Sport en maatschappij in de Griekse Oudheid - Groniek
Sport en maatschappij in de Griekse Oudheid - Groniek
Sport en maatschappij in de Griekse Oudheid - Groniek
Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
<strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Spor 111 ê klassieke <strong>Oudheid</strong> hield meer <strong>in</strong> dan <strong>de</strong><br />
Olympische Spel<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>. H.W. Pleket laat on<strong>de</strong>rmeer<br />
zi<strong>en</strong> dat sportieve prestaties e<strong>en</strong> belangrijke mogelijkheid<br />
tot sociale mobiliteit vormd<strong>en</strong> voor person<strong>en</strong> uit<br />
<strong>de</strong> lagere sociale strata.<br />
We bev<strong>in</strong>d<strong>en</strong> ons <strong>in</strong> Thyateira, e<strong>en</strong> stad <strong>in</strong> Kle<strong>in</strong>-Azië t<strong>en</strong> noordoost<strong>en</strong> van<br />
Smyrna, <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> eeuw na Christus, <strong>en</strong> we lez<strong>en</strong> er <strong>de</strong><br />
volg<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>in</strong> het voetstuk van e<strong>en</strong> standbeeld gegraveer<strong>de</strong> tekst ter ere van:<br />
Gaius Perelius Aurelius Alexan<strong>de</strong>r, overw<strong>in</strong>naar <strong>in</strong> <strong>de</strong> 'Grote Vier', die voor<br />
zijn teerbem<strong>in</strong><strong>de</strong> stad als gezant onze onoverw<strong>in</strong>nelijke Heer Keizer<br />
Heliogabalus bezocht <strong>en</strong> met succes van hem gedaan kreeg dat <strong>de</strong> 'Augusteia'<br />
opgewaar<strong>de</strong>erd werd<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> heilig, op het niveau van <strong>de</strong> Pythische Spel<strong>en</strong><br />
staand concours, toegankelijk voor atlet<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> hele wereld die na e<strong>en</strong><br />
overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g recht hebb<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> <strong>in</strong>tochtpremie <strong>in</strong> hun eig<strong>en</strong> stad. I<br />
Dit is e<strong>en</strong> mondvol nogal technisch <strong>en</strong> retorisch jargon, dat <strong>en</strong>ige verklar<strong>in</strong>g<br />
behoeft. De 'Grote Vier' zijn <strong>de</strong> Olympische, Pythische, Nemeïsche <strong>en</strong><br />
Isthmische Spel<strong>en</strong> uit het ou<strong>de</strong> Griek<strong>en</strong>land. E<strong>en</strong> atleet die kans zag e<strong>en</strong><br />
overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g <strong>in</strong> zijn discipl<strong>in</strong>e <strong>in</strong> elk van die Spel<strong>en</strong> te behal<strong>en</strong>, mocht zich<br />
vol trots tooi<strong>en</strong> met <strong>de</strong> titel 'Overw<strong>in</strong>naar <strong>in</strong> het Circuit' (periodonikes).<br />
Het is zoiets als <strong>de</strong> Grand Slam bij onze t<strong>en</strong>nisprofs. Onze Alexan<strong>de</strong>r was<br />
dus ge<strong>en</strong> slechte! Uit an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>scripties wet<strong>en</strong> we dat hij specialist was <strong>in</strong><br />
Cf. e.P. Jones, 'The pancratiasts Helix and Alexan<strong>de</strong>r on an Ostian mosaic',<br />
JournalofRoman Archaeology 11 (1998) 293-298; <strong>de</strong> tekst voor PereLius Alexan<strong>de</strong>r<br />
wordt op blz. 297 behan<strong>de</strong>ld. jones betoogt overig<strong>en</strong>s dat <strong>de</strong> op e<strong>en</strong> mozaiek uit<br />
e<strong>en</strong> Ostiase kroeg afgebeel<strong>de</strong> pankratiast Alexan<strong>de</strong>r wel e<strong>en</strong>s <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> kon zijn als<br />
onze Alexan<strong>de</strong>r. Zijn roem zou dan tot <strong>in</strong> het Latijnse West<strong>en</strong> zijn doorgedrong<strong>en</strong>.<br />
In Italië werd zo her <strong>en</strong> <strong>de</strong>r, ondanks kritiek <strong>en</strong> zelfs diepe afkeer van echte<br />
'Latijnse' s<strong>en</strong>ator<strong>en</strong>, wel wat aan <strong>Griekse</strong> sport gedaan <strong>in</strong> <strong>de</strong> Keizertijd: vgl. R.W.<br />
Fortu<strong>in</strong>, Der <strong>Sport</strong> im augusteisch<strong>en</strong> Rom: Philologische und sporthistorische<br />
Untersuchung<strong>en</strong> (Stuttgart 1996).<br />
253
<strong>Griekse</strong> <strong>Oudheid</strong><br />
sportcategorieën <strong>en</strong> hun populariteit <strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong>, hun sociale<br />
achtergrond <strong>en</strong> hun i<strong>de</strong>ologie.<br />
Stad <strong>en</strong> <strong>Sport</strong><br />
De sted<strong>en</strong> war<strong>en</strong> direct bij <strong>de</strong> sport betrokk<strong>en</strong> door <strong>de</strong> sticht<strong>in</strong>g <strong>en</strong> (ge<strong>de</strong>eltelijke)<br />
f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van ste<strong>de</strong>lijke gymnasia. De oorsprong van het<br />
gymnasion moet erg<strong>en</strong>s rond 600 v. Chr. gedateerd word<strong>en</strong>. Er zijn twee<br />
verklar<strong>in</strong>g<strong>en</strong> voor het ontstaan. De eerste beschouwt het gymnasion als<br />
e<strong>en</strong> tra<strong>in</strong><strong>in</strong>gs<strong>in</strong>stituut<br />
voor zwaargewap<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>fanterist<strong>en</strong> (hopliet<strong>en</strong>),<br />
die <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop van<br />
<strong>de</strong> zev<strong>en</strong><strong>de</strong> eeuw het<br />
a<strong>de</strong>llijke monopolie op<br />
het slagveld doorbrak<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>, werk<strong>en</strong><strong>de</strong> agrarische<br />
midd<strong>en</strong>klassers als ze<br />
war<strong>en</strong>, geïnstitutionaliseer<strong>de</strong><br />
tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g behoefd<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
theorie is het gymnasion<br />
e<strong>en</strong> uitv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
<strong>Griekse</strong> aristocrat<strong>en</strong> die<br />
<strong>de</strong> sport, zoals beoef<strong>en</strong>d<br />
door hun homerische Pankration. Uit: M.1. F<strong>in</strong>ley <strong>en</strong> H.W. Pleket, The Olympic<br />
Games: the first thousand years (Lond<strong>en</strong> 1976).<br />
voorbeeld<strong>en</strong> (voor het<br />
plezier <strong>en</strong> zon<strong>de</strong>r tra<strong>in</strong>ers), wild<strong>en</strong> professionaliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> ook<br />
wel monopoliser<strong>en</strong>. In het eerste geval ontwikkelthet gymnasion zich <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
