaatsen in het
algemeen.
Om een indruk te krijgen van hoe bewoners en gasten de buitenplaats beleefden, is het
verder aan te raden dat bezoekers het pand betreden via de hoofdingang; dit was immers de wijze
waarop dit oorspronkelijk ook gebeurde. Door de huidige situatie waarbij het souterrain als toegang
wordt gebruikt, komt de allure van Groeneveld veel minder goed over. Men wordt zo immers niet
als gast ontvangen, maar betreedt het huis via de dienstingang.
Ook zouden wij willen voorstellen dat er niet te veel bordjes, linten en andere typisch
musealiserende objecten in de vertrekken worden aangebracht. Groeneveld moet een plaats zijn
waar men ongedwongen de sfeer kan proeven van de vroegere buitenplaats; waar een bepaalde
beleving kan plaatsvinden. Het tentoonstellen van enkele kernobjecten zoals bijvoorbeeld een
109 Gerth van Wijk 1864.
38

familieportret van de Hasselaers, is daarbij naar ons idee voldoende. Dit zou uiteraard kunnen
aansluiten op de presentatie van de overige thema’s die in dit verslag aan de hand van een of
enkele iconen behandeld worden.
Voor een beter begrip van het begrip buitenplaats is het bovendien van belang dat
Groeneveld niet als een geïsoleerd element wordt gepresenteerd. Het belang van een zekere
mate van contextualisering wordt onderstreept door de opname van de buitenplaats in de Canon
van Nederland. Groeneveld zou op dit punt dus ook een educatief doel kunnen vervullen, waarbij
ook de onderlinge samenhang van het huis, park en het landgoed, van de buitenplaats met de
heerlijkheid en dorpskerk(en), en van de verschillende bezittingen (huizen, hoeven, buitens en
heerlijkheden) van families als de Huydecopers, niet over het hoofd moet worden gezien. Hoewel
formeel geen heerlijkheid ontleende ‘kasteel’ Groeneveld daaraan zijn aanzien als pseudo-
heerlijkheid.
Ook de relatie van de eigenaren met de dorpsbewoners uit Baarn is bijzonder relevant. In
dit hoofdstuk is gebleken dat er personeel op Groeneveld werkte uit de directe omgeving en dat
deze mensen soms jarenlang op de buitenplaats woonden. Ook verkoos de familie Hasselaer
bijvoorbeeld de kerk van Eemnes- Buitendijk om begraven te worden en niet in Amsterdam. De
band met de omgeving van Groeneveld was soms zo sterk, met name in het geval van de
Huydecopers, dat er giften werden gegeven aan het arme gedeelte van de lokale bevolking.
De vraag is nu; “hoe kan deze relatie Groeneveld – Baarn en wellicht ook de relatie
Groeneveld – Amsterdam gepresenteerd worden in het huis?” Allereerst lijkt het ons van belang
om al direct bij de eerste informatieverschaffing te benadrukken dat Groeneveld niet geheel op
zichzelf stond. Daarbij is het niet direct relevant in welke vorm dit gepresenteerd wordt, zolang het
maar uitgelegd wordt. Eveneens zou bij de presentatie van verschillende eigenaar - bewoners de
relatie met het dorp ter sprake komen. Vooral in het geval van de Huydecopers kan een tot de
verbeelding sprekend verhaal worden verteld, waarbij het gedicht “Het Grootje van Eemnes”
wellicht een mooie illustratie vormt. Waar wel op gelet dient te worden, is de mogelijkheid dat dit
gedicht het product zou kunnen zijn van een door de familie zelf gekoesterd paternalistisch
zelfbeeld van de goede vader en moeder, met personeel en omwonenden als kinderen waarvoor
door ‘het huis’ gezorgd moest worden 110 . Dit vraagstuk zou dan een inleiding kunnen vormen tot
informatie over de klassieke tegenbeelden, waarbij de zwarte mythe van de hardvochtige heer –
regent het andere uiterste vormt.
Zoals reeds genoemd is het van belang om ook informatie over het personeel op
Groeneveld te presenteren. Dit onderdeel wordt vaak overgeslagen bij de enscenering van
historische huizen, maar Groeneveld biedt juist een uitstekende mogelijkheid om dit eens anders
aan te pakken. In samenhang met een eventuele herinrichting van souterrain, de zolder en
eventueel de stallen, zou de foto van de tuinlieden uitvergroot in de oranjerie gehangen kunnen
110 Dr. Rob Van der Laarse, persoonlijke communicatie
39

worden. Ook wanneer deze ruimtes in de toekomst een horeca- of kantoorfunctie krijgen, maakt
een dergelijke foto de ruimte voor gasten des te meer bijzonder wanneer zij beseffen dat het ooit
een heel andere functie had. Een andere mogelijkheid is om de foto op een paneel in de tuin of bij
de poort te plaatsen, vanaf de positie waar deze is genomen. Ook advertenties waarin personeel
wordt gezocht kunnen als illustratie dienen.
Tenslotte is bij ons ook het idee ontstaan voor het gebruik van een lichtkrant, waarbij
teksten in verschillende vertrekken op de muur geprojecteerd kunnen worden. Zo kunnen
uitspraken over de buitenplaats of over de bewoners gelezen worden, wat veel toevoegt aan de
sfeer en de beleving van bezoekers in deze vertrekken. Een voorbeeld is de lofrede op P.C.
Hasselaer door zijn derde vrouw Laurentia Clara Elisabeth van Haeften (1747-1819), waar
passages uit gebruikt kunnen worden. 111 Ook het gastenboek vormt hierbij een bron van inspiratie.
Naast tips voor de presentatie van de gevonden historische gegevens, hebben we een aantal
aanbevelingen voor toekomstig onderzoek. Allereerst is het van belang te beseffen dat Groeneveld
niet alleen in bezit was van heren als Hasselaer, Van der Waeyen en Van der Dussen, maar dat
óók – en misschien zelfs vooral - hun echtgenoten en weduwen een belangrijk stempel drukten op
het dagelijks leven van de buitenplaats en het landgoed. Wij hebben niet de tijd gehad om hier
voldoende onderzoek naar te doen, mede omdat er in de archieven weinig correspondentie is
gevonden.
Ook wat betreft de relatie van de bevolking van Baarn met Groeneveld valt naar ons idee
nog meer te ontdekken. In het voor ons niet beschikbare archief Taets van Amerongen zou hier
misschien meer over zijn te vinden (zie bijlage 2). De inventaris doet echter vermoeden dat in dit
archief onder meer gegevens over belastingen en brieven aan de rentmeester zijn te vinden (zie
bijlage 3). Bovendien worden in de inventaris taxaties en testamenten genoemd; bronnen die voor
de andere thema’s in dit rapport ook interessant zouden kunnen zijn. In het Archief Eemland
moeten, daarnaast, enkele documenten te vinden zijn met betrekking tot de personele belastingen
in de negentiende eeuw. Omdat het huispersoneel hierbij ook werd opgegeven, zouden deze
documenten interessante informatie kunnen verschaffen (zie bijlage 3). In het Utrechts Archief
hebben we helaas geen informatie kunnen vinden over de belastingen op Groeneveld. Ook
hebben we daar in het register van de burgerlijke stand en de dienstboderegisters geen informatie
over het personeel gevonden. Ten slotte zijn er nog een aantal archieven die wij niet hebben
kunnen raadplegen en waar mogelijk nieuwe informatie te vinden is, te weten het VOC archief, het
Noord- Hollands archief en de Historische Kring van Baarn “Baerne”.
111 GAA, toegang 292: familiearchief Hasselaer, 65.
40

Literatuurlijst
Aa, Abraham J. van der. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. Gorinchem: Noorduijn,
1843, dl.2, p. 22-23.
Boot, L.H. “De Geschiedenis van het huis Groeneveld te Baarn”. In: Tussen Vecht en Eem.
Vrienden van Het Gooi feb. 1983: 4-18.
Boot, L.H., K. Donga. Restauratie huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis. Rapport van het
Architectenbureau Ir. T. van Hoogevest: 1981.
Boot, L.H. Restauratie Huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis. Amersfoort:
Architectenbureau Ir.T. Van Hoogevest, 1977.
Coppens, Thera. “Baarnse lusthoven en hun bewoners. Bij menuet en Marseillaise”. In: Maal,
Robbert J. van der, et al. Van Baerne tot Baarn. Woerden: Drukkerij Zuidam & Zonen B.V., 1999 :
61-71.
Coppens, Thera. Baarnse lusthovens en hun bewoners. Baarn: uitgeverij de Prom, 1990.
Dudok van Heel, Sebastien .A.C., et al. Van Amsterdamse burgers tot europese aristocraten. Hun
geschiedenis en hun portretten. Den Haag: Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht-
en Wapenkunde, 2008, band II.
Eeghen, Isabella H. van. “Groeneveld in Baarn”. In: Baerne. Tijdschrift van de Historische Kring
‘Baerne’ 7 (1983), nr. 3.
Elias, Johan E. De vroedschap van Amsterdam 1578-1795. Haarlem: Loosjes, 1903.
Gerth van Wijk, J.A. Gedachtenis aan mevrouw de douairière J.L. Huydecoper van Maarsseveen.
Alkmaar, 1864.
Konst- en Letterbode 1842, no. 46, 4 nov.: 311-312.
Kooijmans, Luuc. Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende
eeuw. Amsterdam: Bakker, 1997.
Laarse, Rob van der. 2007. “Burgers als buitenlui. Het landschap der notabelen”. In: Groniek
Historisch Tijdschrift 40 (2007): 7-38.
Laarse, Rob van der, et al. Beelden van de buitenplaats. Elitevorming en notabelencultuur in
Nederland in de negentiende eeuw. Hilversum: uitgeverij Verloren, 2005.
Loon, J.K. van. Beschrijving van de bruiloft van Adriana Hasselaer. S.l. S.n.
Lugt, Frits. Répertoire des catalogues de ventes publiques. Den Haag 1938-1987, toegang 5672
(P.C. Hasselaer).
Maal, Robbert J. van der, et al. Van Baerne tot Baarn. Woerden: Drukkerij Zuidam & Zonen B.V.,
1999.
Marre, Jan de. Hof- en mengeldichten. Amsterdam: Adriaan Wor, 1746.
Montijn, L. Leven op stand. 1890-1940. Amsterdam: Thomas Rap, 1999.
41

Out, J.V.M. “De Ambachtsheerlijkheden van de beide Eemnessen”. In: Tussen Vecht en Eem 9
(1979), afl. 1, 68-69.
Pluim, Teunis. Uit de geschiedenis van Baarn. Schiedam: Interbook, 1975.
Reinsma, R. “Het onderwijs in de provincie Utrecht tussen 1830 en 1850 volgens de rapporten van
de hoofdinspecteur Wijnbeek”. In: Jaarboekje Oud-Utrecht 1964: 57-116.
Staverman, W.H. Potgieter’s Lief en leed in het Gooi. Groningen: Wolters, 1919.
Tromp, H.M.J. “Groeneveld te Baarn”. In: Bijdragen tot het bronnenonderzoek naar de
ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen. Zeist: Rijksdienst voor
de Monumentenzorg, 1980.
Vught, H.M.M. De tolboom op de weg van Groeneveld naar het centrum van Baarn. Baarn:
Historische Kring ‘Baerne’, 1994.
Wagenaar Hummelinck, M.G. De geschiedenis van Kasteel Groeneveld. Rotterdam: Nationaal
Centrum voor Bos, Cultuur en Landschap, 1998.
Werkgroep archiefonderzoek Historische Kring ‘Baerne’. Gerecht Baern. Aantekeningen en
registraties van diverse zaken ten gerechte behandeld bij de Hooge Heerlijkheid 1753-1758.
Archief Eemland.
Wolleswinkel, Egbert J. Het archief van de familie Taets van Amerongen (1160) 1259-1993. Den
Haag: Hoge Raad van Adel, 2003.
Wijck, H.W.M. van der. De Nederlandse buitenplaats. Aspecten van ontwikkeling, bescherming en
herstel. Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1982.
Zonneveld, Peter van. “‘Een verkwikkende wijkplaats’. Het Hollandse buitenleven in de
Nederlandse literatuur”. In: Laarse, Rob van der, et al. Beelden van de buitenplaats. Elitevorming
en notabelencultuur in Nederland in de negentiende eeuw. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2005.
Krantenartikelen:
Amersfoortsch Dagblad/ De Eemlander, 04-11-1922.
Amsterdamse Courant, 05-09-1797.
Amsterdamse Courant, 27-08-1735.
De Eembode, 20-12-1940: 6.
De Eembode, 15-04-1930: 4.
De Eembode, 12- 02-1929: 1.
De Eemlander, 02-02-1909: 2.
Eemnesser Courant, 21-11-1924.
Nieuwe Amersfoortsche Courant, 03-02-1909: 2.
42

Archiefvondsten
Het Utrechts Archief, toegang 67: familiearchief Huydecoper, 646 (Gastenboek van Groeneveld
1827-1841).
Het Utrechts Archief, toegang 67: familiearchief Huydecoper, 650 (Stukken betreffende de
begrafenis van Joan Huydecoper).
Stadsarchief Amsterdam, toegang 292: familiearchief Hasselaer, 61 (Benoeming van P.C.
Hasselaer, door de prins van Oranje, tot Meesterknaap van het Gooiland etc., 1773).
Stadsarchief Amsterdam, Notaris Obbes, 5075- 17601, 18 juli.
Stadsarchief Amsterdam, toegang 772: familiearchief Ihle, 1 en 2 (Brieven van en aan rentmeester
Ten Holt).
Archief Eemland, toegang 0441: Gerecht Baarn. Aantekeningen en registraties van diverse zaken
ten gerechte behandeld bij de Hooge Heerlijkheid 1753-1758: pag. 50.
Overige archiefvondsten
In deze lijst worden de belangrijkste literatuur- en archiefvondsten genoemd die betrekking hebben
op de sociale geschiedenis van Groeneveld en die niet ter sprake zijn gekomen in bovenstaande
tekst. Van elk archief zijn slechts een aantal inventarisnummers genoemd. Bij onderzoek in het
archief is het van belang ook de rest van de inventarisnummers uit de toegang te bestuderen.
Het Utrechts Archief (HUA)
Notaris J. van den Doorslag, Utrecht. U139a17-166, datum 04-05-1730: verzegeling van het
comptoir van Marcus Mamuchet.
Notaris J. van den Doorslag, Utrecht. U139a17-167, datum: 04-05-1730: het begraven van Marcus
Mamuchet geschied zonder aanvaarding van de boedel.
Notaris J. van den Doorslag, Utrecht. U139a17-172, datum 22-05-1730: om gezamenlijk
beneficie van inventaris van de boedel van Marcus Mamuchet te verzoeken.
Notaris J. van den Doorslag, Utrecht. U139a17-176, datum 06-06-1730: ontzegeling van de boedel
nagelaten door Marcus Mamuchet.
Notaris J. van den Doorslag, Utrecht. U139a17-186, datum 10-07-1730: over de rechten op de
boedel, nagelaten door Marcus Mamuchet.
Toegang 67 (familiearchief Huydecoper):
67-173 Brieven van persoonlijke aard ontvangen door Balthasar Huydecoper 1714-1770’
waaronder een brief van Pieter Cornelis Hasselaer uit Batavia in 1770.
67-507 Brieven ontvangen door Jan Elias Huydecoper 1759-1807’ waaronder een brief van Pieter
43

Cornelis Hasselaer uit Cherribon in 1764.
67-534 Aantekeningen van Jan Elias Huydecoper betreffende de reservering van het
huwelijksgoed voor zijn zoon Joan en Willen 1792, 1795.
67-582 Stukken betreffende de rechtmatigheid van de verkiezing van P.C. Hasselaer tot
burgemeester, 1772-1773.
67-629 tot 652 Archivalia van persoonlijke aard waaronder brieven en gedichten.
67-640 Declaraties en kwitanties betreffende huishoudelijke uitgaven van Joan Huydecoper
1790-1835.
67-646 Gastenboek uit het huis Groeneveld 1827-1841.
67-649 Testamenten en codicillen van Huydecoper en Sophia Adriana ten Hove 1795, 1810, 1813,
1821. Afschriften.
67-651 Staat van verdeling van de nalatenschap van Huydecoper’ waaronder een taxatie van de
bibliotheek en kunstkas in het huis in Amsterdam en ook van huis Groeneveld.
67-709 Nieuwjaarswens van Joan Huydecoper voor zijn ouders Jan Elias Huydecoper en Maria
Taets van Amerongen, 1832.
67-731 Foto’s van Joan Huydecoper en zijn eerste vrouw Louisa Ram.
67-1124 Stukken betreffende de uitoefening van de heerlijke rechten door Jan Elias en Joan
Huydecoper.
Het Stadsarchief Amsterdam (GAA)
234: Het archief van de familie Deutz
292: Het archief van de familie Hasselaer. Veel vermeldingen, waaronder:
292-31: Kopieën van brieven van C. Hasselaer en zijn vrouw te Batavia aan haar moeder
Balthasarina Kien, 1729-1730.
292-32: Testament van C. Hasselaer en Joanna Susanna van de Putte, Batavia 1704.
292-35: Declaratie voor Cornelis Hasselaer van de makelaar Jan van der Streng te Amsterdam
voor de aankoop van de heerlijkheden van de beide Eemnessen, de hofstede Groeneveld en land
onder Eemnes, 1735.
292-36: stukken betreffende de afwikkeling van de nalatenschap van C. Hasselaer, 1736, 1753.
292-54: Kopie van een brief aan P.. Hasselaer aan Cornelis van der Hoop, eerste advocaat van de
O.I.-Compagnie over zijn terugreis uit Batavia, 1772.
292- 59, 60, 63: Verschillende gelukwensen in versvorm voor P.C. Hasselaer bij zijn benoeming tot
burgemeester van Amsterdam.
44

292- 62: Vers op de 54 ste verjaardag van P.C. Hasselaer
Notaris O. van Dam, 5075-12570, nr. 78: huwelijkse voorwaarden P.C. Hasselaer en L.C.E. van
Haeften.
Notaris O. van Dam, 5075-12571: Testamenten van P.C. Hasselaer en L.C.E van Haefeten, 21
april 1775
Archief Eemland (AE)
Gemeentearchief Baarn D2, boek no. 1, fol. 346/343/344: ‘Resolutie rakende de heer Hasselaer,
heer van Eemnes’.
Gemeentearchief Baarn D2, boek no. 1, fol. 391/399: berichten van afbetaling van schulden door
P.C. Hasselaer.
Amsterdamse Courant, 29-04-1797: rouwadvertentie P.C. Hasselaer.
Amersfoortsch Dagblad/ De Eemlander, 04-11-1922.
Amersfoortsch Dagblad/ De Eemlander, 31-03-1917.
Amersfoortsche Courant, 24-02-1871.
Dagblad voor Amersfoort, 03-04-1963.
De Eembode, 19-09-1930.
De Eembode 22-03-1929.
De Eembode 16-06-1922.
Eemnesser Courant, 02-05-1924.
Foto uit ca. 1885 - 1902, door Adr. Boer. (Archief Eemland, foto nr. B-II-000093)
45

Afbeeldingen
Afb. 1
Pagina uit het gasten-
boek
Bron: HUA, toegang 67:
646.
Afb.2
Joan Huydecoper (1769-1836)
C.H. Hodges (1764-1837)
Part. Coll., foto Iconografisch
Bureau, Den Haag.
Bron: Coppens 1999: 69.
Afb. 3 J.L. van Tets (1778-1864)
H. Siebert
Part. Coll, foto Iconografisch
Bureau, Den Haag.
Bron: Coppens 1999: 69.
46

Afb. 4
Pagina uit het gastenboek
Bron: HUA, toegang 67, 646.
47

Afb. 5
Akte van de benoeming van
P.C. Hasselaer tot Meesterknaap
van het Gooiland.
Bron: Stadsarchief Amsterdam,
toegang 292: familiearchief
Hasselaer, 61.
Afb. 6
Zegel van de akte van
de benoeming van P.C.
Hasselaer tot Meesterknaap
van het Gooiland.
Bron: Stadsarchief Amsterdam,
toegang 292: familiearchief
Hasselaer, 61.
Afb.7
Arent van der Waeyen (1685-1767)
J.B. Perroneau, 1763
Rijksmuseum Amsterdam,
inv.nr. SK-A-3747.
48

Afb. 8
Gelukwensen in versvorm voor P.C. Hasselaer
bij zijn verkiezing tot burgemeester van Amsterdam, 1773.
Bron: Stadsarchief Amsterdam: toegang 292, 60.
49

Afb. 9
Eerste pagina van het lofdicht
op Groenveld door Jan de Marre.
Bron: Marre 1746: 177.
Afb. 10
Houtverkoping
Bron: Amersfoortsche Courant, 22-09-1871.
50

Afb. 11
Kasteel Groeneveld, ca. 1885-1902.
Bron: Archief Eemland, beeldbank nr. B-II-000093.
51

Afb. 12
Het souterrain van Groeneveld
Reconstructie door van
Hoogevest
Bron: Boot 1981: 24.
Afb. 13
De bel-etage van Groeneveld,
met links en rechts de verborgen
trappen en in de linkerzijvleugel de verborgen gang.
Reconstructie door Van Hoogevest.
Bron: Boot 1981: 71.
52

Afb. 14
Grafmonument van de Hasselaers
in de Nicolaaskerk te Eemnes-Buiten.
Bron: Coppens 1990: 223.
Afb. 15
De Eembode, 12-02-1929: 1.
53

