Download het gehele pensioen magazine maart ... - Deloitte & Touche

Pensioen.
nummer 1, maart 2013
Bart Voorn & Norbert Klein
Het Nederlands pensioenstelsel:
steengoed of op sterven na dood?

In dit nummer:
04 10 16 20
3
4
10
15
16
20
24
30
Redactioneel
Nederlands pensioenstelsel? Juist, ga internationaal!
Het Nederlands pensioenstelsel: steengoed of op sterven na dood?
Zichtbare zekerheid en verantwoording in de pensioenketen. Nieuwe vormen van assurance
Kavelaars’ column
De versobering van ons pensioenstelsel, een zegen of een vloek?
Meer mensen worden oud maar niet ouder
Naar een vernieuwd, stabiel pensioenstelsel (deel 1)
Korten van pensioenaanspraken: hoe komt dat in de jaarrekening?

Redactioneel
Nederlands pensioenstelsel?
Juist, ga internationaal!
De crisis in pensioenland heeft tot veel extra regelgeving
geleid. Al deze extra regeltjes hebben de uitvoering van
onze pensioenen alleen maar duurder gemaakt. Met de
hogere uitvoeringskosten blijft er steeds minder over voor
de pensioenopbouw en daar was het ons juist allemaal
om te doen. Meer governance, dus meer kosten, minder
pensioenopbouw, dus minder inkomsten! Waar moet het
toch naartoe met ons veel geprezen pensioenstelsel? Juist,
ga internationaal!
De negen premiepensioeninstellingen (PPI’s) die
thans over een vergunning beschikken, beperken hun
activiteiten tot de Nederlandse markt. Hun business
model lijkt met name gericht te zijn op zo laag mogelijke
kosten en behoud van het Nederlandse marktaandeel.
Wat dan vergeten wordt, is dat de basis van de PPI in
Europese wetgeving ligt, met als doel schaalvergroting en
daardoor lagere kosten.
Het internationale bedrijfsleven lijkt er klaar voor te zijn.
Overal zijn er op pensioenterrein brandjes te blussen,
moet worden bijgesprongen bij defined benefitregelingen
of voelen werknemers zich in de kou staan bij
de defined contribution-regelingen. De ons omringende
landen kennen verschillende methodes om de crisis het
hoofd te bieden, maar duidelijk is dat Europa het zoekt in
nog meer toezicht.
Een andere breinbreker voor de internationale
HR-manager zijn de offshore gelegen pensioengelden
waarbij de fiscale kwalificatie ongewis is. De PPI is een
uitstekend vehikel om de uitvoering van die regelingen
binnen Europa te halen en vervolgens van de vrijheden
binnen Europa te gaan genieten. Fiscaal moet daar nog
wat aan gesleuteld worden, maar de vestigingsplaats
Nederland gooit de deur naar andere Europese landen
open.
En dan de grote niet-Europese bedrijven, ook die
kijken uit naar de mogelijkheden die de thans nog
nationaal gerichte PPI’s hun zouden kunnen bieden.
Na de onbegrijpelijke lappendeken van nationale
pensioenwetgevingen en de daar alsmaar wijzigende
wetgeving, vragen ook zij zich af: kan het simpeler?
Dus wetgever, rond het laatste struikelblok rond de
algemene pensioeninstelling (API) af. Daarmee wordt het
aantal internationale pensioenregelingen dat in Nederland
kan worden uitgevoerd een stuk groter. Het is dan aan de
PPI’s om zich klaar te maken voor de API en het sentiment
van de gouden eeuw te laten herleven. We gaan van
Nederlandse pensioenen naar globale pensioenen: uw
toekomstige cliënt is er helemaal klaar voor (en er ook een
beetje klaar mee).
Reacties: pensioen@deloitte.nl
Pensioen nummer 1•maart 2013
3

4
Links: Norbert Klein, rechts: Bart Voorn

50PLUS en G500 in debat
Het Nederlands
pensioenstelsel:
steengoed of op
sterven na dood?
Is het Nederlandse pensioenstelsel,
zo nodig met updates, klaar voor de
komende decennia? Of heeft het zijn
beste tijd gehad en moeten we ervan
af? Twee ‘partijen’, twee standpunten.
G500, synoniem voor politieke
verjonging, stuurt promovendus
bedrijfskunde en analist Bart Voorn
(1985) naar de debattafel van Deloitte.
50PLUS, sinds de verkiezingen
de ‘jeune premier’ van de Tweede
Kamer, laat zich verbaal representeren
door jurist, oud-consultant en
volksvertegenwoordiger Norbert Klein
(1956). Fragmenten van een discussie
die maar geen dialoog wil worden. Of
toch?
Pensioen nummer 1•maart 2013
5

6
Bart Voorn: “Ons stelsel is fantastisch in die zin dat
het risico’s die je als individu niet goed kunt inschatten,
bijvoorbeeld het langlevenrisico, met een collectief deelt.
En dat je daarin dus solidair bent. Als breed gedragen en
zorgvuldig opgebouwd stelsel heeft het ook lang goed
gefunctioneerd. In ieder geval tot in de jaren tachtig.
Maar er wordt nu van alle kanten hard in gesneden en
dat doet voor iedereen pijn. Wat ik het ergste vind is dat
de les die we met z’n allen allang hadden moeten leren –
namelijk: beloof niets wat je niet kunt waarmaken – nog
steeds niet geleerd is. Open en transparante communicatie
is daarom nog altijd geen vanzelfsprekendheid, zodat
we de deelnemers – jongeren én ouderen – niet echt
duidelijk kunnen maken wat ze mogen verwachten. Toch
begint het besef door te druppelen dat wat generaties
lang gold als zeker, niet meer zeker is. Of eigenlijk nooit
geweest. Mensen worden gedwongen op een andere
manier over hun toekomst na te denken en welke rol
de diverse pensioenpijlers daarin spelen. G500 bepleit
dat in tijden van een veranderende samenleving en
arbeidsmarkt een fundamentele omvorming van het
pensioenstelsel nodig is naar individuele rekeningen met
keuzevrijheid. Wel verenigd in een collectief, dus zoals een
ziektekostenverzekering. Deelnemers zijn daarbij verplicht
om pensioen op te bouwen, maar waar en onder welke
voorwaarden, dat is naar eigen keuze. Daarnaast stellen we
‘Wat ik het ergste vind is dat de les
die we met z’n allen allang hadden
moeten leren – namelijk: beloof
niets wat je niet kunt waarmaken
– nog steeds niet geleerd is’
dat de rekenrente niet als politiek instrument ingezet mag
worden en we niet langer onrealistische verwachtingen
moeten wekken aangaande het pensioen.”
Norbert Klein: “Ook wij zeggen: je kunt dat systeem
meer individualiseren. Als het collectieve verplichtende
karakter maar behouden blijft. Want als je jong bent heb
je liever een leuke auto dan dat je iets wegzet voor later.
Meer keuzevrijheid is eveneens welkom, want nu heb je
geen keuze. Je zit in de metaal, of bij het ABP, of Zorg &
Welzijn. En op het moment dat je van baan verandert,
moet je weer met waardeoverdracht gaan werken.
Prima plannen dus. Wel jammer dat G500 al te makkelijk
de eerste en tweede pijler door elkaar gooit. Het
probleem dat deelnemers onrealistische beloften krijgen
voorgeschoteld geldt slechts voor de AOW, want daar is
niet voor gespaard. Wat wij vandaag aan AOW-premie
betalen, wordt direct uitgekeerd aan de gepensioneerden.
Ons staatspensioen bevat vanaf de instelling ervan een
weeffout. Toen Drees in 1956 de voorziening in het leven
riep, zijn meteen alle binnenkomende premies uitbetaald.
Sparen was er niet bij. Zolang je meer werkenden hebt
dan 65-plussers, in combinatie met een – toentertijd –
lagere levensverwachting, is er geen probleem. Er komt
immers meer binnen dan er aan uitkeringen uitgaat. En
het meerdere ging in de staatskas. Maar inmiddels stijgen
de uitgaven ver boven de premie-inkomsten uit. Met als
gevolg dat er uit de algemene middelen bijgepast moet
worden om de AOW te kunnen betalen. Dat wordt duur,
dus krijg je de discussie: verlagen we de uitkering of
schuiven we het moment van ingang op?”
Fact checking
Voorn: “Over weeffouten gesproken: die zie ik
evengoed in de tweede pijler. Meerdere zelfs. Zo is er
een participatieverplichting, maar heb je geen inspraak
in hoe fondsen hun besluiten nemen. Ik zit bij ABP en
heb daar nul zeggenschap. Daarvoor moet ik eerst lid
worden van een christelijke of socialistische vakbond.
Dan kom ik in een deelnemersraad en heb ik feitelijk nog
steeds niets te zeggen. Wel betalen, maar helemaal niets

kunnen bepalen is niet meer van deze tijd, daar wil ik niet
aan meedoen. Daarnaast: fondsen die in onderdekking
verkeren en gewoon blijven uitkeren, vormen een gevaar.
Als daar niet wordt ingegrepen – volgens de regels die we
jaren geleden hebben bedacht, omdat anders het systeem
niet werkt –, zit er straks onvoldoende geld in de pot om
al die aanspraken waar te kunnen maken. Wil ABP boven
een dekkingsgraad van 105 procent en het liefst nog veel
hoger uitkomen, dan moet zij uitermate risicovol gaan
beleggen. Met als gevaar dat die pot nog meer slinkt. Dus
maar blijven spenderen terwijl daar onvoldoende dekking
tegenover staat is niet netjes. En het is ook niet conform
de afspraken die zijn gemaakt toen we die tweede pijler
zo optuigden. Ik zou daar het liefst meteen uitstappen en
voor mezelf gaan opbouwen, in een collectief naar keuze.
En met mij vele generatiegenoten.”
Klein: “Die pot loopt niet leeg. Dat is een schijnprobleem.
Er zitten wel fouten in het systeem, ook in het huidige
kabinetsbeleid. Twee dingen zijn essentieel. Ten eerste:
hoe ga je gedurende de looptijd sparen voor je pensioen;
dat is wat we het opbouwpercentage noemen. De
Tweede Kamer gaat hier onderzoek naar doen, met
name of het verstandig is om dat percentage volgens het
liggende voorstel te verlagen van 2.15 naar 1.75 procent.
Wij zeggen: dat is onverstandig. Want het betekent
simpelweg dat jongeren te weinig pensioen opbouwen.
De tweede kwestie is: zit er wel genoeg geld in de pot? Is
er de afgelopen jaren genoeg geld gespaard om, gegeven
de gehanteerde rente, de komende tijd de huidige
pensioenen op niveau te houden? Dus, om afstempelen
te voorkomen en te kunnen indexeren? Daarvan heeft
50PLUS voorgesteld om dit door de Rekenkamer te laten
becijferen. Fact checking in dezen is heel belangrijk, want
daarmee voorkom je onnodige onrust onder de bevolking.
Wel, dat voorstel is tegengehouden door VVD en PvdA.”
Voorn: “Hier is een heel goede vakgroep onder leiding
van Kees Goudswaard mee bezig, en die is redelijk ver
in het doorrekenen van die effecten voor verschillende
cohorten, met inbegrip van de waarde van de eigen
woning en andere relevante parameters. De richting
waarin de uitkomsten gaan is niet prettig, dat weten
we nu al. We hebben het over korten, wat pijn doet.
Belangrijker is dat we ook verder kijken dan het
afstempelen en het bestaansrecht van het stelsel in de
huidige vorm heroverwegen.”
‘Ik zit bij ABP en heb daar
nul zeggenschap. Daarvoor
moet ik eerst lid worden van
een christelijke of socialistische
vakbond. Dan kom ik in een
deelnemersraad en heb ik feitelijk
nog steeds niets te zeggen’
Bart Voorn
Slechte zet
Klein: “De cruciale vraag is: zijn die kortingen wel nodig?
Onze stelling is, dat het financieel kader waarbinnen
pensioenfondsen opereren niet uitblinkt in helderheid.
Onderdeel daarvan is de rekenrente. Tot 2007 werden
alle pensioenen berekend op basis van 4 procent groei.
Die vaste rentevoet heeft plaatsgemaakt voor marktrente,
de ultimate forward rate. Wij vinden dat een slechte zet,
want de effectieve rendementen van pensioenfondsen
laten een hoger percentage zien; feitelijk wordt er veel
meer gespaard. Allereerst kloppen de cijfers dus niet,
vervolgens maakt men zich op grond van die cijfers druk
om de dekkingsgraden. Ik zeg: haal die vaste rente weer
terug, dan hoef je niet te korten.”
Pensioen nummer 1•maart 2013
7