loop <strong>de</strong>r eeuw<strong>en</strong> meer tot e<strong>en</strong> sportschool, <strong>in</strong> het laatste is het van het beg<strong>in</strong><br />
afaan e<strong>en</strong> sportschoo1. 4<br />
Zeker is dat op het gymnasiale programma zowel militaire vakk<strong>en</strong> als<br />
sportsoort<strong>en</strong> voorkwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> leerl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> leeftijdscategorieën on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld<br />
war<strong>en</strong>: jong<strong>en</strong>s (12/14-16/18 jaar), epheb<strong>en</strong> (16/18-20/22 jaar)<br />
<strong>en</strong> jongel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (tot 30?). Tot <strong>de</strong> militaire vakk<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> speerwerp<strong>en</strong>,<br />
boog- <strong>en</strong> katapultschiet<strong>en</strong> alsme<strong>de</strong> het 'gewap<strong>en</strong><strong>de</strong> gevecht' (hoplomachia).<br />
4 Ygl. Chr. Mann, 'Krieg, <strong>Sport</strong> und A<strong>de</strong>lskultur. Zur Entstehung <strong>de</strong>s griechisch<strong>en</strong><br />
Gymnasions', Klio 80 (1998) 7-21.<br />
255
256<br />
Pleket<br />
Tot <strong>de</strong> categorie 'sport' behoord<strong>en</strong> hardlop<strong>en</strong> (korte <strong>en</strong> lange afstand), boks<strong>en</strong>,<br />
worstel<strong>en</strong> <strong>en</strong> pankration. <strong>Sport</strong> di<strong>en</strong><strong>de</strong> als voorbereid<strong>in</strong>g op <strong>de</strong> oorlog<br />
maar kon ook het hoofddoel van <strong>de</strong> bezoekers van het gymnasion zijn. Als<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se tijd <strong>de</strong> 'Keizerlijke Vre<strong>de</strong>' gaat heers<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> sted<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> burgermilities meer hebb<strong>en</strong>, verschrompelt het militaire tot het<br />
paramilitaire - 'gewap<strong>en</strong>d gevecht' wordt e<strong>en</strong> soort scherm<strong>en</strong> - <strong>en</strong> gaat <strong>de</strong><br />
sportcultuur overheers<strong>en</strong>, zij het dat on<strong>de</strong>r Rome<strong>in</strong>se <strong>in</strong>vloed <strong>de</strong> gymnasia<br />
verrijkt word<strong>en</strong> met badhuiz<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> niet alle<strong>en</strong> sportbeoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />
maar ook gewone burgers kond<strong>en</strong> relax<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> sauna-achtige sfeer.<br />
In het gymnasion werkt<strong>en</strong> door <strong>de</strong> stad betaal<strong>de</strong> tra<strong>in</strong>ers (Grieks:<br />
paidotribai, letterlijk: 'zij, die schaafd<strong>en</strong> aan jong<strong>en</strong>s', dat wil zegg<strong>en</strong>, aan<br />
hun conditie), die er overig<strong>en</strong>s privé bij mocht<strong>en</strong> schnabbel<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun<br />
eig<strong>en</strong> oef<strong>en</strong>schol<strong>en</strong>. Voorzover er <strong>in</strong> <strong>de</strong> sted<strong>en</strong> naast het gymnasion lagere<br />
schol<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> ook daar zulke paidotribai aangesteld, wat er op<br />
wijst dat <strong>de</strong> schoolgymnastiek <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Oudheid</strong> meer weg had van tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g<br />
dan van speelse beweg<strong>in</strong>gscultuur. 5<br />
De sport had e<strong>en</strong> dom<strong>in</strong>ant competitiefkarakter: er werd getra<strong>in</strong>d voor<br />
wedstrijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> sportsoort<strong>en</strong>. Ie<strong>de</strong>r gymnasion organiseer<strong>de</strong><br />
e<strong>en</strong> ofmeer ker<strong>en</strong> per jaar toernooi<strong>en</strong> waar<strong>in</strong> eerste prijz<strong>en</strong> te behal<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> vorm van wap<strong>en</strong>s of stukk<strong>en</strong> vlees. Er war<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
nog wedstrijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> uithoud<strong>in</strong>gsvermog<strong>en</strong> (vermog<strong>en</strong> tot afzi<strong>en</strong>), discipl<strong>in</strong>e<br />
<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> conditie: dat zijn alle drie eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die zowel <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
sportar<strong>en</strong>a als op het slagveld opgeld <strong>de</strong>d<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> voor ons gevoel nogal<br />
bombastisch taaltje werd <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ere-<strong>in</strong>scriptie <strong>de</strong> directeur van het<br />
gymnasion dan ook luid geprez<strong>en</strong> omdat 'hij zich bekommer<strong>de</strong> om <strong>de</strong><br />
moed van <strong>de</strong> jeugd: hij spoor<strong>de</strong> <strong>de</strong> jeugd namelijk aan tot lichaamsoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> stel<strong>de</strong> hoge prijs op zowel fysiek als geestelijk doorzett<strong>in</strong>gsvermog<strong>en</strong>;<br />
hij was van m<strong>en</strong><strong>in</strong>g dat op die manier <strong>de</strong> waardigheid van <strong>de</strong><br />
5 Voor <strong>de</strong> sportbeoef<strong>en</strong><strong>in</strong>g <strong>in</strong> het gymnasion zie mijn artikel 'Het ste<strong>de</strong>lijk "gym"',<br />
Kleio. Tijdschrift van <strong>de</strong> Ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>in</strong> Geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> Staats<strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> Ne<strong>de</strong>rland (VGN) 7 (L 997) 26-28; voor meer <strong>de</strong>tails vgl. Ph. Gauth ier <strong>en</strong><br />
M.B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarchique <strong>de</strong> Beroia (Ath<strong>en</strong>e 1993), met mijn <strong>in</strong><br />
Gnomon (1998) of( 1999) te verschijn<strong>en</strong> besprek<strong>in</strong>g. Voor <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se <strong>in</strong>vloed op<br />
gymnasia vgl. F. Yegül, Baths and Bath<strong>in</strong>g <strong>in</strong> Classical Antiquity (New York 1992)<br />
<strong>en</strong> A. Farr<strong>in</strong>gton, The Roman Baths <strong>in</strong> Lycia. An architectural study (Ankara<br />
1995), speciaal blz. 127-144. Vgl. <strong>de</strong> korte sam<strong>en</strong>vatt<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van bei<strong>de</strong> boek<strong>en</strong> <strong>in</strong><br />
Supplem<strong>en</strong>tum Epigraphicum Graecum, vol. XLII no. 1747 <strong>en</strong> vol. XLV s.v. Lycia.
