Inhoud

4
Inhoud
Inleidende begrippen 9
1 Mensen en dieren reageren op prikkels 10
1.1 Prikkel en prikkeldrempel 11
1.2 Structuren om te reageren op prikkels 11
2 Relatie tussen soorten prikkels en zintuigen 13
3 Planten reageren op prikkels 14
Deel 1
Organismen ontvangen
informatie uit hun omgeving 15
Thema 1 Lichtreceptoren 16
Waarover gaat dit thema? 17
1 Aard van de prikkel: licht 18
2 Bouw van het menselijk oog 19
2.1 Beschermende delen rond het oog 19
2.2 Oogspieren 20
2.3 Inwendige bouw van het oog 21
3 Werking van het menselijk oog 23
3.1 Regeling van de lichttoevoer 24
3.2 Beeldvorming op het netvlies 25
3.3 Accommodatie bij beeldvorming 26
3.4 Fotoreceptoren in het netvlies 30
3.5 ‘Zien’ met je hersenen 34
4 Lichtreceptoren bij andere organismen 37
4.1 Facetogen bij insecten en schaaldieren 37
4.2 Ocellen bij insecten en spinnen 38
4.3 Lichtreceptoren bij de regenworm 38
4.4 Lichtreceptor bij het oogwiertje 39
Samenvatting 40
Thema 2 Geluidsreceptoren 42
Waarover gaat dit thema? 43
1 Aard van de prikkel: geluid 44
1.1 Geluiden zijn trillingen 44
1.2 Toonhoogte 45
1.3 Geluidssterkte 45
1.4 Resonantie 47
1.5 Het gehoorspectrum van de mens 47
2 Ligging van de geluidsreceptoren bij de mens 48
3 Bouw en werking van het menselijk oor 48
3.1 Het uitwendig oor 49
3.2 Het middenoor 52
3.3 Het inwendig oor 54
3.4 ‘Horen’ met je hersenen 57
Samenvatting 60

Thema 3 Zwaartekrachtreceptoren 62
Waarover gaat dit thema? 63
1 Aard van de prikkel: zwaartekracht 64
2 Ligging van de evenwichtszintuigen bij de mens 65
3 Bouw en werking van een statolietorgaan 66
3.1 Bouw van een statolietorgaan 66
3.2 Werking van een statolietorgaan 66
4 Bouw en werking van een ampullaorgaan 68
4.1 Bouw van een ampullaorgaan 68
4.2 Werking van een ampullaorgaan 68
5 Samenwerking van beide soorten evenwichtszintuigen 69
6 Andere zintuigen die een rol spelen om het evenwicht te bewaren 70
6.1 De ogen 70
6.2 De proprioreceptoren 71
7 Relatie tussen de evenwichtszintuigen en bewegingsziekte 72
Samenvatting 74
Thema 4 Reukreceptoren 76
Waarover gaat dit thema? 77
1 Aard van de prikkel: reukstoffen 78
2 Ligging van de receptoren voor reukstoffen 79
2.1 De neus en de neusholte 79
2.2 De neusschelpen 81
3 Bouw en werking van het reukslijmvlies 82
3.1 Bouw van het reukslijmvlies 82
3.2 Werking van het reukslijmvlies 82
4 Betekenis van de reukzin 83
4.1 Betekenis voor de mens 83
4.2 Betekenis voor dieren 84
Samenvatting 86
Thema 5 Smaakreceptoren 88
Waarover gaat dit thema? 89
1 Aard van de prikkel: smaakstoffen 90
2 Ligging van de smaakreceptoren 91
3 Soorten smaakpapillen 91
4 Bouw en werking van de smaakreceptoren 92
4.1 Smaakknoppen met smaakreceptoren 92
4.2 Werking van de smaakreceptoren 92
5 Smaken met andere zintuigen 93
Samenvatting 94
Thema 6 Gevoelsreceptoren 96
Waarover gaat dit thema? 97
1 Aard van de prikkel: gevoel 98
2 Huidgevoeligheid 99
3 Bouw en functies van de huid 99
3.1 Bouw en functies van de opperhuid 100
3.2 Bouw en functies van de lederhuid 101
4 Onderhuids bindweefsel en vetweefsel 103
5 Ligging en bouw van de gevoelsreceptoren 104
5.1 Gevoelsreceptoren voor tast en druk: mechanoreceptoren 104
5.2 Gevoelsreceptoren voor temperatuursveranderingen: thermoreceptoren 105
5.3 Gevoelsreceptoren voor weefselbeschadiging: pijnreceptoren 105
6 Werking van de gevoelsreceptoren 106
7 Gevoelsreceptoren binnenin het lichaam 106
Samenvatting 108
5