8
Voorn: “Dit is nu waar G500 een heel ander geluid laat
horen. We hebben in Nederland dingen afgesproken
– zoals de rekenrentesystematiek – en als het dan even
tegenzit, moet je daar niet aan gaan sleutelen. Ik pleit
ervoor om die rekenrente zo objectief mogelijk, en
niet politiek gemotiveerd, tot stand te brengen. In het
laatste akkoord hebben de partijen daar afspraken over
gemaakt.”
‘Als je 45.000 euro per jaar aan
pensioen wilt overhouden met
een middelloonregeling, dan
moet je me toch een berg premie
betalen! En een inkomen van
drie- à viermaal modaal toucheren,
vanzelfsprekend’
Norbert Klein
Klein: “Maar het is van het grootste belang hoe
je de zaken actuarieel calculeert. Vóór 2007 werd
de pensioenhoogte uitgerekend op basis van twee
hoofdcriteria: welke rente heb je, en wat is de
levensverwachting. Dan kun je heel eenvoudig becijferen
hoeveel je straks in kas moet hebben om aan je
verplichtingen te voldoen. Pas toen die norm is losgelaten
is het fout gegaan en hebben deelnemers allerlei
onhaalbare prognoses voorgespiegeld gekregen.”
Dubbel oneerlijk
Voorn: “De rekenrente is één ding. Je hebt bijvoorbeeld
ook de doorsneepremiesystematiek, waarbij de premie
voor alle deelnemers een gelijk percentage van het salaris
of de pensioengrondslag is, zonder rekening te houden
met individuele verschillen in leeftijd, burgerlijke staat of
geslacht. Deze systematiek resulteert in een overdracht
van jong naar oud, en trouwens ook van arm naar rijk.
Dubbel oneerlijk dus, vindt ook de AFM. Daarnaast
is het voor mij ook tekenend dat het hele stelsel, dat
opgebouwd is in de jaren vijftig, bij lange na niet in staat
is om de uitdagingen van deze tijd het hoofd te bieden.
De huidige arbeidsmarkt is in hoge mate geflexibiliseerd,
met meer zzp’ers en veel meer beweeglijkheid. We
leven in een nieuwe tijd waarin het werken opnieuw
is ingericht, en daar is het bestaande pensioensysteem
totaal niet op ingericht. Het piept en kraakt omdat het
niet met de verandering kan omgaan.”
Klein: “Die verandering is juist totaal niet relevant. Want
het systeem bestaat uit drie pijlers, waarbij de derde pijler
staat voor individueel. Wanneer je dus zzp’er bent, zit je
niet in de collectieve tweede pijler maar kun je, fiscaal
gefaciliteerd, in de derde pijler gaan opbouwen.”
Voorn: “Maar je bent niet meer veertig jaar in dienst, dus
een middelloonregeling is dan al een stuk ongunstiger.
Als je vaker van werkgever wisselt, of enkele jaren
zelfstandig bent voordat je weer in loondienst gaat – het
is killing voor je pensioenopbouw.”
Klein: “Niemand ontkent dat middelloon een behoorlijke
stap terug is vergeleken bij eindloon. Maar als je 45.000
euro per jaar aan pensioen wilt overhouden met een
middelloonregeling, dan móet je me toch een berg
premie betalen! En een inkomen van drie- à viermaal
modaal toucheren, vanzelfsprekend.”
Individuele keuze
Voorn: “Eigenlijk betalen we nu met de deelnemers
van de fondsen de vutregelingen die destijds tot stand
zijn gebracht om jongeren toegang te verschaffen tot

de arbeidsmarkt. Die regelingen zijn ontzettend duur
geweest en hebben aardig in de pensioenpot gehakt.
Extra wrang.”
Klein: “Ook hier moet je goed kijken wat er aan de
hand is. Vut en prepensioen vallen helemaal buiten het
pensioenverhaal waar we over spreken. Bovendien zijn ze
vrijwel allemaal afgeschaft. Het betreft aparte afspraken
tussen werkgevers en werknemers om extra te sparen
voor vervroegde uittreding. Op het moment dat ik
meer ga sparen om met 62 jaar te kunnen stoppen met
werken, dan is dat mijn individuele keuze.”
Voorn: “U gelooft dus dat we met dit stelsel doorkunnen
tot 2050, zonder het fundamenteel te hervormen? Ik
denk dat we moeten heroverwegen wat het betekent om
oud te worden en hoe we oud willen worden. Dan zal
duidelijk worden dat dit stelsel niet meer past.”
Klein: “Ik denk dat het in de basis een goed systeem
is. Waar je wel voor moet zorgen is dat de mensen
die rechten hebben opgebouwd, deze ook uitbetaald
krijgen. En dat betekent dat je niet aan de vaste
rekenrente komt, zodat je niet hoeft te korten terwijl de
rendementen bovengemiddeld zijn. Het is een fictie dat
fondsen als ABP nu het geld voor de jongeren aan het
weggeven zijn. Berekeningen laten zien dat we in totaal
zo’n duizendmiljard in de pot hebben, en dat groeit de
komende jaren naar zo’n 1.600 miljard.”
Echt vertrouwen
Voorn: “De aanspraken zijn ook hoger dan ooit.
Daarbij: het blijft een illusie dat mensen rechten hebben
opgebouwd. Hun pensioen bestaat voor bijna 70 procent
uit rendementen, niet uit inleg. Dat brengt risico met
zich mee. Maar wat daaronder ligt en misschien wel
veel belangrijker is: mensen moeten het proces op basis
waarvan besluiten worden genomen over uitkeren,
premie-inleg, indexatie enzovoort, als billijk ervaren. De
geldende regels volgens welke we pensioen opbouwen
en uitkeren, moeten eerlijk zijn. En vanuit een politiek
oogmerk een rekenrente vaststellen vind ik niet eerlijk.
Afspraken maken en die vervolgens loslaten, evenmin. Dat
ondermijnt het vertrouwen in de pensioenvoorziening –
en daarmee de solidariteit – en is echt gevaarlijk.”
Klein: “Dat is precies wat er in 2007 is gebeurd,
toen de vaste rekenrente is losgelaten ten gunste
van de marktrente. Dat heeft het vertrouwen flink
onderuitgehaald. Terwijl je mensen zoveel mogelijk
zekerheid wilt bieden. Pensioen is uitgesteld loon; men
heeft er zelf voor gewerkt. Je hebt er recht op.”
Voorn: “Feit blijft wel dat pensioen voor een belangrijk
deel gebaseerd is op beleggingsresultaten, want de inleg
is bij lange na niet voldoende om de beoogde uitkering
voort te brengen. Er kan dus van alles beloofd worden,
maar dat voedt alleen maar de illusie van zekerheid.
Pensioen is lange tijd ten onrechte als recht verkocht. Nu
moeten we heel veel mensen die hun hele leven keihard
hebben gewerkt voor hun oudedag teleurstellen. Hun
aanspraak op de pot is volkomen legitiem, maar er is
hun nooit gezegd: ‘Jouw premie is maar een deel van
je aanspraak. Wij gaan ons best doen om een hoog
rendement te behalen, maar het kan vriezen en het kan
dooien.’ Dat vind ik zuur voor die ouderen.”
‘Het blijft een illusie dat mensen
rechten hebben opgebouwd. Hun
pensioen bestaat voor bijna 70
procent uit rendementen, niet uit
inleg. Dat brengt risico met zich
mee’
Bart Voorn
Klein: “Er is echt wel gecommuniceerd dat indexatie
voorwaardelijk is. Zo is ook de mogelijkheid van korten
nooit uitgesloten. Maar dat zijn de kleine lettertjes die
men niet leest. Echt vertrouwen komt van het doen van
beloftes die kunnen worden waargemaakt. Daarom is
het zo belangrijk om nu iets te doen. En daarbij denken
wij echt niet alleen aan de 50-plussers, hoewel er de
laatste jaren meer over dan met deze groep is gepraat.
Het gaat juist om het toekomstbestendig maken van de
oudedagsvoorziening als geheel. Daar profiteren ook de
jongere generaties van.”
Pensioen nummer 1•maart 2013
9

10
Zichtbare zekerheid en
verantwoording in de
pensioenketen. Nieuwe
vormen van assurance

De ontwikkelingen in de pensioensector
volgen elkaar snel op. Ontwikkelingen op
het gebied van wet- en regelgeving, interne
processen en controles, risicomanagement en
verantwoordingsinformatie. Als het gaat om
het verstrekken en ontvangen van zekerheid en
verantwoordingsinformatie is het goed om deze
ontwikkelingen nog eens op een rijtje te zetten
en de relevante (nieuwe) vormen van assurance
te inventariseren.
Pensioenfondsbesturen spelen dichter
op de bal. Pensioenfondsen waren ooit
een baken van rust en vertrouwen. Nu
bevinden zij zich midden in de meest
turbulente tijd van de laatste decennia.
In de afgelopen periode zijn meer
ontwikkelingen op pensioenfondsbesturen afgekomen
dan in de twintig jaren daarvoor. Pensioenfondsbesturen
staan onder druk, door de ontwikkelingen op
de financiële markten, kortingen op uitkeringen,
veranderende wet- en regelgeving en toenemende
eisen vanuit de toezichthouder. Dit maakt de rol van
pensioenfondsbestuurders intensiever en uitdagender.
Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat
pensioenfondsbesturen meer een countervailing power
(compenserende kracht) moeten kunnen bieden aan
hun uitvoerders. Pensioenfondsbesturen hebben
daarom de behoefte om dichter op de uitvoering en
de bijbehorende risico’s te gaan zitten. Zij zijn tenslotte
verantwoordelijk voor de wijze waarop de risico’s
worden gemanaged in de totale pensioenketen (de keten
van het pensioenfondsbestuur en het bestuursbureau
via de pensioenuitvoerder tot en met eventuele
onderaannemers). Het pensioenfondsbestuur kan echter
niet alle uitvoeringsactiviteiten naar zich toetrekken.
Deze rol is en blijft grotendeels belegd bij de uitvoerder.
Om toch meer in control te kunnen zijn voor het
totale risicomanagement in de keten, zal de vraag van
het pensioenfondsbestuur naar verantwoording van
risicomanagement door uitvoerders en onderaannemers
toenemen.
Toenemende eisen aan invulling integraal
risicomanagement
Daarnaast wordt vanuit de toezichthouder verwacht
dat het pensioenfondsbestuur op een integrale wijze
risicomanagement inricht. Dit zit opgesloten in de nieuwe
toezichtmethodiek die door De Nederlandsche Bank
wordt gehanteerd. Deze methodiek, FOCUS!, kijkt onder
meer naar de wijze waarop een Pensioenfonds het totale
risicospectrum beheerst, maar dan op een holistische,
Pensioen nummer 1•maart 2013
11

12
integrale wijze. Waar in het verleden vanuit FIRM
voornamelijk werd gekeken naar de financiële kerncijfers,
wordt door De Nederlandsche Bank nu ook expliciet gelet
op kwalitatieve aspecten, zoals governance en cultuur.
Een voorbeeld van een principe dat vanuit FOCUS! veel
aandacht krijgt, is het aspect ‘risicobereidheid’.
Het expliciet maken van de risicobereidheid
van het pensioenfonds is een middel voor het
business continuity management
is een onderwerp dat hoog op
de strategische agenda staat van
pensioenuitvoerders
pensioenfondsbestuur om een geïntegreerd beeld te
krijgen van de risico’s die het fonds acceptabel vindt
ten opzichte van de risico’s die daadwerkelijk door het
fonds worden gelopen. Het pensioenfondsbestuur
bepaalt hiervoor een limietenstelsel. De moeilijkheid
die een pensioenfondsbestuur echter heeft, is dat een
deel van de risico’s buiten de eigen organisatie wordt
gelopen, namelijk verderop in de pensioenketen door de
pensioenuitvoerder. Toch is het pensioenfondsbestuur
verantwoordelijk voor de evaluatie van deze risico’s
ten opzichte van de limieten. De vraag is in hoeverre
het pensioenfondsbestuur kan steunen op de
risicomanagementinformatie vanuit de keten en de
wijze waarop de limieten zijn doorvertaald naar de
pensioenuitvoerder.
Veranderende wet- en regelgeving
Daarnaast neemt de wet- en regelgeving binnen de
pensioensector toe. Recent is bekend geworden dat
ook de nieuwe Europese richtlijn AIFMD (Alternative
Investment Fund Managers Directive) de pensioensector
gaat raken. Dit kan grote gevolgen hebben voor de
procesinrichting en controles bij de fondsmanagers.
Een andere ontwikkeling op het gebied van regelgeving
is dat De Nederlandsche Bank toestaat dat financiële
instellingen hun dataverwerking mogen outsourcen
in the cloud. De Nederlandsche Bank bracht op 6
december 2011 al een circulaire uit specifiek over het
onderwerp cloud computing. De Nederlandsche Bank is
van oordeel dat cloud computing waarbij gebruik wordt
gemaakt van diensten van derden, bijvoorbeeld voor het
opslaan en verwerken van data, feitelijk een vorm van
uitbesteding is. Dit houdt in dat indien gebruik wordt
gemaakt van cloud-diensten van derden de onderneming
aan dezelfde wettelijke vereisten gehouden is als die
gelden bij uitbesteding. Voor cloud computing dient
hierbij expliciete aandacht besteed te worden aan de
risico’s die samenhangen met onder meer de integriteit,
vertrouwelijkheid en beschikbaarheid van data. Tevens
dient inzichtelijk te zijn op welke locatie de bedrijfsdata
worden bewerkt en opgeslagen.
Al deze ontwikkelingen leiden ertoe dat
pensioenfondsbesturen hun verantwoordingsvraag
opnieuw evalueren en nagaan in hoeverre bestaande
verantwoordingsinformatie en bestaande vormen van
assurance voldoen aan de nieuwe behoefte.
Bestaande assurance-standaarden en nieuwe
vormen van assurance
De ISAE 3402 service auditor’s rapportage (de
internationale opvolger van de SAS nr. 70-standaard)
is een bekend fenomeen binnen de pensioenwereld.
Het is de de facto standaard om te rapporteren over
uitbestede processen en controles bij en door de
serviceorganisatie. Zo geeft het pensioenfondsbesturen
zekerheid over de mate van beheersing van de processen
die zij hebben uitbesteed aan de pensioenuitvoerder.
De uitvoeringsorganisatie rapporteert aan het bestuur
van het pensioenfonds. In feite is het een auditor to
auditor-standaard, waarbij het uitgangspunt is dat wordt
gerapporteerd over interne controlemaatregelen in het
kader van de financiële verantwoording (de jaarrekening).
De accountant van het pensioenfonds gebruikt het
ISAE 3402-rapport van de uitvoeringsorganisatie bij de
controle van de jaarrekening van het pensioenfonds.
Om tegemoet te komen aan de toenemende behoefte
aan nieuwe vormen van verantwoordingsinformatie en
assurance zullen naast de bestaande ISAE 3402-service
auditor’s rapportage ook nieuwe vormen van assurance