Bijlagen
Bijlage 1: Potgieter’s gedicht “Het grootje van Eemnes”
Bron: Staverman 1919: 39-40.
HET GROOTJE VAN EEMNES
Er was rouwe op het huis,
Er was rouwe in de kluis,
Toen de Heer ons gebed had verworpen;
Want zo lang als hij leed,
Ging een biddende kreet
Als een offerand op uit de dorpen.
Toen de doodsmare kwam,
Zie, mijn wangen zijn stram,
Maar ik schreide als het kind van mijn kindren!
In der schamelen nood
Gaf hij meer nog dan brood:
Als een vriend had hij troost voor zijn mindren.
O Hoe heugt mij de dag,
Toen mijn bitter geklag
Mij geen uitstel der pacht mocht verwerven!
En ik wenste bij Reyn
Op het kerkhof te zijn,
Zo mijn wezen ook mij konden derven!
Het werd nooit mij verteld
Wie het hem heeft gemeld,
Maar hij kwam eer de schemering daalde;
En ’t mag stervend zijn geest
Nog ten troost zijn geweest,
Dat hij ’t zo voor de weduw betaalde.
Want voor arm en voor rijk
Is het doodsbed gelijk:
Aller laatste is een bede om ontferming.
Hij werd zeker verhoord!
Was hij steeds, naar Gods woord,
De verdrukte geen schild ter bescherming?
Ik ben de enige niet!
Neen, zo ver in ’t verschiet
Uit de schouwen daar rookwolkjes rijzen,
En ge sikkels in ’t graan
Door de Eemnessers ziet slaan,
Blijven dankbare harten hem prijzen.
54

Bijlage 2: Familiearchief Taets van Amerongen
Hieronder volgt een aantal interessante archiefverwijzingen uit de inventaris van het familiearchief
van Taets van Amerongen. 112 Er is slechts een selectie van de vele vermeldingen rondom
Groeneveld en de bewoners overgenomen. Zo zijn vermeldingen van na ca. 1925 niet vermeld en
zijn niet alle aan- en verkopen van landerijen en hofsteden door de verschillende bewoners
overgenomen.
Inventarisnr. Beschrijving
283 Veilingcatalogus van de percelen met opstal behorend tot Groeneveld,
groot ca. 450 bunder met aantekening van de verkoper over de
opbrengst, met bijbehorende brieven, ingekomen over de opbrengst,
1868, afkomstig van L.R. Taets van Amerongen.
284 Testament van L.R. Taets van Amerongen (1835-1921), 1920.
319 Stukken betreffende de afwikkeling van de nalatenschap van Sophia
Adriana Joanna van Heemstra, 1900.
320 Inventaris nalatenschap Joan Huydecoper, 1837.
321 Notarïele akte van scheiding en deling van de nalatenschap van
Joan Huydecoper, 1837.
322 Akte van scheiding van de nalatenschap van Joan Huydecoper, 1837.
324 Notariële akte waarin erfgenamen van J. Huydecoper de nog gemeenschappelijke
gebleven kapitalen en effecten scheiden, 1865.
326 Nalatenschap Sophia Fabricius, 1868.
327 Uittreksel testament Simeon Petrus van Heemstra d.d. 1891.
335 Huwelijkse voorwaarden A.M.C. van Reenen en L.R. Taets van
Amerongen, 1882.
336 Brieven, gericht aan A.M.C. van Reenen en L.R. Taets van Amerongen
1865-1901.
339a Personalia A.M.C. van Reenen, 1886-1928.
340 Testamenten A.M.C. van Reenen, 1882, 1883.
341 Notitie betreffende kasboeken van A.M.C van Reenen, 1909.
828 Aantekeningen over de eigendomsovergang van Groeneveld, z.j.
829 Lijsten van onroerende goederen, aanwezig op Groeneveld, 1864,
1875.
833 Lijsten van houtverkopingen op het landgoed Groeneveld, 1875-1919,
1934-1941, afkomstig van L.R Taets van Amerongen.
834 Akte van overeenkomst tussen Agneta M.C. Taets van Amerongen,
geboren van Reenen, en haar (stief-)kinderen betreffende de
opbrengst van houtverkopingen op Groeneveld en de reparatie van het
huis Groeneveld.
835 Stukken betreffende de aanleg van een elektrische installatie in het
huis, ingekomen bij A.M.C. van Reenen, 1922.
837 Akte van overeenkomst tussen A.M.C. Taets van Amerongen en haar
kinderen betreffende de decharge van de NV Tavamer Handelsmaatschappij
te Bergen voor de verkoop van het huis Groeneveld te Baarn aan het rijk en
de regeling van het vruchtgebruik door eerstgenoemde, 1939.
839 Nota’s en kwitanties, ingekomen bij de erfgenamen van L.R. Taets van
Amerongen betreffende het beheer van het landgoed 1926-1941.
843 Stukken betreffende de taxatie van Groeneveld ten behoeve van de
betaling van inkomstenbelasting door de eigenaren van Groeneveld
112 Wolleswinkel 2003.
55

over 1933/1934.
850 Catalogus van de inboedel van Groeneveld, opgemaakt ten behoeve
van de veiling van het kasteel van 24 t/m 26 april, met aantekeningen
betreffende verkoopprijzen en kopers, 1940.
852 Stukken betreffende een rekest van J. Huydecoper en andere
grondeigenaren in Baarn en Eemnes over het recht van de jacht in dit
gebied, 1814-1816.
853 Lijst van eigendomsbewijzen van Groeneveld, opgemaakt t.b.v. de
scheiding van de nalatenschap van L.R. Taets van Amerongen, 1921
met retro-akten 1871-1906, 1815-1922.
854 Stukken betreffende de koop en overdracht van Groeneveld met
bijbehorende landerijen, hofsteden en bos, 1695, 1730-1798.
855 Brief van H. van Marle, ingekomen bij J. Huydecoper betreffende de
indeling van de ruiten in voor- en achtergevel, 1806.
857 Correspondentie gevoerd door J. Huydecoper met zijn buurman G.
Vrolijk betreffende de aanleg van een hertenkamp op Groeneveld, 1832.
858 Lijsten van eigendomsbewijzen van hofstede Groeneveld over de
periode 1682-1825.
859 Taxaties van de buitenplaats door het gerecht van Baarn op verzoek
van Cornelis Hasselaer c.q. zijn executeurs-testamentair, 1738, 1741.
870 Brief ingekomen bij de rentmeester van Groeneveld afkomstig van Jan
Both Hendriksen (schout van Baarn), betreffende het lozen van water in de
Drakenburgergracht door Groeneveld, 1782.
871 Akte van overeenkomst tussen Aarnoud Wils, heer van Drakenburg, en
J. Huydecoper over het leggen van een stenen beer (gemetselde
waterkering) in een sloot tussen Groeneveld en Drakenburg, 1808.
873 Stukken betreffende het gemeenschappelijk beheer en gebruik van de
Drakenburger Grift door J Huydecoper en Arnoud Laan, bewoner van
buitengoed Steenvliet te Baarn, 1828-1830.
874 Memorie van de rentmeester van Groeneveld over het
gemeenschappelijke eigendom van de Drakenburger Grift van de
eigenaren van Groeneveld en Steenvliet, 1836.
878 Memorie van belastingen, drukkend op Groeneveld, ca. 1800.
879 Correspondentie, gevoerd door P.C. Hasselaer met de schout en
gadermeester van Baarn, betreffende de opgave van de grootte van zijn
huisgezin en personeel, 1783.
882 Concept-rekest van J. Huydecoper aan de koning met het verzoek hem
te bevestigen in het exclusieve jachtrecht op de buitenplaats
Groeneveld, 1816.
886 Kaart van de scheidingssloot tussen de Ravesteinse heivelden en de
Pisheuvel nu genaamd de Kaap, met de naast liggende eiken wal,
opgemaakt door landmeter P. Vermeer van het Hof van Utrecht, in
opdracht van P.C. Hasselaer, 1795 (aquarel).
898 Stukken betreffende de koop door J. Huydecoper van de hofstede
Oost-Indië, 1823-1825, met retro-akten 1776-1797-1799 (specificatie
wijst ook op transactie Groeneveld).
904 Akte van overdracht aan P.C. Hasselaer van een houtbos, groot 3 ½ morgen
land met de noordelijke helft van de ‘Kees Louwensteeg, waar Hasselaer ten
oosten begrenst, en het bosje naast de Louwensteeg (i.a. van de
Vinkenbaan tot Groeneveld), groot 1,5 morgen, 1782.
913 Akte van verkoop aan Van der Dussen van een huis, hof en hofstede
en ca. 17 à 18 morgen weiland, gelegen in Zandvoort, strekkende van
de Herenweg tot de Drakenburger Grift, 1766.
931 Staat van eigendomsbewijzen van tot Groeneveld behorende
goederen, gelegen in de Hooge Vuursche, 1635-1734, z.j.
56

936 Akte van verkoop door Louis Ruthers van Rozenburg aan Joan
Huydecoper van alle gronden behoord hebbende tot de vroegere
buitenplaats De Hooge Vuursche, groot 265 bunders, 84 roeden en 80
el., alsmede van een boerenhofstede, oudtijds genaamd ‘De
Pisheuvel’, thans De Kaap, b.i. een boerenwoning c.a. met ruim 15
bunders land, 1829.
953 Akte van verkoop door Marcus Mamuchet aan George Roeters, van
alle heivelden gelegen achter de Plaats (=Groeneveld) van de
verkoper, 1723.
954 Akte van verkoop en overdracht door Susanne van Mekeren, weduwe
van George Roeters, aan Cornelis Hasselaer van de heivelden
gelegen achter de de buitenplaats van de koper, genaamd Groeneveld,
1737, 1755.
982 Stukken betreffende een rekest van J. Huydecoper en andere
grondeigenaren in Baarn en Eemnes over het recht van de jacht in het
gebied, 1814-1816.
Bijlage 3: Toekomstig onderzoek naar het personeel van Groeneveld
In de inventaris van het archief Taets van Amerongen (Wolleswinkel E.J. “Het archief van de
familie Taets van Amerongen”. Den Haag 2003) zijn de volgende vermeldingen met betrekking tot
het personeel te vinden. Deze dienen nog ingezien te worden:
Inventarisnr. beschrijving
870 Brief ingekomen bij de rentmeester van Groeneveld afkomstig van Jan
Both Hendriksen (schout van Baarn), betreffende het lozen van water
in de Drakenburgergracht door Groeneveld, 1782.
874 Memorie van de rentmeester van Groeneveld over de gemeenschappelijke
eigendom van de Drakenburger Grift van de eigenaren
van Groeneveld en Steenvliet, 1836.
878 Memorie van belastingen, drukkend op hofstede Groeneveld, ca. 1800.
879 Correspondentie gevoerd door P.C. Hasselaer met de schout en
gadermeester van Baarn betreffende de opgave van de grootte van
zijn huisgezin en personeel, 1783.
In het Archief Eemland is informatie te vinden met betrekking tot de personele belastingen in
toegang 0480: Gemeentebestuur Baarn.
481 Staat van ontvangen opcenten op de personele belasting, 1866, 1867. 498
Staten van personen die voorkomen op de kohieren van de grondbelasting,
personele belasting en patentrecht met de verschuldigde
belasting, 1872, 1873.
57

Een intellectuele geschiedenis van kasteel Groeneveld
Leonie Kerver en Froukje van der Meulen
Inleiding
De Nederlandse buitenplaatscultuur geniet sinds enige tijd een alsmaar groeiende
wetenschappelijke belangstelling. In dit verlengde zijn er in de afgelopen jaren vele specifieke en
goed gedocumenteerde studies verschenen over het fenomeen van de buitenplaats. In deze
studies wordt de aandacht met name besteed aan de huizen zelf, dat wil zeggen aan hun exterieur
en interieur, de stijlkenmerken, en ook aan de park- en tuinaanleg. 113 Deze bijdrage beoogt een
andere invalshoek. Aan de hand van een studie van reeds bekend archiefmateriaal, maar vooral
aan de hand van een aantal nieuwe vondsten kan er een beeld geschetst worden van de
intellectuele geschiedenis van kasteel Groeneveld en drie van zijn bewoners, te weten Jan Lucas
van der Dussen (1724-1773), Pieter Cornelis Hasselaer (1720-1797) en Joan Huydecoper
(1769-1836).
Een iconisch beeld bij uitstek voor de achttiende
eeuwse intellectuele geschiedenis van Groeneveld is
een schilderij van George van der Mijn uit 1763 thans
aanwezig in het Rijksmuseum in Amsterdam. Op het
portret staat Pieter Cornelis Hasselaer met zijn gezin
afgebeeld. Hij was een prominent bewoner van
Groeneveld en als de sporen die hij op Groeneveld
heeft achtergelaten kunnen onder andere de
zijvleugels genoemd worden. De verzamelingen
waarmee hij zich omringde en die zijn
belevingswereld vormden, zijn echter verdwenen.
Het schilderij toont ons elementen van deze
verzamelingen. Op tafel zien we de verbeelding van
Afb. 1 George van der Mijn. Mr. Pieter
Cornelis Hasselaer (1720-97), raad van
Indië en burgemeester van Amsterdam
met zijn gezin. 1763. Doek. 249 x 288 cm.
Rijksmuseum Amsterdam.
Hasselaer’s interesse voor de wetenschap in de vorm van een microscoop en zijn verzameling
literatuur in de vorm van een opengeslagen boek. Het portret rechts staat niet alleen symbool voor
zijn overleden vrouw Clara Wendela Sautijn, maar ook voor zijn omvangrijke kunstcollectie. Deze
drie voorwerpen hebben als onderdeel van een collectie een ding gemeen; ze vormen een
efemeer bezit. Collecties overleven zelden hun eigenaar, en het zijn slechts fragmenten die
gevonden worden. Een troostende gedachte: een verzameling is ook een feniks. Uit verspreide
113 Kuiper, Y. en R. van der Laarse red. ‘Inleiding.’ In: Laarse, van der R. en Y. Kuiper, red. Beelden van de buitenplaats.
Elitevorming en notabelencultuur in Nederland in de negentiende eeuw. Hilversum, 2005: p. 9-24, 11. Deze bundel
levert in elf cultuurhistorische bijdragen een heldere bijdrage aan elite-onderzoek door een verkenning van de
ontwikkeling en betekenis van het buitenleven in met name de periode 1815-1900.
58

fragmenten ontstaan altijd weer nieuwe collecties. 114
Het begrip intellectuele geschiedenis is zeer breed. De bespreking ervan zal in twee delen uiteen
vallen. Het eerste deel van deze bespreking neemt de literatuur en de wetenschap als
uitgangspunt en beperkt zich -vanwege het beschikbare bronmateriaal- tot de laatste twee van de
zojuist genoemde bewoners met een sterke nadruk op P.C. Hasselaer. Het thema kunst zal in een
volgende bijdrage de revue passeren.
114 Buijnsters, P. J. ‘Björnstahl’s bezoek aan Nederlandse boekenverzamelaar in 1774-1775.’ In: Buijnsters, P.J.
Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Utrecht, 1984: 133-153, 148.
59

Literatuur en wetenschap. Pieter Cornelis Hasselaer en Joan Huydecoper uitgelicht
Leonie Kerver
Pieter Cornelis Hasselaer
In de reeds bestaande publicaties over kasteel Groeneveld, zoals in het boekje van Wagenaar-
Hummelinck, wordt er slechts sporadisch gerefereerd aan het intellectuele leven van P.C.
Hasselaer. Toch is er voldoende (archief)materiaal beschikbaar om hierin enig inzicht te krijgen. Op
basis van twee bronnen -in het verleden zo lijkt het, nog niet uitvoerig geraadpleegd- is het
mogelijk uitspraken te doen over de smaak, interesses en politieke voorkeuren van P. C.
Hasselaer.
Bij de Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie zijn er in het Répertoire des
Catalogues de Ventes Publiques van Frits Lugt een aantal veilingcatalogi uit 1797 van het bezit
van P.C. Hasselaer aangetroffen, te weten een catalogus met schilderijen, een met sieraden,
porselein, kleden, en orgel-horlogien, een catalogus met wis-, natuur- en sterrenkundige
werktuigen gevolgd door een catalogus met boeken. 115 In het kader van deze studie zijn met name
de laatste twee van de zojuist genoemde veilingcatalogi van belang.
Een tweede bron betreft een -op 18 juli 1797 opgestelde- boedelinventaris van het
stadshuis en de buitenplaats Groeneveld van Hasselaer. 116 De inventaris is opgesteld door de
Amsterdamse notaris N. Obbes. Het stadshuis van Hasselaer bevond zich in de Gouden Bocht
aan de Keizersgracht in Amsterdam. In 1775 kocht hij drie aangrenzende panden met de nummer
730-734; zelf betrok hij 732. 117
Deze bronnen bieden veel nieuwe informatie. De veilingcatalogus maakt melding van bijna
zevenhonderd boeken. Hoewel de hier gebruikte bronnen in de vorm van veilingcatalogi en een
boedelinventaris belangrijke bronnen zijn binnen onderzoek naar de intellectuele geschiedenis, is
het gebruik ervan niet zonder problemen. Ten eerste is helaas in de veilingcatalogi, noch in de
boedelinventaris een onderscheid gemaakt tussen het stadshuis van Hasselaer en Groeneveld. Dit
hoeft echter geen afbreuk te doen aan de waarde van deze bron; collecties zijn immers
transportabel. Ten tweede kunnen boeken ontbreken die door de erfgenamen zijn achtergehouden,
of op het moment van overlijden waren uitgeleend danwel in een te slechte staat verkeerden om
nog geld op te brengen. De catalogus kan bovendien zijn aangevuld met onverkochte boeken uit
115 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Den Haag, 1938-1987: Pieter Cornelis Hasselaer.
Toegangsnummer 5672(3) en Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Den Haag, 1938-1987: Pieter
Cornelis Hasselaer. Toegangsnummer 5672(4).
116 ‘Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000’. Stadsarchief Amsterdam. Archief van de notarissen ter
standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
117 Wagenaar Hummelinck M.G. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. Rotterdam, 1998: p.46., Hij merkt op dat
P.C. Hasselaer een drietal panden kocht aan de Herengracht. Dit lijkt echter onjuist. In een krantenartikel van Pluim,
T. ‘De Hasselaers op Groeneveld.’ In: De Eembode 22-03-1929., noemt de auteur de Keizersgracht en dit wordt
ondersteund door dezelfde informatie in Spies, P. e.a., Het Grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in
beeld gebracht; gevels, interieur en het leven aan de gracht. Dl 1. Den Haag, 1991., en ook in de boedelinventaris en
veilingcatalogus.
60

de voorgaande veilingen van de boekverkoper. 118 De uniforme manier waarop ze zijn ingedeeld,
belemmert bovendien nogal eens het zicht op het bijzondere van een verzameling. Deze
beperkingen in acht nemend, biedt een veilingcatalogus veel gegevens voor een collectieanalyse.
Ook de handgeschreven boedelinventaris kan niet zondermeer gebruikt worden; deze
vormt immers slecht een momentopname. Bovendien biedt ook deze bron geen inzicht in de door
Hasselaer gehanteerde bibliotheekindeling. Een systematische indeling lijkt niet aanwezig.
Verschillende genres boeken lijken door elkaar heen te zijn geplaatst. Dit is op zijn minst
opmerkelijk gezien de grote omvang van zijn boekenbezit. Hasselaer overleed op 26 april 1797.
Pas op 18 juli 1797 werd de boedelinventaris officieel afgesloten en bezegeld door de notaris. De
mogelijkheid bestaat dat de boeken direct na de dood van Hasselaer uit de kasten zijn gehaald. Dit
zou de lukrake indeling kunnen verklaren. Maar wellicht moet de conclusie luiden, dat Hasselaer
niet onder de invloed is geraakt van de zogenaamde Franse bibliofilie; het uit liefhebberij
systematische verzamelen van oude handschriften en gedrukte werken. 119 Hasselaer had geen
handschriften in zijn bezit, en op een enkele uitzondering na zijn zijn boeken niet van bijzonder
hoge waarde. Symptomatisch voor de geleidelijke overgang van het boek van luxe- tot een
gebruiksartikel was de toename van kleinere formaten zoals octavo en quarto. Dit zien we
terugkomen in de bibliotheek van Hasselaer. Het kleinere formaat overstemt het aantal boeken in
folio formaat.
Wagenaar Hummelinck concludeert op basis van inventarislijsten dat P.C. Hasselaer bijzonder
geïnteresseerd was in kunst en wetenschap. Hij kocht immers onder meer schilderijen en etsen
van Rembrandt en Gerard van Dou, bezat een uitgebreide bibliotheek, vooral op het gebied van de
planten- en dierenwereld en was eigenaar van verscheidene microscopen en wetenschappelijke
instrumenten. 120 Uit de veilingcatalogus van F. Lugt blijkt dat Hasselaer inderdaad beschikte over
wis-, natuur-, en sterrenkundige werktuigen. De catalogus maakt eveneens melding van ‘eenige
konststukken en zeldzaamheeden’. 121 Deze laatste categorie bevatte onder andere een ‘groot
Chineesch Zwaard’ en ‘eenige ongemeen fraai Zeehoornen in een bakje’. Het merendeel van de
sterrenkundige collectie zal zich op Groeneveld hebben bevonden. Een buitenplaats was immers
de plek bij uitstek om de sterrenhemel te verkennen. Het bezit van dergelijke werktuigen maakte
van Hasselaer in ieder geval in dit een opzicht een kind van zijn tijd, die gekenmerkt werd door de
118 Dit lijkt het eveneens het geval te zijn in de veilingcatalogus van P.C. Hasselaer. Deze meldt van 690 boeken. Een
telling van de boekenlijst in de boedelinventaris geeft echter 645 aan. De veilingcatalogus als bron wordt kritisch
besproken in Keijsper, C. ‘Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld.’
Particuliere bibibliotheken in de negentiende eeuw.’ In: De negentiende eeuw. Lezen in rangen en standen, jrg. 24 nr.
3-4 (2000): p. 199-212, 202.
119 Heel, J. van. ‘1725-1830. Consumptie. Particuliere boeken. Bibliofilie.’ In: Handboek. Overzicht van de geschiedenis
van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land. Koninklijke Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18
juni 2009. http:// www.bibliopolis.nl. Voor een overzicht van boekverzamelaars aan het einde van de achttiende eeuw
verwijs ik graag naar Buijnsters, P. J. ‘Björnstahl’s bezoek aan Nederlandse boekenverzamelaar in 1774-1775.’ In:
Buijnsters, P.J. Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Utrecht, 1984: 133-153.
120 Wagenaar Hummelinck, M.G. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. Rotterdam, 1998: p.35.
121 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag, 1938-1987:
Toegangsnummer 5672(4), p. 1.
61