<strong>Griekse</strong> <strong>Oudheid</strong><br />
jeugd bevor<strong>de</strong>rd werd.'6 Dat is wel heel an<strong>de</strong>re taal dan wat we hed<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
dage uit <strong>de</strong> mond van e<strong>en</strong> V.w.o.-manager (ook wel rector g<strong>en</strong>oemd) vernem<strong>en</strong>.<br />
Buit<strong>en</strong> <strong>de</strong> mur<strong>en</strong> van <strong>de</strong> gymnasia beijverd<strong>en</strong> <strong>de</strong> sted<strong>en</strong> zich om, meestal<br />
ter ere van lokale god<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms ook ter ere van overled<strong>en</strong> 'vips', sportwedstrijd<strong>en</strong><br />
te organiser<strong>en</strong> <strong>in</strong> ste<strong>de</strong>lijke stadions. E<strong>en</strong> beetje stad beschikte<br />
over e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> stadion, waarvan <strong>de</strong> capaciteit afh<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> grootte van <strong>de</strong><br />
bevolk<strong>in</strong>g <strong>en</strong> <strong>de</strong> al of niet <strong>in</strong>ternationale status van <strong>de</strong> wedstrijd<strong>en</strong>.? Niet<br />
dat <strong>de</strong> sted<strong>en</strong> alles betaald<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> basisbedrag uit het ste<strong>de</strong>lijke budget<br />
werd steevast aangevuld met bijdrag<strong>en</strong> van lokale weldo<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
presid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>de</strong> betrokk<strong>en</strong> toernooi<strong>en</strong>. Hetzelf<strong>de</strong> strami<strong>en</strong> v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we<br />
terug bij het gymnasion: naast ste<strong>de</strong>lijke f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g betaal<strong>de</strong> <strong>de</strong> directeur<br />
het nodige; ook <strong>de</strong> bezoekers, jeugdig<strong>en</strong> ofan<strong>de</strong>rsz<strong>in</strong>s, moest<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong><br />
betal<strong>en</strong>. Dit laatste betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> telg<strong>en</strong> van <strong>de</strong> armste burgers<br />
vermoe<strong>de</strong>lijk het gymnasion schaars bezocht<strong>en</strong>. Het ste<strong>de</strong>lijk gymnasion<br />
was het dome<strong>in</strong> van <strong>de</strong> midd<strong>en</strong>klasse <strong>en</strong> van <strong>de</strong> elite.<br />
E<strong>en</strong> typologie van sportwedstrijd<strong>en</strong><br />
Het gymnasion vorm<strong>de</strong> <strong>de</strong> brug waarover <strong>de</strong> jonge sportieve Griek zich<br />
kon begev<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> 'grote' wereld van ste<strong>de</strong>lijke sportfestijn<strong>en</strong>. Naarmate<br />
het aantal sted<strong>en</strong> to<strong>en</strong>am <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> wereld, nam ook het aantal wedstrijd<strong>en</strong><br />
toe waaraan <strong>de</strong> <strong>in</strong> het gymnasion getra<strong>in</strong><strong>de</strong> tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> gaan<br />
<strong>de</strong>elnem<strong>en</strong>. Ik moet er direct aan toevoeg<strong>en</strong> dat die tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, wild<strong>en</strong> ze<br />
echt iets bereik<strong>en</strong>, zich van <strong>de</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> privé-tra<strong>in</strong>er moest<strong>en</strong><br />
verzeker<strong>en</strong>. Het gymnasion was e<strong>en</strong> vertrekpunt maar ge<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d<br />
tra<strong>in</strong><strong>in</strong>gsc<strong>en</strong>trum voor volwass<strong>en</strong> wedstrijdatlet<strong>en</strong>.<br />
Wat was er voor sportlied<strong>en</strong> zoal te belev<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het gymnasion?<br />
Veel, mag m<strong>en</strong> wel zegg<strong>en</strong>. Als bewijs mag e<strong>en</strong> ere-epigram voor <strong>de</strong> beroem<strong>de</strong><br />
bokser Theog<strong>en</strong>es van het eiland Thasos <strong>in</strong> <strong>de</strong> Noord-Egeïsche Zee<br />
geld<strong>en</strong>: <strong>de</strong> man wordt geprez<strong>en</strong> omdat hij <strong>in</strong> tweeëntw<strong>in</strong>tig jaar ongeveer<br />
6 Zie mijn 'Stadstaat <strong>en</strong> On<strong>de</strong>rwijs <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> wereld', Lampas 14 (1981) 155<br />
177, speciaal 170.<br />
7 Voor <strong>de</strong> <strong>in</strong>frastructuur van <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> massa-sport vergelijke m<strong>en</strong> mijn opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> 'Mass-sport and local <strong>in</strong>frastructure <strong>in</strong> the Greek cities of Roman Asia<br />
M<strong>in</strong>or' te verschijn<strong>en</strong> <strong>in</strong> het eerstkom<strong>en</strong><strong>de</strong> fascikel van het tijdschrift Stadion<br />
(Keul<strong>en</strong>).<br />
257
258<br />
Pleket<br />
<strong>de</strong>rti<strong>en</strong>hon<strong>de</strong>rd overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<strong>en</strong> behaal<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> bokssport! De gebrekkige<br />
<strong>en</strong> vooral langzame transportmogelijkhed<strong>en</strong> <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g nem<strong>en</strong>d mag<br />
m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong>ze Schwerathlet <strong>in</strong> zijn jonge jar<strong>en</strong> constant <strong>de</strong> to<strong>en</strong>malige<br />
<strong>Griekse</strong> wereld rondreis<strong>de</strong> om zijn kunst<strong>en</strong> te verton<strong>en</strong>; we mog<strong>en</strong><br />
hem rustig e<strong>en</strong> professional noem<strong>en</strong>!8 In Theog<strong>en</strong>es' tijd (circa 500-450 v.<br />
Chr.) was <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> wereld nog relatiefkle<strong>in</strong>. Wat later als het hell<strong>en</strong>istische<br />
Oost<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zou word<strong>en</strong> - het territorium van het huidige Turkije <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Levant - was to<strong>en</strong> nog grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els het dome<strong>in</strong> van <strong>de</strong> Perz<strong>en</strong>. Het is juist <strong>in</strong><br />
die wereld, <strong>en</strong> dan vooral op het grondgebied van het huidige Turkije, dat<br />
ná 300 v. Chr. heel veel nieuwe sted<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> die all<strong>en</strong> naar goed<br />
Grieks gebruik sportwedstrijd<strong>en</strong> organiseerd<strong>en</strong>, zowel b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> als buit<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> mur<strong>en</strong> van <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke gymnasia. E<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te schatt<strong>in</strong>g van het totale<br />