De moeilijkheid voor een
pensioenfondsbestuur is dat een
deel van de risico’s verderop in de
pensioenketen wordt gelopen
worden gebruikt.
Vanuit de beroepsgroep voor auditors is er een beperkt
aantal standaarden te onderscheiden die relevant zijn in
dit kader:
– ISAE 3000 – standaard voor assurance-opdrachten
anders dan opdrachten tot controle of beoordeling
van historische informatie. In de praktijk is dit de meest
voorkomende algemene standaard voor (third party)
assurance-opdrachten.
– ISAE 3402 – international standard on assurance
engagements 3402. Een specifieke standaard
voor third party assurance in het kader van
uitbestedingsrelaties en zekerheid over interne
controles in het kader van de financiële
verantwoording bij serviceorganisaties.
– COS 4400 – standaard voor een opdracht en
rapportage op basis van specifiek overeengekomen
werkzaamheden. Hieraan kan geen zekerheid worden
ontleend en om conform deze standaard te mogen
rapporteren, dient de scope van tevoren met alle
betrokken partijen te zijn afgestemd. Toch wordt deze
standaard regelmatig gehanteerd als alternatieve
rapportage voor de reasonable assurancestandaarden,
zoals ISAE 3000 en ISAE 3402.
In het kader van de geschetste ontwikkelingen binnen de
pensioensector onderkennen wij nieuwe toepassingen
van deze standaarden of nieuwe vormen van assurance:
1. Assurance over risicomanagement
Toezichthouders stellen steeds strengere eisen aan
een integraal risicomanagementproces verankerd in
de organisatie. De Nederlandsche Bank past haar
toezichtstrategie aan op onder meer de volwassenheid
van het risicomanagementproces. Voor financiële
instellingen en pensioenfondsbestuurders is het
een uitdaging om risicomanagement effectief in de
organisatie te implementeren en de interne beheersing te
verbeteren. Een belangrijke factor om een geïntegreerd
beeld te krijgen is een goede dekking van het
risicocontroleraamwerk over de gehele keten. Assurance
over risicomanagement geeft meer zekerheid over het
integrale risicomanagementproces, doordat een externe
onafhankelijke auditor een mededeling afgeeft over
de geschiktheid van het risicomanagementraamwerk,
de implementatie van de integrale
risicomanagementbeheersmaatregelen en de werking van
de integrale risicomanagementbeheersmaatregelen bij de
afzonderlijke ketenpartners.
2. Assurance as a service
De ontwikkelingen in de financiële markten hebben
impact op de verantwoordelijkheden van het
management van financiële instellingen en ook op
die van bestuurders van pensioenfondsen. Door de
verandering van de rol en de verantwoordelijkheden van
het management ontstaat een toenemende behoefte
naar solide verantwoordingsinformatie en naar een
grotere frequentie van rapporteren. Op die wijze zou het
management ook in staat moeten worden gesteld om
tijdig uitzonderingen en risico’s te signaleren en adequate
maatregelen te treffen.
3. Assuring the cloud
Trends zoals het verplaatsen van data naar de cloud
introduceren nieuwe risico’s rondom security, privacy
en datalocatie. Toezichthouders stellen specifieke eisen
met betrekking tot outsourcen naar de cloud. Veel
organisaties hebben nog geen oplossing gevonden hoe
om te gaan met deze nieuwe risico’s. Assuring the cloud
is een door Deloitte ontwikkelde oplossing die zekerheid
geeft over de locatie van data in de cloud en biedt
op deze manier comfort aan gebruikers van de cloudtoepassing.
4. Assurance over business continuity management
Binnen met name de financial services industry zien
wij een toenemende behoefte aan zekerheid bij de
continuïteit van uitbestede processen en diensten, een
trend die wij ook terugzien in de pensioensector waar
pensioenfondsen business continuity management
opnemen in hun service level agreements met hun
Pensioen nummer 1•maart 2013
13

14
uitvoerders. Business continuity management is dan ook
een onderwerp dat hoog op de strategische agenda
staat van pensioenuitvoerders. Deloitte ziet goede
mogelijkheden om business continuity management
conform de best practice-standaarden, zoals BS
25999 en ISO 22301, te vertalen in concrete risico’s,
beheersdoelstellingen en -maatregelen, zodat hierover
ook verantwoording kan worden afgelegd en/of
assurance kan worden gegeven.
5. Assurance over compliance
Wet- en regelgeving in de financial services industry is
complex en omvangrijk en de ontwikkelingen volgen
elkaar hier snel op. Het is een uitdaging om continu
inzicht te houden in de relevante wetten en regels en
tegelijkertijd de impact te bepalen van die wetten en
regels en daarover verantwoording af te leggen. Hier ligt
een belangrijke overeenkomst met business continuity
management. Assurance geven over compliance is
lastig. Een onafhankelijke externe auditor zal niet snel
kunnen verklaren over het al dan niet SEPA-, AIFMD- of
Wft-compliant zijn van een organisatie. Maar zodra
de specifieke eisen vanuit die wetten en regelgeving
adequaat vertaald kunnen worden naar risico’s,
beheersdoelstellingen en -maatregelen kan de effectiviteit
daarvan ook worden getoetst.
Mark Seekles
Deloitte Risk Services
Controls Assurance
mseekles@deloitte.nl
Evert van der Steen
Deloitte Risk Services
Pensioenen
evandersteen@deloitte.nl
Ronald van der Wal
Deloitte Risk Services
Controls Assurance
rovanderwal@deloitte.nl
Brune Riemeijer
Deloitte Risk Services
Pensioenen
briemeijer@deloitte.nl

Kavelaars’ column
Prof. dr. P. Kavelaars is
hoogleraar Fiscale Economie
aan de Erasmus Universiteit
Rotterdam en directeur van het
Wetenschappelijk Bureau van
Deloitte Belastingadviseurs
Pensioen in beweging
Afgelopen zomer heeft het kabinet-
Rutte I de aanpassingen van de AOW-
en de pensioenleeftijd in een record
tempo – minder dan twee maanden
– door het parlement geloodst en
heeft het bovendien voor elkaar
gekregen dat een deel van de maatregelen reeds dit jaar
in werking treedt. De AOW-leeftijd is in 2013 met een
maand opgetrokken. De resterende verhogingen dalen
de komende jaren op ons neer. Dat daarbij de eindfase
op 67 jaar ligt, zal niemand meer willen geloven, tenzij
we allen stevig aan de tabak en de alcohol gaan. Dat
ligt echter niet voor de hand, al was het maar vanwege
de (steeds) hoge(re) accijnzen op deze producten.
Met deze ingrepen zijn we er echter nog lang niet. De
toekomstvoorzieningen zijn met deze maatregelen op
langere termijn nog steeds niet betaalbaar. Dat geldt met
name voor de AOW. Oorzaak is uiteraard de vergrijzing
en de wettelijke maximering van de premie AOW op
17,9%. Er zijn diverse oplossingen denkbaar. Het loslaten
van dit maximum, waarbij het dan de komende jaren
stevig gaat stijgen als we uitgaan van een volledige
financiering via de premieheffing. In de tweede plaats kan
de belastingdruk worden verhoogd. Het voordeel is dat
dit een breed spreidingsgebied kan hebben en iedereen in
sterk vergelijkbare mate bijdraagt. Een derde mogelijkheid
– meest recent nog geopperd door de commissie-Van
Dijkhuizen – is het laten betalen van premie AOW door
de AOW-gerechtigden, overigens alleen voor zover het
om het aanvullend pensioen gaat en alleen door de
huidige AOW-gerechtigden en degenen die dat in de
komende jaren worden, met een geleidelijke toename
van de premie met 1%-punt per jaar. Het belangrijkste
aangevoerde bezwaar tegen deze laatste variant – te
weten dat alleen de 65-plussers worden getroffen –
snijdt geen hout. De huidige 65-plussers en degenen die
dat de eerstkomende jaren worden, worden door het
ingroeisysteem juist beperkt geraakt, terwijl daarnaast
juist iedereen in de toekomst gaat meebetalen. (Vrijwel)
iedereen wordt immers 65 jaar en gaat bijdragen aan
deze premie. Het is daarmee een uiterst solidair systeem.
Volstrekt ten onechte is het dan ook dat het kabinet-Rutte II
dit voorstel niet heeft overgenomen. Hopelijk komt dat nog.
Het kabinet-Rutte II heeft daarentegen wel de opbouw
van aanvullend pensioen stevig aangepakt: het
opbouwpercentage bij middelloonregelingen bedraagt
in 2015 1,75% in plaats van de huidige 2,25% en voor
eindloonregelingen is dat zelfs 1,5% in plaats van de
huidige 2%. De beschikbare premieregelingen worden
in overeenkomstige zin aangepast. Deze maatregel
moet vooral fiscaal een voordeel opleveren, doordat
minder fiscale premieaftrek ontstaat. Het voordeel
is echter beperkt, doordat het hier om een cash
flow-effect gaat. Bezwaar van deze aanpassingen is,
wat mij betreft, dat deze de lagere inkomens relatief
zwaarder raakt, hoewel daar voor de hogere inkomens
tegenover staat dat deze vanaf 2014 te maken krijgen
met een maximuminkomen van € 100.000 waarover
fiscaal gefacilieerde pensioenopbouw mogelijk is. Dat
is een prima regel die overigens is overgenomen van
de commissie-Van Dijkhuizen. Er is geen reden hogere
inkomens onbeperkt fiscaal te faciliëren. Anders dan
wordt beweerd, leidt deze regel ook niet tot allerlei
ingewikkelde splitsingsregels. Men zal eenvoudigweg
niet meer opbouwen dan fiscaal is toegestaan. Degenen
die meer pensioen willen opbouwen, zullen dat ‘in eigen
beheer’ doen door te sparen of te beleggen. Tot slot zou
er wat mij betreft nog wel een maatregel doorgevoerd
mogen worden: fiscale faciliëring niet meer mogelijk
maken voor eindloonregelingen. Waarom zou men een
pensioen hebben over een incidenteel eindloon en niet
over een loon wat men gemiddeld gedurende zijn leven
heeft genoten? Dat is toch aanzienlijk redelijker.
Pensioen nummer 1•maart 2013
15

16
Het regeerakkoord stelt een maximering voor van de
pensioengrondslag tot € 100.000. Neem daarbij de
vermindering van de pensioenopbouwpercentages en de
versobering van de VPL-wetgeving, en de actuaris kan je
voorrekenen dat in tien jaar tijd driekwart minder geld de
pensioenpot in kan. Wat gaan werkgevers doen met geld
dat niet langer fiscaalvriendelijk voor de oude dag gespaard
kan worden? Het geld dat met VPL vrijkwam, is met name
gebruikt voor volstorting van pensioengaten; de verlaging
van de opbouwpercentages gaat waarschijnlijk deels
gebruikt worden voor voorwaardelijke indexaties onder het
reële pensioencontract bij de pensioenfondsen.

In dit artikel kijken we naar mogelijke andere
bestemmingen voor het geld dat vrijkomt. Wat gaan de
werkgevers en werknemers doen? Belast pensioensparen
of juist gewoon netto uitkeren?
Pensioensparen
Pensioensparen kent een aantal voordelen. Inleg is
belastingvrij, oprenting is ook belastingvrij. Een 33-jarige
werknemer die vanaf 1 januari van dit jaar zeven jaar
lang € 20.000 premie per jaar stort, kan vanaf zijn 67ste
levenslang een jaarlijkse uitkering van circa € 15.279 netto
tegemoet zien (uitgaande van een rekenrente van 3%
en een belastingpercentage bij inleg en bij uitkering van
52%, nul kosten in de regeling). Zou hij dat bedrag niet
belastingvrij sparen, dan is zijn jaarlijkse uitkering nog
maar circa € 12.693 netto. Het verschil wordt veroorzaakt
door de belastingheffing in box 3.
Het voordeel in deze casus, te weten € 2.586 per jaar
méér opbrengst bij pensioensparen, is veel (bijna 17%
van die pensioenopbrengst), maar voor dat voordeel zit
je wel in een strak keurslijf, met alle uitvoeringskosten en
fiscaal geneuzel van dien. Netto sparen kent het nadeel
van betaling van belasting aan de voorkant en een greep
uit de kas wegens de heffing van 30% over een fictief
rendement van 4%. Met de huidige spaarrentes geen fijn
vooruitzicht.
Pensioentoezegging of voorwaardelijke toezegging?
De meest simpele oplossing voor belastingheffing in box
3 die het pensioenresultaat benadert en die reeds eerder
in dit blad is beschreven, is de voorwaardelijke toezegging
van een aandeel aan een werknemer. De voorwaarde is
dat de werknemer tot zijn pensioengerechtigde leeftijd
in dienst blijft. In de ogen van de Hoge Raad moet de
werknemer nog werken voor dit aandeel en dat wordt
gezien als recht op loon, te belasten op het moment van
uitkering. Ook in oktober van het afgelopen jaar heeft
Hof Amsterdam een interessante uitspraak gedaan in
lijn met de visie van de Hoge Raad. Een werkneemster
kreeg een bonus van de werkgever waarvan in rechte
was vastgesteld dat ze die bonus alleen zou krijgen als
ze op het moment dat ze met pensioen zou gaan nog bij
de werkgever in dienst zou zijn. Daartoe administreerde
de werkgever op een aparte kostenkaart (‘pot 60-65’
genaamd) jaarlijks de bonus van de werknemer en de
Bij netto uitkeren zit het nadeel
ook in het lage rendement dat op
individuele regelingen door banken
wordt toegezegd
werkgever verdubbelde dit bedrag vervolgens. Op die
kostenkaart werd zelfs rente vergoed en wel een rente
gelijk aan de rente die de werkgever aan een derde zou
betalen voor de eigen financieringsbehoefte.
Hof Amsterdam oordeelde dat belastingheffing niet
moest plaatsvinden op het moment van reservering,
maar pas op het moment van daadwerkelijke betaling
van het geld, dus op het moment van pensionering.
De oorzaak van het uitstel van belastingheffing was
dat de werkneemster het geld pas zou krijgen als zij tot
pensionering in dienst zou blijven. Zou de werkneemster
eerder stoppen, dan zou zij met lege handen staan.
Daarmee is het grote verschil met een
pensioentoezegging duidelijk. Bij een pensioen weet de
werknemer dat als hij voor de reguliere pensioendatum
uit dienst gaat, hij zijn opgebouwde pensioen niet
kwijtraakt. Zou de werkgever ervoor kiezen om ook bij
ontslag de werknemer wat mee te geven, dan kan hij
hiervoor gebruikmaken van artikel 3.3a. letter van de
Uitvoeringsregeling loonbelasting 2011. Een aanspraak
op een uitkering bij ontslag anders dan wegens
arbeidsongeschiktheid of pensioen behoort niet tot het
loon. De aanspraak is vrij van loonbelasting, de uitkering
is wel belast. Nu artikel 3.3a letter geen bepaling bevat
omtrent de omvang van de ontslaguitkering, zou zelfs een
loon/diensttijdformule zoals we die bij pensioen kennen,
kunnen worden toegezegd.
Dus met twee afzonderlijke toezeggingen, een voor
als de werknemer in dienst blijft en een tweede
voor als de werknemer vroegtijdig vertrekt, kan de
werknemer een recht opbouwen dat qua fiscale heffing
een pensioenaanspraak benadert. De vrijheid van het
formuleren van voorwaarden is onbeperkt, bijvoorbeeld:
bad leavers verliezen hun recht sowieso, het recht
Pensioen nummer 1•maart 2013
17