6
Deel 2
Organismen reageren
op prikkels uit hun omgeving 111
Thema 7 Beweging als reactie op prikkels 112
Waarover gaat dit thema? 113
1 Beweging bij de mens 114
1.1 Bewegingsfuncties van een spier 114
1.2 Bouw van een skeletspier 119
1.3 Werking van een skeletspier 121
1.4 Soorten spieren volgens de bouw van het spierweefsel 122
1.5 Soorten spieren volgens de werking 123
2 Beweging bij enkele ongewervelde dieren (U) 124
2.1 Beweging bij vliegende insecten 124
2.2 Beweging bij de regenworm 126
3 3 Beweging bij eencellige organismen (U) 129
3.1 Beweging bij het pantoffeldiertje 129
3.2 Beweging bij het oogwiertje 131
3.3 Beweging bij de amoebe 132
4 Beweging bij planten 133
4.1 Tropieën 133
4.2 Nastieën 134
Samenvatting 135
Thema 8 Klierafscheiding als reactie op prikkels 138
Waarover gaat dit thema? 139
1 Klieren zijn effectoren 140
2 Indeling van de klieren bij de mens 141
2.1 Indeling naar de aard van het klierproduct 141
2.2 Indeling naar de plaats waar het klierproduct terechtkomt 141
3 Aanpassingen van klieren aan hun afscheidingsfunctie 144
3.1 Aanpassingen van exocriene klieren 144
3.2 Aanpassingen van endocriene klieren 145
4 Klierwerking bij enkele zaadplanten (U) 146
4.1 Inwendige klierafscheiding 146
4.2 Uitwendige klierafscheiding 148
Samenvatting 149

Deel 3
Organismen coördineren
hun reacties op prikkels 151
Thema 9 Het zenuwstelsel 152
Waarover gaat dit thema? 153
1 Het zenuwstelsel als conductor 154
2 Bouwstenen van het zenuwstelsel 155
2.1 Bouw van een neuron 156
2.2 Soorten neuronen volgens hun functie 157
2.3 Verband tussen neuron en zenuw 158
2.4 Witte stof en grijze stof 158
3 Informatieoverdracht via neuronen 159
3.1 Ontstaan van de zenuwimpuls 159
3.2 Informatieoverdracht tussen neuronen: synaps 163
3.3 Informatieoverdracht van receptor naar sensorisch neuron 164
3.4 Informatieoverdracht van motorisch neuron naar spier 165
4 Grotere structuren van het zenuwstelsel 166
5 Bouw van het centraal zenuwstelsel 167
5.1 Bouw van de hersenen 167
5.2 Bouw van het ruggenmerg 170
6 Bouw van het perifeer zenuwstelsel 173
6.1 Hersenzenuwen 173
6.2 Ruggenmergzenuwen 174
6.3 Grensstrengen 174
7 Informatieverwerking in het centraal zenuwstelsel 175
7.1 Lokaliseren van hersencentra door experimenteel onderzoek 175
7.2 Centra in de grote hersenen 176
7.3 Centra in andere hersendelen 180
8 Zenuwbanen 181
8.1 Traject van een impuls bij een reflex: de reflexboog 181
8.2 Traject van een impuls bij bewuste gewaarwordingen 184
8.3 Traject van een impuls bij gewilde bewegingen 185
9 Willekeurig en onwillekeurig zenuwstelsel 186
9.1 Willekeurig zenuwstelsel 186
9.2 Onwillekeurig zenuwstelsel 187
Samenvatting 189
Thema 10 Het hormonaal stelsel 196
Waarover gaat dit thema? 197
1 Het hormonaal stelsel als conductor 198
2 Verschillen tussen informatieoverdracht door zenuwstelsel en hormonaal stelsel 198
3 Gevoeligheid van cellen voor hormonen 199
4 Beknopt overzicht van hormonale klieren en hun hormonen 199
5 Regelende werking van hormonen 201
5.1 Regelsystemen met negatieve terugkoppeling 201
5.2 Regeling van het glucosegehalte in het bloed 203
5.3 Regeling van groei en ontwikkeling 206
6 Samenwerking tussen zenuwstelsel en hormonaal stelsel 209
6.1 Regeling van de melksecretie bij borstvoeding 210
6.2 Regeling van de adrenalinesecretie bij stress 211
Samenvatting 212
7

8
Deel 4
Biosociaal probleem 215
Drug- en dopinggebruik 215
1 Wat is een biosociaal probleem? 216
2 Verslaving: een voorbeeld van een biosociaal probleem 216
3 Wat zijn drugs? 216
4 Algemene werking van drugs op het zenuwstelsel 217
4.1 Invloed op de neurotransmissie 217
4.2 Gewenste en ongewenste effecten van drugs 219
5 Wijze van gebruik van drugs 220
6 Risico’s en gevolgen van druggebruik in het algemeen 221
6.1 Risico’s van druggebruik 221
6.2 Gevolgen van druggebruik 221
7 Effecten van alcoholgebruik in het bijzonder 223
7.1 Alcoholconcentratie in dranken en in het bloed 223
7.2 Effect van alcohol op de neurotransmissie 224
7.3 Acute effecten van alcohol 224
7.4 Chronische effecten van alcohol 224
8 Ontwennen van drugsverslaving 225
9 Doping 225
9.1 Voorbeelden van verboden stoffen 226
9.2 Voorbeelden van verboden methoden 226
Samenvatting 228
Begrippenlijst 230
Register 241