aantal toernooi<strong>en</strong> dat sportlied<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> 'afstrop<strong>en</strong>' <strong>in</strong> <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se<br />
Keizertijd, bedraagt ongeveer vijfhon<strong>de</strong>rdY Er is dan ook <strong>in</strong> die tijd sprake<br />
van e<strong>en</strong> echte sportmarkt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> al ev<strong>en</strong> echte sportkal<strong>en</strong><strong>de</strong>r, die zo was<br />
<strong>in</strong>gericht dat atlet<strong>en</strong> zich <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe met zo we<strong>in</strong>ig mogelijk overlapp<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
geconfronteerd zag<strong>en</strong> <strong>en</strong>, met <strong>in</strong>achtnem<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> vaak niet onaanzi<strong>en</strong>lijke<br />
afstand<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> langdurige reistijd<strong>en</strong>, <strong>de</strong>elnem<strong>in</strong>g aan e<strong>en</strong><br />
gevarieerd aantal wedstrijd<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong>. Het is t<strong>en</strong>slotte ge<strong>en</strong><br />
peul<strong>en</strong>schil om na e<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> concours <strong>in</strong> e<strong>en</strong> stad <strong>in</strong> zuidwest<br />
Kle<strong>in</strong> Azië (Carië) op tijd aanwezig te zijn <strong>in</strong> Ath<strong>en</strong>e, Olympia of zelfs <strong>in</strong><br />
Rome waar e<strong>en</strong>maal <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier jaar vanaf circa 100 na Chr. e<strong>en</strong> groots<br />
atletiekfeest werd georganiseerd. 10<br />
We wez<strong>en</strong> er reeds op dat <strong>de</strong> wedstrijd<strong>en</strong> <strong>in</strong>gebed war<strong>en</strong> <strong>in</strong> feest<strong>en</strong>, die<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> meeste gevall<strong>en</strong> gevierd werd<strong>en</strong> voor ste<strong>de</strong>lijke god<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hell<strong>en</strong>istische/Rome<strong>in</strong>se heersers <strong>en</strong> soms ook ter ere van vooraanstaan<strong>de</strong>,<br />
overled<strong>en</strong> burgers. Kortweg: er war<strong>en</strong> religieuze <strong>en</strong> funeraire wedstrijd<strong>en</strong>.<br />
Belangrijker voor <strong>de</strong> sociaal-historicus is echter het <strong>in</strong> <strong>de</strong> bronn<strong>en</strong> regelmatig<br />
gemaakte on<strong>de</strong>rscheid <strong>in</strong> 'heilige-' <strong>en</strong> 'geldspel<strong>en</strong>' (Grieks: hieroi<br />
8 Voor Theog<strong>en</strong>es vgl. W. Decker, <strong>Sport</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong>r Antike. Vom m<strong>in</strong>oïsch<strong>en</strong> Wettkampf<br />
bis zu d<strong>en</strong> Olympisch<strong>en</strong> Spiel<strong>en</strong> (Münch<strong>en</strong> 1995) 134-136, met mijn opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> '<strong>Sport</strong> and l<strong>de</strong>ology <strong>in</strong> the Graeco-Roman world', Klio 80 (1998) 315-324.<br />
9 De schatt<strong>in</strong>g is gemaakt door <strong>de</strong> Duitse geleer<strong>de</strong> W. Leschhorn <strong>in</strong> e<strong>en</strong> paper,<br />
gepres<strong>en</strong>teerd tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> colloquium 'Agonistik <strong>in</strong> <strong>de</strong>r rämisch<strong>en</strong> Kaiserzeit' (25<br />
27 oktober 1995; Münster); zij is gebaseerd op e<strong>en</strong> exhaustief on<strong>de</strong>rzoek van alle<br />
relevante <strong>in</strong> cripties <strong>en</strong> munt<strong>en</strong>. Leschhorns paper zal verschijn<strong>en</strong> <strong>in</strong> het <strong>in</strong> noot<br />
7 g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> fascikel van Stadion.<br />
10 H.W. Pleket, 'Zur Soziologie <strong>de</strong>s antik<strong>en</strong> <strong>Sport</strong>s' 71.
<strong>Griekse</strong> <strong>Oudheid</strong><br />
agones <strong>en</strong> talantiaioi agones). In heilige wedstrijd<strong>en</strong> bestond <strong>de</strong> eerste prijs<br />
uit e<strong>en</strong> krans van vergankelijk materiaal; zulke wedstrijd<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> dan<br />
ook officieel 'heilige kransspel<strong>en</strong>' g<strong>en</strong>oemd; <strong>in</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> categorie vorm<strong>de</strong><br />
e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk geldbedrag <strong>de</strong> belon<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> w<strong>in</strong>naar. Het gekke is dat<br />
talloze 'geldwedstrijd<strong>en</strong>' plaatsvond<strong>en</strong> <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van religieuze feest<strong>en</strong>.<br />
In ons eig<strong>en</strong> jargon zoud<strong>en</strong> we dus kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat alle (nou ja, bijna<br />
alle) wedstrijd<strong>en</strong> heilig war<strong>en</strong><br />
maar sommige wat heiliger dan<br />
an<strong>de</strong>re; <strong>en</strong> die 'sommige' war<strong>en</strong><br />
dan <strong>de</strong> spel<strong>en</strong> die <strong>de</strong> 'Oud<strong>en</strong>'<br />
zelf heilig noemd<strong>en</strong>. Achter dit<br />
antieke woordgebruik schuilt<br />
<strong>de</strong> opvatt<strong>in</strong>g dat <strong>de</strong> echte heilige<br />
spel<strong>en</strong> allemaal imitaties<br />
war<strong>en</strong> van <strong>de</strong> zeer ou<strong>de</strong> 'Heilige<br />
Spel<strong>en</strong>', die <strong>de</strong> hierbov<strong>en</strong><br />
al ev<strong>en</strong> aangestipte Grote Vier<br />
vormd<strong>en</strong>: <strong>de</strong> Olympische,<br />
Pythische, Nemeïsche <strong>en</strong> :<br />
Isthmische Spel<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
overw<strong>in</strong>naars van oudsher<br />
steeds e<strong>en</strong> immateriële prijs<br />
(e<strong>en</strong> krans van e<strong>en</strong> ofan<strong>de</strong>r gebla<strong>de</strong>rte)<br />
kreg<strong>en</strong>, te vergelijk<strong>en</strong><br />
met onze Olympische medail<br />
les. Waarom daar alle<strong>en</strong> immateriële<br />
prijz<strong>en</strong> uitgeloofd werd<strong>en</strong><br />
is e<strong>en</strong> probleem. Het heeft<br />
Gezicht van e<strong>en</strong> bebloe<strong>de</strong> bokser. Uit: M.1. F<strong>in</strong>ley<br />
<strong>en</strong> H.W. Pleket. The Olympic Games: the first<br />
thousand years (Lond<strong>en</strong> 1976).<br />
<strong>in</strong> ie<strong>de</strong>r geval niets te mak<strong>en</strong> met <strong>de</strong> i<strong>de</strong>e dat sport gevrijwaard moest<br />