18
op de uitkering bij ontslag ontstaat eerst dan, als de
werknemer een bepaald aantal jaren in dienst is geweest,
en het bedrag van de bonus bij het bereiken van de
pensioengerechtigde leeftijd wordt verdubbeld als het
bedrijf een bepaalde winstgevendheid kent.
Werknemersopties
Een andere mogelijkheid zijn de bekende
werknemersopties. De fiscale wet regelt dat dergelijke
opties niet belast zijn bij toekenning, maar bij uitoefening.
En zolang niet uitgeoefend is, hoeft er ook geen belasting
betaald te worden. Het voordeel van een optietoekenning
is dat er meer vrijheid bestaat met betrekking tot het
moment van uitoefening en einde dienstverband zou
zo’n moment kunnen zijn. Het nadeel van opties ten
opzichte van pensioen is dat hetgeen bij uitoefening
door de werknemer wordt gerealiseerd niet voor de
vennootschapsbelasting aftrekbaar is. Dat betekent
voor de werkgever een extra last in de toekomst van,
uitgaande van het huidige tarief, 25%. Maar voor de 25%
extra last krijg je wel veel terug: vrijheid en geen strak
keurslijf van de Pensioenwet en fiscale maxima. Daarnaast
geldt het fiscale uitstel alleen voor werknemersopties,
en werknemersopties zijn gedefinieerd als opties op
aandelen in de werkgever of in de met de werkgever
verbonden vennootschap. Willen werkgever en
werknemer de optietoekenning meer buiten het risico
van de onderneming brengen, dan zou overwogen
kunnen worden om een aparte vennootschap op te
richten waarin de werkgever minimaal een derde van de
aandelen houdt en welke vennootschap weer in andere
vennootschappen belegt.
Is dit een spel zonder nieten of zijn er wel kanttekeningen
te plaatsen? De Pensioenwetkenner zal zeggen: ‘Ruikt
dit niet erg naar pensioen en mag dit allemaal wel?’ De
Pensioenwet schrijft niet voor niets een aantal zaken
dwingend voor als het buiten de onderneming brengen
van het pensioenvermogen, het recht op affinanciering,
recht op waardeoverdracht bij ontslag en wat dies meer
zij. De fiscalist zal zeggen: ‘Dit is een blijf- of bindpremie,
geen pensioen.‘
Laten we eens even verder inzoomen op die
Pensioenwet. Artikel 1 begint met definities.
Achter het woord pensioen staat te lezen:
‘ouderdomspensioen, arbeidsongeschiktheidspensioen
of nabestaandenpensioen, zoals tussen werkgever en
werknemer overeengekomen’. Ouderdomspensioen is
gedefinieerd als ‘een geldelijke, vastgestelde uitkering
voor de werknemer of de gewezen werknemer bij wijze
van inkomensvoorziening bij ouderdom’. In de memorie
van toelichting bij de Pensioenwet staat te lezen:
‘Een voorziening in een andere vorm dan geld is
geen pensioen in die zin van dit wetsvoorstel.’
Of om nog duidelijker te stellen wat precies de bedoeling is:
‘Het kabinet is voornemens om in de Pensioenwet
– in tegenstelling tot de huidige Pensioen- en
spaarfondsenwet – het begrip pensioen inhoudelijk
te definiëren, waarmee helder wordt wat precies wel
en niet onder dit begrip moet worden verstaan. De
elementen die in het voorstel voor de Pensioenwet
essentieel zullen zijn om te kunnen spreken van
pensioen zijn de koppeling aan de arbeidsrelatie, het
feit dat pensioen een geldelijk vastgestelde uitkering
is en het gegeven dat alleen sprake van pensioen
kan zijn als het een uitkering betreft ter zake van
ouderdom, overlijden of arbeidsongeschiktheid. (…)
Met dit element van de definitie in het voorstel voor
de Pensioenwet wordt tot uitdrukking gebracht dat
alleen sprake kan zijn van pensioen als er uitkeringen
in geld worden verstrekt, waarvan de hoogte in
ieder geval op de ingangsdatum van de eerste
uitkering definitief voor de deelnemer is vastgesteld.
(…) Volgens de definitie die in het voorstel voor
de Pensioenwet zal worden gehanteerd, zullen
regelingen die uitkeren in beleggingseenheden
of die in de uitkeringsfase gebaseerd zijn op
beleggingseenheden dus niet meer als een
pensioenregeling worden aangemerkt. Dit betekent
dat materiële voorschriften in het voorstel voor de
Pensioenwet, zoals gelijke uitkeringen voor mannen
en vrouwen, en het recht op waardeoverdracht – die
nu ook al in de Pensioen- en Spaarfondsenwet zijn
opgenomen – niet meer voor deze regelingen zullen
gaan gelden.’
Ik stel dan ook vast dat het ouderdomspensioen een
uitkering in geld moet zijn. Een uitkering in natura is geen

pensioen in de zin van de Pensioenwet. Ook een uitkering
in geld die je pas kunt genieten als je in dienst blijft, is
geen pensioen, en daarmee is de Pensioenwet niet van
toepassing.
Belaste pensioentoezegging
De werkgever zou ook kunnen besluiten de werknemer
een belaste pensioentoezegging te doen. Groot nadeel
is dat de werknemer voor iets wat geen geld is, namelijk
in natura, wel belasting moet betalen, terwijl hij geen
uitkering heeft waarop die belasting in mindering kan
worden gebracht. Dit probleem zou opgelost kunnen
worden door een lagere pensioentoezegging te doen,
welke toezegging de werkgever aanwijst als zogenoemde
werkkost onder de werkkostenregeling. Feitelijke heffing
is dan 45,5%, 54,5% gaat box 3 in en de uitkering is
belastingvrij. De financiële uitwerking in het voorbeeld
is een jaarlijkse uitkering van circa € 14.457 netto. Een
verschil van nog maar € 822 ten opzichte van belastingvrij
pensioensparen.
Bij netto uitkeren, het is al gezegd, zit het nadeel ook in
het lage rendement dat op individuele regelingen door
banken wordt toegezegd. Maar als de werkgever het
geld nou eens terugleent van de werknemer, zoals in de
casus van Hof Amsterdam? In de praktijk zijn dan hogere
percentages mogelijk – er kan meer gekeken worden naar
het percentage dat de werkgever bij derden moet betalen
om geld te lenen.
De belasting van feitelijk 1,2% over het vermogen in box
3 geeft ook aanleiding tot fiscale planning. Zolang een
werknemer maar minder vakantiedagen heeft dan 50
weken, betaalt de werknemer over die aanspraak geen
belasting in box 1 en ook niet in box 3. De werknemer
zou dus bijna een jaarsalaris in tijd kunnen sparen, welke
richting pensionering in geld wordt omgezet. Andere
mogelijkheden zijn natuurlijk de vrijstellingen binnen box
3. Een mooie fiscale structuur kan gevonden worden in
het over de grens brengen van vermogen. Vermogen
buiten Nederland zou wel eens door de werking van een
belastingverdrag lager belast kunnen zijn, of voor het
echte rendement en niet voor het fictieve rendement. Een
voorbeeld: stel de werknemer koopt met zijn spaargeld
onroerend goed in Frankrijk. Het belastingverdrag wijst
heffing over dat onroerend goed toe aan Frankrijk.
Weliswaar hebben ze daar een hoger tarief voor
De fiscale wet regelt dat
werknemersopties niet belast
zijn bij toekenning, maar bij
uitoefening
vermogen, maar ook de vrijstelling is daar een stuk
hoger. En bij een lagere heffing van het vermogen kruipt
het rendement bij netto sparen langzaam richting het
rendement van belastingvrij pensioensparen.
Conclusie
De Pensioenwet legt de werkgever een hoop
verplichtingen op, met alle kosten van dien. De fiscale
wetgeving geeft een hoop beperkingen. Met de VPL,
de aanstaande korting op de opbouwpercentages en
het regeerakkoord worden die beperkingen alleen maar
groter. Met een juiste fiscale structuur is het verlies
aan belastingheffing in box 3 te verminderen of te
voorkomen.
De versobering van ons pensioenstelsel, een zegen of
een vloek? Ik kan daar kort over zijn: voor fiscalisten een
zegen!
Harm Prinsen
TAX - Global Employer Services
hprinsen@deloitte.nl
Pensioen nummer 1•maart 2013
19

20
Meer mensen
worden oud
maar niet ouder

In september 2012 is de prognosetafel 2012-
2062 van het Actuarieel Genootschap (AG)
uitgebracht. Deze prognosetafel geeft de
verwachte sterftekansen weer voor mannen en
vrouwen in de jaren tot en met 2062. In dit
artikel gaan we eerst in op de veranderingen
sinds de vorige prognosetafel en een
schijnbare tegenstrijdigheid in het gebruikte
prognosemodel. Vervolgens zullen we stilstaan
bij de leidraad van De Nederlandsche Bank
over ervaringssterfte en tot slot leggen we een
koppeling met de verdere verhoging van de
AOW-leeftijd en pensioenrichtleeftijd.
Prognosetafel AG 2012-2062
In een prognosetafel wordt, in tegenstelling tot in een
periodetafel, rekening gehouden met de toekomstige
ontwikkeling van de levensverwachting. De eerste
prognosetafel van het AG werd gepubliceerd in 2007
(AG 2005-2050), gevolgd door een tweede in 2010 (AG
2010-2060) en de meest recente in 2012. De belangrijkste
wijzigingen in de nieuwe prognosetafel AG 2012-2062 ten
opzichte van de vorige prognosetafel zijn het toevoegen
van nieuwe waarnemingen (de CBS-data uit de jaren
2009, 2010 en 2011) en een aantal verfijningen in het
prognosemodel. Deze verfijningen betreffen:
– De jaarlijkse sterftekansen worden voor lagere
leeftijden ‘doorgetrokken’ naar de hoge
leeftijden, omdat er voor hoge leeftijden minder
sterftewaarnemingen beschikbaar zijn. Dit zou
anders een ongewenste volatiliteit van de jaarlijkse
sterftekansen op hoge leeftijden tot gevolg hebben.
– De aanname dat de sterftekans van een vrouw altijd
lager is dan de sterftekans van een man van dezelfde
leeftijd is losgelaten.
– De prognosetermijn van 50 jaar is constant gehouden,
waardoor het eindpunt van de prognose is verlegd van
2060 naar 2062.
Volgens de prognosetafel AG 2012-2062 neemt de
levensverwachting de komende jaren voor mannen en
vrouwen op alle leeftijden toe, zoals te zien is in Tabel
1. Ter illustratie: een 25-jarige man heeft in 2037 een
resterende levensverwachting van 60,2 jaar, wat betekent
dat de verwachting is dat hij 85,2 jaar wordt.
Pensioen nummer 1•maart 2013
21

22
Loopt de fiscale
pensioenrichtleeftijd net als met
de verhoging naar 67 jaar al op de
AOW-leeftijd vooruit?
1 Het regeerakkoord van het
kabinet-Rutte II regelt een
verdere versnelling van de
verhoging van de AOW-leeftijd.
Een logisch gevolg zou zijn dat
ook de verdere verhoging naar
68 jaar eerder begint dan nu in
de wet is opgenomen.
De figuren 1 en 2 illustreren dat steeds meer mensen een
steeds hogere leeftijd bereiken (de ‘piek’ verschuift in
2062 naar rechts vergeleken met 2012), maar ook dat de
maximaal te bereiken leeftijd slechts beperkt toeneemt
(voor leeftijden boven de 100 jaar komen de grafieken
van 2012 en 2062 overeen). Er worden dus meer mensen
oud, maar we worden niet ouder.
Schijnbare tegenstrijdigheid AG prognosetafel
De waargenomen sterfte door het CBS gedurende
de jaren 2009, 2010 en 2011 is toegevoegd aan de
prognosetafel AG 2012-2062 en deze waarnemingen
zijn over het algemeen hoger dan de jaarlijkse
sterftekansen uit de prognosetafel AG 2010-2060. De
levensverwachting in de prognosetafel AG 2012-2062 is
echter verder gestegen ten opzichte van de prognosetafel
AG 2010-2060. Dit lijkt tegenstrijdig met elkaar te zijn.
De oorzaak hiervan ligt in het feit dat het prognosemodel
met een korte- en een langetermijntrend werkt. Door
de extra waarnemingsjaren 2009-2011 is de periode
waarover de kortetermijntrend wordt bepaald met drie
jaar verlengd. Hoewel de drie extra observatiejaren
een minder sterke daling van de sterftekansen lieten
zien dan de kortetermijntrend uit de prognosetafel AG
2010-2060, zorgt de dominantie van de kortetermijntrend
in de aanvangsjaren toch voor een sterkere daling van
de toekomstige sterftekansen in de komende jaren in de
prognosetafel AG 2012-2062 dan in de prognosetafel AG
2010-2060. Ondanks dat de schijnbare tegenstrijdigheid
hiermee kan worden verklaard, blijft het een opmerkelijke
uitkomst van het prognosemodel. Het AG werkt
daarom aan een nieuw (stochastisch) prognosemodel
en verwacht in 2014 een nieuwe prognosetafel te
presenteren, gebaseerd op een nieuw en verbeterd
prognosemodel. Wij verwachten dat bij de volgende
update van de prognosetafel de levensverwachting nog
steeds zal stijgen, hoewel de sterfte mogelijk de huidige
voorspelling volgt. Bij het vaststellen van de voorziening
per eind 2013 zouden pensioenfondsen al rekening
moeten houden met deze te verwachte stijging.
Ervaringssterfte
Ervaringssterfte is het verschil in (verwachte) sterfte tussen
de gehele bevolking en een gewogen gemiddelde van
de deelnemers van een pensioenfonds of verzekeraar.
Aangezien de prognosetafel van het AG gebaseerd
is op sterftecijfers van de gehele bevolking, wordt de
prognosetafel doorgaans gecorrigeerd met ervaringssterfte
om aan te sluiten bij de deelnemers van het pensioenfonds
of de verzekeraar.
In de markt worden verschillende soorten ervaringssterfte
gebruikt, bijvoorbeeld leeftijdscorrecties (alle deelnemers
worden verondersteld een aantal jaren jonger te zijn)
of vermenigvuldigingsfactoren voor de sterftekansen.
Sekse- en leeftijdsafhankelijke vermenigvuldigingsfactoren
worden de laatste jaren steeds vaker gebruikt en zijn, indien
mogelijk, gebaseerd op de specifieke deelnemers van een
pensioenfonds. De Nederlandsche Bank heeft een leidraad
gepubliceerd voor het gebruik van ervaringssterfte en
ook het AG werkt aan een leidraad voor ervaringssterfte.
De leidraad van De Nederlandsche Bank (‘Good Practice
Gebruik Fondsspecifieke Ervaringssterfte’, De Nederlandsche
Bank N.V.) gaat in op de te gebruiken gegevens, het
berekeningsmodel en de uitkomsten van de ervaringssterfte:
– De gegevens moeten betrouwbaar zijn en betrekking
hebben op voldoende jaren. Daarom moeten de
gegevens die worden gebruikt voor het vaststellen
van ervaringssterfte aansluiten op de gegevens die het
pensioenfonds in eerdere jaren heeft gebruikt.
– Een externe maatstaf voor ervaringssterfte kan
worden gebruikt wanneer te weinig fondsspecifieke
informatie beschikbaar is. Een goede onderbouwing
en consistentie met andere leeftijden is vereist en de
gebruikte externe maatstaf moet transparant zijn.
– Het gebruikte model voor ervaringssterfte moet
transparant zijn en robuust, ofwel ongevoelig voor
kleine veranderingen in de gegevens.
– Het pensioenfonds moet bandbreedtes of
betrouwbaarheidsintervallen kunnen aangeven
waarbinnen de uitkomsten kunnen bewegen en moet
kunnen aangeven in hoeverre dit acceptabel is.
AOW-leeftijd
Vanwege de stijgende levensverwachting, wordt de
AOW-leeftijd in de komende jaren tot 2021 geleidelijk

