Untitled - Universiteit van Amsterdam

ARCHETYPE
REDACTIONEEL
Weer een nieuwe Archetype, wat gaat de tijd toch snel! Is iedereen al
uitgegraven? We hebben in ieder geval weer leuke opgravingsverhalen
ontvangen . Wij (Anouk en Marlous) zijn net terug van de buitenlandse excursie,
een veertiendaags avontuur in Zuid-Duitsland en Zwitserland, waarover Menno
van den Berg jullie meer kan vertellen . Natuurlijk hebben we weer Arche facts,
een huishoudelijke mededeling van Trilithon, een kritische noot over het
onderwijs, en een heerlijk recept! Helaas heeft Tafkak de Beer ditmaal niets van
zichzelf laten horen . . . op vakantie misschien? Hopelijk mogen we ook de
volgende keer weer op jullie medewerking rekenen . Hieronder staat de
aankondiging van de ALV van Trilithon :
Trilithon spreekt :
Op 15 november is er weer eens een Algemene Leden Vergadering van studievereniging Trilithon,
in A1 .08! Om 19 :30 overleggen we over :
• nieuwe bestuursleden & actievelingen
• feedback van studenten
• activiteiten en doelstellingen van de vereniging
• overige interessante en minder interessante issues
Aansluitend aan de vergadering is er een borrel met een gratis consumptie voor mensen die
aanwezig zijn op de ALV .
Tot op de ALV!
OPROEP :
Wij zijn opzoek naar studenten die ons willen
helpen bij het maken van de Archetype .
Volgend jaar hebben wij waarschijnlijk (bijna)
geen tijd om er aandacht aan te besteden.
De toekomst van de Archetype hangt
van jullie af!
Ook willen wij aan onze Mediterrane' mede
studenten vragen, of zij misschien zin hebben
om in de Archetype te schrijven . De Archetype
vwrdt nu alleen door `Europese' studenten
benaderd
Met vriendelijke groeten,
Anouk en Marlous, de redactie van de
Archetype
NOVEMBER 2001 - 2
Op de omslag :
"Badhuis, wijn en liefde zijn het die
onze lichamen slopen, maar wat kan het
leven zijn zonder badhuis, liefde en
wijn!"
(graffiti in Pompei)
Jan Peter Pals bij de Federsee, luchtfoto
van Augusta Raurica (Augst,
Zwitserland), Xanten (de Haventempel),
Munchen, groepsfoto 3 de en 4de jaars
studenten op Buitenlandse Excursie .

INHOUD
Redactioneel 2
Opgravingen
- Zutphen Leesten - Oost 4
- Vlaardingen 6
- Gennep 7
- Xanten 8
Uit het nieuws 9
Arche- Facts I 10
Overzicht van gevonden pijpmateriaal uit de
Hoogstraat te Werkendam, mei - juni 1999
Etensaardigheden 14
- Pastey
Keuze al gemaakt? 14
Van Weggeweest
- E en nieuwe oogst uit de proeftuin van de 14
archeologische monumentenzorg
- Buitenlandse Excursie 2001 17
N ieuw van bimen
- Een kritische noot aan het onderwijsfront 22
Arche - facts II 23
-Twee Terra Sigillata scherven uit Forum Hadriani
Aankondiging 27
- Syllabi verkoop van Trilithon
Agenda 28
November 2001
Jaargang •, nummer 1
5
COLOFON
De Archetype is een uitgave
van Trllithon, gemaakt voo
en door studenten
Archeologie' van de
Universiteit van
Amsterdam. De Archetype
verschijnt gemiddeld drie
keer per jaar, in een oplage
van circa 250 stuks .
Hoofdredactie:
Marlous van Domburg
Anouk Veldman
Redactie:
Menno van den Berg, Arjar
den Braven, Jasper de
Bruin, Marlous van
Domburg, joep Hendriks,
Hans Koopmanschap,
Mieke Tolboom, Rein van'
Veer, Anouk Veldman,
Aleike van der Venne,
Victor X, Janneke
Zuyderwyk .
Eindredactie:
Marlous van Domburg
Anouk Veldman
Kopij :
Voor 23-01-02 inleveren .
Liefst per e-mail of op flop .
We hebben een map voor
kopij in het Trilithonbakje .
Redactieadres :
AAC / t .av . Archetype
N ieuwr P rinsengracht 130
1018 VZ Amsterdam
M .Domburg@frw.uva.nl
A.Veldman@frw.uva.nl
Niets uit deze uitgave mag gekopieerd
worden zonder toestemming van de
redactie .

Opgravingen
Zutphen Leesten - Oost
Ten zuidoosten van Zutphen is vanaf circa
1990 grootschalige stadsuitbreiding in de
maak . De bouw van deze nieuwe wijk Leesten
is opgedeeld in vier deelplannen, waarvan de
eerste drie al gerealiseerd zijn . Aan deelplan
Leesten Oost wordt momenteel gewerkt en
moet in 2015 gerealiseerd zijn . Archeologische
en landschappelijke waarden die mogelijk in
het betreffende gebied aanwezig zijn, zullen
door de nieuwbouw voor altijd worden
vernietigd . Daarom is onderzoek gedaan naar
de archeologische waarden in het gebied .1
Ajb. 1 : Zutphen en omgeving . De licht getinte delen
zijn de hogere zandgronden, de donker getinte
delen zijn lager gelegen terreinen . (bron :
Topografische en Militaire Kaart, 1852)
Het landschap
De ondergrond van Leesten en omgeving
bestaat voornamelijk uit afzettingen die in de
periode vóór de voorlaatste ijstijd (300 .000-
100 .000 BC) door de voorloper van de huidige
Rijn zijn afgezet . Deze stroomde destijds naar
het noorden en boog pas af naar het westen na
de voorlaatste ijstijd, doordat de gevormde
stuwwallen de stroom naar het noorden
belemmerden . Tijdens de laatste ijstijd
(50 .000-12 .000 BC) heerste een toendra
klimaat . Er was amper vegetatie aanwezig
waardoor het aanwezige zand onder invloed
van de wind verstoof. Dit dekzand hoopte zich
op waardoor in het landschap verschillende
1 Groothedde 1996, p . 11
NOVEMBER 2001 - 4
ARCHETYPE
dekzandruggen ontstonden . De Ussel stroomde
op dat moment ten westen van de
dekzandruggen . Door de voornamelijk
westenwind werden ten oosten van de IJssel de
rivierafzettingen van de IJssel opgeworpen tot
rivierduinen . Op de overgang van de
rivierafzettingen en de dekzandruggen is
Leesten gelegen (zie afb . l
) . 2
De voorgaande opgravingscampagnes
Op basis van de landschappelijke kenmerken
en gedane vondsten tijdens veldverkenningen
door amateur-archeologen in de jaren tachtig
van de twintigste eeuw, leek de kans groot dat
in het gebied waarin de nieuwe stadswijk stond
gepland, resten van menselijke bewoning in de
bodem aanwezig zijn . In de jaren negentig zijn
daarom enkele opgravingscampagnes
uitgevoerd die deze verwachting bevestigden .
Sporen en vondsten dateren uit verschillende
perioden . Het gebied lijkt vooral tijdens de
Midden en Vroege IJzertijd bewoond te zijn
geweest .
Het huidige opgravingsterrein is gelegen in het
oostelijk deel van de Leestense enk, ter hoogte
van de Looërenkweg, naast een
asielzoekerscentrum (een aantal bewoners
stond te popelen om mee te mogen helpen) .
Men achtte de kans groot dat de soorten sporen
en vondsten uit de voorgaande campagnes zich
ook zouden voordoen op de Looërenk . Om een
indicatie te krijgen van de mate van
verspreiding van de sporen en vondsten, is in
2000 met behulp van proefsleuven het terrein
onderzocht (periode oktober - december) . Op
basis van de gegevens die hieruit
voortkwamen, is de strategie van de huidige
opgravingscampagne opgezet .
Voorlopige resultaten
De opgraving ging van start op 11 juni 2001 .
De eerste drie weken van de opgraving hebben
meer sporen en vondsten opgeleverd dan van
tevoren was verwacht . Tijdens de aanleg van
de werkputten zijn verschillende concentraties
houtskool aangetroffen in de middeleeuwse
akkerlaag, net boven het niveau waarop de
vlakken worden aangelegd . Het lijken
brandkuilen te zijn geweest, aangezien het
zand eronder rood verkleurd is .
2 Kleij 1996, p . 19

De sporen en vondsten in de eerste drie weken
van de opgraving leveren een algemeen beeld
op van bewoning uit de Bronstijd en Uzertijd
en mogelijk resten van een jachtkampje uit het
Mesolithicum . Er zijn mogelijk enkele
aardewerk-fragmenten uit het Neolithicum
aangetroffen . Met de Bronstijd beginnen de
bewoningssporen toe te nemen . Er zijn een
aantal donkerbruine kuilen van één meter
doorsnede met bronstijdaardewerk, vuursteen
en kooksteen aangetroffen . Deze combinatie
van doorsnede van de kuil en de soorten
vondsten lijken typisch te zijn voor de
Bronstijd .3
Al vrij gauw kwam de noordwest zijde van een
boerderij plattegrond uit de Uzertijd uit het
oostprofiel van werkput 69 zetten . De sporen
bleken mooi aan te sluiten aan de sporen in de
proefsleuf van het jaar daarvoor . De beslissing
om de werkput te verbreden om de rest van de
plattegrond in het vlak te krijgen was snel
gemaakt. De boerderijplattegrond (circa 8x15
m, zie afbeelding 2) bleek kort genoeg om niet
onder de Looërenkweg door te lopen, zodat we
hem in zijn geheel konden opgraven .
Afb. 2 : Plattegrond IJzertijd boerderij (schaal klopt
niet)
De plattegrond laat zien dat de boerderij vrij
compleet in het vlak is aangetroffen . De
boerderij is vierbeukig en heeft een dubbele rij
palen langs de wand . Aan de noordwest zijde
van de boerderij is de buitenste rij palen
verbonden met de wandgreppel, aan de
zuidoost zijde is dit niet het geval . Wellicht is
halverwege de beide langste zijden van de
plattegrond de toegang tot de boerderij, gezien
de grotere tussenruimte tussen de buitenste rij
palen . Of de sporen buiten de zuidoostwand bij
3 mondelinge mededeling Bert Groenewoudt
ARCHETYPE
de plattegrond horen is niet duidelijk . De
wandgreppel is vrijwel ononderbroken .
Op basis van aardewerkfragmenten uit de
paalkuilen en de wandgreppel, kan de boerderij
gedateerd worden in de 6de-5 de eeuw v .Chr . Er
bleken diepe, brede paalsporen in te zitten en
in de bodem van de zuidoostwand waren de
dunnere paaltjes, waartussen het vlechtwerk
geconstrueerd moet zijn, goed te zien .
In werkput 72 leek in eerste instantie ook een
boerderij plattegrond te zitten, waarvan het
noordoostelijk deel tweebeukig en het
zuidwestelijk deel driebeukig is . Later bleken
de twee paalsporen in het noordoostelijk deel
geen paalsporen te zijn, maar bronstijdkuilen .
De overige zes sporen bleken weldegelijk
goede, diepe paalsporen te zijn die samen een
bouwwerk van circa 3x6 m vormen . Uit een
aantal paalsporen kwam Uzertijd aardewerk
naar boven.
Het einde van mijn opgravingsperiode aldaar
betekende niet het einde van de opgraving .
Ook na mijn vertrek bleek het verschijnen van
sporen en vondsten zich te continueren .
Verschillende door elkaar heen liggende
boerderij plattegronden en hoge concentraties
vuursteen in combinatie met heet weer hebben
nog tot flinke wanhoop geleid .
Literatuur
Groothedde, M ., Een nieuwe stad in oud land,
In : Groothedde, M . (red .), 1996, Leesten en
Eme . Archeologisch en historisch onderzoek
naar verdwenen buurschappen bij Zutphen,
Stichting Archeologie IJssel/Vechtstreek, p .
11-17
Kleij, G . van der, Het vuursteen in de
Ooyerhoek, In : Groothedde, M . (red .), 1996,
Leesten en Eme . Archeologisch en historisch
onderzoek naar verdwenen buurschappen bij
Zutphen, Stichting Archeologie
IJssel/Vechtstreek, p . 19-35
Mieke Tolboom
NOVEMBER 2001 -5