word<strong>en</strong> van materieel gew<strong>in</strong>. Dezelf<strong>de</strong> atlet<strong>en</strong>, die schitterd<strong>en</strong> <strong>in</strong> Olympia<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke, <strong>de</strong>d<strong>en</strong> bij wijze van sprek<strong>en</strong> <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> dag mee aan e<strong>en</strong><br />
funerair toernooi waar wis <strong>en</strong> waarachtig materiële prijz<strong>en</strong> (eerst dure<br />
voorwerp<strong>en</strong>, later geld) te w<strong>in</strong>n<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />
De Oud<strong>en</strong> zelf bied<strong>en</strong> ons e<strong>en</strong> religieuze <strong>in</strong>terpretatie aan van <strong>de</strong> immateriële<br />
krans<strong>en</strong>-van-Ioof: <strong>de</strong> Olympische krans, gemaakt van het gebla<strong>de</strong>rte<br />
van <strong>de</strong> aan Zeus gewij<strong>de</strong> olijfboom, zou <strong>de</strong> organisator<strong>en</strong> gesuggereerd<br />
zijn door het beroem<strong>de</strong> Apollo-orakel <strong>in</strong> Delfi. We krijg<strong>en</strong> <strong>in</strong> Olympia<br />
e<strong>en</strong> hoog Zeus-gehalte: e<strong>en</strong> van Zeus' gebla<strong>de</strong>rte gemaakte krans werd uit-<br />
259
260<br />
Pleket<br />
geloofd voor <strong>de</strong> w<strong>in</strong>naar van <strong>de</strong> oudste Olympische wedstrijd (tweehon<strong>de</strong>rd<br />
meter hardlop<strong>en</strong>), gehoud<strong>en</strong> <strong>in</strong> het tempeldome<strong>in</strong> van Zeus, vlakbij<br />
di<strong>en</strong>s altaar, <strong>en</strong> <strong>in</strong>gebed <strong>in</strong> e<strong>en</strong> religieus feest van offers <strong>en</strong> gebed. De 'Grote<br />
Vier' hebb<strong>en</strong> dit 'prijz<strong>en</strong>beleid' <strong>de</strong> gehele <strong>Oudheid</strong> door volgehoud<strong>en</strong>. Zij<br />
werd<strong>en</strong> op <strong>de</strong> e<strong>en</strong> ofan<strong>de</strong>re manier gezi<strong>en</strong> als <strong>de</strong> oudste, <strong>de</strong>ftigste <strong>en</strong> meest<br />
prestigieuze wedstrijd<strong>en</strong>, als <strong>de</strong> excl usieve top van <strong>de</strong> grote ijsberg van alle<br />
wedstrijd<strong>en</strong>, die <strong>in</strong> het totaal van <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong> wereld ontstond<strong>en</strong>. Bij diverse<br />
an<strong>de</strong>re heilige spel<strong>en</strong> was het al <strong>in</strong> <strong>de</strong> archaïsche tijd goed gebruik om naast<br />
<strong>de</strong> krans kostbare voorwerp<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> dure mantel; bronz<strong>en</strong> vaz<strong>en</strong>; amfor<strong>en</strong><br />
met olijfolie) aan <strong>de</strong> w<strong>in</strong>naars ca<strong>de</strong>au te do<strong>en</strong>, die te gel<strong>de</strong> gemaakt kond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan zegg<strong>en</strong> dat gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> hele <strong>Oudheid</strong> <strong>de</strong> 'Grote<br />
Vier' zich kond<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> permitter<strong>en</strong> om <strong>de</strong> overw<strong>in</strong>naars zon<strong>de</strong>r waar<strong>de</strong>prijz<strong>en</strong><br />
te lat<strong>en</strong> vertrekk<strong>en</strong>; hun prestige was zo <strong>en</strong>orm dat zelfs <strong>de</strong> meest<br />
geldbeluste atlet<strong>en</strong> graag één keer <strong>in</strong> <strong>de</strong> vier jaar zich meldd<strong>en</strong> om te prober<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> snelverwelk<strong>en</strong><strong>de</strong> olijfkrans te bemachtig<strong>en</strong>. Zo'n 'bloemetjeskrans'<br />
verhoog<strong>de</strong> <strong>de</strong> marktwaar<strong>de</strong> van <strong>de</strong> <strong>de</strong>sbetreff<strong>en</strong><strong>de</strong> atlet<strong>en</strong>; zij kond<strong>en</strong><br />
door mid<strong>de</strong>l van <strong>in</strong>teressante startgeld<strong>en</strong> verleid word<strong>en</strong> <strong>de</strong>el te nem<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>rd<strong>en</strong> m<strong>in</strong><strong>de</strong>r belangrijke spel<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>Griekse</strong><br />
wereld, waar leuke geldprijz<strong>en</strong> te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> Olympische (of<br />
Pythische, Nemeïsche ofIsthmische) overw<strong>in</strong>naar kon overig<strong>en</strong>s zijn krans<br />
ook nog op e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re manier te gel<strong>de</strong> mak<strong>en</strong>: <strong>de</strong> thuisstad beloon<strong>de</strong><br />
officieel zulke toppers met premies, gratis maaltijd<strong>en</strong> <strong>in</strong> het stadhuis voor<br />
het lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> belast<strong>in</strong>gvrijdom. Kom daar maar e<strong>en</strong>s om bij staatsecretaris<br />
Verme<strong>en</strong>d of bij e<strong>en</strong> lokale wethou<strong>de</strong>r van f<strong>in</strong>anciën! 11<br />
De lezer vraagt zich misschi<strong>en</strong> afwaarom <strong>de</strong> stad Thyateira nu precies<br />
<strong>de</strong> lokale Augusteia wil<strong>de</strong> opwaar<strong>de</strong>r<strong>en</strong> tot het niveau van <strong>de</strong> Pythische<br />
Spel<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarom <strong>de</strong> Rome<strong>in</strong>se keizer daar toestemm<strong>in</strong>g voor moest gev<strong>en</strong><br />
(vg!. hierbov<strong>en</strong> blz.253, <strong>in</strong>itia). Bij Thyateira speeld<strong>en</strong> prestige <strong>en</strong> status<br />
<strong>de</strong> hoofdrol, met <strong>in</strong> het achterhoofd wellicht <strong>de</strong> hoop dat het<br />
opgewaar<strong>de</strong>er<strong>de</strong> lokale concours meer toppers zou lokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
meer bezoekers (<strong>en</strong> dus meer economische activiteit<strong>en</strong>). De keizer bemoei<strong>de</strong><br />
zich er vermoe<strong>de</strong>lijk mee vanwege <strong>de</strong> f<strong>in</strong>anciële implicaties: <strong>de</strong><br />
atlet<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> immers '<strong>in</strong>tocht'-premies toucher<strong>en</strong> van hun thuissted<strong>en</strong>,<br />
I I Voor e<strong>en</strong> meer ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> beschrijv<strong>in</strong>g van <strong>de</strong>ze typologie van <strong>de</strong> wedstrijd<strong>en</strong><br />
zie mijn artikel 'Games, prizes, athletes and i<strong>de</strong>ology', Stadion J, 1 (1975) 49-89,<br />
speciaal 56-71; voor e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong>, bondige beschrijv<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> sportwedstrijd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geld vgl. A. Papathomas, 'Das agonistische Motiv 1 Kor.9.24 fe<br />
225-229.