elangstelling voor de natuurwetenschappen. 122
Een aantal voorbeelden onderstrepen deze interesse. Wat betreft wiskunde; een ‘maatstok
van koper, geborgen wordende in een koker’, en ook ‘een zeer zwaare kopere plaat in de
gedaante van een breede lineaal, waarop aan de eene zijde de Rhijnlandsche, Amsterdamsche,
Fransche en Engelsche voeten, en aan de andere zijde de verdeeling van de Amsterdamsche El
en Engelsche Yard geborgen wordende in een mahonyhoute schuifdoos’. Wat betreft
natuurkundige werktuigen; werktuigen ten behoeve van weeg-, werktuigkunde en zogenaamde
vrije beweging, waaronder een ‘waterpas van palmhout en een fraai windas van mahonyhout met
koper’; werktuigen ten behoeve van waterloopkunde, luchtkunde, zeilsteenkracht en gezichtkunde.
De sterrenkundige werktuigen waaronder een doosje van koper, waarin een ‘Zonnewyzer met
Compas’, waren volgens de beschrijving van grote waarde, zeer fraai en -niet onbelangrijk-
nauwkeurig. 123
In de achttiende eeuw was de particuliere bibliotheek in de eerste plaats het instrument voor
mensen met intellectuele beroepen en bestuurlijke functies. Een functioneel uitgangspunt hadden
praktisch alle bibliotheken gemeen. De samenstelling van de collectie was echter in de meeste
gevallen ruimer. Enerzijds was dit het gevolg van de interesses van de eigenaar, anderzijds diende
de bibliotheek veelal als statussymbool. 124
Welke genres treffen we aan in P.C. Hasselaer’s bibliotheek? 125 Een groot deel van zijn
boekencollectie bestond uit godgeleerde literatuur. Het zijn onder andere Bijbels,
Bijbelverklaringen, waaronder de bekende ‘Bijbelverklaring’ van J. van Nuys Klinkenberg in
zevenentwintig delen, maar ook psalm- en gezangboeken, leerredenen en vele andere
godgerelateerde werken die zijn boekenkasten hebben gevuld. Hasselaer lijkt een fervent
liefhebber te zijn geweest van J.E. Schubert, een auteur die actief was in de tweede helft van de
achttiende eeuw en religieuze thema’s behandelde, waarvan hij een flink aantal werken bezat. 126
P.C. Hasselaer onderscheidt zich in het religieus boekenbezit niet van andere achttiende eeuwse
lezers. Onderzoek naar boedelinventarissen en boekhandeladministraties heeft aangetoond dat
religieuze boeken verreweg de populairste literatuur in de zeventiende en achttiende eeuw
122 Schneiders, P. ‘1725-1830. Consumptie. Institutionele bibliotheken.’ In: Handboek. Overzicht van de geschiedenis
van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land. Koninklijke Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18
juni 2009. http:// www.bibliopolis.nl
123 Volgens Thera Coppens werden zijn wis-, natuur- en sterrenkundige werktuigen na zijn dood in 1797 verkocht aan
de Universiteit van Utrecht. Waar zij deze informatie op baseert is mij onduidelijk. Feit is dat de gegevens op de
veilingcatalogus -waar doorgaans bij vermeldt wordt wie de koper is- praktisch niet leesbaar zijn. Coppens, T.
Baarnse lusthoven en hun bewoners. Baarn, 1990: p. 134.
124 Heel. ‘1725-1830. Consumptie. Particuliere boeken. Bibliofilie.’ In: Handboek. Overzicht van de geschiedenis van
het gedrukte boek.
125 Het is gezien de omvangrijke inventarislijsten van de veilingcatalogus en boedelinventaris met uitgebreide
bibliografische beschrijvingen helaas niet mogelijk een compleet overzicht van alle titels op te noemen. Er zal een
slechts een kleine greep uit het beschikbare materiaal worden gedaan in om zo een beeld te schetsen van de
collectie.
126 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Den Haag, 1938-1987: Pieter Cornelis Hasselaer.
Toegangsnummer 5672(3), p. 26.
62

waren. 127
Toch is er ook in het religieuze bestand wel wat veranderd. 128 Het religieuze boek werd in
populariteit gevolgd door de historische en geografische literatuur, zo leren we uit analyses van
boekenbezit en gegevens uit egodocumenten ondersteunen dit. 129 Hiermee komen we bij een
lacune in het onderzoek naar de literaire intellectuele geschiedenis van P.C. Hasselaer.
Egodocumenten als brieven, een dagboek of autobiografie zijn niet gevonden in de archieven, en
hoewel zijn boekenbezit grotendeels gereconstrueerd , en in een context geplaatst kan worden, is
het aan de hand van inventarislijsten niet mogelijk zijn leesgedrag te ontdekken. 130 Uit onderzoek
blijkt bovendien dat er juist in de achttiende eeuwse leescultuur geen patroon te ontdekken is in
het leesgedrag. Waar de inmiddels verworpen visie op de leescultuur er vanuit ging dat er sprake
was van het zogenaamde zeventiende eeuwse intensief -(her)lezen van een klein corpus-, naar
extensief -meer en gevarieerder- lezen hebben wetenschappers inmiddels geconstateerd dat er
veeleer sprake was van een toenemende complexiteit van het lezen. 131
Lange tijd werd ook gedacht dat het achttiende eeuwse literaire publiek gekarakteriseerd
kon worden als zijnde politiek burgerlijk, groeiend en aan het emanciperen. 132 Tegenwoordig is de
consensus dat er geen sprake is van een typisch achttiende eeuws publiek. Er bestonden in grote
lijnen twee soorten boekenlezers; enerzijds lezers die zich uitsluitend verdiepten in functionele
literatuur, anderzijds lezers die van een bredere interesse blijk gaven. De laatste groep kocht
functionele literatuur en verdiepte zich eveneens in wetenschap, kunst en smaak, ook wel
ontwikkelingsliteratuur. Deze groep is bovendien weer onder te verdelen in een meerderheid wiens
belangstelling geen bijzondere scholing vereist, en een minderheid wiens interesses boven dit
niveau insteeg. 133 Het is in deze laatste groep dat we Hasselaer kunnen plaatsen.
P.C. Hasselaer had een schat aan functionele literatuur in zijn boekenkasten staan. In het
bijzonder werken van utilitaire aard, zoals literatuur ten behoeve van scholing- en beroep,
praktische en maatschappelijke informatie, overheidswerken en lokale studies. 134 Zoals vrijwel al
zijn standgenoten werd Hasselaer opgeleid als jurist. In 1754 werd hij lid van de Vroedschap van
127 Blaak, J. ‘Dagelijkse leescultuur. Lectuurconsumptie in vroegmoderne Nederlandse dagboeken.’ In: Rossem, S. van
en M. de Wilde red. Boekgeschiedenis in het kwadraat: context en casus. Brussel, 2006: p. 109-120, 111.
128 In de achttiende eeuw kwamen er nieuwe genres op waaronder het tijdschrift en met name –vanaf circa 1780- de
zedenkundige roman. Stouten, J. Verlichting in de letteren. Leiden, 1984: p. 26.
129 Blaak ‘Dagelijkse leescultuur. Lectuurconsumptie in vroegmoderne Nederlandse dagboeken.’ 112-113.
130 Het familiearchief van de Hasselaer’s in het Stadsarchief Amsterdam leverde in dit opzicht helaas geen gegevens
op. ‘Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000.’ Stadsarchief Amsterdam. Archief van de notarissen ter
standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
131 Brouwer, J. ‘1725-1830. Consumptie. Leesgedrag/gebruikssporen.’ In: Handboek. Overzicht van de geschiedenis
van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land. Koninklijke Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18
juni 2009. http:// www.bibliopolis.nl
132 Kloek, J. ‘De lezer als burger. Het literaire publiek in de achttiende eeuw.’ In: De achttiende eeuw. Documentatieblad
van de werkgroep achttiende eeuw, jrg. 26 nr. 1 (1994): p. 177-191, 177. Voor een extensief overzicht van historisch
onderzoek naar leescultuur in de achttiende eeuw. Een overzicht van bronnen en benaderingen, resultaten en
problemen verwijs ik graag naar het gelijknamige artikel van Han Brouwer. Brouwer, H. ‘Rondom het boek. Historisch
onderzoek naar leescultuur, in het bijzonder in de achttiende eeuw. Een overzicht van bronnen en benaderingen.
Resultaten en problemen.’ In: De achttiende eeuw. Documentatieblad van de werkgroep achttiende eeuw, jrg. 20 nr.
1 (1988): p. 51-120.
133 Kloek. ‘De lezer als burger. Het literaire publiek in de achttiende eeuw.’ 184.
134 Ibidem, 183.
63

Amsterdam. In 1755 vertrok hij evenwel naar Indië als waterfiscaal. 135 In Indië werd Hasselaer
spoedig benoemd tot Resident van Cheribon en verkreeg op een later tijdstip ook de titel Ordinaris
Raad van Indie. Zoals reeds door Wagenaar Hummelinck beschreven schreef Hasselaer een soort
wetboek van Strafrecht op basis van de plaatselijke gewoonten, het zogenaamde Adatrecht. In
1772 vertrok hij naar de Republiek als Admiraal van de Retourvloot. 136 Na zijn thuiskomst werd hij
vrijwel onmiddellijk benoemd tot burgemeester van Amsterdam. Opmerkelijk genoeg kocht
Hasselaer toen ook Groeneveld terug en oefende eveneens weer de functie van Ambachtsheer
van de beide Eemnessen uit.
In het kader van deze beroepscarrière had Hasselaer een ruime verzameling
rechtsgeleerde literatuur, waaronder inleidingen op de rechtsgeleerdheid, verhandelingen over
manieren van procederen, militaire jurisdictie, het zeerecht, het kerkrecht, en keuren, resoluties, en
ordonnanties van verschillende steden waaronder Den Haag, Utrecht, Amsterdam, Dordrecht, en
Papendrecht. 137 Als zeereiziger bezat Hasselaer werken over goed zeemanschap, zoals
handleidingen en instructies met betrekking tot de stuurmanskunst, en het ‘Zeemanshandboek’
van Van Kinsbergen. Boeken over handel, vele politieke traktaten en staatkundige verhandelingen
sierden eveneens de boekenkasten. Ook bezat Hasselaser enige werken van bekende (politieke)
filosofen als, Hume’s ‘Staatkundige Verhandelingen’, Montesquieu’s ‘Aart der Wetten’ en H.
Moreau’s ‘Pligten der Overheden’.
Afgezien van godgerelateerde en functionele literatuur -twee genres die deel uitmaakten
van iedere bibliotheek van stand- bezat Hasselaer ook een grote hoeveelheid zogenaamde
ontwikkelingsliteratuur. De achttiende eeuwse ontwikkelingsliteratuur lijkt te zijn gebaseerd op een
sterk besef van huiselijkheid, verantwoordelijkheidsgevoel, ingetogenheid, vaderlandsliefde en ook
godsdienstig gevoel. 138 Zoals reeds vermeld waren -na religieuze boeken- de historische werken
het meest populair. Dit blijkt ook uit Hasselaer’s bibliotheek. Een groot deel van de historische
literatuur handelt over Amsterdam of Holland. Hasselaer keek hierbij ook vaak over de grenzen
van de Republiek heen. We treffen met name boeken aan over de VOC en de koloniën; meestal
handelend over Indië en Batavia. Boeken over Engeland en Frankrijk passeren tevens een enkele
keer de revue. We komen eveneens een -volgens de boedelinventaris- kostbaar boek getiteld
‘Hedendaagse Arabische Historie’ tegen, en ook treffen we in dit genre reisverslagen met VOC
-een enkele keer WIC- gerelateerde plaatsen aan.
We blijven in het verlengde van reisverslagen als er geconstateerd wordt dat Hasselaer
eveneens beschikte over een ruime verzameling werken met geografie als onderwerp. In zijn
boekenkast stonden onder andere een waardevolle editie van de Atlas Minor waarvan de band op
de snee was verguld, en een kostbaar ‘Historie Geographisch, Genealogisch en Oordeelkundig
135 Pluim, T. ‘De Hasselaers op Groeneveld.’ In: De Eembode 22-03-1929.
136 Wagenaar Hummelinck. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. 45-46.
137 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag,1938-1987:
Toegangsnummer 5672(3), p. 32.
138 Kloek. ‘De lezer als burger. Het literaire publiek in de achttiende eeuw.’ 184.
64

Woordenboek’ van Hoogstraatens in negen delen. Binnen het geografische thema treffen we ook
werken van godsdienstige aard zoals ‘Godsdiensten van alle volken met Plaaten’ van A. Haubach
in zes delen. Iets dichter bij huis zijn de vele beschrijvingen van de stad Amsterdam.
P.C. Hasselaer bezat eveneens poëtische werken. In vergelijking met de godsdienstige,
puur functionele en historische werken vormt dit genre slechts een klein deel van zijn bibliotheek.
Wederom blijkt Hasselaar een kind van zijn tijd; het merendeel van de dichtbundels wordt
gekenmerkt door godsdienstige thema’s. Uitzonderingen hierop vormen onder andere een aantal
hofdichten, en de ‘Gedaantewisselingen’ van Ovidius Naso. We treffen ook enige toneelstukken en
in die tijd populaire werken als Fabelen en Vertelsels van C.F. Gellert. Wat ontbreekt is echter
populair proza, als pikante of wildavontuurlijke verhalen. 139 Nu is het uiteraard mogelijk dat
dergelijke werken door nabestaanden uit de boedelinventaris en veilingcatalogus zijn verwijderd.
Wel beschikte Hasselaer nog over een aantal woordenboeken; een Nederlands-Latijns, Engels-
Duits, Nederlands-Frans en Frans-Italiaans woordenboek, en ook twee ‘Dictionarium Latino
Belgicum’.
In het poëtische genre stuiten we ook op een aantal lofredes op het Huis van Oranje;
‘Dichtkundige Lauerbladen op zijn Hoogheid W.K.H. Friso’ uit 1747 in drie delen, ‘Vrede en
zegenwenschen op W.K.H. Friso’ uit 1747, ‘Dichtkundige cypressenbladen op W.K.H. Friso’ uit
1752 en ook een ‘Lofreden op Prins Willem de I’. 140 In het kader van deze ogenschijnlijke
Oranjeverheerlijking treffen we ook werken over ‘Het leven van Willem de I’ in vier delen, ‘Het
leven van Frederik Hendrik’ in twee delen, ‘Het leven van Willem de II’ in twee delen en Het leven
van Willem IV’ aan. Wat vertelt ons dit? Thera Coppens veronderstelt in ‘Baarnse lusthoven en hun
bewoners’ op basis van het zojuist genoemde bronmateriaal, dat hij een groot bewonderaar was
van het Huis van Oranje. 141 Wagenaar Hummelinck komt tot eenzelfde conclusie als hij zegt dat
Hasselaer in zijn functie als burgemeester van Amsterdam regelmatig relletjes tussen Patriotten en
Prinsgezinden meemaakte, waarbij hij aan de kant van de laatstgenoemden stond. 142
Ik ben geneigd -op basis van de hiergenoemde bronnen- me voorzichtig bij hen aan te
sluiten. Desalniettemin zou er voor een sluitende conclusie omtrent de politieke voorkeuren van
P.C. Hasselaer een uitgebreider onderzoek plaats moeten vinden. Voor kennis van het geestelijk-
en maatschappelijk leven in de achttiende eeuw waren kranten, tijdschriften en pamfletten een
belangrijke bron van informatie. 143 Dergelijke bronnen zijn in dit onderzoek niet betrokken.
139 Vanaf het begin van de achttiende eeuw kwam er veel populair proza op de markt. Na 1780 loopt deze stroom terug
en komt de roman op. Het is geenszins het geval dat de roman andere genres verdrongen heeft. Voor een overzicht
van dergelijke werken zie Stouten, J. Verlichting in de letteren. Leiden, 1984.
140 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag, 1938-1987:
Toegangsnummer 5672(3), p. 33. Zie ook de boedelinventaris.
141 Coppens, T. Baarnse lusthoven en hun bewoners. Baarn, 1990: p. 133.
142 Of dit een oprechte overtuiging of slechts een politieke tactiek was om invloed te behouden lijkt niet helemaal
duidelijk. Wagenaar Hummelinck. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. 49.
143 Blaak. ‘Dagelijkse leescultuur. Lectuurconsumptie in vroegmoderne Nederlandse dagboeken.’ 114. De krant was een
veel -zo niet het meeste- gelezen drukwerk in de laat achttiende eeuw. Kranten waren nieuwsbronnen en gingen
geleidelijk ook de publieke opinie beïnvloeden. Om op de hoogte te blijven van de politieke actualiteit en deel te
nemen aan de publieke discussie, die aan het einde van de achttiende eeuw steeds beladener werd, namen lezers
toevlucht tot pamfletten.
65

Naast bovengenoemde prinsgezinde werken -die niet als bijzonder waardevol staan
opgetekend in de boedelinventaris- stuiten we ook op een aantal werken uitgevoerd in folio
formaat van bijzonder grote waarde. Deze werken handelen over de begrafenis van Willem I en
de uitvaart van prins Maurits, Frederik Hendrik, Ernst Kazimier en Willem Hendrik Friso behoren tot
de top vijf van meest kostbare boeken in de boekencollectie van P.C. Hasselaer. 144 In het luxe folio
formaat zien we ook de ‘Historie der Nederlandschen vorsten met plaaten’ van Van Hiris in drie
delen. We treffen echter ook enige zelfgeschreven werken van Hasselaer aan, waaronder het niet
bepaald prinsgezinde werk ‘Oldenbarnevelts eer verdedigd’.
Het bovenstaande resumerend; het bezit van godgerelateerde-, en functionele literatuur maakt
P.C. Hasselaer een kind van zijn tijd. Het is zijn persoonlijke levensgeschiedenis die nog enkele
andere accenten toevoegt aan zijn boekencollectie.
Uit de veilingcatalogus en de boedelinventaris blijkt –in overeenstemming met de conclusie
van Wagenaar Hummelinck- dat P.C. Hasselaer een interesse had voor wetenschap, en met name
natuur- en sterrenkunde. Zo bezat hij onder andere -in overeenstemming met zijn collectie wis-,
natuur- en sterrenkundige werktuigen- een ‘Handleiding tot de sterrenhemel’ van Bode, Nollet’s
‘Natuurkundige lessen’ en een aantal ‘Verhandelingen van het Batavische Genootschap’. 145
In Hasselaer’s boekenkast stonden vele boeken over de planten- en dierenwereld. Zijn
interesse beperkte zich niet tot inlandse dieren, maar ging ver over de grenzen en was exotisch
van aard. Een kleine greep levert het volgende op; de ‘Beschrijving der Aardgewassen’ van A.
Munting uit 1696; een populair kruidenboek in de achttiende eeuw met meer dan 250
gedetailleerde kopergravures; het ‘Kruidkundig woordenboek’ van Miller uit 1745 en ook het in die
tijd bijzonder kostbare boek ‘Verzameling van Uitlandsche en zeldzame Vogelen met gecouleurde
platen’ van G. Edwards en M. Catesby uit 1772 en ‘Nederlandsche Vogelen bestaande in een
complete verzameling van 150 plaaten’. We treffen eveneens De Buffon’s en Daubentons’
‘Natuurlijke historie met de Beschrijving van des Konings Kabinet’ uit 1773 in zeventien delen aan,
alsook ‘Natuurlijke Historie der dieren en planten’ van Linnaeus. Het populaire ‘Catechimus der
Natuur’ van J.F. Martinet ontbrak ook niet. Een subgenre binnen de natuurhistorische werken
vormen enkele vormen over landbouw en lusthoven.
Tot zover de inhoudelijke verkenning van P.C. Hasselaer’s boekenkasten. In het reconstrueren van
de bibliotheek en het literaire en intellectuele leven van P.C. Hasselaer is er gestreefd naar
volledigheid. Er zijn echter altijd vragen die open blijven. Een aantal punten -die in de toekomst
wellicht meer onderzoek behoeven- valt op. Zo staan er verhoudingsgewijs weinig werken
geschreven in de Franse en Latijnse taal op de boekenplank, en zijn veel werken vanuit hun
144 ‘Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000.’ Stadsarchief Amsterdam. Archief van de notarissen ter
standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
145 Het Batavische Genootschap was opgericht in 1769 als een stichting tot bevordering van proefondervindelijke
wijsbegeerte en had als doel het leveren van bijdragen aan de ontplooiing van wetenschap en techniek.
66

oorspronkelijke taal vertaald naar het Nederlands. Deze constatering maakt een aan het begin van
deze bijdrage gemaakte bewering nog aannemelijker; P.C. Hasselaer was geen bibliofiele
verzamelaar. In de bibliofiele particuliere bibliotheken van de echte boekenliefhebber was het
aantal contemporaine werken juist niet groot en het Frans en Latijn overheersten de Nederlandse
taal. 146 Hasselaer lijkt beroepshalve een privé collectie te hebben opgebouwd en legde zich
daarnaast toe op enkele specifieke terreinen van interesse.
Op de vraag waar de bibliotheek zich bevonden heeft, moet ik helaas het antwoord
schuldig blijven. Uit de systematiek van de boedelinventaris kon dit niet worden opgemaakt. Een
tweede onbeantwoorde vraag betreft de inrichting van de bibliotheek. Egodocumenten en literaire
beschrijvingen zijn doorgaans de meest bruikbare bronnen voor het geven van een impressie van
de inrichting en sfeer van de bibliotheek. 147 Zoals reeds eerder is vermeld, beschikken we in het
geval van Groeneveld in de tijd van Hasselaer niet over deze bronnen. Het is niet ongewoon dat
veilingcatalogi op de laatste pagina een lijst geven met objecten en boekenkasten die zich in de
bibliotheek hebben bevonden. 148 Ongelukkigerwijs is dit niet het geval bij de veilingcatalogus van
P.C. Hasselaer. De boedelinventaris licht slechts een tipje van de sluier op door de vermelding van
een kostbare mahonie houten boekenkast en een minder kostbare ebbenhouten boekenkast
ingelegd met koper.
Joan Huydecoper
De verkenning van de intellectuele geschiedenis wordt nu verschoven naar een latere periode. Het
was Joan Huydecoper die Groeneveld kocht na de dood van P.C. Hasselaer waar hij tot zijn dood
in 1836 woonde gedurende de zomermaanden. Wagenaar Hummelinck vermeldt het intellectuele
leven van Huydecoper niet. Een geweldige vondst in het Utrechts Archief kan in dit opzicht nieuwe
inzichten bieden. In een stapel documenten uit het Huydecoper Archief troffen wij onverwacht een
zogenoemde ‘staat van verdeling’. Het betreft een verdeling van de nalatenschap van Huydecoper
waaronder een taxatie van de bibliotheek in zijn Amsterdamse woonhuis en Groeneveld. 149
Deze bron is een waardevolle vondst aangezien het mogelijkheden biedt de intellectuele
geschiedenis van Groeneveld na P.C. Hasselaer een aantal decennia tot in de negentiende eeuw
door te trekken. Dit is te meer interessant daar Joan Huydecoper in een compleet andere wereld
leefde dan P.C. Hasselaer na een tijd gekenmerkt door de Franse Revolutie, de Napoleontische
Oorlogen, de Restauratie en de Belgische Opstand in 1830, een tijd bovendien waarin nieuwe
ideeën en denkbeelden opkwamen. 150
146 Heel. ‘1725-1830. Consumptie. Particuliere boeken. Bibliofilie.’ In: Handboek. Overzicht van de geschiedenis van het
gedrukte boek.
147 Buijnsters, P.J. ‘J.J. Björnstahl’s bezoek aan Nederlandse boekenverzamelaar in 1774-1775.’ In: Buijnsters, P.J.
Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Utrecht, 1984: p. 133-153, 148.
148 Keijsper. ‘Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld.’ 209.
149 ‘Tauxatie van de Bibliotheek. Nagelaten door wylen Hoog Edel Geboren Jonkeer J. Huydecoper van Maarsseveen.’
Het Utrechts Archief. Huydecoper Archief. Toegangsnummer 67. Nr. 651.
150 Voor een heldere uiteenzetting van de Nederlandse politieke geschiedenis verwijs ik graag naar Aerts, R., e.a., red.
Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland 1780-1990. Amsterdam, 1999.
67