Vlaardingen
Opgraven in de mest
Dat aan opgraven af en toe een luchtje zit is
algemeen bekend . Vaak genoeg komen bij het
opentrekken van de put de dieselgeuren of
anders, je al vrolijk tegemoet waaien . Anders
wordt het wanneer je de uitgelezen kans krijgt
om tot zes meter onder het straatniveau de
Middeleeuwse stront in te duiken!
Van mei tot begin augustus werd door het
VLAK (Vlaardings Archeologie Kantoor)
onder leiding van drs . T . de Ridder en drs . M .
Defilet het perceel Douwes Erves opgegraven .
Dit perceel, dat nog net binnen de historische
kern van Vlaardingen ligt, werd opgegraven
omdat hier nieuwbouw van een aantaal
appartementen gepland stond . Aan de `Korte
dijk' waaraan het grenst werden binnen
hetzelfde project ook nog een tweetal andere
locaties onderzocht .
Opgraving Vlaardingen
Het eerste wat men tegenkwam was de
fundering van een tweetal huizen die in de
Nieuwe Tijd geplaatst kunnen worden . De
vermoedelijke stichtingsdatum ligt in het begin
van de zeventiende eeuw . Later werden er nog
de nodige uitbreidingen aan de beide panden
aangebouwd . Na een maand waren de muren
gedocumenteerd en werden ze machinaal
verwijderd, om ten einde ook de lager gelegen
periodes te onderzoeken . De bouw van een
ondergrondse parkeergarage bij de
appartementen maakte dit noodzakelijk .
Uiteindelijk zou er tot iets meer dan zes meter
onder het straatniveau worden gegraven .
NOVEMBER 2001 - 6
ARCHETYPE
En toen begon de ellende . Duidelijk
welriekende grond liet niets aan de
verbeelding over: mest!
Een gestort mestpakket van op sommige
plaatsen meer dan anderhalve meter dik, werd
hap voor hap op de stort gelegd . Omdat de
opgraving werd uitgevoerd middels een sleuf
van meer dan dertig meter lang maar slechts
zes meter breed, en het noodzakelijke
"trappen" van het profiel tegen
instortingsgevaar, was er in de put zelf geen
plaats om deze mest te onderzoeken op
vondsten . Daarom werd het pakket met de
kraan bak voor bak naar de stort vervoerd waar
het per laag werd neergelegd .
De vondsten die eruit kwamen waren werkelijk
om te smullen . Vol enthousiasme en trots werd
de eerste leren zool van een Middeleeuwse
schoen van het mes van de bak gehaald . Twee
weken later werd het zoveelste zooltje nog net
even uit de bak gevist, met een instelling van :
"ach, die zullen we ook maar eens meenemen" .
Naast dus een enorme hoeveelheid leren
zool(fragmenten) kwam er een variëteit aan
andere organische vondsten aan het licht .
Kilo's vismateriaal, variërend van
kauwplaatjes, kieuwdeksels, graten, wervels en
wat al niet meer zich in een vis kan bevinden .
Er was zodanig veel van het materiaal dat men
het deels bemonsterd heeft, maar helaas ook
het nodige materiaal definitief heeft afgevoerd
naar de stort.
Naast het kleine vismateriaal waren er
natuurlijk ook de nodige normale dierlijke
resten . Hoewel slachtsporen meestal in het
veld niet direct te zien waren, mag gezien het
totale complex aan botmateriaal worden
verondersteld dat het hier gaat om
geconsumeerd vlees . De vondst van een
zogenaamde oesdop paste wonderwel binnen
de opgraving, want twee dagen na de vondst
van een oesdop werd ook een mogelijk
bijbehorend leren paardentuig gevonden .
Tussen het dierlijk botmateriaal is ook een
benen kam tevoorschijn gekomen,
vervaardigd uit een tibia van een rund . Hoewel
twee tanden hiervan misten werd de kam direct
in plastic verpakt en apart gelegd om naar het
lab te worden gestuurd . Het is tijdens een
vorige opgraving namelijk gelukt om tussen de
tanden van een kam Nederlands oudste vlo te
ontdekken . Wie weet wat voor microfauna
tussen deze tanden te voorschijn gaat komen .

De zeester uit Vlaardingen
De meest aparte vondst werd bij de aanleg van
het vierde vlak gedaan . Stomverbaasd kwam er
van onder de bak namelijk een complete en
gave zeester tevoorschijn . Hoewel direct na
blootlegging het verval het zeediertje intrad,
stond menigeen verbaasd te kijken naar de
gaafheid van de zeester . Het werd direct
gefotografeerd en geborgen uit de put . Na een
uur was het verval al zo ver gevorderd dat er
van het fris ogende vijfpuntertje al vrij weinig
herkenbaars was overgebleven . Maar het zou
toch een van de aparte vondsten van deze
opgraving blijven .
Gennep
Hans Koopmanschap
L imburgse aardbeienvlaai haalt
studenten uit de put
Verslag AAC/ROB-opgraving in Gennep
5 juni vertrok de harde kern van de opgraving
in Gennep (te weten André, Aleike en
Marlous) naar dit lieflijke Limburgse plaatsje .
Aangekomen op de plaats van bestemming
verstoorden we de ochtendrust van Henk, die
op een muurtje in het zonnetje zat te wachten .
Alle belangrijke personen waren nu aanwezig
(sorry, Michael ook nog) ; alleen de sleutel om
op het terrein te komen ontbrak nog . Na 10
rondjes door Gennep, 3 rondjes om de kerk en
een aantal keer op en neer van opgraving naar
ARCHETYPE
de kerk, stond het vaste NAP-punt op het
opgravingsterrein en was de lokale bevolking
inmiddels aan de vreemde archeologen
gewend. De echte start vond plaats met een
bezoek aan het café op de hoek, alwaar we de
rest van de campagne dikwijls te vinden
zouden zijn. Deze week sliepen we nog in een
vrij krappe caravan . De volgende weken zou
het iets beter zijn : in een groepshuis voor 20
personen konden we ons met zo'n 4 personen
best vermaken . Het rollenpatroon kwam hier
goed tot uiting. André wist elke keer overal
goed onderuit te komen . (zijn kookkunsten
beperkten zich voornamelijk tot het zoeken
naar Chinees, snackbar en Griek)
Gennep in vroeger tijden
De tweede dag begon de opgraving pas echt
goed . Uit een voorafgaand booronderzoek op
het terrein van voormalig café `De
Kastanjeboom' kwam naar voren dat er een
stadsgracht aanwezig was . Verder zouden we
mogelijk te maken kunnen krijgen met het
Romeinse grafveld dat professor Bogaers in de
50-er jaren heeft opgegraven . We vonden
inderdaad de stadsgracht, echter voornamelijk
opgevuld met laat-Middeleeuws en recent
materiaal . Volgens bronnen moet de gracht
echter al uit de 14' eeuw stammen . Bovendien
kwamen grondsporen te voorschijn van een
aanvals-verdedigingswerk uit de Belgisch-
Hollandse oorlog . Verder werden op het gehele
terrein sporen van kleiwinningsputten
aangetroffen . De uitloop van het Romeinse
grafveld is niet gevonden, hoewel dit best kon
liggen aan het feit dat we niet dieper dan 3
meter mochten gaan, wegens instortingsgevaar
NOVEMBER 2001 - 7

van de naastgelegen weg . (een vrachtwagen
begraven is toch niet echt de bedoeling) Voor
de plaatselijke krant was het opgraven van een
150 jaar oud rund (voor André zijn privécollectie)
het meest interessante aspect van
deze campagne . Zoals op alle opgravingen,
kwamen op het laatst nog oudere sporen naar
boven, waardoor de opgraving met twee dagen
werd verlengd . Nu ging het tekenen volgens
André opeens niet snel genoeg meer, dus we
lieten het aan onze gestresste vriend om te
tonen dat hij het beter zou kunnen . Wat de
sporen die de laatste dagen naar boven
kwamen te betekenen hadden, bleef
onduidelijk .
Ondanks het feit dat er weinig gevonden werd
en het in de put zitten wel erg veel energie
kostte, haalde de aardbeienvlaai ons bijna
iedere middag er weer uit om weer veel nieuwe
dingen te leren!
Xanten
Aleike van der Venne & Marlous van
Domburg
Colonia Ulpia Traiana 2001
In samenwerking met het APX (=
Archdologisch Park Xanten) heeft het AAC dit
jaar (10-09-01 tot 05-10-01) opgegraven in
Xanten. Het is de bedoeling dat deze
samenwerking nog zeker vier jaar zal duren .
Dit jaar hebben we in insulae IV en XI (zie
figuur 1) opgegraven . Er zijn in totaal vier
werkputten opengelegd .
Thermen (APX)
NOVEMBER 2001- 8
ARCHETYPE
De doelstelling van deze campagne was om
onder andere de grootte van het
gouverneurspaleis (= Verwaltungspalast) vast
te stellen (misschien 3 insulae groot in plaats
van 2)(1 insula = 100 bij 100 meter) . In 1970
heeft onder andere bij het gouverneurspaleis
een kleine opgraving plaatsgevonden, maar
Plattegrond Colonia Ulpia Traiana
bijna alle gegevens ontbreken hierover . Het
enige wat we van die opgraving weten is dat er
muurwerk is gevonden, dat zou betekenen dat
het gouverneurspaleis 3 insulae lang is
geweest. Wij wilden deze bewering
controleren, omdat wij eraan twijfelen of die
muurwerken wel echt gevonden zijn .
Wij wilden ook de vierde en vijfde eeuwse
grachten onderzoeken op inhoud en datering .
Er zijn namelijk maar weinig vierde en vijfde
eeuwse vondsten bekend uit het APX . Een
andere doelstelling was om pre-colonia
bewoning te vinden, die in dit stuk van de
colonia nog niet gevonden was .
We waren deze weken met gemiddeld acht
studenten in de werkputten aan het werk . We
hebben tot nu toe nog geen echte bewijzen
gevonden voor het doorlopen van het
gouverneurspaleis . Maar op de een na laatste
dag van de opgraving troffen we een
houtconstructie aan in een van de grachten . Dit
zou eventueel te maken hebben gehad met het
gouverneurspaleis of een ander gebouw . We
kunnen hier pas volgend jaar mee verder . Ook
hebben wij waarschijnlijk pre-colonia

ewoning (tussen de twee grachten) gevonden .
We hebben jammer genoeg nog geen
duidelijke vondsten uit de vierde en vijfde
eeuw .
Dweilen met de kraan open?
We moesten alles op de Xantener manier
opgraven, documenteren en tekenen. Een
werkput wordt door een machine opengelegd
tot op het vlak dat er sporen enigszins
zichtbaar zijn . Hier wordt verder alles met de
hand eruit gehaald, ook als dit betekent datje
nog twee meter dieper moet . Verder was
schaven met een schep niet aan de orde, omdat
de grond zeer lmig en kleiig is . We hebben,
net als onze Duitse collegae, gewerkt met
troffels .
De tekeningen werden op A3 - papier gemaakt
en ook ingekleurd . Hun spoorformulieren
werken ook anders : op een regel wordt het
spoor qua kleur, grondsoort en inhoud
beschreven . Zij werken met twee
verschillende dagrapporten : een technische en
een `normale' . In het technische rapport komt
naast het weer enkel te staan wat er
daadwerkelijk is gedaan op zo'n dag . In het
andere rapport komt te staan wat de gedachten
zijn over de sporen en de vondsten, en vooral
waarom je bepaalde dingen hebt gedaan .
Het was een hele ervaring om op een Duitse
opgraving te werken . We hadden dit jaar maar
weinig tijd, en we hebben lang niet alles
kunnen afmaken . We moeten ons goed
bedenken dat dit geen noodopgraving is, maar
dat we er de tijd voor mogen nemen . Dit
project gaat volgend jaar gewoon verder . . .
Anouk Veldman
ARCHETYPE
Uit het nieuws
Algemeen Dagblad, 12 juni 2001 .Batavieren
waren Latinisten
Amsterdam - De Batavieren konden lezen en
schrijven in het Latijn . Het volk dat de eerste
drie eeuwen van de jaartelling het Nederlandse
rivierengebied bewoonde, heeft veel meer
opgestoken van de Romeinen dan iedereen
dacht. De Bataafse boeren waren geen
barbaren, concluderen archeologen .
Onderzoekers van de Vrije Universiteit in
Amsterdam brengen sinds vorig jaar de rol van
de Bataven in het Romeinse Rijk in kaart .
Onder leiding van hoogleraar dr . N . Roymans
zijn de laatste tijd zegeldoosjes gevonden bij
Bataafse boerderijen . In deze bronzen doosjes
werden documenten zoals brieven opgeborgen .
Algemeen Dagblad, 8 september 2001 . Vloek
Silbury treft Nederlandse filmers
Gieten - De Nederlandse documentairemakers
Bert Janssen en Janet Ossebaard hebben de
vloek van koning Zel over zich afgeroepen
door Europa's oudste, door mensen gemaakte
heuvel te beklimmen . Ze worden niet
achtervolgd door mysterieuze ziektes, maar
door een horde woeste Engelsen . Volgens een
Zuid-Engelse legende is koning Zel zittend op
zijn massief gouden paard begraven onder de
grafheuvel . Silbury Hill, zoals de 40 meter
hoge bult heet, is ruim 4800 jaar oud en heeft
voor Engeland de betekenis die de piramides in
Egypte hebben . Er zijn zelfs mensen zo ontzet
dat ze intemetsites hebben gemaakt die
oproepen tot achtervolging van het
ongelukkige tweetal . Het verhaal begint in de
zomer van 2000 als Janssen en Ossebaard een
bezoek aan de heuvel brengen . "Er zijn daar
lichtflitsen en UFO's gezien, daar wilden wij
een documentaire over maken ." Ze hadden al
een documentaire over graancirkels gemaakt
en dachten dat hier een vervolg in zat . "We
willen niet beweren dat het hier om aliens gaat,
misschien zit het leger er wel achter . Maar er
zijn dingen gaande waar niemand iets over los
wil laten." Voordat de filmers aankomen was
de 18e eeuwse schacht in de heuvel door de
regen blootgelegd . Om instortingen te
voorkomen had English Heritage
(monumentenzorg) een metalen constructie op
de heuvel geplaatst en mocht het gebied niet
meer worden betreden. Janssen en Ossebaard
ontmoeten twee Engelsen die in de schacht
NOVEMBER 2001 - 9