<strong>Griekse</strong> <strong>Oudheid</strong><br />
terwijl het bepaald niet onmogelijk is dat <strong>de</strong> Thyateire<strong>en</strong>se autoriteit<strong>en</strong>,<br />
ondanks het Pythische niveau, toch nog stiekem forse premies uitkeerd<strong>en</strong><br />
aan <strong>de</strong> w<strong>in</strong>naars. De Oud<strong>en</strong> war<strong>en</strong> meesters <strong>in</strong> het producer<strong>en</strong> van i<strong>de</strong>ologisch<br />
gekleur<strong>de</strong> concept<strong>en</strong>: er werd<strong>en</strong> dan ge<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> uitgekeerd maar<br />
bijdrag<strong>en</strong> of vergoed<strong>in</strong>g<strong>en</strong>; zo pleg<strong>en</strong> wij werkloosheid wel e<strong>en</strong>s te versluier<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> term arbeidsreserve. Kortom: <strong>de</strong> keizer was, als uiterst<br />
kundig belast<strong>in</strong>gheffer, t<strong>en</strong> zeerste geïnteresseerd <strong>in</strong> het f<strong>in</strong>ancieel beleid<br />
van <strong>de</strong> sted<strong>en</strong>. Te hoge uitgav<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>n<strong>in</strong>g <strong>de</strong>r belast<strong>in</strong>gp<strong>en</strong>n<strong>in</strong>g<strong>en</strong><br />
<strong>in</strong> gevaar br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>; <strong>en</strong> daar hield<strong>en</strong> die kiezers niet van.<br />
Wat voor sport werd er bedrev<strong>en</strong>?<br />
In <strong>de</strong> sportwedstrijd<strong>en</strong> werd aan wat <strong>de</strong> Duitsers noem<strong>en</strong> Leicht- <strong>en</strong><br />
Schwerathletik gedaan. Tot <strong>de</strong> eerste categorie behoord<strong>en</strong> tweehon<strong>de</strong>rd<br />
meter, vierhon<strong>de</strong>rd meter <strong>en</strong> drie (dan wel vijf?) kilometer hardlop<strong>en</strong>,<br />
alles uitgevoerd <strong>in</strong> het antieke stadion met zijn circa tweehon<strong>de</strong>rd meter<br />
lange <strong>en</strong> rechte piste. Onze ovale atletiekban<strong>en</strong> bestond<strong>en</strong> niet. De implicatie<br />
is dat bij <strong>de</strong> vierhon<strong>de</strong>rd meter <strong>en</strong> <strong>de</strong> lange afstandsloop <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong> na<br />
tweehon<strong>de</strong>rd meter om moest<strong>en</strong> ker<strong>en</strong>, wat voor mo<strong>de</strong>rne begripp<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
absur<strong>de</strong> snelheidsbeperk<strong>in</strong>g met zich meebr<strong>en</strong>gt. We nem<strong>en</strong> aan dat ze<br />
vroeger zoiets juist leuk <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sationeel vond<strong>en</strong> met fantastische mogelijkhed<strong>en</strong><br />
tot vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> bots<strong>en</strong> met lopers uit <strong>de</strong> bel<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>de</strong> ban<strong>en</strong>. S<strong>en</strong>satie<br />
stond hoog g<strong>en</strong>oteerd bij <strong>de</strong> bezoekers van sportwedstrijd<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s<br />
was er nog <strong>de</strong> vijfkamp, bestaan<strong>de</strong> uit <strong>de</strong> tweehon<strong>de</strong>rd meter, speerwerp<strong>en</strong>,<br />
discuswerp<strong>en</strong>, verspr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong>...worstel<strong>en</strong>! Ik ga hier pert<strong>in</strong><strong>en</strong>t niet<br />
<strong>in</strong> op <strong>de</strong> e<strong>in</strong><strong>de</strong>loze discussies over <strong>de</strong> techniek van het verspr<strong>in</strong>g<strong>en</strong> (met<br />
haltertjes <strong>in</strong> <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> hand<strong>en</strong>) <strong>en</strong> over het systeem dat gebruikt werd om <strong>de</strong><br />
w<strong>in</strong>naar <strong>in</strong> <strong>de</strong> vijfkamp vast te stell<strong>en</strong>. Vast staat dat dit nummer door het<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d <strong>de</strong>el <strong>de</strong>r natie (Aristoteles <strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke) gewaar<strong>de</strong>erd werd als<br />
allround-activiteit; teg<strong>en</strong> heftige specialisatie - al heel snel na Homerus <strong>de</strong><br />
normaalste zaak van <strong>de</strong> wereld - had m<strong>en</strong>ig <strong>in</strong>tellectueel grote bezwar<strong>en</strong>;<br />
tevergeefs, uiteraard! Voor alle zekerheid vermeld ik nog maar ev<strong>en</strong> dat <strong>de</strong><br />
marathonloop e<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne uitv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g is. De lange afstandsloop - drie of<br />
vijf kilometer, daarover is m<strong>en</strong> het niet e<strong>en</strong>s - was het maximum.<br />
De 'zware atletiek' bestond uit worstel<strong>en</strong>, boks<strong>en</strong> <strong>en</strong> pankration. De<br />
worstelaar die <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>r drie keer op <strong>de</strong> knieën kreeg, had gewonn<strong>en</strong>.<br />
Bij <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re twee nummers was het óf knock-out óf opgev<strong>en</strong>. De<br />
beoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van <strong>de</strong>ze sport<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>merkt door e<strong>en</strong> fors lichaams-<br />
261
262<br />
Pleket<br />
gewicht <strong>en</strong> door massieve spierbun<strong>de</strong>ls. Van <strong>de</strong> befaam<strong>de</strong> worstelaar Milon,<br />
uit het Zuid-Italische Kroton, werd gezegd dat hij wel e<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> forse<br />
stier op zijn schou<strong>de</strong>rs rondliep. Het zou mij niet verbaz<strong>en</strong>, als het arme<br />
dier, <strong>in</strong> geslachte toestand, fors bijgedrag<strong>en</strong> had tot Milons zwaarlijvigheid!<br />
De hierbov<strong>en</strong> gememoreer<strong>de</strong> Theog<strong>en</strong>es van Thasos <strong>en</strong> Perelius Alexan<strong>de</strong>r<br />
uit Thyateira moet<strong>en</strong> we ons zeker niet voorstell<strong>en</strong> als magere mannetjes!<br />
In <strong>de</strong> boks- <strong>en</strong> pankrationsport k<strong>en</strong><strong>de</strong> m<strong>en</strong> rond<strong>en</strong> noch gewichtsklass<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> g<strong>in</strong>g letterlijk door tot m<strong>en</strong> erbij neerviel, van uitputt<strong>in</strong>g of<br />
door knock-out. Deze sport<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> bronn<strong>en</strong> steevast <strong>in</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g<br />