verhoogd van 65 jaar naar 67 jaar. Het al dan niet verder
verhogen van de AOW-leeftijd wordt vanaf 2024 1 jaarlijks
vastgesteld. Dit besluit wordt jaarlijks vijf jaar voor de
ingangsdatum genomen, waardoor een eventuele verdere
verhoging van de AOW-leeftijd per 1 januari 2024 wordt
vastgesteld per 1 januari 2019. Op dat moment wordt
besloten of de AOW-leeftijd vijf jaar later wel of niet met
drie maanden verhoogd wordt. Dit zijn de twee opties en
vanaf 2024 wordt de AOW-leeftijd dus óf niet verhoogd,
óf met drie maanden per jaar. De berekening is afhankelijk
van de gemiddelde resterende levensverwachting
op 65-jarige leeftijd (berekend door het CBS) en de
AOW-leeftijd in het jaar voorafgaand aan het jaar
waarvan de eventuele verhoging berekend wordt.
Uitgaande van de toekomstige ontwikkeling van de
levensverwachting van de prognosetafel AG 2012-2062
zou de AOW-leeftijd vanaf 2024 zeker tot 2031 elk
jaar met drie maanden verhoogd worden, zodat de
AOW-leeftijd mogelijk al in 2027 naar 68 jaar en in 2031
naar 69 jaar wordt verhoogd. Maar zoals gezegd, bepaalt
het CBS deze verhoging pas vijf jaar voor de ingang van
de (nieuwe) AOW-leeftijd met een eigen model en kan
een en ander nog veranderen.
Een interessant vraagstuk is wat er met de fiscale
pensioenrichtleeftijd en de bijbehorende fiscaal
toegestane opbouwpercentages gaat gebeuren als de
AOW-leeftijd met stappen van drie maanden per jaar gaat
stijgen. Loopt de fiscale pensioenrichtleeftijd net als met
de verhoging naar 67 jaar al op de AOW-leeftijd vooruit?
Zo ja, dan zouden we mogelijk al in 2019 met een verdere
stijging van de pensioenrichtleeftijd kunnen worden
geconfronteerd.
De ontwikkeling van de levensverwachting heeft dus
veel invloed op de (on)mogelijkheden binnen een
pensioenregeling en de uitvoering daarvan. Daarom
blijven wij u op de hoogte houden van nieuwe
ontwikkelingen hierin.
Deloitte Pension Advisory
Remco Rijntjes
RRijntjes@deloitte.nl
Rogier Bouwman
RoBouwman@deloitte.nl
Maaike Schakenbos
MSchakenbos@deloitte.nl
Tabel 1: Ontwikkeling van de levensverwachting volgens prognosetafel AG 2012-2062.
Mannen Vrouwen
Leeftijd 2012 2037 2062 2012 2037 2062
0 79,5 84,9 86,9 83,1 86,5 87,4
25 55,1 60,2 62,0 58,6 61,7 62,5
45 35,7 40,5 42,3 39,0 42,0 42,7
65 18,1 21,9 23,2 21,1 23,7 24,3
85 5,5 6,5 6,6 6,7 7,7 7,8
Figuur 1: Kans voor een nuljarige man om op een bepaalde leeftijd te overlijden in 2012
Grafiek en in 2062 1: kansverdeling (bron: prognosetafel overlijdensleeftijd AG 2012-2062).
mannen
0,07
Grafiek
0,06
1: kansverdeling overlijdensleeftijd mannen
0,07 0,05
0,04 0,06
0,03 0,05
0,02 0,04
0,01 0,03
0,02 0
0,01
0
leeftijd
kans
kans
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
105
110
115
120
Grafiek 2: kansverdeling overlijdensleeftijd vrouwen
2062
Figuur 2: Kans voor een nuljarige vrouw om op een bepaalde leeftijd te overlijden in 2012
0,07
Grafiek en in 0,06 2062 2: kansverdeling (bron: prognosetafel overlijdensleeftijd AG 2012-2062).
vrouwen
0,07 0,05
0,06 0,04
0,05 0,03
0,04 0,02
0,03 0,01
0,02 0
0,01
0
leeftijd
kans
kans
0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
leeftijd
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
leeftijd
95
100
105
110
2012
115
120
2062
2012
95
100
105
110
115
120
95
100
105
110
115
120
2012
2062
2012
2062
Pensioen nummer 1•maart 2013
23

24
Naar een vernieuwd,
stabiel pensioenstelsel (deel 1) 1
1111

Er gaat geen dag voorbij of de media berichten over
pensioenen. Als gevolg van de financiële crisis staan de
dekkingsgraden onder druk en er zijn zelfs fondsen die
op hun uitkeringen moeten korten. Dit heeft de discussie
rondom de inrichting en houdbaarheid van ons huidige
pensioenstelsel aangewakkerd. In dit artikel, dat in twee
delen wordt gepubliceerd, gaan we in op de centrale
problematiek en welke factoren daar debet aan zijn. Doel
van onze bijdrage is de gezamenlijke pensioenfondsen op
te roepen proactief, samen met politiek en toezichthouders,
stappen te zetten om het maatschappelijk vertrouwen te
herwinnen en de afbrokkelende solidariteit te repareren. We
geven daarvoor een model voor een houdbaar en duurzaam
pensioen op de lange termijn.
1 Deel 2 van dit artikel verschijnt in
Pensioen nr. 2, 2013.
Gebrek aan vertrouwen en solidariteit
We hebben op het gebied van pensioenen (al langere
tijd) te maken met twee negatieve ontwikkelingen: een
almaar groter wordend gebrek aan vertrouwen en aan
solidariteit.
Wat het gebrek aan vertrouwen betreft, is de vraag of
de pensioensector er voldoende in slaagt het vertrouwen
van de diverse groepen deelnemers te herwinnen. Hierbij
definiëren we vertrouwen als de bereidheid van mensen
om afhankelijk te zijn van andermans handelingen, maar
ook als de doorvoelde overtuiging dat anderen in de
kern eerlijk zijn en handelen in het algemeen belang.
Dit vertrouwen heeft natuurlijk aanzienlijke deuken
opgelopen als gevolg van premieverhogingen, vroegtijdig
uitkeren van pensioengelden, indexaties die niet worden
toegekend, (dreigende) afstempelmaatregelen en andere
hedendaagse pensioenfenomenen. De Nederlandsche
Bank (hierna: DNB) sprak zich al in 2011 uit over het
belang van het herwinnen van vertrouwen binnen het
Nederlandse pensioendomein. De destijds door DNB
aangedragen uitgangspunten, namelijk transparantie
over wie welke risico’s loopt en transparantie over
pensioenrechten, zijn weliswaar door de sector omarmd,
maar nog niet consequent doorgevoerd en hebben
derhalve niet geleid tot het noodzakelijke herstel van het
vertrouwen.
Wat solidariteit betreft, is de vraag of deze voldoende
in stand blijft tussen ouderen en jongeren, werkgevers
en werknemers, gepensioneerden en actieven. De vraag
is ook of die solidariteit wel voldoende in stand kan
blijven. Solidariteit vatten we op als de bereidheid van
een groep mensen om welvaart, maar ook schaarste,
samen te delen. De onderliggende overtuiging hierbij
is dat risico’s met een lage waarschijnlijkheid en grote
gevolgen het best kunnen worden gedeeld. Ingegeven
door de oprukkende individualisering, versterkt door de
wijze waarop wordt omgegaan met pensioengelden, zien
we deze solidariteit stelselmatig afkalven. Dit effect wordt
versterkt door de vergrijzing, waarbij door het ontbreken
van solidariteit de mogelijkheid tot risicospreiding over
generaties heen niet langer een mogelijkheid vormt, en
door de toenemende mobiliteit van werkenden, wat de
bereidheid van organisaties om solidariteit te organiseren
doet bekoelen. Ook de structuur en volatiliteit van het
Pensioen nummer 1•maart 2013
25