waren afgedaald. In december beklimmen ze
nogmaals de heuvel, nu in gezelschap van de
twee Engelsen. Die kruipen onder de metalen
constructie door en dalen af in de schacht .
Janssen en Ossebaard hangen - zoals ze dat op
hun website omschrijven- over de rand van het
gat om foto's te maken . Enige tijd na de
afdaling wordt door een instorting de schacht
voorgoed afgesloten . Volgens de English
Heritage een direct gevolg van de afdaling . In -
augustus dit jaar wordt de documentaire te
koop aangeboden, met beelden van de
afdaling . En dan breekt de hel los . Janssen
wordt bedolven onder heel vervelende emailtjes
. Lord Avebury - op wiens land
Silbury Hill staat- stelt vragen in het kabinet en
doet in de krant zijn beklag over "die
Nederlanders" De BBC maakt een nieuwsitem
waarin wordt gemeld dat de Nederlanders in de
schacht zijn afgedaald en verantwoordelijk zijn
voor alle schade . "Dat bericht zullen ze
rectificeren" Daar klopte werkelijk helemaal
niets van . We zijn dus niet zelf de heuvel
ingegaan ." Zegt een getergde Janssen . English
Heritage bekijkt of er gerechtelijke stappen
kunnen worden ondernomen . Op het
beschadigen van een monument staat een
celstraf van twee jaar . Bert Janssen is geschokt
door wat hij onbedoeld ontketend heeft. "Het
enige dat we verkeerd hebben gedaan, is het
passeren van een verboden toegang bordje"
Het zou hem niets verbazen als er meer achter
de protesten zit dan een aantal boze Engelsen .
"Weetje, een groepje archeologen dat de
heuvel beklimt beschouwt zichzelf als druïden .
In Engeland leeft dat hele pagan (natuurreligie)
gedoe heel erg . En druïden pikken het
natuurlijk niet als zo'n Nederlander hun heuvel
beklimt" Janssen heeft niet het idee dat hij en
Ossebaard verantwoordelijk zijn voor de
schade . "We beginnen er een beetje flauw van
te worden dat onze naam zo door het slijk
wordt gehaald. Wij krijgen nu overal de schuld
van, het werken in Engeland wordt ons
onmogelijk gemaakt . Ze hebben het er zelfs
over dat wij de schade moeten betalen ." De
bedreigingen hebben nu een zodanige vorm
aangenomen dat Janssen aangifte zal doen bij
de politie . Engelse actievoerder Toby Evans
maakt het helemaal niet ut dat Janssen en
Ossebaard niet zelf in de heuvel zijn afgedaald .
"Het bord staat daar om te voorkomen dat
idioten zoals hij de schade vergroten . Het zal
best zo zijn dat zij zijn geschrokken van de
reacties op hun actie, maar als ze echt
NOVEMBER 2001 - 1 0
ARCHETYPE
belangstelling hadden voor fragiele oude
monumenten waren ze het verboden toegang
bord niet gepasseerd en zouden ze dit
probleem niet hebben . Mijn persoonlijke regel
als ik dergelijke plaatsen bezoek is : wat zou er
gebeuren als iedereen hier doet wat ik hier ook
doe?"
National Geographic, november 2001 .
Oeroude rotstekeningen
De grot van Fumane bij Verona (Italië) heeft
veel aanwijzingen opgeleverd over het leven in
prehistorisch Europa. Fragmenten die onlangs
op de vloeren zijn gevonden, zouden tot de
oudste grotschilderingen ter wereld kunnen
behoren . Een van de tekeningen in rode oker
lijkt een mens met horens te zijn . Volgens
schattingen zijn ze ongeveer 35 .000 jaar
geleden op het plafond geschilderd, ongeveer
dezelfde tijd waarin de afbeeldingen in
Chauvet in Frankrijk zijn gemaakt . Volgens
archeoloog Jean Clottes was `de beschildering
van grotten en schuilplaatsen in het stenen
tijdperk van Europa waarschijnlijk een
wijdverbreid gebruik' .
Arche - Facts 1
Overzicht van gevonden pij pmateriaal
uit de Hoogstraat te Werkendam
mei - juni 1999
Inleiding
In de periode mei en juni van 1999 heb ik
archeologisch materiaal gevonden uit hopen
grond aan de Hoefweg-West West in Giessenburg,
mijn geliefde geboortedorp . Bij navraag bleken
de hopen grond afkomstig te zijn uit de
Hoogstraat in Werkendam, uit een bouwput
vlakbij het postkantoor .
Het materiaal dateerde vanaf de 12de eeuw tot
en met de 19de eeuw . Enkele opmerkelijke
vondsten waren ; een zeldzame houten knoop
met een benen middenstuk (tweede en derde
kwart 18de eeuw), gebrandschilderd
vensterglas met een familiewapen (1 7de
eeuw), enkele compleet bewaarde messen,
waaronder één met benen heften en een
puntcirkel versiering (15de-17de eeuw), een
nagenoeg compleet majolicabord (eerste helft
17de eeuw) en tot slot een fors fragment van

een groot pijpaarden heiligenbeeld (14de-15de
eeuw) . Helaas waren al deze Middeleeuwse en
post-Middeleeuwse vondsten uit hun context
gehaald en hadden zodoende weinig
archeologische waarde meer . Toch heb ik twee
jaar geleden de meest belangrijke vondsten
gemeld, getekend en beschreven . Een gedeelte
hiervan, namelijk het pijpmateriaal, is vorig
jaar gepubliceerd in Terra Cognita, het
verenigingsblad van de archeologische
vereniging 'Land van Heusden & Altena', waar
Werkendam onder valt . Het hier afgedrukte
artikel is daar een verkorte versie van .
Pijpmateriaal uit de zeventiende eeuw
Na de ontdekking van Amerika wordt de
tabaksplant naar Europa gehaald . In ieder
geval is het roken van deze tabak rond het jaar
1600 in West-Nederland bekend . Het duurt tot
ongeveer 1630 voordat het roken in veel
sociale lagen van de bevolking een wijd
verbreide gewoonte is geworden . (Duco, 1987,
p . 9) Dit is waarschijnlijk de reden dat al de
gevonden pijpfragmenten uit de Hoogstraat
van na 1625 dateren .
De zeventiende eeuwse pijpen zijn voor een
belangrijk deel eenvoudig en slecht afgewerkt .
Sommige van deze pijpen bevatten een simpel
hielmerk in de vorm van een radering . (afb . 1-
4) Tevens zaten er op enkele pijpenkoppen
spetters glazuur, terwijl aan sommige van die
zelfde pijpen goed is te zien dat ze zijn
gerookt . (afb . 3, 8, 30) Blijkbaar nam men het
niet als te nauw met de kwaliteit van deze
pijpen .
Sommige van de zeventiende eeuwse
pijpenkoppen zijn voorzien van een versiering
in de vorm van een gestileerde tudorroos, een
versiering die ook terug te zien is op achttiende
eeuwse pijpenkoppen, hetzij dan soms in
combinatie met een eiermand . (afb . 21-25) Van
deze goedkopere producten is het moeilijk
productiecentra toe te schrijven, maar ik
vermoed door de vorm en de afwerking van
deze pijpen dat ze vooral uit Gorinchem en
Schoonhoven komen .
Uit de zeventiende eeuw is ook pijpmateriaal
gevonden van duidelijk betere kwaliteit. Twee
geglaasde pijpenkoppen, met een volledige
radering, bevatten het hielmerk CH . (afb . 14 en
15) Waarschijnlijk zijn zij gemaakt door de
Gorinchemse pijpenmaker(s) Cornelis
Harmensz . van Keulen (1677-1683) en/of
Claas Joosten Herbos (1689- ) . (Van der
Meulen, e .a ., 1990, p . 139) Tevens is er nog
ARCHETYPE
een fragment gevonden van een kop met het
hielmerk adelaar en een stukje steel met hiel
met hielmerk MC. (afb. 20 en 72)
Waarschijnlijk zijn deze pijpen gemaakt door
Marcus Claasz . (Lanetre) (1633-1663)
eveneens afkomstig uit Gorinchem . (Van der
Meulen, e .a ., 1990, p . 140) Op een andere hiel
was het hielmerk IA duidelijk zichtbaar . (zie
afbeelding 73) Dit zou een pijp kunnen zijn die
gemaakt is door Jan Ariensz . (1637- ),Jan
Arnout (1658-1666) of Jan Arthur (1663-
1687), allen afkomstig uit Gorinchem . (J . van
der Meulen, e .a ., 1990, p . 139)
Eén hielmerk heb ik (nog) niet kunnen
achterhalen: AVK (monogram) met roos . Op
de steel stond een ingestempelde versiering
van een partij met lelies gevulde ruiten . Zulke
stelen die aan de bovenzijde bestempeld zijn
duidt men aan met geborduurde stelen en de
pijpen behoren tot de betere of beste kwaliteit .
(Duco, 1987, p . 83)
Pijpmateriaal uit de achttiende eeuw
Uit de achttiende eeuw komen ook
verhoudingsgewijs veel pijpen uit Gorinchem .
Uit de eerste helft van de achttiende eeuw zien
we pijpen met op de hiel de letters IB van de
Gorinchemse pijpenmaker Jan Jansz . Blij
(1684-1727) . (afb . 26-28) (Van der Meulen,
e .a ., 1990, p . 139)
Gorinchemse pijpen uit de tweede helft van de
achttiende eeuw hebben vaak een
reliëfmerk op de zijkant van de kop en behoren
tot de pijpen van wat mindere kwaliteit .
Geliefd zijn de gekroonde vis, de gekroonde N
en de gekroonde IG . Verder zijn 66 gekroond,
VR gekroond, GN gekroond en ooievaar
gekroond aangetroffen . (afb. 34, 36-47)
De betere kwaliteit pijpen zijn vooral uit
Gouda afkomstig . Zeker de gedraaide, of
getordeerde stelen, hebben tot de betere of
beste kwaliteit gehoord. Daarnaast stonden er
op sommige achttiende eeuwse pijpenstelen
persoonsnamen . Dit benadrukt een stijgende
belangstelling voor de verkoop op naam .
(Duco, 1987, p . 83) Don Duco wist voor mij
nog enkele van deze namen te achterhalen . Jan
Bokhoven (1713-1775), Jacobus de Vogel
(1744-1803) en Begeer (1690-1844) . (afb. 87,
88,90)
Van sommige van Goudse pijpen komt
hetzelfde hielmerk vaker voor
(eiermand/eierkorf, 90 gekroond, TD
gekroond) . Dit is niets bijzonders : twee van
deze merken zijn over een langere periode
NOVEMBER 2001 - 11