Literatuur staat niet buiten de maatschappij, maar maakt er deel van uit.
Mentaliteitsveranderingen zien we terug in de titels op de boekenplanken. 151 In de achttiende eeuw
had de Bijbel veel houvast gegeven. In de negentiende eeuw was de samenleving veel
ingewikkelder geworden; de Bijbel en ook literatuur bood in toenemende mate steun. 152 De
opvattingen over de literatuur zelf zijn in de negentiende eeuw drastisch gewijzigd ten opzichte van
de achttiende en eerdere eeuwen. In de nieuwe ideeën van de romantiek werd creativiteit de
motor van intellectuele uitspattingen. Nieuwe genres in de eerste helft van de negentiende eeuw
waren de historische roman en het historisch dichtverhaal. 153 Het is de vraag in hoeverre Joan
Huydecoper in dit plaatje past.
Het boekenbezit van Huydecoper is te reconstrueren aan de hand van de taxatie van zijn
bibliotheek. Een groot verschil met de boedelinventaris van P.C. Hasselaer is dat de taxatie enkel
en alleen betrekking heeft op de bibliotheek die zich op Groeneveld heeft bevonden. 154
Een snelle blik op de taxatie van de bibliotheek leert dat Huydecoper vele Franstalige
werken in zijn boekenkast had staan. Opvallend is ook dat we een aantal memoires van vrouwen
aantreffen, waaronder de ‘Memoires historique de Josephine’ waar wellicht de ‘Mémoires
historiques et secrets de l'impératrice Joséphine’ van Mademoiselle Lenormand mee is bedoeld,
alsook ‘Memoires de Madame Belleville’. Huydecoper lijkt -in tegenstelling tot de vorige bewoner-
geen fervent liefhebber van planten- en dierenkunde te zijn geweest, al heeft hij wel enkele werken
met dat onderwerp in de kast staan, waaronder een summier aantal boeken over tuinieren.
Huydecoper lijkt net als Hasselaer een kind van zijn tijd als we in zijn bibliotheek titels van -
de tot de literaire stroming van het sentimentalisme behorende- Rhijnvis Feith aantreffen, zoals
‘Dagboek mijner goede werken’ (1785), en ‘Thirza of de Zege van den Godsdienst; treurspel’
(1784). Op de boekenplank stond eveneens ‘Alle werken van Jakob Cats’ uitgegeven door R.
Feith; een klassieker. Ook stuiten we op ‘Holland Arkadia’ van Adriaan Loosjes waarin de nieuwe
landschapsbeleving gevierd werd. 155 Meer onderzoek is echter nodig om deze rijke bron volledig
recht te doen; onderzoek waarvan we hopen dat het in de nabije toekomst uitgevoerd gaat
worden.
151 Mathijsen, M. Het literaire leven in de negentiende eeuw. Leiden, 1987: p. 2.
152 Ibidem, 2.
153 Ibidem, 79-85.
154 Dezelfde lacunes waar we in het onderzoek naar Hasselaer mee te kampen hadden, treffen we aan bij Huydecoper.
Egodocumenten met voor dit onderzoek belangrijke gegevens ontbreken. Het is zo moeilijk uitspraken over het
leesgedrag te doen, en ook op de vraag naar de inrichting van de bibliotheek kan er helaas geen antwoord gegeven
worden. De bronnenkritiek zoals geuit bij Hasselaer gaat ook hier op; een boedelinventaris of een taxatie van een
bibliotheek, beiden zijn slechts een momentopname.
155 Voor een overzicht van de landschapsbeleving verwijs ik graag naar Laarse, van der R. ‘De beleving van de
buitenplaats. Smaak, toerisme en erfgoed.’ In: Laarse, van der R., red. Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en
musealisering. Amsterdam, 2005.
68

Afsluiting en advies voor musealisering
Hiermee eindigt de verkenning van de intellectuele geschiedenis van Groeneveld in de achttiende
en negentiende eeuw. Het musealiseren van het literaire intellectuele erfgoed van Groeneveld is
een uitdaging. De collecties van P.C. Hasselaer en J. Huydecoper zijn na hun dood uiteen
gevallen, en in het geval van Hasselaer is het niet vast te stellen welke boeken zich precies op
Groeneveld hebben bevonden. In huismusea is beleving vaak een sleutelwoord. In het geval van
Groeneveld is het echter niet vastgesteld waar de bibliotheek zich in de achttiende en begin
negentiende eeuw heeft bevonden. De sfeer en inrichting zijn eveneens onbekend. Het is derhalve
historisch onverantwoord over te gaan tot een reconstructie van de bibliotheek.
Een interessante ingang is Hasselaer’s specifieke plant- en dierkundige interesse. In de
zeventiende en achttiende eeuw gaf de VOC handel een impuls aan de plantkunde. Dit
resulteerde in vele uitgaven prachtige uitgaven op dit gebied. Een kleine tentoonstelling met
Hasselaer’s collectie als middelpunt lijkt bovendien goed aan te sluiten op de boodschap die
Groeneveld wil uitdragen als onderdeel van het ministerie van Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit. 156
Een tweede interessante mogelijkheid biedt de sterrenwerktuigkundige collectie van
Hasselaer. Een aantrekkelijk scenario is het organiseren van een rondleiding waarin beleving
centraal staat. In de nachtelijk uren zouden bezoekers de mogelijkheid kunnen krijgen op een
buitenplaats de sterrenhemel te verkennen. Zo treden zij in de in de voetsporen van een
achttiende eeuwse bewoner van Groeneveld.
156 Exemplaren van Hasselaer’s titels zullen terug te vinden zijn in antiquariaten en op de afdeling bijzondere collecties
van universiteitsbibliotheken.
69

Geraadpleegde literatuur
Aerts, R., e.a., red. Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland
1780-1990. Amsterdam, 1999.
Blaak, J. ‘Dagelijkse leescultuur. Lectuurconsumptie in vroegmoderne Nederlandse dagboeken.’
In: Rossem, S. van en M. de Wilde red. Boekgeschiedenis in het kwadraat: context en casus.
Brussel, 2006: p. 109-120.
Buijnsters, P.J. Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Utrecht, 1984.
Brouwer, H. ‘Rondom het boek. Historisch onderzoek naar leescultuur, in het bijzonder in de
achttiende eeuw. Een overzicht van bronnen en benaderingen. Resultaten en problemen.’ In: De
achttiende eeuw. Documentatieblad van de werkgroep achttiende eeuw, jrg. 20 nr. 1 (1988): p.
51-120.
Coppens, T. Baarnse lusthoven en hun bewoners. Baarn, 1990.
Brouwer, J. ‘1725-1830. Consumptie. Leesgedrag/gebruikerssporen.’ In: Handboek. Overzicht van
het geschiedenis van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land. Koninklijke
Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18 juni 2009.
http:// www.bibliopolis.nl
Heel, J. van. ‘1725-1830. Consumptie. Particuliere bibliotheken (bibliofilie).’ In: Handboek.
Overzicht van het geschiedenis van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land.
Koninklijke Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18 juni 2009.
http:// www.bibliopolis.nl
Keijsper, C. ‘Geen boek kwam in zijne woning dat niet ijverig werd ingezien en doorsnuffeld.’
Particuliere bibibliotheken in de negentiende eeuw.’ In: De negentiende eeuw. Lezen in rangen en
standen, jrg. 24 nr. 3-4 (2000): p. 199-212.
Kloek, J. ‘De lezer als burger. Het literaire publiek in de achttiende eeuw.’ In: De achttiende eeuw.
Documentatieblad van de werkgroep achttiende eeuw, jrg. 26 nr. 1 (1994): p. 177-191.
Laarse, van der R. ‘De beleving van de buitenplaats. Smaak, toerisme en erfgoed.’ In: Laarse, van
der R., red. Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering. Amsterdam, 2005.
Laarse, van der R. en Y. Kuiper, red. Beelden van de buitenplaats. Elitevorming en
notabelencultuur in Nederland in de negentiende eeuw Hilversum, 2005.
Mathijsen, M. Het literaire leven in de negentiende eeuw. Leiden, 1987
Pluim, T. ‘De Hasselaers op Groeneveld.’ In: De Eembode 22-03-1929.
Schneiders, P. ‘1725-1830. Consumptie. Institutionele bibliotheken.’ In: Handboek. Overzicht van
het geschiedenis van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het eigen land. Koninklijke
Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18 juni 2009. http:// www.bibliopolis.nl
Spies, P., e.a. Het Grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in beeld gebracht; gevels,
interieur en het leven aan de gracht. Dl 1. Den Haag, 1991.
Stouten, J. Verlichting in de letteren. Leiden, 1984.
Wagenaar Hummelinck, M.G. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. Rotterdam, 1998.
70

Aanbevolen literatuur
Bogaard, C. van en M. van Vlierden. Huismusea in Nederland. Kasteel-Museum Sypesteyn en het
ontstaan van verzamelaarshuizen in Nederland ca. 1870 – 1930. Zwolle, 2007.
Handboek. Overzicht van het geschiedenis van het gedrukte boek. 1725-1830 Oriëntatie op het
eigen land. Koninklijke Bibliotheek. Laatst geraadpleegd op 18 juni 2009.
http:// www.bibliopolis.nl
Kloek, J.J. en W.W. Mijnhardt. ‘Het lezerspubliek als object van onderzoek. Boekaanschaf in
Middelburg in het begin van de negentiende eeuw.’ In: In: Berg, W. van den en P. van Zonneveld
red. Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw. Utrecht, 1986: p. 69-91.
Luger, B. ‘Wie las wat in de negentiende eeuw? Een verkenning.’ In: Berg, W. van den en P. van
Zonneveld red. Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw. Utrecht, 1986: p. 46-68.
Geraadpleegde archieven
Het Utrechts Archief
‘Tauxatie van de Bibliotheek. Nagelaten door wylen Hoog Edel Geboren Jonkeer J. Huydecoper
van Maarsseveen.’ Het Utrechts Archief. Huydecoper Archief. Toegangsnummer 67. Nr. 651.
Stadsarchief Amsterdam
‘Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000.’ Stadsarchief Amsterdam. Archief van de
notarissen ter standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie
Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag,
1938-1987. Toegangsnummer 5672(3).
Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag,
1938-1987. Toegangsnummer 5672(4)
Afbeeldingen
George van der Mijn. Mr. Pieter Cornelis Hasselaer (1720-97), raad van Indië en burgemeester
van Amsterdam met zijn gezin. 1763. Doek. 249 x 288 cm. Rijksmuseum Amsterdam.
71

Bijlage
George van der Mijn. Mr. Pieter Cornelis Hasselaer (1720-97), raad van Indië en burgemeester
van Amsterdam met zijn gezin. 1763. Doek. 249 x 288 cm. Rijksmuseum Amsterdam.
72

‘Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000.’ Stadsarchief Amsterdam. Archief van de
notarissen ter standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
73

‘Tauxatie van de Bibliotheek. Nagelaten door wylen Hoog Edel Geboren Jonkeer J. Huydecoper
van Maarsseveen.’ Het Utrechts Archief. Huydecoper Archief. Toegangsnummer 67. Nr. 651.
75

Kunstverzamelingen. Pieter Cornelis Hasselaer en Jan Lucas van der Dussen
uitgelicht
Froukje van der Meulen
Verfraaiing van Groeneveld
Door de jaren heen is Groeneveld verfraaid geweest met een zeer rijke en uiteenlopende schat
aan kunstvoorwerpen. Het huis is vaak van eigenaar veranderd. Iedere nieuwe bewoner nam zijn
eigen meubels, servies en kleden mee, maar ook kunstwerken, curiosa en andere
verzamelobjecten behoorden vaak tot de inboedel. Wanneer de bewoner wegging of stierf, werden
de roerende goederen verhuisd of geveild. Zodoende is er tegenwoordig weinig meer te zien van
de oorspronkelijke versieringen van Groeneveld. Dat is jammer, want juist persoonlijke bezittingen
als schilderijen, tekeningen en prenten zeggen veel over de eigenaren van kasteel Groeneveld.
Wat waren hun interesses, wat was hun smaak, en weken ze hierin af van hun tijdgenoten? Welk
doel had het verzamelen van kunst – puur liefhebberij, statusverhoging of investering? Kortom, wat
zeggen kunstverzamelingen over de intellectuele geschiedenis van Groeneveld? In deze bijdrage
zal aan de hand van archief- en literatuuronderzoek worden geprobeerd deze vragen te
beantwoorden. 157
Bronnen
Intensief onderzoek naar de aard van het bezit van kunstvoorwerpen van enkele eigenaren van
Groeneveld is nog niet eerder uitgevoerd. Archiefonderzoek heeft echter licht geworpen op de
kunstverzamelingen van Groeneveldbewoners. Met name het intensieve onderzoek naar de
Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques, samengesteld door Frits Lugt, heeft hieraan
bijgedragen. 158 Een rijke bron, want niet alleen geeft het een overzicht van de bezittingen die
geveild werden na het overlijden van de eigenaar, maar ook hielden de meeste Hollandse
kunsthandelaars op de veilingen de prijzen en kopers nauwkeurig bij en bewaarden ze die
geannoteerde catalogi zorgvuldig. Zo is in sommige gevallen aan ons overgeleverd voor welke
prijs een schilderij verkocht werd en aan wie. Van twee Groeneveldbewoners, Jan Lucas van der
Dussen en Pieter Cornelis Hasselaer, is een dergelijke veilingcatalogus opgenomen in het
Répertoire. Deze zijn in publicaties over Groeneveld wel bekend, maar niet intensief gebruikt. Wel
wordt vaak verwezen naar de boedelinventaris van Hasselaer, maar die mist de gegevens over de
prijzen en kopers. In deze bijdrage is daarom het Répertoire uitvoerig gebruikt.
157 Spullen uit het dagelijks leven, zoals meubels, kleden, servies etc. worden buiten beschouwing gelaten. Echter, in
boedelinventarissen en veilingcatalogi worden deze ‘gewone’ voorwerpen wel uitvoerig beschreven. Zeker met
betrekking tot het interieur en het dagelijks leven op Groeneveld zou dit een interessant onderwerp van onderzoek
kunnen zijn.
158 Frits Lugt (1884-1970), Nederlands kunsthistoricus en verzamelaar, stelde tussen 1938 en 1987 dit naslagwerk
samen waarin de veilingcatalogi vanaf 1600 tot 1925 zijn geanalyseerd en beschreven. Het Répertoire is o.a. te
raadplegen in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie.
77

Andere bronnen die informatie geven over de kunstverzamelingen van
Groeneveldbewoners zijn een verkoopbiljet van Groeneveld uit 1797, een egodocument, te weten
een beschrijving van de bruiloft van Hasselaers dochter in 1780 en de al genoemde
boedelinventaris uit 1797. Deze (ook in de literatuur over Groeneveld veelvuldig gebruikte)
bronnen hebben elk betrekking op Pieter Cornelis Hasselaer. Een verkoopakte geeft enig inzicht in
de kunstverzameling van Marcus Mamuchet, maar dit blijft beperkt tot een verwijzing naar de
‘portraitten en schilderijen int comptoir hangende’. 159 In het Huydecoper-archief wordt melding
gemaakt van een kunstkas die beschreven zou zijn in de staat van verdeling van de nalatenschap
van Joan Huydecoper, maar die is tot op heden niet gevonden. 160
Gezien het beschikbare bronmateriaal moet geconcludeerd worden dat over de
kunstverzamelingen van Pieter Cornelis Hasselaer en, in mindere mate, Jan Lucas van der
Dussen verreweg de meeste informatie voorhanden is en dat in deze bijdrage daarom uitsluitend
deze twee bewoners behandeld zullen worden.
De kunstverzameling van Van der Dussen
De Amsterdamse patriciër Jan Lucas van der Dussen was eigenaar van Groeneveld van 1755 tot
zijn dood in 1774. In datzelfde jaar, op 31 oktober, werden zijn bezittingen geveild in Amsterdam.
De veilingcatalogus omvat 37 schilderijen, 754 tekeningen en maar liefst 5646 prenten. 161 Van der
Dussen was geen onbekende in de Amsterdamse kunstwereld: in het voorwoord van de catalogus
wordt van hem gesproken als ‘zynde den naam van wylen den Hoog Edele Heer Verzamelaar, en
de verzameling zelve, by veelen en wel byzonder hier ter plaatse, zo wel bekend, dat onze
Lofuitingen des wegens, van geen de minste waarde, of nut zouden zyn.’ 162 Benadrukt wordt dat
hij een ‘agtingswaardigen Kunstminnaar’ is, die voor zijn verzameling kosten noch moeite
gespaard heeft. 163 Ook wordt de ‘groote uitgebreidheid, inzonderdheid wat de Prentkunst betreft’
geroemd. 164 Een verkooppraatje voor potentiële bieders wellicht, maar we zullen zien dat er zeker
een kern van waarheid in zit.
Tot de topstukken (of in elk geval de stukken die het meeste geld opbrachten) van Van der
Dussens schilderijencollectie behoorde onder andere een Jupiter en Danaë van Hendrick Goltzius
uit 1603 (in 1797 verkocht voor f 630,- en tegenwoordig in bezit van het Los Angeles County
Museum of Art) en De Moedertaak van Pieter de Hoogh uit 1660 (destijds verkocht voor f750,- en
nu onderdeel van de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam). Deze twee schilderijen,
159 Verzegeling van het comptoir van Marcus Mamuchet van Houderingen overleden te Baarn. Het Utrechts Archief.
Notariële akten. Toegangsnummer U139a17. Nr. 166.
160 Staat van verdeling van de nalatenschap van Huydecoper waaronder een taxatie van de bibliotheek en kunstkas in
het huis in Amsterdam en van Groeneveld. Het Utrechts Archief. Huydecoper Archief. Toegangsnummer 67. Nr. 651.
161 Zie voor een overzicht van de geveilde schilderijen van Van der Dussen: bijlage I. Afbeeldingen van genoemde
schilderijen zijn te zien in bijlage III.
162 Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Den Haag 1938-1987. Jan Lucas van der Dussen.
Toegangsnummer 2329.
163 ibidem
164 ibidem
78