eem wankelt door een
uwen en solidariteit
we binnen het
wee dominante
ensioensector er voldoende in
e diverse groepen van deelnemers
wen wordt gedefinieerd als
nsen om afhankelijk te zijn van
en, maar ook als de overtuiging dat
rlijk zijn en handelen in het algemeen
n heeft natuurlijk aanzienlijke deuken
van premieverhogingen, vroegtijdig
gelden, indexaties die niet worden
e) afstempelmaatregelen 2 Zie onder meer F. de en Jong, andere ‘Is
nfenomenen. mijn De pensioen Nederlandsche nog wel veilig? Over Bank
DNB-president sparen Klaas en beleggen Knot, voor sprak later’, Rede
r het belang bij van aanvaarding het herwinnen hoogleraarschap van
t Nederlandse Universiteit pensioendomein.
van Amsterdam, 2002.
aangedragen uitgangspunten,
welke risico’s loopt en transparantie
, zijn weliswaar door de sector
iet consequent doorgevoerd en
geleid tot het noodzakelijke
3 Zie onder meer M.C.J. van
Rooij, C.J.M. Kool en H.M. Prast,
‘Risk-return preferences in the
pension domain: Are people able
to choose?’, Journal of Public
Economics 91 (2007) 701-722.
lidariteit tussen ouderen en jongeren,
4 Zie onder meer D. Boeijen (PGGM),
emers, gepensioneerden en actieven,
‘Solidariteit is onmisbaar’, het
ijven? En kan die voldoende in stand
Financieele Dagblad van 29 juni
tten we op als de bereidheid van een
2012.
lvaart, maar ook schaarste, samen te
de overtuiging hierbij is dat risico’s
5 Onderzoek uit 2010 van L. Daalder,
ijnlijkheid en grote gevolgen het best
senior strategist bij Robeco.
en. Ingegeven door de oprukkende
terkt door de wijze waarop wordt
6 Bron: www.pensioenfondsgbp.
engelden, zien we deze solidariteit
nl/articles/76690/
Dit effect wordt versterkt door de
beleggennodigvoorgoedpensioen.
or het ontbreken van solidariteit de
spreiding over generaties heen niet
id vormt, en toenemende mobiliteit
26
e bereidheid van organisaties om
pensioenstelsel (bijstorten, premiefluctuaties, vut- en
prepensioenregelingen) hebben een negatieve impact op
de solidariteit binnen het pensioendomein.
Sparen of beleggen, individueel of collectief?
De vraagstukken van vertrouwen en solidariteit hangen
aldus
Vertrouwen
voortdurend
en solidariteit;
als donkere
deze
wolken
twee vraagstukken
boven de
hangen
pensioenmarkt. Uitgezet op twee assen levert dit de
voortdurend als donkere wolken boven de pensioenmarkt.
volgende matrix op:
Uitgezet op twee assen levert dit de volgende matrix op:
Hoog
Herstel van
Solidariteit
Laag
Collectief Sparen Collectief Beleggen
Individueel Sparen Individueel Beleggen
Laag Hoog
Herstel van
Vertrouwen
Figuur 1: Matrix waarin de extremen van (gebrek aan) vertrouwen en
(gebrek aan) solidariteit tegen elkaar zijn afgezet.
In de twee kwadranten waarbinnen het vertrouwen
laag is, zal de deelnemer (indien hij de vrije keuze heeft)
geneigd zijn te sparen voor zijn pensioen. Op langere
termijn geeft beleggen echter meer rendement. 2 Voor
een goed pensioen is het dus zaak het vertrouwensniveau
te verhogen. Solidariteit is een groot goed, omdat
collectieve vormen van beleggen uiteindelijk meer
opbrengst geven dan de individuele varianten. Dat
komt doordat individuen op beleggingsgebied eerder
emotionele en kortehorizonbeslissingen maken, die je bij
institutionele beleggers minder aantreft. 3 In de twee kwadranten waarbinnen het vertrouwen laag is,
zal de deelnemer (indien hij de vrije keuze heeft) geneigd
zijn te sparen voor zijn pensioen. Op langere termijn toont
beleggen zich echter superieur aan sparen wat betreft het
rendement
Op de langere
termijn zijn individuele keuzes zelden de beslissingen
die goed uitpakken. Verder heeft een collectief meer
kennis voorhanden en biedt het meer mogelijkheden
tot spreiding, evenals toegang tot de meer schaarse
beleggingscategorieën.
1 . Voor een goed pensioen is het dus zaak het
vertrouwensniveau te verhogen. Solidariteit is een groot
goed omdat collectieve vormen van beleggen uiteindelijk
meer opbrengst geven dan de individuele varianten. Dat
komt doordat individuen op beleggingsgebied eerder
emotionele en korte horizonbeslissingen maken, die je bij
institutionele beleggers minder aantreft2 . Op de langere
termijn zijn individuele keuzes zelden de beslissingen die
goed uitpakken. Verder is in de collectiviteit meer kennis
voorhanden en biedt een grootschaliger omgeving meer
mogelijkheden tot spreiding, evenals toegang tot de meer
schaarse beleggingscategorieën.
Naarmate het vertrouwen groeit, verschuift de
opbouwmodus van sparen naar beleggen, dat op de
lange termijn meer rendement biedt. Bij toegenomen
solidairiteit zal men deze beleggingen gezamenlijk
oppakken, wat eveneens risico en kosten verlaagd en
opbrengsten verhoogd. In het kort: beleggen is superieur
aan sparen, maar vergt vertrouwen; collectief is superieur
aan individueel, maar vergt solidariteit. Het kwadrant
rechtsboven, met een collectief systeem van beleggen,
is in macroperspectief dan ook de ideale situatie. Het
Naarmate het vertrouwen groeit, verschuift de
opbouwmodus van sparen naar beleggen. Dat biedt
op de lange termijn meer rendement. Bij toegenomen
solidariteit zal men deze beleggingen eerder gezamenlijk
oppakken, wat eveneens de opbrengsten verhoogt. In
het kort: beleggen is superieur aan sparen, maar vergt
vertrouwen; collectief is superieur aan individueel, maar
vergt solidariteit. Het kwadrant rechtsboven, met een
collectief systeem van beleggen, is in macroperspectief
dan ook de ideale situatie. Het vertrouwen is dermate
hoog dat beleggen de plaats inneemt van sparen. De
solidariteit is zodanig dat beleggingen collectief worden
georganiseerd. Bovendien is het zo mogelijk risico’s
te verzekeren die individueel niet te dragen zijn. Het
Nederlandse pensioenstelsel zoals het was, is hier een
exponent van.
Collectief beleggen blijft superieur
Binnen de economie is weinig discussie over de
meerwaarde van beleggen boven risicovrij sparen voor
de opbouw van een oudedagsvoorziening. Diverse
studies bevestigen dat, 4 zeker als de beleggingshorizon
toeneemt. 5 De risico’s van beleggen zijn wel hoger en
de resultaten voor aandelen dus volatieler dan voor
sparen, maar over een periode van vijftien jaar worden de
verliezen gecompenseerd, zelfs als men het desastreuze
jaar 1929 meeneemt.
De gemiddelde deelnemer in een pensioenfonds schijnt
de voordelen van (collectief) beleggen niet te beseffen.
Uit recent onderzoek 6 blijkt dat een meerderheid van de
ondervraagde Nederlanders (61%) geen voorstander van
beleggen is. Sterker nog, men meent dat de problemen
door de financiële crisis minder groot waren geweest
als pensioenfondsen niet actief in aandelen hadden
belegd, maar het geld veilig op een spaarrekening
hadden gezet. Maar als pensioenfondsen alleen maar
sparen, krijgt iedereen 40% minder pensioen óf moet de
pensioenpremie tot 70% omhoog.
Naar onze mening ligt de oplossing voor een stabiel
pensioenstelsel niet in de overstap naar sparen, maar in
het herstel van vertrouwen in de financiële sector en in
een groeiende solidariteit.

onvoldoende onderkend wat de
nante verschijnselen zijn die het
oensysteem ondermijnen
Factoren die ons pensioenstelsel hebben
Ad 1 Kortetermijnstrategie en nominale ambities
ondermijnd
Door wetgeving zijn pensioenfondsen gedwongen te
Het falen van het huidige pensioenstelsel wijten wij aan focussen op de korte termijn en nominale ambities in
acht factoren, die we hebben verbeeld in figuur 2.
plaats van op de lange termijn en reële ambities.
Figuur 2: Acht factoren die het pensioenstelsel ondermijnen.
Momenteel bevindt het vertrouwen in de pensioensector
(dat zijn zowel de pensioenfondsen als de
dienstverlenende organisaties daaromheen) zich op een
historisch dieptepunt. De factoren die hieraan bijdragen,
zijn:
1. kortetermijnstrategie en nominale ambities;
2. historisch lage rendementen en kostentransparantie;
3. ondoorzichtige communicatie;
4. politiek.
Afnemend vertrouwen in een eerlijke verdeling van risico’s
en rendementen over de generaties doet de solidariteit
afbrokkelen. De factoren die hieraan debet zijn, zijn:
5. flexibilisering van de arbeidsmarkt;
6. demografische ontwikkelingen;
7. individualisering van de maatschappij;
8. wrijving tussen jong en oud.
7 Historisch lage rendementen & kostentransparantie
Zolang de crisis aanhoudt, zal de rente (kunstmatig) laag
worden gehouden. De extreem lage rentestand stuwt
de verplichtingen naar ongekende hoogte, terwijl het
moeilijk is deze met beleggingsrendement te compenseren.
Tegelijk is de kans op inflatie als gevolg van bezuinigingen
en belastingverhogingen wezenlijk, wat het verlies aan De
rendement regulering nog is verder gericht vergroot. op relatief Deze volatiele onzekerheid dekkingsgraden
resulteert
en de
in
systematiek
risico-aversie
van
en
de
een
rekenrente
toenemende
is
vlucht
in acht
in
jaar tijd
spaar- en renteproducten die lage rendementen kennen.
maar liefst viermaal aangepast. Dekkingsgraden geven
Een zichzelf versterkend proces.
eerder de waan van de dag weer dan dat ze een indicatie
Na
zijn
onder
van
meer
structurele
de woekerpolisontwikkelingen
en DSB-affaire
op de
krijgen
financiële
behalve markten. banken Menig en verzekeraars pensioenfonds ook pensioenfondsen
ziet dan ook al tijdens
te maken het schrijven met de publieke van zijn discussie herstelplan over de wat omstandigheden een
die
acceptabel tot dit schrijven kostenniveau hebben is. Deze geleid, discussie veranderen. heeft in de Nominaal
pensioensector gedefinieerde meer pensioentoezeggingen vorm gekregen onder aanvoering geven op lange
van termijn de Pensioenfederatie, geen indicatie die van aanbevelingen de feitelijke doet koopkracht en
om bieden de kosten de die deelnemer pensioenfondsen weinig betalen houvast. voor de
pensioenadministratie en het vermogensbeheer zichtbaar
te maken. Fondsen en pensioenuitvoerders rekenen in
Ad 2 Historisch lage rendementen en
procentpunten van het totale pensioenvermogen, de
kostentransparantie
deelnemer kijkt echter naar absolute bedragen. Hiermee
ontstaat
Zolang
een
de
discrepantie
crisis aanhoudt,
in de perceptie:
zal de rente
deelnemers
(kunstmatig)
vinden laag de worden kosten van gehouden. pensioenfondsen De extreem te hoog, lage fondsen rentestand
vinden stuwt de kosten de verplichtingen aanvaardbaar. naar Ook ongekende berekeningen hoogte, die
aantonen terwijl dat het een moeilijk kostenbesparing is deze met van beleggingsrendement 1 procentpunt op te
lange compenseren. termijn resulteert Tegelijk in een is toename de kans van op inflatie het vermogen als gevolg
met van 30%, bezuinigingen voeren de druk en om belastingverhogingen kosten te besparen op. wezenlijk,
Momenteel bevindt het vertrouwen in de pensioensector
(fondsen en dienstverlenende organisaties daaromheen)
zich op een historisch dieptepunt. Verschillende trends
dragen hieraan bij:
Korte termijn strategie en nominale ambities
De wat kostendiscussie het verlies toont aan rendement volgens velen nog aan verder dat na vergroot. de Deze
banken en verzekeraars ook de pensioenfondsen niet te
onzekerheid resulteert in risicoaversie en een toenemende
vertrouwen zijn.
vlucht in spaar- en renteproducten die lage rendementen
kennen. Een zichzelf versterkend proces.
Ondoorzichtige communicatie
In het verleden hebben pensioenfondsen en werkgevers
De wetgeving dwingt bij pensioenfondsen een focus in hun Na deelnemersuitingen onder meer de woekerpolis- de indruk gewekt en DSB-affaire dat hun krijgen
op korte termijn en nominale ambities af, ten koste van toezeggingen behalve banken hard waren, en verzekeraars terwijl dit in ook werkelijkheid pensioenfondsen nooit
de benodigde langetermijnvisie en reële ambities het te geval maken is geweest. met de Dit publieke heeft onder discussie deelnemers over wat geleid een
tot acceptabel een pensioenopvatting kostenniveau in de is. sfeer Deze van discussie rechten en heeft in de
garanties; pensioensector een opvatting meer die vorm pas de gekregen laatste jaren, onder met aanvoering de
onderkenning van de Pensioenfederatie, van pensioen als een die risicovolle aanbevelingen voorziening, doet
openlijk wordt ontkracht. Ondoorzichtige communicatie
om de kosten die pensioenfondsen betalen voor de
over ‘zekerheden’ in contrast met steeds hogere premies,
pensioenadministratie en het vermogensbeheer zichtbaar
het uitblijven van indexatie en zelfs afnemende rechten
te maken. Fondsen en pensioenuitvoerders rekenen in
hebben het deelnemersvertrouwen een zware slag
toegebracht. procentpunten van het totale pensioenvermogen, de
deelnemer kijkt echter naar absolute bedragen. Hiermee
ontstaat een discrepantie in de perceptie: deelnemers
vinden de kosten van pensioenfondsen te hoog, fondsen
vinden de kosten aanvaardbaar. Ook berekeningen die
aantonen dat een kostenbesparing van 1 procentpunt op
lange termijn resulteert in een toename van het vermogen
met 30%, voeren de druk om kosten te besparen op.
6 Vertrouwen
Strategie &
Ambitie
Rendement &
Kosten
Politiek
Communicatie
Pensioen
Systeem
Demografie
Individualisering
Flexibilisering
Jong & Oud
Solidariteit
. Zo is
regulering gericht op relatief volatiele dekkingsgraden
en werd de systematiek van rekenrente in acht jaar maar
liefst viermaal aangepast. Dekkingsgraden geven eerder
de waan van de dag weer dan dat ze een indicatie zijn
van structureler ontwikkelingen op de financiële markten.
Menig pensioenfonds ziet dan ook al tijdens het schrijven
van zijn herstelplan de omstandigheden die tot dit schrijven
hebben geleid, veranderen. Nominaal gedefinieerde
pensioentoezeggingen geven op lange termijn geen
indicatie van de feitelijke koopkracht, en bieden de
deelnemer weinig houvast.
6 Zie bijvoorbeeld PGGM/Marianne van Gelder 2009: “de
toekomstbestendigheid van het pensioencontract”
beïnvloeding van het huidige pensioensysteem
ominante factoren. Deze zijn de oorzaak van het
et huidige pensioensysteem. Inzicht in deze factoren
aal belang, om een alternatief te onderzoeken voor
am pensioensysteem.
Visie op het pensioensysteem Een verkenning van herstel in Vertrouwen en Solidariteit 7
7 Zie bijvoorbeeld PGGM/
Marianne van Gelder 2009: “de
toekomstbestendigheid van het
pensioencontract”
Pensioen nummer 1•maart 2013
27