gebruikt . Echter, de vorm van enkelen hiervan
komen zo overeen, dat het niet uitgesloten is
dat zij uit één keer gekocht zijn .
Pijpmateriaal uit de negentiende eeuw
De negentiende eeuwse pijpen komen allemaal
uit Gouda op enkele imitaties waarschijnlijk uit
Westerwald (Duitsland) na. Rond 1820 stopt
men in Gorinchem met het maken van
tabakspijpen, waardoor uit deze hiervoor zo
belangrijke productieplaats van goedkopere
pijpen geen materiaal meer komt . De kwaliteit
van de pijpen is overigens intussen over het
algemeen flink verslechterd en ook het roken
van tabak in kleipijpen is dan al sterk
afgenomen. Uit deze periode zijn dan ook
relatief weinig pijpenkoppen aan het licht
gekomen . Een fraaie vondst was een laat
negentiende eeuws / begin twintigste eeuws
fragment van een doorrookpijp, met daarop
(waarschijnlijk) een zeemeermin (afb .71)
Conclusie
Helaas zijn de pijpfragmenten niet in hun
directe context gevonden en is het aantal te
klein om iets zinnigs te zeggen over
bijvoorbeeld de welstand van de voormalige
eigenaars die in het pand aan de Hoogstraat in
Werkendam hebben gewoond . Zo zijn
ongeveer evenveel goedkope pijpen als pijpen
van betere en zelfs de beste kwaliteit
gevonden. Echter, met dit artikel met
bijbehorende catalogus hoop ik wel een
stimulans te geven voor de interesse voor de
kleipijp als bodemvondst .
Voor diegenen die een boek zoeken die
gebruikt kan worden voor het dateren en
determineren van kleipijpen en die tevens een
zo compleet mogelijk overzicht geeft van de
ontwikkeling van de Nederlandse kleipijp
verwijs ik naar herziene versie van De
Nederlandse kleipijp. Handboek voor dateren
en determineren . van D .H . Duco . Dit boek zal
binnenkort verschijnen en is voor iedere
archeoloog die zich bezighoud met post-
Middeleeuwse archeologie een must. Ik
verzorg in dit boek een deel van de illustraties,
iets waar ik momenteel nog druk mee bezig
ben . Er komt zowel een Nederlandse als een
Engelse versie uit, die gewoon verkrijgbaar
zullen zijn in de reguliere boekhandels .
NOVEMBER 2001 - 1 2
ARCHETYPE
Literatuuropgave
-G.A. Brongers, Pijpen en tabak . Bussum,
1964 .
-J .A . den Braven, Wat enig zoek- en graafwerk
;z oal kan opleveren . Sliedrecht, 1998 .
-D.H. Duco, Achttiende eeuwse pijpen uit
Schoonhoven . Amsterdam, 1977 .
-D.H. Duco, De Nederlandse Kleipijp,
handboek voor dateren en determineren .
Leiden, 1987 .
-D.H. Duco, De tabakspijp als
oranjepropaganda. Leiden, 1992 .
-D.H. Duco, Merken van Goudse pijpenmakers
1660-1940 . Lochem/Poperinge, 1982 .
-F .H.W . Friederich, Pijpelogie, vorm,
versiering en datering van de Hollandse
kleipijp . Westzaan, 1975 .
-B . Goes, 25 eeuwen roken, de verwonderlijke
vormgeving van de pijp. Abcoude, 1993 .
-J . van der Meulen, J .P. Brinkerink en P . von
Hout, Tabakspijpennijverheid in Gorinchem .
Leiden, 1992 .
-J . van der Meulen en H . Tupan, De Leidse
tabakspijpmakers in de 17de en 18de eeuw .
Bedum,1980 .
-P .K . Smiesing en J .P . Brinkerink, Onder de
rook van Utrecht. Twee eeuwen
tabakspijpenmakerij in Lauwen recht 1600-
1800. Utrecht, 1988 .
-G . Verhoeven, L .B . Gartner, E . Bult en L.P.
van Geenen, Delftse pijpenmakers . Delft,
1996 .
Arjan den Braven (A .W.N . afd . 11, Lek &
Merwestreek)

Afbeeldingen van pijpmateriaal gevonden in de
Hoogstraat te Werkendam (voor de originele
tekeningen verwijzen wij naar de auteur van dit
artikel)
ARCHETYPE
NOVEMBER 2001- 1 3

Etensaandigheden
Dit recept komt uit het eerste Nederlandse
kookboek, uitgegeven in Brussel (1510) .
Onze voorouders aten reeds graag pasteyen,
gebak dat met allerlei wild, gevogelte, vis,
groenten en vruchten was volgestopt . Kruid- of
groenpastey was in de 14 e eeuw lijfkost .
Pastey
Kneed een deeg van 400 gram bloem, 100
gram botere ofte smout (reuzel), 1 ei, 1 beker
water en 1 dolkpunt zout . Maak een bal en laat
een nacht rusten . Rol het deeg uit. Neem een
ingevet pasteyblik (of een cakevorm) en leg er
een bodem deeg met zijwanden in . Houd wat
deeg terzij om straks als dakje te gebruiken .
Maak nu een vulling. Pluk drie handvollen
spinazie en 1 forse bundel snijbietbladeren .
Trek ook een boeket peterselie, een toef kervel
en een twijg venkel . Hak al dat groen fijn .
Meng 100 gram zachte witte kaas met 1
brokkelig, klein geitekaasje . Voeg er zout,
peper en gemberpoeder aan toe . Kluts er dan 4
eieren bij . Meng met al de gesnipperde
groenten .
Stort het vulsel in het deegbord . Hecht met wat
water een deksel van deeg aan de rand vast .
Prik er een paar verluchtingsgaatjes in . Laat de
pastei in de oven gaarbakken .
Keuze al gemakt?
GIS module
Aantal punten : 7
Periode : 3 met eventueel uitloop
Dit is een erg leuk keuzevak voor mensen die
van computeren en kaarten houden . Er wordt
gewerkt met het programma Arclnfo . Dat is
vergelijkbaar met Maplnfo, maar wel een stuk
ingewikkelder . Je moet er dus wel wat plezier
in hebben om te proberen je computer te slim
af te zijn en niet gaan panieken als `het nou
eenmaal zo is' .
Met Geografische Informatie Systemen kun je
ruimtelijke analyses doen op een kaart die
gekoppeld is aan een database . Het vak wordt
voornamelijk gevolgd door planologen en
sociaal / fysisch geografen . Er is dus
NOVEMBER 2001 - 1 4
ARCHETYPE
waarschijnlijk net als vorig jaar geen
archeologische opdracht voorhanden . Hier
moet je zelf voor zorgen . (tips : RUL, RAAP,
provincies) Deze GISmodule begint direct na
de kerstvakantie met een week of acht hoor- en
werkcollege . (Afgelopen jaar twee uur
hoorcollege op maandag en een hele dag
werkcollege op woensdag, donderdag of
vrijdag .) Na die weken doe je in een groepje
van twee je eigen onderzoeksproject . Er
worden kant en klare onderwerpen aangeboden
op het terrein van planologie en geografie,
maar voor een archeologisch onderwerp moet
je zelf zorgen . Het kost behoorlijk wat tijd,
waarschijnlijk kostje project je meer dan de 4
of 5 weken die er voor staan . Maar ik heb het
ontzettend leuk en leerzaam gevonden . De
mensen van het GIScentrum zijn erg aardig,
programmeren is verslavend . Ik heb veel
geleerd over Arclnfo en ik ben hard gaan
nadenken wat we met GIS zouden kunnen
doen voor de archeologie . Op de
Reuvensdagen heb je kunnen zien wat
Dieuwertje Smal, Anouk Veldman en ik voor
een programmaatje hebben geschreven . En in
het GIScentrum (G 1 .40) kun je ook nog het
project van Erica Rompelman van twee jaar
geleden zien.
Lijkt het je wat of wil je meer weten, ga langs
bij het GIScentrum, of vraag Dieuwertje,
Anouk, Erica of mij .
Van Weggeweest
Janneke Zuyderwyk
EEN NIEUWE OOGST
UIT DE PROEFTUIN VAN DE
ARCHEOLOGISCHE
MONUMENTENZORG
Het zal de meeste van jullie wel niet zijn
ontgaan dat op 3 september jongstleden in de
Kunsthal in Rotterdam de resultaten van het
archeologisch onderzoek langs de Betuweroute
werden gepresenteerd . Na zo'n zes jaar van
veel onderzoek konden de eerste van de elf
standaardrapportages in de vorm van enkele
lijvige boeken aan minister Netelenbos
aangeboden worden . Het eerste, echte, grote
archeologische project, in de `geest van Malta'

uitgevoerd, was voltooid (nog niet helemaal,
want er vindt nog tracébegeleiding plaats) . De
vraag is nu echter, wat de Betuweroute, het bot
dat de meeste huidige studenten als metafoor
voor werkgelegenheid voor de neus werd
gehouden, nu daadwerkelijk heeft opgeleverd .
Tijd voor een evaluatie! Dat vonden de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (ROB) en de Projectgroep
Archeologie Betuweroute (PAB) ook. Zij
nodigden daarom alle geïnteresseerden in het
wel en wee van de archeologie en de toekomst
ervan uit om op woensdag 24 oktober in
Amersfoort bij de ROB te komen kijken en
luisteren naar en te discussiëren over de
Nieuwe Oogst, de archeologische
monumentenzorg in de Betuwe .
Het idee was als volgt: Men had een viertal
archeologen enkele basisrapportages laten
lezen en zij mochten hierover in een korte
lezing hun mening, kritiek en aanbevelingen
geven . De bedoeling was dat men zich afvroeg
of de PAB en de ROB in haar streven geslaagd
waren, of zij het Betuweroute-project op een
verantwoorde wetenschappelijke en archeomonumentenzorbgerichte
wijze hadden
uitgevoerd. Ter afsluiting zou na de discussie
in een lezing de waarde van de resultaten van
de Betuweroute belicht worden met het oog op
de nog te vormen nationale onderzoeksagenda .
Tussen de lezingen door was er de
mogelijkheid tijdens de lunch, thee- annex
koffiepauze en receptie de mooie boeken te
bezichtigen en eventueel te kopen (voor
diegenen met een goedgevulde portemonnee) .
Ter inleiding werd de middag geopend met een
welkomstwoord van Cees Koot, de
projectleider archeologie in de Betuweroute .
Hij benadrukte om bij de bespreking van de
Betuweboeken vooral in te gaan op de
tekortkomingen in :
A. de beeldvorming van het verleden, het
ontbreken van synthetiserende
onderzoeken ;
B . de methoden en technieken, de juiste
analyse van materiële cultuur ;
C . de methoden van het waarderen en
selecteren van behoudenswaardige
archeologische objecten .
Een goede evaluatie zou vooral van belang zijn
voor al het andere monumentenzorg -onderzoek
en de rol ervan voor de invulling van de
onderzoeksagenda, zo betoogde hij . Na hem
begon prof . Jean Bourgeois van de Universiteit
Gent met een flitsend betoog over
ARCHETYPE
luchtfotografisch onderzoek, dat hij
ondersteunde met een aardige powerpointpresentatie
. In Vlaanderen gebruikt men
immers al jaren luchtfotografie bij het
opsporen van Qr
nederzettingsstructuren. Voor de Betuwe lijkt
dit echter geen goed alternatief als je praat over
landschappen waar de Bronstijdgrafheuvels
onder een dik pak klei zitten . Hij vroeg zich
wel af wat de waarde was van dit lineair
onderzoek i .t .t . tot grootschalig onderzoek met
het oog op de diachronologie van een
vindplaats . M .a .w . kom je niet veel meer te
weten als een goedgeconserveerde nederzetting
helemaal opgraaft i .p .v . een smal strookje?
Leuk puntje voor de discussie .
Vervolgens volgden David Fontijn van de
Rijksuniversiteit Leiden en prof . Nico
Roymans van de Vrije Universiteit
Amsterdam . Zij hielden elk een betoog over
het belang van metalen objecten in het
archeologisch onderzoek en de beeldvorming
van het verleden . Zo liet David Fontijn zien dat
bij het Betuweroute-onderzoek naar de
midden-Bronstijd (in dit geval vindplaats 29
De Bogen) vooral bronzen uit de dagelijks
sfeer gevonden waren . De bekende zwaarden
e .d ., prestigieuze objecten uit de gift-exchange
roulatie werden waarschijnlijk op natte
plaatsen in het landschap gedeponeerd . Deze
worden bij de normale prospecties vaak
gemist, maar zijn daarentegen essentieel voor
de mentale (martiale) dimensies in de
beeldvorming van de Bronstijd . Nico
Roymans, die het rapport van vindplaats 16
Kesteren-De Woerd had gelezen, wees op het
belang van metaaldetectie in het onderzoek aan
de hand van het potentieel van metalen
objecten in de beeldvorming van de late
IJzertijd/vroege Romeinse tijd en in het
bijzonder voor de traceerbaarheid van de
Bataven . Hij deed dit aan de hand van enkele
vondstcategorieën : Keltische
triquetrummuntjes, Romeinse munten,
militaria, zegeldoosjes en godenbeeldjes .
Eveneens pleitte hij voor goede contextbeschrijvingen,
grootschalige syntheses van
meerdere sites en onderzoek naar grotere
ensembles .
Na de pauze ging René Proos als enige echt in
op de rapportages van onderzoek naar twee
middeleeuwse sites, de vindplaatsen 11
Malburg en 12 Stenen Kamer. Hij merkte
daarbij op dat opgraven, analyseren en
publiceren onder tijdsdruk niet altijd
NOVEMBER 2001 - 15