tegenwoordig te zien in gerenommeerde musea, zijn typerend voor Van der Dussens collectie: van
hoogstaande kwaliteit, en vervaardigd door een Hollandse kunstenaar in de Gouden Eeuw. Zijn
schilderijen zijn zelfs zonder uitzondering van Hollandse origine. Verreweg de meeste (27 van
31) 165 schilderijen zijn zeventiende-eeuws. Een speciale voorkeur voor een tijdvak binnen deze
periode laat zich overigens niet duidelijk uittekenen. Meer moderne werken bezat Van der Dussen
ook, maar daar zijn dan ook aanwijsbare redenen voor. Zo zijn er twee schilderijen van Cornelis
Troost (1696-1750), die een aangetrouwd familielid was van Van der Dussen. 166 Een gezicht op de
Herengracht door Jan van der Heyden uit 1760 is ook niet uit de lucht gegrepen: Van der Dussen
bezat een pand op Herengracht nummer 433. 167 Misschien stond zijn huis erop afgebeeld? Wat
genre betreft is er geen duidelijke voorkeur te onderscheiden. De meeste schilderijen zijn religieus
van aard, maar ook stadsgezichten, landschappen, architectuur en portretten zijn goed
vertegenwoordigd. De belangrijkste criteria voor Van der Dussen lijken te zijn geweest
‘zeventiende-eeuws’ en ‘Hollands’ – daarbinnen was veel variatie mogelijk.
Opvallend is de enorme omvang van de prentencollectie van Van der Dussen. Waar de
gemiddelde liefhebber zo’n 700 à 1000 bladen bezat, 168 had Van der Dussen ruim 5600 prenten
bijeengebracht. Een dergelijke omvang doet eerder denken aan het bezit van een kunsthandelaar,
maar daarvoor zijn geen verdere aanwijzingen gevonden. Hier staat tegenover dat zijn
schilderijencollectie niet bijzonder omvangrijk was. Wat Van der Dussens beweegredenen tot
verzamelen waren, is onbekend. Wellicht zag hij zijn kunstcollectie als een investering. Bekend is
in elk geval wel dat hij zich in artistieke Amsterdamse kringen begaf (waarover later meer), waarin
het verzamelen van kunst geen uitzondering was.
Ook binnen zijn tekeningen- en prentenverzameling richtte Van der Dussen zich op de
Hollandse Gouden Eeuw. Tekeningen van Pieter de Hoogh, Jacob Jordaens, Herman Saftleeven
en Abraham Bloemaert en prentenseries van Rembrandt van Rijn en Hendrick Goltzius domineren
de collectie. Toch zien we hier ook een aantal Engelse, Franse en Italiaanse prenten. Meer
eigentijds is een tekening van Jacob de Wit en een aantal werken van Cornelis Troost, Louis
Chalon en Cristiana Chalon. Niet alleen Troost, maar ook de Chalons waren aangetrouwde
familieleden van Van der Dussen. Zijn vrouw, Johanna Maria Chalon, kwam uit een artistiek
Amsterdams geslacht, dat de spil van het achttiende-eeuwse theaterleven vormde. 169 In deze kring
bevond zich ook Cornelis Ploos van Amstel (1726-1798), graveur, tekenaar, schilder en directeur
van de Amsterdamse tekenacademie, wiens kunstverzameling zeer vermaard was (en nog altijd
is). 170 De veilingcatalogus van Van der Dussen laat zien dat een groot deel van zijn collectie werd
165 De veilingcatalogus beschrijft 37 schilderijen, maar van zes daarvan is de vervaardigingsdatum volledig onbekend.
166 Van der Dussens vrouw, Johanna Maria Chalon, had een grootmoeder wiens kind uit eerder huwelijk getrouwd was
met Cornelis Troost. Zie: Coppens, T. Baarnse lusthoven en hun bewoners. Baarn, 1990: p. 147.
167 Spies, P. e.a., Het grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in beeld gebracht; gevels, interieurs en het
leven aan de gracht. Dl 1. Den Haag, 1991.
168 de Plomp, M.C. Hartstochtelijk verzameld. 18 -eeuwse Hollandse verzamelaars van tekeningen en hun collecties.
Parijs/Bussum, 2001: p. 54.
169 Coppens. Baarnse Lusthoven. 147.
170 Ibidem. 147.
79

aangeschaft door deze Ploos van Amstel. Zo zien we in Van der Dussens kunstverzameling ook
zijn sociale netwerk weerspiegeld.
De kunstverzameling van Hasselaer
Pieter Cornelis Hasselaer was tussen 1737-1755 en 1774-1797 eigenaar van Groeneveld.
Wanneer we naar de bezittingen kijken die na zijn dood geveild zijn op 28 november 1797 te
Amsterdam, zien we een grote en veelzijdige verzameling. 171 Volgens de veilingcatalogus werd het
volgende geveild: 33 schilderijen, 181 tekeningen en 142 prenten; 239 sieraden, 152 stuks
porselein en 964 kleden; 690 boeken en 112 wis-, natuur- en sterrenkundige werktuigen. 172 In deze
bijdrage zal uitsluitend gekeken worden naar de schilderijen, tekeningen en prenten. 173
Een ‘uitmuntend kabinetstuk’ wordt de Biddende Heremiet (1635) van Gerard Dou in de
veilingcatalogus genoemd. Het bevindt zich nu in Dresden, in de Gemäldegalerie Alte Meister.
Destijds werd hiervoor het fikse bedrag van f 1370,- betaald: bijna tweemaal zoveel als het op één
na duurste schilderij, een Rembrandt die voor f 705,- onder de hamer ging. Net als Van der
Dussen had Hasselaer een sterke voorkeur voor Hollandse zeventiende-eeuwse schilderkunst, al
zijn er wel wat verschillen in smaak aan te merken. Om te beginnen lijkt Hasselaer een voorkeur te
hebben gehad voor een meer specifieke periode, namelijk de tweede helft van de zeventiende
eeuw. Daarnaast bezat hij ook werken van ver vóór en na deze tijd: het oudste schilderij is van
Lucas van Leyden en dus vroeg zestiende-eeuws, het jongste een portret van een gouverneur-
generaal van Oost-Indië door J. Tischbein uit 1780-97. Opvallend is het aantal schilderijen met een
religieus thema dat met kop en schouders boven alle andere genres uitsteekt: het gaat hier om
maar liefst achttien van de 33 schilderijen. Ook was Hasselaer ietwat meer internationaal
georiënteerd; drie van zijn schilderijen zijn van buitenlandse afkomst. Met name de gemartelde
Christus door Vasari is een vreemde eend in de bijt - niet alleen vanwege de Italiaanse oorsprong,
maar ook door de vroege datering.
De verzameling verraadt enkele persoonlijke eigenschappen van Hasselaer. Zo bezat hij
twintig ingelijste Indische topografische gezichten, onder andere van de Deens-Nederlandse
tekenaar Johannes Rach en van de verder onbekende J. Pilon. Oningelijst had hij nog vier stuks
Oost-Indische gezichten van Hendrik Kobell. Deze interesse voor Oost-Indië komt ongetwijfeld
voort uit zijn positie als bewindhebber in Batavia.
Dat Hasselaer Oranjegezind lijkt te zijn, is bekend. In het stadsbestuur van Amsterdam
bevond hij zich in het kamp van de voorstanders van Willem V, hij maakte lofdichten op de Oranjes
en schreef Willem V een felicitatiebrief toen deze het opperbewind over de Oost en West-Indische
171 Zie voor een overzicht van de geveilde schilderijen van Hasselaer: bijlage II.
172 Lugt, F. Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Den Haag 1938-1987. Pieter Cornelis Hasselaer.
Toegangsnummer 5672.
173 Naast de veilingcatalogus is er nog een bron die informatie geeft over Hasselaers kunstverzameling: de
boedelbeschrijving. Die is uit hetzelfde jaar afkomstig en bevat vrijwel dezelfde informatie als de veilingcatalogus.
Afbeeldingen van genoemde schilderijen zijn te zien in bijlage III.
80

Compagnie had aanvaard. 174 Of dit zijn persoonlijke overtuiging of een politieke tactiek was, wordt
hier in het midden gelaten. In elk geval komt deze Oranjegezindheid ook tot uiting in zijn
kunstverzameling dat een tweetal portretten (van Prins Willem V en Prins Maurits) en een serie
prenten (van de uitvaart van verschillende vorsten) omvat.
Zojuist werd al de aanwezigheid van ingelijste Oost-Indische tekeningen genoemd.
Normaliter hingen verzamelaars hun tekeningen niet zichtbaar op omdat de tekeningen dan teveel
aan daglicht blootgesteld werden, maar dit was zeker niet uitzonderlijk. Over het geheel genomen
vormden bij tekeningenverzamelaars de opgehangen tekeningen slechts een fractie van het
gehele bezit; meestal zo’n 10 tot 20 stuks. 175 Opvallend is dat er in Hasselaers’ catalogus 65
lotnummers met ingelijste tekeningen worden opgevoerd. Omdat er vele series bij zaten (o.a. de
‘Tafelbergserie’ van Cats) waren het uiteindelijk zo’n 120 tekeningen. Zo’n groot aandeel ingelijste
tekeningen roept vragen op. Waar hingen de tekeningen van Hasselaer? Had hij misschien een
prentenkabinet op Groeneveld of in zijn huis aan de Amsterdamse Keizersgracht, of hingen ze
verspreid door het huis ter decoratie van het interieur? 176 Op de situering van de kunstcollectie in
het huis zal later nog wat uitvoeriger worden ingegaan.
Klaarblijkelijk was Hasselaer niet huiverig om zijn verzameling te tonen. Er is geen
informatie gevonden over Hasselaers verzamelmotieven, hoewel zijn sociale achtergrond wel wat
doet vermoeden. De Hasselaers hadden nooit een adellijke titel, maar Pieter Cornelis’ vader
schafte wel een heerlijkheid aan, 177 een beproefde methode om meer aanzien te verwerven. 178 Het
zich omringen met weelde hoorde daar ook bij. Waarschijnlijk had Hasselaer interesse in kunst - al
staat er geen enkel kunstboek in zijn bibliotheek - en bood het verzamelen hem een esthetisch
genoegen. Toch zal ‘roemzucht’ en het tonen van ‘welvaart en pragt’ vermoedelijk ook tot zijn
verzamelmotieven hebben behoord. 179
De verzamelingen van Van der Dussen en Hasselaer in context
In de verzamelingen van Van der Dussen en Hasselaer zien we af en toe individuele
karakteristieken doorschemeren, zoals beroep, familiaire banden, politieke en persoonlijke
voorkeuren. Zo heeft iedere kunstverzameling wel iets eigens en over smaak valt natuurlijk niet te
twisten. Toch zijn er patronen zichtbaar in de smaak van achttiende-eeuwse kunstverzamelaars.
Smaak was een ernstige zaak en werd door velen beschouwd als een talent dat ontwikkeld diende
174 Copieën van brieven van Pieter Cornelis Hasselaer 1764-1765. Stadsarchief Amsterdam. Archief Hasselaer.
toegangsnummer 292. Nr. 53.
175 Plomp. Hartstochtelijk verzamelen. 101.
176 Spies, Het grachtenboek dl 2.
177 Cornelis Hasselaer verkreeg in 1735 bij openbare verkoping de ‘ambachtheerlijkheid der beide Eemnessen’.
178 Plomp. Hartstochtelijk verzamelen. 61.
179 Zo worden de minder fraai geachte motieven om kunst te verzamelen genoemd door Cornelis Ploos van Amstel in
zijn redevoering over ‘Het gebruik, de nuttigheid en de noodzakelykheid der tekenkunst, in de menschelijke
maatschappy’, gehouden in 1769 bij de heropening van de kunstzaal in het Amsterdamse stadhuis ten behoeve van
de tekenacademie. Citaat uit: Knolle, P. ‘”Edele eenvoudigheid”. De waardering voor klassieke kunst bij Nederlandse
kunsttheoretici, 1750-1800’. In: Grijzenhout, F., Tuyll van Serooskerken, C. (red.). Edele Eenvoud. Neo-classicisme in
Nederland 1765-1800 [tent.cat.]. Zwolle, 1989: p. 44.
81

te worden. 180 De artistieke smaak ontwikkelde zich in de tweede helft van de zeventiende eeuw in
de richting van de Franse Académie Royale, zoals blijkt uit de bestudeerde boeken en geschriften
uit die tijd. 181 Deze geschriften dicteerden regels waaraan een kunstwerk moest voldoen en prezen
daarbij de ware navolging van de natuur aan - een volmaakte schoonheid waarbij imperfectie en
toevalligheid vermeden diende te worden. De invloed van de Franse cultuur op de waardering van
kunst in de Nederlanden breidde zich steeds verder uit. Nog aan het eind van de achttiende eeuw
verkoos Cornelis Ploos van Amstel de natuur in haar volmaaktheid boven de pure, ‘rauwe’
navolging van de natuur. Rubens, De Lairesse en Jacob de Wit waren volgens hem schilders van
deze ‘grootschen smaak’. 182 Het werk van de Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw kon hij
echter ook waarderen, en met hem velen anderen. Opmerkelijk genoeg komt de Franse smaak
eigenlijk nauwelijks tot uitdrukking in Hollandse achttiende-eeuwse verzamelingen. Poussin, Le
Brun of Titiaan komen slechts sporadisch voor. 183 Veel verzamelaars in de Nederlanden richtten
zich op hun eigen cultuur en bleven schilderijen verzamelen die tijdens de bloeiperiode van de
Hollandse school waren vervaardigd. In feite was dat oude kunst. Hoewel in de achttiende eeuw
enkele collectioneurs contacten met kunstenaars onderhielden, verzamelde men minder van nog
levende meesters. 184 Van der Dussen en Hasselaer waren daarin echt een kind van hun tijd. Zij
bezaten immers veel schilderijen van Rembrandt en zijn leerlingen, zoals Gerbrand van den
Eeckhout, Jan Victors, Govert Flinck en Philips Koninck. Ook Rubens was bij hen populair, evenals
zijn pupillen Abraham van Diepenbeeck en Frans Snyders.
Het is onbekend hoe Hasselaer en Van der Dussen aan hun kunstwerken kwamen. Een
enkel schilderij zal door familie of vrienden zijn geschonken, zoals misschien de werken van Troost
en Chalon in Van der Dussens bezit, maar verder ligt het voor de hand dat de
Groeneveldbewoners aankopen deden via veilingen. Verreweg het grootste deel van de Hollandse
achttiende-eeuwse kunsthandel verliep immers via veilingen. Een verzamelaar liep niet een winkel
binnen voor een nieuwe prent. Hij kocht wel eens rechtstreeks bij de kunstenaar of bij sommige
handelaars, maar de veiling was bij uitstek de plaats van handeling. 185 Soms gingen de
verzamelaars niet zelf naar een veiling, maar lieten handelaars bieden. Meestal kwam men echter
zelf naar de veiling om te bieden, zoals blijkt uit talloze met prijzen en kopers geannoteerde
veilingcatalogi. 186 In de veilingcatalogi van Van der Dussen en Hasselaer komen we enkele kopers
veelvuldig tegen, zoals ‘Ploos’, (de al eerder genoemde verzamelaar Cornelis Ploos van Amstel),
‘Achttienhoven’ (de verzamelaar Johannes Achttienhoven) en ‘Schley’ (de makelaar/verzamelaar
180 Bille, C. De tempel der kunst of het kabinet van den heer Braamcamp. Amsterdam, 1961: p. 133.
181 O.a. Het Groot Schilderboek (1690) van Gerard de Lairesse, Cours de peinture par principes (1707) van Roger de
Piles en Discours préliminaire sur le beau idéal des peintres… (1724) van Lambert ten Kate.
182 Yntema, J. Redenvoeringen gedaan in de Tekenacademie te Amsterdam door C. Ploos van Amstel, Amsterdam,
1785: pp 184-185.
183 Bille. De Tempel der kunst. 138-139.
184 Veen, J. van der. ‘Galerij en kabinet, vorst en burger. Schilderijencollecties in de Nederlanden’. In: Bergvelt, E.,
Meijers, D.J., Rijnders, M. Verzamelen. Van rariteitenkabinet tot kunstmuseum. Heerlen, 1993: pp. 145-188.
185 Bille. De Tempel der kunst. 170.
186 Plomp. Hartstochtelijk verzamelen. 50.
82

Philippus van der Schley). Zij waren stuk voor stuk veelgeziene gasten in het bloeiende
Amsterdamse kunstwezen.
De levendigheid van de Hollandse achttiende-eeuwse kunsthandel werd nergens in Europa
geëvenaard. Clara Bille toont aan dat in Holland vooral het zwaartepunt van de Europese
schilderijenhandel lag. 187 Ook wanneer we naar tekeningenveilingen kijken zien we dat het aantal
in Frankrijk en Engeland in dezelfde periode aanzienlijk kleiner was. 188
Van de Hollandse steden had Amsterdam ook nog eens de meest gunstige
omstandigheden om kunsthandel te bedrijven. In de middelgrote steden in Holland werd de
kunsthandel tot het eind van de achttiende eeuw gedomineerd door de St. Lucasgilden, die de
directe kunsthandel controleerden. Het gevolg was dat alleen de leden van het gilde zich konden
inlaten met de kunsthandel. In Amsterdam was de situatie anders. Hier was een onderscheid
tussen de ‘ Afslagers van de Nieuwe Brug’ (goederen van overzee) en de ‘Afslagers van de
Weeskamer’ (goederen van erfhuizen, inboedels etc.). 189 Het St. Lucasgilde had hier slechts een
controlerende functie en de kunstveiling was vooral in handen van de gezworen makelaars. Het
aankopen van kunst was in Amsterdam voor iedereen (mits in bezit van voldoende geld) mogelijk.
Wat dat betreft bevonden Van der Dussen en Hasselaer zich op het juiste moment op de juiste
plaats, wat hun verzameling zeker ten goede zal zijn gekomen.
Kunst op Groeneveld
Wanneer het onderzoek naar kunstverzamelingen betrokken wordt op Groeneveld, doet
zich een groot probleem voor: het is onbekend welke kunstvoorwerpen op Groeneveld werden
bewaard en welke in het stadshuis. De veilingcatalogi geven geen plaatsaanduiding. De
boedelbeschrijving van Hasselaer uit 1797 doet dat wel, maar juist de kunstverzameling wordt,
samen met de bibliotheek en de collectie natuur-, wis- en sterrenkundige werktuigen, apart
genoemd – zonder plaatsvermelding. Het enige kunstwerk dat in de boedel vermeld wordt is ‘een
geschilderd stilletje’ dat zich in de benedenachterkamer van het stadshuis moet hebben
bevonden. 190 Een vertrek dat als kunstkamer zou kunnen dienen wordt evenmin in de
boedelbeschrijving genoemd, noch in het stadshuis, noch op Groeneveld.
Het verkoopbiljet uit hetzelfde jaar werpt beter licht op de zaak. De grote zijkamer aan de
rechterzijde van de gang is ‘met geschildert Doek behangen’. 191 In dezelfde kamer bevindt zich,
geheel volgens de toen heersende mode, een ‘marmere Mantel, daarboven een spiegel en een
fraaij schilderstuk’. 192 Interessant is dat de plaats van het schilderij heel precies beschreven wordt.
187 Bille. De Tempel der kunst. 160-161.
188 Plomp. Hartstochtelijk verzamelen.10.
189 Bille. De Tempel der kunst. 166-167.
190 Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000. Stadsarchief Amsterdam. Archief van de notarissen ter
standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
191 Verkoopbiljet, in: Wijck, H.W.M. van der. De Nederlandse Buitenplaats. Aspecten van ontwikkeling, bescherming en
herstel. Alphen a/d Rijn, 1982.
192 Ibidem.
83

Het biljet vermeldt vervolgens dat in de zijkamer aan de linkerkant van de gang ook ‘uitmuntende
Schilderstukken’ hangen. 193
De beschrijving van de bruiloft van Adriana Hasselaer en Jacob Anthonie de Roth op 13 juli
1780 maakt ook melding van kunstwerken op Groeneveld. Zo worden de geschilderde behangsels
in de grote zaal genoemd. Ook de ‘musicqkamer’ is met schilderstukken als wandbekleding
versierd. 194 Opvallend is de opmerking: ‘Er blijft werkelijk geen tijd om de rariteitenkamer te zien’. 195
Had Hasselaer en rariteitenkamer en zo ja, waar heeft die zich bevonden? Wellicht in één van de
zijvleugels, waarvan de functie tot nu toe onduidelijk is? Helaas bevestigt geen enkele andere bron
de aanwezigheid van een rariteiten- of kunstkamer. Bovendien is de bruiloftbeschrijving een
onzekere bron, omdat het niet duidelijk is door wie en wanneer het geschreven is.
Uit secundaire literatuur blijkt welke plaats kunstvoorwerpen over het algemeen kregen in het
achttiende-eeuwse interieur. Het was in de achttiende eeuw niet meer de gewoonte een collectie
over verschillende vertrekken te verdelen, zoals dat in de zeventiende eeuw gebruikelijk was. In
gangen en vertrekken, waar volgens Franse mode en smaak pleisterwerk, betimmeringen en
wandbespanningen ter versiering werden aangebracht, was geen plaats voor schilderijen. 196 Kunst
werd daarom apart in een of meerdere vertrekken opgesteld, zoals afgebeeld op afb. 1. De deur
naar het kunstkabinet staat open, waardoor we een glimp opvangen van het vertrek waar de
schilderijen letterlijk van de grond tot de zolder hangen. Wie erg veel kunst bezat, zoals de
Amsterdamse kunstverzamelaar Gerrit Braamcamp, verdeelde zijn schilderijen over een groot
aantal vertrekken. 197 Het is daarom waarschijnlijk, zeker gezien de behoorlijke omvang van de
verzamelingen, dat Van der Dussen en Hasselaer een kunstkabinet hadden, al weten we niet
waar.
Beschilderde behangsels
Wanneer het gaat om de culturele uitingen van de bewoners van Groeneveld, kunnen de
beschilderde behangsels in de zogenaamde Mamuchetzaal niet achterwege gelaten worden. Het
grote raadsel van Groeneveld worden ze genoemd, want wie gaf de opdracht tot het schilderen
ervan? T. Coppens identificeerde het afgebeelde stel als Pieter Cornelis Hasselaer met zijn eerste
vrouw Clara Wendela Sautijn. 198 Deze these werd verworpen door kunsthistoricus R. Harmanni, die
ontdekte dat de uit Venetië afkomstige Hieronymus Lapis (1723-1798) de maker van de
behangsels moest zijn. Omdat Lapis in 1760 zijn meestertitel behaalde, moeten de behangsels na
193 Ibidem.
194 Het is onduidelijk door wie en wanneer de bruiloftsbeschrijving is geschreven. De naam J.K. van Loon wordt in dit
verband wel genoemd. De tekst is integraal opgenomen in: Boot, L.H. Restauratie Huis Groeneveld te Baarn:
Bouwgeschiedenis. Amersfoort, 1977.
195 Ibidem.
196 Bille. De Tempel der kunst. 145; Bergvelt, E., Kistemaker, R. (red.), De wereld binnen handbereik. Nederlandse
kunst- en rariteitenverzamelingen 1585-1735. Zwolle, 1992: p. 72.
197 Bille. De Tempel der kunst. 145.
198 Coppens. Baarnse Lusthoven. 129.
84