28
De kostendiscussie toont volgens velen aan dat na de
banken en verzekeraars ook de pensioenfondsen niet te
vertrouwen zijn.
Ad 3 Ondoorzichtige communicatie
In het verleden hebben pensioenfondsen en werkgevers
in hun deelnemersuitingen de indruk gewekt dat hun
toezeggingen hard waren, terwijl dit in werkelijkheid
nooit het geval is geweest. Dit heeft onder deelnemers
Politiek
geleid tot een pensioenopvatting in de sfeer van rechten
De Europese Unie heeft nog altijd geen definitieve
en garanties; een opvatting die pas de laatste jaren,
oplossing voor de financiële crisis.
met de onderkenning van pensioen als een risicovolle
Elke genomen maatregel – de oprichting van een
voorziening, openlijk wordt ontkracht. Ondoorzichtige
noodfonds of het op touw zetten van een reddingsactie
communicatie
– resulteert weliswaar
over ‘zekerheden’
in een tijdelijke
in contrast
opleving
met
van
steeds
de
hogere
financiële
premies,
markten,
het uitblijven
maar één
van
negatief
indexatie
bericht
en
kan
zelfs
de
afnemende stemming rechten de volgende hebben dag het al doen deelnemersvertrouwen
omslaan. Zolang de
een marktpartijen zware slag toegebracht.
het vertrouwen niet weten te herwinnen,
houdt de onrust op de financiële markten aan met als
Ad gevolg 4 Politiek een zieltogend consumentenvertrouwen.
De Europese Unie heeft nog altijd geen definitieve
oplossing De vergrijzing voor de is financiële een fenomeen crisis. wat Elke al genomen decennia zichtbaar
maatregel is. Desondanks – de oprichting zijn de vroegpensioen van een noodfonds regelingen of het pas op in
touw 2006 zetten afgeschaft. van een De reddingsactie landelijke politiek – resulteert heeft jarenlang weliswaar
in een het tijdelijke probleem opleving rondom de van houdbaarheid de financiële van markten, het huidige
maar pensioensysteem één negatief bericht voor zich kan uitgeschoven. de stemming Hierdoor de volgende
dag heeft al doen niet omslaan. alleen het Zolang vertrouwen de marktpartijen een deuk, maar het ook de
vertrouwen solidariteit niet van weten de consument. te herwinnen, houdt de onrust op
de financiële markten aan met als gevolg een zieltogend
consumentenvertrouwen.
Afnemend vertrouwen in een eerlijke verdeling van risico’s
en rendementen over de generaties doet de solidariteit
De afbrokkelen. vergrijzing is Wij een identificeren fenomeen wat de volgende al decennia trends zichtbaar die
is. Desondanks hieraan debet zijn zijn: de vroegpensioenregelingen pas in
2006 afgeschaft. De landelijke politiek heeft jarenlang
het
Flexibilisering
probleem rondom
van de
de
arbeidsmarkt
houdbaarheid van het huidige
De laatste jaren tekent zich een duidelijke flexibilisering
pensioenstelsel voor zich uit geschoven. Hierdoor heeft
van de arbeidsmarkt af. Bedrijven vullen een groeiend
niet alleen het vertrouwen een deuk opgelopen, maar
deel van het werknemersbestand in met zzp’ers, die
ook de solidariteit.
geen onderdeel uitmaken van een bedrijfstak- of
ondernemingspensioenfonds maar hooguit individuele
Ad 5 Flexibilisering van de arbeidsmarkt
voorzieningen treffen. Dit holt het collectieve
De laatste jaren tekent zich een duidelijke flexibilisering
pensioensysteem uit. Daarnaast zijn werknemers eerder
van de arbeidsmarkt af. Bedrijven vullen een groeiend
geneigd tot jobhoppen. Dit verkort de gemiddelde
deel van het werknemersbestand in met zzp’ers, die
duur van het dienstverband, waardoor werknemers een
geen
lappendeken
onderdeel
aan
uitmaken
pensioenrechten
van een bedrijfstakopbouwen.
of
De meeste
ondernemingspensioenfonds,
traditionele fondsen zien hun
maar
deelnemersbestand
hooguit individuele
ouder
voorzieningen worden door treffen. de algemene Dit holt vergrijzing, het collectieve maar zeker ook
pensioensysteem als gevolg van deze uit. Daarnaast flexibiliseringtrend. zijn werknemers Hierdoor eerder komt de
eerder genoemde risicospreiding onder generaties steeds
verder onder druk te staan.
geneigd tot jobhoppen. Dit verkort de gemiddelde
duur van het dienstverband, waardoor werknemers een
lappendeken aan pensioenrechten opbouwen. De meeste
traditionele fondsen zien hun deelnemersbestand ouder
worden door de algemene vergrijzing, maar zeker ook als
gevolg van deze flexibiliseringstrend. Hierdoor staat de
eerder genoemde risicospreiding onder generaties steeds
verder onder druk.
Aantal in 1.000-en
800
600
400
200
0
Zelfstandigen zonder personeel
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Q3 2012
Demografische ontwikkelingen
Figuur We leven 3: Toename langer en van we het vergrijzen. aantal Hierdoor zzp’ers (bron: nemen CBS). de
kosten van pensioen en zorg toe. De sterk verhoogde
levensverwachting van de laatste decennia heeft
Ad niet 6 direct Demografische geleid tot een ontwikkelingen
passende verhoging van
We de leven pensioneringsleeftijd; langer en we vergrijzen dit veroorzaakt (zie figuur hiaten 4). in Hierdoor de
nemen financiering de kosten van de van pensioenen. pensioen en Inmiddels zorg toe. wordt De sterk de
verhoogde AOW-leeftijd levensverwachting verhoogd naar 67 van jaar de – een laatste verhoging decennia die
heeft zijn hoogtepunt niet direct geleid waarschijnlijk tot een nog passende niet heeft verhoging bereikt. van
de Gebaseerd pensioneringsleeftijd. op de recente Dit prognosetafel veroorzaakt van hiaten het Actuarieel in de
financiering Genootschap van is de verwachting pensioenen. dat Inmiddels de AOW-leeftijd wordt de
AOW-leeftijd structureel zal verhoogd stijgen tot naar 2034 67 naar jaar een en die leeftijd leeftijd van 69 wordt
waarschijnlijk jaar. De discussie nog over verder de verhoogd. financiering Gebaseerd zwelt aan, waarbij op de
recente het steeds prognosetafel duidelijker wordt van het dat Actuarieel het de jongeren Genootschap zijn die is
de deze verwachting kosten moeten dat de opbrengen. AOW-leeftijd Zij zullen tot 2034 langer structureel leven
zal
– dus
stijgen
langer
naar
moeten
een leeftijd
werken
van
– en
69
betalen
jaar. De
extra
discussie
premie,
over
de
zonder
financiering
enige garantie
van de
dat
AOW
ze
zwelt
hun inleg
aan,
terugzien.
waarbij het
Jongeren
steeds
zijn dan ook steeds minder bereid te betalen voor een
duidelijker wordt dat het de jongeren zijn die deze kosten
voorziening waarvan zij in de toekomst niet of nauwelijks
moeten opbrengen. Zij zullen langer leven – dus langer
zullen profiteren. Recent onderzoek toont aan dat ruim
moeten werken – en betalen extra premie, zonder enige
60% van de actieven niet (langer) bereid is om enige vorm
garantie dat ze hun inleg terugzien. Jongeren zijn dan
van premieverhoging, zonder harde garanties omtrent
ook steeds minder bereid te betalen voor een voorziening
uitkeringen, te accepteren.
waarvan zij in de toekomst niet of nauwelijks zullen
profiteren. Recent onderzoek toont aan dat ruim 60% van
de actieven (niet langer) enige vorm van premieverhoging,
zonder harde garanties omtrent uitkeringen, accepteert.

Het aantal ouderen neemt verder toe:
90 jaar
80 jaar
70 jaar
60 jaar
50 jaar
40 jaar
30 jaar
20 jaar
10 jaar
0 jaar
200000 100000 0 0 100000 200000 200000100000 0 0 100000200000 200000 100000 0 0 100000 200000
Figuur 4: Het aantal ouderen neemt toe (bron: CBS).
Bron: CBS
Ad 7 Individualisering van de maatschappij
De industriële ontwikkelingen in de twintigste eeuw
hebben welvaart en technologie gebracht. Dit heeft
er, samen met de democratiseringsbeweging in de
jaren zestig, toe geleid dat bepaalde groepen in de
samenleving onafhankelijker van elkaar werden. Arbeiders
kregen meer rechten en vrouwen waren niet langer
economisch afhankelijk van hun man. Mensen durfden,
dankzij de opkomst van de massamedia, buiten hun
eigen vertrouwde (levensbeschouwelijke) zuil te kijken
en ontdekten dat wat voor hen normaal was, ook
anders kon. Passend in diezelfde lijn komt binnen het
pensioendomein de solidariteit en het subsidiëren tussen
inkomensgroepen ter discussie te staan. Naarmate de
groep jongeren die het pensioen van ouderen moeten
financieren slinkt, zal deze discussie in hevigheid
toenemen.
Individualisering van de maatschappij Arthur Kilian
Senior Manager FSI
De industriële ontwikkelingen in de twintigste eeuw
Consulting
hebben welvaart en technologie gebracht. Dit heeft er,
Remco Rijntjes
samen met de democratiseringsbeweging Senior Manager in de jaren FSI
Pension Advisory
zestig, toe geleid dat bepaalde groepen in de samenleving
onafhankelijker werden van elkaar. Arbeiders Johan Septer kregen
Senior Manager FSI
meer rechten en vrouwen waren niet langer Financial Risk economisch
Management
aangewezen op hun man. Mensen durfden, dankzij de
Evert van der Steen
opkomst van de massamedia, buiten hun Senior eigen Manager FSI vertrouwde
Financial Risk Management
(levensbeschouwelijke) zuil te kijken en ontdekten dat
wat voor hen normaal was, ook anders kon. Passend
in diezelfde lijn komt binnen het pensioendomein de
solidariteit en het subsidiëren tussen inkomensgroepen
ter discussie te staan. Naarmate de groep jongeren die de
ouderen moeten financieren slinkt, zal deze discussie in
Ad 8 Wrijving tussen jong en oud
Discussies tussen de generaties die publiekelijk worden
uitgevochten, dragen niet bij aan het vertrouwen in
ons pensioenstelsel als fair deal. Hetzelfde geldt voor
discussies rondom gedwongen premieverhogingen
enerzijds en gedwongen korten op pensioenuitkeringen
anderzijds; die vergroten de afstand tussen actieve
deelnemers en gepensioneerden. Daarnaast heeft
de vroege pensionering van deelnemers (in de jaren
hevigheid toenemen.
tachtig en negentig) ten koste van jongere generaties
de bereidheid om te betalen voor een collectief systeem
ondermijnd. Zo leeft bij jongeren onder meer het idee dat
zij Wrijving hogere premies tussen betalen om jong de indexatie en oud voor ouderen
te bekostigen.
90 jaar
80 jaar
70 jaar
60 jaar
50 jaar
40 jaar
30 jaar
20 jaar
10 jaar
0 jaar
(Deel 2 van dit artikel verschijnt in Pensioen nr. 2, 2013.)
Discussies tussen de generaties die publiekelijk worden
uitgevochten, dragen niet bij aan het vertrouwen in ons
pensioensysteem als ‘fair deal’. Hetzelfde geldt voor
90 jaar
80 jaar
70 jaar
60 jaar
50 jaar
40 jaar
30 jaar
20 jaar
10 jaar
0 jaar
Pensioen nummer 1•maart 2013
29

30
Korten van
pensioenaanspraken:
hoe komt dat in de
jaarrekening?

Als gevolg van de economische ontwikkelingen en het steeds ouder worden van
de deelnemers in pensioenfondsen is de financiële positie van een groot aantal
pensioenfondsen fors verslechterd. Die hebben daarom herstelplannen moeten
indienen bij De Nederlandsche Bank (hierna: DNB), om te bereiken dat ze
binnen vijf jaar weer uit onderdekking komen en beschikken over een minimaal
vereiste dekkingsgraad van 105%.
Als een pensioenfonds geen dekkingsgraad van minimaal
105% heeft, beschikt het over onvoldoende vermogen
om in de toekomst pensioenuitkeringen te kunnen
verrichten. Doordat de verplichtingen een lange looptijd
hebben, leidt dit niet direct tot continuïteitsproblemen,
maar op termijn wordt wel het vermogen uitgehold.
Daardoor leiden de huidige uitkeringen tot schade voor
de toekomstige uitkeringen.
Nu de herstelplannen van veel pensioenfondsen inmiddels
een aantal jaren lopen, wordt duidelijk dat een aantal
pensioenfondsen onvoldoende herstelkracht heeft om de
dekkingsgraad aan het einde van het herstelplan op 105%
te brengen. Dat betekent dat gekort moet worden op
pensioenrechten en pensioenaanspraken.
Korten bij onvoldoende herstelkracht
Als wordt gewacht met korten op pensioenrechten
en pensioenaanspraken tot de einddatum van het
herstelplan, komen de toekomstige uitkeringen te veel
in gevaar. Daarom moesten de fondsen er in februari
2012 melding van maken als zij vermoedden over
onvoldoende herstelkracht te beschikken. In dat geval
moeten zij per 1 april 2013 de aanspraken korten. De
finale afweging daarbij moet worden gemaakt op basis
van de vermogenspositie per 31 december 2012. In de
jaarrekening 2011 van de pensioenfondsen die dit betreft
is dit helder toegelicht en in de controleverklaring bij de
jaarrekening 2011 hebben de accountants verwezen naar
deze belangrijke gebeurtenis na balansdatum. Uiteraard
is er in de jaarrekening 2011 nog geen sprake van het
verwerken van de korting, want het besluit tot korten is
pas genomen na jaareinde.
De vraag is nu hoe er met deze voorgenomen korting
moet worden omgegaan bij het opmaken van de
jaarrekening 2012 van het pensioenfonds. Hier zou men
op twee manieren kunnen redeneren, waarvan elke
redenering leidt tot een andere wijze van verwerken in de
jaarrekening 2012.
Methode 1: korting nog niet verwerken
De beslissing om te korten wordt genomen op basis
van de vermogenspositie van het pensioenfonds per 31
december 2012. Dit betekent dat de beslissing wordt
genomen na 31 december 2012 en dat de korting dus
nog niet in de balans per 31 december 2012 verwerkt zou
moeten worden.
Methode 2: korting wel verwerken
In dit geval ga je ervan uit dat de oorzaak van de korting
in 2012 ligt en dat het aangekondigde voornemen om
te gaan korten dus automatisch leidt tot het doorvoeren
van de korting per 1 april 2013, zodat er geen verdere
besluitvorming meer nodig is in 2013. Dit betekent dat
je de korting zou moeten verwerken in de balans per 31
december 2012.
Voordeel methode 1
Het voordeel van de eerste methode is dat er een
jaarrekening wordt gepubliceerd die de vermogenspositie
toont die uiteindelijk heeft geleid tot de beslissing om
te korten. De deelnemers kunnen dus deze positie
vaststellen aan de hand van een gecontroleerde en
vastgestelde jaarrekening en zij kunnen op eenvoudige
wijze volgen op welke gronden de finale beslissing
heeft plaatsgevonden. Uiteraard zal de beslissing om te
korten inmiddels zijn genomen als de jaarrekening wordt
vastgesteld, dus de doorgevoerde korting zal als een
gebeurtenis na balansdatum moeten worden toegelicht.
Pensioen nummer 1•maart 2013
31

32
DNB: RJ-uiting heeft
geen invloed op de
aanlevering van de
decemberrapportage
en de laatste
kwartaalrapportage over
2012