evorderlijk is voor de kwaliteit . Hij maakte
voornamelijk kritische kanttekeningen bij de
eindconclusies van het historisch onderzoek .
Daarnaast keek hij als provinciaal archeoloog
van Zuid-Holland naar de gang van zaken bij
het juist niet waarderen als behoudenswaàrdig
en selecteren van middeleeuwse vindplaatsen
in zijn provincie . Alhoewel hij het hiermee
eens was, viel hij wel over de problemen die
hij aantrof bij het achterhalen van alle
waarderings- en selectiebesluiten . Wederom
stof voor de discussie .
Die discussie volgde dan ook snel . Onder
leiding van dagvoorzitter Roel Lauwerier
(ROB) en met de sprekers als panel werd de
discussie begonnen rond vier centrale thema's :
1 . Is de uitvoering van het archeologisch
werk aansluitend bij het huidig
onderzoek?
2 . Zijn de resultaten bruikbaar voor
vervolgonderzoek?
3 . Wat voor een onderzoek is nodig om
dit soort projecten een zo hoog
mogelijk rendement te geven,
ondersteunend of synthetiserend?
4 . Zijn alle waarderings- en
selectiecriteria wel wetenschappelijk
toegepast?
Een van de eerste discussiepunten kwam voort
uit de roep van Jan Albert Bakker voor het
groter gebruik van luchtfotografie in
Nederland . Zodoende kwam de methodologie
van de prospectie ter sprake . Wanneer en op
basis van welke criteria worden keuzes
gemaakt voor of tegen off-site onderzoek?
Hierop werd gereageerd met de opmerking dat
het maken van keuzes in de AMZ-archeologie
essentieel en een continue afweging tussen
inspanning en verwachting is . Het is dus niet
altijd even makkelijk te kiezen voor het zoeken
op een intensieve wijze naar de Bronstijddepostie
plaatsen, als dit niet tegenover een
opdrachtgever te verantwoorden valt . Een
onderzoeksagenda zou in dit geval dus een
goed instrument kunnen zijn voor de
vraagstellingen en problemen waar men bij het
maken van de keuzes afhankelijk is . In het
verlengde hiervan verwoorde Nico Roymans
zijn angst voor de `bureaucratische
fragmentatie' bij een lineaire doorsnijding
zonder daarbij naar de omringende zones te
kijken . `Transect-archeologie' is niet altijd
even wensbaar, zeker als er geen aanvullend
onderzoek kan plaatsen .
NOVEMBER 2001 - 1 6
ARCHETYPE
Vervolgens verplaatste de discussie zich naar
de vraag of het format van de Betuweroute niet
te strak was geweest voor zowel het onderzoek
als de publicaties . Hierop volgde een klaagroep
om archeologen die goed wetenschappelijk
kunnen schrijven, teamwork kunnen leveren en
een specialisme bezitten . De huidige lichting
vers afgestudeerde archeologen ontbreekt het
hier schijnbaar nog wel eens aan . Door deze
nadruk op de wetenschappelijke kanten van het
onderzoek voelde Marten Verbruggen (RAAP)
zich genoodzaakt te pleiten voor een
gelijkwaardig aandeel van de AMZarcheologie
in de onderzoeksagenda . Hij was
duidelijk niet op het laatste Archeologie en
Theorie-symposium aanwezig geweest, want
in de afsluitende lezing liet Eelco Rensink
(ROB) weten dat er weldegelijk met zowel de
wetenschap als de AMZ-archeologie rekening
gehouden zou worden .
Hij vatte in zijn lezing een aantal punten samen
die vandaag waren aangestipt en vertelde dat er
momenteel een commissie bezig is met de
voorbereiding van onze nationale
onderzoeksagenda. Dat het hier alleen maar
mensen van de ROB en de universiteiten
betrof, schoot bij enkelen in het verkeerde
keelgat . En terecht, ook al betreft hier nog
maar de voorbereidingen, de rest van het veld
(de bedrijven, de gemeentes, de provincies)
heeft immers ook een stem, aangezien we een
onderzoeksagenda met z'n allen moeten
uitvoeren. Dat er een moet komen is evident .
In de toekomst kan een onderzoeksagenda de
basis dienen voor waarderings- en
selectiecriteria, de coordinatie van lopend
onderzoek en ook de verdeling van
wetenschappelijk en AMZ-onderzoek, het
bijsturen van prospectiemethodes en natuurlijk
het creëren van tijd, geld en ruimte voor
synthetiserend onderzoek . Maar we zijn er nog
lang niet, gelet op de nieuwe Wet op de
Archeologie die nog steeds op zich laat
wachten, een economie die over zijn top is en
een situatie waarin universiteiten en bedrijven
elkaar beconcurreren in plaats van samen
wetenschap bedrijven . Het is dus nog maar de
vraag of deze proeftuin straks een volwassen
akker zal zijn!
Joep Hendriks

Buitenlandse excursie naar Zuidwest
Duitsland en
Noordelijk Zwitserland van 2001
Het is zondagochtend, rond een uur of tien en
op de Nieuwe Prinsengracht 130 staat een
groep studenten tussen vier busjes gezellig te
kletsen . Ergens gaat een telefoon af. Iemand
heeft zich verslapen en is op het moment van
bellen, zijn veters aan `t strikken . Dit valt niet
goed in de smaak bij de leiding van de groep,
aangezien het voor mij, jawel ik was de
persoon in kwestie, zo'n kleine drie kwartier
kost om bij het AAC te komen . Dus ik spreek
af om me bij de RAI op te laten pikken . Nog
even een ontbijtje en Red bull kopen op het
station en ook ik ben klaar voor de reis naar
Duitsland . Onze eindbestemming is Freiburg.
Net voordat we de eerste stop maken, vlak
over de Duitse grens, halen we het eerste busje
al in, dankzij onze flitsende chauffeur Jan
Peter. Deze stop gaf mij de gelegenheid om
een lekker kopje koffie te drinken . Ietsje later
gaan we weer in een colonne van vier busjes
verder en de rest van de reis stoppen we nog
een paar keer om de mensen de kans te geven
om het sanitair in Duitsland van dichtbij te
bekijken en of een sigaretje te roken . We
komen in de buurt van onze eindbestemming,
maar we rijden Freiburg straal voorbij en gaan
het Schwarzwald in . We blijken in een
jeugdherberg in Tittissee te overnachten . Ik
moet eerlijk zeggen dat ik nog nooit had
gehoord van dit dorpje . Er staan ook maar heel
weinig huizen, het is nog kleiner dan mijn
eigen dorp. De herberg ziet er gezellig uit,
maar we moeten eerst zo snel mogelijk eten
want het is ondertussen al acht uur en de thee
die we bij het avondeten krijgen, is al
veranderd in aardbeienlimonade . Lekker
gegeten trouwens, alleen jammer dat er zo
weinig vegetarisch was . Even natafelen en
vervolgens beginnen we aan de avond . Er gaan
er een paar mensen een stukje wandelen, hier
en daar wordt wat gelezen en nog wat andere
zijn spelletjes gaan doen . Ik ga met nog een
paar op onderzoek uit in het dorp, om te kijken
of je ergens kunt pinnen...... Dit blijkt een
gezellig avontuur te worden .
Het maandagochtend en ik ontwaak rond kwart
voor acht. Oeps het ontbijt is al om half acht
begonnen . Ik ben dus een van de laatste die aan
tafel schuift . Snel iets naar binnen werken en
ARCHETYPE
dan, na het wachten op de corveeërs, op weg
naar Freiburg . Hier pikken we twee
professoren op om ons deze dag te begeleiden,
en ik weet nog snel, mijn later bekende
magische drankje te kopen . We beginnen onze
eerste excursiedag in een klein Middeleeuws
stadje, genaamd Breisach . Het stadje ligt op
een heuvel en was vroeger een Keltisch
oppidum . Nadat we op het terras van onze
lunch hebben genoten, vertrekken we naar het
volgende doel, een laat-Romeinse vesting in
Sponeck. Hier krijgen we wat uitleg over de
Romeinse muurresten die nog steeds zichtbaar
zijn in de tuin, die behoort tot de
Middeleeuwse toren . Na het uitvoerig
fotograferen van deze romantische tuin, gaan
we nog even naar de Rijnoever kijken . Dit
blijkt voor enkele van ons een hele
survivaltocht . Na wat glibber -en glijwerk
gaan we weer terug naar de busjes . Via de
Kaiserstuhl, een groepje heuvels in de
Rijnvlakte, welke al vanaf het Neolithicum
bewoond zijn, rijden we naar de laatste
archeologische site . Een hillfort uit de vierde
en vijfde eeuw, de Zaehringer Burgberg . We
maken alweer een survivaltocht, maar nu
klimmen we door het bos en krijgen we de
kans om op een verlaten toren, van het uitzicht
te genieten .
Zaehringer Burgberg
NOVEMBER 2001 - 1 7

Ze wisten in die tijd wel waar ze moesten gaan
wonen, wat kon je hier ver kijken en eventueel
een pijp roken . . . . Maar het werd alweer laat,
dus gingen we maar weer snel terug naar de
busjes zodat deze keer onze aardbeienthee niet
zou veranderen in limonade . Het lukte nog
maar net. De rest van de avond weten we door
te brengen in een klein zaaltje met werkende
TV zodat we een beetje op de hoogte konden
blijven van de stand van zaken in Afghanistan .
Er werd ineens een kritiek moment ontdekt, de
drank was op . . . maar in het busje van Mark
stond nog een krat . Dus even op zoek naar
Mark, wat blijkt nou, hij was met Jan Peter
naar de sauna, een stukje verderop en had de
sleutel meegenomen . Gelukkig duurde het niet
lang, dus konden we toch nog gezellig door
kletsen tot in de kleine uurtje . Vlak voordat we
wilden gaan slapen, wisten nog een paar dames
net op tijd aan de dans te ontglippen en lieten
ons achter zodat wij nog alles konden
opruimen .
Er brak alweer een nieuwe dag aan met vroeg
opstaan en te laat komen voor het ontbijt. Het
begon een gewoonte van mij te worden . Maar
ja, . . . toch op tijd om te vertrekken en wel naar
Zwitserland, Bazel . Vlak voor de grens werd
ons nog een keer gevraagd om onze paspoorten
te pakken zodat we bij eventuele controle niet
te veel tijdverlies zouden hebben, ik kneep `m
een beetje, want ik was in mijn haast,
zondagochtend, mijn paspoort vergeten, maar
alles ging goed. In Bazel aangekomen was er
nogal wat moeite om de Munsterkerk te
bereiken, maar zo kregen we tenminste al een
kleine rondrit door Bazel . We kregen die dag
een rondleiding van een professor met een rare
Duitse tongval . Hij heeft ons bekend gemaakt
met de geschiedenis van Bazel en omgeving .
Tijdens de lunch ben ik er overigens achter
gekomen dat Zwitserland echt wel een duur
land is, maar ja als je op een terrasje van de
zon en nog meer kunt genieten, hè Tom, dan is
het niet zo heel erg . We hebben de dag
afgesloten met bezoek aan een chique
restaurant waar in de kelder een klein museum
was gemaakt . Hier waren de restanten van de
twee stadsmuren in tentoongesteld . Daarna
nam de professor ons mee naar de binnenplaats
en werden we getrakteerd op een drankje . Die
avond zaten we in een jeugdherberg in de stad
en konden we zelfs na twaalven nog
binnenkomen . We moesten zelf ergens wat
gaan eten en dus dachten we, we zijn in
Zwitserland dus dan moetje kaasfonduen. Dit
NOVEMBER 2001 - 1 8
ARCHETYPE
was alleen een beetje duur, dus toch maar naar
een wijnproeflokaal . Vervolgens zijn we via
wat omwegen naar de meest alternatieve kroeg
van Bazel gegaan . Hier kwamen we ook nog
de rest van de groep tegen . Helaas ging de tent
al om 1 uur dicht, het begon net gezellig te
worden . . . . Er zat niets anders op dan maar
naar huis gaan .
Alweer een dag verder, maar we hoefden
gelukkig niet zo heel vroeg op . Pas om half
negen, geloof ik. Op naar Augusta Raurica, we
hadden vandaag een overenthousiaste
rondleider die tot ons genoegen Nederlands
sprak, gelukkig maar . Na het stormbezoek van
deze zeer mooie blootgelegde Romeinse stad
waar we veel te weinig tijd voor hadden om
helemaal te bezoeken, gingen we weer terug
naar Duitsland . Ditmaal naar Konstanz . Wat
was dit een lange rit . Al heb ik er niet veel van
meegemaakt, want al snel lag ik in een diepe
slaap . Alleen werd ik op een of andere reden
bij elke grensovergang lichtelijk wakker .
Waarom we nou zes keer de grens zijn
overgegaan weet ik ook niet, zal wel sneller
gegaan zijn . Aangekomen in Konstanz, blijkt
het "punk-busje" van Jan Peter wel te zijn
aangehouden . Niet zo vreemd als Emile, Erwin
en onze langharige Jorrit ook in het busje
zaten . Of zou Jan Peter de grens pas te laat in
de gaten gehad hebben . Uiteindelijk kwamen
we pas rond 8 uur in de jeugdherberg aan . Pas
na een tijdje werd het ons duidelijk dat we
weer zelf moesten gaan eten, maar ja . De grote
groep splitste zich in het centrum al snel op,
vanwege een andere smaak? Het eten, wat ik
dan heb gehad, was wel lekker en het was nog
gezellig ook, zo bij een Turkse pizzaboer . Na
het eten gingen we vrolijk op zoek naar nog
meer vermaak . Tijdens dit zoekwerk kwamen
we nog wat andere bekenden tegen en daarvan
ging deel helaas naar de jeugdherberg en zo
bleef er maar een heel select groepje gezellige
mensen over. "De homies" waren al bij
voorbaat thuis gebleven bij het horen dat er een
tienerfeestje was . Terwijl het selecte groepje
verder ging met zoeken werd Mieke nog
versierd door een dronken zwerver . Deze kreeg
helaas niet de kans om meer te doen dan naar
haar toe lopen, want het instinctgedrag van
Mieke kwam naar boven, anders gezegd ze
begon te gillen . Uiteindelijk zijn we in de
GoGo beland en hebben daar nog gezellig
gekletst .
De dagindeling van onze eerste dag in
Konstanz zag er als volgt uit, al om 8 uur