dit jaartal vervaardigd zijn. 199 Daarom, en omdat de mannelijke figuur geen enkele gelijkenis met
het burgemeestersportret van Hasselaer uit 1775 vertoont, vermoedt S.A.C. Dudok van Heel dat
de opdrachtgever van de behangsels Jan Lucas van der Dussen is geweest. Bovendien wordt dan
de ongebruikelijke positie van de figuren - de man als heer van Groeneveld, de vrouw als
herderinnetje - verklaard: Van der Dussen was immers beneden zijn stand getrouwd. Hasselaer
zou na zijn terugkomst deze portretten hebben laten overschilderen. 200 Weer een andere
hypothese, van J. Kruidenier, is dat de opdracht voor de schilderingen gegeven is door Hasselaer,
maar dat deze nog niet voltooid waren toen Van der Dussen het huis overkocht. Omdat de
portretten nog niet geschilderd waren, kon Van der Dussen zichzelf en zijn vrouw laten afbeelden.
Kruidenier geeft echter zelf aan dat dit slechts een persoonlijke hypothese is, die niet op
wetenschappelijk onderzoek is gebaseerd. 201 Zo zijn er vele meningen, maar bestaat er nog geen
eenduidigheid. Daarvoor moet uitgebreid onderzoek worden verricht. Dat zou in ieder geval een
gesprek met restaurator Jelle Otter moeten omvatten, degene die verantwoordelijk is voor de
restauratie van de schilderingen in 1981.
Adviezen
Dit onderzoek is een eerste verkenning op het gebied van de kunstverzamelingen van
Groeneveldbewoners en is derhalve nog niet volledig. De Hollandse achttiende-eeuwse
kunsthandel is nog niet geheel in kaart gebracht. 202 Met een uitgebreid en systematisch onderzoek
naar achttiende-eeuwse Amsterdamse kunstverzamelaars zou de positie van Van der Dussen en
Hasselaer beter bepaald kunnen worden. 203 Hoewel het van een groot aantal schilderijen duidelijk
is geworden dat ze in bezit waren van de Groeneveldbewoners, is het nog steeds schimmig waar
die kunstwerken zich dan hebben bevonden. Verder onderzoek naar de stadshuizen van
Groeneveldeigenaren zou de aanwezigheid van een kunstkamer aldaar kunnen aantonen. Ook
zou dit uit onderzoek naar de functies van de zijvleugels van Groeneveld kunnen blijken.
Natuurlijk zijn er ook de beperkingen van het beschikbare bronmateriaal. Het grootste
probleem hierbij is het ontbreken van relevante egodocumenten. Zonder deze bronnen blijven
smaak en verzamelmotieven van Van der Dussen en Hasselaer puur giswerk. Hoewel de
veilingcatalogi een uiterst bruikbare bron is gebleken, moet in acht worden genomen dat ze niet
een compleet beeld van de kunstverzamelingen hoeven te geven. Familieportretten e.d. zijn
waarschijnlijk in de familie gebleven.
Na de dood van Van der Dussen en Hasselaer zijn de verzamelingen door veiling uiteengevallen.
199 Wagenaar Hummelinck, M.G., ‘De raadsels van Groeneveld’. In: Heemschut 73 (1996). p. 27
200 S.A.C. Dudok van Heel, ‘Jan Lucas van der Dussen als verfraaier van Groeneveld’. In: Maal, R.J. van der & Akker, Y.
van den (red.). Van Baerne tot Baarn, Baarn, 1999: pp. 208-216.
201 Kruidenier, J. ‘ het Geheim van Groeneveld’ in: Baerne, tijdschrift van de Historische Kring ‘Baerne’ dec. 1996, nr. 4,
pp. 5-10.
202 Dit wordt ook aangegeven in Plomp. Hartstochtelijk verzamelen. 50.
203 Hiervoor zou dr Marten Jan Bok, economisch historicus en kunsthistoricus verbonden aan de UvA, geraadpleegd
kunnen worden. Hij doet onderzoek naar de kunstmarkt in de Gouden Eeuw.
85

Dat gebeurde met het merendeel van Nederlandse collecties, die soms en bloc naar het
buitenland verdwenen. 204 Ook de verzamelingen van Van der Dussen en Hasselaer raakten
verspreid over de hele wereld. Wanneer de directie van Kasteel Groeneveld zou besluiten iets van
dit intellectuele erfgoed te laten zien in een museale opstelling, zou ze kunnen besluiten om enkele
schilderijen terug te halen naar Groeneveld. 205 Wel zou het lastig zijn om deze collecties in hun
geheel terug te brengen en bovendien historisch niet correct, omdat het onbekend is of de
schilderijen op Groeneveld hebben gehangen. Een oplossing hiervoor is het opzetten van een
virtueel museum. De bezoeker kan via een beeldscherm een idee krijgen van de indrukwekkende
kunstcollecties waarmee Van der Dussen en Hasselaer hun huizen verfraaiden. Hij zal versteld
staan van de kwaliteit van deze collecties, en misschien zelfs bemerken dat een schilderij dat hij in
het Rijksmuseum heeft gezien, ooit in bezit van één van deze buitenplaatsbewoners was. Citaten
uit de veilingcatalogi kunnen informatie toevoegen over de toenmalige waardering van kunst en
kunsthandel. Zonder al te veel ingrepen, krijgt Kasteel Groeneveld op deze manier een extra
betekenislaag. Een voorstel voor een dergelijk virtueel museum wordt gedaan in bijlage III.
204 Bergvelt. Kistemaker. De Wereld binnen handbereik. 36.
205 Ook op Goudestein is dat gebeurd met de collectie van de Huydecopers.
86

Geraadpleegde literatuur
Bergvelt, E., Kistemaker, R. (red.), De wereld binnen handbereik. Nederlandse kunst- en
rariteitenverzamelingen 1585-1735. Zwolle, 1992.
Bergvelt, E., Meijers, D.J., Rijnders, M. Verzamelen. Van rariteitenkabinet tot kunstmuseum.
Heerlen, 1993.
Bille, C. De tempel der kunst of het kabinet van den heer Braamcamp. Amsterdam, 1961.
Boot, L.H. Restauratie Huis Groeneveld te Baarn: Bouwgeschiedenis. Amersfoort, 1977.
Coppens, T. Baarnse lusthoven en hun bewoners. Baarn, 1990.
Dudok van Heel, S.A.C. ‘Jan Lucas van der Dussen als verfraaier van Groeneveld’. In: Maal, R.J.
van der & Akker, Y. van den (red.). Van Baerne tot Baarn. Baarn, 1999. Pp. 208-216.
Grijzenhout, F., Tuyll van Serooskerken, C. van (red.), Edele eenvoud. Neo-classicisme in
Nederland 1765-1800. [tent.cat.]. Zwolle, 1989.
Kruidenier, J. ‘ Het Geheim van Groeneveld’. In: Baerne, Tijdschrift van de Historische Kring
‘Baerne’. Dec. 1996, nr. 4, pp. 5-10.
Pearce, S.M. On collecting. An investigation into collecting in the European tradition. London/New
York, 1995.
Plomp, M.C. Hartstochtelijk verzameld. 18 de -eeuwse Hollandse verzamelaars van tekeningen en
hun collecties. Parijs/Bussum, 2001.
Spies, P., e.a. Het Grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in beeld gebracht; gevels,
interieur en het leven aan de gracht. Dl 1. Den Haag, 1991.
Staring, A., Jacob de Wit 1695-1754, Amsterdam, 1958
Wagenaar Hummelinck, M.G. De geschiedenis van kasteel Groeneveld. Rotterdam, 1998.
Wagenaar Hummelinck, M.G., ‘De raadsels van Groeneveld’. In: Heemschut, jrg. 73 (1996): p. 27.
Willemijn Fock, C., Eliëns, T., Koldeweij, E.F. en Pijzel-Dommisse, J.. Het Nederlandse interieur in
87

eeld 1600-1900, Zwolle, 2001.
Wijck, H.W.M. van der. De Nederlandse Buitenplaats. Aspecten van ontwikkeling, bescherming en
herstel. Alphen a/d Rijn, 1982.
Yntema, J. Redenvoeringen gedaan in de Tekenacademie te Amsterdam door C. Ploos van
Amstel, Amsterdam, 1785.
Geraadpleegde archieven
Het Utrechts Archief
Staat van verdeling van de nalatenschap van Huydecoper waaronder een taxatie van de
bibliotheek en kunstkas in het huis in Amsterdam en van Groeneveld. Het Utrechts Archief.
Huydecoper Archief. Toegangsnummer 67. Nr. 651.
Verzegeling van het comptoir van Marcus Mamuchet van Houderingen overleden te Baarn. Het
Utrechts Archief. Notariële akten. Toegangsnummer U139a17. Nr. 166.
Stadsarchief Amsterdam
Inventaris van Eenen boedel, beneeden de 400.000. Stadsarchief Amsterdam. Archief van de
notarissen ter standplaats Amsterdam. Toegangsnummer 5075. Nr.17601. 18 juli 1797.
Copieën van brieven van Pieter Cornelis Hasselaer 1764-1765. Stadsarchief Amsterdam. Archief
Hasselaer. Toegangsnummer 292. Nr. 53.
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie
Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag,
1938-1987. Toegangsnummer 5672.
Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Jan Lucas van der Dussen. Den Haag,
1938-1987. Toegangsnummer 2329.
88

Afbeelding
Afb. 1: Johannes Janson, Portret van de Leidse verzamelaar Paulus van Spijk temidden van zijn
collectie, circa 1770, olieverf op paneel 76,5 x 56 cm. Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.
89

Bijlage I: Schilderijen van Jan Lucas van der Dussen
Catalogus van de veiling van de bezittingen van Jan Lucas van der Dussen op 31-10-1774 te
Amsterdam na diens dood. Bron: Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Jan
Lucas van der Dussen. Den Haag, 1938-1987. Toegangsnummer 2329.
1. Frans Snyders, Stilleven, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 450
Verkocht aan: Wubbels
2. Frans Snyders, Jachtstilleven, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Olieverf op paneel, 55 1/2 x 78 1/2 in.
Mead Art Museum, Armherst, inv.nr. AC 1962.20
Opbrengst: f 410
Verkocht aan: Fouquet
3. Jan Steen, Huishouden, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 533
Verkocht aan: Fouquet
4. Hendrick Goltzius, Jupiter en Danaë, 1603
Olieverf op doek, 173.3 x 200 cm
Los Angeles County Museum of Art, inv.nr. M.84.191
Opbrengst: f 630
Verkocht aan: Ploos
5. Gerard Terborgh, Interieur met man, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 125 samen met nr. 6
Verkocht aan: Fouquet
6. Gerard Terborgh, Interieur met vrouw, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Zie nr. 5.
7. Pieter de Hoogh, Binnenkamer met een moeder die het haar van haar kind reinigt, bekend als
'Moedertaak', 1660
Olieverf op doek, 52,5 x 61 cm
Rijksmuseum, Amsterdam, inv.nr. SK-C-149
Opbrengst: f 750
Verkocht aan: P. IJver
8. Jan van Huchtenburg, Legerstuk, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 235?
Verkocht aan: Ploos
9. Jan van Huchtenburg, Bergachtig landschap met leger, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 405
Verkocht aan: Ploos
10. Jan van Huchtenburg, Legerstuk, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 405
Verkocht aan: Ploos
11. Pieter Neefs, Grote kerk te Antwerpen, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 375
Verkocht aan: Ploos
12. Jan Victors, De engel vertrekt van Tobias, 1649.
Olieverf op doek, 40 3/4 x 51 3/4 in.
Getty Museum, California, inv.rn. 72.PA.17
Opbrengst: f 200
Verkocht aan: P. IJver
13. Jan Victors, Jozef in de kerker, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 100
Verkocht aan: Nijman
14. C. Bisschop, Abraham en Hagar, datering onbekend
Opbrengst: f 100 ?
90

Verkocht aan: Fouquet
15. Jan van der Heyden, Gezicht op de Herengracht, ca 1760
Olieverf op doek
Pivécollectie
Opbrengst: f 610
Verkocht aan: P. IJver
16. Bartholomeus van Bassen, Krkinterieur, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 76
Verkocht aan: De Bogaerd
17. F. de Moucheron, Bergachtig landschap, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 235
Verkocht aan: Ploos
18. Jacob Ruysdael, Gezicht op Scheveningen (wellicht Salomon Ruysdael, 1663?)
Olieverf op doek, 47.9 x 66.7 cm
Privécollectie
Opbrengst: f 325
Verkocht aan: Fouquet
19. Cornelis van Haarlem, Mars en Venus, 1599
Olieverf op koper, 55.2 x 43.8 cm
Jennifer Jones Simon Art Trust, inv.nr. N.1973.12.P
Opbrengst: f 110
Verkocht aan: Ploos
20. Cornelis Troost, koningin Hester, vermoedelijk 1 e helft 18 de eeuw
Opbrengst:
Verkocht aan: Delfts
21. Cornelis Troost, Alexander de Grote in de slag tegen de Perzen bij de Granikos, 1737.
olieverf op doek, 110x132,5 cm
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-719
Opbrengst: f 135
Verkocht aan: Ploos
22. Adam Pijnacker, Gezicht op een haven in Schiedam, 1650-52
Olieverf op doek, 56 x 46 cm
Privécollectie
Opbrengst: f 255
Verkocht aan: Ploos
23. Gerard Honthorst, De verloren zoon, 1622
Olieverf op paneel, 130 x 196 cm
Alte Pinakothek, München
Opbrengst: f 25
Verkocht aan: P. IJver
24. Bartholomeus van der Helst, Familieportret in landschap, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 50
Verkocht aan: P. IJver
25. Emanuel de Wit, De Nieuwe Vismarkt te Amsterdam, 1655-1692
Olieverf op doek, 52x62 cm
Rijksmuseum Amsterdam, SK-A-2536
Opbrengst: f 55
Verkocht aan: P. IJver
26. Govert Flinck, Diana, vermoedelijk 1e helft 17de eeuw
Opbrengst: f 56
Verkocht aan: onleesbaar
27. Govert Flinck, De evangelist Johannes, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 50
Verkocht aan: P. IJver
28. Abraham Bloemaert, Oude man schrijft in boek, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 10
Verkocht aan: P. IJver
91

29. Anthonie de Lorme, Kerkinterieur, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 42
Verkocht aan: Huyzinga
30. Philips Koninck, Vergezicht met hutten aan een weg, 1655
Olieverf op doek, 133 x 167,5 cm
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-4133
Opbrengst: f 140
Verkocht aan: Fouquet
31. Philip Koninck, Heuvelachtig landschap met jager, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Oprbengst: f 80,-
Verkocht aan: IJver
32. Gerbrand van den Eeckhout, Dorpsgezicht, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 14
Verkocht aan: IJver
33. Jan Looten, Landschap, datering onbekend
Opbrengst: f 6
Verkocht aan: IJver
34. Willem Vitringa, Turkse zeehaven, datering onbekend
Opbrengst: f 133
Verkocht aan: Ploos
35. Spiny, Portret Willem V, datering onbekend
Opbrengst: f 24,-,
Verkocht aan: Ploos
36. Anoniem, Gezicht op buitenplaats, datering onbekend
Opbrengst: f 8,15
Verkocht aan: J. Heltz
37. Anoniem, Portret Pruisische generaal, datering onbekend
Opbrengst: f 4,25
Verkocht aan: J. Heltz
92

Bijlage II: Schilderijen van Pieter Cornelis Hasselaer
Catalogus van de veiling van de schilderijen van Pieter Cornelis Hasselaer op 28-11-1797 te
Amsterdam na diens dood. Bron: Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes Publiques. Pieter
Cornelis Hasselaer. Den Haag, 1938-1987. Toegangsnummer 5672.
1. Gerard Dou, Biddende Heremiet, 1635
Olieverf op paneel, 57 x 43cm.
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen, Gemäldegalerie Alte Meister, inv.nr. 1711.
Opbrengst: f 1370
Verkocht aan: J.do (?)
2. Rembrandt, Aartsengel verlaat de familie van Tobias, 1637
Olieverf op paneel, 2 66 x 52 cm, Musée du Louvre, Paris
Opbrengst: f 705
Verkocht aan: Achttienhoven
3. Rembrandt, Opwekking van de dochter van Jaïrus, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 700? (onleesbaar)
Verkocht aan: Achttienhoven
4. Gerbrand van den Eeckhout, Presentatie in de tempel, 1671
Olieverf op paneel, 59 x 48,5 cm.
Museum voor Schone Kunsten, Budapest
Opbrengst: f 200,-
Verkocht aan: J.do (?)
5. Gerbrand van den Eeckhout, Abraham en Hagar, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 320,-
Verkocht aan: C.P. Roos
6. Johannes Lingelbach, De Dam, gezien naar het Noorden, met het Stadhuis in aanbouw, 1656
olieverf op doek, 122,5 x 206 cm
Amsterdams Historisch Museum, inv.nr. SA 3044
Opbrengst: f 560,-
Verkocht aan: W. van der Vuurst
7. Johannes Lingelbach, Landschap met ruiters, jagers en landlieden, 1650/1674
Olieverf op doek, 50x56 cm
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. K-A-700
Opbrengst: f 700,-
Verkocht aan: Jan Spaan
8. Johannes Lingelbach, Landschap met valkeniers, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 206,-
Verkocht aan: Achttienhoven
9. David Teniers, Gezicht op een corps de garde, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 205,-
Verkocht aan: J van der Schley
10. Ludolf Backhuysen, Zeegezicht met storm, 1695
Olieverf op doek, 58,4x 72,4 cm
Indianapolis Museum of Art, inv.nr. 994.117
Opbrengst: f 332,-
Verkocht aan: IJser
11. A. van Diepenbeek, Uittocht van Lot uit Sodom, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 80,-
Verkocht aan: Achttienhoven
12. Charles le Brun, Afneming van het kruis, 2 e helft 17 de eeuw
Los Angeles County Museum of Art, inv.nr. M.2004.239
Opbrengst: f 205,-
Verkocht aan: Achttienhoven
93

13. Pierre Mignard, Maria met kind, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 30,-
Verkocht aan: Posthumus
14. Philips Koninck, De apostel Petrus, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 300,- (?)
Verkocht aan: Isaac Smit
15. Jan Steen, Huishouden, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 232,-
Verkocht aan: Jan Spaan
16. J. van Huchtenburg, Landschap met strijd, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 155,-
Verkocht aan: Arentsen
17. Jan Weenix, Jachtstilleven, 1703
Olieverf op doek, 112 x 95 cm
privécollectie
Opbrengst: f 305,-
Verkocht aan: J. van der Schley
18. Melchior d’Hondecoeter, Vogels in een park, 1686
Olieverf op doek, 112x140 cm.
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-2325.
Opbrengst: f 23,-
Verkocht aan: Jan Spaan
19. J. Voorhout, Boodschap aan Maria, datering onbekend
Opbrengst: f 22,50
Verkocht aan: Isaac Smit
20. Jacob de Wit, Opstanding van Christus, vermoedelijk 1 e helft 18 de eeuw
Opbrengst: f 22,-
Verkocht aan: A. van Houten
21. Jacob de Wit, Stervende Christus, vermoedelijk 1 e helft 18 de eeuw
Opbrengst: f 20,-
Verkocht aan: J. van der Schley
22. Louis de Moni, Heremiet, vermoedelijk 1 e helft 18 de eeuw
Opbrengst: f 55,-
Verkocht aan: Van Dijk
23. Herman Saftleeven, Het Neude, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 23,-
Verkocht aan: Jozij (?)
24. Jan le Ducq, Landschap, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 23,50 (?)
Verkocht aan: Speren
25. Harmen Steenwijck, Interieur Roomse kerk, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 30,-
Verkocht aan: Jan Spaan
26. Giorgio Vasari, Gemartelde Christus, vermoedelijk 2 e helft 16 de eeuw
Opbrengst: f 120 ?
Verkocht aan: Jan Spaan
27. Willem Key, Lijdensweg van Christus, vermoedelijk 2 e helft 16 de eeuw
Opbrengst: f 65,-
Verkocht aan: Achttienhoven
28. Maarten van Heemskerck, Christus bij de Farizeeërs, vermoedelijk 2 e helft 16 de eeuw
Opbrengst: f 30,-
Verkocht aan: Steen.. (?)
29. Lucas van Leyden, Marteling van Christus, vermoedelijk 1 e helft 16 de eeuw
Opbrengst: f 30,-
Verkocht aan: J. Spaan
94

30. Abraham Bloemaert, Vanitasstilleven, vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 20,-(?)
Verkocht aan: Ploos
31. Jan Storck, Stadsgezicht Haarlem, vermoedelijk 2 e helft 17 de eeuw
Opbrengst: f 20,-
32. J. Ouwaater, Gezicht op een stad, datering onbekend
Opbrengst: f 10,-
Verkocht aan: ?
33. J. Tischbein, Portret van Willem Arnold Alting (1724-1800). Gouverneur-generaal, 1780-97
Verf op messing, 108x91,5 cm
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-3785
Opbrengst: f 25,-
Verkocht aan: C. Roos
34. Onbekende meester, Vier keer de evangelisten, datering onbekend
Opbrengst: f 83,-
Verkocht aan: ?
35. Onbekende meester, Maria met kind, datering onbekend
Opbrengst: f 20,50
Verkocht aan: Achttienhoven
36. Onbekende meester, Portret Prins Maurits, datering onbekend
Opbrengst: f 33,-
Verkocht aan: ?
37. Onbekende meester, Portret Prins Willem V
Opbrengst: f 20,- (?)
Verkocht aan: ?
95