gebracht met bloe<strong>de</strong>rige verm<strong>in</strong>k<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Veelzegg<strong>en</strong>d is het feit dat <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> zeer lange lijst van Olympische overw<strong>in</strong>naars <strong>in</strong> één geval expliciet<br />
wordt vermeld dat <strong>de</strong> atleet <strong>in</strong> kwestie 'niet gewond' (atraumatistos) <strong>de</strong><br />
f<strong>in</strong>ale won. We mog<strong>en</strong> rustig aannem<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> overig<strong>en</strong> er slecht aan toe<br />
war<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>en</strong> na <strong>de</strong> f<strong>in</strong>ale! Legio zijn <strong>de</strong> anekdotes over succesvolle<br />
Schwerathlet<strong>en</strong> die na thuiskomst zichzelf voor <strong>de</strong> spiegel niet meer herk<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
dan wel door hun trouwe hond<strong>en</strong> niet meer herk<strong>en</strong>d werd<strong>en</strong>: nogal<br />
flauwe maar wel veelbetek<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>de</strong> grapp<strong>en</strong>. 12<br />
De atlet<strong>en</strong><br />
Wat voor volk was <strong>in</strong> hemelsnaam bereid om te prober<strong>en</strong> <strong>in</strong> zulke sport<strong>en</strong><br />
uit te bl<strong>in</strong>k<strong>en</strong>? Op dit punt on<strong>de</strong>rscheidt <strong>de</strong> <strong>Oudheid</strong> zich, mijns <strong>in</strong>zi<strong>en</strong>s,<br />
opvall<strong>en</strong>d van het latere preïndustriële Europa. Vanaf <strong>de</strong> homerische tijd<br />
tot het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> eeuw na Chr., to<strong>en</strong> <strong>de</strong> antieke sport op zijn<br />
laatste b<strong>en</strong><strong>en</strong> liep dan wel helemaal niet meer liep, zijn het steeds led<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong> elites geweest die zich met wedstrijdsport bezighield<strong>en</strong>; <strong>en</strong> dat niet<br />
alle<strong>en</strong> met <strong>de</strong> relatief elegante lichte atletieknummers maar vooral ook<br />
met <strong>de</strong> zware, bloe<strong>de</strong>rige Schwerathletik. Er loopt e<strong>en</strong> directe lijn van <strong>de</strong><br />
homerische held<strong>en</strong>, die <strong>de</strong>elnam<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Lijkspel<strong>en</strong> van Patroklos (boek<br />
22 van <strong>de</strong> Ilias), via Theog<strong>en</strong>es van Thasos, wi<strong>en</strong>s va<strong>de</strong>r priester <strong>en</strong> dus<br />
zeker niet onaanzi<strong>en</strong>lijk was, naar Perelius Alexan<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> Thyateire<strong>en</strong>se<br />
pankratiast. Sociaal-historisch on<strong>de</strong>rzoek heeft overtuig<strong>en</strong>d aangetoond<br />
dat steeds led<strong>en</strong> van ste<strong>de</strong>lijke elites zich <strong>in</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het gymnasion gespecialiseerd<br />
hebb<strong>en</strong> <strong>in</strong> bepaal<strong>de</strong> sportsoort<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot het hoogste niveau<br />
12 Voor <strong>de</strong>tails <strong>en</strong> literatuurverwijz<strong>in</strong>g<strong>en</strong> vgl. mijn 'L'Agonismo sportivo' <strong>in</strong> I Greci.<br />
Storia, Cultura, Arte, Società 1 Noi e i Greci (Turijn 1996) 507-537, speciaal 510<br />
515. Voor <strong>de</strong> hardheid van <strong>de</strong> bokssport vgJ. ook A. Papathomas, 'Das agonistische<br />
Motiv I Kor.9.24 ff.' 238-239 (relatie tuss<strong>en</strong> boks<strong>en</strong> <strong>en</strong> 'vill<strong>en</strong>'!).
<strong>Griekse</strong> <strong>Oudheid</strong><br />
zijn doorgedrong<strong>en</strong>. Dit elitegedrag is niet te vergelijk<strong>en</strong> met wat mid<strong>de</strong>leeuwse<br />
rid<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> hun toernooi<strong>en</strong> <strong>de</strong>d<strong>en</strong> of Engelse aristocrat<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s<br />
hun ietwat speelse wedstrijd<strong>en</strong>. Worstel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hardlop<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vooral<br />
plebeïsche, rurale sport<strong>en</strong>; <strong>de</strong> aristocratie zag meer <strong>in</strong> <strong>de</strong> jacht, 'real t<strong>en</strong>nis'<br />
of cricket. 13<br />
Terwijl <strong>de</strong> elite <strong>in</strong> <strong>de</strong> vroegste tijd<strong>en</strong> <strong>de</strong> sport<br />
m<strong>in</strong> of meer monopoliseer<strong>de</strong>, zag zij zich erg<strong>en</strong>s<br />
tuss<strong>en</strong> 600 <strong>en</strong> 400 v. Chr. geconfronteerd<br />
met <strong>de</strong> langzame doch zekere opmars van <strong>de</strong><br />
'gewone jong<strong>en</strong>s.' De Athe<strong>en</strong>se e<strong>de</strong>lman<br />
Alcibia<strong>de</strong>s, ste<strong>en</strong>rijk <strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>de</strong>ftige familie,<br />
beklaag<strong>de</strong> zich er iets na 400 v. Chr. over<br />
dat <strong>de</strong> 'gymnische wedstrijd<strong>en</strong>' (gymnikoi<br />
agones, dat wil zegg<strong>en</strong> <strong>de</strong> atletiekwedstrijd<strong>en</strong>)<br />
het dome<strong>in</strong> werd<strong>en</strong> van onopgevoe<strong>de</strong>, onaanzi<strong>en</strong>lijke<br />
knull<strong>en</strong> uit obscure stadjes; red<strong>en</strong><br />
voor hem om zich op <strong>de</strong> hippische sport terug Boksers op e<strong>en</strong> vaas. Uit:M.1. F<strong>in</strong>ley<br />
te trekk<strong>en</strong>, die <strong>de</strong> hele <strong>Oudheid</strong> door bij uit- <strong>en</strong> HW. Pleket, The Olympic Gastek<br />
het dome<strong>in</strong> van <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tleman bleef. De mes: the first thousand years (Lond<strong>en</strong><br />
1976).<br />
opkomst <strong>en</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkel<strong>in</strong>g van het<br />
gymnasion <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rsteun<strong>in</strong>g ('sponsor<strong>in</strong>g') van getal<strong>en</strong>teer<strong>de</strong> doch onbemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
atlet<strong>en</strong> zowel door <strong>de</strong> stad als door privé-person<strong>en</strong>, verklar<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
opkomst van <strong>de</strong> gewone man. 14 To<strong>en</strong> erg<strong>en</strong>s <strong>in</strong> <strong>de</strong> hell<strong>en</strong>istische perio<strong>de</strong><br />