vertrokken naar het Landesmuseum, waar we
een rondleiding kregen over de Pfalbauten en
de geschiedenis van de stad . `s Middags
hebben we een bezoek gebracht een het
Botanische onderzoekcentrum in
Hemmenhoven, ook hierbij kwam de nodige
uitleg . Hierna zijn terug naar de stad gegaan en
weer wezen uit eten . Dit keer ben ik in de
Griek beland . Na het eten zijn we weer naar
GoGo gegaan hebben daar weer de rest van de
avond versleten .
De dag hierna zijn we na alweer een vroeg
ontbijt en een nacht met een aantal
ontvoeringen op de "homies-kamer" in twee
groepen onderverdeeld, waarvan één groep
kastelen ging bezichtigen en één groep die het
Pfalbautenmuseum in Unteruhldingen gingen
bekijken en naar de Federsee zijn gegaan . De
kastelen-groep moest het helaas doen zonder
de man die hen zou rondleiden, dus heeft
Michael zich hierop tot in de kleine uurtjes
voorbereid . De andere groep vertrok in dichte
mist richting Meersburg om daar op het veer
van een kop koffie te genieten . Naar buiten
kijken was lastig, het uitzicht was een grote
witte muur van mist . Voor de middag rustig
rondkijken in het Pfalbautenmuseum en na de
middag via veel wegomleggingen naar de
Federsee . Hier hebben we als afsluiting nog
genoten van een kanotochtje en een wandeling
door het riet .
Kanoen in een prehistorische kano in de Federsee
Op de weg terug zijn we onderweg ergens in
een stadje gaan eten . Hier kreeg Tom een
overheerlijk uitziende soepkom kreeg gevuld
met water en twee kleine gekookte witte
worsten en ik een bord met twee grote unoxknakworsten
. De rest had van alles wat er
ARCHETYPE
eigenlijk toch wel een beetje beter uitzag . `s
Avonds hebben wij ons rond half elf laten
afzetten en zijn we naar een leuk en druk
cafeetje geweest. Op onze weg terug is er van
Erwin nog een leuke onwel-actiefoto gemaakt
en hebben we hem verder geholpen op zijn
zware terugweg .
De volgende dag stond ons een lange reis voor
de boeg. Onderweg naar Munchen hebben we
de Heunenburg en zijn grafheuvels bezocht .
Grafheuvel bij de Heunenburg
Na een lange reis kwamen we een half uur te
laat aan in een prachtige Middeleeuwse burcht,
die was omgebouwd tot jeugdherberg . In de
kelder was een heel gezellige ruimte met
tafelvoetbal en biljart waar wij geheel onze
eigen gang konden gaan . Dit hebben we dan
ook gedaan . Jan Peter kan zich heel enthousiast
inleven in een potje tafelvoetbal en is nog goed
ook .
De ochtend daarna was zwaar . . . . We gingen
lekker vroeg, en dat op zondagochtend, op weg
naar de Auerberg . Dit was een Romeinse site
die mooi en hooggelegen, aan de rand van de
Alpen was gesitueerd . De rest van de middag
hadden we warempel vrij . Een groep is gaan
zwemmen en een ander gedeelte is een pilsje
gaan drinken in de engelse tuin in München .
Hier kreeg ik van Jan Peter te horen dat er wel
meer mensen waren die `s ochtends niet zo
makkelijk hadden gehad, maar ja . . . ze zeggen
wel eens, `s nachts een man, `s ochtends ook
een man . Die avond kon onze wijze
verstandige medestudent, Robert, met zijn
volwassen overredingskracht de receptionist
over halen zodat we het biljart en de
voetbaltafel de hele nacht konden gebruiken .
Tussen twee haakjes, Nina en ik hebben die
avond alle voetbalwedstrijdjes gewonnen en
Sebastiaan zag nog een dame in een Hard-
Rock T-shirt lopen . Na het opruimen van de
zaal zijn we allemaal braaf gaan slapen . . . .
Na een goede, maar korte nachtrust begint de
dag met een goed ontbijt en gaan we met de
NOVEMBER 2001 - 19

metro naar Munchen . We krijgen hier een
aantal lezingen van een drietal personen. Veel
mensen hebben zelfs na een paar sterke kopjes
koffie er moeite mee om hun aandacht erbij te
houden, maar na de lunch, die overigens zeer
lekker was, krijgen we nog een korte
rondleiding door de restauratieafdeling en
worden we nog lekker gemaakt met een grote
hoeveelheid vakantiefoto's van de heer Zanier .
Hij wist ook de stemming er goed in te houden
door de Varusslag op de kaart weer te geven
als een grote stofwolk met de bewoording
kaboem te voorzien . Hierna krijgen we de kans
om of de Praehistorische Staatssammlung te
bezichtigen of door München te gaan
wandelen . Nadat we om half vijf uit de stad
zijn vertrokken, hebben we in de jeugdherberg
onze spullen opgehaald en zijn we naar
Augsburg gegaan . Hier heeft zowat iedereen in
de Kebabzaak gegeten en zijn enkele van ons
nog het stadje ingegaan . Erwin heeft zich in
een speeltuintje leuk vermaakt op de
draaimolen, terwijl Nina en ik elkaar door
elkaar geschud hebben op een wipschommel .
De Irish pub in het dorp was trouwens een
leuke en gezellige kroeg, nietwaar Erwin?
De volgende dag was een speciale dag want
het was zestien oktober en dan is Emile jarig .
Behalve dat we van hem gebak hebben
gekregen, hebben we ook nog een rondleiding
in het museum en door de stad gehad . In het
museum lag de nadruk op de Romeinse
geschiedenis van de stad en tijdens de
rondleiding hebben we nog het een en ander
Middeleeuws gezien . Voordat we naar de St.
Ullrich gingen, hebben we eerst nog een
opgraving bekeken. Deze lag er overigens nog
al verlaten en overgroeid uit, maar naar het
schijnt is dit een zeer belangrijke site . Hier
schijnt namelijk de continuïteit naar boven te
komen tussen de Romeinse en de vroeg
Middeleeuwse tijd . Bij de St .Ullrich hebben
we nog het museum van de kerk bekeken . In
het koor waren opgravingen geweest die nu
nog steeds gedeeltelijk te zien zijn . Na het
bezichtigen van de kerk rennen een aantal van
ons nog terug naar het eerste museum om daar
nog wat uitleg te krijgen van Michael over de
vroege Middeleeuwen . Alweer rennen want we
moeten snel de busjes in om aan de reis naar
Ingoltstadt te beginnen . De jeugdherberg is
enigszins vreemd te noemen, het is een oude
kazerne . Wel goed verzorgd . We liggen voor
het eerst de excursie met z'n alle op één kamer,
jongens en meiden wel gescheiden . Ook
NOVEMBER 2001 - 20
ARCHETYPE
vanavond moeten we weer zelf op pad om te
gaan eten, maar dit keer hebben we wel
"uitbetalingsdag" van salaris gehad . Het was
die avond goed vertoeven in een Mexicaan .
Eigenlijk was het buiten op een soort
binnenplaatsje . De cocktails vielen bij vele in
een goede smaak . Na het eten gingen we nog
gezellig naar een pub toe . Hier was een bandje
aan het spelen, dit konden we bij de Mexicaan
al horen. Tom en ik hebben ons hier nog
uitermate goed vermaakt met darten tegen twee
andere Nederlandse jongens totdat Ceciel
langskwam en het dartbord aanraakte waardoor
het spelletjes ineens was afgelopen . We waren
nog net op tijd terug, we moesten helaas al om
half twaalf "thuis" zijn . Maar in een
gemeenschappelijke ruimte hebben we ons nog
verder vermaakt . . . Na wat geluidsoverlast zijn
we verplaatst naar buiten, maar toen er op
een of andere manier een alarm afging,
zijn we toch maar naar onze koffers
teruggegaan om te gaan "slapen" . Sommige
hadden hier trouwens deze nacht wat
problemen mee .
Stadsmuur Nördlingen
Alweer een nieuwe lange dag voor de boeg .
We kregen deze dag eerst in Ingolstadt
vanalles te horen over het Project Manching,
een groot oppidum gelegen aan de Donau .
Vervolgens zijn we naar het oppidum zelf
geweest . Hier konden we zien dat het niet echt
makkelijk was om hier op te graven, er lag echt

overal grind, m .a.w . schaven is lastig . Nadat
we de oost poort, ik bedoel de restanten
hiervan hebben bekeken zijn we terug gegaan
naar de stad waar we de gelegenheid kregen
om hier een beetje rond te lopen . Na het eten
zijn we weer naar de pub geweest, maar helaas
was er deze avond geen live-muziek dus
haakten veel mensen al af en rond een half elf
was ik nog alleen over. Alhoewel die
Hollanders van de avond daarvoor waren er
ook nog en het is die avond nog heel gezellig
geworden . . .
Ik was de dag erna nog maar net op tijd voor
het ontbijt, maar gelukkig was er nog genoeg
over . De excursie leidde ons die dag naar
Tübingen maar voordat we daar aankwamen
zijn we eerst langs het nog zeer Middeleeuwse
stadje N&rdlingen gegaan. Twee mensen
hadden nadat ze de hele stadsmuur waren rond
gelopen, een beetje moeite met het vinden van
het centrum . Vervolgens zijn we verder gegaan
naar het hoogtepunt van de excursie, het
wagengraf uit Hochdorf. Het was wel jammer
dat er helemaal geen echte vondsten te vinden
waren . Naast het museum was nog een
reconstructie gemaakt van een Nederzetting,
inclusief een paar akkers . Het begon al laat te
worden en dat terwijl er ook nog een
Botanische tuin bezocht moest worden. Deze
werd helaas voor sommige van ons geschrapt,
want het was nog een tijdje reizen naar
Tubingen . De jeugdherberg was wel even
zoeken, want ook in deze stad had je een aantal
eenrichtingswegen . Aangekomen in de
herberg, werden snel de kamers verdeeld en
zijn we gaan eten . Ze hebben hier een goed
Indisch restaurant, een aanrader. Na het
nuttigen van een biertje moesten we als een
speer naar de jeugdherberg want om twaalf
werd de avondklok ingesteld . Ik had nog niet
echt zin om te gaan slapen dus heb ik nog met
een aantal mensen fluisterkolonisten
gespeeld . Best apart spelen .
De laatste echte excursie dag is aangebroken .
We hebben inmiddels al afscheid genomen van
Marieke en ook vandaag gaan Jan Peter,
Ceciel, Tom en Anneli naar huis ze hebben
allemaal wat te doen . . . Omdat de botanische
tuin gisteren niet is doorgegaan kan een
gedeelte vandaag hier naar toe . De andere
groep krijgt in het slot van Tubingen een
rondleiding . Daarna wordt een deel
meegenomen naar een Middeleeuws stadje en
een ander deel gaat naar de Heidengraben . Na
ARCHETYPE
dit alles begint de grote laatste avond en dat
moet gevierd worden . We gaan bijna met
iedereen naar een studentenrestaurant en
genieten hier van een heerlijk diner . Onze
Robert heeft de avond van tevoren samen met
Eef in de stad rondgekeken en een paar leuke
kroegen gevonden . Onze eerste kroeg is een
kraakcafé . Op verzoek van ons doet de
barjuffrouw de lichten boven onze tafel uit en
haalt Erwin zijn theelichtjes uit zijn jas en
maakt het gezellig . Robert weet het nog
gezelliger te maken met de mededeling dat we
niet al om twaalf uur naar huis hoeven, hij
heeft wat geregeld . Op naar het volgende café,
dit werd de Tagente . Volgens Eef en Tom een
leuke kroeg, waar maar na een biertje hebben
we het wel weer voor gezien . Er schijnt vlakbij
nog een hele leuke disco te zijn met 80'er jaren
muziek. Dus we gingen met z'n alle hierheen .
Het werd die avond steeds leuker maar nadat
Nina en ik op het Zwanenmeer gedanst hadden
werd de muziek stopgezet en was het
afgelopen . Helaas, maar ik was eigenlijk best
moe geworden .
De allerlaatste dag is aangebroken, we gaan
terug naar Nederland. Ik kan me van de
terugreis weinig herinneren behalve alle stops
en files, maar ik weet wel nog te zeggen dat
iedereen zich op de grens heeft opgesplitst en
ik in Eindhoven op de trein ben gestapt en 's
avonds pas rond een uur of acht thuis ben
gekomen . Hier ben ik half dood op de bank in
slaap gevallen .
Menno van den Berg
NOVEMBER 2001 - 21