Voordeel methode 2
Bij het gebruik van de tweede methode zal de balans van
het pensioenfonds er beter uitzien, doordat de korting
van de pensioenaanspraken erin verwerkt is. Daardoor zijn
de pensioenverplichtingen verminderd. De deelnemers
zijn geïnformeerd dat de finale afweging gemaakt wordt
op basis van de vermogenspositie per 31 december 2012,
maar dat is de vermogenspositie vóór het verwerken van
de korting van de aanspraken. Deze vermogenspositie
zien de deelnemers niet terug in de balans zoals
opgenomen in de jaarrekening 2012, want daarin is
de korting al verwerkt. Ook de meerjarenoverzichten
zullen in 2012 een duidelijke verbetering laten zien.
In dit geval zal in de toelichting op de jaarrekening
uiteraard omschreven worden dat er een korting op
de pensioenaanspraken is doorgevoerd, maar over het
algemeen wordt de toelichting op de jaarrekening niet zo
goed gelezen. Het zal dan voor de deelnemers moeilijk
zijn om, gelet op de vermogenspositie per 31 december
2012 zoals opgenomen in de gecontroleerde jaarrekening
2012 en op de ontwikkeling van de dekkingsgraad in het
meerjarenoverzicht, te begrijpen dat er in 2012 toch een
noodzaak was de pensioenaanspraken te korten.
Keuze door Raad voor de Jaarverslaggeving
De Raad voor de Jaarverslaggeving ( RJ) heeft terecht
gemeend dat over dit onderwerp duidelijkheid moet
worden gecreëerd, want als er voor de pensioenfondsen
een vrije keuze zou zijn tussen beide methoden
van verwerken, worden de jaarrekeningen van
pensioenfondsen niet meer vergelijkbaar en dat zou zeer
betreurenswaardig zijn. De kortingen zijn immers een
zeer belangrijk financieel gegeven. Daarom heeft de RJ
op 9 januari 2013 de ‘RJ-uiting 2013-2: Verwerken van
kortingen op pensioenaanspraken cq pensioenrechten’
uitgebracht. De RJ kiest hierbij voor methode 2:
de korting moet verwerkt worden in de balans per
31 december 2012. Hiertoe wordt in ‘richtlijn 610
pensioenfondsen’ een additionele paragraaf 610.215A
ingevoegd die als volgt luidt: 1
‘Voor het pensioenfonds kan sprake zijn van een
herstelplan en per balansdatum kan zich dan een
dekkingstekort voordoen.
Bij de tweede methode ziet de
balans er beter uit, doordat de
korting van de pensioenaanspraken
erin verwerkt is
Voor het bepalen van de omvang van de
pensioenverplichting dient in deze situatie te worden
uitgegaan van de onvoorwaardelijk opgebouwde
pensioenrechten en -aanspraken per balansdatum.
Met kortingen op die pensioenrechten en -aanspraken
die verband houden met een dekkingstekort dat
gedurende de herstelperiode niet of onvoldoende is
ingelopen, dient rekening te worden gehouden indien
per balansdatum een onvoorwaardelijk besluit door
het bestuur daartoe is genomen.
Als er per balansdatum door het bestuur nog
geen onvoorwaardelijk besluit tot korting van de
pensioenaanspraken op balansdatum is genomen,
dient in overeenstemming met hoofdstuk 160
Gebeurtenissen na balansdatum bij de bepaling
van de pensioenverplichting toch met een dergelijke
korting op de pensioenaanspraken rekening te
worden gehouden indien en voor zover het per
balansdatum zeker is dat na balansdatum een
onvoorwaardelijk kortingsbesluit zal worden
genomen op basis van de per balansdatum
geldende wet- en regelgeving en er ter zake van dit
kortingsbesluit voor of uiterlijk op de datum van
het vaststellen van de jaarrekening geen discretie
meer is voor het bestuur van het pensioenfonds
om een ander besluit te nemen. In de toelichting
dient te worden uiteengezet wat het effect van deze
kortingsmaatregel is alsook hoe deze is bepaald.
Discretie kan bijvoorbeeld voortkomen uit per
balansdatum redelijkerwijs te voorziene effecten
uit de evaluatie van het herstelplan, zoals
additionele stortingen door de werkgever. Tot
deze discretie behoort niet het feit dat het bestuur
de kortingsmaatregel op meerdere wijzen kan
toerekenen aan de deelnemers.’
1 Door in de richtlijnen
onderscheid te maken tussen
stellige uitspraken (vet gedrukt)
en aanbevelingen beoogt
de RJ de betekenis van de
richtlijnen voor de praktijk
van de jaarverslaggeving te
nuanceren. Dit houdt in dat
aan de vet gedrukte stellige
uitspraken een extra gewicht
is toe te kennen. De RJ
pretendeert niet dat de stellige
uitspraken in de (definitieve)
richtlijnen bindende kracht
hebben, zoals de voorschriften
van de wet.
Pensioen nummer 1•maart 2013
33

34
Het feit dat er nog discretie bestaat over de wijze
van toerekening van de korting aan de verschillende
belanghebbenden, is dus geen reden om te
veronderstellen dat het besluit pas in 2013 is genomen;
ongeacht deze discretie zal de korting in de jaarrekening
2012 verwerkt moeten worden.
Wel kan rekening worden gehouden met de situatie
waarin sprake is van een andere situatie dan verondersteld
was op het ogenblik van het besluit van de voorgenomen
korting. Dit doet zich bijvoorbeeld voor als de werkgever
oorspronkelijk niet genegen was om additioneel bij te
storten, zodat een korting onvermijdelijk leek. Als nu
voor het opmaken van de jaarrekening 2012 (dus zelfs
nog in 2013) blijkt dat de werkgever toch bereid is bij te
storten, is er dus geen noodzaak meer tot een korting per
1 april 2013 en hoeft deze uiteraard ook niet verwerkt te
worden.
Duidelijk is ook dat als er op grond van een betere
financiële positie per 31 december 2012 slechts een
gedeelte van de voorgenomen korting hoeft te worden
doorgevoerd, uitsluitend het te korten deel hoeft te
worden verwerkt. In de uiting van de RJ wordt niet
duidelijk hoe wordt omgegaan met eventuele verschillen
tussen de berekende niet gecontroleerde dekkingsgraad
per 31 december 2012 en de finale gecontroleerde
dekkingsgraad zoals die blijkt uit de finale gecontroleerde
jaarrekening, die mogelijk pas na 1 april 2013 bekend
wordt.
Ongeacht de discretie zal de
korting in de jaarrekening 2012
verwerkt moeten worden
Mogelijke consequentie op andere onderdelen van RJ 610
In RJ 610.251 staat het volgende:
‘Bij de berekening van de pensioenverplichtingen dienen
aanspraken en rechten te worden gewaardeerd naar het
niveau dat zij op balansdatum hebben. Dit houdt in:
• dat uit een besluit tot indexatie genomen na de
balansdatum op balansdatum geen verplichting
voortvloeit;
• dat financiële verplichtingen voortvloeiende uit
besluiten die voor balansdatum zijn genomen worden
verantwoord (ook al wordt de toezegging pas in het
volgend boekjaar verwerkt) en
• dat per balansdatum onvoorwaardelijke verplichtingen
voortvloeiend uit het voldoen aan ex ante condities,
die niet aan een bestuursbesluit onderhevig zijn,
worden opgenomen. Voorts wordt aanbevolen toe te
lichten in hoeverre per balansdatum is voldaan aan ex
ante condities waarvoor nog een bestuursbesluit moet
worden genomen.’
Daar waar in januari 2013 een indexatiebeslissing wordt
genomen op basis van een tabel in de actuariële en
bedrijfstechnische nota (Abtn) van het pensioenfonds,
zou volgens deze richtlijn deze indexatie niet verwerkt
moeten worden in de balans per 31 december 2012. Als
je ervan uitgaat dat deze tabel in principe dwingend is,
is het verschil met de verwerking van de kortingen zoals
nu voorgesteld in de RJ Uiting 2013-2 opvallend; mogelijk
zou de RJ moeten overwegen om RJ 610.251 hiermee
consistent te maken.
Uiteraard is het interessant te zien hoe de RJ – in het licht
van deze uiting – zal omgaan met pensioenverplichtingen
als die gebaseerd zullen zijn op reële verwachtingen in
plaats van op nominale bedragen.
Rapportering aan de DNB
Naast de verplichtingen van de jaarrekening op grond
van titel 9 Burgerlijk Wetboek (nader uitgewerkt in
RJ 610) hebben pensioenfondsen de verplichting om
te rapporteren aan DNB. Dit betreft in ieder geval
(ongecontroleerde) maand- en kwartaalstaten en
gecontroleerde jaarstaten. Naar aanleiding van het
verschijnen van de RJ-uiting over de verwerking van
kortingen van pensioenrechten en -aanspraken heeft DNB
op dezelfde dag een nieuwsbericht verspreid waarin zij

stelt dat de publicatie van de RJ geen invloed heeft op
de wijze waarop de maandrapportage voor december
en de kwartaalrapportage voor het vierde kwartaal van
2012 moeten worden aangeleverd. Dit betekent dat hierin
de korting niet moet worden verwerkt. Dit is dus niet
consistent met de wijze van verwerking van de korting die
door de RJ wordt voorgesteld.
De DNB doet in dit nieuwsbericht nog geen uitspraak
over de jaarstaten, maar het is voor de pensioenfondsen
te hopen dat deze mogen worden opgesteld conform de
regels van de RJ, zodat de jaarstaten en de jaarrekening
dezelfde cijfers zullen tonen.
Tijdstip definitieve standpunten RJ en DNB
De RJ-uiting die hiervoor is beschreven, is een
conceptuiting die verschenen is op 9 januari 2013 en geldt
voor boekjaar 2012 (dus met terugwerkende kracht).
Tot en met 9 februari 2013 (de datum dat dit artikel
geschreven is) kon deze conceptuiting becommentarieerd
worden. De RJ zal zo spoedig mogelijk na 9 februari 2013
de definitieve uiting vaststellen. 1
Colofon
Pensioen. is het kwartaalmagazine
van Deloitte over actuariële,
financiële, juridische, fiscale en
verzekeringsaspecten van pensioen.
Redactie
Robert-Jan Hamersma,
Deloitte Financial Advisory Services
Carl Luijken,
Deloitte Pension Advisory
Johannes Penon,
Deloitte Accountants
Harm Prinsen,
Deloitte Belastingadviseurs
Roderik van Sluis,
Deloitte Belastingadviseurs
Contactadres
Deloitte
T.a.v. Marcia van Zundert-Oosse
Postbus 4506
3006 AM Rotterdam
telefoon: (010) 880 11 39
e-mail: pensioen@deloitte.nl
www.deloitte.nl
Coördinatie & realisatie
Deloitte Communicatie, MCBD
Eindredactie
Paulina Damen, Willemstad
DNB heeft nog niet aangegeven hoe de korting moet
worden verwerkt in de jaarstaten, maar komt daar
vermoedelijk mee zodra de RJ-uiting definitief is gemaakt.
Het is duidelijk dat dit zeer laat en met terugwerkende
kracht bekend worden van de wijze van verwerking van
de korting op pensioenrechten en -aanspraken in de
jaarrekeningen 2012 – die de pensioenfondsen nu al aan
het opstellen zijn – geen schoonheidsprijs verdient.
Audit
Johannes Penon
JPenon@deloitte.nl
Marc van Luijk
MvanLuijk@deloitte.nl
Interview
Vincent Peeters
Ontwerp
Deloitte Communicatie, BCCR
Fotografie
Tom Pilzecker
Aan dit nummer werkten mee
Bart Voorn, Norbert Klein, Mark Seekles,
Evert van der Steen, Ronald van der Wal,
Brune Riemeijer, Remco Rijntjes, Rogier
Bouwman, Maaike Schakenbos, Arthur
Kilian, Johan Septer, Evert van der Steen,
Johannes Penon, Marc van Luijk.
1 Op 25 februari 2013 heeft
de RJ via RJ Uiting 2013-6 de
ontwerp bepalingen van RJ
Uiting 2013-2 ongewijzigd
definitief gemaakt.
Drukwerk
Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam
Abonnement
Wilt u dit magazine kosteloos
ontvangen? Gebruik dan bijgevoegde
antwoordkaart of mail naar:
pensioen@deloitte.nl.
ISSN: 1873 - 3921
Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally
separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/about for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms.
© 2013. For information, contact Deloitte Touche Tohmatsu Limited.
1601 52520

Masterclass Investment
Management
“De rollen van de moderne
Financial Professional”
© 2013. For information, contact Deloitte Touche Tohmatsu Limited.
Today’s Financial Professionals are
expected to play four diverse and
challenging roles. The two traditional
roles are steward, preserving the assets
of the organization by minimizing risk and
getting the books right, and operator,
running a tight finance operation that
is efficient and effective. However it’s
increasingly important for Financial
Professionals also to be strategists, helping
to shape overall strategy and direction,
and to be a catalysts, instilling a financial
approach and mind set throughout the
organization to help other parts of the
business perform better. These varied roles
make a Financial Professionals job more
complex than ever. In this Masterclass
Investment Management for Financial
Professionals, controllers and other
financial professionals these four faces are
highlighted.
Op 5 en 6 juni 2013 organiseert Deloitte
Academy de Masterclass ‘The four
faces of the Financial Professional’, een
tweedaagse cursus speciaal ontwikkeld
voor CFO’s, financial managers/ directors,
risk managers, internal auditors, controllers
en andere financiële specialisten werkzaam
in de pensioen en investment management
sector. Tijdens deze twee dagen worden
de deelnemers intensief onderricht door
verschillende topspecialisten van Deloitte
over de veeleisende rollen van strategist,
catalist, operator en steward, die de
hedendaagse FINANCIAL PROFESSIONAL
moet kunnen beheersen.
Doelgroep
Deze masterclass is ontwikkeld voor
CFO’s, financial managers/ directors, risk
managers, internal auditors, controllers en
andere financiële specialisten werkzaam in
de pensioen en investment management
sector. In verband met het interactieve
karakter van de masterclass kunnen
maximaal 25 personen deelnemen.
Kosten
De kosten van de masterclass bedragen
€ 1.795, - per persoon, exclusief btw. In
deze kosten zijn onder andere inbegrepen:
lesmateriaal, lunch, diner en een
overnachting.
Locatie
De Masterclass vindt plaats in Regardz
Berghotel te Amersfoort.
De ontvangst is vanaf 09.00 uur. Om
09.30 uur start het officiële programma.
Dag 1 wordt afgesloten met een diner.
Meer informatie
Voor meer informatie over deze cursus
verwijzen wij u naar onze website,
www.deloitte.nl/academy.