Bijlage III: Virtueel Museum
De verzameling van Jan Lucas van der Dussen
De hier afgebeelde schilderijen zijn naar alle waarschijnlijkheid in bezit geweest van Jan Lucas van
der Dussen. De gegevens zijn gebaseerd op Lugt, F., Répertoire des Catalogues de Ventes
Publiques. Jan Lucas van der Dussen. Den Haag, 1938-1987. Toegangsnummer 2329. Het inzetje
bij elke afbeelding is gekopieerd uit deze bron en toont soms de (door veilingbezoekers met de
hand bijgeschreven) bedragen en kopers.
Hendrick Goltzius, Jupiter en Danaë,
1603. Olieverf op doek, 173.3 x 200 cm.
Los Angelos County Museum of Art
Pieter de Hoogh, Interieur met vrouw die kind wast (de moedertaak), 1660. Olieverf op doek, 52,5 x 61 cm,
Rijksmuseum, Amsterdam.
96

Jan van der Heyden, Gezicht op de Herengracht, ca 1760. Olieverf op doek, privécollectie.
Salomon van Ruysdael, Gezicht op Scheveningen, 1663, Olieverf op doek, 47.9 x 66.7 cm, privécollectie.
97

Frans Snyders, Jachtstilleven,
vermoedelijk 1 e helft 17 de eeuw.
Olieverf op paneel, 55 1/2 x 78 1/2
in. Mead Art Museum, Armherst,
AC 1962.20
Jan Victors, De engel vertrekt van Tobias, 1649. Olieverf op doek, 40 3/4 x 51 3/4 in. Getty Museum,
California, inv.nr. 72.PA.17
98

Cornelis van Haarlem, Mars en Venus, 1599. Olieverf
op koper, 55.2 x 43.8 cm. Jennifer Jones Simon Art
Trust, inv.nr. N.1973.12.P.
Gerard Honthorst, De verloren zoon, 1622. Olieverf op paneel, 130 x 196 cm. Alte Pinakothek, München.
99

Cornelis Troost, Alexander de Grote in de
slag tegen de Perzen bij de Granikos, 1737.
Olieverf op doek, 110x132,5 cm .
Rijksmuseum Amsterdam, in.vnr. SK-A-719
Adam Pijnacker, Gezicht op een haven in Schiedam, 1650-52. Olieverf op doek, 56 x 46 cm. Privécollectie.
100

Emanuel de Wit, De Nieuwe Vismarkt te Amsterdam, 1655-1692. Olieverf op doek, 52x62 cm. Rijksmuseum
Amsterdam, inv.nr. SK-A-2536.
Philips Koninck, Vergezicht met hutten aan een weg, 1655. Olieverf op doek, 133 x 167,5 cm. Rijksmuseum
Amsterdam, inv.nr. SK-A-4133.
101

De verzameling van Pieter Cornelis Hasselaer
De hier afgebeelde schilderijen zijn naar alle waarschijnlijkheid in bezit geweest van Pieter
Cornelis Hasselaer. Ook hier zijn de gegevens gebaseerd op Lugt, F., Répertoire des Catalogues
de Ventes Publiques. Pieter Cornelis Hasselaer. Den Haag, 1938-1987. Toegangsnummer 5672.
Het inzetje bij elke afbeelding is gekopieerd uit deze bron en toont soms de (door veilingbezoekers
met de hand bijgeschreven) bedragen en kopers.
Gerard Dou, Biddende Heremiet, 1635. Olieverf op
paneel, 57 x 43cm. Dresden, Staatliche
Kunstsammlungen, Gemäldegalerie Alte Meister, inv.nr.
1711.
Rembrandt, De aartsengel verlaat de familie van Tobias, 1637, olieverf op paneel, 266 x 52 cm, Musée du
Louvre, Parijs.
102

Gerbrand van den Eeckhout, Presentatie in de tempel, 1671. Olieverf op paneel, 59 x 48,5 cm. Museum voor
Schone Kunsten, Budapest
103

Johannes Lingelbach, De Dam, gezien naar het Noorden, met het Stadhuis in aanbouw, 1656. Olieverf op
doek, 122,5 x 206 cm. Amsterdams Historisch Museum, inv.nr. SA
3044
Melchior d’Hondecoeter, Vogels in
een park, 1686. Olieverf op doek,
112x140 cm. Rijksmuseum
Amsterdam, inv.nr. SK-A-2325.
104

Johannes Lingelbach, Landschap met ruiters, jagers en landlieden, 1650/1674. Olieverf op doek, 50x56 cm,
Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-700
Jan Weenix, Jachtstilleven, 1703. Olieverf op doek, 112 x 95 cm, privécollectie
105

Charles le Brun, Afneming van het kruis, rond
1646. Olieverf op doek, 97.79 x 83.82 x 10.16 cm.
Los Angeles County Museum of Art, inv.nr.
M.2004.239.
J. Tischbein, Portret van Willem Arnold Alting (1724-1800). Gouverneur-generaal, 1780-97. Verf op messing,
108x91,5 cm. Rijksmuseum Amsterdam, inv.nr. SK-A-3785.
106

Het park en de heerlijkheid van de buitenplaats Groeneveld
Stefan Sweijen
Myn Zangeres, bekoord door 't nedrig buitenleven,
Zo heilzaam voor een ziel, die, wars van ydle pracht,
't Gewoel en 't klatergoud der Steden bly verächt,
Wyl 't haar geen waar vermaak kan geven;
Heeft haar ontsnaarde lier herstelt,
En wil op ongelyke tonen,
Recht aardend' naar het land daar de arme Gooijers wonen,
Den luister zingen van 't bekoorlyk Groeneveld. 206
Zo begon hofdichter Jan de Marre zijn lofrede op Pieter Cornelis Hasselaer en zijn buitenplaats
Groeneveld. Het was niet ongebruikelijk dat landgoedbezitters hun eigendom op schrift lieten
verheerlijken. Het was niet alleen hun oogmerk de immer kwetsbare tuin in woorden vast te laten
leggen, 207 maar ook om hun eigendom te vereren en door een verfraaiing van de werkelijkheid een
geïdealiseerd beeld van het buitenleven te scheppen. 208
Zoals het woord 'buitenplaats' al zegt, hadden de bewoners de behoefte – en de middelen – om in
de zomermaanden de stad te ontvluchten en buiten te leven. 209 Voornamelijk rond Amsterdam
ontstond er een cultuur van buitenplaatsen, eerst aan de rand van de stad en later steeds verder
het land in. Ze waren niet alleen in bezit van de adellijke families, maar ook steeds meer van de
regenten die zich zo'n verblijf konden veroorloven. 210 Het ontvluchten van de drukte, het verfrissen
van de ziel: dat gebeurde op een buitenplaats. En zo ging De Marre dan ook verder:
Dus kunnen bosschen, velden, dreven,
Ja zelfs de kristallynen vliet,
Die langs dees groene boorden schiet,
De ziel een leerzaam voorbeeld geven. 211
Het leven op een buitenplaats gaf in de eerste plaats de ziel weer inspiratie en rust. De cultuur
rond de buitenplaatsen was daarnaast gericht op status en allure. De stedelijke regentenstand
(waartoe ook de Hasselaers behoorden) kon het zich in de zeventiende, achttiende en
206 De Marre, 1746, p. 177.
207 De Vries, 1996, p. 171.
208 Glaudemans, 2000, p. 159; De Vries, 1996, p. 175.
209 De Jong, 1993, p. 17.
210 Glaudemans, 2000, p. 134-139: over het ontstaan van het Amsterdamse Arcadia.
211 De Marre, 1746, p. 184-185.
107

negentiende eeuw veroorloven een buitenplaats te kopen en daarbij ook heerlijkheidrechten aan te
schaffen. Zo konden de regenten het heerlijke 'van' in de achternaam dragen, ondanks het feit dat
ze niet van adellijke komaf waren. Het fortuin dat in de stad verdiend werd, lieten ze graag ook op
het land tonen. Dit uitte zich in gronduitbreidingen en de aanleg van grote lusthoven en
landschapstuinen: een beeld dat steeds meer op het heerlijke en adellijke leven ging lijken. Zo
toverden ze de woeste gronden rond de stad om in complete buitenplaatslandschappen. 212
Een bron zoals een lofdicht laat dit verschijnsel goed zien. Het straalt een grootsheid en een
verheerlijking van de heer en diens bezit uit. Ook al heeft de dichter de inhoud door de toon wat
aangedikt, een dergelijke bron levert toch belangrijke informatie. 213 Niet alleen geeft het een
beschrijving van het park en de omgeving, het geeft ook aan wie er woonden en hoe er op een
buitenplaats geleefd werd. Het maakt deze bron tot een beeldend voorbeeld voor de allure van de
buitenplaatsencultuur.
Dit essay zal verder ingaan op enkele aspecten van deze cultuur. Aan de hand van het
bronnenonderzoek dat voor Groeneveld gedaan is, handelt mijn bijdrage over de geografische
context. De focus ligt op de tuinaanleg en op de heerlijkheidrechten. In dit essay zal echter eerst
kort worden stilgestaan worden bij het beschikbare cartografische materiaal. Vervolgens wordt
uiteengezet wat deze en andere bronnen bijdragen aan de culturele biografie van Groeneveld.
De kaarteninventarisatie
Naast het landschap zelf vormen kaarten een belangrijke bron voor geografisch onderzoek. Uit
een kaart kan veel informatie worden afgelezen. 214 Diverse structuren, objecten en uiteenlopende
verschijnselen uit diverse tijdsperioden kunnen ermee onderzocht worden. Kaarten bieden in het
bijzonder inzicht in ruimtelijke structuren en ontwikkelingen. Ander archiefmateriaal, toponiemen en
archeologisch en architectuurhistorisch onderzoek vullen dit aan. 215
Er bestaan vele soorten kaarten. De historisch-kartografen Koeman en Donkersloot-De Vrij
hebben beiden een standaardwerk geschreven over de beschikbaarheid en het gebruik van
Nederlands topografisch kaartmateriaal. 216 Zo wordt duidelijk dat niet elke kaart even bruikbaar is
voor de bestudering van een buitenplaats. Kaarten van steden, zeeën en rivieren zijn logischerwijs
niet relevant voor de studie van Groeneveld, andere soorten wel. Uit de categorie 'kaarten van
buitenplaatsen' is alleen de kaart van Stoopendaal uit 1763 bekend(zie bijlage 4). Tijdens de
inventarisatie zijn geen tot op heden onbekende kaarten van Groeneveld gevonden.
Kadastrale en regionale topografische kaarten van zijn wel veelvuldig beschikbaar. In 1832 is
onder Franse invloed het kadaster tot stand gekomen. Hierdoor heeft er een uniforme kartering
212 Kuiper & Van der Laarse, 2005.
213 De Vries, 1996, p. 175.
214 Van Mingroot, 1989.
215 Renes, 2003.
216 Koeman, 1983; Donkersloot-De Vrij, 1995; deze bronnen heb ik als handboeken gebruikt.
108

van het Nederlandse grondgebied en een volledige inventarisatie van grondeigendom
plaatsgevonden. Vanaf 1832 tot op heden is er kaartmateriaal met grondeigendommen
beschikbaar. 217 Tegelijkertijd is het Nederlands grondgebied in militaire stafkaarten opgetekend.
Deze topografische kaarten zijn vanaf halverwege de negentiende eeuw beschikbaar (zie bijlage
1). Van voor 1832 bestaan er geen betrouwbare of bruikbare algemene karteringen van de
omgeving van Groeneveld. 218 De kadastrale en topografische kaarten zijn dan ook gebruikt van de
bestudering van de buitenplaats. 219
Oorspronkelijke plankaarten van de buitenplaats en het landgoed Groeneveld zijn niet
aangetroffen. Immerzeel en Christenmeijer, tijdgenoten van de bekende tuinarchitect J.D. Zocher
Jr., beweren dat hij heeft bijgedragen aan de aanpassingen van de tuin rond 1836. 220 Zolang het
oorspronkelijk planmateriaal onvindbaar is en ook ander ondersteunend archiefmateriaal
ontbreekt, blijft de rol die Zocher bij de tuinaanleg speelde, onzeker. Het verhaal doet in de familie
Zocher trouwens de ronde dat zijn archief volledig door zijn tweede vrouw of zijn zoon in een vlaag
van woede in brand is gestoken, maar dit terzijde. 221 Voorts zijn de tekeningen van de restauratie
van Michael van Gessel uit 1978 beschikbaar. Deze geven een beeld van de toenmalige situatie,
de plannen, de beplanting, de ouderdom van de beplanting en de beheersstrategieën. Deze zijn
bruikbaar voor de analyse van de huidige tuin. 222 Hij heeft ook een reconstructie van de
ontwikkelen gemaakt (bijlage 5).
Tot zover een kort overzicht van de kaarteninventarisatie. Ander archiefmateriaal zoals lofdichten,
verkoopaktes en fotomateriaal, zijn ook nog belangrijke bronnen. Nu zal ik met behulp van kaarten
en bovengenoemde bronnen enkele hoofdpunten uit het verhaal van de buitenplaats Groeneveld
vertellen, te beginnen bij de bekende kaart van Hermanus Stoopendaal.
De kaart van Stoopendaal
De oudste bekende kaart van Groeneveld is nog steeds die van Hermanus Stoopendaal uit 1763.
Deze kaart bevindt zich in Kasteel Groeneveld. Zij laat een goede topografische kartering van de
buitenplaats zien. Meestal bestaan er van buitenplaatsen kaarten en prenten in een
vogelvluchtperspectief. Representativiteit speelde namelijk een belangrijke rol en dit valt terug te
zien in de vorm en de inhoud van de kaarten. Net als lofdichten hebben deze kaarten en prenten
de intentie om de verbeelding en idealen van het landgoed te laten spreken, waardoor ze niet altijd
een getrouwe afspiegeling van de werkelijkheid vormen. Zo lijken de tuinen bijvoorbeeld bijna altijd
groter te zijn dan ze in werkelijkheid waren. In hoeverre ze daadwerkelijk met de historische
werkelijkheid overeen komen dient dan onderzocht te worden met behulp van andere bronnen. 223
217 Prekadastrale kaarten van voor 1832 zijn echter niet gevonden.
218 Koeman, 1983; Donkersloot-De Vrij, 1995.
219 Zie Tromp, 1980; Van der Zanden e.a., 1978.
220 Christenmeijer, 1836; Immerzeel, 1843.
221 Moes, 1991; Smit, 2008.
222 Aangetroffen bij Rijskdienst voor Cultureel Erfgoed in de doos met bouwtekeningen van Groeneveld.
223 Zie bijvoorbeeld Renes (2003) waarin historisch-geograaf Hans Renes duidelijk maakt dat de gravure van
109

Een kaart kan namelijk meer zeggen dan alleen de topografische werkelijkheid, het kan ook een
verbeelding zijn. 224
Stoopendaal heeft de kaart echter niet in vogelvluchtperspectief getekend, maar juist in een
tweedimensionale topografie. Daardoor is ze uitermate geschikt voor de bestudering van zowel het
ruimtebeslag als de opzet van de tuin. Het bijgevoegde kaartje geeft waarschijnlijk een ontwerp
weer dat de eigenaar wilde laten uitvoeren of juist een nieuwe grondaankoop. 225 Toen de kaart
gemaakt werd, was Groeneveld in bezit van Jan Lucas van der Dussen die een vertrouwelijke
band had met Stoopendaal. Deze Amsterdamse graveur heeft zelfs als vervangend peetvader
gefungeerd van een van Van der Dussens kinderen. 226
Wat de kaart laat zien, is het toenmalige bezit van Van der Dussen en de structuur van de tuin. Het
ligt op de grens tussen lagere, in cultuur gebrachte gronden (de Baarnse meent op de kaart) en de
hogere, woeste gronden (de aangegeven heidevelden en het wilde bos). De kavel heeft een
langgerekte vorm. Deze smalle vorm lijkt wat krap voor een dergelijke tuin te zijn maar de lengte
biedt voldoende gelegenheid voor de lange zichtassen. 227 De strakkere formele aanleg van de tuin,
de moestuin en het sterrenbos in de overtuin (aan de andere kant van de Amsterdamsestraatweg)
vallen van de kaart af te lezen. 228
Vermoedelijk is het landgoed van dezelfde grootte zoals die beschreven staat in de verkoopakte
van 1735 waarin vermeld wordt: “De strekkende kavels tussen de heide van George Roeters en
de laan tot de Hollandse Rading.” 229 Om een precieze grootte en invulling van het landgoed voor
1763 te kunnen reconstrueren, geven de bronnen te weinig informatie voor. De ontwerper van de
tuin zelf is niet bekend, maar vermoedelijk gaat het om dezelfde ontwerper als van het huis zoals
gebruikelijk was in die tijd. 230
De Engelse landschapstuin en de bebossing rond Groeneveld
De formele tuin heeft echter in de door Stoopendaal weergegeven vorm niet lang meer bestaan.
Aan de hand van de eerste kadastrale minuutkaart uit 1832 en uit een verkoopoverdracht uit 1797
kan worden opgemaakt dat het park in het eerste kwart van de negentiende eeuw nog formele
elementen zoals de rechte lanen heeft bevat, maar dat er al wel slingerde paden, lanen, beken en
een Chinese brug waren toegevoegd (zie bijlage 3). 231 Vooral in het deel ten zuiden van de
224
Heemstede door Daniël Stoopendaal uit 1700/1702 (waarin de nadruk vooral ligt op de ideale geometrische
verhoudingen) het afgebeelde landschap niet overeenkomt met de topografische werkelijkheid.
De Jong & Dominicus-Van Soest, 1996, p. 31-32.
225 Het eerste wordt door Tromp (1980, p. 3) beweerd, het tweede door Wagenaar Hummelinck (1998, p. 38-39).
226 Boot, 1983, p. 13.
227 Bij bestudering op topografische kaarten gaat de westelijke zichtas over de heidevelden heen en de oostelijke over
de in cultuurgebrachte gronden. Ze gaan (ook niet de dwarsassen) in ieder geval niet over Amsterdam en Utrecht
heen dus de tuin lijkt pragmatisch in de vorm van de kavel aangelegd te zijn.
228 Tromp, 1980.
229 Stadsarchief Amsterdam. Notarieel Archief Creyghton 9572, nr. 77, 26.10.1735.
230 Van der Zanden e.a., 1978; Tromp, 1980.
231 Kadastrale kaart 1832 in te zien op watwaswaar.nl; de verkoopoverdracht uit 1797 wordt vermeld in Boot & Donga
(1981). Het origineel is het familiearchief van Taets van Amerongen te raadplegen.
110

oorspronkelijke zichtassen vond een verlandschappelijking van de formele tuin plaats. 232 Het blijkt
uit een verkoopakte van 1795 overigens ook dat het terrein kleiner geworden is. 233 De overtuin en
de herberg maakten geen deel meer uit van het landgoed. Toen Huydecooper in Groeneveld trok,
breidde hij wel het terrein uit met de boerderij Oost-Indië – hierover later meer. 234
In een tweede fase van de verlandschappelijking van de tuin hebben er rond 1836 meerdere
ingrepen plaatsgevonden. Zoals we eerder zagen is de rol van J.D. Zocher Jr. onduidelijk hierin.
De formele structuur van de vroegere tuin is nog steeds zichtbaar – de zichtassen bestaan nog –
maar de strakke aanleg is verdwenen. 235 Hoe dit eruit zou moeten hebben gezien, zie de foto's uit
1866 (zie bijlage 3). 236 Hierin valt de landschapstuin te zien met elementen als de vijver, de
kronkelende paden, een volière en een Chinese brug. Op de vraag hoe het park destijds beleefd
werd, geeft een reisbeschrijving van de 'wandelende dominee' J. Craandijk uit omstreeks 1880
goede inzichten hierin:
“Een brede laan van eiken, die aan de eene zijde den aanleg tegenover het logement en aan de
andere zijde een groote, met boomgroepen versierde weide – de voormalige hertenkamp – heeft,
leidt regt op het huis aan en als wij ons omwenden, dan zien wij haar aan den overkant van den
straatweg verlengd zich uitstrekken als een indrukwekkend boschgewelf, zoover het oog in de
geheimzinnige diepte kan doordringen.” En gaat dan verder over de tuin: “Het hoofdsieraad van
den aanleg is de groote waterpartij, langs wier bogtige zoomen breede wandelpaden, lange lanen
en grootsche grasperken elkander afwisselen. [...] Nu en dan komt de achtergevel van het huis
over den helderen vijver in 't gezigt; een eilandje spiegelt zich met zijn donker groen en zijne
bruine beuk in de blinkende waterkom; en aan 't eind van het bosch geeft, een bergje, waar vóór
jaren de wijnbouw mislukte, maar de eiken welig tieren, een ruim uitzigt over de bouwlanden
achter de plaats en een' blik over het grootsche waterwerk voor ons. [...] Het slingerend pad brengt
ons ten laatste in een breede laan van eiken, aan de grens van het bosch, die zich straks ombuigt
en in de groote laan voor het huis uitkomt tegenover het punt, waar wij onze genotvolle wandeling
door de prachtige dreven van Groeneveld begonnen.” 237
Deze wandeling beschrijft de toegang over de rechte laan, het uitzicht vanuit de woning en het
uiterlijk van de tuin. Het werd als 'genotvol' ervaren. Deze Engelse landschapsstijl was in die tijd
dan ook geliefd en modieus. De Grand Tourreizen die door de rijkere aristocraten en
koopmanszonen via de Alpen naar Italië uitgevoerd werden, zorgden voor inspiratie van de aanleg
232 Tromp, 1980, p. 3-7.
233 Familiearchief Taets van Amerongen.
234 Van der Zanden e.a., 1978; Tromp, 1980.
235 Tromp, 1980, p. 8-9.
236 Deze foto's zijn aangetroffen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Er bevinden zich daar drie dozen met
interieurfoto's, exterieurfoto's en bouwtekeningen. De foto's in bijlage 3 stammen uit 1866 en zijn waarschijnlijk
afkomstig uit het archief van Tates van Amerongen. Ze zijn ook gebruikt door Boot (1983).
237 Craandijk & Schipperus, 1879, p. 217-218; een andere beschrijving van het park is die van E.J. Potgieter met een
wat kritischere blik (Staverman, 1919, p. 30-33).
111