N ieuws van binnen
EEN KRITISCHE NOOT AAN
HET ONDERWIJSFRONT
Het is alweer een tijdje geleden dat er uit de
hoek van de Opleidingscommissie Archeologie
en Prehistorie (zoals dat zo mooi heet) weer
eens wat berichten naar buiten zijn gebracht.
Het is namelijk niet zo dat de OC een jaar lang
stil heeft gezeten en niets heeft uitgevoerd .
Integendeel . Met het oog op de naderende
invoering van de Bachelor/Masterstructuur zijn
tig versies van de nieuw in te vullen opleiding
doorgeploegd . Vaak moest bij de faculteit der
Geesteswetenschappen er weer op gewezen
worden wat voor een `vreemde eend' wij als
archeologen nu eenmaal zijn in hun bijt . Het
was en is nog steeds allemaal geen pretje, die
BaMa .
Wat is nu het geval . Aangezien minister
Hermans zo graag Angelsaksisch wilde gaan
doen met het onderwijs, werd het tijd om net
als in bijvoorbeeld Engeland een hoger
onderwijsstructuur in te voeren die bestaat uit
een brede driejarige Bachelor- en een
specialiserende tweejarige Masteropleiding .
Als alle Europese landen dit dan ook zouden
doen (in de geest van het verdrag van
Bologna), zou het uitwisselen van studenten en
samenwerken op Europees niveau een stuk
makkelijker gaan . Het zou allemaal zo mooi
kunnen zijn . . . . Alleen, Nederland zou
Nederland niet zijn en dus lijkt het erop dat de
BaMa een grote verkapte bezuinigingstruc gaat
worden . En de UvA zou de UvA niet zijn en
moet dus zonodig als haantje de voorste dit
nieuwe onderwijssysteem al per september
2002 al invoeren .
Maar wat betekent dit nu voor het onderwijs
aan het Amsterdams Archeologisch Centrum?
Ten eerste, de huidige propedeusestudenten
zullen de eerste proefpersonen van dit nieuwe
systeem worden . Voor de huidige (basis)
doctoraalstudenten geldt dat zij zich vanaf
september 2002 mogen bedienen van de
overgangsregelingen, een reden dus om goed
in de gaten te houden waar je recht op hebt en
te zorgen datje niet te kort komt!!! M .a .w .
zorg datje alle onderdelen in dit jaar haalt,
want in de huidige vorm worden ze straks niet
meer allemaal aangeboden . En dan nu de
NOVEMBER 2001 - 22
ARCHETYPE
BaMa. Alhoewel nog niets zeker is, valt in
grote lijnen al te schetsen waar het naar
toegaat . De Bachelor wordt zoals ze in
Zoetermeer en bij het faculteitsbestuur graag
zien een brede opleiding. Zo bestaat er straks
geen onderscheid meer tussen Europese en
Mediterrane studenten, je krijgt van alles wat
en moet in het derde jaar ook nog een minor
verplicht buiten de deur volgen. Veel ruimte
voor specialisaties blijft dus niet meer over . Dit
kan echter in de Master, waarvan nog niet met
zekerheid bekend is of die een of twee jaar
betaald wordt . In een ideale situatie zou een
tweejarige Master weer veel goedmaken . Hier
kan je je specialiseren in Europees of
Mediterraan, in Romeins of Middeleeuws etc .
Maar ja, hoe dat allemaal gaat lopen . . . .
Toch baart de komst van de BaMa me grote
zorgen . Als je immers onze opleiding
vergelijkt met die van Leiden of de VU, dan
komen we er marginaal vanaf. Zeker in Leiden
heeft men het luxe met voor elke
afstudeervariant straks een eigen Bachelor en
de VU kan zich ook prima profileren doordat
ze bijna al het onderwijs zelf mogen aanbieden
(geen verplichte alien minors) . Hierdoor
verliest de UvA zeker haar concurrentiepositie,
aangezien het niet echt duidelijk is hoe
voor ons nu de Bachelor eruit gaat zien .
Gelukkig zijn er nog mogelijkheden om
scheidingen in het Europese en Mediterrane
onderwijs aan te brengen . Maar gelet op de om
specialisten-schreeuwende Malta-markt zou
het misschien wel eens verstandig kunnen zijn
om ons voor de Europese archeologie op één
periode te richten . Je kan dan kiezen voor
prehistorie in Leiden, provinciaal-Romeins aan
de VU en Middeleeuws en de Nieuwe Tijd aan
de UvA . Natuurlijk moet de archeologie van de
Romeinse tijd in internationaal perspectief,
ecologie en archeologie en maatschappij nog
mogelijk zijn, maar als het om specialisten
gaat, zullen er toch keuzes gemaakt worden .
Tot zover de BaMa. Nu waren er afgelopen
maanden nog een aantal dingen in het reilen en
zeilen van het AAC die mijn aandacht vroegen .
Zo was daar bijvoorbeeld het veldwerk . Door
het schaarse aanbod van opgravingsprojecten
was er dit jaar een ware exodus van studenten
naar opgravingen in den lande om daar hun
studiepunten te verdienen . Buiten het AAC .
Dit komt echter mede door het feit de meeste
opgravingen die het instituut doet, uitgevoerd
worden door het Projectenbureau, het AAC-
Pb . Nu heb ik alle respect voor de keuzes die

gemaakt zijn voor het opzetten van een
commercieel projectenbureau om deel te
kunnen gaan nemen aan de marktwerking van
de Malta-archeologie . Toch moet het me van
het hart dat ik het betreur dat er geen gewone
onderzoeksprojecten meer plaatsvinden, waar
de student zonder contracten en problemen van
voor tot achter een opgraving kon meemaken,
tot de publicatie toe . Dit is binnen de Maltaarcheologie
immers een stuk moeilijker .
Bedrijven zullen zich namelijk aan de
kwaliteitseisen moeten houden en met
gekwalificeerde onderzoekers gaan werken .
Dit maakt de mogelijkheden voor het laten
participeren van studenten over de hele linie
van een onderzoek een stuk ingewikkelder .
Gelukkig zijn de onderzoekers van het AAC-
Pb en de onderwijscobrdinator op de goede
weg om de link tussen lopend onderzoek en
onderwijs binnen het AAC opnieuw vorm te
geven . Zo kan een AAC-Pb voor studenten in
de toekomst voordelen gaan bieden, die er
vroeger niet waren (denk aan stageplaatsen,
financiën e .d.) . Maar voorlopig is het nog even
afwachten en krijg je dus nog geen
studiepunten als je deelneemt aan opgravingen
van het AAC-Pb!
Een tweede puntje van aandacht is dat van het
promotieonderzoek . Nu de aanstelling van
onze twee Frisia-onderzoekers is afgelopen,
wordt het weer eens hoog tijd dat er nieuwe
promotieplaatsen gecreëerd worden . Aan dat
front is het immers zo'n vierjaar stil geweest!
De eerste zet is gedaan met een promotieplaats
voor Romeins Nijmegen, maar waar blijft de
rest . Ik meen mij te herinneren dat het gros van
de studenten die de afgelopen jaren aan het
IPP/AAC zijn afgestudeerd, Middeleeuws
archeologen zijn . Misschien eens tijd voor een
groot onderzoeksproject naar urbanisatie
ofzo?! Daarnaast vraag ik me af hoe het nu
eigenlijk zit met de verhouding tussen NWOpromotieplaatsen
en onze eigen UvA-bursalen .
Voorlopig blijf ik het maar schimmig en stil
vinden aan het promotiefront .
Ter afsluiting nog een leuk
wetenswaardigheidje . In deze tijden van
onzekerheid over de toekomst van het
onderwijs en onderzoek, het spook van Malta
en onze Paarse geest genaamd marktwerking,
betrap ik me er vaak op dat ik weer in het
verleden duik . Nee, niet alleen de grond in,
maar ook in het verleden van ons instituut . Zo
ARCHETYPE
ontdekte ik laatst dat het binnenkort tijd is voor
een feestje . Ja, ja, ons instituut mag op 15
november 2001 zijn 50ste verjaardag vieren!
Het is immers al weer een halve eeuw geleden
dat in 1951 aan de Universiteit van Amsterdam
het Instituut voor Prae- en Protohistorie werd
opgericht . In 1974 werd de naam het z'n
oprichter er aan toegevoegd en ging het Albert
Egges van Giffen Instituut voor Prae- en
Protohistorie heten . In 1991 werd de naam
wederom veranderd en dit maal in Instituut
voor Pre- en Protohistorische Archeologie
Albert Egges van Giffen . Tot 1998 bleef de
bekende afkorting IPP bestaan, maar werd in
dat jaar omgedoopt tot Amsterdams
Archeologisch Centrum. Aangezien vijftig jaar
IPP/AAC moeilijk in een klein feestbundeltje
valt te vatten en iedereen nog vol zit van zeven
delen over het Bureau, stel ik voor er maar een
extra lange kerstborrel van te maken . Je moet
toch ergens je frustraties verwerken .
Arche - facts II
Joep Hendriks
Twee Terra Sigillata scherven uit
Forum Hadriani
Inleiding
Ruim een jaar geleden was de auteur dezes
werkzaam bij het bureau Monumentenzorg en
Archeologie van de gemeente Rijswijk (Z .-H .) .
De bedoeling was al het aanwezige Romeinse
aardewerk in de depots van de gemeente te
determineren teneinde deze materiaalgroep te
ontsluiten . Naast de vele vondstcomplexen die
zich in het bodemvondstendepot van de
gemeentelijke dienst bevonden, bezat ook het
Rijswijks gemeentemuseum een collectie
Romeinse vondsten, die gedaan zouden zijn bij
bouwwerkzaamheden van het
Diaconessenziekenhuis in park "Arentsburg" te
Voorburg4, bij Romeins archeologen beter
bekend als de locatie van de Romeinse civitashoofdstad
Municipium Aelium Cananefatium,
ook wel Forum Hadriani genoemd (zie
afbeelding 1) .
4 Voorburg is de buurgemeente van Rijswijk .
NOVEMBER 2001 - 23

Hoewel het vaststaat dat de scherven op Forum
Hadriani zijn aangetroffen, is er niets bekend
over de vondstomstandigheden . Maakten de
scherven deel uit van hetzelfde vondstcomplex
en zijn ze aangetroffen in een afvalkuil, een
waterput of anders? Helaas valt er geen
antwoord (meer) te geven op deze vragen .
Toch heeft het determineren van deze scherven
wel een ander nut : ze dragen bij aan de kennis
NOVEMBER 2001- 24
ARCHETYPE
Afbeelding 1 . Voorburg met in zwart de Romeinse gebouwresten en resten
van de stadsmuur. Rechts bevindt zich het Diaconessenziekenhuis . Naar
Hees 1999 .
Onder deze vondsten bevonden zich een aantal
forse stukken versierde Terra Sigillata, het
befaamde Romeinse aardewerk dat onder
andere bekend is vanwege zijn scherpe
dateringsmogelijkheden . Scherven van deze
aardewerksoort zijn veelal te koppelen aan het
werk van een bepaalde pottenbakker .
Jarenlang onderzoek heeft geresulteerd in een
betrekkelijk goed beeld van waar en wanneer
deze Terra Sigillata-pottenbakkers hun
producten vervaardigden . Aldus is het
mogelijk deze scherven niet alleen aan een
pottenbakker en een productiecentrum te
koppelen, maar ook om de scherven aan de
hand van de productieperiode te dateren . De
productieperiode vormt een aanwijzing voor de
datering van de vindplaats ; de scherf moet
tijdens of vlak na deze periode op de
vindplaats gearriveerd zijn .
omtrent de datering van de
vindplaats en ze vormen een
aanvulling op de reeds
bekende vondsten uit
Voorburg, zoals deze zijn
gepubliceerd door Holwerda5 .
De scherven
Hoewel het complex uit
meerdere versierde Terra
Sigillatascherven bestaat,
zullen in dit stuk slechts twee
scherven besproken worden .
Dit heeft onder andere als
reden dat de determinatie van
de scherven een behoorlijk
tijdrovend karwei is . Ieder
versieringselement dient
afzonderlijk in de literatuur
opgespoord te worden . Hierbij
moet vaak een groot aantal
boeken geraadpleegd worden .
De beschrijving (zie hieronder) is als volgt
opgebouwd : de verschillende
versieringselementen worden op een zo logisch
mogelijke volgorde beschreven . Achter al deze
elementen wordt via een naam en
cijfercombinatie aangegeven in welke
catalogus zich de parallel van het element
bevindt . De hierbij gebruikte afkortingen
worden verderop in het stuk nader toegelicht
door middel van een literatuurlijst . Achter deze
naam en cijfercombinatie wordt met
hoofdletters aangegeven welke pottenbakker(s)
deze versieringselementen in zijn (hun)
repertoire hadden (indien het element aan een
pottenbakker gekoppeld kon worden) . Hierna
wordt het productiecentrum (bijvoorbeeld
Lavoye) genoemd . Als de pottenbakker
genoemd wordt, word er een datering gegeven .
Aan het eind van de beschrijving volgt de
uiteindelijke datering van de scherf .
5 Zie Holwerda 1923 . Voor enkele recente vondsten
zie Hees 1999 .