zich twee professionele ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> formeerd<strong>en</strong> - één voor a]]e atlet<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>r voor <strong>de</strong> exclusieve categorie van overw<strong>in</strong>naars <strong>in</strong> heilige kransspel<strong>en</strong><br />
(verschil moet er zijn, <strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk ook!) - bevond<strong>en</strong> hoog <strong>en</strong> laag<br />
zich broe<strong>de</strong>rlijk bije<strong>en</strong>. In het bestuur van één zo'n ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g trad<strong>en</strong><br />
telg<strong>en</strong> van voornamelijk ste<strong>de</strong>lijke families op naast atlet<strong>en</strong> van lage komaf,<br />
die op e<strong>en</strong> op papyrus overgelever<strong>de</strong> lidmaatschapskaart nauwelijks hun<br />
handtek<strong>en</strong><strong>in</strong>g kond<strong>en</strong> zett<strong>en</strong>. 15<br />
13 Voor <strong>de</strong> sociale herkomst van <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong> vgl. noot 3; voor sport <strong>in</strong> het preïndustriële<br />
Engeland vgl. o.a. D. Brailsford, <strong>Sport</strong> and Society. Elizabeth 10 Arme (Lond<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Toronto 1969).<br />
14 H.W. Pleket, 'Zur Soziologie <strong>de</strong>s antik<strong>en</strong> <strong>Sport</strong>s' 67-69.<br />
15 Voor <strong>de</strong> ver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g<strong>en</strong> vgl. mijn opstel 'Some aspects of the history of the athletic<br />
Guilds', Zeitschrift Jür Papyrologie und Epigraphik 10 (J 973) 197-227; M.B<br />
Poliakoff, 'Guilds ofperformers and athletes: bureaucracy, rewards and privileges',<br />
}ournal ofRoman Archaeology 2 (1989) 295-298; A. Papathomas, 'Das agonistische<br />
Motiv I Kor.9.24 ff.' 228-229.<br />
263
264<br />
In <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologie die <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r eeuw<strong>en</strong> rond hun sport<br />
weefd<strong>en</strong>, prevaler<strong>en</strong> upperclass-waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong>, die door <strong>de</strong> gewone<br />
jong<strong>en</strong>s braafomarmd werd<strong>en</strong>: lichamelijke schoonheid <strong>en</strong> kracht, moed,<br />
doorzett<strong>in</strong>gsvermog<strong>en</strong>, 'zwaar afzi<strong>en</strong>' <strong>en</strong> <strong>de</strong> onsterfelijke roem van <strong>de</strong> w<strong>in</strong>naars<br />
die het heerlijk vond<strong>en</strong> om 'met <strong>de</strong> v<strong>in</strong>ger nagewez<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>'<br />
(daktulo<strong>de</strong>ikteisthai), vormd<strong>en</strong> <strong>de</strong> kern van <strong>de</strong>ze i<strong>de</strong>ologie, met e<strong>en</strong> hoog<br />
(pseudo-)militair macho-gehalte. In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> eeuw na Christus wordt<br />
van e<strong>en</strong> <strong>Griekse</strong> bokser uit het Egyptische AJexandrië gezegd dat hij vóór<br />
<strong>de</strong> f<strong>in</strong>ale tot Zeus bad om '<strong>de</strong> krans of<strong>de</strong> dood' (voorloper van <strong>de</strong> <strong>in</strong> onze<br />
tijd nog wel e<strong>en</strong>s gehanteer<strong>de</strong> kreet '<strong>de</strong> dood of <strong>de</strong> gladiol<strong>en</strong>'). Precies<br />
datzelf<strong>de</strong> dilemma v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> we terug <strong>in</strong> grafepigramm<strong>en</strong> voor gesneuvel<strong>de</strong><br />
soldat<strong>en</strong> uit vroegere eeuw<strong>en</strong>!<br />
Over één d<strong>in</strong>g war<strong>en</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tLem<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> plebejers het al ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong>s:<br />
'her<strong>en</strong>' prat<strong>en</strong> niet over geld maar zijn natuurlijk uiterst geïnteresseerd <strong>in</strong><br />
het toucher<strong>en</strong> <strong>en</strong> accumuler<strong>en</strong> ervan. Slechts <strong>en</strong>kele <strong>in</strong> <strong>de</strong> woestijn roep<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>in</strong>telJectuel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het concept 'het beroep van <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong>' gelanceerd.<br />
In <strong>de</strong> door <strong>en</strong> voor atlet<strong>en</strong> geproduceer<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> komt het<br />
door <strong>de</strong> critici voor ons woord 'beroep' gebruikte woord (techne) wél voor<br />
maar dan duidt het óf<strong>de</strong> technische geverseerdheid van <strong>de</strong> sportman ófhet<br />
beroep van <strong>de</strong> tra<strong>in</strong>er aan. In hun eig<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ologie hadd<strong>en</strong> <strong>de</strong> atlet<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
beroep <strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ze ook ge<strong>en</strong> loon: ze wonn<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vette ook,<br />
<strong>en</strong> ze schrev<strong>en</strong> <strong>in</strong> hun op ste<strong>en</strong> gegraveer<strong>de</strong> overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>gscatalogi rustig<br />
dat ze - ik noem maar wat - zestig overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> tal<strong>en</strong>t (of half tal<strong>en</strong>t)<br />
spel<strong>en</strong> behaald, dat wil zegg<strong>en</strong> 360.000 of 180.000 drachm<strong>en</strong> getoucheerd<br />
hadd<strong>en</strong>; maar die kale, doch <strong>in</strong> feite f<strong>in</strong>ancieel zeer veel implicer<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
me<strong>de</strong><strong>de</strong>l<strong>in</strong>g liet<strong>en</strong> ze voorafgaan door <strong>de</strong> vermeld<strong>in</strong>g van e<strong>en</strong> lange serie<br />
overw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<strong>en</strong> behaald <strong>in</strong> met naam <strong>en</strong> to<strong>en</strong>aam g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> heilige kransspel<strong>en</strong>,<br />
waar<strong>in</strong> geldprijz<strong>en</strong> officieel ge<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong>. Het moge dui<strong>de</strong>lijk<br />
zijn: De Coubert<strong>in</strong> had wel heel veel classicistisch <strong>in</strong>gekleur<strong>de</strong> fantasie<br />
nodig om zijn i<strong>de</strong>aal van het Olympische amateurisme terug te kunn<strong>en</strong><br />
voer<strong>en</strong> op <strong>de</strong> <strong>Oudheid</strong>. 16<br />
16 Voor <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische aspect<strong>en</strong> vgl. mijn opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> H.W. Pleket, 'Games,<br />
prizes, athletes and i<strong>de</strong>ology' 74-89.