van hun eigen landschapsparken. 238 De beelden en herinneringen van die zoektochten naar het
schone, sublieme en pittoreske, vielen steeds meer in de tuinen terug te zien. 239 Het verlangen
naar de natuur, de bewondering voor het klassieke verleden en de persoonlijke en vaderlandse
herinnering werden uitgangspunten voor deze stijl. 240 De reizen naar het zuiden werden zelf op
den duur voor meer mensen toegankelijk, terwijl ook de landschapsstijl steeds meer kleinschaliger
werd toegepast op villawijken (zoals in Baarn), stadsparken en tuinen van kleinere woningen.
Zo'n reisbeschrijving laat zien dat de tuinen van de buitenplaatsen in de achttiende eeuw zelf ook
steeds meer toeristische trekpleisters geworden zijn. 241 De landschapsparken van buitenplaatsen
waren dan ook geliefd bij reizigers. Zo wandelden bezoekers door vele parken zoals die van
Groeneveld. Dit werd ook steeds meer mogelijk door de opkomst van betere infrastructuur als
verharde straatwegen en spoorlijnen, waardoor het eenvoudiger werd om de buitenplaatsen te
bereiken. Baarn zelf breidde ook uit met een villawijk – waar de door Baron van Heemstra in 1882
geschonken Heemstralaan (de toenmalige Groeneveldse Laan) deel van uit maakt 242 – en de
overgebleven woeste gronden tussen Hilversum en Baarn werden voorzien van bosbeplanting.
Deze ontwikkeling, die niet alleen in Baarn maar ook in de overige delen van de Utrechtse
Heuvelrug plaatsvond, werd door de buitenplaatsbezitter sterk bevorderd. De Baarnse streek werd
zo in de loop van de negentiende eeuw een bebost gebied. De verdwijning van de woeste
heidevelden betekende wel de ondergang van de door de lokale bevolking bedreven
schapenhouderij. Door de verlandschappelijking ontstonden echter nieuwe mogelijkheden voor het
gebied. 243
Zo veranderde het landschap van de streek en daarmee werden de buitenplaatsen op de
Utrechtse Heuvelrug favoriete trekpleisters voor recreëerende Amsterdamse en Utrechtse elites
waarvan velen ook als forenzen in nieuwe villadorpen 'buiten' gingen wonen. De landschappelijke
veranderingen van de omgeving, die samenhingen met de verlandschappelijking van de parken,
getuigen een grootsheid van het buitenleven. Het bracht een recreatieve aantrekkingskracht voor
de bewoners zelf en bevolking van de steden met zich mee. 244 Een bijkomend voordeel van die
bossen was ook de productie en de verkoop van hout. Dit blijkt ook uit de vele verkoopadvertenties
van hout in de krant (zie bijlage 2). 245
De Engelse landschapstuinen, zoals we die nu nog kennen, zijn resultaten van het toeristische
sightseeing van de Grand Tour. Het op zoek gaan naar het pittoreske en het 'ideale fotomoment'
hebben zich doorgewerkt via de recreatieve aantrekkingskracht van buitenplaatsen tot het
238 Zie Löfgren 1999; Van der Laarse, 2005 & 2008.
239 Voor Groeneveld is de pitoreske wandeling ook nu het geval, alleen het ontbreekt wel aan het sublieme: de grootse
en angstaanjagende stemmingen binnen een landschap door middel van grotten, afschrikwekkende beelden en
watervallen. De waterpartijen, bebossingen en beelden zorgen voor een meer gemoedelijke wandeling.
240 De Jong & Dominicus-Van Soest, 1999, p.13.
241 Zie Löfgren 1999, met name hoofdstuk 'Looking for sights.'
242 Archief Eemland, Digitale Krantenarchief, Eemnesser Courant, 21 november 1924 door T. Pluim.
243 Hoekveld, 1964.
244 Renes, 1994, p. 39.
245 Archief Eemland, Digitale Krantenarchief, Amersfoortsche Courant, 29 december 1874, p. 3-4; een zoektocht in het
krantenarchief levert een groot aantal aan dit soort advertenties op.
112

toerisme van nu. 246 En daarmee zijn de verlandschappelijking van Groeneveld en de
reisbeschrijvingen die over buitenplaatsen gaan, te beschouwen als voorbeelden van een soort
publieke toeristische site dat nog steeds voortvloeit in de huidige openbare taken van 'Kasteel
Groeneveld. Buitenplaats voor stad en land'.
Rechten, heerlijkheden en bezit: Groenevelds sporen in de omgeving
Naast gronden konden ook heerlijke titels aangekocht worden door buitenplaatsbezitters. Zo ook
door Cornelis Hasselaer, de eerste bewoner die tot nu toe bekend is als een inwoner van
Groeneveld die een ambachtstitel gekocht heeft. Hij was een vermogend regent zonder adellijke
status. In Nederland bestonden er rechtsgebieden die ook wel ambachten genoemd werden. De
titels konden gekocht worden, zo ook die van Eemnes-Buiten en Eemnes-Binnen. In 1735 kocht
Cornelis Hasselaer de ambachtsheerlijkheid op een openbare veiling, omdat het enige kind van
Ysaak van Noorden, die de rechten van de beide Eemnessen voor Hasselaer had, op jonge leeftijd
gestorven was. 247 De rechten werden niet doorgegeven aan andere erfgenamen, en zo viel er in
een verkoopadvertentie van de Amsterdamse Courant van 27 augustus 1735 te lezen:
“J. van der Streng, Dan. Kruyskerk, en Arn. de l'Hommel Makelaers, zullen op Maendag den 29
Augusty, 's avonds ten 6 uuren, t'Amst. in 't Oude Heere Logement verkopen, de Ambagts
Heerlykheden van Eemnes, binnen en buytendyks, zynde 2 grote en zeer aengename aen
malkander gelegene districten, in de Provincie van Utregt tusschen Naerden en Amersfoort; met
alle de preëminentien, geregtigheden en emolumenten daer toe behorende, als 't stellen van
Schouten, Gadermeesteren, Secretarissen, (alles in een of meer personen), voorts
Kerkmeesteren, Kosters, Doodgravers, Geregtsboden en Schippers op Amsterdam en Amersfoort;
item het eligeeren van Burgermeesteren, Raden en Schepenen; als ook 't jus appobandi &
improbandi der Predikanten in beyder Heerlykheden; als mede een fraey gestoelte in de kerk van
Eemnes buytendyks, Sullende de documenten van eigendom, en verdere papieren 14 dagen voor
de verkoping te zien zyn by Ab. Tzeewen, Not. bezyden de Beurs. Nader informatien en de
veylconditien zyn te bekomen by den Hr. en Mr. Alard Pannekoek, Schout en Secr. van der beider
Eemnessen tot Amersfoort, en by de gemelde Makelaers alhier, als mede ter Secretary van
Eemnes, en tot Utregt by den Notaris en Procureur Hendrik van Dam.” 248
De koper was dus Cornelis Hasselaer. Zoals blijkt uit de declaratie van makelaar Jan van der
Streng heeft hij f30.000,- betaald voor de ambachtsrechten van Eemnes binnen en buitendijks en
ook nog eens f32.000,- voor Groeneveld zelf. 249 De verkoopadvertentie maakt duidelijk wat die
rechten inhielden. Hij mocht van hogere functionarissen zoals de schout, de gadermeester
246 Van der Laarse, 2005, p. 65-66.
247 Out, 1979.
248 Amsterdamse Courant, 27 augustus 1735.
249 Stadsarchief Amsterdam, 292, 35.
113

(iemand die de belastingen int) en de secretarissen van beide stadjes aanstellen als lagere
functionarissen als schepenen, schoolmeesters. Hasselaer had daarmee greep op het publieke
leven van de beide Eemnessen. Daarnaast had hij, net als zijn voorganger, ook het
goedkeuringsrecht van predikanten van de Hervormde Kerk. Hij bepaalde wie predikant werd.
Vanwege deze rechten had hij ook de beschikking over een herenbank in de beide kerken en
konden hij en zijn familieleden in de Nicolaaskerk begraven worden. 250
Pieter Cornelis Hasselaer erfde de ambachtsrechten van zijn vader. Een jachtrecht uit 1746 van de
Prins van Oranje is een bekend archiefstuk, evenals de benoeming van Pieter Cornelis Hasselaer
tot 'meesterknaap van de houtvesterij van Gooiland, mitsgaders van de hoge en vrije heerlijkheden
en jurisdictiën van Soest, Soestdijk, Baarn en ter Eem en de beide Eemnessen' door de Prins van
Oranje in 1773. 251 Deze twee bronnen bevestigen dat de Hasselaers nooit hoge
heerlijkheidsrechten gehad hebben, maar ambachtsrechten. 252
Na zijn overlijden lieten de erven de heerlijkheden en rechten veilen. Jhr. Mr. Johan Huydecooper
van Maarseveen kocht het kasteel Groeneveld met daarbij nieuwe gronden en de boerderij Oost-
Indië. Naar verluidt was zijn bezit daardoor zo groot geworden dat hij van Groeneveld naar
Maarsseveen kon lopen zonder zijn grondgebied te hoeven verlaten. De Huydecoopersweg in het
zuidelijke deel van de gemeente Hilversum is nog een bewijs hiervan. 253 Voor een verder
onderzoek zou het interessant zijn om na te gaan welke gebieden precies onder wiens bezit vielen.
Wat Huydecooper trouwens niet in bezit nam, waren de ambachtsrechten. Hij nam kennelijk
genoegen met de rechten van Maarseveen. Voor een bedrag van f13.000,- kocht VOC-
bewindsman Mr. Johan Sebastiaan van Naamen de rechten van Eemnes. 254
Conclusie en aanbevelingen
De bronnen geven inzicht in de beoogde uitstraling en grootsheid van de buitenplaats Groeneveld.
De Hasselaers bepaalden bijvoorbeeld wie de belangrijke personen van het openbare leven van
Eemnes waren. Vanwege het enorme bezit aan gronden is het landschap in de nabije omgeving in
cultuur gebracht en bebost. Het feit dat Huydecooper over zijn grondgebieden van Groeneveld
naar Maarsseveen kon lopen, toont de groeiende omvang van het bezit, waaraan met de Franse
tijd geen einde kwam. Huydecoopers negentiende-eeuwse bezit was zelfs veel omvangrijker dan
dat van enig ander heer van Groeneveld uit de tijd van de Republiek. Ook al is de Groeneveld
nooit verbonden met een ambacht of heerlijkheid geweest, de positie van de eigenaren (die elders
over heerlijkheden beschikten), zijn architectonische allure en de schoonheid van het park met de
250 In De Eembode van 12 februari 1929 wordt er gesproken dat in 1880 bij een verzakking van de kerk de grafkelder
van de Hasselaers aangetroffen is, bestaande uit negen kisten die bij aanraking in elkaar gevallen zijn. Te raadplegen
via Archief Eemland, Digitale Krantenarchief.
251 Het Utrechts Archief, 3, 37; Stadsarchief Amsterdam, 292, 61.
252 De adellijken waren dus nog steeds in hogere rang waardoor ze ook zeggenschap over criminele rechtspraak
hadden.
253 Archief Eemland, Digitale Krantenarchief, Eemnesser Courant, 21 november 1924 door T. Pluim.
254 Out, 1979.
114

lange zichtassen, maakten Groeneveld tot een waar icoon van een echte achttiende- en
negentiende-eeuwse buitenplaats. 255
Dit essay heeft aan de hand van enkele bronnen iets van deze ruimtelijke context geschetst. Toch
zijn er nog enkele andere aspecten op het gebied van landgoed, tuin en heerlijkheid die
interessant zijn om verder uit te zoeken om een nog meer veelzijdig en uitgediept verhaal te
kunnen vertellen. Het in kaart brengen van welke bewoners welke gronden precies in hun bezit
hadden, zou een vervolgonderzoek kunnen zijn. Aan de hand van de kaart van Stoopendaal,
notariële aktes, het kadaster en eventueel de belastingregisters zou een gedetailleerde studie naar
grondeigendommen gedaan kunnen worden. 256 Dit zou dan een visuele inzicht bieden in de
ontwikkelingen van de buitenplaats als een hofstede tot een grote buitenplaats. Als dit in
vergelijking met omringende buitenplaatsen gedaan zou kunnen worden dan kan een goed beeld
van de cultuur van de buitenplaatsen verkregen worden.
Over het ruimtebeslag en de opbouw van de tuin valt er veel te zeggen maar aan de botanische
inrichting is nog weinig aandacht besteed. Wellicht zou aan de hand van fotomateriaal (zoals die in
bijlage 3 en uit tijdschriften van Buiten en Heemschut van begin twintigste eeuw), de inrichting van
andere vergelijkbare parken, botanische standaardwerken van weleer of de interesses in de natuur
en tuinen door de bewoners, een reconstructie gemaakt kunnen worden. Dan zou met behulp van
moderne technieken als GPS of 3D-visualisatie een virtuele reconstructie van het park
gepresenteerd kunnen worden. Hoe zag de tuin eruit als je in de tijd van Hasselaer of van
Huydecooper een wandeling maakte? Het dient niet alleen om bezoekers inzicht te laten krijgen in
de tuinhistorie van buitenplaatsen in het algemeen en Groeneveld in het bijzonder, het laat ook de
tuin als een leefwereld zien. Wat was de routing en welke functie en betekenis had de tuin in
relatie tot het huis en het landschap? Het huidige landschapspark vormt eigenlijk een overgang
tussen het huis en de omgeving, terwijl de formele tuin aanleg als een verlengde van het huis
beschouwd kan worden (in relatie met de strakkere zichtlijnen). Voor Groeneveld (als een publiek
onderdeel van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Visserij) zou het goed zijn om met behulp
van het eigen park bezoekers inzichten in de geschiedenis van de tuin- en parkaanleg op
buitenplaatsen te laten krijgen.
In vergelijking met andere buitenplaatsen lijkt de tuin meestal het ondergeschoven kindje wat
betreft presentatie. 257 Nu zal ik dit op Groeneveld zeker niet het geval zijn. De uitdaging ligt eerder
in tonen van de historische samenhang tussen het huis, zijn bewoners, zijn tuin en het landgoed.
255 Vandaar dat de titel van de kaart van Stoopendaal titel luidt: “Kaart van de Hofsteeden Groeneveld en Ravesteyn en
desselfs annexe landeryen, geleegen onder de Hooge Heerlijkheid Baarn; toebehoorende den wel edele geboore
heer Ian Lucas van der Dussen.”
256 Zie voor een voorbeeld Huiting (2002). Het is een nauwkeurige en tijdrovende studie. Met de nu beschikbare bronnen
valt een begin te maken, maar het dient wel aangevuld te worden met belastingregisters en archiefmateriaal uit het
familiearchief van Taets van Amerongen met stukken betreffende grondeigendommen.
257 Voor deze opdracht hebben we met alle medestudenten gekeken naar good- and bad-practices van de presentaties
van de thema's die in deze bundel aan bod komen. Slot Zuylen, Huis Doorn, De Schotse Huizen, Museum Willet-
Holthuysen, Kasteel Sypesteyn en Kasteel Bouvigne zijn bezocht en het is ons opgevallen dat er meestal niets over
de tuin gezegd wordt en als dat wel gedaan wordt dat dat dan niet in verhouding staat tot de aandacht voor het huis
en zijn bewoners.
115

Geraadpleegde literatuur
Boot, L.H. & K. Donga (1981). Restauratie huis Groeneveld te Baarn. Bouwgeschiedenis. Rapport
van het Architectenbureau Ir. T. van Hoogevest.
Boot, L.H. (1983). De Geschiedenis van het huis Groeneveld te Baarn. Tussen Vecht en Eem.
Vrienden van Het Gooi, februari 1983, pp. 4-18.
Christemeijer, J.B. (1836). 'Landelijk schoon' in het Sticht van Utrecht. Utrecht: J.C. van Terveen &
Zn.
Craandijk, J. & P.A. Schipperus (1879). Wandelingen door Nederland met pen en potlood.
Haarlem, deel 4.
Donkersloot-De Vrij, M. (1995). Topografische kaarten van Nederland uit de 16de tot en met de
19de eeuw. Een typologische toelichting ten behoeve van het gebruik van oude kaarten bij
landschapsonderzoek. Alphen aan de Rijn: Canaletto.
Glaudemans, M. (2000). Amsterdams arcadia. De ontdekking van het achterland. Nijmegen: SUN.
Immerzeel, jr., J. (1843). De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders,
beeldhouwers, graveurs en bouwmesters, van het begin der vijftiende tot op de helft der
negentiende eeuw. Amsterdam.
Hoekveld, G.A. (1964). Baarn. Schets van de ontwikkeling van een villadorp. Baarn: Bosch &
Keuning. Proefschrift Rijksuniversiteit te Utrecht.
Huiting, J.H. (2002). Speurtocht naar microlandschap. Reconstructie van het grondbezit rond
Vleuten. In: Baas, H., S. Barends, M. de Harde, H. Renes, H. van Triest & R. de Vries, ed.
Landschap in Archieven. Utrecht: Stichting Matrijs. Uitgave Historisch-Geografisch
Tijdschrift, 20e jaargang, nr. 3, pp. 88-91.
Jong, E. de (1993). Natuur en kunst. Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur 1650-1740.
Bussum: Thoth.
Jong, E. de & M. Dominicus-Van Soest (1996). 'Tuijngesigten en perspektive'. De Nederlandse tuin
in de verbeelding van kunstenaars van de late vijftiende tot en met de achttiende eeuw. In:
Jong, E. de & M. Dominicus-Van Soest. Aardse Paradijzen. De tuin in de Nederlandse
kunst 15de tot 18de eeuw. Deel 1. Gent: Snoeck-Ducaju & Zoon, pp. 11-123.
Jong, E. de & M. Dominicus-Van Soest (1999). Dromen van Tuinen. De tuin in de verbeelding 1770
tot 2000. In: Jong, E. de & M. Dominicus-Van Soest. Aardse Paradijzen. De tuin in de
Nederlandse kunst 1770 tot 2000. Deel 2. Haarlem / Enschede: Frans Halsmuseum /
Rijksmuseum Twente, pp. 11-142.
Koeman, C. (1983). Geschiedenis van de kartografie van Nederland: zes eeuwen land- en
zeekaarten en stadsplattegronden. Alphen aan de Rijn: Canaletto.
Kuiper, Y. & R. van der Laarse (2005). Inleiding. In: Laarse, R. van der & Y. Kuiper, red. Beelden
van de buitenplaats. Elitevorming en notabelencultuur in Nederland in de negentiende
eeuw. Hilversum: Verloren, pp. 9-24.
Laarse, R. van der (2005). De beleving van de buitenplaats. Smaak, toerisme en erfgoed. In:
Laarse, R. van der, red. Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering.
Amsterdam: Het Spinhuis, pp. 59-87.
Laarse, R. van der (2008). Panorama's op vroeger. De culturele dynamiek van het landschap.
Levend Erfgoed, nr. 2, pp. 10-20.
Löfgren, O. (1999). On holiday. A history of Vacationing. Berkeley: University of California Press.
Marre, J. de (1746). Hof- en mengeldichten. Amsterdam: Adriaan Wor, en de Erve G. onder de
Linden.
Mingroot, E. van (1989). De oude kaart als historische bron. In: Vries, D. de, red. Kaarten met een
geschiedenis 1550-1800: een selectie van oude getekende kaarten van Nederland uit de
Collectie Bodel Nijenhuis. Utrecht: HES Uitgevers, pp. 16-30.
Moes, C.D.H. (1991). Architectuur als sieraad van de natuur: de architectuurtekeningen uit het
archief van J.D. Zocher jr. (1791-1870) en L.P. Zocher (1820-1915). Rotterdam: Nederlands
Architectuurinstituut.
Out, J.V.M. (1979). De Ambachtsheerlijkheden van de beide Eemnessen. Tussen Vecht en Eem,
nr. 1, pp. 68-70.
116

Renes, H. (1994). Bossen en buitenplaatsen. In: Harde, M. de & H. van Triest. Jonge
landschappen 1800-1940. Het recent verleden in de aanbieding. Utrecht: Matrijs, pp. 38-51.
Renes, H. (2003). Oude kaarten als bron voor onderzoek naar de geschiedenis van het landschap.
Caert-Thresoor, nr. 3, pp. 87-94.
Smit, J. (2008). J.D. Zocher Jr. 1791-1780: Architect en tuinarchitect. Rotterdam: Stichting BONAS.
Staverman, W.H. (1919). Potgieters lief en leed in het Gooi. Groningen / Den Haag.
Tromp, H.M.J. (1980). Groeneveld te Baarn. Bijdragen tot het bronnenonderzoek naar de
ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen. Zeist, dl. 6.
Vries, W.B. de (1996). De tuin in woorden. In: Jong, E. de & M. Dominicus-Van Soest. Aardse
Paradijzen. De tuin in de Nederlandse kunst 15de tot 18de eeuw. Deel 1. Gent: Snoeck-
Ducaju & Zoon, pp. 169-201.
Wagenaar Hummelinck, M.G. (1998). De geschiedenis van Kasteel Groeneveld. Baarn: Kasteel
Groeneveld.
Wyck, H.M.W. van der (1982). De Nederlandse buitenplaats. Aspecten van ontwikkeling,
bescherming en herstel. Alphen aan de Rijn: Canaletto.
Zanden, T. van der, P. van der Knaap & M. van Gessel (1978). Herstelplan Park “Groeneveld”;
projektgroep Landbouwhogeschool. Wageningen: Landbouwhogeschool.
117

Bijlage 1: topografische kaart 1873
118

Bijlage 2
Advertentie houtverkoop op Groeneveld
Amersfoortsche Courant, 29 december 1874, p. 3-4
119

Bijlage 3
Foto's van de tuin rond 1866
Afkomstig van Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
120

121

122

123

124

125

126

Bijlage 4 Kaart van Stoopendaal 1763
127

Bijlage 5 Ontwikkeling van de tuin in drie fasen volgens restauratieplan Van Gessel
128