Scherf 1, schaal 1 :2
Scherf 1 6
Eierlijst: Fólzer 456 Lavoye . Fluitspeler :
Fólzer 354, vergelijk ook Muller, Butzbach
502 GESATUS Lavoye 125-IIIa . Erotische
scène links : Chenet/Gaudron .63 f,-nr
.13 .
Centrale erotische scène : Chenet/Gaudron
fig .63 nr . 13 Lavoye . Erotische scène rechts :
Chenet/Gaudron fig .61 R Lavoye . Getande
cirkels : Fólzer taf.XVIII nr.6 TORDILO, Trier
IId-Hla . Afsluitende dubbellijn : vergelijk
Fólzer taf.VIII nr .26 Lavoye .
Ondanks de getande cirkels die op een product
uit Trier zouden wijzen, wijzen alle andere
decoratie-elementen naar een product uit
Lavoye . Dit productiecentrum produceerde
vanaf ongeveer 125 n .Chr . tot in ~et begin van
de derde eeuw . Gezien de betrekkelijk slechte
kwaliteit van zowel de versiering als het
baksel, alsmede de gebruikmaking van een
Triers versieringselement uit de late tweede en
het begin van de derde eeuw zou het mogelijk
om een wat later product van Lavoye kunnen
gaan .
6 Tekening door auteur
ARCHETYPE
Scherf 27
Dier(?) in de linkerhoek : is niet nader te
determineren. Plantje in de linkerhoek Müller,
Butzbach 449 GESATUS Lavoye 125-IIIa .
Gekartelde boog met binnenband Fólzer 447
Lavoye . Rosetten Fólzer 438 Lavoye . Rij van
Guirlandebogen Fólzer 443 Lavoye .
Kruisvormig element Fólzer 426, vergelijk
ook Haalebos 395 en De Groot afb . 2D
GERMANUS/VERUS, Lavoye 125-Ma .
Dubbele plantjes in de guirlandebogen zijn een
combinatie van twee verschillende elementen,
de onderste helft is niet nader te determineren,
het bovenste deel (blaadje) Risken taf . 13, 10,
vergelijk ook Brunsting & Kalee pag . 135 nr 29
Argonnen 130-150 . Afsluitende band met
spiralen Fólzer 424 Lavoye . Productiecentrum
Lavoye, 125-IIIa. Gezien de dikke standring
moet er rekening mee worden gehouden dat
het hier niet om een vroeg product van de
Lavoyse Sigillatabakkerijen gaat .
7 Tekening door auteur
NOVEMBER 2001 - 2 5

Afbeelding 2 . Het productiecentrum Lavove
(cirkel) en Forum Hadriani (vierkant) . Naar
Werz 1999 Karte 3 .
Conclusie en discussie
Hoewel beide scherven dus niet aan één
pottenbakker te koppelen zijn, kan hun
datering in breedste zin gesteld worden op
125-IIIa. Waarschijnlijk dateren zij zelfs in de
tweede helft van de tweede of mogelijk begin
derde eeuw. Beide scherven lijken vervaardigd
in Lavoye, gelegen in Noordoost Frankrijk in
het gebied dat de Argonnen heet, tussen Reims
en Verdun . Dit productiecentrum blijkt voor de
regio rond Voorburg een van de belangrijkste
herkomstplaatsen van Terra Sigillata te zijn .
De reden hiervoor lijkt voor de hand te liggen :
het productiecentrum ligt vlak bij de Maas, die
een tiental kilometers ten zuiden van Voorburg
uitmondde in de Noordzee via het Helinium .
Via het krekenstelsel van de Gantel dat in
verbinding stond met het Helinium en dat tot
vlak bij Voorburg reikte en daar overging in
het Kanaal van Corbulo moet het betrekkelijk
eenvoudig zijn geweest het aardewerk in
Voorburg op de markt te brengen (zie
afbeelding 2) . Opvallend is dat ten opzichte
van het castellum te Zwammerdam (zie
Haalebos 1977) de terra Sigillata uit Trier in
Voorburg minder vertegenwoordigd is dan de
NOVEMBER 2001 - 26
ARCHETYPE
Sigillata uit het Argonnengebied . Mogelijk
heeft dit te maken met de aanvoerroutes voor
dit aardewerk . De Terra Sigillata uit Trier werd
via de Moezel en de Rijn naar ons land
vervoerd waardoor de castella langs de Rijn
binnen eerder voorzien werden van Trierse
producten dan van die uit de Argonnen .
Mogelijk heeft dit verschijnsel ook te maken
met twee verschillende systemen : een meer op
de civiele kant van de samenleving gerichte
productie (Argonnen) en een productie die
werd bepaald door de vraag van de kant van
het leger. In hoeverre beide zaken zich tot
elkaar verhouden is niet geheel duidelijk ;
mogelijk speelden beide factoren een rol bij de
verspreiding van deze Romeinse
aardewerkgroep in de provincie Germania
Inferior .
Literatuurlijst
Brouwer, M ., 1986, Het "Romeinse"
aardewerk in het Maasmondgebied, in : M . C .
van Trierum & H . E. Henkes, Landschap en
Bewoning rond de mondingen van de Rijn,
Maas en Schelde, Rotterdam Papers 5,
Rotterdam, 77-90 .
Brunsting, H . & C . A . Kalee, 1989, Terra
Sigillata met reliëfversiering, in : Ozinga, L . R .
P ., T . J . Hoekstra, M . D . de Weerd & S . L.
Wynia, Het Romeinse castellum te Utrecht,
Utrecht, 121-138 .
Chenet, G . & G . Gaudron, 1955, La céramique
sigilleé d'Argonne des Ilième et IIIième
siecles, Supplement a Gallia VI, Parijs .
Fölzer, E ., 1913, Die Bilderschüsseln der
ostgallischen Sigillata-Manufakturen, Bonn .
Groot, J . de, 1963, Wo hat Verus getöpfert?,
in: Jahrbuch des Römisch-Germanischen
Zentralmuseums Maint, 10 . Jahrgang, Mainz,
76-96 .
Haalebos, J . K . 1977, Zwammerdam. Nigrum
Pullum . Ein Auxiliarkastell atn
Niedergermanischen Limes, Amsterdam .
Hees, J ., 1999, Terra Sigillata . Twee
opgravingen in Voorburg bekeken, in :
Kwadrant, tijdschrift van de afdeling Den
Haag en omstreken van de Archeologische
Werkgemeenschap voor Nederland, 17e
jaargang nummer 1, 6-27 .

Holwerda, J . H ., 1923, Arentsburg . Een
Romeinsch militair vlootstation bij Voorburg,
Leiden .
Huld-Zetsche, 1 ., 1972, Trierer Reliefsigillata,
Werkstatt I, Materialien zur Rdmischen-
Germanischen Keramik 9, Bonn .
Huld-Zetsche, 1., 1993, Trierer Reliefsigillata,
Werkstatt 1, Materialien zur RSmischen-
Germanischen Keramik 12, Bonn.
Müller, G ., 1968, Das Lagerdorf des Kastells
Butzbach . Die Reliefverzierte Terra Sigillata .,
Limesforschungen 5, Berlijn .
Ricken, H ., 1948, Die Bilderschüsseln der
römischen TSpfer von Rheinzabern. Textband
mit Typenbildern zu Katalog VI, Materialien
zur r~misch-gennanischen Keramik 7, Bonn .
Ricken, H . & C. Fischer, 1963, Die
Bilderschüsseln der römischen Töpfer von
Rheinzabern . Materialien zur rómischgennanisehen
Keramik 7, Bonn .
Werz, U ., 1999, Die Gegenstempel auf
Küpfermünzen des Augustus im Rheingebiet .
Vorbericht über eine Neuaufnahme, in :
Schlüter, W . & R . Wiegels (Hg .), Rom,
Germanien und die Ausgrabungen von
Kalkriese, 305-326 .
Jasper de Bruin
Weesperstraat 15-3 .19
1018 DN Amsterdam
Aankondiging
Syllabi-verkoop van Trilithon
Zoals jullie wellicht al gemerkt hebben doet
Trilithon tegenwoordig de syllabi-verkoop .
Vanaf week 47 (19-11-01) worden alle syllabi
die via het secretariaat zijn besteld door
docenten centraal aangeboden in de
Trilithonkamer (G3 .16a), in samenwerking met
Florien Pals en Elizabeth Segers .
ARCHETYPE
Syllabilijst d.d. 30 oktober 2001 :
Voor het 2 ejaar:
Glas uit de Romeinse tijd (Euro 0,91 f 2,-)
Glas : Geschiedenis, samenstelling en techniek,
Glas uit de vroege ME (Euro 1,14 / f 2,50)
Historische en epigrafische bronnen Romeinse
tijd (Euro 1,14 / f 2,50)
Vroeb Middeleeuws Glas, Deel I (Euro 1,37 / f
3,-)
Voorwerpen van been en gewei (Euro 1,03 / f
2,25)
Voor het 3 e jaar:
Middeleeuws en vroeg -modern aardewerk en
glas (Euro 6,70 / f 14,75)
Voor het 4e jaar:
Reader Archeologie en Maatschappij :
Rollenspel 2001 (Euro 10,67 / f 23,50)
Voor het actuele aanbod aan syllabi moet je
kijken op : h ttp ://come .to/trilitho n
Iedere dinsdagochtend van 9 :30 tot 11 :00 en
dinsdagmiddag van 13 :00 tot 15 :00 verkopen
Arjan den Braven, Johan Verspay en Rein van
`t Veer de syllabi in de Trilithonkamer . Als je
echt niet op de dinsdag kan komen, mail voor
een afspraak naar : trilithon@frw .uva .nl
NOVEMBER 2001- 27

Tentoonstelligen
• De gouden eeuw van Gelre : Kunst en cultuur in het oude hertogdom. Museum het Valkhof,
Nijmegen . T/m 18 november 2001
• Opgespoord verleden . Kunsthal, Rotterdam . T/m 18 november 2001
• Flint & stones . Stedelijk Museum Hoogstraten, Hoogstraten (België) . T/m 23 december 2001
• Thuis in de bodem. Archeologisch Museum Haarlem. T/m 27 januari 2002
• Armenië : verborgen rijkdom uit de bergen, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden . T/m 3 maart
2001
Symposia & Weekenden
AGENDA
• Roman Mithraism : the evidence of the small finds . Tienen 7 & 8 november 2001
• SNA-Reuvensdagen . Almere 8 & 9 november 2001
• 1991-2001 10 jaar AWN . Arnhem . 15 november 2001
• Mediterranean Urbanisation 800-600 BV . Londen. 15 & 16 november 2001
• Opgraven en invoeren . Tongeren . 28 november 2001
• Archeologen met de billen bloot . Amsterdam . 7 december 2001
• Theoretical Archaeology group . Dublin . 13 t/m 15 december 2001
• International Symposium on Archaeometry . Amsterdam. 22 t/m 26 april 2001
• Medieval Europe. Basel . 10 t/m 15 september 2002